Damy PRL-u - Emilia Padol

Copyright © Emilia Padoł, 2015 Projekt okładki Paweł Panczakiewicz Zdjęcia na okładce: Troszczyński Jerzy/ Filmoteka Narodowa; PolFilm/East News; Zofia Nasierowska/REPORTER Redaktor prowadzący Michał Nalewski Redakcja Anna Płaskoń-Sokołowska Korekta Małgorzata Denys ISBN 978-83-8069-495-8 Warszawa 2015 Wydawca Prószyński Media Sp. z o.o. 02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28 www.proszynski.pl

ANATOMIA PIĘKNA Aby stać się symbolem kobiecości, wystarczy chwila. Jedna scena, kilka minut utrwalonych na filmowej taśmie. Uśmiech, spojrzenie, gest, kusząca linia ciała pod materiałem − zapowiedź, depozyt pewnej tajemnicy. To właśnie owa obietnica, początek opowieści, bywa najważniejsza. Wiele tu dopowiedzeń wyobraźni, realnych zdarzeń znacznie mniej. Pozostają fantazmaty i marzenia, często znacznie trwalsze niż zapisane obrazy. Nie jest to jednak książka o seksie. To książka o starej jak świat potrzebie odnalezienia i uchwycenia piękna, o eksplozji kobiecości, tak silnej, że jej echo – mimo upływu lat – rozbrzmiewa do dzisiaj. Dwanaście bohaterek tej książki na przestrzeni ponad czterdziestu lat stało się nie tylko bezdyskusyjnymi ikonami ekranu i sceny, ale także symbolami kobiecego czaru i seksapilu. Każda z nich miała „to coś”, dodatkowy walor, wdzięk i osobowość damy. Dama − właśnie to słowo, tak nieprzystające do PRL-owskich realiów, pasuje do bohaterek tej książki jak żadne inne: były jasnymi punktami szarej rzeczywistości tej epoki, wspomnieniem i obietnicą lepszego świata. Nie oznacza to jednak, że jako damy były one beznamiętnymi figurami z romansów. Tak jak mawiała Beata Tyszkiewicz, jedna z bohaterek tej książki, „prawdziwa dama pije, pali i przeklina. I naturalnie ogląda się za mężczyznami”. Ich życiem i rolami ekscytował się cały kraj. Były spełnionym marzeniem o lepszej rzeczywistości, postaciami z innego, pełnego niezwykłości wymiaru. Tak przynajmniej wyglądało to z zewnątrz. Ich życiorysy to nierzadko historie o tym, jak trudna do udźwignięcia jest sława, jak wiele wysiłku trzeba włożyć, żeby nie zatracić samej siebie. Sympatia widzów bywa kapryśna, a los przewrotny i okrutny. W życiu wszystkich przedstawionych w niniejszej książce kobiet nie brakowało zaszczytów, ale i dramatów. Te drugie wyobraźnia zbiorowa często puszcza w niepamięć albo relacjonuje w taki sposób, jakby nie dotyczyły osób rzeczywistych. To generalny problem w postrzeganiu gwiazd – często zapominamy, że są po prostu ludźmi, a nie ikonami zawieszonymi w odległej czasoprzestrzeni. Podziwiane i odsądzone od czci i wiary; kochane i nienawidzone; naśladowane i stawiane jako przykład zepsucia. Ich seksapil, niezależnie od ogólnego wrażenia fizyczności i osobowości, na ekranie często pozostawał kwestią detalu. Jego symbolami stają się biusty, usta, oczy, pupy czy nogi − części kobiecego ciała, które w niniejszej książce są charakterystycznym znakiem każdej z dwunastu wyjątkowych kobiet. Pozostaje mi mieć nadzieję, że czytelnicy zrozumieją i przystaną na ten − proponowany z pewnym przymrużeniem oka − koncept. Biust, oczy, nogi, usta, pupa, niedościgle idealne, niezmiennie podawane jako przykład tego, co najatrakcyjniejsze, zapamiętane na lata, są

w tej książce erotyczną mapą ciała, drogowskazem, który jednak wcale nie prowadzi w jednym kierunku. Są jedynie pretekstem, aby zaprezentować dwanaście niezwykłych życiorysów, znanych często bardzo powierzchownie, aby napisać o trudnych wyborach, porażkach i cierpieniach, mrocznych pułapkach sławy i gorzkich zrządzeniach losu, a także o miłości, niezwykłych przygodach i wykorzystanych szansach. Ale podział ten ma też dodatkowy cel: chciałabym tym wspaniałym damom ekranu i sceny zwrócić ich ciała. Dla wielu z nich sława bywała siłą niszczycielską, dezorganizującą życie i postrzeganie samych siebie. Stawały się zakładniczkami zbiorowej wyobraźni, eksponatami w muzeum pragnień, pionkami w czyjejś grze. Łatwo w takiej sytuacji rozpaść się na kawałki, stracić własną tożsamość. W tamtych czasach niewielu miało − jak mówiła Kalina Jędrusik − „tę cudowną cechę, że sprawiało im przyjemność to, co sprawiało przyjemność damom”. Droga, jaką trzeba pokonać, aby z przedmiotu stać się podmiotem, z pięknego rekwizytu, elementu scenografii przeistoczyć się we władczynię sceny i ekranu, nie dla wszystkich była usłana różami. *** Biust to bodaj najtrwalszy, najbardziej uniwersalny symbol kobiecego seksapilu. Staje się on znakiem szczególnym trzech kobiet, które były w PRL-u gwiazdami największego formatu. Kalina Jędrusik, pierwsza polska seksbomba, nigdy na ekranie go w pełni nie wyeksponowała, ale to właśnie jej biust, pozornie skrywany pod obszernym dekoltem, był przyczyną żarliwych dyskusji obyczajowych. Biust Beaty Tyszkiewicz był co prawda jednym z pierwszych nagich biustów w powojennym kinie, ale pojawił się na ekranie zaledwie (biorąc pod uwagę dorobek aktorki) kilka razy. Był tajemnicą skrywaną w kostiumie damy, który Tyszkiewicz nosiła z wyjątkową lekkością i gracją. No i Barbara Brylska, największa polska gwiazda w bloku państw socjalistycznych, w Polsce sławę zyskała po roli kapłanki Kamy w Faraonie Jerzego Kawalerowicza. Tajemnicza kusicielka w swojej pierwszej scenie pojawia się w półmroku, pod przezroczystą szatą widoczny jest jej nagi, kształtny biust. Tak zapamiętały ją miliony Polaków. Oczy to z kolei symbol piękna, które przyciąga i nie daje o sobie zapomnieć. Stają się znakiem szczególnym trzech aktorek: Niny Andrycz, Poli Raksy i Anny Dymnej. Wszystkie, budzące zachwyt wśród gigantycznej widowni, swój magnetyzm zamknęły w spojrzeniu. Jest w nim tajemnica, dystans do świata i ciepła ironia. Nogi budzą pożądanie wielu. Za idealne w PRL-u uważane były nogi Elżbiety Czyżewskiej. Z kolei nogi Małgorzaty Braunek stały się symbolem nowoczesnej kobiecości, zmiany kanonów urody, ale i seksualnej rewolucji. Nogi obu bohaterek można potraktować jeszcze bardziej symbolicznie, patrząc na to, dokąd je one zaprowadziły. Barbara Kwiatkowska-Lass i Teresa Tuszyńska to dwie dziewczyny, które zyskały w PRL-u sławę w bardzo młodym wieku. Obie mogły poszczycić się hipnotyzującymi oczami, ale to w ich ustach – zmysłowo pełnych i układających się w dziewczęcy (w przypadku Kwiatkowskiej-Lass) i tajemniczy (u Tuszyńskiej) uśmiech − zamknięta jest zagadka ich niewinnej, nie do końca świadomej kobiecości. Wreszcie pupy − Ewy Krzyżewskiej i Grażyny Szapołowskiej − stają się symbolem

ekranowej nagości. Ewa Krzyżewska odsłoniła swoje nagie ciało w ostatnim ze swoich filmów – Zazdrość i medycyna, a potem po prostu zniknęła. Jej uroda, jedna z najbardziej oryginalnych wśród polskich aktorek, podobnie jak jej nagość nigdy nie obnażyły Krzyżewskiej. Na zawsze pozostała skryta i zagadkowa. Tak jak jej życiorys. Zestawienie zamyka Grażyna Szapołowska, której pupa zyskała sławę w latach 80., zresztą sama aktorka z dużym humorem i dystansem o tym opowiadała. Również w jej przypadku negliż stał się tylko pozorem obnażenia. *** W PRL-u mieliśmy szczęście do szczególnych gwiazd. Nie wszystkie one − z różnych przyczyn – znalazły się w tej książce, ale te, które zostaną tu przedstawione, można bez wątpienia wpisać w poczet największych ikon. I choć przez lata poszukiwaliśmy zachodnich inspiracji, wpatrzeni w Brigitte Bardot, Marilyn Monroe, Ginę Lollobrigidę, Audrey Hepburn, Sophię Loren czy Catherine Deneuve, w istocie mogliśmy poszczycić się bogatszą galerią – polskie aktorki pod względem urody i osobowości nierzadko przewyższały swoje zachodnie wzory. Niejednokrotnie miały szansę na wielką karierę, niektóre z tej szansy skorzystały, innym nie była ona potrzebna. W tamtej rzeczywistości, nierzadko pełni kompleksów i zapatrzeni w Zachód, pragnęliśmy znaleźć analogiczny ideał. Dzisiaj, pozbawieni tych obciążeń, możemy spojrzeć na damy PRL-u jak na wyjątkowe, unikatowe zjawisko – na każdą z osobna. I pomyśleć o tym, jakie opowieści zamknęły w swoich pięknych wizerunkach, uwiecznionych na setkach kilometrów filmowej taśmy, niezliczonych fotosach i portretach. *** Aby stać się seksbombą, wystarczy chwila. Aby być prawdziwą damą ekranu i sceny, trzeba tysięcy westchnień i setek wzruszeń. Trzeba piękna trwalszego niż jędrność ciała i gładkość skóry. Kobiecości zdolnej przetrwać nie tylko całe życie, ale czasami również śmierć. I właśnie o takich damach jest ta książka. Kraków, kwiecień−lipiec 2014 r.

„Lalka”, reż. Has Wojciech Jerzy, rok prod. 1968, fot. Kurzyp Stefan/Studio Filmowe KADR; „Faraon”, reż. Kawalerowicz Jerzy, rok prod. 1965, fot. Stachlewski Jacek/Studio Filmowe KADR; „Kaloryfeeria” fot. Januszewski Zygmunt/Agencja PAP

KALINA JĘDRUSIK SEKSBOMBA, CZYLI PIERWSZA IKONA

„Kaloryfeeria” fot. Januszewski Zygmunt/Agencja PAP

JEDYNA W SWOIM RODZAJU W galaktyce gwiazd PRL-u Kalina Jędrusik była jedną z tych świecących najjaśniej. To ona pierwsza przełamała tabu, dokonała w Polsce małej rewolucji seksualnej, stała się symbolem wyzwolenia, otwartości i prowokacji. Uwielbiana i nienawidzona Kalina, ikona nie tylko kina i sceny, ale − przede wszystkim – szklanego ekranu, w niemal równym stopniu gorszyła, co rozbudzała fantazje. Historia krzyżyka na jej bujnym dekolcie obrosła wieloma legendami, podobnie jak całe jej życie prywatne i zawodowe. Ona sama chętnie podsycała plotki krążące wokół niej, śmiała się z nich, lubiła prowokować. Ale czy chciała szokować za wszelką cenę, dokonywać prawdziwej gorszycielskiej rewolucji? Jaka była naprawdę? W jednym z wywiadów mówiła: „Wiem, jak ludzie na mnie reagowali i reagują, jestem dla nich »dziwolągiem«. Po latach pracy okazało się, że byłam zbyt otwarta na ludzi. Dziś wiem, że należy właśnie zakrywać się, chować w ślimaczą skorupę. A ja rozwierałam ramiona, szłam ulicą wesoła, roześmiana, w krótkiej spódnicy, z dużym dekoltem. Byłam przecież młoda. I kiedy »kolorowy ptak« wyleci z klatki, zostanie natychmiast zadziobany przez szare. Nie chciałam nikogo szokować. Chciałam czuć się swobodnie”1. Edward Dziewoński, legenda polskiej sceny kabaretowej, podobnie jak Kalina związany z Kabaretem Starszych Panów, mówił o aktorce: „Kalina była syntezą osobowości. Tego, co Amerykanie nazywają »personality«. Była jedyna w swoim rodzaju”2. To nie jest odosobniona opinia. „Ona była taką silną osobowością, poza wszelkimi konwencjami w tym szarym kraju okropnie normalnych ludzi − była niesamowicie kolorową i nietuzinkową postacią. A ludzie nie lubią, żeby ktoś za bardzo się wyróżniał. Jednocześnie pragnęła być »dla ludzi« − chciała być kochana. Dla niektórych była wspaniałą artystką, ale dla wielu jakimś nieporozumieniem”3, podkreślała Magda Umer. Czy dzisiaj o Kalinie możemy powiedzieć coś pewnego, prawdziwego, coś, co nie trąciłoby tanią sensacją? Nie jest to łatwe. Tak jak w socjalistycznej rzeczywistości trudno było fenomen Jędrusik w ogóle pojąć, tak dzisiaj wokół jej nazwiska narosła tak gruba warstwa mitów, legend i nieprawdopodobnych anegdot, że trudno spod niej wydobyć samą aktorkę. Częściowo dokonał tego w świetnej, szczegółowej biografii Dariusz Michalski, ale i on na końcu książki zdradził nurtujące go pytanie: „Czy ja naprawdę poznałem moją bohaterkę?”4. No więc Kalina − aktorka teatralna i filmowa, gwiazda Kabaretu Starszych Panów, piosenkarka uwodząca jedynym i niepowtarzalnym „kalinowym śpiewaniem”: szepczącym, zmysłowym, na lekkim przydechu. Zachwycająca widzów w spektaklach Teatru Telewizji, czarująca w Lekarstwie na miłość, budząca skrajne emocje odbiorców w swojej największej roli filmowej − kreacji Lucy Zuckerowej w Ziemi obiecanej Andrzeja Wajdy. Niekonwencjonalnie, acz bezgranicznie i niezmiennie kochająca swojego męża − pisarza Stanisława Dygata. Bohaterka romansów, niepodzielna królowa jednego z najciekawszych warszawskich salonów i jednej z najsłynniejszych PRL-owskich kuchni, wielka

miłośniczka zwierząt. Jak pisał sportowiec i aktor Władysław Komar w swoim Alfabecie: „Słodycz i ciepło. Poznałem ją jako żonę Stasia Dygata. Jedna z nielicznych kobiet, której nigdy nie widziałem przy zmianie nastroju na zły. Na pewno jej zasługą było, że atmosfera w domu Dygata była ciepła, urocza, bez pośpiechu. Jej sposób bycia na co dzień bardzo odstawał od ról filmowych, jakie jej powierzano, a więc damy frywolnej, gęgającej, roztrzepanej. Potrafiła je zagrać, jest przecież genialną aktorką”5. Kalina „słodycz i ciepło” była też, jak pisał Michalski, „biegła w posługiwaniu się »językiem Kutza« i »słownictwem Dejmka«, może nawet i lepsza w tej dziedzinie od swoich przyjaciół-mistrzów (…)”6. Mówiąc wprost − Kalina strasznie klęła, ale wielu jej znajomych wspominało, że zawsze robiła to z taką naturalnością i wdziękiem, że trudno było na te przekleństwa aktorki się obruszać. Wśród jej największych wad często wymienia się patologiczne wręcz spóźnialstwo i lenistwo (do tego drugiego sama często się przyznawała). Niektórzy zarzucali jej snucie intryg i bezwzględność wobec kobiet. Inni mówili, że Kalina była po prostu dobra, do tego łatwowierna. Co jest bliższe prawdy? Kalinę często utożsamiano z jej kreacjami scenicznymi, na ich podstawie wymyślano dziesiątki plotek. Według jej najbliższych było to bardzo krzywdzące. Gustaw Holoubek, wielki przyjaciel Stanisława i Kaliny, który w domu Dygatów był stałym bywalcem, wspominał: „(…) w tym tkwi cały paradoks jej życia: mianowicie ta istota, w gruncie rzeczy niewinna, czysta niezmiernie, była przedmiotem często jakichś domniemywań na swój temat, całkowicie mylnych, całkowicie niezgodnych z jej jestestwem, z jej życiem, z jej człowieczeństwem”7.

PIERWSZA POLSKA SEKSBOMBA Niewysoka, we wczesnej młodości szczupła i raczej drobna, później często zmagająca się z wahaniami wagi. Nigdy nie była typem chudzielca, wręcz przeciwnie. Miała świadomość swojego ciała, swojej kobiecości. Czy była piękna, czy tylko ładna? Jej uroda nie była z gatunku uniwersalnych, jednym podobała się bardziej, innym mniej. Nie o to jednak chodziło, to nie miało znaczenia. Najważniejsza była kreacja: oko przytłoczone ciężarem sztucznych rzęs i czarnej kredki, o powłóczystym, lekko przymglonym spojrzeniu. Trzeba przyznać, że kształt oka Kalina miała piękny i jak na standardy polskiej urody − niezwykle egzotyczny. Jej kreację uzupełniały wystudiowane pozy i miny oraz zmysłowy głos nadający niepowtarzalny charakter lirycznym piosenkom. Niegasnącą sławą cieszy się jej wykonanie utworu Bo we mnie jest seks. To klasyk nie do przebicia, nie warto się z nim mierzyć. Ta piosenka to po prostu cała Kalina. Czy w Kalinie był seks? A jeżeli tak, to jakiego rodzaju? Taki, z jakim jest najczęściej utożsamiana: dosadny, kreowany, nachalny, sceniczny, wprost wylewający się z jej postaci? Czy może raczej było to wewnętrzne ciepło, delikatność, kobiecość, o których mówili wielokrotnie ci, którzy ją znali. Andrzej Łapicki twierdził: „Wbrew pozorom nie miała seksu, choć uważała się za królową seksu i na taką kreował ją jej mąż Stanisław Dygat. Miała wdzięk. Byłaby świetną aktorką komediową. Niepotrzebnie udawała

wampa”8. Kalina zwykła mawiać: „Kobieta bez zmysłowości, bez seksu to jest kobieta-kaleka”9. Była głęboko przekonana o tym, że sama jest kobietą pełną powabu, że jest w niej ogromna doza seksualności. Chciała taka być. Zresztą nie odmawiali jej tego nawet sceptycy wystylizowanego, „kalinowego” wizerunku, jak Agnieszka Osiecka: „Kalina była pierwszą polską seksbombą. I bardzo dbała o to, żeby trzymać się w tym emploi. Kalina grała seks bardzo ostro. (…) To nie była jakaś prowincjonalność, to nie było pokrywanie niepewności siebie. To nie była jakaś potrzeba szokowania wszystkich, zwłaszcza okropnych staruszek. To była chyba mieszanina w Kalinie tej autentycznej seksowności z ogromnym poczuciem humoru. Jej kreacje kobiety z seksem bardzo często ocierały się nieraz o farsę”10. Jędrusik wykonywała swego czasu piosenkę Osieckiej Piękne dziewczęta, marsz na ekrany. Ale to właśnie Osiecka twierdziła, że Kalina nigdy nie była „typem dziewczyny”. „Kalina nigdy nie wydawała mi się dziewczęca. Czymś się zdecydowanie różniła od nas wszystkich, od dziewczyn z tamtych lat. Ona była dla mnie małą kobietką − kimś takim jak chińskie lalki…”11. Dlatego Jędrusik nigdy nie udało się zostać polską Brigitte Bardot, której pod koniec lat 50. tak usilnie poszukiwało polskie kino. Nie była niczym francuska gwiazda − „sympatyczna i spontaniczna, zaradna i zalotna”12, jak pisał Maciej Maniewski. Te cechy odnaleziono, choć nie na długo, w innych bohaterkach tej książki: Barbarze Kwiatkowskiej, Teresie Tuszyńskiej czy Elżbiecie Czyżewskiej. Ale nie w Kalinie Jędrusik. Jeżeli Kalinę można porównać do jakiejś gwiazdy, to tylko do Marilyn Monroe. Zresztą nie byłoby to porównanie przypadkowe. Monroe była prawdziwą obsesją Jędrusik i jej męża. Tyle że Kalina mimo wszystko zachowała swoją oryginalność, niepowtarzalność. Inspirowała się Marilyn, ale konsekwentnie kreowała własny fenomen. Dotyczyło to nawet koloru włosów. „Gwiazdami bywają na ogół blondynki siejące erotyczny niepokój. Niektóre aktorki farbują się nawet na blond, ale z tym erotyzmem u nich trochę gorzej. A ja jestem naturalną jasną blondynką. Zaczynałam grać jako blondynka z długimi włosami. Przefarbowałam się na kasztanowo do jednej z ról − przyjaciele uznali, że to mój typ, tak powinno zostać. I zostało. Może dlatego jestem »prawdziwą gwiazdą« z kasztanowymi włosami. Ciemny wamp…”13.

NIEODRODNA CÓRKA NIEPRZECIĘTNEGO OJCA Kalina Jędrusik przyszła na świat 5 lutego 1930 roku w Gnaszynie, dzisiejszej dzielnicy Częstochowy. Sama przez lata próbowała manipulować tą datą, jako rok przyjścia na świat podając 1931, 1933, a nawet (jeszcze w 1983!) 1934. Zachowane świadectwa szkolne okazały się jednak bezlitosne − dziś data urodzenia Kaliny Jędrusik nie może budzić żadnych sporów. Zawsze lubiła się odmładzać, dlatego tak cieszyło ją, gdy w towarzystwie młodszego o dwadzieścia osiem lat brata mogła przedstawiać się jako jego siostra. Maciej Jędrusik,

profesor geografii, pracownik Uniwersytetu Warszawskiego, jest synem Henryka Jędrusika z trzeciego małżeństwa. Swojego ostatniego dziecka ojciec Kaliny doczekał się już po sześćdziesiątce. Frapująca jest zresztą sama historia jego małżeństw. Pierwsza żona Henryka, Bronisława Kuklińska, chorowała na raka. Wówczas mężczyzna związał się z jej młodszą siostrą, Zofią. To właśnie ona była matką Kaliny i jej starszej o siedem lat siostry, również Zofii. Co ciekawe, siostra Kaliny urodziła się, jeszcze kiedy Bronisława żyła. Według aktu urodzenia uznano ją za córkę pierwszej żony Jędrusika. Zanim urodziła się Kalina, państwo Jędrusikowie stracili jeszcze dwoje dzieci − bliźniaki, które urodziły się martwe. Rodzice Kaliny rozwiedli się i Henryk ponownie się ożenił. Aktorka nigdy nie eksponowała swojej rodziny. Jej siostrzeniec, Rafał Szczepański, wspominał: „Kalina nie ma rodziny? − dziwili się ludzie. To dla nich nie miała rodziny, bo ją przed nimi broniła. Przed wchodzeniem w prywatność z butami. Kalina nie chciała, żeby grzebano w jej życiu”14. „Moja mama lubiła migdałowe cukierki. Była niezwykle muzykalna, ślicznie śpiewała i grała na fortepianie”15, mówiła aktorka. Matka była jej bliska, lecz nie tak bliska jak ojciec – dla Kaliny pierwszy i chyba niedościgniony ideał mężczyzny. Jak pisał biograf Jędrusik: „Była nieodrodną córką swojego nieprzeciętnego ojca: z − jego, więc i jej − wykształceniem, inteligencją, przeklinaniem, chłonnością wiedzy, otwarciem na ludzi i świat, ekscentrycznością, niedzisiejszą szczerością, poszarpanym życiorysem prywatnym. Ze wszystkim. Cechy ojca przejęła jego młodsza córka. Zdolna, ambitna, pracowita. Uparta i zawzięta. Zmęczona, ale chyba spełniona”16. Henryk Jędrusik był postacią szczególną. Przedwojenny senator, piłsudczyk, nauczyciel, filozof, społecznik. Wszechstronnie wykształcony. Jego zainteresowania sięgały od nauk przyrodniczych po humanistykę. Swoje dzieci wychowywał w atmosferze dużej swobody i tolerancji. W wachlarz jego pasji można wpisać pedagogikę i psychologię. W Gnaszynie założył szkołę podstawową, do której uczęszczały także jego córki. Szkoła funkcjonowała w systemie daltońskim − dzieci przychodziły na lekcje o ósmej rano bez tornistrów, dostęp do książek miały w szkole. Mogły same wybierać, czego chcą się uczyć danego dnia. Po zajęciach, które kończyły się o czternastej, mogły iść do domu lub zostać jeszcze w szkole. Idea była taka, żeby dziecko po lekcjach nie musiało odrabiać zadania domowego i miało czas na odpoczynek. Dla Kaliny ojciec był bardzo ważny. Po latach wspominała: „Dostawałam od niego mnóstwo książek. Był to na przykład Wincenty Lutosławski, filozof trudny i niezrozumiały dla kilkunastoletniej dziewczyny. Zawsze ta sama dedykacja: »Staraj się robić w życiu to, na co masz ochotę, ale tak, aby nikt z twojego powodu nie płakał«. Trzeba zdobywać świat i pochłaniać wszystkie jego uroki, jednak nie przekraczać granicy człowieczeństwa − to było dla mnie drogowskazem… Mówił: »Słuchaj, nie mogę kupić ci pierścionka i koralików, ale daję coś cenniejszego, spod serca, moją ukochaną książkę«. Taki wspaniały był mój ojciec, Henryk Jędrusik. To chyba szczęście mieć wspaniałego ojca”17. Wojnę rodzina Jędrusików przeżyła w Bartkowicach pod Częstochową, w domu letniskowym, który stał się nie tylko ich schronieniem, ale też azylem dla ludzi poszukiwanych przez gestapo. Henryk Jędrusik ukrywał wielu swoich znajomych, również Żydów. Mimo że dom był położony na kompletnym odludziu, gestapo trafiło tam na ślad

przedwojennego senatora. W życiu całej rodziny nie brakowało wówczas dramatycznych wydarzeń, czas upływał w ciągłym lęku, Henryk w każdej chwili był gotowy do ucieczki. Na szczęście Kalinie, jej rodzicom i siostrze udało się przeżyć, choć wojna na każdym z nich odcisnęła swoje piętno. W czasie jednej z wizyt Niemców, jak wspominała siostra Kaliny, Zofia Pohorecka-Szczepańska, „(…) Kalina nie wytrzymała napięcia. Rzuciła się do okna i wyskoczyła w maliniak. Mama krzyknęła rozpaczliwie, że to jej dziecko, i w ostatniej chwili powstrzymała Niemca, który już mierzył, żeby strzelić Kalinie w plecy. Te lata bardzo wpłynęły na naszą psychikę. Żyłyśmy na co dzień nie zabawą i beztroską, lecz najbardziej poważnymi problemami świata dorosłych, z pogranicza życia i śmierci. Gdy wojna się skończyła, byłyśmy o wiele bardziej dojrzałe, niż można było przypuszczać”18.

ZOSTAĆ WSPANIAŁĄ AKTORKĄ W 1945 roku Kalina rozpoczęła naukę w liceum. Już w szkole średniej dała się poznać jako dziewczyna nieposkromiona. Z częstochowskiego I Liceum Ogólnokształcącego podobno została wyrzucona za chodzenie bez stanika. Potem trafiła do liceum wieczorowego, ale i z tą szkołą nie było jej po drodze. Maturę zdała eksternistycznie w 1948 roku. Lekko ekscentryczna, śmiała, wygadana Kalina od dzieciństwa interesowała się sceną, filmem, teatrem. Wszelkie artystyczne formy ekspresji bardzo ją pociągały. W latach szkolnych chętnie udzielała się na akademiach, a kiedy tylko mogła, zaszywała się w kinie. Ponieważ aktorstwo nęciło ją coraz bardziej, postanowiła zdawać do szkoły teatralnej. Rodzice zostawili jej swobodę wyboru, choć ojciec próbował uświadomić córce, że droga, którą wybiera, nie będzie prosta. Kalina bardzo liczyła się ze zdaniem Henryka, dlatego zdawała nie tylko do krakowskiej PWST, ale też na historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Dostała się do obu szkół. Wybrała aktorstwo. Szkoła teatralna w Krakowie we wspomnieniach początkującej aktorki zapisała się jako cudowny czas beztroskiej młodości. Po latach mówiła: „Pamiętam, że byłam wtedy bardzo radosna, pełna wiary w siebie; że będę wspaniałą aktorką, że będę znana, że będę grała niezwykłe role. Coś może z tego wyszło…”19. Przyjaciele ze studiów wspominali Kalinę jako niewysoką, ale wyśmienicie zbudowaną blondynkę z ogromnymi oczami. Gustaw Holoubek mówił, że już od pierwszej chwili wyczuwało się niezwykłość Kaliny, to, że jest „zjawiskiem szczególnym”. Kalinę otaczały nie tylko wielkie indywidualności profesorskie, ale też kiełkujące talenty aktorskie: Zbigniew Cybulski, Bogumił Kobiela czy Leszek Herdegen. W szkole teatralnej przeżyła też wielkie miłosne zauroczenie. Obiektem jej westchnień nie był jednak żaden z uzdolnionych kolegów (choć jak mówiła Kalina: „Zbyszek Cybulski interesował się mną − nie powiem, całkiem poważnie”20), ale nauczyciel: Wacław Nowakowski, wykładowca poezji antycznej i wiersza. To jego Kalina uznała za swoją pierwszą miłość. „Piękny, monumentalny głos, wysoki, postawny mężczyzna. Zdolna byłam do wielkich i romantycznych uczuć. Kiedy przyciskał mnie do swej piersi, osuwałam się zemdlona… I on o tej mojej miłości wiedział − naiwne, ale

jakże piękne i czyste było to uwielbienie”21, wspominała.

WYŁOWIONA Z MORZA W 1953 roku z ukochanego Krakowa Kalina wyruszyła na Wybrzeże. Bynajmniej nie sama − zdolna absolwentka PWST i jej koledzy (m.in. Cybulski i Kobiela) dostali angaż w gdańskim Teatrze Wybrzeże. Pojechała z nimi ich opiekunka − reżyserka Lidia Zamkow. Rzeczywistość, w której miała znaleźć się Kalina, to nie tylko czas artystycznego rozwoju, ale też zakochanie, które zaważy na całym życiu aktorki. Stanisław Dygat już wówczas był uznanym 39-letnim pisarzem, również związanym z gdańskim teatrem, gdzie pracował jako kierownik literacki. Dla Kaliny zetknięcie z Dygatem było jak spotkanie z przeznaczeniem: od młodości czytała jego teksty, fragment z jego debiutanckiej powieści, Jeziora Bodeńskiego, wybrała na egzamin do szkoły teatralnej. Jego proza towarzyszyła Jędrusik przez całe studia. O fascynacji Dygatem i ich pierwszym spotkaniu Kalina mówiła tak: „Byłam jedną z niewielu, które interesowały się nie tylko polską literaturą, ale także autorami. Znałam pisarzy z fotografii, wiedziałam, jak wygląda Stanisław Dygat. I w Gdańsku, na spacerze, spotkałam go − szedł z moją koleżanką z teatru Dziunią Nawrocką; okazało się (o czym jeszcze nie wiedziałam), że była jego żoną. Obejrzałam się − i zobaczyłam, że on też na mnie patrzy, ale jak! Szedł z żoną tyłem, bo patrzył na mnie. U Sienkiewicza tobym wtedy powiedziała: Mój ci on jest, ale ja naprawdę tak sobie wtedy pomyślałam − to będzie MÓJ MĘŻCZYZNA”22. Dygat był na wybrzeżu sensacją. Mówiła o tym Agnieszka Osiecka: „Mnóstwo tamtejszej malarii biegało za nim, bo on pięknie pachniał. Był to zapach wytwornej wody kolońskiej. To były takie czasy, że każdy z mojego pokolenia chciał zobaczyć, jak wygląda przedwojenne panisko. Dygat miał marynarkę w kratkę, nie wymawiał »r«, miał wdzięk rozkapryszonego dziecka i człowiek czuł się dowartościowany, że się zetknął z kimś takim. I to było też przyczyną, dla której Kalina się nim interesowała, bo on był od niej dużo, dużo starszy”23. Starszy od Jędrusik o szesnaście lat pisarz został jej miłością na całe życie. Kalina lubiła mówić, że Staś „wyłowił ją z morza”, a ona została jego „złotą rybką”. Choć miłość ta wybuchła nagle, nie była łatwa. Po pierwsze, Dygata czekał rozwód ze swoją żoną, aktorką Władysławą Nawrocką. Zwykł mawiać: „Jakie to okropne, że aby się ożenić, trzeba najpierw się rozwieść”24. Po drugie, z Nawrocką miał córkę, Magdę, która po latach opowie o trudnej relacji z ojcem i macochą w książce Rozstania. Jej stosunki z Kaliną trudno nazwać serdecznymi. Według wielu najtrafniej zdefiniowałoby je słowo „nienawiść”. „Druga żona mojego ojca wprowadziła w nasze życie wulgarność, brak zasad i absolutną egoistyczną wolność, z jaką wcześniej nie miałam do czynienia. Była niszczącą, demoralizującą siłą, która zbrutalizowała i tak już wymęczone niedorosłymi rodzicami moje krótkie życie. Opowiadała przy mnie o swoim życiu erotycznym, często ze szczegółami, klęła, ośmieszała ojca, drwiła sobie z niego”25, pisała córka Dygata. W innym miejscu dodawała: „Druga żona ojca nie była, moim zdaniem, piękną kobietą. Mała, okrągła, z dużymi oczami i ustami, haczykowatym nosem, umiała

jednak stworzyć wokół siebie aurę piękna. (…) Miała wdzięk i talent. Absolutną wiarę w siebie i miłość własną tak silną, że zarażała nią nawet największych sceptyków. Była zabawna i całkowicie niemoralna. Nielojalna i niebezpieczna dla wrogów, tak jak i dla przyjaciół”26. Jak wynika z relacji rodziny, około 1955 roku aktorka zaszła w ciążę. Urodziła dziewczynkę, która przeżyła tylko kilka dni. Poród przyniósł komplikacje. Kalina przeszła operację, na skutek której musiała na zawsze porzucić marzenie o macierzyństwie. To był dramat, który niosła ze sobą przez całe życie. Nieco wcześniej, w tym samym roku, Dygatowie przenieśli się do Warszawy. Jak pisał Dariusz Michalski: „Do stolicy Dygat powrócił w 1955 z... dwiema kobieta i córką: zamieszkali razem. Natychmiast po rozwodzie z Władysławą Nawrocką Dygat ożenił się z Kaliną 17 lipca 1958 roku”27. Dla uczczenia długo wyczekiwanego małżeństwa państwo młodzi udali się w podróż poślubną do Włoch. „Najpiękniejszą podróżą mojego życia zawsze pozostanie podróż poślubna w 1958 roku. Mój mąż, Stanisław Dygat, poprowadził mnie śladem swoich młodzieńczych fascynacji − Capri, Neapol, Wenecja, Werona, Rzym… Wieczne Miasto kojarzy mi się ze smakiem bananów. Dotknęłam zakazanego owocu, ja, przeniesiona z tego potwornego zaścianka Europy”28, wspominała Kalina.

POLSKA MARILYN MONROE Dygat miał na Jędrusik wielki wpływ, pokazywał jej świat, inspirował. Ona cieszyła się, że może być jego muzą. Jak wspominał zaprzyjaźniony z Dygatami Kazimierz Kutz, który często u nich pomieszkiwał („przygarnęli mnie jak psa, dojrzewałem w ich domu jak zielony pomidor na jesiennym parapecie”29), „Kalina była arcydziełem Stasia i niewątpliwie najlepszą postacią, jaką napisał. Tyle że żywą. Była jego zrealizowanym snem o Hollywoodzie, snem o zniewalającym amerykańskim fenomenie banału. Była tym samym idealnym przykładem nieograniczonego wpływu mężczyzny na ciało i duszę kobiety. Mitem Hollywoodu fascynował się Stasio od wczesnej młodości. Już pod koniec lat dwudziestych słał miłosne listy do gwiazd amerykańskiego kina. Kalina była niewątpliwie ucieleśnieniem tamtych fascynacji. Zresztą były to fascynacje wspólne i towarzyszyły im przez całe życie. Dla Stasia kino amerykańskie było niedościgłe. Tak samo literatura (…)”30. Kutz pisał, że Dygatowie kilka razy wybrali się nawet do Ameryki. „Jechali tam jak dzieci na wymarzoną kolonię letnią”31. Agnieszka Osiecka wspominała: „(…) on ją pchnął w tę koleinę wampów i seksbomb i strasznie ją ograniczył, to szkoda”32. Dygat pragnął, żeby Kalina eksponowała swój seksapil, zmysłowo szeptała. „On ją reżyserował, chciał, żeby została polską Monroe, nawet kupił jej ukulele”33, dodawała Osiecka. W jego dążeniach był też element kreacji samego siebie. Dygat być może widział się w roli Arthura Millera, dramaturga, trzeciego męża amerykańskiej seksbomby. „Kiedy uważniej wczytamy się w życiorysy obu par, podobieństw między nimi znajdziemy zdumiewająco dużo”34, pisał Dariusz Michalski,

biograf Kaliny. Wśród nich nie tylko magnetyzująca kobieta i wybranek − pisarz, ale też dziecko, które obie straciły. Marilyn w czasie małżeństwa z Millerem poroniła aż dwa razy. Jednak małżeństwo Dygatów było bez porównania dłuższe, do tego bardzo specyficzne, bo… otwarte. Ale o tym za chwilę. Od połowy lat 50. Kalina gra w Teatrze Współczesnym w Warszawie. Zaangażował ją sam Erwin Axer. Kolejne role przynoszą jej popularność. Tworzy niezapomnianą Polly w Operze za trzy grosze Brechta, gdzie po raz pierwszy śpiewa swoim „kalinowym” głosem. Wzbudza zachwyt, zaczyna budować swoją legendę. Wokół huczą plotki, że Kalina ma romans z partnerującym jej Tadeuszem Plucińskim. Ale działają one tylko na korzyść sztuki. Kalina zyskuje coraz większe uznanie. Kreuje nowe zachwycające role. Jedynym problemem jest jej niepunktualność. Nie spóźnia się wprawdzie na przedstawienia, ale często nie dociera na czas na próby. W teatrze będzie grać do 1963 roku. Jak mówiła Zofia Nasierowska: „To Stasio jej wmawiał, że ona jest polską Marilyn Monroe, że jej wolno wszystko, wciąż może szaleć − i mówił to z zachwytem, wybaczał jej te wszystkie wybryki, on ją po prostu podpuszczał”35.

ZRODZONA Z KALORYFEROWEGO ŻEBERKA Jeszcze pod koniec lat 50. Kalina debiutuje w telewizji. Popularność i poklask przynoszą jej role w spektaklach Teatru Telewizji, m.in. Ondynie i Apollu z Bellac Adama Hanuszkiewicza. Scenografka telewizyjna Xymena Zaniewska, która poznała Jędrusik na planie tej drugiej sztuki, tak wspomina współpracę z nią: „Kalina była wspaniała, niesłychanie profesjonalna w pracy, szalenie rzeczowa, żadnych fochów. Bardzo się wtedy polubiłyśmy”36. Teatralnych i telewizyjnych kreacji Kaliny do końca lat 50. było bardzo wiele. Równocześnie aktorka stawia pierwsze kroki w filmie. Już jej epizodyczny debiut w Ewa chce spać Tadeusza Chmielewskiego przyniósł jej nieoczekiwaną propozycję. Jak wspominał Jeremi Przybora, „Kalina na kilka lat zanim zaczęła występować w Kabarecie Starszych Panów, mówiła moim tekstem w zabawnej małej scenie w filmie »Ewa chce spać«, w której grała z Jankiem Kobuszewskim. Kiedy później zastanawialiśmy się, komu zaproponować wykonanie piosenek lirycznych w Kabarecie, przypomniałem sobie epizod z tego zabawnego filmu Zbigniewa Chmielewskiego. Jako młode, nader atrakcyjne dziewczę, grała lokatorkę hotelu robotniczego. W jej pokoju ukrywał się mężczyzna. Kalina, by ratować swojego bohatera przed inspekcją obyczajową, musiała spuścić go z okna na linie w kubełku od wapna. I wykazała się nie tylko wielkim wdziękiem, ale i poczuciem humoru”37. Kiedy w 1959 roku Przybora poszukiwał aktorki do programu Kaloryfeeria i ktoś rzucił nazwisko Jędrusik, od razu sobie o niej przypomniał. I tak Kalina rozpoczęła swoją przygodę dziewczyny, która zrodziła się „ze zbędnego żeberka od kaloryfera”38. Była „etatową dosmucaczką”39 Przybory i Wasowskiego. To właśnie wówczas trwale umocniły się elementy wizerunku Kaliny: zmysłowy szepto-śpiew, ekranowy magnetyzm, kasztanowe włosy. Jędrusik szybko wyszła poza pierwotnie

przewidzianą dla niej rolę ładnej, lirycznej dziewczyny. Stała się telewizyjną osobowością, obiektem westchnień tysięcy mężczyzn. Jak pisał Maciej Maniewski, „Była to pierwsza w tamtych latach otwarta manifestacja niczym nieskrępowanej zmysłowości”40. Z tą zmysłowością Kalina afiszowała się również na kabaretowym planie. W jednym z pierwszych programów, w których wystąpiła, postanowiła zrobić striptiz przed Przyborą. „Był tu taki moment, kiedy panienka wykluwa się z żeberka od kaloryfera i zażywa kąpieli w łazience. Ja miałem zaglądać do tej łazienki. Kalina postanowiła zrobić mi zaskakujący dowcip, ukazując mi się w tej wannie w stroju Ewy. Tylko nie przewidziała tego, że układ dekoracji był taki, że ja jej nie mogłem zobaczyć. To było takie fałszywe zaglądanie do łazienki. Krótko mówiąc − udawanie zaglądania. Natomiast elektryk, który wymieniał żarówkę, wlazł na drabinę i zobaczył to, czego mnie nie było, niestety, dane zobaczyć (a słyszałem wiele entuzjastycznych opinii pań o wyjątkowo bujnej i pięknej budowie Kaliny). Ten elektryk po prostu o mało nie zleciał z drabiny z wrażenia. Takie to były jeszcze niewinne, niestriptizowe czasy”41. Przybora dodawał: „Dopiero po latach miałem okazję zobaczyć na plaży marmurowobiałe, piękne ciało Kaliny na tle banalnie opalonych ciał innych dziewczyn: kiedyś wspólnie spędziliśmy wakacje i wtedy często ją widywałem na plaży. Nie opalała się. Była tak samo inna, jak w życiu”42. Swoją współpracę ze Starszymi Panami Kalina zawsze wspominała z rozrzewnieniem: „Oni byli piękni, utalentowani, robili rzeczy piękne, mądre. I jeszcze mieli tę cudowną cechę, że sprawiało im przyjemność to, co sprawiało przyjemność damom”43.

EMBARGO NA JĘDRUSIK W 1961 roku Kalina Jędrusik jest na szczycie, dostaje Złotą Maskę − nagrodę „Ekspresu Wieczornego”. Dla widzów jest najpopularniejszą aktorką telewizyjną. Ludzie ją kochają, ale dzieje się coś, czego Kalina zupełnie się nie spodziewała. „Właśnie wtedy zaczęłam robić tak zwaną karierę, niezwyczajną jak na dziewczynę w tak młodym wieku. Dostałam Złotą Maskę, potem Srebrną Maskę, a drugiego dnia zostałam wyrzucona z telewizji za »rozpasane przelewanie się w ekranie, przymykanie oczu, rozchylanie ust«. Powiedziano [mi], że jestem »wyuzdana, zapatrzona w ohydny gatunek aktorstwa amerykańskiego, że zachowuję się jak imperialistyczna… ta…«. To zaowocowało tak zwanym embargo, [które] bardzo długo trwało. Zostałam wyrugowana i wyrzucona ze wszystkich możliwych miejsc, to znaczy z filmu, z estrady, z telewizji. Byłam wtedy strasznie nieszczęśliwa, po prostu rozpaczałam, mój mąż rozchorował się na serce. Poza cudownymi moimi przyjaciółmi Starszymi Panami nie wolno mi było występować, ponieważ »jestem obrzydliwa, wstrętna i obrażam moralność socjalistyczną«”44. Mnóstwo było plotek na temat tego, co ostatecznie przeważyło szalę na niekorzyść Kaliny. Autorów wielu z nich często ponosiła fantazja, w której centralnym punkcie stawiano Władysława Gomułkę i jego żonę Zofię. Pierwszy sekretarz na widok Kaliny miał podobno rzucać w telewizor kapciem, a nawet popielniczką. Według innych relacji upust swoim negatywnym emocjom dawała w domu Gomułków Zofia, którą niektórzy

uznali nawet za mocodawczynię tego „embarga na Jędrusik”. Według wielu relacji jego przyczyną miał być słynny już krzyżyk na półnagim dekolcie Kaliny, który niebywale zgorszył państwa Gomułków. Przy kolejnym występie aktorce podobno postawiono warunek, że nie będzie eksponować dekoltu. Zastrzeżenie to potraktowała z przymrużeniem oka – po odśpiewaniu piosenki ukłoniła się, prezentując widzom bardzo głęboki dekolt… na plecach. Prawdopodobnie ciąg tych zdarzeń był nieco inny, nie one doprowadziły do słynnego szlabanu, choć i krzyżyk, i historia z dekoltem na plecach były autentyczne. „(…) Tak ubrana aktorka − w olśniewająco białej sukni, szczelnie przylegającej do jej kształtnego beżowego ciała, z przodu zapięta pod szyję, z tyłu z wycięciem głębokim jak Rów Filipiński − zaprezentowała się osłupiałej Polsce 6 kwietnia 1963, w jedenastym wieczorze Kabaretu Starszych Panów”45. Osławione zaś embargo nałożono na Jędrusik, jak relacjonował Janusz Rzeszewski, reżyser związany z Telewizją Polską, po telewizyjnej emisji jednego z koncertów barbórkowych organizowanych w Katowicach. „Po tamtym programie wyrzucenie z telewizji groziło wszystkim, którzy przy nim pracowali. Nie tylko Kalinie, naprawdę bardzo nietrzeźwej, ale również innym wykonawcom, ekipie technicznej, kamerzystom, w ogóle wszystkim realizatorom”46 Program był realizowany z dużym rozmachem, występowała w nim, jak mówił Rzeszewski, „cała ówczesna lista przebojów”, czyli m.in. takie sławy jak Irena Santor, Krystyna Sienkiewicz, Jerzy Połomski, Bohdan Łazuka czy Wiesław Gołas. „O tym, żeby całe to towarzystwo przez dwa dni i dwie noce omijało hotelowy bar, nie było mowy, wszyscy jednak mieli nakazane: »Po programie róbcie, co chcecie, ale do wejścia na antenę obowiązuje pełna prohibicja«”47. „Nie muszę przypominać − wspominał Rzeszewski − że program był nadawany na żywo z miejsca szczególnego, bo z matecznika polskiej klasy robotniczej (wszystkim nam tak powiedziano na obowiązkowej odprawie), i że musiał szczęśliwie dobrnąć do końca: żadnych wpadek, żadnych pomyłek, żadnych potknięć. (…) W wozie transmisyjnym patrzyliśmy wszyscy w monitory w niemym milczeniu i modliliśmy się, każdy do swojego boga i każdy po swojemu, żeby Kalina dojechała do końca zwrotki czy refrenu wykonywanej piosenki, już nie pamiętam, zaś idąc na wprost odjeżdżającej kamery, żeby się nie wywaliła, bo wtedy byłaby już kompletna kompromitacja; wtedy mieliby prawo wszystkich nas rozstrzelać! Kalina dośpiewała, co miała dośpiewać − na szczęście pod playback, więc mieliśmy potem tę jedną jedyną szansę obrony przy późniejszym tłumaczeniu się: Ale dykcję piosenkarka miała w porządku!”48. Sprawa być może przeszłaby bez większego echa, gdyby nie pewien nadgorliwy, jak podkreślał Rzeszewski, „podnóżek Gomułki”, który miał zadać innym sekretarzom podczas zebrania Biura Politycznego pytanie o to, czy polskiemu górnikowi święto powinno się wzbogacać „jakąś cycatą wywłoką, potykającą się o własny biust i błyskotki”49. Prezes telewizji Włodzimierz Sokorski na polecenie pierwszego sekretarza musiał wyciągnąć z całego zdarzenia konsekwencje. Rzeszewski wyjaśnia: „(…) więc mnie odsunął na jakiś czas od robienia programów, dyrektorowi ośrodka telewizyjnego w Katowicach poleciał po premii, kierownika redakcji rozrywki zwolnił, dyrygenta orkiestry ochrzanił (…). Kalinę zaś oczywiście kazał zdjąć z wizji na czas nieokreślony”50. O embargu, które trwało kilka miesięcy, Kalina zawsze wypowiadała się z goryczą,

podkreślając stracony czas. Z drugiej strony często w wywiadach nawiązywała do plotek opowiadających o reakcji Gomułki na jej występy. Swój popis z gołymi plecami zapamiętała nieco inaczej − według niej była wówczas ubrana w czarną wełnianą suknię z golfem (może tych sytuacji było więcej…?). Lubiła też często wspominać list od „Kobiet z Rybnika”, które miały nawoływać do ściągnięcia Kaliny z ekranu, bo aktorka gorszy ich mężów. W wywiadach nie była jednak konsekwentna co do liczby podpisów zamieszczonych pod tą swoistą petycją − raz było ich dwadzieścia, innym razem osiemdziesiąt… Z pewnością bolało ją to, że nie jest rozumiana, że jest oceniana w jednoznacznie negatywny sposób, że nikt nie rozumie jej ekspresji. Z drugiej strony te pogłoski musiały ją trochę bawić, a może żartem przykrywała swoje rozczarowanie, załamanie domniemanym faktem, że „obraża moralność socjalistyczną”? O „Kobietach z Rybnika” mówiła jednak: „(…) biedne, niemądre kobiety w rozdeptanych pantoflach, a co najgorsze, nie pragnące się zmienić…”51.

MAŁŻEŃSTWO, KTÓREGO NIKT NIE POTRAFIŁ ZROZUMIEĆ Legenda Kaliny jako największej gorszycielki i skandalistki PRL-u nie miałaby dodatkowej pożywki, gdyby nie fakt, że Jędrusik − jak na kobietę zakochaną w swoim mężu − miała bardzo barwne życie osobiste. Sama mówiła: „Podobno powodzenie kobiety mierzy się liczbą mężów, ja miałam jednego, wspaniałego… Przeżyłam też kilka niezwykłych romansów, które dziś wydają się nieważne. Nie chodzi o ilość, w jaką chcą mnie ubrać ludzie − ważna jest niezwykłość i intensywność przeżywania. Codzienność zabija niezwykłość. Wielka miłość małżeńska w końcu przeradza się w miłość przyjacielską. Jeśli mąż po latach małżeństwa nie jest przyjacielem, to ta miłość − fascynująca jak motyl − nie była prawdziwa. Cóż byłoby warte życie kobiety bez mężczyzn… Przeżyłam kilka szalonych romansów, niedużo… No, kiedyś policzyłam − pięć”52. Wielu wątpi, że tych romansów faktycznie było tak mało. Jednak w to, że z perspektywy czasu wszystkie stały się dla Jędrusik bez znaczenia, można uwierzyć z łatwością. Dygatowie byli małżeństwem niezwykłym − nie żądali od siebie wyłączności przy zachowaniu absolutnego przywiązania do końca życia. Jak wspominał Kazimierz Kutz, „Stasio był tak dużo starszy od niej, że pewne rzeczy wygasły, ale oni jako ludzie wolni i uczciwi wobec siebie stwierdzili, że jeśli jest tak, to znaczy, że tak musi być i że dajmy sobie również wolność w tej sferze, a ponieważ miłość wszelaka (erotyczna również) jest najważniejsza na świecie, to to wszystko jest do tego. I to się u nich odbywało. I tego nikt nie potrafi zrozumieć”53. Jak pisała Krystyna Pytlakowska, „Byli parą, która otwarcie tolerowała flirty i romansiki partnera. Przemilczenie tego fałszowałoby ich obraz jako małżeństwa i jako ludzi. Uwielbiali przecież prowokować ciemnogród, przecierać szlaki,

szczycili się brakiem pruderii”54. Kutz pisał, że Dygatowie byli małżeństwem „najautentyczniejszym, bo bez grama obłudy i kłamstwa; jak z dobrej literatury amerykańskiej, a nie naszej rzeczywistości”55. Podobno jednym z powodów, dla którego ich życie erotyczne uległo rozpadowi, był stan zdrowia Dygata. Pisarz przeżył dwa zawały, trzeci okazał się dla niego śmiertelny, ale już po pierwszym − w związku z sugestiami lekarzy − postanowił zawiesić swoją aktywność seksualną. Żeby należycie uczcić tę niecodzienną okazję, wydał dla przyjaciół przyjęcie pt. „Zawieszam ch… a na kołku”56. Odtąd wikłał się już tylko w romanse platoniczne. Kutz mówił, że Dygat był o wiele bardziej kochliwy niż Kalina („jakieś 55 razy”), ale naprawdę w niewielkim procencie wykorzystał możliwości „otwartego małżeństwa”. Sytuacja przede wszystkim służyła Kalinie, może zresztą była to część „operacji kreacja”, której Dygat dokonywał na swojej żonie. Pytany o to, czy nie przeszkadzają mu jej romanse, zwykł mawiać: „Gdyby ona była panienką na poczcie przyklejającą znaczki, to być może nie byłyby jej potrzebne takie fascynacje. Kalina jest wielką aktorką i potrzebne jej są niezwykłe, cudowne momenty. Ona kocha cudowne przeżywanie i proszę nie wtrącać się do naszego małżeństwa”57. Przyjaciel domu, Gustaw Holoubek, wspominał: „Stasio przygarniał adoratorów Kaliny, jak przygarnia się zięcia. Na własne oczy widziałem, jak ktoś siedział na kolanach Kaliny, która karmiła go podawaną na łyżeczce jajecznicą. Staś się temu z aprobatą przyglądał. Prawdopodobnie jego opinia decydowała o tym, czy Kalina kontynuowała związek. Jeżeli Staś kogoś nie aprobował, Kalina rezygnowała. (…) Staś też się zakochiwał, z tym że jego emocje znajdowały wyraz najczęściej w trzymaniu za rękę. I opiekuńczości wobec tej osoby. Na przykład jedna pani od początku znajomości z nim była w ciąży z własnym mężem. Cała miłość Stasia polegała na tym, że spotykał się z tą panią w parku, żeby zaczerpnęła powietrza, sadzał w cieniu, by nie zaszkodziło jej słońce, kazał patrzeć na zieleń, bo uspokajała”58. Jak mówił reżyser teatralny Jerzy Markuszewski: „Kalina angażowała się w romansowe związki, ale do momentu, gdy to nie zagrażało jej małżeństwu ze Stasiem. Stasio też od czasu do czasu popadł w romans, który trwał, dopóki Kalina nie uznała, że za bardzo go to pochłania. Wtedy ta osoba musiała zniknąć. Staś najwierniejszy był właśnie Kalinie. Była dla niego najważniejsza i to, co ich łączyło, nie pasuje do żadnego kanonu. A tak w ogóle − do dziewcząt miał stosunek ojcowski”59. Przede wszystkim chyba jednak przyjacielski. O tym, jaka powinna być wybranka jego serca, mówił: „Najważniejsza cecha? Chyba to, żeby kobieta była w naszym życiu także dobrym kumplem. Żeby się można było wzajemnie rozumieć w każdej chwili, na zasadzie szybkiego refleksu, w pół słowa, a w trudnych sytuacjach także i bez słów. Bez tych cech i bez poczucia humoru najwspanialsza nawet kobieta nie mogłaby mi się podobać”60. Małżeństwo Dygatów wykraczało poza wszelkie konwencje, lecz trudno odmówić tej parze jednego − ogromnego oddania. Świadczy o tym choćby czuła, przepełniona troską korespondencja, którą do siebie kierowali. Wszystkimi sprawami żyli razem, a Kalina − mimo swobody, którą została przez męża obdarowana − do końca się o niego troszczyła. Zresztą to głównie ona utrzymywała ich dom. Dygat miał problemy z cenzurą, był też

inwigilowany, przez lata nie wydawano jego książek. Wówczas to Kalina zarabiała, jeździła po Polsce z występami estradowymi. Jej samodzielność finansowa była dla niej zawsze powodem do dumy. Jak pisała Liliana Śnieg-Czaplewska: „Nie znosiła pewnej kategorii ludzi, dla których pieniądz najwięcej znaczył. Jeszcze bardziej kobiet uwieszonych na majętnym mężczyźnie i wydających jego pieniądze. »Kim byś była, gdyby nie on?«, pytała różne znane w towarzystwie warszawskim panie. »Ja jestem Kalina Jędrusik, a ty?«, dopowiadała”61. Dygatowie opiekowali się mnóstwem zwierząt, w ich domu zawsze było miejsce na kolejną przybłędę. Często to wykorzystywano, podrzucając im te niechciane. Uwielbiali koty i psy, szczególnie pekińczyki. „Od dzieciństwa jestem przyzwyczajona, że w domu są zwierzęta. Mój dom rodzinny pełen był psów i kotów, tarzałam się po »dywanach« z psów i kotów. Mój mąż bardzo kochał zwierzęta, personifikował je i uważał za członków rodziny. Kiedy umarł, jedna z jego ulubionych suczek odeszła za nim z tęsknoty. Siedziała pod drzwiami jego pokoju i nie chciała ani jeść, ani pić. I tak żyją z nami te zwierzaki, wplątują się w naszą codzienność i dramaty…”62, mówiła aktorka. Ku zgorszeniu przyjaciół i znajomych Kalina zawsze dawała swoim zwierzętom najlepsze kawałki mięsa. Nie sądziła, że można nakarmić je czymś innym. Jej ogromna miłość do czworonogów, a także lekkomyślność w kwestii własnego zdrowia kosztowały ją jednak życie.

KUCHNIA NA DWORZE Pisząc o małżeństwie Dygatów, nie sposób pominąć ważnego elementu ich życia, jakim był „salon”, nazywany często nawet „dworem Dygatów”. Było to prawdziwe towarzyskie zjawisko. Najpierw w dwupokojowym mieszkanku na Mokotowie, a od 1972 roku w domu na Żoliborzu, do którego Dygatowie się przenieśli, toczyło się niezwykłe życie. Małżeństwo, którego jednym z filarów była otwartość, podobnie traktowało swój dom. A dom Dygatów był domem naprawdę otwartym. Można było w nim spotkać wybitnych artystów: pisarzy, aktorów, ale też sportowców czy ludzi innych, czasem zupełnie codziennych, profesji, którzy dla Dygatów byli atrakcyjni. „I Staś, i Kalina lubili tych, którzy ich pociągali, interesowali. Jeżeli ktoś ich nie ciekawił, nie zauważali go. Każdy utalentowany człowiek, wszystko jedno w jakiej dziedzinie: sportowiec, stolarz czy chirurg, był dla Stasia intrygujący, był równorzędnym partnerem”63, wspominał Gustaw Holoubek. Tadeusz Konwicki, inny wieloletni przyjaciel Dygata, mówił, że do domu Dygatów – trochę snobistycznie − zapraszani byli wszyscy ludzie, którzy zyskiwali w Warszawie uznanie, o których zaczynało być głośno. Bo, co bardzo ważne, mimo otwartej atmosfery całego domostwa bywanie pod tym dachem było wielkim przywilejem, który łatwo można było stracić. Magdalena Dygat-Dudzińska, córka Stanisława, wspominała: „W domu mojego ojca pojawiali się ciągle nowi ludzie, którzy po jakimś czasie znikali, a na ich miejsce wchodzili następni. Na ogół byli to ludzie sukcesu, między którymi kręcili się jeszcze ci z poprzedniego sezonu, trochę onieśmieleni, starający się jeszcze do czegoś przydać, narzucający się ze swoją pomocą, mimo pojawiającego się

wokół nich pierwszego podmuchu chłodu. W tym domu nie było miejsca na rodzinę”64. Z pewnością na przestrzeni trwającego dwadzieścia lat (1958−1978) małżeństwa Dygatów w ich domach odbywały się spotkania towarzyskie różnego typu. W końcu małżonkowie razem i każdy z osobna mieli też najbliższych przyjaciół, którzy byli zawsze mile widzianymi gośćmi. Do grona tych osób na pewno zaliczyć można Kutza, Konwickiego i Holoubka. Głośne zgromadzenia w domu Dygatów miały różny charakter. Raz były to wspaniałe przyjęcia, raz bardziej prywatne spotkania towarzyskie, na kształt tych, o których pisała Agnieszka Osiecka w Szpetnych czterdziestoletnich: „Dygatowie prowadzili ze swoimi gośćmi swoistą grę: udawali, że nie chcą nikogo widzieć. Staś o szóstej wieczorem kładł się do łóżka z migreną, Kalina obijała się w dezabilu po kuchni, udając, że nie ma nic do jedzenia oprócz wyschniętego na wiór makaronu. Przyjaciele, ze swojej strony, kłamali bezczelnie, że wcale się wieczorem do Dygatów nie wybierają. Niestety (stety) wszyscy się wieczorem spotykali na Mokotowie, wysiadywali Stasiowi w nogach, plotkowali i godzinami oglądali telewizję. Staś oglądał wszystko − od piłki nożnej do dobranocki, i w rytmicznych odstępach czasu jęczał: »To potworne!«. W ślad za nim pojękiwali goście”65. Osiecka pisała również, że Kalinę uwielbiała, ale Dygata tak naprawdę bardzo się bała. „Kalina bowiem, która na scenie grała ekscentryczki seksualne, dziwaczki, wariatki i zakonnice − w życiu była dobrą, serdeczną koleżanką, wrażliwą i dyskretną jak może żadna inna. Dygat natomiast, który w swoich różowych, zielonych i niebieskich kajetach ział nieustającą sympatią, wyrozumiałością i mądrą tolerancją dla człowieka − w życiu był kapryśny, niesprawiedliwy i nieznośny. Bałam się go jak diabeł święconej wody, ponieważ uważałam go za mistrza intrygi towarzyskiej. Dwór Ludwika Piętnastego był stadem zgodnych owieczek w porównaniu z rojowiskiem wilków z tapczana Stanisława Dygata!”66. Wśród wielu relacji osób zapraszanych do domu Dygatów szalenie często przewija się opinia o tym, że Kalina była doskonałą panią domu, a jej prawdziwym królestwem była kuchnia. Jak wspominała Maria Wasowska, żona „Starszego Pana A”: „Myśmy u nich byli ze dwa razy na tych słynnych spędach na Żoliborzu. Wspaniale gotowała, to wszystko było takie pyszne, tak niezwykle zaaranżowane, co mi do niej zupełnie nie pasowało: taka seksbomba − i takie pyszne żarcie!”67. O swojej kuchni i upodobaniach kulinarnych Kalina przewrotnie mówiła: „Uwielbiam kuchnię południowowłoską, tzw. wyspiarską. Małże, ośmiornice, kraby, langusty, homary. Ja za tym szaleję! Glony pachnące jodem… Doskonała jest kuchnia chińska. Polskiej nie lubię, ciągle te śmietany, kapusty, mięso. Należy od razu podawać gościom dziurawiec na deser… Ja wprost uwielbiam kulinarne szaleństwa…”68. Jak wspominał piosenkarz Wojciech Gąssowski, z którym Jędrusik była w długim „wewnątrzmałżeńskim” związku, „Kalina w kuchni była troszeczkę bałaganiarą, ale robiła fantastyczne jedzenie. Po śmierci Stasia, w każdą kolejną rocznicę jego śmierci po mszy świętej, zapraszała do swojego domu przyjaciół i dla nich organizowała prawdziwe uczty. Kalina w kuchni improwizowała, ale kucharzem była fantastycznym”69.

DLACZEGO MÓWICIE O MOJEJ INTYMNOŚCI?!

„Życie aktora utożsamia się z rolami − truizm. Ale z pewnej strony to nawet komplement dla aktora, bo oznacza, że zagrał sugestywnie, wnikliwie, prawdziwie wreszcie. Aktor w jakiś sposób musi na chwilę utożsamić się z kreowaną przez siebie postacią. Dla mnie niestety okazało się to zgubne. Mówiono: »Ona taka jest«. Zepsuta, bo grałam kobiety zdradzające mężów. Narkomanka, bo ma oczy »zamglone«. Ci wszyscy ludzie w kinie wiedzieli lepiej ode mnie, jaka jestem”70. Faktycznie role Kaliny mocno zespoliły się z jej wizerunkiem, co dla aktorki było bardzo bolesne. Uważała, że nie zagrała tyle, ile mogła, a dla rodzimego filmu na zawsze została, jak sama mówiła w 1983 roku, „wyłącznie zgrabną dupą i nikim więcej”71. Dodawała też: „W kinie polskim już wtedy panowały jakieś przedziwne kategorie, klasyfikacje; uważano, że skoro mam wspaniały biust i talię jak osa, skoro potrafię się poruszać, a mężczyźni się za mną oglądają, no to kim właściwie jestem? Kurwą, oczywiście. No to nią byłam − ale tylko na ekranie”72. Warto przypomnieć, że Kalina właściwie nigdy na ekranie nie pokazała się nago (jej pierś przez chwilę mignęła na wizji, kiedy w jednej ze scen Lekarstwa na miłość wybiegała z wanny), a jednak sama jej obecność, atmosfera wokół niej tak bardzo szokowała, że niejeden mężczyzna pewnie przysiągłby, że widział aktorkę w negliżu. Kalina Jędrusik nie zagrała w filmach wielu głównych ról. Trudno mówić też, że jej kreacje były jakoś szczególnie ciekawe, pogłębione psychologicznie. Przez lata jej sztandarową rolą pamiętaną przez kinomanów była kreacja Joanny w komedii Lekarstwo na miłość Jana Batorego. Dziewczyna ze słuchawką telefonu w ręku, zmysłowo patrząca w obiektyw, z odsłoniętym dekoltem i ramionami − to jeden z najsłynniejszych fotosów z tego filmu. Tak Kalina została zapamiętana. Jedną z najciekawszych − przez wielu uznaną za najwybitniejszą – ról filmowych Kaliny była kreacja Lucy Zuckerowej w Ziemi obiecanej Andrzeja Wajdy (1974). Autentyzm tej postaci, jej otwarta zmysłowość, wreszcie udział w rozbudowanej, śmiałej kulinarnoerotycznej scenie z Danielem Olbrychskim (którą, swoją drogą, Andrzej Wajda po latach znacznie ocenzurował) sprawiły, że Jędrusik stała się obiektem nasilonych ataków. Ludzie okazywali jej swoją niechęć na ulicy. Jak sama przyznawała: „Ta kreacja była po prostu efektowna, żeby nie powiedzieć »efekciarska« − takie było nasze z reżyserem założenie. Minęło wiele lat i nie takie sceny już się kręci. Może to była odwaga mówienia o każdej sprawie, nawet wówczas, gdy widz uzna to za przekroczenie jakichś barier obyczajowych czy kanonów zachowania. Może w moim wydaniu tak bulwersuje, może moją ekspresją drażnię ludzi? A ja proszę o odrobinę obojętności. Najbardziej na świecie zasmuca mnie niezasłużenie zły sąd, często przy tym głupi. Dlaczego patrzycie na Zuckerową i mówicie o mojej intymności?! Zagrałam tragiczną postać − kobietę rozpaczliwie zakochaną, walczącą o swojego kochanka i miłość”73. Kalina stworzyła dwadzieścia sześć ról na deskach polskich teatrów, czterdzieści kreacji filmowych i aż czterdzieści siedem w Teatrze Telewizji, nie wspominając telewizyjnych występów kabaretowych. Bez wątpienia była gwiazdą małego ekranu, zresztą bardzo ceniła sobie właśnie tę formę artystycznej realizacji. Jak mówiła: „(…) przed kamerą telewizyjną każda nieprawda natychmiast się demaskuje. To chyba jeden z najtrudniejszych gatunków sztuki. W chwili kiedy coś zaczyna iść nie tak jak trzeba, w filmie zawsze można

powtórzyć ujęcie, na scenie zawsze pomogą partnerzy. W telewizji natomiast stoi się przed kamerą właściwie samotnie. Nie można zrobić pauzy, nie naruszając rytmu; nie można wyjść z pola widzenia kamery. Potrzebna jest absolutna czystość gry”74. Wracając do ról Jędrusik, warto wspomnieć jeszcze kreację Holly w spektaklu Śniadanie u Tiffany’ego na podstawie książki Trumana Capote’a. Spektakl w reżyserii Jana Biczyckiego wystawiony na deskach Teatru Komedia w 1965 roku nie był jedynym, w którym Jędrusik wcieliła się w rolę znaną na świecie z kreacji Audrey Hepburn. W 1972 roku Sceny z życia Holly Golightly według Śniadania u Tiffany’ego zrealizował jeszcze w Teatrze Telewizji Kazimierz Kutz. Podobno sam Capote w roli swojej bohaterki widział Marilyn Monroe. Co sądził o jej polskim wcieleniu? „Śniadanie u Tiffany’ego to była moja ukochana książka i już czytając ją, wręcz identyfikowałam się z tą Holly Golightly. Mój mąż napisał cudowną adaptację tej powieści. Napisaliśmy do Trumana Capote’a list: że ogromnie podoba nam się jego książka i tak strasznie chcielibyśmy to zrobić, zaadaptować ją i zagrać na scenie, tylko że nie mamy pieniędzy. A on przysłał nam bardzo piękny list. »Na premierze być nie mogę, ale daję wam wszelkie prawa« żadne [licencje!] w dolarach! »Macie, kochane dzieci, to ode mnie, grajcie sobie, wierzę, że będzie wspaniale«. Oczywiście nasza radość była ogromna. Do tego ja dostałam maleńkie pudełeczko od Tiffany’ego, zamykane na kluczyk. I z karteczką »Holly Golightly zawsze w podróży«. To było naprawdę wzruszające”75.

KALINA, CZYLI KTO? Jaka była Kalina? Czy jak głosi jedna z najsłynniejszych plotek na jej temat, o siódmej rano szła ledwo odziana do sklepu w Chałupach po szampana, a zbulwersowanym mieszkańcom całkiem serio odkrzykiwała, że przecież musi się w czymś wykąpać? Mało prawdopodobne. Czy klęła tak, że uszy więdły? Oczywiście, ale przeklinania Kaliny niemal się nie zauważało. „Kalina rzeczywiście używała bardzo grubego słownictwa, przeklinała jak dorożkarz, ale robiła to z tak nieprawdopodobnym wdziękiem, że w jej ustach to wcale nie raziło, tylko stanowiło swoisty rodzaj ekspresji, jakby smaczku”76, wspominał Wojciech Młynarski. Czy prowokowała, przechadzała się po domu, jak wspominali niektórzy jej znajomi, w krótkiej koszuli? Czy jak wspominała Zofia Nasierowska, w „mieszczańskim domu” fotografki Kalina pod koniec lat 50. zgorszyła jej rodzinę, bo zanim zasiadła do obiadu, powiedziała „»O kurwa, jak gorąco! − i powachlowała się, z dołu do góry, spódnicą i wszystkimi halkami”77, nie mając niczego pod spodem? Bardzo możliwe. „Zaprzyjaźniłyśmy się od tamtego momentu, ponieważ bardzo mi odpowiadał jej styl bycia78, wspominała Nasierowska. Mówiła też: „Znałam dwie osoby idealne do fotografowania, dwie aktorki: Beatę Tyszkiewicz i Kalinę Jędrusik. Beatka jakkolwiek usiadła, to zawsze było dobrze. Kalinka też”79. „Kalina często chałturzyła ostro, bo dom ich był biedny, a oni jakby nie znali systemu monetarnego. Jeździła więc od Pucka po Żywiec. Staś czekał na jej powroty, bo przywoziła niezwykłe opowieści; choćby tę o jednym z gwiazdorów telewizyjnych, który

usiłował ją zgwałcić w sleepingu i – jak się okazało – nie mając czym, zaczął przypinać coś sztucznego. Kalina miała fantastyczny dar prowokowania zdarzeń, oko sokoła i niebywałe poczucie humoru na własnym punkcie”80, pisał Kutz. O dowcipie Kaliny myśli się rzadko, a wiele anegdot z jej udziałem świadczy o tym, że Jędrusik faktycznie miała ogromne poczucie humoru, dystans do świata i samej siebie. Także do swojej kreacji. I to wszystko razem łączyło się w niej, tworząc zabójczą dla polskiego widza mieszankę. Jak wspominała Agnieszka Osiecka, Jędrusik zwykła mawiać: „Nie ma sensu śpiewać piosenek o czymś innym niż miłość, a ty mi nie dawaj różnych piosenek o zwierzętach − o tym okularniku to jest po prostu obrzydliwe. Ja chcę śpiewać tylko o miłości”81. Kiedy w serialu Hotel Polanów (1982) grała patrycjuszkę rodu, nawet w scenie śmierci nie chciała rezygnować ze sztucznych rzęs. Upierała się, że będzie je nosić w całym filmie, a konieczność przyklejenia ich również na łożu śmierci argumentowała, jak wspomina Elżbieta Starostecka, następująco: „»Jak to? Całe życie miałam rzęsy, a teraz co − przed śmiercią mi powypadały. Ołysiałam czy co?«. Oczywiście postawiła na swoim i miała te rzęsy do śmierci i po śmierci”82. Śmierć Stanisława Dygata sprawiła, że w życiu Kaliny nic już nie było takie jak przedtem. Aktorka bardzo starała się zachować pamięć o mężu, nadal integrować przyjaciół, podtrzymywać dotychczasowe wspólne zwyczaje. Po śmierci Dygata, jak wspominali jej znajomi, ochrzciła się, zaczęła żarliwie chodzić do kościoła. Przy tym wszystkim podtrzymywała jednak swoją wiarę w chiromancję, wahadełka − była bardzo przesądna. Uważała, że jej pechową cyfrą jest siódemka. Faktycznie, siódemka znalazła się w dacie jej śmierci. Jak wspominał ks. Kazimierz Orzechowski, w czasie stanu wojennego Kalina pomagała więźniom − „bez rozgłosu, afiszowania się”83. W połowie lat 80. wróciła do Teatru Polskiego w Warszawie, zatrudnił ją Kazimierz Dejmek. „Po kalinowemu” spóźniała się na próby. Za spóźnialstwo Dejmek podobno obniżył jej honorarium. „Dotarło do niej, że to nie przelewki, gdy kiedyś zamiast pensji odebrała jakieś grosiki. Od tamtego czasu woziła ją do teatru Ola”84, pisała Liliana Śnieg-Czaplewska. Ola, czyli Aleksandra Wierzbicka, jako mała dziewczynka zamieszkała ze swoją matką w domu Dygatów. Kobieta miała opiekować się domem i zwierzętami, szczególnie podczas wyjazdów gospodarzy. Przez lata również Ola była opiekunką Kaliny, sama często podkreślała, że jest kimś w rodzaju przyszywanej córki aktorki. Dziewczyna mieszkała z Jędrusik do końca życia, towarzyszyła jej nawet w ostatnich chwilach. Kalina Jędrusik chorowała na astmę. Miała alergię na sierść zwierząt, które kochała z całego serca i, nie zważając na pewne przeciwwskazania zdrowotne, nigdy w życiu by ich nie oddała. W ostatnich latach stan jej zdrowia uległ znacznemu pogorszeniu: krótki, świszczący oddech, napady kaszlu i duszności uniemożliwiały jej normalne życie. Kalina chyba do końca nie traktowała swojej choroby poważnie. Zmarła w nocy 7 sierpnia 1991 roku na skutek ostrego ataku. Karetka nie zdążyła dojechać na czas. Po jej śmierci między Wierzbicką a rodziną Jędrusik wywiązał się konflikt o spadek. Decyzją sądu spadkobierczynią została Aleksandra. Ta z kolei sprzedała dom, żeby − jak mówiła − spłacić córkę Dygata. Podobno gdyby nie musiała tego robić, założyłaby w domu na Żoliborzu Muzeum Kaliny Jędrusik i Stanisława Dygata. W 2012 roku tygodnik

„Wprost” opublikował materiał dotyczący kulisów całej sprawy. Wiele rzeczy wciąż jednak pozostaje niejasnych, przede wszystkim kwestia testamentu − podejrzewa się, że został on sfabrykowany. Fakt faktem, że po Kalinie zostało niewiele. „W maju 2009 r. Wierzbicka w urzędzie patentowym zarejestrowała znak towarowy »Kalina Jędrusik«. Pozwala jej to zarabiać na płytach, książkach i wydawnictwach, ale też na imprezach o charakterze edukacyjnym i kulturalnym, których bohaterką jest artystka”85. *** „Nie wyobrażam sobie życia bez seksu. To po prostu motor życia, siła witalna, wewnętrzny blask. Seks mają nawet przedmioty, mój samochód, moje koty i psy. Brak seksu to kalectwo, które trzeba leczyć”86. 1. Muzykalność na życie…. Z Kaliną Jędrusik rozmawia Piotr Gacek, „Kobieta i Życie” 1989, nr 36, s. 8. 2. D. Michalski, Kalina Jędrusik, Warszawa 2010, s. 605. 3. P. Gacek, Kalina. Jestem, jaka jestem, Warszawa 2010, s. 52. 4. D. Michalski, dz. cyt., s. 628. 5. Alfabet Władysława Komara. Sportowcy − artyści − prominenci, Kraków 1991, s. 46. 6. D. Michalski, dz. cyt., s. 587. 7. Tamże, s. 293. 8. J. Szczerba, Co ja, Jezus Chrystus jestem?, „Gazeta Wyborcza” 2009, nr 185 – dodatek „Wysokie Obcasy”, dostęp: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,137276,6894162,Co_ja__Jezus_Chrystus_jestem_.html 9. D. Michalski, dz. cyt., s. 318. 10. Tamże, s. 296. 11. P. Gacek, dz. cyt., s. 25. 12. M. Maniewski, Kalina, czyli ikona Erosa, „Kino” 2003, nr 7−8, s. 58. 13. P. Gacek, dz. cyt., s. 69. 14. D. Michalski, dz. cyt., s. 42. 15. P. Gacek, dz. cyt., s. 9.

16. D. Michalski, dz. cyt., s. 606. 17. P. Gacek, dz. cyt., s. 10−11. 18. D. Michalski, dz. cyt., s. 19. 19. P. Gacek, dz. cyt., s. 12. 20. D. Michalski, dz. cyt., s. 56. 21. P. Gacek, dz. cyt., s. 14. 22. D. Michalski, dz. cyt., s. 78. 23. Laleczka i chłopiec. Agnieszka Osiecka o Kalinie Jędrusik i Stanisławie Dygacie, „Polityka” 1999, nr 32, s. 46. 24. D. Michalski, dz. cyt., s. 88. 25. M. Dygat, Rozstania, Kraków 2001, s. 218. 26. Tamże, s. 215−216. 27. D. Michalski, dz. cyt., s. 94. 28. P. Gacek, dz. cyt., s. 23. 29. K. Kutz, Portrety godziwe, Kraków 2004, s. 72. 30. Tamże, s. 70. 31. Tamże. 32. Laleczka i…, s. 47. 33. D. Michalski, dz. cyt., s. 361. 34. Tamże, s. 364. 35. Tamże, s. 125. 36. Tamże, s. 147. 37. Tamże, s. 163. 38. P. Gacek, dz. cyt., s. 43.

39. Tamże. 40. M. Maniewski, dz. cyt., s. 60. 41. D. Michalski, dz. cyt., s. 181−182. 42. Tamże, s. 182. 43. Tamże, s. 196. 44. Tamże, s. 188. 45. Tamże, s. 590. 46. Tamże, s. 597. 47. Tamże, s. 598. 48. Tamże. 49. Tamże, s. 599. 50. Tamże. 51. P. Gacek, dz. cyt., s. 51. 52. Tamże, s. 99. 53. D. Michalski, dz. cyt., s. 299. 54. K. Pytlakowska, Kalina Jędrusik, „Viva!” 1998, nr 17, s. 66. 55. K. Kutz, dz. cyt., s. 72. 56. K. Pytlakowska, dz. cyt., s. 66. 57. P. Gacek, dz. cyt., s. 101. 58. D. Michalski, dz. cyt., s. 309. 59. K. Pytlakowska, dz. cyt., s. 68. 60. P. Gacek, dz. cyt., s. 109. 61. L. Śnieg-Czaplewska, Uwielbiana, przeklęta, święta…, „Viva!” 2006, nr 5, s. 100.

62. P. Gacek, dz. cyt., s. 124. 63. K. Pytlakowska, dz. cyt., s. 64. 64. D. Michalski, dz. cyt., s. 388. 65. A. Osiecka, Szpetni czterdziestoletni, Warszawa 1987, s. 31. 66. Tamże. 67. D. Michalski, dz. cyt., s. 383. 68. P. Gacek, dz. cyt., s. 120−121. 69. D. Michalski, dz. cyt., s. 392. 70. Muzykalność…, s. 9. 71. D. Michalski, dz. cyt., s. 164. 72. Tamże, s. 167. 73. P. Gacek, dz. cyt., s. 91. 74. Kalina Jędrusik woli telewizję od filmu. Z Kaliną Jędrusik rozmawia Jacek Fuksiewicz, „Film” 1962, nr 18, s. 11. 75. D. Michalski, dz. cyt., s. 247−248. 76. Tamże, s. 586. 77. Tamże, s. 513. 78. Tamże. 79. Tamże, s. 610. 80. K. Kutz, dz. cyt., s. 71. 81. D. Michalski, dz. cyt., s. 446. 82. Tamże, s. 412. 83. D. Michalski, dz. cyt., s. 604. 84. L. Śnieg-Czaplewska, dz. cyt., s. 100.

85. K. Świerczyńska, Awantura o Kalinę, „Wprost” 2012, nr 14, dostęp: http://www.wprost.pl/ar/314104/Awantura-oKaline/?pg=2 86. D. Michalski, dz. cyt., s. 297.

BEATA TYSZKIEWICZ ZAWSZE NA WŁASNYCH ZASADACH

„Lalka”, reż. Has Wojciech Jerzy, rok prod. 1968, fot. Kurzyp Stefan/Studio Filmowe KADR

SEKSAPIL, CZYLI OSOBOWOŚĆ Frapujący paradoks: dystyngowana, ale bezpośrednia, medialna, ale unikająca rozgłosu. Lubi opowiadać o domowym, może nieco sielskim życiu, pieczeniu ciast i przygotowywaniu przetworów, o miłości do córek, wnuków i zwierząt, jej relacje pozostają jednak szalenie subtelne, poza nastrojem nie znajdziemy w nich wielu konkretów. Bo Beata Tyszkiewicz od lat skutecznie broni swojej prywatności. Dzieli się wyłącznie tym, czym chce. Pozostaje zdystansowana, pełna humoru, wolna i niezależna. Niezmiennie zagadkowa. Choć o jej filmowej karierze zadecydował przypadek, a i później aktorka miała do swojej profesji stosunek przede wszystkim pragmatyczny, to przez lata najsilniej przylgnęło do niej określenie „pierwsza dama polskiego kina”. Nazywano ją też Catherine Deneuve Wschodu, aniołem PRL-u czy carycą kina słowiańskiego. Skąd te określenia? Zacząć należy od tego, że Tyszkiewicz, co nie było częste wśród PRL-owskich sław, była aktorką właściwie wyłącznie filmową. W teatrze zagrała zaledwie raz. Do tego była najprawdziwszym „towarem eksportowym” swojej epoki: grała nie tylko w ZSRR, Francji, Belgii czy na Węgrzech, ale też w Indiach, gdzie o mały włos nie została gwiazdą Bollywoodu. O nazwaniu jej pierwszą damą polskiego kinematografii przesądziło jednak to, że spośród ponad stu ról filmowych, które zagrała, największą popularność przyniosły Tyszkiewicz właśnie role dam: szlachcianek i arystokratek. Milionom widzów zapadła w pamięć jako Donna Rebecca z Rękopisu znalezionego w Saragossie, księżniczka Elżbieta Gintułtówna z Popiołów, pani Walewska z Marysi i Napoleona, Ewelina Hańska z Wielkiej miłości Balzaka, ale przede wszystkim Izabela Łęcka z Lalki. „Wszystkie wielkie damy – odkąd wcieliła się w ich role Beata Tyszkiewicz – mają nieodwracalnie jej twarz”87, pisało – w wolnej już Polsce – jedno z kobiecych pism. Twarz Beaty Tyszkiewicz była zjawiskiem samym w sobie. Przykuwająca uwagę, zachwycająca, po prostu piękna. Magnetyzująca lekko melancholijnym spojrzeniem, harmonijna i delikatna, ale niebanalna, choć tak mógłby przecież brzmieć jej powierzchowny opis: jasna cera, blond włosy, niebieskie oczy. Twarz Tyszkiewicz jest jednak niezwykła i dla wielu na zawsze pozostanie twarzą gwiazdy, którą bezsprzecznie Tyszkiewicz w PRL-u była. Aleksander Jackiewicz w swoim Gwiazdozbiorze pisał, że Beatę Tyszkiewicz można, a nawet trzeba nazwać gwiazdą, „jeżeli pod tym pojęciem będziemy rozumieli przynajmniej obraz pięknej kobiety na ekranie, który pamięta się niezależnie od ról, w jakich wystąpiła”88. Zwłaszcza że – Tyszkiewicz, jak dodawał, umiała być „po prostu ładna. Urodą nie pozbawioną przyjemnego chłodu i swoistej, tak samo trochę chłodnej, poezji”89. Czy jednak sam obraz może tak silnie utkwić w pamięci, jeżeli nie kryje się za nim nic więcej? Andrzej Łapicki podkreślał, że aktorka, poza bezdyskusyjną urodą, „od początku posiadała to, co Francuzi nazywają »présence«. Osobowość! Charakter!”90.

To połączenie urody i charakteru stało się tajemnicą jej seksapilu. Choć nie rozpieszczała widzów nagością, to kilka razy na ekranie odsłoniła piersi. W Pierwszym dniu wolności, jako jedna z pierwszych aktorek w powojennym kinie, pokazała biust. Trudno mówić tu jednak o zmysłowości – była to przecież scena gwałtu. Znacznie więcej erotyzmu znaleźć można było w biuście Tyszkiewicz szczelnie zamkniętym w kostiumie damy. Miała dar kreowania postaci obłędnie zmysłowych. A w życiu prywatnym? Flirtowała, kochała, romansowała, łamała serca. Wszystko to robiła jednak w sposób wyjątkowy, w poczuciu zachowania własnej wolności, niezależności i oczywiście kobiecości. Po latach w jednym z wywiadów mówiła, że kobiecość to dla niej wdzięk i seksapil. „I wcale nie trzeba być piękną, by budzić zainteresowanie u mężczyzn. Poza tym swojej kobiecości nie wolno zdradzać. Najbardziej erotyczne filmy czy zdjęcia to te, w których widać najmniej. Kobiecość należy pokazywać tym, dla których jest ona zarezerwowana”91. Czy więc najsłynniejsza Beata PRL-u oprócz bycia damą była także seksbombą? Zdecydowanie tak. Ale wyłącznie na swoich zasadach.

DAMA – NIBY CO TO ZNACZY? Etykieta damy przylgnęła do wizerunku Beaty Tyszkiewicz nieprzypadkowo. Beata Maria Helena hrabianka Tyszkiewiczówna-Kalenicka na Łohojsku i Berdyczowie, jak brzmi jej pełny tytuł rodowy, urodziła się w Wilanowie. Była arystokratką. Czy dzięki temu tak naturalne było dla niej wcielanie się w role „wielkich dam”? Zabawne, jak Beata Tyszkiewicz od lat dystansuje się, a zarazem podtrzymuje swój wizerunek damy, pozostając w tym szalenie spójną. Robi to przede wszystkim z humorem. I może to właśnie czyni ją prawdziwą damą? Role kostiumowe, które stały się podstawą jej emploi, także ocenia dwuznacznie. W jednym z wywiadów o swoim utrwalonym, medialnym wizerunku damy mówiła: „Z pewnością wynika to z charakteru ról, jakie grałam. Gdybym grała sklepikarkę, nie byłabym damą. A tak: kominek, pawie albo strusie pióro we włosach, wachlarz, kanapa. Każdy mnie z tym kojarzy. Być może jest też jakaś potrzeba społeczna na posiadanie takiej damy. Nie wiem”92. Z kolei w bestsellerowej autobiografii Nie wszystko na sprzedaż aktorka pisała: „Ten kostium szybko przylgnął do mnie i sprawił, że nawet prywatnie zaczęto mnie tak postrzegać. Wszystko jest w końcu kostiumem. Dama – niby co to znaczy?”93. Ale dodawała: „Moje role kobiet dojrzałych, panujących nad namiętnościami, w pewnym sensie chłodnych i dumnych, uczciwych i pełnych godności ukazywały widzom »wielki, lepszy świat«. Miałam nadzieję, że te damy były czymś więcej niż tylko ornamentem, chętnie więc grałam takie role”94. Faktycznie w realiach PRL-u te kreacje mogły uruchamiać pewną tęsknotę i ciekawość świata, który bezpowrotnie przeminął. Ale Beata Tyszkiewicz nie byłaby sobą, gdyby od czasu do czasu nie przypomniała też przekornie, że „prawdziwa dama pije, pali i przeklina. I naturalnie ogląda się za mężczyznami. Ale u nas nie ma się za kim oglądać...”95.

LUSTRZANE ODBICIE BABCI Aktorka przyszła na świat 14 sierpnia 1938 roku w lewym skrzydle wilanowskiego pałacu. Rodzice Beaty, Barbara i Krzysztof Tyszkiewiczowie, przebywali tam na zaproszenie ostatnich dziedziców Wilanowa, Adama i Beaty Branickich. To właśnie po hrabiance Branickiej przyszła gwiazda dostała imię. Tyszkiewiczowie mieli dom na Krzywym Kole. Wilanów, z otaczającą go przestrzenią i zielenią, miał być lepszym miejscem na narodziny dziecka niż pogrążone w letnim upale Stare Miasto. Rodzice Beaty poznali się w Krakowie na Uniwersytecie Rolniczym. Po ślubie oboje pracowali. Jak wspominała Beata: „Majątek rodziców Ojca nie wpływał na poziom życia moich rodziców, ale do wybuchu wojny niczego nam nie brakowało”96. Najwcześniejsze dzieciństwo Tyszkiewicz zapamiętała bardzo sielsko, w Wilanowie i – również należących do Branickich – Natolinie. Beztroska nie trwała długo, okupacja dotarła również do bajkowych posiadłości, dom na Krzywym Kole został zbombardowany, a rodzina rozdzieliła się na dobre. Ojciec Beaty walczył w powstaniu warszawskim. Potem trafił do obozu jenieckiego na Zachodzie, stamtąd do Londynu, gdzie po wojnie założył nową rodzinę, właściwie całkowicie odcinając się od wcześniejszego życia. Okrutny los spotkał dziadków Beaty – Irenę i Józefa Tyszkiewiczów, zwanych przez wnuczkę „Ba” i „Dzia”. Zupełnie nieświadomi okupacyjnego zagrożenia, do końca wierzyli w swoje bezpieczeństwo. Niemcy proponowali najpierw odkupienie ich pałacyku przy ulicy Litewskiej, potem przeprowadzkę w inne miejsce. Trzeciej propozycji nie było – przy kolejnej wizycie okupanci rozstrzelali wszystkich mężczyzn będących akurat w domu, łącznie z dziadkiem Tyszkiewiczem. „Ba” wraz z resztą mieszkańców dostała pięć minut na opuszczenie domu. W związku z tym, że Irena Tyszkiewicz była osobą niezwykle religijną, przed opuszczeniem domostwa rozdała wszystkim komunię świętą, zabrała ze sobą relikwię Krzyża Świętego i kielich z hostią. Nic więcej. Tak wyposażona udała się po wojnie do Lasek, gdzie wstąpiła do zakonu. „Zakochana w książkach i bardzo religijna”97, jak pisała o niej Beata w autobiografii, przed wojną przyjaźniła się nawet z przyszłym papieżem – Piusem XI. Aktorka często wspomina, że jest do „Ba” uderzająco podobna. Fizycznie i emocjonalnie. „Ona umiała żyć własnym życiem. Po śmierci męża wstąpiła do zakonu w Laskach. Była niezależna. Tę niezależność właśnie odziedziczyłam. Także opanowanie i umiejętność rozwiązywania problemów”98. W jednym z wywiadów dodawała: „Jestem lustrzanym odbiciem babci... Uderzające podobieństwo. Kiedy w filmie Sowizdrzał świętokrzyski grałam w takim samym habicie zakonnicę, nasze twarze wyglądały niemal identycznie. Jak dwie krople wody”99.

Z KOŁDRĄ W NIEZNANE W powstańczej zawierusze Beata i jej młodszy brat Krzysztof, który urodził się z poważną

wadą serca, zostali odseparowani od rodziców. „Powstanie z perspektywy Wilanowa wyglądało przerażająco. Nad Warszawą wisiała czerwona łuna. A tam przecież byli nasi rodzice”100, wspominała Tyszkiewicz. Będąc pod opieką Branickich, mali Tyszkiewiczowie razem z dziedzicami Wilanowa trafili do Nieborowa. Całe szczęście Barbara Tyszkiewicz, przez wielu już wówczas uważana za zmarłą, nie zginęła w powstaniu warszawskim. Trafiła do obozu w Pruszkowie, skąd udało się jej wydostać. Odnalazła dzieci, ale kiedy zobaczyła, że znalazły się one w Nieborowie wśród rzeszy arystokracji, postanowiła następnego dnia je stamtąd zabrać. Jej przenikliwość uratowała całą rodzinę od zesłania w głąb Rosji. Barbara przeniosła się z dziećmi do Krakowa. Najpierw mieszkali w opuszczonej bronowickiej chacie, potem, dzięki etatowi Barbary na Wydziale Rolniczym UJ, dostali od uczelni mieszkanie przy placu Matejki. Pani Tyszkiewiczowa prowadziła też − wspólnie z Beatą Branicką, której wraz z mężem udało się przeżyć zesłanie − małą jadłodajnię dla ludzi poszukujących po wojnie swoich bliskich. Posiłki serwowano tam coraz częściej nieodpłatnie, a do tego zawsze pojawiali się ludzie, którym trzeba było pomóc. „Trwała wojna. To byli jednak ludzie lojalni i uczciwi. Prowadziło to do zabawnych sytuacji. Jeszcze wiele lat później, na przykład w Brazylii, otrzymywałam dwadzieścia dolarów w złocie za pomoc mamy podczas wojny”101, wspominała po latach Beata. Barbara starała się odbudować życie, które zrujnowała jej wojna, zapewnić jakąś stabilizację swoim dzieciom. Szybko zrozumiała jednak, że w Krakowie będzie to niezwykle trudne. Kiedy dotarła do niej wieść, że na Dolnym Śląsku przygotowujący się do repatriacji Niemcy opuszczają domy, zostawiając w nich cały dobytek, długo się nie zastanawiała. „Żadnych przygotowań do wyjazdu nie musieliśmy robić. Wzięliśmy ze sobą kołdrę, ubrania i nieliczne rzeczy osobiste. Był lipiec 1945 roku... W mieszkaniu przy placu Matejki w Krakowie zostali Braniccy, a my ruszyliśmy pociągiem w nieznane”102.

W NIEMIECKIEJ KRAINIE Dolny Śląsk zapewnił im schronienie na sześć kolejnych lat. Mama przyszłej aktorki dostała posadę dyrektora hotelu Wang w Bierutowicach. Barbara, pracując od rana do nocy, często zostawiała dzieci pod opieką zaprzyjaźnionej rodziny niemieckiej, co zaowocowało wyjątkowo silnym wrośnięciem małych Tyszkiewiczów w kulturę byłego okupanta – „on, w skórzanych spodniach, włosy »ulizane«, miniatura chłopca z Hitlerjugend. Mnie Niemki ubierały w suknie z bufkami, podkolanówki z pompkami”103, wspominała aktorka. Stylizacje były tak sugestywne, że pewnego dnia sama Barbara nie rozpoznała swoich pociech grzecznie maszerujących drogą. Do hotelu prowadzonego przez Tyszkiewiczową przyjeżdżali jej przedwojenni znajomi. Jednymi z takich gości byli Janina i Włodzimierz Padlewscy ze swoim synem Jackiem – ważnym bohaterem młodości i dorosłego życia Beaty... W 1947 roku matka z dziećmi przeniosła się do jeleniogórskiego pałacu Paulinum. Beata Tyszkiewicz dość zaskakująco wspominała początki życia w miejscu, które po wojnie

służyło za największą państwową składnicę dzieł sztuki z całego Dolnego Śląska: „Do Paulinum zwożono z pobliskich zamków i pałaców wszystko, co przedstawiało muzealną wartość: przedmioty, meble, porcelanę, szkło, broń, rzeźby, zbiory znaczków. W jednym z klaserów znalazłam znaczki z podobizną Hitlera. Wsadziłam je w kulkę utoczoną z mokrego chleba i upiekłam w piecu. Często przedmioty docierały do składnicy opakowane w szmatki, a porcelanę z zamku Książ zawinięto w książęcą wyprawkę. Mogłam więc przebierać w te kaftaniki moje kocięta, wyglądały w nich jak książęta. Niańczyłam je potem jak małe dzieci. W pałacowych podziemiach z moimi rówieśnikami znaleźliśmy całe zwoje niemieckich taśm filmowych, podobno po mieszczącym się tu w czasie okupacji ośrodku szkoleniowym Hitlerjugend. Były zapewne bardzo cenne dla historii, my jednak paliliśmy je, patrząc, jak strzelają w ogniu”104. Pani Barbara została dyrektorem Składnicy Muzealnej Paulinum i zorganizowanego w pałacu Domu Pracy Twórczej Historyków Sztuki i Kultury, będącego po prostu ośrodkiem wypoczynkowym dla pracowników Muzeum Narodowego. Tutaj dopiero zaczęły się znajomości bardzo młodziutkiej Beaty z wielkimi postaciami epoki. Gośćmi pałacu byli: Maria Dąbrowska, Stanisław Dygat, Kazimierz Michałowski, Władysław Tatarkiewicz czy Aleksander Gieysztor, w którym będąca jeszcze podlotkiem Beata kochała się na zabój. Kiedy kilka lat temu w jednym z wywiadów pewna dziennikarka wypomniała Beacie Tyszkiewicz młodzieńczą koch​liwość, przywołując właśnie fascynację wybitnym historykiem, aktorka odpowiedziała: „Och, zaraz kochliwa! Gdyby pani, mając 11 lat, zobaczyła Aleksandra Gieysztora, też by pani wpadła jak śliwka w kompot”105. Życie w dolnośląskiej bajce było jednak pułapką – sielanka zapewniała spokój, lecz nie otwierała horyzontów. Im szybciej płynął czas, tym silniej prawda ta docierała do Barbary Tyszkiewicz. „Mama zdała sobie sprawę, że jeżeli zostaniemy na Dolnym Śląsku dłużej, to ja prawdopodobnie wkrótce wyjdę za mąż za syna miejscowego fotografa i zostaniemy tam na zawsze”106. W ochronie przed tak poważnym, a co gorsza realnym zagrożeniem Barbara Tyszkiewicz podjęła decyzję o przeprowadzce całej rodziny do Warszawy.

ZABRAĆ WSZYSTKO Życie w stolicy nie było łatwe przede wszystkim ze względu na zakwaterowanie. W przypadku Barbary i Krzysia problem rozwiązali znajomi, zaś Beata zamieszkała u sióstr niepokalanek. Zaczęła też naukę w żeńskim Gimnazjum im. Narcyzy Żmichowskiej przy ulicy Klonowej. Wcześniej uczyła się w gimnazjum w Karpaczu i przez rok, w szóstej klasie, była w szkole z internatem prowadzonej przez Zakon Sióstr Szarych Urszulanek w Milanówku. Ze wszystkich edukacyjnych doświadczeń przyszłej gwiazdy warszawskie gimnazjum okazało się najgorszym. „Ujrzałam sześćset dobrze ułożonych panienek, które – trzymając się za ręce – snuły się na pauzach po wyfroterowanych korytarzach”107, wspominała Tyszkiewicz. Dobre maniery i „grzeczność” tych dziewcząt doprowadzały ją do szału. „Mamo, żadna z nich nie powiedziała nigdy nawet »gówno«. Nie chcę chodzić do takiej szkoły!”108, protestowała. Ale problemem była też nauka. Tyszkiewicz musiała

nawet powtarzać jedną z klas. Z czasem całej rodzinie udało się znaleźć własny kąt. Zamieszkali w Laskach, w maleńkim, dwunastometrowym pokoiku. Dzięki poręczeniu Eryka Lipińskiego Barbara dostała pracę archiwistki w „Szpilkach”. Zajęcie na pół etatu nie dawało dużego przychodu, Tyszkiewiczowie żyli w bardzo skromnych warunkach. Bez łazienki, centralnego ogrzewania, bez bieżącej wody. Dzielili się ubraniami i obuwiem. Wodę czerpali ze studni na podwórku. Porządne mycie? Tylko w łaźni miejskiej. Czytając wspomnienia Tyszkiewicz dotyczące tego okresu, natarczywie powracają pytania: gdzie był wówczas ojciec, głowa rodziny? Dlaczego nie pomagał, dlaczego się odciął? Trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź. „Czasami przysyłał nam puszki kawy Neski. To wszystko”109, wspominała Beata. Swojego ojca spotkała później tylko raz. Unikał kontaktu, jak tylko mógł. Zamiast ojca w pobliżu była jednak jego matka – „Ba”, która poświęciła się organizacji ogromnego księgozbioru o tematyce religijnej w klasztorze w Laskach. Jak Tyszkiewiczowie żyli w tych warunkach? „Może to wydawać się jakąś upraszczającą wszystko megalomanią, ale bieda nam nie przeszkadzała. Mama zaszczepiła we mnie akceptację dla każdej rzeczywistości, jakakolwiek by ona nie była. Byliśmy uśmiechnięci i prawie szczęśliwi”110. W autobiografii Tyszkiewicz pisała także: „Moje dzieciństwo jest moją ostoją. Do tej pory z niego czerpię siłę (…). Najważniejszą zasadą, jaką wpoiła mi Mama, jest to, że nic mnie nie potrafi złamać, można mi zabrać wszystko, a i tak nie będzie to miało żadnego znaczenia”111.

Z ŻYCIA DO FILMU... „To nie ja wybrałam film – to film wybrał mnie”112, zwykła mawiać Beata Tyszkiewicz. I trudno w tej sprawie się z nią nie zgodzić. Jej kariera zaczęła się w 1956 roku. Miała wówczas szesnaście lat, długie jasne włosy i mnóstwo piegów. Wciąż uczyła się w gimnazjum przy Klonowej. To właśnie w szkole wszystko się zaczęło. Żeńskie gimnazjum im. Żmichowskiej wydawało się idealnym miejscem, w którym można spotkać prawdziwą „panienkę z dworku”. Tak przynajmniej musiał myśleć Paweł Komorowski, asystent reżysera Antoniego Bohdziewicza, kiedy udał się tam na poszukiwanie dziewczyny do roli Klary w ekranizacji Zemsty Aleksandra Fredry. Kiedy Komorowski zauważył Beatę, był pewny, że reżyser będzie nią zainteresowany. Nie pomylił się. Rola Klary była po prostu jej pisana − jak się okazało, poprzez przyjaciółkę mamy Tyszkiewicz, Inkę Kluczborską, Bohdziewicz już wcześniej dowiedział się, że ta znalazła dla niego odpowiednią kandydatkę. „Mam dla ciebie taką dziewczynę. Śmieszna, blondynka i do tego z prawdziwego dworku”113. Z wpojonym przez matkę przekonaniem, że nie można w życiu mijać szans, bo mogą się one już nigdy nie powtórzyć, Tyszkiewicz podjęła filmowe wyzwanie. Zarobiła pierwsze pieniądze, mogła wspomóc rodzinę. Do tego zadebiutowała w wybitnej obsadzie. Jej filmowym partnerem – Wacławem – został Ryszard Barycz. Zapoznawcze spotkanie tej dwójki było iście fredrowskie. Opowiadała o nim Tyszkiewicz w swoim pierwszym

wywiadzie. Podobno Barycz, kiedy tylko ją zobaczył, zapytał, czy to „brzydkie kaczątko ma grać Klarę”, i zasugerował rolę Nel z W pustyni i puszczy. Tyszkiewicz nie została obojętna na tę obelgę: „Ja mu też zrewanżowałam się, dziwiąc się, że taki brzydki i stary chce grać Wacława”114. Rola nie była duża, do tego głos Beaty zastąpiono dubbingiem, ale jak wspominała Danuta Szaflarska, grająca w filmie Podstolinę, było to całkiem bezzasadne: „Jej Klara była prawdziwa – dziecinna, naiwna. Tyszkiewiczówna bardzo dobrze, pewnym głosem mówiła tekst i do dzisiaj nie mogę zrozumieć, dlaczego ktoś podjął decyzję o dubbingu. Zaważyło to na pewnej sztuczności Klary – podłożony głos nie do końca pasuje do ślicznej Beatki”115. Uroda Tyszkiewicz była tym, co przede wszystkim zauważono w recenzjach filmu; poza tym także świeżość i czar. Przyznał to po latach Ryszard Barycz: „Beata była dziewczyną pełną uroku, co jej zostało do dzisiaj”116.

...I Z FILMU DO ŻYCIA Niestety, udział w filmie miał też swoje minusy. Głównie edukacyjne. Nauczyciele w surowym gimnazjum bynajmniej nie byli przychylni początkującej aktorce. Na jej świadectwie pojawiło się jedenaście dwój, dosłownie ze wszystkiego: „Lufy od góry do dołu. Nie było wyjścia, musiałam zmienić szkołę. A nikt specjalnie się nie palił do przyjęcia panienki, która nie ma ani jednej oceny dostatecznej”117. Z tej opresji wyratowały Tyszkiewicz siostry niepokalanki z Szymanowa, które okazały się wyjątkowo wyrozumiałe. Atmosferę i czas spędzony w tej szkole aż do matury Tyszkiewicz zawsze wspomina bardzo ciepło: „doskonale się tam czułam, wiele nauczyłam”118. Pomimo tego, że w Szymanowie była wśród sióstr postrzegana jako zdolna i dobrze rokująca uczennica, matury nie zdała. Kiedy w rozwinięciu zadanego tematu „Satyra i komedia w XVIII wieku w walce o odrodzenie społeczeństwa” Beata napisała, że temat nie jest zbyt trafiony, bo ówczesne społeczeństwo po prostu nie czytało, obecnej przy maturze kurator trzeźwość umysłu maturzystki, delikatnie mówiąc, nie zachwyciła. Oblana matura zniweczyła plany na studia. A Beata tak bardzo chciała studiować weterynarię w Krakowie. Dramatyczną sytuację odmieniło przypadkowe spotkanie z Antonim Bohdziewiczem. „Cóż ty sobie myślisz? Po takim debiucie na weterynarię?! To po to włożyliśmy w ciebie z Bohdanem Korzeniowskim tyle pracy? Masz zdawać do Szkoły Teatralnej!”119.

NIE FORSOWAĆ NICZEGO Do egzaminów, jak się okazało, Beata mogła podejść bez matury, z zastrzeżeniem późniejszego uzupełnienia dokumentów o świadectwo dojrzałości. Na egzamin stawiła się

właściwie nieprzygotowana, recytując przed komisją wiersz Jana Brzechwy Do biedronki przyszedł żuk. Ten niewątpliwie zaskakujący wybór przyniósł dziewczynie szczęście. Beatę przyjęto do szkoły teatralnej. Został jeszcze mały drobiazg – matura. Ta okazała się jednak całkowitą formalnością. Tyszkiewicz trafiła na egzamin eksternistyczny, na którym swoją dojrzałość mieli wykazać milicjanci z Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej. „Przecież żaden milicjant nie mógł oblać matury”120, wspominała. I faktycznie żaden nie oblał, bo wszyscy zdający dostali pytania razem z odpowiedziami. Beata przeniosła się z Lasek i zamieszkała w akademiku, gdzie spotkała między innymi Elżbietę Czyżewską – swoją wieloletnią przyjaciółkę. Ale życiem studenckim nie dane jej było cieszyć się zbyt długo. W wyniku niemal seksualnego skandalu Tyszkiewicz została ze szkoły wyrzucona. A było tak: Pewnego wieczoru Beata Tyszkiewicz, jako pilna studentka, udała się do Teatru Kameralnego na przedstawienie dyplomowe, które ze starszymi studentami przygotowywał Aleksander Bardini – Tramwaj zwany pożądaniem. „Grali Roman Wilhelmi i Krysia Brylówna, którzy wydawali mi się wtedy lepsi niż Marlon Brando i Vivien Leigh w filmowej adaptacji tej sztuki”121, wspominała Tyszkiewicz. W przerwie przedstawienia Beata spotkała krytyka i teatrologa Jana Kotta, którego znała jeszcze z Paulinum. Kott był przyjacielem rodziny, na dodatek przychylnym karierze Beaty, bo kilka dni przed feralnym wieczorem napisał w jednym ze swoich tekstów: „Gdybym miał obsadzić Romea i Julię, rolę Julii powierzyłbym Beacie Tyszkiewicz”122. Kott zaproponował Tyszkiewicz zajęcie miejsca obok niego w trzecim rzędzie – jego żona niestety nie mogła przyjść. Któż nie chciałby się przenieść z drugiego balkonu, na którym siedziała Beata, do trzeciego rzędu? „Weszliśmy na salę, gdy gasły światła. Szybko przecisnęliśmy się do miejsc wskazanych na zaproszeniu, ale okazało się, że jedno z nich zajęła już jakaś pani. Kurtyna poszła w górę! Nie chcąc robić zamieszania, usiadłam na jednym fotelu razem z Janem Kottem, a właściwie na jego kolanach. Los chciał, że tuż przed nami siedział rektor Jan Kreczmar”. Rektor warszawskiej PWST wyciągnął z tego zdarzenia jednoznaczne wnioski. „Nie tędy droga, moja panno (…). Powinniśmy się rozstać”123, powiedział następnego dnia. „Nigdy niczego w życiu nie forsowałam i nie chciałam spędzić choćby pięciu minut w miejscu, gdzie mnie nie chcieli”124. Z Janem Kreczmarem Tyszkiewicz wyjaśniła tę sytuację po latach na planie Lalki. Dowiedziała się wtedy, że każdy człowiek się myli. Odejście ze szkoły w pewnym sensie było jej jednak na rękę. Mogła bez reszty oddać się temu, co coraz bardziej zaczęło ją pociągać – filmowi, a także bez konsekwencji występować w reklamach radiowych i telewizyjnych. Dzisiaj wydaje się to już nieprawdopodobne, ale w latach 60. właśnie reklama mogła otworzyć drzwi do spektakularnej kariery na ekranie. Tak też stało się w przypadku Beaty, którą w reklamie wypatrzył Wojciech Jerzy Has. „Całe moje zadomowienie w filmie zaczęło się właśnie od Hasa. Przypadkiem zauważył mnie w telewizyjnym magazynie Nie tylko dla pań, gdzie prezentowałam maseczkę ze świeżego ogórka. Wkrótce potem zaproponował mi rolę Teodozji w filmowej adaptacji Wspólnego pokoju125”, wspominała po latach Tyszkiewicz.

ROZTAŃCZONE LATA 60. Lata 60. przyniosły Beacie Tyszkiewicz ogromny sukces. Jej kariera filmowa rozkwitła, a sama aktorka znalazła się w centrum zainteresowania. To wtedy powstały jej najsłynniejsze tytuły: Spóźnieni przechodnie, Pierwszy dzień wolności, Rękopis znaleziony w Saragossie, Popioły, Marysia i Napoleon i oczywiście Lalka. Od debiutu w 1956 roku do początku lat 70. Tyszkiewicz miała na swoim koncie aż dwadzieścia pięć filmów! W Polsce grała u Hasa czy Wajdy. Urodę i talent aktorki poznało też kino węgierskie, belgijskie, rosyjskie, a także indyjskie. „Moja młodość to roztańczone lata sześćdziesiąte, lata kawiarni. Czas szybkiego dojrzewania. Epoka, w której – jak mówił Adam Pawlikowski – chodziło się, a nie jeździło. Miałam zamszowe czółenka z czerwoną podszewką i w tych pantofelkach przetańczyłam tamte lata”126, pisała Tyszkiewicz w Nie wszystko na sprzedaż. W innym miejscu autobiografii wspominała, że „liczył się styl”. Dlatego na tańce do klubów – Hybrydy lub Stodoła – szła obowiązkowo w bluzeczce „w stylu Brigitte Bardot”, czyli eksponując dekolt i ramiona. Koniecznie czarnej. Tyszkiewicz wspominała, że najpiękniejszą z bluzek „z owalnym, głębokim dekoltem, obszytym czarnym atłasem”127 dostała od Miry Michałowskiej, żony ambasadora Polski w Waszyngtonie. Od Michałowskiej Tyszkiewicz dostała też swoje słynne zamszowe czółenka z czerwoną podeszwą. Wcześniej sama farbowała koszulki gimnastyczne i tenisówki na czarno, nadając im fantazyjne kształty. Wizerunek był sprawą priorytetową. Nie bez powodu za swoją patronkę Tyszkiewicz obrała sobie francuską gwiazdę kina – to właśnie Bardot uosabiała to, co dla Tyszkiewicz w tym czasie było najważniejsze: młodzieńczą energię, bezpretensjonalną zmysłowość, a przede wszystkim szlachetny seksapil. Szalone tańce Beaty pamięta także mieszkanie Anny i Jerzego Turowiczów w Krakowie. To właśnie w domu przy ulicy Lenartowicza, który był – jak wspomina aktorka – jej krakowskim domem, Beata tańczyła szalonego rock and rolla w sznurze korali z fasoli na szyi. Taką roztańczoną, wesołą, ale i zalotną Beatę uchwycił w mieszkaniu Turowiczów Wojciech Plewiński. Jej zdjęcie trafiło na okładkę „Przekroju” w 1958 roku i według niektórych miało być powodem, dla którego zakonnice nie chciały dopuścić Tyszkiewicz do matury. Czy były to dobre czasy? „Dobre czasy, bo każda młodość jest dobra. Nie ma co dorabiać do tego filozofii. Były szalone imprezy w Hybrydach, w »Szpilkach«, namiętne dyskusje w Czytelniku. Pomimo że grałam w jednym filmie za drugim, nigdy nie byłam zmęczona”128. Ale poza gorącymi dyskusjami i barwnymi imprezami młodość Tyszkiewicz to także flirty, szalone romanse i wielkie namiętności. I całe morze adoratorów.

ROMANSE, HISTORIA I PRYWATNOŚĆ Opowieść o adoratorach warto zacząć od zaskakującej historii. Kiedy Beata miała

dziewiętnaście lat, oświadczyła się Jackowi Padlewskiemu, synowi znajomych jej mamy, z którym w dzieciństwie spędzała wakacje w Paulinum. To była jej pierwsza miłość i jak pokaże historia, uczucie tak szybko nie wygasło. Ale nie było na nie miejsca u progu lat 60. „Zapytałam go, czy zechce się ze mną ożenić... Mówił różne rzeczy, ale wynikało z nich, że nie. Rozpłakałam się”129. Padlewski skończył Politechnikę Gdańską, wyjechał do Paryża, ożenił się z kimś innym i został wziętym architektem. Ze wspomnień młodości, które Beata Tyszkiewicz przywołuje w autobiografii, przebija się duża samotność. Potrzeba miłości była ogromna, ale żaden z mężczyzn nie był w stanie jej zaspokoić. „Wielu różnych chłopców się we mnie podkochiwało. Pisali listy, przynosili kwiaty, chcieli się umawiać”130. Wśród nich był nawet jeden wybitny dowcipniś, który kupił Beacie jeża, a kiedy dziewczyna oddała go do sklepu zoologicznego, adorator w ramach protestu ogolił brodę i przysłał ją ukochanej pocztą. W wieku dwudziestu lat Beata miała też pewnego chorobliwie zazdrosnego chłopaka − wspominała później: „nie umiałam się odnaleźć w roli dziewczyny kontrolowanej (...)”131. Możemy się więc domyślać, że związek nie trwał zbyt długo. We wczesnej młodości w życiu Beaty Tyszkiewicz pojawił się jednak ktoś wyjątkowy, kto do dzisiaj pozostaje zagadką. „Miałam chyba dwadzieścia dwa lata, kiedy zakochałam się bez pamięci w starszym ode mnie mężczyźnie. Miał ułożone życie – żonę, dwoje dzieci. To trwało blisko cztery lata. To bardzo długi okres w życiu młodej kobiety. Wiedziałam, że nasza miłość nie miała przyszłości, ale moja fascynacja nie wygasła”132, wspominała aktorka w swojej książce. Z tym dojrzałym mężczyzną „jak z obrazka”133 połączyły Tyszkiewicz praca na planie filmowym i wspólne wyjazdy. Szaleńcza miłość do człowieka, który był „urzekający w swojej urodzie i postrzeganiu samego siebie, kreowaniu własnego wizerunku”134, do dziś pozostaje przedmiotem plotek. Sławomir Koper, w książce Gwiazdy kina PRL, wysuwa tezę, że owym zagadkowym kochankiem był Andrzej Łapicki. Na podstawie źródeł odnalezionych w IPN Koper pisze też, że Tyszkiewicz na początku lat 60. utrzymywała kontakty „z przebywającymi w Warszawie zachodnimi dyplomatami”135. Wśród nich najbliższy aktorce miał być pewien żonaty sekretarz ambasady kanadyjskiej. W odniesieniu do tego okresu w swoim życiu Beata pisała: „wokół mnie pojawiali się różni chłopcy, ale byłam tak bardzo zakochana, że niewinne flirty w ogóle nie miały znaczenia”136. Aktorka do dzisiaj umiejętnie unika odpowiedzi na pytania zarówno o tajemniczy romans, jak i o personalia innych kochanków. To wynik konsekwencji w ochronie swojej prywatności. Próżno we wspomnieniach, które Beata Tyszkiewicz spisała pod nieprzypadkowym tytułem Nie wszystko na sprzedaż, szukać uporządkowanej chronologii. Miejscami sypie się ona całkowicie. Sławomir Koper uważa, że to podważa wiarygodność wspomnień, które w zbyt wielu miejscach mijają się z prawdą137. Ale nawet sama aktorka napisała: „Niektórzy zapamiętują swoje życie w każdym szczególe, wszystkie daty, lata, miesiące. Prowadzą starannie albumy z wklejonymi i podpisanymi zdjęciami. Ja natomiast mam pakieciki listów przewiązanych spłowiałą wstążeczką, sterty fotosów i skrzynię, w której je trzymam. Moje życie podzielone jest według filmów, w których grałam. Właśnie według filmów, a nie według lat i miesięcy...”138. Na końcu książki dyplomatycznie dodała: „Ja

spisałam to, co pamiętałam, a czego nie spisałam, a pamiętam, nie chciałam ubrać w zdania, bo za długo chroniłam moją prywatność, by dziś umieć przejść ową barierę – niewidoczną, lecz silnie we mnie tkwiącą”139. Bez względu na wszelkie domysły, których – bez komentarza bezpośrednio ze sprawą związanych osób – nie sposób jednoznacznie rozstrzygnąć, powinno się zaznaczyć, że Tyszkiewicz zawsze z wielką sympatią wspominała Łapickiego, jak choćby w tym fragmencie autobiografii: „Gdy sobie przypominam jakiś film, nie zawsze pamiętam fabułę, ale widzę ludzi, którzy go tworzyli, i moje prywatne relacje z nimi. Dziś w nocy umrze miasto, Spóźnieni przechodnie i Naprawdę wczoraj – to przede wszystkim Andrzej Łapicki. Uwielbiałam go, należał do moich ulubionych partnerów filmowych. Czasami dostawałam od niego bukiet róż z miłym liścikiem”140. Trzeba przyznać, że Beata Tyszkiewicz miała niezwykle barwne życie uczuciowe, co trochę wprost, a trochę między wierszami można wyczytać z jej wspomnień. Lata 60. to burzliwy okres w jej życiu, w którym zazębiają się relacje nie tylko z tajemniczym, znanym człowiekiem filmu czy kręcącymi się wokół Beaty chłopcami (wielu z nich znaleźć pewnie można wśród książkowych bohaterów, ale kto by się w tym wszystkim połapał!), lecz także z Andrzejem Wajdą i Andriejem Konczałowskim. Przyjrzyjmy się temu, jak sugeruje sama aktorka, w zgodzie z filmową chronologią. Z Andrzejem Wajdą Tyszkiewicz spotkała się bardzo wcześnie. Zagrała w Samsonie – filmie Wajdy według powieści Kazimierza Brandysa, który miał swoją premierę we wrześniu 1961 roku. Ten czas w jej życiu zbiegł się z początkami kariery zagranicznej. Najpierw została zaproszona na Międzynarodowy Festiwal Filmowy do Moskwy. W 1962 roku jechała już w pierwszą podróż na Zachód – na festiwal filmowy do San Sebastián. Jesienią tego samego roku Tyszkiewicz i Wajda polecieli na Kubę, żeby pokazać tam kilka polskich filmów. Kryzys kubański zatrzymał ich na kilka kolejnych tygodni. „Podczas tego pobytu zbliżyliśmy się z Andrzejem”141, wspominała Tyszkiewicz. Ale po powrocie do Polski ich kontakt się rozluźnił. Do kolejnego spotkania doszło na planie Popiołów (które miały swoją premierę we wrześniu 1965 roku) – i wtedy właśnie zostali parą. Ich związek, choć trwał w sumie, według relacji aktorki, pięć lat, kilkukrotnie naznaczony był piętnem rozłąki. Najdłuższą z nich był pobyt Beaty Tyszkiewicz w Indiach.

INDYJSKI PRZEPYCH Pewien znany indyjski producent filmowy, Mr. Tiwari, na tyle zachwycił się rolą Niemki Magdy, którą Beata zagrała w Dziś w nocy umrze miasto w reżyserii Jana Rybkowskiego, że dostrzegł w polskiej gwieździe bollywoodzki potencjał. „Tak go urzekła ta postać, że wymarzył sobie obsadzić mnie w roli... greckiej księżniczki, pięknej Heleny (…). Do tego mój kontrakt, zawarty na trzy miesiące, opiewał na sporą sumę. Zdecydowałam się szybko, nie miałam przecież większych obowiązków, swojego domu i dzieci. Z Andrzejem nie byliśmy jeszcze małżeństwem, a mój udział w Popiołach dobiegał końca”142. Czas spędzony w Indiach wydłużył się z trzech do osiemnastu miesięcy. Beata mogła jednak

zaznać życia w prawdziwym luksusie. W apartamentach najbardziej ekskluzywnych hoteli, w tym położonego niedaleko Bombaju resortu Sun and Sand, w którym sąsiadem Tyszkiewicz był nawet król Nepalu, spełniano wszystkie życzenia aktorki. „Pan Tiwari chciał, bym stała się na rynku indyjskim gwiazdą, przydzielił mi do wyłącznej dyspozycji amerykańską limuzynę Impala z szoferem. Jeszcze w New Delhi wydał na moją cześć przyjęcie dla sześciuset gości. W ogrodach hotelowych rozstawiono ogromne barwne namioty. Ze względu na polskich gości przez Baltonę sprowadziłam różne polskie przysmaki”143, wspominała Tyszkiewicz. Beata nie dotrwała do końca produkcji. Znokautował ją niespieszny temperament Hindusów. Rolę przejął po niej ktoś inny. Filmu, jak pisała we wspomnieniach, nigdy nie obejrzała. Indie okazały się dla niej krajem zbyt wielkich kontrastów: „(...) źle się czułam, nie mogłam pogodzić się z ludzką nędzą, krępowała mnie powszechna usłużność, nie mogłam się pohamować przed wyręczeniem służących, karmiłam bezdomne psy... Takie zachowanie nie przystoi gwieździe, szczególnie w Indiach, w społeczeństwie o głęboko zakorzenionej kastowości”144. W innym miejscu autobiografii Tyszkiewicz przyznawała jednak, że trudno z dnia na dzień odzwyczaić się od szczególnego traktowania, którego tam doświadczyła: „Gdy wracając z Indii, zatrzymałam się w Paryżu, miałam wrażenie, że wszyscy na mnie wpadają, czekałam, aż przechodnie rozstąpią się przede mną. Odruchowo i bezwiednie zatrzymywałam się też przed wejściem do restauracji w przekonaniu, że za chwilę ktoś mi otworzy drzwi”145.

WSZYSTKO NA SPRZEDAŻ Niewątpliwy wpływ na decyzję Tyszkiewicz o powrocie do kraju miała też tęsknota za bliskimi, szczególnie za mamą i Andrzejem Wajdą. Para zdecydowała się rozpocząć wspólne życie. Dzięki pieniądzom zarobionym przez Beatę w Indiach udało się im kupić kompletnie zrujnowany dworek Norwida w Głuchach. Zaczął się remont, poważne życie – Beata zaszła w ciążę, w marcu 1967 roku urodziła córkę Karolinę. Wreszcie przyszedł czas na prawdziwą stabilizację. Ślub z Wajdą odbył się 13 maja 1967 roku. Małżeństwo okazało się jednak schyłkiem związku, którego rozpad przypieczętował rozwód w październiku 1968 roku. Koniec w życiu prywatnym okazał się też zwiastunem kresu filmowej współpracy. Po raz ostatni spotkali się na planie filmu Wszystko na sprzedaż (1969) – poświęconego pamięci tragicznie zmarłego Zbigniewa Cybulskiego. Tytuł produkcji, jak wspominała Tyszkiewicz, był jej propozycją dla książki, którą miała wówczas w planach. Odstąpiła go Wajdzie. „To, co w chwili wejścia na ekrany mogło w nim drażnić, dziś łączy się w spójną całość, opowiada znaczącą cząstkę prawdy o tamtych czasach. I oczywiście, aktorach, którym płaci się za ich uczucia, bo taki przecież jest ten zawód. Jedna z sekwencji ilustruje to dobitnie, po scenie, w której płaczę, płacą mi właśnie za ten płacz. Dosadność do bólu podkreślająca, że wszystko w naszym życiu może być na sprzedaż”146. W filmie bohaterka, którą grała Beata, nosiła jej imię, była żoną reżysera, z którym miała dziecko – notabene rolę tę zagrała mała Karolina Wajda. Wajda

był reżyserem filmu, a rolę filmowego reżysera powierzono Andrzejowi Łapickiemu. Dlaczego rozpadło się to małżeństwo? Czy powodem był romans Tyszkiewicz z innym mężczyzną, jak głoszą niektóre plotki? „Chyba nie bardzo wiedziałam, czego oczekuję od życia (…). Rozstaliśmy się, ale zawsze pozostał mi w duszy ciężar tego rozstania (…). On był nadzwyczajnie delikatny, czuły, ale ja byłam za młoda, aby to docenić. Wytrąciłam go ze spokoju, zawiodłam”147, wyznawała Beata. Dodawała także: „Małżeństwo to układ pewnej odpowiedzialności, wzajemnego oddania i wierności dwojga ludzi, zobowiązanie na pewien okres życia. Im partner jest ciekawszym człowiekiem, łagodniejszym, tym zapewne trudniej się rozstać. Z dłuższej perspektywy już nie widać zbyt wyraźnie prawdziwego obrazu, bo to był dramat wtedy, gdy naprawdę się dział”148.

ROSYJSKA MIŁOŚĆ? W 1969 roku miał swoją premierę film Szlacheckie gniazdo w reżyserii Andrieja Michałkowa-Konczałowskiego. Znajomość z tym reżyserem to kolejna zagadka w życiu Tyszkiewicz, której warto poświęcić kilka słów. Aktorka pisze o niej niezwykle subtelnie, nie mówiąc niczego wprost. W jej relacji wyczuwalna jest jednak pewna nadwyżka uczuciowa, która pozwala przypuszczać, że dla żadnej ze stron nie była to znajomość bez znaczenia. Konczałowskiego Tyszkiewicz poznała w Moskwie w 1963 roku na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym. Zżyła się zarówno z reżyserem, jak i z jego rodziną. We wspomnieniach bardzo ciepło opisuje atmosferę rodzinnego domu, który prowadziła matka reżysera, Natalia Pietrowna. Z dystansem opowiada też o miłościach samego Konczałowskiego, puentując: „Andron nie był wiernym mężem. Kochał niespokojną rosyjską miłością”149. Pisze też, że darzyli się z Konczałowskim sympatią. Ich znajomość zakończyła się w zaskakujący sposób, na planie Szlacheckiego gniazda. W jednej ze scen grana przez Beatę bohaterka miała się rozpłakać. Tyszkiewicz jednak żadnym sposobem nie mogła osiągnąć tego efektu. Wówczas Konczałowski poprosił całą ekipę o opuszczenie planu. Kiedy został sam na sam z Beatą, uderzył ją w twarz. Zdarzenie to pociągnęło za sobą szereg dramatycznych zdarzeń. Oburzona i zapłakana Tyszkiewicz wybiegła z planu, reżyser dogonił ją, przepraszał i błagał na kolanach, by wróciła. Co było dalej? Oddajmy głos samej aktorce: „Wróciłam zapłakana i zagrałam, w poczuciu straszliwej krzywdy, jaką mi wyrządził! Bardzo długo nie mogłam mu tego wybaczyć. Gdy po latach na festiwalu filmowym w Rydze wyznaczono mnie do wręczenia nagrody Andronowi, powiedziałam przy tej okazji publicznie: »Oto mężczyzna, który nauczył mnie w bardzo szczególny sposób, jak kochać, śmiać się i płakać«. Andron zripostował: »Oto kobieta, którą ukradł mi Andrzej Wajda!«”150.

NIEZALEŻNOŚĆ

„Jest taki typ mężczyzny, który zawsze jest obok i czeka. Jesteś załamana, a on przypadkowo spotyka cię na ulicy i ma akurat dwa wolne bilety do kina. Miły, uśmiechnięty, jest wiosna, a on z bukiecikiem fiołków. Aż wreszcie nadchodzi czas na niego”151. Takim mężczyzną w życiu Beaty Tyszkiewicz okazał się reżyser Witold Orzechowski. To on został drugim mężem aktorki. Był jej pocieszeniem i wsparciem po rozstaniu z Wajdą, mocno piętnowanym przez całe otoczenie Beaty. „Jeśli wszyscy są przeciwni, to ty idziesz w zaparte”152, wspominała. Analizując jej relację, można dojść do wniosku, że było to małżeństwo przypadkowe, w afekcie, na przekór wszystkim. Ta miłość wypaliła się bardzo szybko. Tym bardziej że na horyzoncie pojawiła się dawna miłość Beaty – architekt Jacek Padlewski: towarzysz dziecięcych zabaw, obiekt młodzieńczej fascynacji i sprawca pierwszego miłosnego zawodu. Tyszkiewicz postanowiła dać temu uczuciu jeszcze jedną szansę. Ze związku z Padlewskim narodziło się drugie dziecko aktorki, córka Wiktoria. Z ukochanym w 1976 roku wzięła ślub, potem przeprowadziła się na południe Francji. „Było mi ciężko przystosować się do życia w Marsylii. Jacek pracował od bladego świtu. Wiele godzin spędzał w studiu architektonicznym, wracał późnym popołudniem”153. Samotność z dala od Polski okazała się zbyt dużym wyzwaniem. Do tego po raz pierwszy w dorosłym życiu Tyszkiewicz straciła tak ważną dla niej niezależność finansową. Małżonkowie stopniowo się od siebie oddalali. W końcu Tyszkiewicz sama zaczęła organizować sobie życie we Francji, szukać możliwości grania, zarabiania. Na powrót odzyskała swoją niezależność, ale zrozumiała też, że nie chce na stałe mieszkać poza Polską, a z kolei jej mąż zupełnie nie zakładał choćby krótkiego powrotu do ojczyzny. „Dla mnie małżeństwo ma sens, jeśli miłość otwiera ludzi na świat, nie rywalizują ze sobą i nie uzależniają się od siebie. W przeciwnym razie jak przejść przez życie? Zarabiać razem na egzystencję? To za mało. Lepiej więc odejść, lepiej zachować swoją samotną wolność”154, pisała o swoich małżeństwach. Ale pytała także: „Czy w ogóle można stale kochać?... Mnie się to nie udało. Bardzo cenię ludzi, którzy chcą spędzać całe życie z jednym partnerem. To trochę tak, jakby ktoś całe życie zajmował to samo mieszkanie, znał każdy zakamarek, wiedział, co gdzie leży. Są jednak ludzie ciekawi świata, którzy chcą zmieniać mieszkania co dwa lata, nigdy ich nie kupują, zawsze wynajmują”155. Najważniejsze w jej życiu zostały dzieci − pisała o tym w książce, od zawsze mówi o tym w wywiadach. Tylko wobec nich i swoich rodziców można zdobywać się na kompromisy. Dla Tyszkiewicz niezależność zawsze była priorytetem: „W gruncie rzeczy wiem, że mogę liczyć tylko na siebie, i to mi odpowiada”156.

MIAŁAM ROMANSE. MIAŁAM W słowach, które skierował kiedyś do Tyszkiewicz Kazimierz Brandys: „Wszyscy mężczyźni chcą się z Tobą żenić, choć żaden Cię nie kocha”157, jak przyznawała sama aktorka, jest wiele prawdy. I choć Tyszkiewicz zawsze z wielką subtelnością opowiadała

o swoich związkach, to nigdy nie bała się przyznać, jak w wywiadzie z Piotrem Najsztubem: „Miałam romanse z wieloma mężczyznami. Miałam”158. W 1998 roku w „Twoim Stylu” mówiła także o miłości na planie filmowym: „Kiedy miłość ekranowa zwiąże ich także poza planem, to z pewnością na ekranie da to pewną dodatkową prawdę. Uczucie miłości daje bodziec. Kilkakrotnie na planie byłam zakochana w swoim partnerze. Wiem więc, że nie tylko sceny miłosne czy sceny specjalnej czułości, ale w ogóle wszystko było szalenie podniecające, interesujące, żywe”159. Ale wielkie romanse Beaty Tyszkiewicz to też romanse, które nadal możemy oglądać na ekranie. „Aktorstwo jest nadzwyczajnie efektownym zawodem. Wszyscy dbają, żebym ślicznie wyglądała, była ładnie ubrana i odpowiednio sfotografowana. Szczęście daje też przeżywanie wielkich romansów, życie w różnych epokach, obcowanie ze sławnymi ludźmi. Kto może się pochwalić takimi przeżyciami i przygodami? Raz romansuję z młodym szlachcicem Olbromskim, zaraz potem spotykam się z władcą Europy – Napoleonem, kiedy indziej rozkochuję w sobie Wokulskiego, a niebawem czynię to samo z Balzakiem. (…) Kontakt z kamerą jest dla mnie najbardziej intymnym związkiem”160. W tej intymności i ekranowych romansach obserwujemy aktorkę pełną spokojnego, ale jakże uwodzicielskiego uroku. Kiedy serial Wielka miłość Balzaka, w którym Tyszkiewicz grała Ewelinę Hańską, był emitowany we Francji, paryski tygodnik „Le Point” pisał, że kamera Wojciecha Solarza zakochała się w Tyszkiewicz-Hańskiej: „Każde pojawienie się pani Hańskiej wywołuje wstrząs. Salony wpadają w trans. Kwietny pył osypuje się na meble. Przenosimy się w jakiś inny wymiar. Ta kamera zaślepiona, szalona z miłości wplata cienie we włosy Ewy, pogłębia melancholię jej oczu; tą kamerą wstrząsają młodzieńcze dreszcze na widok jej nagich ramion. Pani Hańska jest tak piękna, że nie możemy uwolnić się od myśli, iż zapewne czuje się istotą samotną na tej ziemi. Owa zmysłowa gorączka obiektywu narzuca charakter całemu serialowi. (…) Cały ten film jest podminowany uczuciami. Wszystko jest w nim namiętne. Słowiańskie”161. Przez całe życie z rezerwą podchodzi do swojej profesji. Uważa, że „aktor to człowiek do wynajęcia”. Jej kariera filmowa stała się wynikiem wpojonego przez mamę przekonania, że nie wolno mijać w życiu szans, które się pojawiają. W teatrze zagrała raz, w 1964 roku w sztuce Za rzekę, w cień drzew w reżyserii Jacka Woszczerowicza. Jak sama mówiła jest „zdemoralizowana filmem”162 i nie potrafi sobie wyobrazić, że mogłaby „grać czterysta razy to samo”163. Granie w filmie, jej zdaniem, nie zawsze jest obciążone stresem, zwłaszcza gdy nie gra się głównych ról: „Dlatego tak chętnie gram epizody, naprawdę bardzo je lubię. Nie towarzyszą im nieodłączne dla dużych ról napięcie i odpowiedzialność”164. Jest szalenie zdystansowana do siebie, swojego wizerunku i plotek. W rozmowie z Łukaszem Maciejewskim mówiła: „Andrzej Żuławski tyle razy niesympatycznie obmówił mnie w książkach, że nie może wyjść ze zdumienia, iż spotykając go na ulicy, zawsze miło się witam. To nie jest żadna poza. Po prostu nie chowam urazy. To trujące uczucie”165. Akurat Żuławski nie szczędził Tyszkiewicz goryczy. W swojej książce Ostatnie słowo powiedział rozmawiającej z nim Renacie Kim, że gdyby dowiedziała się chociaż części tego, co on wie na temat Tyszkiewicz, spojrzałaby na aktorkę „bardzo kosym okiem”166.

Dodawał: „(…) ona jest żywym przykładem na to, jak prowadzić karierę, gdy nie ma się talentu. A właściwie ma się jeden talent, czyli biust”167. Mężczyznom Tyszkiewicz wybacza więcej. „Nie bardzo wierzę w trwałą przyjaźń między kobietami. Wierzę w zauroczenie, w sympatię, potrzebę spotykania się, rozmów, ale to mężczyźni zawsze wydawali mi się bardziej konsekwentni i uporządkowani intelektualnie. Interesował mnie inny sposób myślenia niż mój. Uczę się więcej od mężczyzn niż od kobiet”168.

DAĆ IM WŁASNĄ FIZYCZNOŚĆ Patrząc na cały swój dorobek filmowy, zadowolona jest z... piętnastu minut. Tak powiedziała zapytana o to przez Piotra Najsztuba: „Z trudem byśmy wybrali wspólnie osiem, dlatego nie oglądam tego z panem, żeby mi zostało te piętnaście. To jest prawda, dlatego że ja nie jestem aktorką z urodzenia, taką przejętą. Nigdy o sobie nie myślałam »artystka«, »aktorka«. Tak się zdarzyło w moim życiu, prawdopodobnie dlatego, że byłam fotogeniczna albo że nie sprawiało mi kłopotu chodzenie w długiej sukni”169. Ale w każdą z kreowanych przez siebie postaci Tyszkiewicz wkładała serce: „W miarę możliwości zawsze starałam się rozumieć postaci. Dawać im własną fizyczność, ale także cechy osobowości. Nie walczyłam z nimi, nie kreowałam nowych światów, dla mnie ważna była szczerość intencji. Żeby postać filmowa była prawdziwa, zrozumiała przez widzów, wzbogacająca wrażliwość”170. Dlatego grając rolę pięknej, ale wedle Prusa pustej Izabeli Łęckiej, chciała przede wszystkim swoją bohaterkę obronić i zrozumieć: „Zależało mi na tym, żeby Izabela Łęcka dysponowała argumentami na swoją obronę. To ja ją broniłam. Grałam nie tylko to, co zostało napisane, ale starałam się zrozumieć, dlaczego ta osoba jest właśnie taka. (…) A przecież Izabellę nie bez powodu drażniło zachowanie się Wokulskiego. Izabellę drażnił fakt, że za pieniądze nabywa on do niej jakieś prawa. I jej zachowanie jest tego wynikiem”171. Uroda granej przez Tyszkiewicz Łęckiej zachwyciła większość krytyków, ale część z nich zrozumiała także intencje samej aktorki. Jak pisała Alicja Helman: „Izabela wcielona w postać Tyszkiewicz jest tak pełna wspaniałej kobiecości, ciepła, uczucia czy nawet temperamentu, iż wydaje się idealną partnerką dla Wokulskiego, który po prostu nie potrafi jej zrozumieć, a tym samym zdobyć”172. Od lat Beata Tyszkiewicz żywi sympatię do Marilyn Monroe. W 1976 roku zapytana o to, jaką pamiątkę filmową zabrałaby ze sobą na bezludną wyspę, mówiła: „Na pewno wzięłabym fotografię Marilyn Monroe. Ale ani jednego fotosu z filmów, w których grałam”173. W 2011 roku, pytana o to, kto jest dla niej ikoną nieprzemijającej kobiecości, odpowiadała: „To się ciągle u mnie zmienia. Mam jednak wielką słabość do image Marilyn Monroe, bo ma w sobie taką bezradność, która tak à propos kosztowała ją jednak życie”174.

Tyszkiewicz, zdobywczyni wielu nagród i wyróżnień, od lat działa charytatywnie. Dzisiaj cała Polska zna ją z występów w roli jurora w najsłynniejszym polskim tanecznym show. No i z reklam. „Ta jej reklama »z pieskiem czy bez pieska« to prawdziwa perełka!”175, mówił Jerzy Trela. Jesienią 2013 roku wystąpiła w jubileuszowej kampanii reklamowej jednego z producentów rajstop. Wciąż ma naprawdę rewelacyjne nogi. I udowadnia, że dla prawdziwej ikony kobiecości metryka nigdy nie jest ograniczeniem. Ważne, żeby wszystko robić na własnych zasadach. *** „Jeśli życie ma być przygodą, to niech będzie przygodą do końca, bez żadnego przyziemnego zabiegania o cokolwiek… W tym znaczeniu jestem damą…”176. 87. I. Kondrat, Zapach domu..., „Kobieta i Życie” 1989, nr 50, s. 14. 88. A. Jackiewicz, Beatę Tyszkiewicz trzeba nazwać gwiazdą... [w:] tegoż, Gwiazdozbiór, Warszawa 1983, s. 186. 89. Tamże, s. 187. 90. I. Bodnar, Aktor to człowiek do wynajęcia, „Przekrój” 1994, nr 37, s. 10.

91. Nic nie jest w stanie wyprowadzić mnie z równowagi. Z Beatą Tyszkiewicz rozmawia Ilona Adamska, „Imperium Kobiet” 2011, nr 3, dostęp: http://www.ikmag.pl/miesiecznik/wywiady/nic_nie_jest_w_stanie_wyprowadzic_mnie_z_rownowagi_wywiad_z_beata_tyszkiewicz 92. Tamże. 93. B. Tyszkiewicz, Nie wszystko na sprzedaż, Warszawa 2004, s. 111. 94. Tamże. 95. „Mężczyzna idealny. Beata Tyszkiewicz vs. Doda”. 20 pytań do Beaty Tyszkiewicz, „Playboy” 2006, nr 8, dostęp: http://wywiadowcy.pl/beata-tyszkiewicz-vs-doda/ 96. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 14. 97. Tamże, s. 20. 98. J. Polanowska, Portret intymny Beaty Tyszkiewicz, „Przegląd Tygodniowy” 1997, nr 11, s. 13. 99. Ł. Maciejewski, Aktorki. Spotkania, Warszawa 2012, s. 609. 100. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 28−29. 101. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 608.

102. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 38. 103. I. Bodnar, dz. cyt., s. 11. 104. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 44. 105. Czasem mamusia ma rację. Beata Tyszkiewicz rozmawia z tygodnikiem „Gala”, „Gala” 2012, nr 3, dostęp: http://www.gala.pl/wywiady-i-sylwetki/beata-tyszkiewicz-czasem-mamusia-ma-racje-7294?strona=2 106. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 53. 107. Tamże, s. 54. 108. Tamże. 109. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 609. 110. Tamże, s. 610. 111. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 62. 112. Tamże, s. 63. Fraza ta znalazła się także w tytule jednego z wywiadów: To nie ja wybrałam film – to film wybrał mnie. Z Beatą Tyszkiewicz rozmawia Konrad Eberhardt, „Kino” 1976, nr 10, dostęp: http://www.archiwum.kino.org.pl/index.php?action=article_show&id=7571). 113. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 65. 114. Z. Ornatowski, Oto Klara – dziewczę miłe. Wywiad z Beatą Tyszkiewicz, „Ekran” 1957, nr 16, s. 4. 115. Cyt. za: Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 613. 116. Cyt. za: tamże. 117. Tamże, s. 614. 118. Tamże. 119. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 73. 120. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 615. 121. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 77 122. Tamże, s. 78.

123. Tamże. 124. Tamże. 125. Tamże, s. 80. 126. Tamże, s. 89. 127. Tamże, s. 96. 128. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 617. 129. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 93. 130. Tamże, s. 94. 131. Tamże, s. 83. 132. Tamże, s. 84. 133. Tamże. 134. Tamże. 135. S. Koper, Gwiazdy kina PRL, Warszawa 2014, s. 464 [e-book]. 136. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 84. 137. S. Koper, dz. cyt., s. 461. 138. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 111. 139. Tamże, s. 225. 140. Tamże, s. 103. 141. Tamże. 142. Tamże, s. 147. 143. Tamże, s. 151. 144. Tamże, s. 152. 145. Tamże, s. 154.

146. Tamże, s. 142−143. 147. Tamże, s. 143. 148. Tamże. 149. Tamże, s. 166. 150. Tamże, s. 169. 151. Tamże, s. 145. 152. Tamże, s. 146. 153. Tamże, s. 192. 154. Tamże, s. 201−202. 155. Tamże, s. 202. 156. Tamże. 157. Tamże, s. 201. 158. Beata Tyszkiewicz – Portret damy. Z Beatą Tyszkiewicz rozmawia Piotr Najsztub, „Viva!” 2009, nr 21, dostęp: http://polki.pl/viva_artykul,10015751,1.html 159. B. Tyszkiewicz, J. Zelnik, Powrót po latach, „Twój Styl” 1998 nr 4, s. 56. 160. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 125. 161. „Wielka miłość Balzaka” w oczach Francuzów, „Ekran” 1973, nr 22, s. 23. 162. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 107. 163. Tamże. 164. Tamże, s. 121. 165. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 631. 166. Ostatnie słowo. Z Andrzejem Żuławskim rozmawia Renata Kim, Warszawa 2011, s. 133. 167. Tamże.

168. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 207. 169. Beata Tyszkiewicz – Portret... 170. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 630. 171. To nie ja wybrałam film... 172. A. Helman, Lalka, action=article_show&id=3209

„Kino”

173. To nie ja wybrałam film... 174. Nic nie jest w stanie... 175. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 605. 176. J. Polanowska, dz. cyt., s. 13.

1969,

nr

9,

dostęp:

http://www.archiwum.kino.org.pl/index.php?

BARBARA BRYLSKA JA, BARBARA

„Faraon”, reż. Kawalerowicz Jerzy, rok prod. 1965, fot. Stachlewski Jacek/Studio Filmowe KADR

BYĆ JAK GINA LOLLOBRIGIDA O Barbarze Brylskiej pamiętamy dziś stanowczo zbyt słabo. Jako jedna z najsłynniejszych aktorek całej Europy Wschodniej, gwiazda, której młodzieńczym ideałem piękna była Gina Lollobrigida – legendarna włoska seksbomba, wciąż podbija internetowe zestawienia najpiękniejszych kobiet wszech czasów. Jednak to nie Polacy są najgorliwszymi piewcami jej urody. Gwiazda Brylskiej nadal najjaśniej świeci w Rosji, ale pamiętają o niej również mieszkańcy innych krajów bloku wschodniego. Dla wielu uroda polskiej aktorki przewyższa nawet wdzięk samej Lollobrigidy. Brylska zawsze się wyróżniała. „(…) Urodziwych kobiet jest dużo, ale Barbara Brylska jest po prostu kinogeniczna. Jest to połączenie osobowości z kinogenicznością, bardzo istotne w filmie. Ona istnieje na ekranie, ją się zapamiętuje”177, mówił o Brylskiej Jerzy Kawalerowicz. „Basia Brylska zadziwia mnie. Poza tym że jest niezwykle dekoracyjna i wyjątkowa, w jakiś właściwy tylko sobie sposób nadaje koloryt i wymiar ludziom oraz sprawom. Jest zupełnie jak papierek lakmusowy, zna swoją wartość i widzi sprawy takimi, jakie są. Cenię bardzo jej aktorstwo i to, jak umie nosić kostium. Jest osobą na pewno nietuzinkową”178, mówiła Beata Tyszkiewicz, ulubiona (czyli „utalentowana, piękna i z dużą klasą”179) – obok Grażyny Szapołowskiej i Gabrieli Kownackiej – aktorka Brylskiej. Z kolei Szapołowska przed laty tak mówiła o koleżance: „Basia Brylska to, moim zdaniem, piękna i zdolna aktorka, nieodpowiednio w naszym kraju wykorzystana. Będąc w ZSRR, przekonałam się, że jest tam bardzo cenionym symbolem polskości. Podpatrywałam ją z ciekawości. Ma takie niebywale długie, podkręcone rzęsy!”180. Zapytana o to, czym jest dla niej aktorstwo, Brylska niezmiennie odpowiadała: samoświadomością i kontrolą. Swój artystyczny warsztat zbudowała na własnych doświadczeniach i przeżyciach, to z nich czerpała siłę do tworzenia kolejnych filmowych postaci. Z drugiej jednak strony, ogromne znaczenie musiało mieć dla niej „poznanie i opanowanie własnej twarzy i własnego ciała”181. Jak mówiła w jednym z wywiadów, najcenniejszą cechą aktora jest jego „bogata osobowość, a nie predyspozycje kameleona”182. Złożoność charakteru i zdolność do sondowania swoich emocji – to dzięki nim mogła pomieścić w sobie hipnotyzującą, mrocznie zmysłową, eksponującą bujny biust kapłankę Kamę z Faraona i dziewczęcą, romantyczną, nieco łzawą Krzysię z Pana Wołodyjowskiego.

KOMEDII NIE BYŁO Barbara Brylska faktycznie w Polsce nigdy nie zrobiła tak gigantycznej kariery jak w ZSRR, choć w PRL-u przez wiele lat cieszyła się niebywałą popularnością. Od ponad dwudziestu lat o Brylskiej mówi się najczęściej w kontekście tragedii, której doświadczyła

− w 1993 roku straciła swoją ukochaną córkę, Basię Kosmal. Przez ostatnie dwie dekady na polskich ekranach pojawiała się niezmiernie rzadko. Podobnie jak w mediach. Sporadycznie udzielane wywiady od lat krążą głównie wokół tragicznej śmierci córki i tego, jak od tego czasu zmieniło się życie aktorki. Przebijają z nich gorzkie refleksje, jak choćby ta wypowiedziana kilka lat temu: „Bywałam w życiu szczęśliwa. Dziś szczęśliwa jestem rzadko. Samotność? Nie można jej pokochać, można się do niej tylko przyzwyczaić”183. W jednym z ostatnich wywiadów, udzielonym w 2011 roku dla „Moskiewskiego Komsomolca”, aktorka mówiła: „W moim życiu nie było komedii. Była tragedia. To wisi nade mną do tej pory. (…) Jestem poważna, skryta. Kiedyś byłam niegrzeczna, wszystko było. Ale to nie komedia”184. Mimo wielu nieszczęść i tej największej tragedii, która w życiu aktorki przyćmiła wszystko, warto pamiętać Barbarę Brylską taką, jaką kochały ją miliony – jedną z największych polskich piękności. Gwiazdę z krwi i kości. I świetną aktorkę, która podbiła kraje demoludów. Oczywiście zawrotna kariera w ZSRR nie przysporzyła jej popularności w Polsce – wręcz przeciwnie, polskie środowisko filmowe na długie lata odwróciło się od aktorki, nie chciano angażować jej do kolejnych produkcji. Niegasnącą sławę w Rosji przyniosła Brylskiej komedia Ironia losu, emitowana tam niezmiennie od 1975 roku w każdego sylwestra. Silny zwyczaj zapewnia Brylskiej stałą popularność. W Polsce pamiętane są przede wszystkim dwie role aktorki: kapłanki Kamy w zrealizowanym z wielkim rozmachem Faraonie Jerzego Kawalerowicza oraz Krzysi Drohojowskiej w Panu Wołodyjowskim Jerzego Hoffmana. Oczywiście innych ciekawych kreacji było znacznie więcej. Podobnie jak w przypadku Beaty Tyszkiewicz − to film, a nie teatr przyniósł Brylskiej wielką sławę. I to właśnie w filmie jej twarz, jej uroda rozkwitły w pełni. Jak sama przyznaje, zna smak ogromnej popularności: „Rzeczywiście, dotknęłam tego, czego się zazdrościło Sofii Loren czy BB, oczywiście na naszą miarę. Wiem, co to oczy zwrócone w moim kierunku, niezasłużona adoracja. Rozumiem, że ludziom są potrzebni idole, jesteśmy więc obdarzani miłością czy nienawiścią”185. Jednak uwielbienie zdaniem Brylskiej ma także swoją cenę: smutek, samotność, rozczarowanie.

PONADCZASOWY SYMBOL KOBIECOŚCI Brylska była zjawiskiem. Jej niezwykle oryginalną urodę można ulokować gdzieś pomiędzy Kaliną Jędrusik i Beatą Tyszkiewicz. Drapieżność, wyrazistość, siła, wymowna zmysłowość połączone z łagodnością, pewnym dystyngowaniem. Ten balans podkreśla też zmieniający się często na ekranie i zdjęciach kolor włosów aktorki: od brunetki do blondynki i odwrotnie. Brylskiej nie ominęły porównania do Brigitte Bardot czy Catherine Deneuve. Żadne nie oddaje jej niezwykłości, choć oba wskazują na to, co czaiło się w urodzie i seksapilu Brylskiej. Najtrafniejsze porównanie to chyba faktycznie uwielbiana przez nią Lollobrigida. Obie piękne, w jakiś sposób do siebie podobne, choć uroda Brylskiej jest bardziej wyrazista, lepiej zapadająca w pamięć. I bardziej

wyrafinowana. Daniel Olbrychski o urodzie Brylskiej mówił: „Basia dotychczas jest dla mnie symbolem kobiecości i gdyby ktoś kazał mi na przykład narysować, jak wyobrażam sobie najpiękniejszą dziewczynę, podświadomie rysowałbym kogoś o takich oczach, ustach, uśmiechu jak ona”186. Oczy Brylskiej są faktycznie niezwykłe, zdumiewa przede wszystkim ich kształt. Dlatego aktorka tak mocno zapadła widzom w pamięć jako piękna fenicka kapłanka Kama – jej bogata uroda bardzo pasowała do tej postaci. W twarzy Brylskiej uwagę zwracają też cudowne kości policzkowe. I delikatny uśmiech. Choć Brylska była, i nadal jest, bardzo fotogeniczna, to jej twarz zyskuje najwięcej w ruchu. Ekspresja ożywia ją, wydobywa wyrazistość, urok i magnetyzm postaci. Polska BB (wszak z francuskim oryginałem dzieliła te same inicjały) cieszyła się wielkim zainteresowaniem ze strony mężczyzn. Nie okazało się to jednak gwarantem szczęścia w życiu osobistym, nie uchroniło przed złymi wyborami. „Mnie się zawsze podobali przystojni mężczyźni, a oni są mało warci. I bardzo trudno ich utrzymać przy sobie. Są na ogół niewierni, zapatrzeni w siebie. Może nie wszyscy, ale większość pięknych mężczyzn nie jest materiałem na męża”187, komentowała w 1995 roku w rozmowie z Tomaszem Raczkiem. W życiu doświadczyła wiele: i tego, co wspaniałe, i tego, co najgorsze. Nieraz sama otarła się o śmierć. Jej biografia spokojnie wystarczyłaby na scenariusz nie jednego, lecz kilkunastu filmów.

KAKTUS Barbara Brylska przyszła na świat 29 maja 1941 roku. Jej ojciec, Zenon Brylski, był zegarmistrzem. Wychowana w Skotnikach pod Łodzią mama, Felicja Pietrzakówna, mimo dużych zdolności i ku wielkiemu ubolewaniu swojego nauczyciela po skończeniu miejscowej szkoły powszechnej musiała zająć się gospodarstwem rodziców. Felicja w ogóle w życiu nie miała zbyt wielkiego wyboru, bo również o jej zamążpójściu – do którego nie była przekonana – decyzję podjął ojciec. Po ślubie młoda para zamieszkała w Łodzi, ale gdy okazało się, że Felicja spodziewa się dziecka, kobieta postanowiła przenieść się do rodziców na wieś. Wokół szalała wojna. Matka Brylskiej wiedziała, że w Skotnikach będzie czuć się bezpieczniej. „W parę dni po urodzeniu się maleństwa przyszedł do chaty Pietrzaków pan Komicz, przynosząc byłej uczennicy piękny kaktus. Młoda mama podziękowała grzecznie, ale w duchu martwiła się długo, czy aby ta kłująca, nielubiana przez nią roślina nie okaże się złą wróżbą dla jej dziecka”188, pisała Barbara Rybałtowska, biografka Brylskiej. Pierwsze lata życia Basi to przede wszystkim właśnie Skotniki. Najsłynniejsze wydarzenie tamtego czasu to karne wrzucenie do studni kota, który wypił babci śmietanę. Dziecięce poczucie sprawiedliwości popchnęło ją do tak dramatycznego, wręcz brutalnego czynu. „Babcia strasznie się zdenerwowała, więc doszłam do wniosku, że kota trzeba ukarać, ale potem potwornie płakałam nad tym, co zrobiłam. Kota zresztą uratowano – wyciągnięto go w wiadrze, ale trzeba było opróżnić całą studnię, żeby ją oczyścić”189,

wspominała Brylska. Kiedy przyszła aktorka skończyła dwa lata, Niemcy wysiedlili jej dziadków, a dziewczynka z mamą musiała wrócić do Łodzi. „Tam też nie czekało nas nic dobrego. Mąż zmuszony był ukrywać się, bo szukało go gestapo, a Niemcy zmusili mnie do pracy w wielkiej szwalni wojskowej”190, wspominała Felicja Brylska. Musiała zabierać dziewczynkę ze sobą do pracy, bo nie miała jej z kim zostawić. Pewnego dnia postanowiła odejść i więcej do fabryki nie wracać, pomimo że wiedziała, iż Niemcy jej tego na pewno nie darują. Kiedy przyszli po Felicję do domu, prawdopodobnie by ją aresztować, to właśnie płacz małej Basi i błagania, żeby „nie zabierano jej mamusi”, uratowały sytuację. Warunkiem był jednak powrót do pracy. Szczęś​liwie wojnę udało się przeżyć całej rodzinie. Na świecie pojawiła się też siostra Basi – Jadzia.

KOMPLEKS NA CAŁE LATA W pierwszych latach szkoły Brylska była podobno strasznym, ale uroczym urwisem: „Od początku była zdolną i pilną uczennicą. Zachowywała się natomiast jak łobuz, nawet miewała obniżony stopień ze sprawowania. Podstawiała chłopakom nogę, zrywała czapki z głów, pociągała za szelki. (…) Była za to bardzo uczuciowa. Przyprowadzała ze szkoły na obiad biedniejszą koleżankę, zabierała dla niej kanapki na drugie śniadanie. (…) Wszystkie troski przeżywała razem ze mną”191, wspominała matka aktorki. W czasie szkolnych przerw w nauce wracała do dziadków, do ukochanych Skotnik, które na zawsze zostaną dla niej symbolem radosnego i beztroskiego dzieciństwa. Czy w małej Basi kiełkowały marzenia o aktorstwie? Niekoniecznie. „Kiedy byłam w szkole podstawowej, chciałam być artystką cyrkową, akrobatką. Byłam bardzo sprawna fizycznie. Tato mi opowiadał, że kiedyś wypadłam z łóżeczka, zrobiłam salto, zawisłam na wykręconych rękach, ale brzegu łóżeczka nie puściłam. Taką miałam konstrukcję fizyczną, byłam bardzo elastyczna i giętka. Wydawało mi się więc, że najlepiej się sprawdzę w cyrku”192. Plany Basi pokrzyżowała nauczycielka, która nie wyobrażała sobie dalszej edukacji nastolatki gdzie indziej niż w liceum plastycznym. Brylska od dzieciństwa przejawiała wiele artystycznych talentów, zwracała uwagę pięknymi, ciemnymi, długimi włosami i przenikliwym spojrzeniem dużych oczu. Była naprawdę ładna. Nic więc dziwnego, że już w liceum zainteresowali się nią filmowcy. W szkole Brylskiej poszukiwano dziewcząt do Kaloszy szczęścia Antoniego Bohdziewicza. Myślała, że będzie to początek pasma gigantycznych sukcesów. „Po trzech dniach zdjęciowych zaczęłam sobie wyobrażać, że robię ogromną karierę filmową. Snułam miraże, że oto nie wracam do szkoły, że zarabiam własne pieniądze, że żegnam się z kolegami”193. Po tak ambitnych planach przyszło spore rozczarowanie – nie pojawiła się żadna kolejna propozycja, nie nastąpiły wielkie zmiany w życiu. Po pierwszej przygodzie z filmem został jedynie „kompleks na całe lata”194. Jeden z asystentów reżysera powiedział Brylskiej: „(…) gdybyś miała odrobinę mięsa na policzkach, byłabyś pięknością”195. Basia postanowiła

przytyć.

TAKA MIŁOŚĆ SIĘ NIE ZDARZA Marny rozwój kariery filmowej osładzały nieco porywy serca. Pierwszym chłopakiem, któremu udało się zdobyć pocałunek Barbary, był pewien Tadek – uczeń sąsiadującego z jej szkołą Liceum Kulturalno-Oświatowego. Po dwóch latach znajomości chłopak wyjechał na studia do Krakowa. Kiedy w końcu udało się jej pojechać na szkolną wycieczkę do stolicy Małopolski, Brylska „wieczorami uciekała przez okno z Domu Turysty, żeby przesiadywać na plantach przy świetle księżyca z Tadziem”196. Ale już droga powrotna z Krakowa przesądziła o losach tej pierwszej miłości. Brylska zapewne nie myślała wtedy, że chłopak, który bacznie się jej przyglądał w pociągu i którego spojrzenia ukradkiem odwzajemniała, będzie jej pierwszym mężem. Zresztą jak mogłoby się to wydarzyć, skoro nauczycielka, która od dłuższej chwili wiedziała już, co się święci, przejęła od chłopaka karteczkę z adresem, którą chciał wcisnąć w dłoń Basi, tuż przed tym, jak cała wycieczka wysiadła na stacji w Koluszkach. Nikt nie docenił jednak uporu Janka Borowca. „Dowiedziałem się, że to wycieczka z Łodzi. Zawziąłem się, że muszę odnaleźć tę dziewczynę. Miałem kuzyna studiującego w Łodzi, poprosiłem go o przeprowadzenie wywiadu, która szkoła łódzka wracała owego dnia z wycieczki z Krakowa”197, wspominał. Poszukiwania zakończyły się sukcesem, a Basia została podstępem wywołana z klasy – Borowiec poprosił jej koleżankę, żeby skłamała, że Brylska jest proszona do pani dyrektor. Można pomyśleć: oto początek wielkiej miłości. Zupełnie jak z filmu. W historii Borowca i Brylskiej nie brakowało zarówno romantycznych wzlotów, jak i młodzieńczych rozstań. Janek był o sześć lat starszy, był pracownikiem naukowym w Instytucie Maszyn Matematycznych, mieszkał w Warszawie. Basię czekały matura, studia, start w dorosłe życie. Wielu nie dawałoby im większych szans, ale historia pokaże, że uczucie łączące tych dwoje było silne. Tymczasem życie toczyło się dalej. Nadszedł czas, by zdecydować, co zrobić z przyszłością, jakie studia wybrać. W klasie maturalnej Basia zagrała w szkolnym przedstawieniu. Dyrektorka uparła się, że dziewczyna ma zdawać do szkoły aktorskiej – taki talent nie może się przecież zmarnować! Brylska, zrażona swoją pierwszą filmową przygodą, którą uznała za porażkę, była bardzo sceptyczna wobec tego pomysłu. Jednak upór pedagoga zwyciężył. „Na moje szczęście pani dyrektor Zofia Machejkowa – jestem jej za to bardzo wdzięczna – namówiła mnie na szkołę aktorską, do której poszłam z ogromnymi oporami”198, wspominała aktorka. Matura nie obyła się bez przygód. Do sukcesu maturalnego Brylskiej przyczynił się jej narzeczony – Borowiec, który przygotował ściągę na egzamin z matematyki nie tylko dla swojej ukochanej, ale też – przy okazji – dla innych uczniów. Żeby nie wzbudzać podejrzeń, rozwiązał zadania na różne sposoby. Brylska otrzymała ściągę w kanapce, którą przyniósł jej… jeden ze współpracujących z Borowcem nauczycieli. Basia jednak nie czuła się najlepiej, mdlała, bardzo mocno bolał ją brzuch. Jak się miało okazać po

egzaminie, nie były to objawy maturalnej histerii, ale pęknięty wyrostek robaczkowy. „Po operacji stwierdzono, że gdyby nie wyjątkowo silny organizm, już bym nie żyła”199, wspominała. Wybór szkoły filmowej okazał się strzałem w dziesiątkę. Brylska szybko złapała aktorskiego bakcyla. Jedynym mankamentem była, po raz kolejny, odległość dzieląca dziewczynę od ukochanego. Barbara mieszkała w Łodzi, Janek w Warszawie. Każde spotkanie było na wagę złota. Czy była tak bardzo oddana tej miłości, że zdecydowała się w jej imię poświęcić swoją przyszłość? Brylska wspominała po latach: „Popełniłam bardzo brzydką rzecz, a mianowicie przeczytałam prywatny list skierowany do mojego narzeczonego. Ciekawość dotycząca ukochanej osoby była tak wielka, że po prostu musiałam to zrobić. To był list od jego siostry, w którym radziła mu, aby wybił sobie z głowy żonę aktorkę, bo to nie będzie żadna żona. (…) Postanowiłam więc zrezygnować z aktorstwa”200.

AKTORSTWO PO RAZ KOLEJNY To – jak jej się wydawało – jedyne możliwe rozwiązanie okazało się fatalne w skutkach. Borowiec, jak wspominała Brylska, „dostał nerwicy i bardzo długo leżał chory. To jest człowiek bardzo wrażliwy, wręcz kryształowy. Bardzo się przejął, że ze względu na niego zrezygnowałam z czegoś, co powinnam kontynuować”201. Ale sprawy nie dało się już odkręcić. Po dwóch miesiącach zakochani wzięli ślub. Jednak zamknięcie w domu i bycie tylko żoną swojego męża szybko znużyło Barbarę, dziewczyna chciała się rozwijać, zrobić coś ze swoim życiem. Dlatego zdawała między innymi na… sinologię. Również myśl o aktorstwie nie dawała jej spokoju. Do szkoły filmowej pozwolono jej wrócić, ale w charakterze wolnej słuchaczki z zastrzeżeniem, że jeżeli zwolni się jakieś miejsce, to ona będzie mogła je zająć. Niestety tak się nie stało, pojawiła się jednak inna możliwość. „Została zauważona i zaangażowana przez Edwarda Etlera do głównych ról w dwóch jego filmach krótkometrażowych: Kraksa i Biały walc. W pierwszym z tych filmów grała dziewczynę ginącą w wypadku samochodowym. Podczas późniejszej kariery wielokrotnie kreowała postacie kobiet ginących tragicznie”202, zaznacza jej biografka. Los Brylskiej niebawem miał się odmienić. Kolejna przygoda z filmem utwierdza ją w przekonaniu, że aktorstwo to jej przeznaczenie. Postanawia, że pójdzie na egzamin i zacznie studia w warszawskiej szkole teatralnej. Zanim jednak do tego dojdzie, dziewczyna przeżyje jeszcze epizod jako fotomodelka i prezenterka telewizyjna. Sama Janina Grabowska, w której sukni ślubnej pozowała Brylska w czasie jednej z sesji, chciała pozyskać Barbarę dla Mody Polskiej. Ale dla Brylskiej od początku było jasne, że praca modelki to tylko chwilowy sposób na przetrwanie, poza tym miała już przed sobą cel, do którego dążyła. Przez krótki czas była też spikerką Telewizji Polskiej, ale i stamtąd udało jej się wyrwać – zauważył ją reżyser Stanisław Możdżeński i zaprosił na zdjęcia próbne do filmu Yokmok, które ukończyła jeszcze przed rozpoczęciem nauki w PWST.

AMANCI I KAMA Studiując w szkole teatralnej, Barbara Brylska znalazła się na roku z dwoma wielkimi amantami polskiego kina. Obaj zapałali do niej uczuciem. Pierwszym z nich był Daniel Olbrychski, dla którego – jak sam wspominał – Brylska była „zachętą” do poddania się rutynie codziennego życia: „Jak daleko sięgam pamięcią, w przedszkolu, szkole i potem na studiach motywacją do tego, żeby umyć szyję, założyć czystą koszulę, przyjść w porę na zajęcia do każdej kolejnej szkoły, było to, że na korytarzu zobaczę określoną dziewczynę. Po to nastawiałem budzik, myłem zęby, wkładałem ubranie. Otóż właśnie Basia była tą osobą w szkole teatralnej. To na jej spojrzenie wtedy polowałem. Nie wiedziałem nawet, że była mężatką. Tylko że ona była najpiękniejsza, a ja byłem ryży i wyblakły i nie miałem u niej żadnych szans. Tym bardziej że na naszym roku byli przystojni chłopcy, tacy jak Zelnik, który bardziej do niej pasował”203. I choć Olbrychskim aktorka była zauroczona, to właśnie znany z Faraona Zelnik skradł jej serce. „Jestem estetką. On był tak skończenie przystojny i tak nieprawdopodobnie pięknie zbudowany. Poza tym to intelektualista. Imponował mi wszystkim”204, wspominała po latach romans z Zelnikiem. Co ciekawe, to właśnie Brylska zarekomendowała Zelnika do roli w filmie Kawalerowicza. A jak zaczęła się przygoda aktorki z tą wielką produkcją? Podobno kiedy Barbara bawiła się pewnego wieczoru w Hybrydach, podszedł do niej Mieczysław Waśkowski, asystent Kawalerowicza, i powiedział: „Ty będziesz Kamą!”. Podał jej wszystkie szczegóły dotyczące zdjęć próbnych i „prosił, żeby potraktowała sprawę poważnie”205. Tak też zrobiła, choć nie od razu było to takie oczywiste. Zgodnie z regulaminem szkoły teatralnej studentom nie wolno było grać w filmach. Złamanie zasad groziło wydaleniem z uczelni. Brylska przeszła trzyetapowe eliminacje, pokonała wiele urodziwych konkurentek i okazała się najlepszą kandydatką do roli pięknej i demonicznej Kamy. „(…) Nie pamiętam już, ile aktorek do tej roli próbowałem, ale wiem, że dużo. Wszystkie dobrze wyglądały, ale ona wyróżniała się tą innością. Nie tylko była dokładnie w typie, ale miała też pewne predyspozycje fizyczno-psychiczne do zagrania tej roli”206, wspominał Jerzy Kawalerowicz. Więcej trudności przysporzyło reżyserowi dobranie filmowego Ramzesa. To właśnie za namową Brylskiej zaprosił na zdjęcia próbne Zelnika. I właśnie w tym czasie pomiędzy młodymi studentami nawiązał się romans. Myli się jednak ten, kto pomyśli, że sprzyjała mu egzotyczna sceneria. Sceny Brylskiej były kręcone w atelier, i to tylko przez kilka dni. Zelnik samotnie usychał z tęsknoty na pustyni. Ale zanim odkryte zostaną kulisy płomiennego uczucia Brylskiej i Zelnika, warto przywołać głos reżysera Jerzego Markuszewskiego, który był obecny przy zdjęciach próbnych do Faraona: „Wymogiem do tej roli było, aby aktorka, która ją zagra, wystąpiła bardzo roznegliżowana, niemal naga. Wszystkie kandydatki były o tym uprzedzone. Niemniej jednak, kiedy te piękne dziewczęta stawały przed kamerą, zaczynało się krygowanie, kokieteria, chichotliwe demonstrowanie wstydu. Natomiast Basia Brylska rozebrała się bez żadnych ceregieli, w sposób bardzo elegancki i spokojnie stanęła do spełniania zadań aktorskich. W jej postawie było tyle godności, że w studio zrobiła się

absolutna cisza. Zdaliśmy sobie sprawę z tego, że mamy do czynienia z ogromną osobowością”207. O tym, że to właśnie Brylska zarekomendowała Zelnika do roli w Faraonie, aktor dowiedział się dopiero po trzydziestu latach. Kiedy szaleńczo tęsknił za nią, będąc samotnie na planie filmu, nawet nie przeszło mu to przez myśl. Po czasie wyznał, że był wówczas poważnie zakochany: „(…) i niestety to była miłość niezbyt cnotliwa, ponieważ Basia była związana (…). Pamiętam okres, kiedy byłem na pustyni przez pięć miesięcy i marzyłem, że ona tam przyjedzie, choć wiedziałem, że miała sceny tylko w atelier. Oczekiwałem jednak cudu. Tam, na tej pustyni, bardzo się tęskniło za wszystkimi bliskimi, a ja czułem nieprawdopodobny głód Baśki. Cud się nie zdarzył, nie przyjechała i byliśmy pięć miesięcy czy nawet pół roku rozdzieleni, mimo że kręciliśmy przez cały czas ten sam film… Odczuwałem to bardzo boleśnie”208. A co z okupionym tyloma wyrzeczeniami małżeństwem Brylskiej i Borowca? Tę próbę przetrwało, choć nie na długo. Wzajemna niewierność i pędząca kariera Barbary już wkrótce miały przyczynić się do rozpadu związku.

ZDOBYĆ DYPLOM Faraon, który miał swoją premierę w 1966 roku, został jak na ówczesne PRL-owskie realia zrealizowany z niebywałym rozmachem. Kręcony przez trzy lata, był gościem wielu międzynarodowych festiwali i do dziś jest uznawany za jeden z największych skarbów polskiej kinematografii. Udział w produkcji Kawalerowicza przyniósł aktorce wiele atrakcji, choćby wyjazd na festiwal filmowy do Cannes, gdzie mogła spotkać gwiazdy światowego kina, poczuć się częścią środowiska filmowego. Ale rola Kamy miała też swoje przykre konsekwencje. Po raz kolejny młoda aktorka musiała rozstać się ze szkołą. Tym razem jednak nie była to decyzja jej, ale rektora, Jana Kreczmara. Usunięcie ze szkoły było niespodziewane, ponieważ na grę w filmie Kawalerowicza Brylska miała specjalne pozwolenie ministra kultury, ale kiedy decyzja rektora zapadła, nikt o nim nie pamiętał, a i aktorka nie myślała wtedy o tym, by prosić ministra o pomoc. Na odchodnym usłyszała: „Basiu, ty sobie dasz radę bez szkoły”209. Zaliczono jej jednak drugi rok, dlatego już pod koniec kolejnego Brylska skierowała swoje kroki ponownie do łódzkiej filmówki. Szkołę, nie bez piętrzących się przeszkód, udało się jej ukończyć w 1967 roku. Było naprawdę ciężko – sympatią nie darzyła jej szczególnie Jadwiga Chojnacka, która najpierw nie wyrażała zgody na ponowne przyjęcie Brylskiej do szkoły, a potem chciała zablokować możliwość zrobienia przez aktorkę dyplomu. „Kiedy rada pedagogiczna mnie przyjęła, ona umyła ręce i powiedziała, że nie jest moją opiekunką. I tak miała na mnie haczyk, bo żeby dostać dyplom, trzeba było zagrać w dwóch przedstawieniach teatralnych w szkole. Wszystkich przedstawień było trzy, z czego ona reżyserowała dwa i wiedziała, że mnie do żadnego nie zaangażuje, a z jednym nie dostanę dyplomu. Pomyliła się, bo chociaż zagrałam tylko w jednym przedstawieniu, jako drugie zaliczono mój dorobek filmowy, który był już bardzo duży”210.

I właśnie o ten dorobek filmowy Chojnackiej chodziło najbardziej. Brylska stawała się coraz bardziej popularną aktorką, co w szkole nie było dobrze widziane. Upragniony dyplom udało się jednak uzyskać. Dzięki niemu Brylską zaczęto poważniej traktować, a także wypłacać jej lepsze stawki za realizowane filmy. Kolejny sukces był już bardzo blisko.

KRZYSIA W październiku 1967 roku Jerzy Hoffman rozpoczął zdjęcia do Pana Wołodyjowskiego. Dzięki roli Krystyny Drohojowskiej po dwóch latach Brylską kochała już cała Polska. Ale rola spokojnej, delikatnej, choć pięknej Krzysi wcale nie była marzeniem aktorki. Nie była to postać bliska jej sercu. „Zazdrościłam Madzi Zawadzkiej roli Hajduczka, bo była o wiele ciekawsza do zagrania, dynamiczna i bardziej żywa. Mam w sobie dużo więcej temperamentu niż Krzysia! Zazdrościłam Hajduczkowi jazdy konnej, fechtunku”211, wspominała po latach jedną ze swoich najsłynniejszych ról. Według Jerzego Hoffmana Brylska na planie Pana Wołodyjowskiego potwornie – jak to się potocznie mówi – „gwiazdorzyła”, ekipie nie pozwalał pracować jej „koszmarny piesek”212, a personelowi dał się we znaki trudny charakter aktorki. Dlatego właśnie Hoffman nie zaprosił Brylskiej na zdjęcia próbne do Potopu, w którym słynną rolę Oleńki zagrała Małgorzata Braunek. Sama aktorka ma na ten temat coś zupełnie innego do powiedzenia, ale o tym za chwilę. Rola Krzysi w Panu Wołodyjowskim przyniosła Brylskiej ogromną sławę, którą zaczęła odczuwać każdego dnia, w mniejszych i większych przejawach. Rozpoznawano ją na ulicy, zapraszano „w różne miejsca dostępne tylko wybranym, urządzano liczne spotkania z widzami, wysyłano często za granicę i proszono o uczestniczenie w przeróżnych akcjach i obchodach, których w PRL nie brakowało”213. Zaczęło na tym cierpieć małżeństwo aktorki z Janem Borowcem, który niechętnie uczestniczył w życiu publicznym swojej żony. Stopniowe oddalanie się od siebie i wzajemne zdrady przyczyniły się do rozpadu małżeństwa. Brylska coraz częściej była też zapraszana do udziału w produkcjach poza granicami kraju.

JAK NIE ZOSTAĆ NIEWOLNICĄ I właśnie pod koniec lat 60. w czasie kręcenia jednej z takich produkcji – jugosłowiańskoenerdowskich Białych wilków – Brylska poznała wspaniałego, jak wówczas się jej wydawało, zabójczo przystojnego Slobodana Dimitrijevicia, istne bóstwo − w połowie Jugosłowianina, w połowie Włocha. To dla niego zdecydowała się zostawić męża. Jak jednak szybko się okazało, Slobodan miał określony pogląd na rolę kobiety u swego boku. Sprowadzić można go do dwóch słów: dom i dzieci. Oczywiście Barbara w prowadzeniu domu miałaby pomoc zatrudnionych Cyganek (w końcu Slobodan to nie byle jaki aktor,

a i rodzina majętna), ale o dalszym graniu nie mogło być mowy. Aktorka, od dłuższego czasu marząca o dziecku, o mały włos nie przystałaby na te warunki, ale ukochany i jego rodzina zaczęli pokazywać mniej przyjazne oblicze. Ten pierwszy chciał od razu zarządzać życiem swojej wybranki, familia z kolei nie widziała w Brylskiej odpowiedniego materiału na żonę Slobodana. „Zniechęcona tym wszystkim i zmęczona niepewnością kandydatka na niewolnicę wróciła, póki co, do kraju i rzuciła się w wir pracy, bo na swoje szczęście jak dotąd nie zdążyła pozrywać umów”214. Związek stopniowo się rozluźniał, ograniczony głównie do rozmów telefonicznych, aż pewnego dnia w słuchawce Barbara usłyszała matkę Slobodana, która poinformowała aktorkę, że jej syn niebawem poślubi bardziej odpowiednią dla niego dziewczynę. To był koniec.

KOLEJNE ZAGROŻENIE „Niezbyt udane w tym czasie życie osobiste rekompensował rozmach w sprawach zawodowych. [Brylska] Kręciła film po filmie, niemal bez oddechu. Szczególnie upodobali ją sobie nasi wschodni sąsiedzi”215, pisze biografka aktorki. Za nowymi produkcjami szły także wyjazdy na kolejne festiwale filmowe. Jeden z nich zapowiadał się wyjątkowo egzotycznie. Barbara miała jechać do Gwinei, żeby wziąć udział w organizowanym tam pokazie polskich filmów. Wśród wielu pięknych wspomnień istnieje jedno, które mrozi krew w żyłach. Brylska przeżyła bardzo poważny wypadek samochodowy. Auto prowadził Tadeusz Kucharski, ambasador polski w Gwinei. Według relacji samej Barbary mężczyzna od początku jechał w sposób nieostrożny. „Obserwując poczynania pana ambasadora za kierownicą, aktorka zaczęła się po prostu bać. Odważyła się nawet raz czy dwa zwrócić uwagę na popełniane błędy, ale on skwitował to pełnym urazy pytaniem: »Kto tu prowadzi samochód, pani Basiu, pani czy ja?«”216. Jadąc z prędkością stu kilometrów na godzinę, wypadli z zakrętu. „Poczuła powtarzające się tępe, silne, ale dziwnie bezbolesne uderzenia. Zacisnęła mocno powieki. Wydawało się jej, że koziołkowanie trwa całe wieki. W jej świadomości przesuwały się klatki koszmarnego filmu: widziała, jak matka odbiera ją w Polsce z lotniska w żelaznej trumnie, żałowała, że jest tak daleko i nie może pomóc jej w rozpaczy. Zobaczyła nagle całe swoje życie, ale myśli uparcie wracały do matki. Była pewna, że za chwilę straci przytomność, lecz ciągle czuła, że jest obijana ze wszystkich stron. Gdy samochód skończył wreszcie swój zwariowany taniec, szczęśliwie stanął na kołach, a nie na dachu. Długo nie otwierała oczu, bojąc się ujrzeć swoje połamane kości”217, pisze Rybałtowska. Brylska cudem wyszła z wypadku bez większego szwanku. Świadkowie byli w szoku, kiedy okazało się, że wszyscy pasażerowie przeżyli. Ambasador Kucharski w krytycznym momencie wykazał się trzeźwością umysłu: kiedy stracił panowanie nad samochodem, przekręcił kluczyk w stacyjce i dopływ paliwa do silnika został odcięty.

AKTORKA I ŻONA, ODSŁONA DRUGA Kolejnym filmem, który przyniósł Brylskiej uznanie, był Album polski (1970) Jana Rybkowskiego, w którym aktorka grała rolę podwójną: matki i córki. W jednym z wywiadów dla tygodnika „Ekran” mówiła, że to właśnie rola matki jest jej bliższa. „Uważam, że jeżeli już mam szukać psychicznego podobieństwa, to właśnie w mentalności naszych matek, a nie córek, współczesnych mi dziewczyn”218. Konrad Eberhardt skomentował tę wypowiedź słowami: „Przyznać trzeba także rację aktorce, kiedy stwierdza, że nie czuje się najlepiej w rolach współczesnych dziewczyn. Istotnie, dwie najlepsze role w jej dotychczasowym dorobku, to właśnie Kama z Faraona i Krzysia z Pana Wołodyjowskiego. Obie reprezentują niedzisiejsze cechy charakteru, choć tak od siebie odmienne. Bowiem Barbara Brylska bez trudu podporządkowuje kreowane przez siebie postacie kobiece właściwej konwencji. W tej elastyczności dostosowania się do wymagań scenariusza, w tej elastyczności środków i biegłości ściśle warsztatowej – Brylska reprezentuje rzadko u nas spotykany typ aktorki”219. Album polski jest dla Brylskiej tytułem znaczącym. To właśnie w ostatnim dniu zdjęć do tego filmu poznała, dzięki koledze ze studiów, swojego drugiego męża – Ludwika Kosmala. Miłość zaczęła rozwijać się w szalonym tempie, a zakochana Barbara nie zwracała uwagi na to, jakim zainteresowaniem kobiet cieszy się jej wybranek – młody, przystojny ginekolog. Nie dociekała też, dlaczego kobiety nazywają go playboyem. „Nie wyobrażała sobie teraz życia z kimś innym niż Ludwik, chociaż wiedziała dobrze, że nie będzie ono usłane różami… Jej ukochany potrafił być nieznośny. Po paru miesiącach pokazał już swoje wady. Wynikały one z jego słabości do alkoholu, gdy zaś zaspokoił pragnienie, zachowywał się niezbyt elegancko. Zawsze jednak umiał ją potem rozbroić”220, pisała Rybałtowska. Ślub Brylskiej i Kosmala odbył się 22 października 1970 roku. Po latach o swoim drugim małżeństwie Brylska opowiadała: „Wydaje mi się, że byłam wspaniałą żoną. Przynajmniej się starałam i robiłam wszystko, żeby mój drugi mąż nie odczuwał presji mojej popularności, a wręcz miał w niej swój udział. Starałam się go wszędzie ze sobą zabierać, eksponować. To nie pomogło”221. Aktorka nie raz wspominała, że mąż bardzo lubił ogrzewać się w blasku jej sławy, imponowało mu, że ma taką piękną i znaną żonę, ale lubił też pokazywać, że ma nad nią kontrolę. Dlatego często upokarzał ją w towarzystwie. W gruncie rzeczy nie wytrzymywał presji życia ze znaną aktorką. Do tego nigdy nie stronił od pięknych kobiet.

FILMOWE FATUM Na początku lat 70. Brylska była już rozchwytywaną gwiazdą, stale kursowała między NRD a Rosją, do tego cały czas grała w polskich produkcjach. Niektóre propozycje były bardzo ciekawe, jak ta od Andrzeja Żuławskiego. Barbara Brylska miała zagrać w Diable. Jak wspominała, przygoda z tym filmem to „historia jedyna w swoim rodzaju, w której

Andrzej Żuławski tak jak nikt potrafił w pełni zaprezentować swój demoniczny charakter”222. Pomysł na to, żeby zagrała rolę, która finalnie przypadła Małgorzacie Braunek, pojawił się, kiedy stwierdzono, że ciąża Braunek jest zbyt zaawansowana. „Trzeba było natychmiast zacząć zdjęcia, a produkcja nie chciała podjąć ryzyka pracy z nią w takim stanie, było to wbrew przepisom. (…) Ja przyjęłam propozycję z radością, bo uważałam go [Żuławskiego] za bardzo utalentowanego artystę. Nie przyszło mi do głowy, że mam być tylko kozłem ofiarnym”223. Praca na planie w czasie pierwszego dnia była dla Brylskiej nieco dziwna, nie tylko wydawało jej się, że jest jakby poza resztą ekipy filmowej, wręcz czuła się izolowana. Na koniec dnia wypłacono jej pierwszą ratę honorarium. Usłyszała też: „O następnym terminie będzie pani powiadomiona”224. Nie stało się tak, a czas mijał. Kiedy Małgorzata Braunek urodziła syna Xawerego, Brylska dostała informację od kierownika produkcji, że dalszej współpracy nie będzie, bo to właśnie żona Żuławskiego zagra jej rolę. „Wpadłam w furię! Powiedziałam, że nie przyjmuję tego do wiadomości, że nie jestem rekwizytem, który można tak sobie odstawić, i że sprawą zajmie się Stowarzyszenie Filmowców”225. Obietnicę spełniła. Sprawę w sądzie koleżeńskim filmowców Brylska wygrała, ale musiała wysłuchać tłumaczeń Żuławskiego – dowiedziała się, że wygląda staro i kiepsko zagrała. Finalnie sąd orzekł, że w związku ze stratami moralnymi Brylskiej przysługuje całe honorarium, a Małgorzata Braunek w ogóle nie otrzyma wynagrodzenia. Zdarzenie to nie przysporzyło żonie Żuławskiego popularności zarówno w środowisku, jak i wśród widzów. Swój udział w Diable Braunek komentowała słowami: „W ogóle było tak, że ja przez ciążę nie mogłam zagrać i dlatego oddano rolę Basi. Urodziłam jednak o osiem tygodni wcześniej i Andrzej wykorzystał to, że jestem już wolna, i w kilka dni po porodzie zmusił mnie do grania. Nie byłam wcale zadowolona ani z roli, ani z tego, że w takim szczęśliwym momencie naszego życia on robi ten chory, abominacyjny film. Szczególnie bolało mnie to, że właśnie wtedy się do niego zabrał. Xawery był dzieckiem chcianym, wyczekanym i uważałam, że jego narodzinom nie powinny towarzyszyć ciemne sprawy, jakich dotykał ten film”226. Również Brylska wówczas bardzo pragnęła dziecka. Jeszcze przed rozpoczęciem zdjęć do Diabła poroniła. Lekarze zalecali kontynuować starania nie wcześniej niż za rok. Sytuacja, która miała miejsce w związku z Diabłem, była dopiero pierwszą odsłoną koszmaru, który połączył życie obu aktorek. Brylska oczywiście zdawała sobie sprawę z tego, że Małgorzata Braunek jest pod wielkim wpływem swojego męża. Wiedziała, że jej decyzje nie są samodzielne. Trudno jej było jednak całkowicie wyzbyć się urazu do koleżanki. Zwłaszcza po kolejnym rozczarowaniu, które przyniosła ekranizacja Potopu. Obsadzeniem głównych postaci – Kmicica i Oleńki – emocjonowała się cała Polska. Mimo wygranego przez Brylską plebiscytu żeńska rola przypadła Małgorzacie Braunek. Barbara długo nie mogła się z tym pogodzić. Jak przyznawała, po raz kolejny w wyniku zakulisowych działań musiała oddać rolę tej samej aktorce. „W środowisku filmowym był wtedy do niej bardzo nieprzychylny stosunek i żeby tę złą passę przełamać, ktoś postanowił obsadzić ją w »Potopie«. Moim kosztem. To było absolutnie niesprawiedliwe, bo skoro się ogłasza konkurs i ja go wygrywam, to powinnam móc zagrać tę rolę”227, mówiła.

Dramatyzm tej sytuacji dodatkowo potęgował fakt, że Brylskiej naprawdę zależało na zagraniu Oleńki. „Nigdy tak bardzo nie pragnęłam zagrać żadnej roli, jak właśnie tej. Pierwszy raz w życiu dzwoniłam do wielu osób, które, jak miałam nadzieję, mogły mi pomóc. (…) Moi rozmówcy »zwijali się« przy słuchawkach, nic mi nie mogąc powiedzieć. Wreszcie jedna z nich wyjaśniła mi kłopotliwą sytuację Jerzego Hoffmana, który miał reżyserować film. Osoba ta powiedziała: Został zmuszony do zaangażowania Małgosi Braunek”228. Tomasz Raczek napisał kiedyś, że historia Małgorzaty Braunek i Barbary Brylskiej to gotowy scenariusz kolejnego filmu, w którym jednak żadna z aktorek nie chciałaby wystąpić229. Trudno nie przyznać mu racji. Ta historia miała swój tragiczny finał, a splot złych wydarzeń, które połączyły losy obu kobiet, do dziś może budzić jeśli nie grozę, to na pewno niepokój. Sam Hoffman, o czym była już tutaj wcześniej mowa, ma na temat wyboru filmowej Oleńki nieco inne zdanie. Opowiadał, że nie zapraszał nawet Brylskiej na zdjęcia próbne do Potopu, bo źle zapamiętał współpracę z nią na planie kręconego kilka lat wcześniej Pana Wołodyjowskiego. W pamięci reżysera Brylska zachowywała się wówczas nieodpowiedzialnie: siedziała w saniach i „pstrykała zdjęcia”, nie bacząc na uwagi reżysera, do tego na plan zabrała swojego pudelka, który przeszkadzał całej ekipie w realizacji zdjęć. „To wszystko zmieniło mój stosunek do Barbary na wiele, wiele lat. A szkoda!”230, mówił reżyser. I dodawał: „Niestety, tamte przypadki na planie w Bieszczadach zostawiły mi trwały uraz. Do tego doszły do moich uszu skargi garderobianych i charakteryzatorek, wobec których zachowywała się szorstko i niegrzecznie. Była bardzo nielubiana przez ten personel”231. Słowa Hoffmana Brylska komentowała krótko: „To jego wykręt”232. I wyjaśniała, że pieska zabierała ze sobą wszędzie, bo nie miała go z kim zostawić: „Nikomu nie przeszkadzał. To był pies, który przebywał nawet na sali synchronizacyjnej, co sobie trudno wyobrazić. To był pies, który wstrzymywał oddech w momencie nagrania”233. O słowach reżysera mówiła: „Wybaczam mu to i nie mam do niego pretensji. Znalazł się w sytuacji bez wyjścia”234.

NIEPODZIELNA KRÓLOWA 26 lutego 1973 roku Barbara Brylska zostaje matką. To dla niej niewyobrażalne szczęście. Jak wspominała, początek tej – trzeciej już – ciąży był bardzo nietypowy. Po latach okazało, się, że być może znaczący: „Pamiętam dokładnie, kiedy została poczęta nasza córeczka. Tego dnia mieliśmy wypadek samochodowy, gdy wraz z mężem wracałam z Łodzi do Warszawy. Padał deszcz, wpadliśmy w poślizg i cudem unikając czołowego zderzenia, znaleźliśmy się w rowie po drugiej stronie szosy. Wyszliśmy z tego cało i fetowaliśmy to wieczorem uszczęśliwieni. Teraz, kiedy Basia nie żyje, nie mogę się pozbyć myśli o fatalnym przeznaczeniu, które przyniósł jej dzień poczęcia”235. Przed urodzeniem małej Basi Brylska cały czas grała – głównie w produkcjach NRD-owskich

i radzieckich. W tym czasie w Polsce święciła triumfy dzięki roli Ewy w Anatomii miłości Romana Załuskiego. W kolejnych latach Brylska nie zmienia tempa. Festiwale filmowe, zagraniczne produkcje, podróże po świecie. W tym wszystkim wielka radość z posiadanego dziecka, czerpanie garściami z każdej wspólnej chwili. I walka z mężem. Małżeństwo przestaje być sielanką. Ale Barbara woli męża usprawiedliwiać. W 1975 roku gra swoją kultową rolę w filmie Ironia losu. Sukces produkcji przechodzi najśmielsze oczekiwania jej twórców. „Na Wszechzwiązkowym Festiwalu Filmowym w Tbilisi film dostaje wiele nagród, a odtwórczyni roli Nadii, Barbara Brylska, zostaje zaproszona do odebrania pierwszej nagrody za najlepszą rolę kobiecą. Po tym filmie, po jego tryumfalnym przemarszu przez ekrany ogromnego kraju, Barbara Brylska zostaje niepodzielną królową. Uwielbienie, jakim ją darzą tłumy radzieckich kinomanów, da się porównać tylko z adorowaniem gwiazd w Ameryce”236, pisze Rybałtowska. Rola w tej komedii przyniosła Brylskiej w 1977 roku Nagrodę Państwową ZSRR. Aktorka otrzymała ją jako pierwsza w historii obywatelka innego państwa. Po latach Brylska wspominała, że właśnie to wyróżnienie zadecydowało o tym, że polskie środowisko filmowe odwróciło się od niej, przestały pojawiać się propozycje angażu do polskich produkcji. „W pewnym momencie zaczęła mi przeszkadzać polityka. To zabawne, bo jestem całkowicie apolityczna. Nie znam się na tym i nigdy się tym nie interesowałam. To nie znaczy, że nie zajmowałam stanowiska: miałam własne zdanie na temat systemu, w którym żyłam, i nawet czasem udawało mi się je wypowiedzieć w wywiadach. (…) Ale przecież dostawałam te nagrody w systemie, w którym żyli i funkcjonowali wszyscy”237, mówiła aktorka w rozmowie z Raczkiem. Rok 1977 okazał się dla Brylskiej niezwykle owocny. Zagrała w kilku produkcjach, w tym trzech polskich: serialu Andrzeja Konica Życie na gorąco, filmie Marka Piwowskiego Kłopoty to moja specjalność i w Romansie Teresy Hennert – wyreżyserowanej przez Ignacego Gogolewskiego ekranizacji powieści Zofii Nałkowskiej. Zdobyła też kolejne wyróżnienie: Brylską okrzyknięto najpopularniejsząj aktorką krajów socjalistycznych. Konkurs organizował czeski tygodnik „Kvety”. W tym samym roku Brylska zasiadła też w jury X Międzynarodowego Festiwalu Filmów Fabularnych. Ale rok ten okazał się też kolejną cezurą w życiu osobistym aktorki. Drugi mąż Brylskiej wspominał: „Po 1977 roku zmieniłem się na gorsze. Po narodzinach małej Basi przez dwa czy trzy lata byłem wierny. Przedtem i potem wykorzystywałem okazje z kobietami, nawet nie pamiętam ich imion, to zupełnie anonimowa grupa panienek, no może pamiętam jedną na dziesięć”238. Jednak Barbara zdecydowała, że nie zakończy małżeństwa, mimo że drogi państwa Kosmalów coraz częściej się rozchodziły. Niepowodzenia w życiu osobistym rekompensowała sobie wydawaniem wspólnych pieniędzy. Jednym z bardziej kosztownych, ale jak się okaże, najlepszych prezentów, jakie aktorka sobie sprawiła z okazji urodzin, był dom w Gulczewie pod Wyszkowem. Dom na ziemi, do której zakupu namawiał ją mąż – zapalony myśliwy – w przyszłości miał stać się jej największym azylem. W grudniu 1982 roku Brylska po raz drugi zostaje matką. Mąż był mocno sceptyczny wobec tak późnej – dla obojga – ciąży, ale narodziny syna zmiękczyły jego serce. Zawsze marzył o tym, żeby mieć męskiego potomka. Podobnie jak mała Basia otrzymała imię po

mamie, tak Ludwika nazwano na cześć ojca. Chłopczyk po ojcu dostał też dziecięce przezwisko – „Duda”. Po urodzeniu syna Barbara nie rezygnuje z kariery. Nadal gra, często – nieświadomie – udaje jej się wplątać w sam środek ideowych i politycznych animozji. Docierają do niej kąśliwe komentarze, ale nie rozumie ich. Po latach nie raz będzie komentować swoją karierę w ZSRR: „Tamtejsi artyści byli tak samo jak nasi ciemiężeni przez reżim, a ja miałam związki z tym krajem jedynie artystyczne. Sukcesy, jakie tam odnosiłam, przyjmowane były u nas więcej niż z dystansem. Na szczęście zawsze dowiadywałam się o wszystkim z opóźnieniem”239.

KOLEJNY PIĘKNY MĘŻCZYZNA W drugiej połowie lat 80. małżeństwo z Ludwikiem rozpada się. Barbara ma jednak dzieci, jest przekonana, że będąc z nimi i żyjąc dla nich, poradzi sobie ze wszystkim. Basia rośnie, Brylska zabiera ją nawet do Wilna na plan filmu Czas pełni księżyca, w którym dziewczyna gra swoją pierwszą rolę. Marzy o tym, żeby iść w ślady mamy. Kiedy w sierpniu 1987 roku Barbara sama wraca na plan filmu, żeby dokończyć zdjęcia, spotyka niejakiego Rubena. To „młody, smukły, śniady, czarnooki mężczyzna, z tych, na których widok zawsze traciła głowę”240. Między parą nawiązuje się uczucie, które trwa aż trzy lata. Dzieli ich zbyt wiele, począwszy od wieku, a skończywszy na odleg​łości, sytuacji rodzinnej każdego z nich i planach. „Była to pogoń za szczęściem, którego tak mi brakowało”241, wspominała aktorka. To związek z Rubenem przypieczętował decyzję o rozwodzie. W międzyczasie okazuje się jednak, że Brylska ma poważne kłopoty zdrowotne. Po wykonanym, właściwie z przypadku, prześwietleniu płuc, lekarze zalecają natychmiastową interwencję chirurgiczną. Barbara nie zgadza się od razu – chce przed operacją zobaczyć Rubena. Na spotkanie z ukochanym jedzie do Tbilisi. „To, co opowiedział jej profesor Mlekodaj po operacji, było nieprawdopodobne. Jelito w płucu! W dolnym płacie prawego płuca. Z wywiadu wywnioskowano, że podczas zaawansowanej ciąży z Basią musiała jej pęknąć przepona. Pamiętała ten straszliwy ból. Zdarzył się w czasie Wigilii, gdy siedziała w gabinecie męża w szpitalu. Zrobiono jej nawet elektrokardiogram. Serce było w porządku. Uznano, że to nerwoból, ucisk płodu na jakiś nerw”242, pisze Rybałtowska. W życiu aktorki nadal jednak trudno mówić o spokoju. Dowiaduje się, że na skutek trzęsienia ziemi w Armenii jej ukochany stracił połowę rodziny. W czasie kręcenia w ZSRR kolejnych produkcji Barbara dostaje zapalenia płuc. Opieka w luksusowym sanatorium szybo stawia ją na nogi. Ta historia dobrze obrazuje status gwiazdy, jaki Brylska miała w ZSRR. Do sanatorium bynajmniej sama się nie wybrała, została tam zabrana. Na miejscu zapytano ją, czy ma jakieś specjalne życzenia gastronomiczne. Kiedy zażartowała, że jej dieta opiera się na kawiorze i szampanie, codziennie serwowano je aktorce.

Barbara wiele czasu spędziła, podróżując po ZSRR i spotykając się ze swoją publicznością. Z jej zapisywanych na bieżąco wspomnień jasno wynika, że gwiazdorski gorset często ją uwierał. „Na Syberii i wszędzie spotkania z wielką rozmaitością ludzi. Przychodzą także Polacy niegdyś tu zesłani. Wszędzie jesteśmy przyjmowani dobrze. Często czuję się zażenowana. Wiem dokładnie, że nie zasługuję na to, że tylko mit mego zawodu sprawia, iż jesteśmy uważani za innych i lepszych niż wszyscy. Gdyby wiedzieli, jak naprawdę wygląda moje życie! Czasami gdy opowiadam o sobie, o tym, że gotuję, sprzątam, wychowuję dzieci, na sali rozlega się szmer zdumienia. Gdy pytają, czym jeżdżę, odpowiadam, że Porsche 126 P. Sala przyjmuje to dosłownie”243.

DO SZCZĘŚCIA POTRZEBA NIEWIELE W 1992 roku Ludwik Kosmal dostaje zawału i trafia pod opiekę byłej żony. Po trzech miesiącach mężczyzna przechodzi kolejny zawał. Mimo choroby sytuacja między byłymi małżonkami jest bardzo napięta − jak wspominała aktorka, Ludwik nawet w okresie rekonwalescencji nie zmienił radykalnie swoich przyzwyczajeń (nieco mniej pił i palił) i stosunku do rodziny (stałe codzienne awantury). W końcu postanowił się wyprowadzić do Gulczewa. Brylska dowiedziała się o tym od córki. Basia Kosmal, córka Barbary Brylskiej, rozpoczęła karierę modelki w międzynarodowym środowisku. Tak naprawdę jednak marzyła o aktorstwie. Brylska bardzo wspierała ją w tych staraniach. Kiedy okazało się, że dziewczyna ma ogromną szansę na rolę Heleny w Ogniem i mieczem Hoffmana, dumna matka nie posiadała się z radości. Na razie jednak Basia gra w etiudzie Denisa Delicia Fałszywy autostop. Jej filmowym partnerem jest Xawery Żuławski. 15 maja 1993 roku, kiedy wracają razem z Łodzi do Warszawy, dochodzi do wypadku. Samochód prowadzi Xawery. Basia ginie na miejscu na skutek wewnętrznych obrażeń. „Wiem, że ludzie zastanawiają się nad moim stosunkiem do Xawerego, który na prostej drodze, bez żadnych okoliczności zagrażających bezpieczeństwu spowodował wypadek, zabijając moje dziecko. Zaspokoję ich ciekawość. Kiedy zjawił się tego samego dnia u mnie w domu, wpadliśmy sobie w ramiona, szlochając. Wiem, że bardzo się z moją córką lubili i że nikt nie zabija umyślnie swojego przyjaciela”244, mówiła Brylska. Po tym tragicznym zdarzeniu Daniel Olbrychski przysłał Barbarze telegram, w którym były tylko dwa, ale jak sama Brylska wspominała, najbardziej odpowiednie ze wszystkich słowa: „BASIU, ŻYJ!245”. Aktorka wzięła je sobie głęboko do serca. Niedługo po śmierci córki zgodziła się na pracę z Barbarą Rybałtowską nad książką biograficzną. Motywację do życia znalazła w miłości do swojego drugiego dziecka, Ludwika. Ale rana po stracie córki nigdy się nie zagoiła. „Nigdy nie pogodziłam się ze śmiercią Basi, ale właśnie przez to w jakiś sposób dotknęłam istoty człowieczeństwa”246, przyznawała w 2007 roku. W 2013 roku mówiła: „Właśnie mija 20 lat, a moje serce wciąż krwawi tak samo”247. Od wypadku w jej życiu wszystko uległo przewartościowaniu. „Uświadomiłam sobie, że przedtem byłam naprawdę szczęśliwą osobą. A myślałam, że jest inaczej. Że miałam

rodzinę, mimo rozwodu. Że miałam dwoje dzieci. Że miałam córkę, która mogła kontynuować to, z czym ja się właściwie już żegnałam. Byłam wręcz zakochana w jej planach i cieszyłam się, że tak to błyskawicznie się rozwija i dobrze wiedzie. Była przepiękna. Bardzo inteligentna. I to było moją nadzieją, a także pociechą, skoro nie pracowałam tyle, co kiedyś. Miałyśmy tyle planów. Zastanawiałam się, co zrobić, żeby ona nie popełniła tych samych błędów co ja. Miałam już doświadczenie, wiedziałam, jak się ich ustrzec. Myślałam, że będzie tak pięknie… Niestety”248. W Rosji nadal jest cenioną gwiazdą. Publiczność wciąż ją uwielbia, w telewizji niezmiennie w ostatnim dniu każdego roku emitowany jest film Ironia losu. W 2007 roku w Rosji premierę miała nawet druga część tego narodowego hitu pt. Ironia losu. Kontynuacja. Film nie powtórzył sukcesu swojego poprzednika, ale Brylska znowu podbiła serca Rosjan. Czasy, w których w Polsce doświadczała ostracyzmu z powodu swojej kariery w ZSRR, dawno minęły. Nikt jej już tego nie wypomina, rodacy w ogóle przypominają sobie o Brylskiej nieczęsto. A szkoda, bo przecież aktorka była największą polską gwiazdą w całej Europie Wschodniej. Jej sukcesu nikt nie powtórzył, choć wielu było blisko – jak na przykład Beata Tyszkiewicz czy Daniel Olbrychski. Jeszcze kilka lat temu Rosjanie oceniali popularność Brylskiej w swoim kraju wyżej niż sławę Jana Pawła II, Fryderyka Chopina czy Lecha Wałęsy249. W Polsce w ostatnich dwudziestu latach grała niewiele. Widzowie przypomnieli sobie o niej głównie za sprawą niewielkich ról w serialach: Na dobre i na złe, Samo życie czy Niania. W 2009 roku zagrała w komedii romantycznej Miłość na wybiegu. Dzisiaj stara się żyć w spokoju. Niczego już nie pragnie, choć nadal ma marzenia. Uwielbia swój domek w Gulczewie. W wywiadzie dla „Moskiewskiego Komsomolca” w 2011 roku mówiła: „Ci, którzy chcieli mieć wszystko i im nie wyszło, popełnili samobójstwo. Już nie mają marzeń. A ja zawsze miałam marzenia. Tylko proszę mnie nie pytać jakie. Chociaż nie – powiem o jednym marzeniu. Chciałabym, żeby mój syn, mój wnuk, który urodził się półtora roku temu, byli szczęśliwi i zdrowi. To moje życzenie. A nie jachty, wille, nowe domy. Mieszkam w domu letniskowym, który ma 33 lata. Sama go zbudowałam na swoje urodziny, żeby mieć dokąd uciec od wszystkich miejskich problemów i rodzinnych awantur. Moja dacza jest stara, ale ja nie zamierzam zmieniać jej na coś nowego, nawet gdybym miała forsy jak lodu. Poza tym nie mam już siły, mam swoje lata. Człowiekowi nie potrzeba tak wiele do szczęścia”250. *** „Często przeszkadza mi twarz. Taki mam układ mięśni, rzeźbę twarzy, iż wydaję się oschła, wyrachowana, niezależnie od szczerości przeżywania. Czasami wydaje mi się, że to twarz innej, niepodobnej do mnie psychicznie kobiety. Reżyserzy często powtarzają: dlaczego jesteś taka zimna, smutna, dlaczego grasz złą kobietę? A przecież »w środku« jestem pogodna, szczęśliwa, radosna”251.

177. B. Rybałtowska, Barbara Brylska. W najtrudniejszej roli, Konstancin-Jeziorna 2007, s. 66. 178. Tamże, s. 159. 179. Tamże, s. 209. 180. Tamże, s. 235. 181. Popularność i konwencje. Z Barbarą Brylską rozmawia Bogdan Zagroba, „Film” 1978, nr 11, s. 16. 182. Sukces sam nas znajduje. Z Barbarą Brylską rozmawia Elżbieta Dolińska, „Film” 1986, nr 17, s. 19. 183. K. Troszczyńska, Pretensji nie mam żadnych, „Pani”, dostęp: http://kobieta.interia.pl/archiwum/news-pretensji-niemam-zadnych,nId,404410,nPack, 3#utm_source=paste&utm_medium=paste&utm_campaign=chrome 184. Wolę swój ogródek. Z Barbarą Brylską rozmawia Aleksandr Mielman, „Forum” 2011, nr 31, s. 44. 185. Sukces sam…, s. 19. 186. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 55. 187. T. Raczek, Karuzela z Madonnami. 57 bardzo zakręconych kobiet, Michałów−Grabina 2003, s. 52. Wywiad opublikowany w książce jest skróconą wersją rozmowy, która była nagrana w prowadzonym przez Tomasza Raczka programie 7 niebo w 1995 roku, emitowanym przez telewizję CANAL+. 188. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 18. 189. T. Raczek, dz. cyt., s. 44. 190. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 20. 191. Tamże, s. 22. 192. T. Raczek, dz. cyt., s. 44−45. 193. Tamże, s. 45. 194. Tamże. 195. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 30. 196. Tamże, s. 33. 197. Tamże, s. 36. 198. T. Raczek, dz. cyt., s. 46.

199. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 40. 200. T. Raczek, dz. cyt., s. 46. 201. Tamże. 202. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 47. 203. Tamże, s. 53. 204. T. Raczek, dz. cyt., s. 48. 205. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 60. 206. Tamże, s. 64. 207. Tamże, s. 159. 208. Tamże, s. 72. 209. T. Raczek, dz. cyt., s. 49. 210. Tamże. 211. Tamże, s. 41. 212. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 82. 213. Tamże, s. 87. 214. Tamże, s. 95. 215. Tamże, s. 96. 216. Tamże, s. 100. 217. Tamże. 218. Cyt. za: K. Eberhardt, Aktorzy filmu polskiego i telewizji, Warszawa 1971, s. 10. 219. Tamże. 220. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 111. 221. T. Raczek, dz. cyt., s. 52.

222. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 115. 223. Tamże. 224. Tamże. 225. Tamże, s. 116. 226. Tamże, s. 119. 227. T. Raczek, dz. cyt., s. 50. 228. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 118. 229. Por. T. Raczek, Karuzela z idolami. Gwiazdozbiór osobisty, Michałów−Grabina 2006, s. 25. 230. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 82. 231. Tamże. 232. T. Raczek, Karuzela z Madonnami..., s. 50. 233. Tamże. 234. Tamże. 235. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 129. 236. Tamże, s. 160. 237. T. Raczek, Karuzela z Madonnami..., s. 43. 238. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 197. 239. Tamże, s. 217. 240. B. Rybałtowska, dz. cyt., s. 229. 241. Tamże, s. 231. 242. Tamże, s. 234. 243. Tamże, s. 238. 244. Tamże, s. 265.

245. Tamże, s. 56. 246. K. Troszczyńska, dz. cyt., dostęp: http://kobieta.interia.pl/archiwum/news-pretensji-nie-mamzadnych,nId,404410,nPack,2 – utm_source=paste&utm_medium=paste&utm_campaign=chrome 247. Wypowiedź dla „Świat & Ludzie”, cyt. za: Pomponik.pl, dostęp: http://www.pomponik.pl/plotki/news-brylska-osmierci-corki-moje-serce-wciaz-krwawi,nId,960303 248. T. Raczek, Karuzela z Madonnami..., s. 53. 249. Por. I. Nyc, Brygady Barbary Brylskiej „Wprost” 2008, nr 14, dostęp: http://www.wprost.pl/ar/126658/BrygadyBarbary-Brylskiej/ 250. Wolę swój…, s. 44. 251. Popularność i konwencje…, s. 17.

„Maria Stuart” rok prod. 1958, fot. Dorys/oprac. Czapliński Czesław/FOTONOVA; „Przygoda z piosenką”, reż. Bareja Stanisław, rok prod. 1968, fot. Troszczyński Jerzy/ Filmoteka Narodowa; „5 i 1/2 Bladego Józka”, reż. Kluba Henryk, rok prod. 1971, Studio Filmowe KADR

NINA ANDRYCZ PORTRET DAMY

„Maria Stuart” rok prod. 1958, fot. Dorys/oprac. Czapliński Czesław/FOTONOVA

BYĆ KRÓLOWĄ Mówiono o niej: królowa. Królowa polskiej sceny. Ale co to naprawdę znaczyło? I co znaczy dzisiaj? Kim była Nina Andrycz? Czy wystarczy powiedzieć, że była legendą polskiego XX-wiecznego teatru, aktorką grającą przez tysiące wieczorów królowe, władczynie, księżniczki, hrabianki, heroiny dramatyczne i romantyczne, kobiety majestatyczne, piękne ciałem i potężne duchem? W teatralnej karierze Andrycz zapisały się sylwetki największych postaci z kanonu literatury europejskiej – od Szekspirowskich: Ofelii, Regany czy Lady Makbet, przez Kasandrę, Izabelę Łęcką, Marię Stuart, Kleopatrę, Balladynę, Lukrecję Borgię, Katarzynę Wielką czy Elżbietę, królową Anglii. To zaledwie kilka z szeregu tych najlepiej znanych szerokiej publiczności postaci. Andrycz wcielała się w nie na deskach ukochanego Teatru Polskiego, którego gwiazdą była, wyłączając czas wojny, blisko siedemdziesiąt lat! Z ról wielkich heroin – Anny Kareniny, pani Bovary czy Damy Kameliowej – pamiętają ją widzowie Teatru Telewizji. Z filmem nigdy nie było aktorce po drodze – drażniło ją wszystko to, co różni X Muzę od teatralnej sceny: brak chronologii i porządku w odgrywanych scenach, brak kameralności i możliwości nawiązania bezpośredniego kontaktu z widzem, brak poczucia jego obecności. Irytowały wreszcie powierzchowność i stopniowe obniżanie standardów polskiego widza, szczególnie widoczne w rosnącej stale popularności seriali prezentujących coraz bardziej dyskusyjną jakość. Andrycz wierzyła w sztukę przez wielkie „S”. W to, że aktorstwo jest powołaniem. Jej powołaniem. Jedyną drogą życiową, jedynym właściwym wyborem, dla którego można poświęcić wszystko. „Teatr i publiczność to dla mnie najważniejsze sprawy. Istotniejsze od życia osobistego czy prywatnych ambicji”252, mówiła dwa lata przed śmiercią Łukaszowi Maciejewskiemu. Dwadzieścia jeden lat wcześniej w wywiadzie przywoływała słowa Camusa: „Człowiek jest jedyną istotą, która nie zgadza się być tym, czym jest”, po czym komentowała: „A dlaczego? Bo to za mało. Bo fakty są ubogie, a rzeczywistość nie satysfakcjonuje. I tak właśnie rodzi się aktorstwo, czyli pragnienie bycia kimś innym – lepszym, większym, piękniejszym”253. Wyjątkowemu emploi sprzyjała majestatyczna uroda aktorki. Piękne włosy, nienaganna sylwetka, hipnotyzujące oczy i oczywiście brwi – charakterystyczny znak Andrycz – rosnące wysoko, układające się w idealne łuki. „Dobry Pan Bóg nie stworzył mnie do roli sierotki Marysi”254, zwykła mawiać. Zawsze była świadoma siebie i swoich warunków, urody i głosu, które predestynowały ją do ról wyjątkowych. Pycha, narcyzm, bezgraniczne samouwielbienie? To bardziej skomplikowane. „Aktor pozbawiony choćby cienia egocentryzmu nigdy nie będzie wybitny. Trzeba naprawdę wierzyć w to, co się robi, żeby być wspaniałym na scenie. Niepewność zabija talent”255, przyznawała. „(...) Każdy dobry aktor miewa swoje emploi – dodawała kiedy indziej. – Nie znaczy to, że w innej roli wypadnie źle, ale to już nie będzie to samo. Patrząc wstecz, widzę też, że te królewsko-arystokratyczne postacie miały dla mnie duże znaczenie nie tylko jako aktorskie

dokonania”256. Dla aktorki były odskocznią, szczególnie w pierwszym dziesięcioleciu po wojnie. Kontaktem z innym, lepszym światem, europejską literaturą. To samo Andrycz mogła ofiarować ówczesnemu widzowi – namiastkę świata, który bezpowrotnie przeminął, a który przecież pozostawał tak żywy w wyobraźni ogromnej części ówczesnej publiczności teatralnej.

KRÓLOWA W NIEJEDNEJ ODSŁONIE Wśród dam PRL-u to Andrycz była postacią absolutnie wyjątkową. Graniczną. Łączniczką ze światem Poli Negri, Marleny Dietrich i Grety Garbo (wszystkie uwielbiała!), niosącą ze sobą bogactwo przedwojennego świata, jego kulturalne czy intelektualno-duchowe wartości i czar subtelnej władczości. Była seksbombą, choć chyba nikt o aktorce nie ośmieliłby się w ten sposób mówić. Bo to słowo pasuje jak kwiatek do kożucha, budzi niesmak, uderza w tajemnicę atrakcyjności aktorki, sekret jej długoletniej młodości i niegasnącej urody, która nigdy nie przestała przyciągać adoratorów. A adoratorów Nina zawsze trzymała na odległość. Wiedziała, jak z nimi postępować, z dystansem podsycać zainteresowanie. W tych sprawach zawsze była wierna swoim przedwojennym zasadom. Opowiadała o tym w 2011 roku w rozmowie z „Newsweekiem”: „Kobiety eksponowały swoje ciała, a jednocześnie były nie do zdobycia. Dekolt był, a i tak starający się o względy stał pod oknem, pod balkonem i bał się nawet w to okno zerknąć. Jak kwiaty były ładne, to na chwilkę zapraszałam. Żyłam w innej epoce. Ludzie wychowani byli na miłości romantycznej. Czekali na nią. A i tamci mężczyźni podświadomie szukali bogini. Jeśli ktoś miał ochotę na inne relacje, to do dyspozycji były wspaniałe burdele i panie z półświatka. W każdym ustroju, za komuny też były”257. To przed wojną Andrycz przeżyła swoją jedyną wielką miłość. Nie zdołało jej przyćmić ponaddwudziestoletnie małżeństwo z Józefem Cyrankiewiczem, w PRL-u przez wiele lat pełniącym urząd premiera. Wręcz przeciwnie, to jedyny mąż Andrycz musiał przez całe życie mierzyć się z niedoścignionym ideałem aktora i reżysera Aleksandra Węgierki, stałym punktem odniesienia w życiu aktorki. No i jeszcze z drugim rywalem: Teatrem Polskim. O małżeństwie Nina nie mówiła i nie pisała zbyt wiele – obiecała Cyrankiewiczowi, że nie wyjawi o ich związku „całej prawdy”. Trudno jednak udawać, że nie miał on wpływu na jej życie – jako żona ówczesnego premiera zwiedziła niemałą część globu, gościła u światowych polityków. Mimo antykomunistycznych poglądów Andrycz była częścią ustroju. Z pewnością nie była to dla niej sytuacja komfortowa. Jak po latach wspominała: „Wychodziłam za mąż za działacza Polskiej Partii Socjalistycznej, niezależnej organizacji ze świetnymi tradycjami. Niestety, powojenny czas w polityce nie był dobry dla jakichkolwiek ideałów. Czułam ogromny dyskomfort. Mój brat zginał w sowieckim łagrze, a ja niejako firmowałam ustrój”258. Cyrankiewicza wspominała zawsze jako „ofiarę systemu”, straumatyzowanego człowieka, który przeżył obóz koncentracyjny, a potem stracił swoją polityczną samodzielność. Został pozbawiony możliwości wyboru. Andrycz swoją pracę przedkładała

nad obowiązki pani premierowej czy pierwszej damy, jak zwykło się o niej mówić. Praca pozwalała jej się odciąć, zapomnieć, była wybawieniem. „Gdy wchodziłam do garderoby, kończył się dla mnie PRL”259, podkreślała. Królowa Andrycz niejedno nosiła imię. Była nie tylko wielką aktorką, ale też humanistką, intelektualistką, pisarką i poetką. Z pewnością chciałaby i w ten sposób zostać zapamiętana. I na pewno chciałaby, aby pamiętano, że w życiu – ponad wszystko – ceniła sobie niezależność. Mówiła: „(...) Kobiety ciągle nie rozumieją swojej sytuacji na świecie, nie rozumieją szczęścia płynącego z bycia niezależną. Ani młodość, żeby nie wiem jak ją pielęgnować, ani uroda nie mogą trwać w nieskończoność. A niezależność trwa do grobowej deski”260. Feminizm nigdy nie był dla Andrycz tematem żartów. W swoim myśleniu była radykalnie prokobieca. „(...) W moim pojęciu feminizm to nie tylko walka o lepsze warunki pracy... preferującej, jak dotąd, mężczyzn. Powinien także prowadzić w kierunku »lepszego myślenia«. Nie chodzi przecież o zdobycie nowych miejsc w biznesie czy o seks bez żadnej kontroli! Chodzi o rozszerzenie własnej świadomości, odczucie pełni człowieczeństwa i uznanie jej w społeczeństwie. Otóż tej sprawie ani tradycja narodowa, ani Kościół do dziś dnia, niestety, nie sprzyjają”261, pisała w swojej ostatniej książce. Bezkompromisowa, zawsze niestrudzenie głosiła swoje poglądy. Mawiała: „Nie uznaję żadnych tabu”262. Szczyciła się swoją śmiałością i mocnym charakterem. „Zawsze miałam odwagę nazywania rzeczy po imieniu. Nie wstydzę się poglądów. I cóż można mi zrobić? Po tym, jak bardzo świadomie przeżyłam całą wojnę, naprawdę trudno mnie przestraszyć”263. Nie bała się też przyznać, w rozmowie z Katarzyną Bielas w 2001 roku, do dwóch aborcji i − co chyba bulwersowało najbardziej − otwarcie mówić o tym, że nie ma instynktu macierzyńskiego, nie nadaje się na matkę. Zamiast dzieci chciała, i rodziła, role. One były jej córkami: „pięknymi, szalonymi, mądrymi, głupimi, różnymi”264. Od lat mówiąc o swoich scenicznych kreacjach, chętnie sięgała po tę macierzyńską metaforę. Wspomniany wywiad odbił się szerokim echem. „Ludzie się podzielili, jedni chwalili mnie za odwagę, inni byli oburzeni. Mówili, że będę miała straszną starość. Najbardziej naród poruszyło to, że nie chciałam mieć dzieci. Jestem wierząca, ale nie jak w katolickiej prowincji. Jednak rąbnąć w katolickim kraju, że nie ma się powołania do macierzyństwa, to była odwaga. Aborcja z mężem także. Jak dobrze wtedy zrobiłam! Przecież teraz nasze dziecko byłoby dzieckiem komucha. Ci oburzeni oczywiście mówili, że szklanki herbaty nikt mi nie poda na starość”265, wspominała w grudniu 2008 roku i dodawała ze śmiechem: „(...) na jaką starość? Przecież ja właśnie zaczęłam 94. wiosnę życia”266. W rzeczywistości była to dziewięćdziesiąta siódma wiosna królowej: uwodzicielskiej, dystyngowanej i niezależnej damy, uduchowionej przedwojennej artystki, poważnej feministki, żony PRL-owskiego premiera. Odegrała wiele ról – i życiowych, i teatralnych. Ale w ciągu trwającego blisko sto dwa lata życia może się wiele wydarzyć. Szczególnie jeśli jest to życie kogoś, kto od dzieciństwa nosił w sobie przekonanie o wyjątkowości swojego istnienia. Nina Andrycz – królowa wśród PRL-owskich dam – może poszczycić się szczególną biografią. Nie do podrobienia.

POCZCIWA MAMA „Urodziłam się na Kresach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej Polskiej, będącej wówczas pod zaborem carskiej Rosji. Przyszłam na świat w drugim roku straszliwej wojny, którą potomność słusznie nazwie pierwszą światową. Otaczał mnie dobrobyt, którego zupełnie nie pamiętam. Podobno byłam dzieckiem nieprzeciętnie krzykliwym. Ślicznej Mamie i babci o romantycznym imieniu Eufrozyna dosłownie uszy pękały”267 − tak w ostatniej książce Patrzę i wspominam (2012) aktorka opisywała początek swojego życia. Rok później, zaledwie na kilka miesięcy przed śmiercią, w rozmowie z Lilianą Śnieg-Czaplewską, Andrycz przyznała, że w czasie wojny odjęła sobie trzy lata. Ale o tym za chwilę. Naprawdę więc Nina Andrycz przyszła na świat jeszcze przed wybuchem I wojny światowej – 11 listopada 1912 roku. Urodzona w Brześciu, wychowywała się z mamą – Marią (zwaną przez córkę Maryną) i babcią. Ojciec, Eugeniusz Andrycz, prawnik z wykształcenia, z konieczności żołnierz wcielony do armii carskiej, był w dzieciństwie Niny właściwie nieobecny. W jednym z wywiadów aktorka opowiadała, że ojciec miał problem z piciem. „Pamiętam, że ta alkoholowa skaza gdzieś nad tym domem zawsze wisiała. Po czym rozłączyła ich wojna”268. Pięcioletnia Nina wyjechała z mamą do Kijowa, żeby odwiedzić dobrze sytuowanych krewnych. Wkrótce dołączyła do nich babcia Eufrozyna. Pobyt, planowany jako krótkie wakacje u rodziny, zmienił się w dziesięcioletnią niewolę. W 1917 roku wybuchła w Rosji rewolucja, granice zamknięto. Przez dekadę kobietom nie udało się wrócić do rodzinnego Brześcia. Dopiero w 1927 roku Eugeniusz odnalazł je i przywiózł do Polski. Dziesięć lat spędzonych w Związku Sowieckim nie należało do najłatwiejszych. „(...) Zamożni krewni zamienili się w żebraków. Dzięki temu, że mama znała perfekt niemiecki i francuski, mogła pracować i utrzymywać nas przy życiu. Jak ona, ta śliczna filigranowa kobieta o zielonych, zdziwionych oczach, cały ten koszmar wytrzymała? Mało tego, jak tylko podrosłam, zapisała mnie na potajemne komplety religii. Ryzykowała życie. Mamie zawdzięczam wszystko”269, wspominała Andrycz w jednym z wywiadów. Matka była ważną postacią w życiu Niny, aktorka powtarzała: „Z własnej praktyki wiem – co to znaczy mieć matkę etyczną i wymagającą”270. Kiedy indziej dodawała: „Patrzyłam na matkę i uczyłam się, jak żyć. Stanowiła wzór do naśladowania. Charakter, siła woli, radość z każdej chwili – to cechy, które odziedziczyłam właśnie po niej. Nie pozwoliła, żeby w nieludzkich warunkach zawaliło się życie”271. Nie oznacza to jednak, że to właśnie mama uwrażliwiła córkę na – tak ważną dla niej – kwestię kobiecą. „(...) Mama była typową kobietą XIX-wieczną, uważała małżeństwo za rzecz niezbędną i świętą. Ja od dziecka kształciłam się w szkołach koedukacyjnych i bardzo szybko zorientowałam się, że ze wszystkich przedmiotów oprócz matematyki jestem lepsza od moich kolegów. Te wyniki pozbawiły mnie poczucia nierówności. Kiedy więc mama mówiła o przeznaczeniu kobiety i o tym, że przede wszystkim powinnam dobrze wyjść za mąż, myślałam w duchu: »Co ona bredzi, ta poczciwa mama?«”272.

ISTOTA NIEZWYKŁA WYCIĄGA WNIOSKI Pierwszą szkołą Andrycz była sowiecka podstawówka. Uczyła się w języku rosyjskim, po polsku rozmawiała tylko w domu – ukrywając znajomość tego języka przed obcymi. Sowieckie dzieciństwo aktorka wspominała zawsze jako niespójną sekwencję obrazów z motywami krwi na śniegu, wychudzonych ludzkich ciał, żołnierzy o przerażających twarzach i przeklętymi, cedzonymi przez usta babci słowami „re-wo-lu-cjo-niś-ci – hołota!”273. W tych warunkach Nina odkryła swoje powołanie. Zaczęła od występu wśród dzieci na podwórku, potem przyszedł czas na szkolne popisy. „Mówiąc wiersze, zdałam sobie sprawę, że mam pewną władzę nad rówieśnikami, że nikt się nie wierci, nie gwiżdże, że mnie słuchają. Pomyślałam, że jestem niezwykłą istotą i że trzeba wyciągnąć z tego wnioski. Zauważyłam też, że jak występowałam, to byłam lepiej traktowana, dostawałam lepszy »pajok« na drugie śniadanie. Nie chcę naginać faktów, ale wiem, że już wtedy zrozumiałam, że będę aktorką. To mnie też trochę wyrywało z tej szarzyzny, z tego głodu, nędzy, strachu, rozstrzeliwań. Bo wojna domowa to jest głód i strach”274, mówiła w rozmowie z Bielas. W opowieściach Andrycz o czasach dzieciństwa zawsze była wyczuwalna odrobina magii, aura niezwykłości, sygnowana obecnością sztuki. „Młody Związek Sowiecki odziedziczył po zamordowanej matce Rosji fantastyczny Balet, świetną Operę z Szalapinem na czele oraz Teatr Dramatyczny Stanisławskiego. Ten ostatni bardzo podziwiano i naśladowano już i na Zachodzie Europy, i nawet w Ameryce”275, pisała. Matka Andrycz, będąc tłumaczką, czyli kobietą pracującą, miała ulgowe abonamenty do opery i teatru dramatycznego. Dzięki temu mała Nina po raz pierwszy usłyszała muzykę Wagnera i oglądała największe spektakle epoki: Eugeniusza Oniegina czy Zbrodnię i karę. Do teatru i opery dziewczynka najczęściej chodziła z babcią Eufrozyną. W ateistycznej szkole, dzięki odwadze i determinacji mamy, Nina chodziła na potajemne lekcje religii. Prowadził je bardzo wiekowy ksiądz, który nie wzbudzał najmniejszych podejrzeń „politruków” – oficerów politycznych. Pewnego dnia jednak Nina została zdemaskowana przez kolegę – naukowego konkurenta. Ośmieliła się wówczas dyskutować z „politrukiem” na temat wiary, odważnie podtrzymując, że wierzy po prostu w istnienie Boga. Niczym jednak nie zdradziła udziału mamy w całej historii, a i wezwana do tłumaczenia się rodzicielka skwitowała trzeźwo: „Nic nie poradzę, już takie mi się dziecko urodziło!”276.

RODZINNE TAJEMNICE Kiedy po latach ojciec Niny odnalazł rodzinę i – dzięki pomocy wuja aktorki, dyplomaty Czesława Andrycza – legalnie sprowadził ją do Polski, był koniec grudnia 1927 roku. „To był ostatni moment, żeby się stamtąd wyrwać. Tam się już zaczynał stalinizm”277,

wspominała po latach aktorka. Andrycz miała wówczas piętnaście lat. Zamieszkała w swoim rodzinnym domu w Brześciu, jednak krótko dane jej było cieszyć się odzyskanym życiem. W kolejnym roku jej ojciec zmarł na gruźlicę gardła. Został pochowany w Warszawie. W życiu Andrycz wiele kart jest nieodkrytych, aktorka podzielała zresztą przekonanie swojej mamy, że tak naprawdę nie istnieje osoba, która mogłaby zdobyć się na pełną szczerość. O swoim bracie nie mówiła wiele ponadto, że zginął w sowieckim łagrze. Kiedy to się stało? Andrycz w swoich wspomnieniach rzadko pisała o synu mamy z pierwszego małżeństwa. Nie wiemy, czy razem z nią, mamą i babcią przyjechał do Kijowa w tym samym czasie. Był tam jednak, bo w książce Patrzę i wspominam Andrycz zamieściła dwa zdjęcia, na których widzimy go z kilkuletnią, a potem już nastoletnią siostrą.

WYBÓR I PIERWSZE SUKCESY Po uzyskaniu matury w rodzinnym Brześciu Andrycz postanowiła zdawać do Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie. Mimo że czuła się – i w jej opinii również wyglądała – jak najprawdziwsza prowincjuszka, egzaminatorzy docenili jej dobre warunki fizyczne, urodę zamkniętą w ramie niebieskich oczu i płowozłotych włosów oraz potencjał do pracy na scenie. Był tylko jeden warunek: dziewczyna musi wyeliminować swój bardzo silny kresowy zaśpiew. Nina była ambitna, miała szerokie zainteresowania. „Chciałam spróbować wszystkiego”278, mówiła. Żeby zadowolić mamę, przeciwną aktorskim planom córki, i rozeznać swoje zdolności, Andrycz rozpoczęła też naukę na Uniwersytecie Warszawskim – studiowała psychologię i filozofię. Po pierwszych dwóch latach, wypełnionych po brzegi zajęciami, aktorka zrozumiała jednak, że podołanie tylu obowiązkom nie będzie możliwe. Brak życia towarzyskiego nie był tutaj jedynym minusem. Pojawiły się też pierwsze omdlenia – niechybne oznaki przemęczenia. Trzeba było dokonać wyboru. Ze zdanymi egzaminami u wybitnych polskich humanistów – Władysława Witwickiego i Władysława Tatarkiewicza – Nina postanowiła całkowicie poświęcić się karierze artystycznej. „Wybrałam sztukę. I Bogu dzięki, nigdy nie musiałam tego wyboru żałować”279, przyznawała. Andrycz – o czym chętnie opowiadała w wywiadach – była kształcona przez największych pedagogów i artystów ówczesnej Polski. Wśród nich warto wymienić chociażby Aleksandra Zelwerowicza, Leona Schillera, Juliusza Osterwę, Stefana Jaracza czy Aleksandra Węgierkę. I właśnie ci najwięksi szybko ją docenili, dostrzegli wyjątkowy talent. „Jak pierwszy raz zagrałam u Zelwera w Śmierci Ofelii Wyspiańskiego, to mnie pocałował w czoło, a potem się pochylił i pocałował w rękę. Rozpłakałam się. I on też”280, mówiła w rozmowie z Lilianą Śnieg-Czaplewską. Szkolna Ofelia na drugim roku studiów była jej pierwszym dużym sukcesem, pierwszą sceniczną córką.

JEDYNA TAKA MIŁOŚĆ Wraz z pierwszymi artystycznymi sukcesami w życiu Andrycz nastąpił też zwrot miłosny. Nie tylko odmieni on najbliższe lata jej życia, ale zaważy na całej egzystencji aktorki. „Jeśli naprawdę istnieją na tym świecie »spotkania sądzone«, to moje z Aleksandrem było właśnie takie. W codziennej rzeczywistości wszystko nas rozdzielało. Dosłownie wszystko uniemożliwiało zawarcie uczciwego związku. On miał trzydzieści dziewięć lat, a ja dziewiętnaście. On był w rozkwicie swoich nieprzeciętnych możliwości twórczych, a ja, po roli Ofelii, dopiero stawiałam pierwsze kroki jako aktorka. Oprócz wybitnej pozycji w zawodzie on miał jeszcze pięknie urządzony i przytulny dom. Ja zaś po wyjeździe z rodzinnych pieleszy w Brześciu stałam się chronicznie bezdomną studentką, wynajmującą sublokatorskie pokoje od obcych. On był, od wczesnej młodości, ożeniony z ładną, dobrą i bezgranicznie mu oddaną kobietą, z zawodu malarką”281. Ów Aleksander, nazywany przez aktorkę czule Alem, to oczywiście Aleksander Węgierko: reżyser, aktor i profesor Andrycz. Jego żona Zofia, malarka i scenografka, poświęciła swoją karierę dla męża, by stworzyć mu przytulny dom. A on – jak wspomina Andrycz – choć nie pozostawał żonie szczególnie wierny, nigdy nie zdecydowałby się na opuszczenie jej. Zresztą sama aktorka obiecała Zofii Węgierko, że nie rozbije ich małżeństwa. Uczucie studentki do profesora nie przeszło oczywiście bez echa, szybko stało się przedmiotem szkolnych plotek. Trudno znaleźć prostą definicję tego romansu; jak zapewniała na dwa lata przed śmiercią aktorka, „(...) według dzisiejszych standardów wydawał się niewinny. A jednak jestem przekonana, że właśnie wtedy przeżyłam najpiękniejsze spełnienie. Również erotyczne”282. To spełnienie musiało być równocześnie pewnym niespełnieniem, bo aktorka zawsze szczyciła się tym, że szkołę teatralną skończyła jako dziewica. „Ja i Barszczewska, dwie najładniejsze dziewczyny, skończyłyśmy jako dziewice. Byłam w nim zakochana przez cały drugi i trzeci rok, on wiedział, jak się sprawy przedstawiają, ale dziewictwa mi nie odebrał. No cóż, można być bardzo szczęśliwą w inny sposób”283, dodawała. Rozstanie z ukochanym ciężko odchorowała. W swoich wspomnieniach pisała, że szkarlatyna, bez cienia przesady, okazała się dla niej niemal śmiertelna. Pod opieką mamy w Brześciu udało się jednak aktorce dojść do zdrowia. Aleksander Węgierko miał złote włosy, niebieskie oczy i żydowskie pochodzenie. Zginął, prawdopodobnie w 1942 roku, rozstrzelany przez gestapo w okolicy Brześcia, do którego zawsze miał pewną awersję, wręcz wstręt. Bał się tego miejsca. „Powiedział mi o tym, kiedy się poznaliśmy, dosłownie w pierwszej rozmowie. A ja na to: »Ale ja się tam urodziłam«”284, wspominała aktorka. Ideał, noszący wszystkie najważniejsze dla Andrycz cechy mężczyzny („był mądry, błyskotliwy, miał pasję, wyraziste poglądy i mocny charakter”285), okazał się wzorcem niedoścignionym. „Taką miłość spotyka się tylko raz w życiu”286, mawiała. „Bo prawdziwa miłość jest piękniejsza od nawet udanego małżeństwa – dodawała innym razem. – Porozumienie pełne, całkowite. Ja o czymś pomyślałam, a on zgadywał, co myślę. Rzadkość, to wiem. Jest co wspominać”287. Żaden mężczyzna w życiu aktorki nie dorównał Aleksandrowi, każdy musiał nauczyć się żyć w jego cieniu. Nawet Józef Cyrankiewicz.

Zrezygnowany, patrząc na portret Węgierki, który Nina powiesiła na ścianie w ich mieszkaniu, mawiał: „Jakaś nekrofilia kwitnie w tym domu”288.

SALOME, REGANA, SOLANGE Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej Andrycz ukończyła w 1934 roku. „Mój egzamin dyplomowy w PIST był otwarty dla publiczności, graliśmy na dużej scenie Teatru Polskiego, o której zawsze marzyłam. Występowałam w Salome Oskara Wilde’a. Już sam kostium wzbudzał sensację, rola wymagała sporego negliżu. Nosiłam malusieńkie napierśniki, które przykrywały tylko dolną połowę piersi. I miałam trochę tiulu wokół bioder. Jak wyszłam, sala zamarła, wtedy kobiety nie rozbierały się tak co chwila”289, wspominała aktorka po latach. Salome przyniosła dwudziestodwuletniej Andrycz angaż do Teatru Polskiego z rąk legendarnego pierwszego dyrektora i założyciela teatru Arnolda Szyfmana. Teatr Polski od początku był dla aktorki miejscem szczególnym. Po pierwsze sam budynek był dziełem architekta Czesława Przybylskiego – męża ciotki Niny, Róży Andryczówny. O tym dyrektor Szyfman, oferując pracę młodej, zdolnej aktorce, nie miał pojęcia, ona z kolei nie chciała wykorzystywać rodzinnych koneksji. Po drugie, to tam zaczął odnosić sukcesy ukochany Niny, Aleksander Węgierko. W ciągu siedmiu dekad pracy w tym warszawskim teatrze Andrycz miała tę samą garderobę – numer 15. Andrycz nie podjęła od razu pracy w Polskim. W tle scenicznych sukcesów wciąż rozgrywał się jej miłosny dramat. Dlatego ubłagała dyrektora Szyfmana, żeby pozwolił jej na kilka miesięcy wyjechać do Wilna. Tam grała w Teatrze Miejskim na Pohulance, między innymi Ofelię w Hamlecie. Jednak za swój prawdziwy debiut aktorka zawsze uznawała rolę Regany w Królu Learze reżyserowanym przez Leona Schillera. Wystawiono go w 1935 roku, oczywiście na deskach Teatru Polskiego. Ta rola naznaczyła artystyczną drogę aktorki, była jej pierwszą z cyklu ról „koronowanych”: „(...) począwszy od włożenia diademu na głowę królewny Regany, zaczęłam nosić korony w różnych koniunkturach historycznych i politycznych, nie wyłączając okresu socjalizmu (...)”290, przyznawała w jednym z wywiadów. Przedwojenny Teatr Polski budził w pamięci Andrycz wspomnienia magiczne, wyjątkowe. „Tamten czas to były czarodziejskie chwile. Doskonale pamiętam w naszym teatrze wizyty marszałka Piłsudskiego. Zapobiegliwy Szyfman wybudował specjalną lożę dla przedstawicieli rządu. Mogli do niej wchodzić w trakcie spektaklu i wychodzić dyskretnie. Piłsudski pojawiał się dość często. Widząc go, graliśmy w uniesieniu”291, wspominała. O swoich pierwszych rolach mówiła także: „(...) wchodziłam w życie, kiedy jeszcze istniała epoka dżentelmenów i dam. I to z tamtych czasów mam emploi”292. Jedną z największych, żeby nie powiedzieć − kultową, rolą Andrycz przed wojną była kreacja Solange w Lecie w Nohant Jarosława Iwaszkiewicza. Spektakl, mający swoją premierę w 1936 roku, odniósł niebywały sukces, przynosząc aktorce oszałamiającą popularność. Rola zakochanej w Chopinie córki George Sand zaowocowała też wieloma

propozycjami matrymonialnymi. Po każdym spektaklu garderoba Niny tonęła w kwiatach, co jednak najważniejsze – dzięki kreacji Solange Andrycz została włączona do najbardziej elitarnego kręgu aktorów przedwojennego polskiego teatru. Zbierała doskonałe recenzje, jej gaża podwoiła się, a na horyzoncie zaczęły się jawić zagraniczne propozycje. Andrycz zyskała uwielbienie samego Iwaszkiewicza, który nie dość, że pisał o niej „wzór niedościgły”293, to jeszcze gorąco mobilizował aktorkę do podboju Anglii i Ameryki. Widzowie zapamiętali Solange na bardzo długo. W rozmowie z Katarzyną Bielas, już w nowym tysiącleciu, aktorka opowiadała: „Czasem nawet w autobusie zdarzają się piękne spotkania. Na przykład wstaje starsza pani, otwiera szeroko ramiona, całuje mnie w oba policzki i mówi »Solange«. Dla pozostałych pasażerów to nic nie znaczy, ale my wiemy”294. Kariera międzynarodowa nie była Andrycz pisana. Zanim zdążyła poważnie pomyśleć o nauce języka angielskiego, świat zmienił się nie do poznania. Aktorka z wspaniale rokującym talentem, mająca na swoim koncie kilkanaście teatralnych kreacji, a w planach debiut ekranowy w nieukończonej produkcji Eugeniusza Bodo Uwaga, szpieg, niemal z dnia na dzień musiała porzucić wszystko, co było sensem jej życia.

WOJNA I DOJRZAŁOŚĆ „Pamiętam pierwsze okupacyjne urodziny. Jadłam postną kaszę, którą lubił mój oficjalny narzeczony – znakomitość tamtych czasów, Konstanty Narkiewicz-Jodko, podróżnik, taternik, wegetarianin. Zaręczyłam się z nim, bo w czasie nalotów na pociąg jadący do Brześcia nad Bugiem zasłonił mnie swoim ciałem i to w nim utkwił odłamek bomby przeznaczony dla mnie”295, wspominała Andrycz początki okupacji w rozmowie z Lilianą Śnieg-Czaplewską. O tym związku aktorka nigdy wiele nie opowiadała, najwięcej słów poświęciła mu w swojej drugiej powieści: Bez początku, bez końca. Według zawartej tam relacji Ninę i Konstantego rozdzieliły koleje wojennych losów, ale aktorka przyznawała, że i tak nie była w stanie pokochać tego niezwykłego człowieka. Jak pokaże czas, jego przypadek nie będzie odosobnionym. Wojna, choć – podobnie jak milionom ludzi – zrujnowała Andrycz życie, pokazała też siłę charakteru młodej aktorki. Nie chcąc grać dla okupanta, Nina podjęła pracę jako kelnerka. „To był w tym czasie właściwie jedyny uczciwy zawód dla aktorki. Nie miałyśmy z czego żyć, więc coś trzeba było robić. Ale i tak trochę głodowałam. Café Bar, który mieścił się tu, gdzie dziś jest palarnia Teatru Polskiego, nie przynosił w zasadzie żadnego dochodu, ale przynajmniej można było konspirować, przemycać wiadomości”296, wspominała. Niejednokrotnie w wywiadach Andrycz powtarzała, że wojna przyniosła jej świadomość i dojrzałość, nauczyła myślenia. „Tamto traumatyczne doświadczenie uzmysłowiło mi, że aktorstwo to nie tylko powab i glamour, ale także skomplikowany proces myślowy. Że na prawdziwe sukcesy czeka się latami. I że – było to chyba najsmutniejsze odkrycie –

potrafię żyć i bez aktorstwa... jak się okaże”297. Pracując jako kelnerka, niosła otuchę żołnierzom. „Jak sobie pomyślę o chłopakach z AK, to tylko klękać i całować ślady nóg na podłodze. Cieszę się, że się im podobałam, że byłam ich muzą. Mówili: »Dopóki Andryczka się maluje, nos pudruje, to my nie możemy przegrać«. Niestety przegrali”298. O powstaniu, które spędziła w Warszawie, mówiła: „Byłam chowana na literaturze, nie na obrazkach. Polska literatura romantyczna pochłonęła mnie całkowicie, dlatego Powstanie Warszawskie przeżywałam – wbrew rozumowi – jako rzecz ważną i potrzebną. To był romantyzm, sami walczymy o miasto, bo niestety nikt naprawdę nie pomógł”299. Co jeszcze wiemy o życiu Andrycz w czasie wojny? Nocami pisała wiersze i wspomnienia. Nie były to jej literackie początki, ale tym razem stały się codziennym rytuałem wyłuskiwania sensu. Pisanie było dla Niny jedyną pracą twórczą i największą potrzebą uczuciową. Opowiadała też, że ukrywała w swoim mieszkaniu znajomą aktorkę, Żydówkę, Zulę Dywińską. To od niej dowiedziała się o śmierci ukochanego Węgierki. Wreszcie w czasie wojny Andrycz wykorzystała swoją szansę na zmianę daty urodzenia. Nie był to odosobniony zabieg, nie ma się czemu specjalnie dziwić. Okoliczności sprzyjały, bo zaginięcie dokumentów, w porównaniu z wszechobecną śmiercią niewinnych ludzi, to doprawdy sprawa małej wagi. Podobno propozycję zmiany daty urodzenia wysunęła matka aktorki, której zależało na tym, żeby Nina znalazła odpowiedniego męża. Odjęte trzy lata nie mogły temu zaszkodzić, wręcz przeciwnie... To właśnie mama, dzięki pomocy AK, zorganizowała Ninie nowe dokumenty. Wojna przyniosła też Ninie spotkanie, które zaważyło na całym jej życiu. W 1943 roku poznała Roberta Waltera – astrologa, antropozofa, jasnowidza i mistyka, zwanego „mistrzem z Komorowa”. To on przepowie jej długowieczność i aż do swojej śmierci, w 1981 roku, będzie jej duchowym nauczycielem, doradcą i przewodnikiem. „Pan Robert Walter nie wykładał mi żadnej doktryny. Ani filozoficznej, ani teologicznej. Dawał tylko do przeczytania i do przemyślenia pewne dzieła ludzkiego geniuszu. Ów geniusz bowiem, już przed wiekami, poznał Prawdę i Prawda go wyzwoliła. Od niezliczonych uwarunkowań, kłamstw, iluzji i smutków tego świata. Zaczęłam studia od lektury prachińskiego mędrca Lao-Cy”300, pisała Andrycz. Znajomość Lao-Cy zaprocentuje w przyszłości w zupełnie niespodziewanej sytuacji dyplomatycznej.

NOWA METRYKA, NOWE ŻYCIE „Po wojnie nie wróciłam do dawnej daty urodzenia. Przyzwyczaiłam się. W 1945 r. zgodnie z nowymi papierami miałam niespełna 30 lat, mogłam jeszcze długo grać królowe, damy, kanalie i Chinki. Są reżyserzy, którzy sugerują się bardziej tym, co jest w papierach, niż tym, co widzą, choć ja jeszcze ćwierć wieku później grałam amantki. Szyfman po wojnie zauważył zmianę, ale nigdy mnie nie zdradził. A mąż? Na pewno wiedział, ale było mu wszystko jedno. Ożeniłby się, jakbym miała i 45 lat”301. Teatr Polski odbudowano po wojnie bardzo szybko. Już w styczniu 1946 roku otworzył on nowy rozdział w swojej powojennej historii. Ninę po raz pierwszy po wojnie

obsadzono w Papudze w reżyserii Juliusza Osterwy. Spektakl nie przyniósł oczekiwanego sukcesu, nie zdobył serc publiczności, ale Andrycz została dzięki niemu... pierwszą dziewczyną z okładki „Przekroju”. Kadr z tej sztuki zdobił pierwszą stronę słynnego pisma. Liczono, że twarz Andrycz przyciągnie teatralną widownię. Niestety, ów zabieg marketingowy na niewiele się zdał. Cała ekipa Teatru Polskiego miała jednak mnóstwo zapału do pracy. „To był nowy etap, nowe życie. Nikt nie myślał jeszcze o Rosjanach, Stalinie, indoktrynacji. Liczyła się Polska. (…) Przez pierwsze lata graliśmy w uniesieniu”302. Kwestią czasu było nadejście kolejnej wielkiej kreacji Andrycz. Stało się to niebawem. W 1947 roku aktorka zagrała Kasandrę w Orestei w reżyserii Szyfmana. I to właśnie wówczas zaczął się najsłynniejszy, a dla wielu najbardziej kontrowersyjny, rozdział w życiu Niny Andrycz.

J.C. Na początku nie zwracała uwagi na pojawiające się w jej garderobie herbaciane róże oznaczone inicjałami „J.C.”. Kiedy okazało się, że natarczywym wielbicielem jest Józef Cyrankiewicz, premier ówczesnego rządu, nie była zachwycona. „Ten rząd wymyśliła Moskwa”303, mówiła do znajomego dziennikarza Zbigniewa Mitznera, który poznał ją z Cyrankiewiczem. Przy pierwszym spotkaniu spojrzała na premiera bardziej łaskawym okiem. „Był spięty jak kaskader przed skokiem, a przy tym nieodparcie urodziwy... Po prostu jeden z pierwszej piątki reprezentacyjnych mężczyzn Hollywoodu”304. Cyrankiewicz, jak widziała go Andrycz: socjalista idealista z trudną oświęcimską przeszłością, lider niezależnej Polskiej Partii Socjalistycznej, był cierpliwy w swoich staraniach o aktorkę. Ta z kolei – wierna swojej jedynej miłości i z zasady niekwapiąca się do zamążpójścia – nie chciała się zgodzić na ślub z premierem. Jak wspominała: „Józef zmusił mnie do małżeństwa. Proponowałam, że zostanę jego przyjaciółką. Powiedział: przyjaciółek to ja miałem dosyć w młodości, a teraz chcę żonę. Taką jak ty. (…) Nawet mama powiedziała, że to przyzwoity człowiek. Uznałam, że jest godny tego, żeby mnie uwielbiać”305. Uwielbienie Cyrankiewicza istotnie musiało być wielkie, bo nie zraziły go nawet dwa – dla wielu mężczyzn nie do przyjęcia – warunki, które Andrycz postawiła przed ślubem. Po pierwsze: małżeństwo nigdy nie miało mieć wpływu na jej pracę w teatrze. Drugi warunek Andrycz wyraziła wyjątkowo zwięźle i precyzyjnie: „Nikomu nie będę rodzić dzieci”306. Cyrankiewicz przyjął to z dużym dystansem. Nie do końca wierzył, że Nina może być konsekwentna w tym postanowieniu. Rozczarowanie, którego doświadczył, ukoronowało rozpad ich małżeństwa. Pobrali się 21 lipca 1947 roku. Dla wybranki swego serca niewierzący Cyrankiewicz był gotów nawet wziąć ślub kościelny. Ujął tym gestem swoją przyszłą teściowa, ale Nina świadomie odrzuciła jego rycerską propozycję. W 1949 roku małżonkowie zamieszkali w trzypokojowym, przestronnym mieszkaniu przy alei Róż, razem z gospodynią – Sabcią, psem Asikiem (pięknym owczarkiem collie) i poczciwym dachowcem Szarusiem. Mieszkanie nigdy nie było ich własnością, kilka lat przed śmiercią Andrycz musiała się

z niego wyprowadzić. Jakie było ich małżeństwo? Jego fundamentem, co zawsze podkreślała Andrycz, była przyjaźń. Cyrankiewicz zapewne musiał mierzyć się z piętnem Węgierki, a małżeńska codzienność zawsze toczyła się w cieniu Teatru Polskiego. „Mąż zdawał sobie sprawę, że jego prawdziwymi rywalami wcale nie są moi adoratorzy. Że tu chodzi o teatr. Dla sceny mogłam zrobić wszystko, dla domu – niekoniecznie. Kiedy mijaliśmy Teatr Polski, często powtarzał pod nosem: »mój rywal, mój rywal«. Wiedział, co mówi”307.

SCENICZNE CÓRKI Szybko okazało się też, że Nina ani trochę nie żartowała, mówiąc o tym, że nie zamierza nikomu rodzić dzieci. O ile pierwsza aborcja zasmuciła premiera, druga sprawiła mu ogromny zawód. Prosił nawet o interwencję teściową, żeby ta wpłynęła jakoś na decyzję Andrycz, ale aktorka była nieugięta. Mama błagała: „Ty tylko urodź, a całą resztą ja się zajmę!”308. Nina była jednak głucha na wszelkie prośby. Powtarzała, że cały czas rodzi – swoje role. „Na świat przychodzą od razu duże i ładne córki. Mam wpływ na ich rozwój, one mnie nigdy nie nużą, nie rozczarowują. Dzięki nim bywam bardzo szczęśliwa i czasem poznaję ciekawych ludzi. Przypuszczam, że one mnie nie zostawią aż do późnej starości. A czy mąż nie zostawi, nie wiadomo”309. Po latach aktorka przyznawała: „Nie uważam, że cud macierzyństwa to najpiękniejsza rzecz na świecie. W każdym razie ja tego nie zaznałam. I z ręką na sercu, nie żałuję. Mało tego, uważam, że zachowałam się wielkodusznie. Z racji zawodu i nieustannego poświęcenia, którego się ode mnie wymagało, nie mogłabym być troskliwą matką. W moim przypadku byłoby to niewykonalne. Byłam zatem dobrą aktorką. Troszczącą się o widzów. Nikogo nie skrzywdziłam”310. Od końca lat 40. kariera Niny Andrycz nabrała tempa. Role, czyli kolejne „córki do urodzenia”, mnożyły się jedna za drugą. Emploi „damy” i „królowej” nie straci swej aktualności przez kolejne dwadzieścia lat. Każdego wieczoru publiczność będzie podziwiać ją w kolejnych spektaklach jako Szimenę, Izabelę Łęcką, Lady Milford, Marię Stuart, Lady Makbet, Kleopatrę czy Balladynę. Do czasu październikowej odwilży, ale i później teatr był dla Andrycz najbardziej skuteczną odskocznią. Jedynym sposobem na to, by „żyć intensywnie i nie ulec depresji w załganej atmosferze PRL-u”311. „Kiedy wchodziłam do garderoby No. 15 i zapalałam światło, wszelkie przymusy, slogany i nuda po prostu przestawały istnieć”312, mówiła. Na scenie miała do spełnienia misję. Wiedziała, jakie znaczenie mają dla publiczności role dam, księżniczek i królowych. „Te role mnie naznaczyły. W Polsce nastał stalinizm, szerzyły się bieda i beznadzieja, ale ludzie chcieli oglądać w teatrze piękne, władcze damy w strojnych sukniach, perłach, z koroną. Nie można im było odmówić tej przyjemności. Stałam się wyrazicielką społecznego marzenia o świecie, który został ludziom bezpowrotnie odebrany. Dawałam im złudzenie rzeczywistości, którą przecież doskonale pamiętali. Z jasnym podziałem ról, hierarchizacją, ale także otwartym dostępem

do europejskiej i światowej literatury, podczas gdy w księgarniach dostępne były jedynie produkcyjniaki”313.

ŻONA PREMIERA Na kryzys w małżeństwie Andrycz i Cyrankiewicza złożyło się wiele czynników. Nie tylko niechęć aktorki do macierzyństwa, ale także polityka, która stała się nieodłącznym elementem ich wspólnego życia. Andrycz wspominała, że już w grudniu 1948 roku, kiedy nastąpiło zjednoczenie PPS i PPR, Cyrankiewicz przeżył poważne załamanie nerwowe, chciał nawet popełnić samobójstwo, od czego – podobno – odwiodły go argumenty żony, która uświadomiła premierowi, że „cała PPS oknem nie wyskoczy”314, że jest odpowiedzialny za los wielu ludzi. „Mój mąż bardzo to przeżył! Przecież Stalin mu to dwukrotnie obiecał, że PPS nie ruszy, ale słowa, jak wiemy, nie dotrzymał”315. Cyrankiewicz zaczął coraz częściej nocami zaglądać do kieliszka, przytył, był przygnębiony, męczyło go poczucie braku samodzielności. Wspominanie tego okresu zawsze było dla aktorki bardzo bolesne. Nina Andrycz nigdy nie zgodziła się na rolę żony u boku męża, na to, by tylko to ją definiowało, nie mieściło jej się w głowie takie wyrzeczenie własnego „ja”. Nie przyjęła nazwiska Cyrankiewicza, oznajmiła, że co najwyżej może postawić kreskę po swoim i dodać je jako drugi człon. Mimo to, jako premierowa, pomagała znajomym, choć nigdy nie chciała przypominać swoich zasług. Z mężem w podróżach służbowych zwiedziła niemałą część świata. Zawsze jednak pilnowała, by obowiązki dyplomatyczne nie kolidowały z jej pracą w teatrze. Podkreślała też, że starała się odwiedzać tylko te kraje, które uznawała za interesujące. Z Cyrankiewiczem odbyła na przykład „baśniową podróż do siedmiu krajów Azji”316. Od Stalina otrzymała futro z norek, ale nigdy go nie nosiła. Z tym futrem związana jest zresztą pewna zabawna anegdota, o której Andrycz opowiadała w jednej z rozmów z Lilianą Śnieg-Czaplewską: „Moja kochana gosposia pani Sabina, którą kiedyś pani u mnie poznała, oświadczyła: »Panie premierze! Nie będę ja o to futro dbała, bo mój mąż zginął w łagrze sowieckim, a pan dobrze wie, co to łagier«. »Oj wiem, wiem, Sabuniu. A co pani Nina na to?«. »Pani powiedziała, że jej wszystko jedno«. »No to mnie tym bardziej«. Wobec tego Sabcia futro odwiesiła w najciemniejszy kąt szafy i tam po jakimś czasie mole go zjadły (sic!). Musiało im tak szalenie smakować, jak mnie tort bezowy”317. Słynna jest też anegdota o tym, jak goszcząc w Chinach, w czasie kolacji z Mao Tsetungiem, kiedy aktorka chciała w jakiś sposób odwrócić uwagę dyktatora od faktu, że dość machinalnie wzgardziła zupą ze żmii („Józefowi drgnęły szczęki, ale momentalnie się opanował i spożył zupkę na zasadzie: »Polak potrafi«”318). Żeby zamaskować swoją gafę, Andrycz postanowiła podjąć z Mao rozmowę o Lao-Cy, zaczynając od tego, że darzy myśliciela dużym uznaniem. Potem, na prośbę dyktatora, zaczęła cytować fragmenty z prac chińskiego filozofa. Od oczarowanego Mao aktorka dostała w prezencie białe gronostaje. Prezenty okazały się jednak niczym w porównaniu z depeszą, którą Andrycz otrzymała

w czasie pobytu w Chinach. Nic nie mog​ło tak ucieszyć, jak słowa dyrektora Szyfmana: „Proszę wrócić jak najprędzej. Na dublerkę nie chodzą”319. Kilka lat wcześniej Andrycz posunęła się o krok dalej... uciekła z delegacji w Moskwie, tuż przed uroczystą kolacją ze Stalinem. Nie miała wyjścia – usłyszała w radiu, że wieczorem gra w teatrze, i chociaż repertuar był przez dyrektora zmieniony, to Andrycz wiedziała, że skandalu nie da się już uniknąć. Doleciała na spektakl na czas. Stalin z kolei wykazał się wyjątkową wyrozumiałością, mówiąc: „Widać ta kobieta bardzo kocha swoją pracę”320. Cyrankiewiczowi nie pozostało nic innego, jak wykrzyknąć: „Uwielbia!”321. W życiu Niny Andrycz praca była na pierwszym miejscu, to jasne, ale w tych ochoczych rezygnacjach z roli pani premierowej chodziło o coś jeszcze. „Bywanie” było dla niej niczym innym jak uczestniczeniem w pełnej fałszu i obłudy rzeczywistości. A na to nigdy nie była gotowa. W swoich relacjach zawsze podkreślała, że Cyrankiewicz, kiedy wychodziła za niego za mąż, był idealistą. „A potem zobaczyłam, jak jest ukatowany przez swoich towarzyszy, przecież oni z niego galaretę zrobili. (...) Przecież on umarł na jakąś chorobę mózgową, tak to wszystko odcierpiał. Nie traktuję go jako osoby rządzącej, tylko jako ofiarę Stalina. Wystarczy przeczytać, jak cudownie opisuje go Jan Karski”322. Innym razem mówiła: „Miał ciężkie życie, w Auschwitz robili na nim eksperymenty medyczne. I los zetknął go z takim potworem jak ja”323. „Kiedy parę razy wykrzyknęłam: »Bogu dzięki, poroniłam!«, on pewnie pomyślał: »Poślubiłem potwora«. Przypuszczam, że w ten sposób zabiłam w nim uczucie. I dlatego jak wychodził z domu, nie usłyszał ode mnie słowa sprzeciwu, żadnych wymówek”324. Mimo wszystko Andrycz nigdy nie uznała małżeństwa z Cyrankiewiczem za błąd. „Po raz drugi wyszłabym za niego. Mam poglądy raczej lewicowe. Mogłabym wyjść właśnie za lewicowca, bo ta doktryna pozwala kobiecie pracować. A ja musiałam i chciałam grać”325, mówiła. Do tego zawsze uważała Cyrankiewicza za ciekawego człowieka. Chyba w jakiś sposób, choć kompletnie niezrozumiały dla wielu, faktycznie żyli oni w przyjaźni. Żadne nie znalazło jednak w małżeństwie spełnienia. Nina – bo nigdy go tam nie szukała. Cyrankiewicz – bo poślubił kobietę, która nie mogła dać mu tego, czego pragnął. Nie rodziła dzieci, nie gotowała – nie pełniła tradycyjnie pojmowanej roli kapłanki domowego ogniska. Nigdy jednak tego nie obiecywała. Kiedy po wydarzeniach w Poznaniu w czerwcu 1956 roku Cyrankiewicz wypowiedział pamiętne słowa: „Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewien, że mu tę rękę władza odrąbie – w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji”, Nina nie zamieniła z mężem słowa przez trzy tygodnie. Nigdy nie komentowała politycznych decyzji premiera, ale passus o „odrąbanej ręce” będzie się za nią ciągnął jeszcze przez lata w różnych sytuacjach: raz wypomni jej to jakiś lekarz w przychodni, innym razem pewien napastliwy dziennikarz. Małżeństwo Andrycz i Cyrankiewicza oficjalnie zakończyło się w 1968 roku. Fikcją było jednak już od kilku lat. Premier przez lata nie był wiernym mężem, mógł poszczycić się długą listą kochanek. Ostatecznie wyprowadził się na drugą stronę ulicy, do reumatolog Krystyny Tempskiej – matki z trójką dzieci. Odszedł, poszukując tego, czego brakowało mu w małżeństwie.

Para rozstała się w zgodzie. Nina z panią Sabiną i kotem została w trzypokojowym mieszkaniu przy alei Róż, tworząc – przez kolejne lata – wspólny dom. Mieszkanie nadal jednak nie należało do aktorki, u schyłku życia, w związku z odnalezieniem się właścicielki kamienicy i horrendalnie wysokim czynszem, którego ta zażąda, aktorka wyprowadzi się z niego i zamieszka w znacznie mniejszym, pięćdziesięciometrowym komunalnym mieszkaniu, które przezornie wykupi. Mimo wszystko rozstanie ze starym mieszkaniem przyjmie z ulgą. „(...) Umarła tam moja matka, którą strasznie kochałam, i gosposia, która 45 lat trzymała mnie przy życiu, bo uwolniła od kuchni. Tam zaczęły się też oznaki choroby umysłowej mojego męża. Po tamtym mieszkaniu chodziły za mną duchy, zostałam w nim sama, źle się czułam”326, mówiła w jednym z wywiadów.

ZAWALCZYĆ O ZMIANĘ EMPLOI Poza deskami Teatru Polskiego od 1958 roku Andrycz dała się też poznać szerszej publiczności w Teatrze Telewizji i aż czterokrotnie została laureatką nagrody Srebrnej Maski. Jej role w spektaklach Adama Hanuszkiewicza, Jerzego Gruzy, Ludwika René czy Konrada Swinarskiego to już nie kreacje „królewskie”, ale role heroin: romantycznych i dramatycznych. Cała Polska zapamiętała jej Annę Kareninę, Emmę Bovary czy Damę Kameliową. Przez lata repertuar Andrycz był źródłem plotek. Uważano, że to Cyrankiewicz dba o to, żeby utrzymała swoje efektowne emploi. Aktorka zawsze broniła się przed tymi pogłoskami: „(...) wszystkie moje królowe dawały dochód. Zawistnicy uważali, że być może ówczesny premier cieszy się z moich koron... Otóż, wręcz przeciwnie. Premier wcale nie marzył o koronach, tylko o dziecku ze mną”327. Kilka lat po rozwodzie aktorka doszła do wniosku, że czas wnieść powiew świeżości do swoich scenicznych kreacji, przełamać stereotypy, nawet radykalnie zmienić swoje emploi. Jaka kreacja mogłaby bardziej przełamać „królewski” dorobek Andrycz niż królowa kołtunerii Aniela Dulska? Przyjęcie tej roli było dla Niny i jej najbliższego otoczenia dużym wyzwaniem. „Chciałam pokazać środowisku, że potrafię grać nie tylko królowe. Rok 1973. Rodzona mama powiedziała: »Nie pójdę patrzeć, jak niszczysz swoją karierę, nie chcę oglądać tego potwora«. Widownia natomiast uważała, że Dulską zagrałam dowcipnie, zabawnie”328. Dulska przyniosła znaczącą zmianę w życiu Andrycz. „Był to wtedy skok z wysoka i bez siatki ochronnej, gdyż Maria Stuart a Anielcia Dulska to nie są różne rodzaje, to są inne planety. Mogłam sobie złamać kark, mogłam się ośmieszyć. Ale odwaga popłaca. Grałam Dulską dłużej od pani Ćwiklińskiej, jeździłam z nią na występy gościnne i podratowałam finansowo Teatr Polski. Dzięki tej radykalnej zmianie emploi mogłam stać się aktorką kilku pokoleń: publiczności międzywojennej, peerelowskiej oraz III Rzeczpospolitej. Udało mi się przekonać w swoim czasie dziadków, potem ich synów, a obecnie wnuków”329, mówiła w 2000 roku. Królowa mody i elegancji II RP – bo taki tytuł Andrycz otrzymała przed wojną –

w kolejnych latach nie będzie się bała żadnych wyzwań. Do historii teatru przejdzie jej kreacja Starej w Krzesłach Ionesco w reżyserii Macieja Prusa. I w przypadku tej sztuki Andrycz, przywiązana do repertuaru klasycznego, miała wiele wątpliwości i uprzedzeń względem gry w „teatrze absurdu”. Odwaga zwyciężyła, a po latach aktorka kolejny raz mogła przyznać: „Warto było zawalczyć o zmianę emploi”330. Nie oznacza to jednak, że na stałe zerwała wówczas ze swoim „królewskim repertuarem”. Jedną z jej ostatnich ról była kreacja królowej Elżbiety I w Teatrze na Woli w Warszawie w 2001 roku. Spektakl, wystawiany nie tylko w Polsce, ale i za granicą, stał się poniekąd ukoronowaniem aktorskiej kariery Andrycz.

BEZ PRUDERII Niedługo po premierze Moralności pani Dulskiej aktorka zapragnęła podzielić się ze światem wierszami, które od lat pisała do szuflady. Docenił je Jarosław Iwaszkiewicz, ale Andrycz nie chciała, żeby pośpiech stał się jej złym doradcą. Pierwszy tomik wierszy wydała dopiero na początku lat 80. Od tego czasu aż do końca życia pisanie i dzielenie się swoimi przemyśleniami z czytelnikami z roku na rok będzie coraz ważniejsze. To dzięki niemu aktorkę dosięgnie nowa fala zachwytu. Jej proza – oparta na wątkach autobiograficznych powieść My − rozdwojeni i kolejna, jak przyznawała aktorka jeszcze silniej autobiograficzna, Bez początku, bez końca – będzie się cieszyć wielką popularnością. Spotkania autorskie, czytanie fragmentów w całej Polsce przybliżą Andrycz do publiczności, przypomną świetność aktorki, wzniecą uwielbienie. Ostatnią książkę wyda dwa lata przed śmiercią. Patrzę i wspominam to bodaj najbardziej kompletny, bo obejmujący niemal całe życie aktorki, zbiór wspomnień. Zdaje się też, że w opisach w nim zawartych najmniej jest fikcji literackiej. Prozie Niny Andrycz trzeba przyznać jedno: brak pruderii. Aktorka zwykła mawiać: „(...) autentyczna biografia nie może się obejść bez opisu erotycznej intymności człowieka”331. I faktycznie wiele takich opisów w książkach Andrycz można odnaleźć. Z drugiej strony twierdziła: „W wywiadach, a nawet autobiograficznych powieściach uchylam zaledwie rąbka prywatności. Tyle, ile chcę, zachowuję dla siebie. Jestem zodiakalnym Skorpionem. Nie lubię się użalać, egzaltować i zwierzać prasie z kłopotów osobistych. To nie mój styl”332. Stąd tyle problemów z ustaleniem chronologii w życiu aktorki, uzupełnieniem galerii jej kochanków. Andrycz niejednokrotnie powtarzała, że obszerność i charakter tej kolekcji nie mają większego znaczenia. W jej życiu najważniejszy był tylko jeden mężczyzna. Tylko jego kochała. Istotny był też ten drugi, mąż przyjaciel – związku z nim nigdy nie będzie żałować. Ale pozostali? „Zrezygnuje ze mnie pierwszy, a potem zjawią się dość liczni inni, którzy zaczną mnie rzetelnie pragnąć. (…) Niektórzy z nich, w moim najgłębszym przekonaniu, zasłużą przecież i na przyjaźń, i na długotrwałe zaufanie, jak Dymek, jak pan N… A niektórzy potrafią się podobać wbrew rozumowi, jak muzyk, albo odpowiadać mi erotycznie, jak Ożarski. Polityk Rochowski i znany naukowiec Konrad w ówczesnym społeczeństwie

polskim będą odpowiednimi kandydatami na mojego męża. Tylko że ja żadnego z nich już nie pokocham”333, pisała aktorka w swojej ostatniej książce – podsumowując być może najważniejszych mężczyzn w swoim życiu. Łowców erotycznych sensacji na pewno zaciekawi relacja z niejakim panem Ożarskim. Andrycz bez ogródek pisze o „naukach”, które pobierała u tego literata: „(...) jeszcze przed wojną, chciał uczynić ze mnie kobietę naprawdę wyzwoloną... Taką, która potrafi pożądać partnera, i bez miłości, i bez zobowiązań. Na początku nawet się ucieszyłam, że uda mi się wyzwolić spod władzy wielkiej, ale niemożliwej miłości, od której umierałam w Brześciu. Z czasem zrozumiałam, że to żadne wyzwolenie! Wierutnym kłamstwem jest, że każda kobieta może być szczęśliwa z każdym! Przeżyłam długie i w sumie udane życie, A MIŁOŚĆ W NIM BYŁA TYLKO JEDNA”334. Przywoływanie szeregu nazwisk i szczegółowych relacji (czy wręcz pozycji) seksualnych w świetle słów Andrycz nie ma chyba najmniejszego sensu. Przyznać trzeba, że aktorka miewała niezwykle bujne życie erotyczne, o czym bez większego skrępowania pisała. W Patrzę i wspominam pisała nawet o przygodach erotycznych przeżytych w wieku, na który społeczeństwo zwykło już spuszczać zasłonę milczenia. Grubo po siedemdziesiątce Andrycz budziła wielkie zainteresowanie płci przeciwnej. Czy jednak obsesyjne trzymanie się tutaj metryki ma sens? Wszak nie jest tajemnicą, że nigdy nie wyglądała na swój wiek, nawet ten fikcyjny. Jaka była odpowiedź aktorki na jej „wieczną młodość”? „Mówią – zwyciężyła czas. Mój dobry wygląd wynika ze światopoglądu, bo nie czekam, że coś mi da mąż, tatuś, kochanek, tylko sama wszystko zdobywam. Kobieta, która jest samodzielna i ma własne pieniądze, zupełnie inaczej się czuje. Mogę pozwolić sobie na urlop za granicą i dobre kosmetyki”335, twierdziła. Z pewnością nie zaszkodziło też Andrycz korzystanie z kilku sprawdzonych sposobów na zachowanie długiej młodości. Zawsze podkreślała, że nie pali, bardzo umiarkowanie delektuje się alkoholem, lubi ruch i lekką kuchnię.

TAKA JAK PRZED WOJNĄ Samodzielność finansowa i praca na scenie zawsze były w życiu Andrycz najważniejsze. Dlatego z tak wielkim żalem w lutym 2004 roku zrezygnowała z pracy w ukochanym Teatrze Polskim. „Bogu dzięki, że odeszłam, i tak mam pełne ręce roboty. Przykro jest dlatego, że teatr jest zniszczony, popsuli dywany, wszędzie brudy, moja marmurowa głowa robi się coraz ciemniejsza, bo nie ma środków na konserwację. To był mój dom, który stał się chlewem. Ten budynek wybudował mój wuj Czesław Przybylski ożeniony z moją ciocią Różą Andryczówną. To są rodzinne mury i dlatego płaczę. Bo to był ten sam gmach, który mnie uratował w PRL-u, czułam się tam wolna, szczęśliwa, bo potrzebna ludziom. A im ciężej było w Polsce kobietom, tym bardziej wzdychały na widok takiej toalety jak ta na tym portrecie – to ja jako Izabela Łęcka w Lalce. »Boże – mówiły – ona jest taka jak przed wojną«”336. W ostatnich latach Andrycz poświęciła się pisaniu. Kilkukrotnie wystąpiła też na ekranie

– w filmie Serce na dłoni Krzysztofa Zanussiego, Jeszcze nie wieczór Jacka Bławuta, w dokumentach Aktorzy czy Wiera Gran. Kilkanaście lat przed śmiercią pojawiła się nawet w serialach: Na dobre i na złe oraz Sława i chwała. Na role filmowe decydowała się jednak niezwykle rzadko, starannie je selekcjonując. Produkcje serialowe oceniała szczególnie ostro: „Przez ostatnie lata odmówiłam wielu dobrze płatnych propozycji serialowych. Przeczytałam scenariusze. Uwłaczały dobremu smakowi. Byłabym zawstydzona, gdybym musiała wziąć w tych przedsięwzięciach udział”337. W 2011 roku Andrycz wystąpiła też w widowisku 3D Polita w reżyserii Janusza Józefowicza poświęconemu życiu Poli Negri. Nina Andrycz zmarła 31 stycznia 2014 roku w Warszawie. Miała 102 lata. *** „(...) Jestem przekonana, że moje życie miało sens. Było – jak trzeba – trudne, ale także kolorowe, wspaniałe. Długo żyłam wśród ludzi po to, żeby w efekcie pokochać samotność. Nie kokietuję, naprawdę tak uważam. Samotność – nie mylić z osamotnieniem – jest potrzebna do rozwoju duchowego. Tylko samotność daje nam scalenie, pozwala na przepracowanie w sobie dobrych i złych decyzji, emocji, marzeń”338. 252. Ł. Maciejewski, dz. cyt., Warszawa 2012, s. 18. 253. Zawsze byłam królową. Z Niną Andrycz rozmawia Urszula Biełous, „Twój Styl” 1991, nr 5, s. 6. 254. Bóg nie stworzył mnie do roli sierotki. Z Niną Andrycz rozmawia Jacek Cieślak, „Rzeczpospolita” 2001, 17 maja, dostęp: http://www.rp.pl/artykul/1083424.html?p=1 255. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 47. 256. Byłam pierwszą dziewczyną z okładki „P”. Z Niną Andrycz rozmawia Bogna Wernichowska, „Przekrój” 2000, nr 17, s. 46. 257. Kocham go do dziś. Z Niną Andrycz rozmawia Magdalena Rigamonti, „Newsweek” 2010, nr 21, dostęp: http://historia.newsweek.pl/-kocham-go-do-dzis---nina-andrycz-o-wielkiej-milosci--ostatni-wywiad-,68803,1,1.html 258. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 42. 259. Moje życie to Teatr Polski. Z Niną Andrycz rozmawia Joanna Kolińska, „Dziennik” 2008, nr 93, dostęp: http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/54451.html 260. Prawdziwa gwiazda nie ma humorów. Z Niną Andrycz rozmawia Małgorzata Domagalik, „Viva!” 2000, nr 11, s. 88.

261. N. Andrycz, Patrzę i wspominam, Warszawa 2012, s. 340−341. 262. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 23. 263. Tamże, s. 49. 264. K. Bielas, Przyszłam z pięknymi „a” i „o”, [w:] tejże, Niesformatowani. Rozmowy, Kraków 2007, s. 12. 265. Wielki comeback. Z Niną Andrycz rozmawia Katarzyna Bielas, „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 285 − dodatek „Wysokie Obcasy” z dnia 6 grudnia 2008, dostęp: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,6027202,Wielki_comeback.html 266. Tamże. 267. N. Andrycz, dz. cyt., s. 107−108. 268. Prawdziwa gwiazda nie ma..., s. 85. 269. Tamże. 270. Zawsze byłam..., s. 6. 271. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 25. 272. K. Bielas, dz. cyt., s. 9. 273. N. Andrycz, dz. cyt., s. 110. 274. K. Bielas, dz. cyt., s. 14. 275. N. Andrycz, dz. cyt., s. 115. 276. Prawdziwa gwiazda nie ma..., s. 85. 277. K. Bielas, dz. cyt., s. 15. 278. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 27. 279. N. Andrycz, dz. cyt., s. 14. 280. L. Śnieg-Czaplewska, Jak Nina cofnęła czas, „Polityka” http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1560947,1,101-lat-niny-andrycz.read 281. N. Andrycz, dz. cyt., s. 24. 282. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 44.

2013,

nr

46,

dostęp:

283. Wielki comeback... 284. Tamże. 285. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 44. 286. Tamże, s. 45. 287. Kochałam tylko raz. Z Niną Andrycz rozmawia Liliana Śnieg-Czaplewska, „Viva” 2011, nr 18, s. 60. 288. Kocham go do dziś... 289. Królowa siedmiu dekad. Z Niną Andrycz rozmawia Jan Bończa-Szabłowski, „Rzeczpospolita” 2013, nr 25, dostęp: http://www.rp.pl/artykul/975314.html 290. Odwaga popłaca... Z Niną Andrycz rozmawia Barbara Osterloff, „Teatr” 2000, nr 10, s. 5. 291. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 28. 292. Prawdziwa gwiazda nie ma…, s. 87. 293. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 20. 294. K. Bielas, dz. cyt., s. 19. 295. L. Śnieg-Czaplewska, Jak Nina... 296. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 30. 297. Tamże, s. 31. 298. K. Bielas, dz. cyt., s. 16. 299. Tamże, s. 15−16. 300. N. Andrycz, dz. cyt., s. 89. 301. L. Śnieg-Czaplewska, Jak Nina... 302. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 33. 303. N. Andrycz, dz. cyt., s. 138. 304. Tamże, s. 139.

305. Kocham go do dziś... 306. N. Andrycz, dz. cyt., s. 142. 307. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 42−43. 308. N. Andrycz, dz. cyt., s. 160. 309. Tamże. 310. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 23. 311. N. Andrycz, dz. cyt., s. 159. 312. Tamże. 313. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 34. 314. N. Andrycz, dz. cyt., s. 152. 315. Kochałam tylko raz…, s. 58. 316. N. Andrycz, dz. cyt., s. 183. 317. Kochałam tylko raz…, s. 59. 318. N. Andrycz, dz. cyt., s. 194. 319. Tamże, s. 195. 320. L. Śnieg-Czaplewska, Jak Nina cofnęła... 321. Tamże. 322. K. Bielas, dz. cyt., s. 21. 323. L. Śnieg-Czaplewska, Jak Nina cofnęła... 324. K. Bielas, dz. cyt., s. 12−13. 325. Tamże, s. 21. 326. Wielki comeback... 327. Odwaga popłaca..., s. 5.

328. Kochałam tylko..., s. 60. 329. Odwaga popłaca..., s. 5. 330. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 16. 331. N. Andrycz, dz. cyt., s. 443. 332. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 47. 333. N. Andrycz, dz. cyt., s. 410. 334. N. Andrycz, dz. cyt., s. 445. 335. Wielki comeback... 336. Tamże. 337. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 30. 338. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 48.

POLA RAKSA MODA NA POLĘ

„Przygoda z piosenką”, reż. Bareja Stanisław, rok prod. 1968, fot. Troszczyński Jerzy/ Filmoteka Narodowa

IKONA DZIEWCZĘCEJ URODY Dla wielu pozostaje tą najpiękniejszą. Najpiękniejszą aktorką polskiego kina. Oszałamiająca popularność, jaką zyskała dzięki roli rudowłosej sanitariuszki Marusi w serialu Czterej pancerni i pies, przyniosła jej rozpoznawalność, o jakiej marzyła niejedna polska aktorka. Jednak Raksa uniosła ciężar sławy, nie dała się przygnieść serialowej roli. Przez lata starała się zostać zapamiętana również dzięki innym filmowym, telewizyjnym czy teatralnym kreacjom. „W życiu wygrywają ci, którzy potrafią zachować dystans do siebie. Nie traktują siebie zbyt poważnie. Na razie połowicznie mi się to udaje. Ale bardzo nad tym pracuję, czego i wszystkim życzę”339, mówiła w jednym z wywiadów. Zdaje się, że Raksa do dziś konsekwentnie trzyma się tej zasady. W ostatnim filmie zagrała ponad dwadzieścia lat temu. Nigdy nie rozebrała się dla roli, jednak w wyobraźni wielu mężczyzn i chłopców pozostała najbardziej zmysłową, wyjątkową strażniczką erotycznej tajemnicy. Trudno jednak nazwać Raksę amantką czy femme fatale. Czemu więc zawdzięcza swój fenomen? Może delikatnym rysom twarzy, subtelnej słowiańskiej urodzie, blond włosom? A może szczupłej, smukłej sylwetce, błękitnym oczom w kształcie migdałów, pięknemu uśmiechowi? Było w postaci Poli Raksy coś, co czyniło z niej idolkę, ucieleśnienie fantazji i przedmiot westchnień. „Była w PRL-u kimś więcej niż gwiazdą, była pokoleniowym marzeniem, ikoną dziewczęcej urody”340, pisał o aktorce Jacek Szczerba. Jeśli zdarzyłoby się, że ktoś, kto zupełnie jej nie zna, musiałby powiedzieć coś o jej zdjęciu, mógłby po prostu powiedzieć: piękna Polka.

MŁODZIEŃCZE LATA Apolonia Raksa urodziła się 14 kwietnia 1941 r. w Lidzie, na obszarze dzisiejszej Białorusi. Jej rodzice podzielili los wielu Polaków, którzy pod koniec II wojny światowej opuścili wschodnie terytorium II Rzeczypospolitej i przenieśli się na Ziemie Odzyskane. Zamieszkali we wrocławskiej Leśnicy. „Nie jestem osobą sentymentalną, (…) nie lubię spoglądać wstecz, wiem jednak, że miejsce urodzenia, kraina dzieciństwa jest stale w nas i w dużym stopniu kształtuje naszą wrażliwość. Zapach sadu przy domu rodziców i dziadków pamiętam do dziś, mimo że wyjechałam z Lidy, gdy miałam 4 lata, i nigdy więcej tam nie wróciłam”341, mówiła aktorka. Oprócz niej państwo Raksowie doczekali się jeszcze dwóch młodszych córek. W stolicy Dolnego Śląska Pola skończyła szkołę podstawową i liceum. Odpowiadając na pytania czytelników „Magazynu Filmowego” w 1971 r., przyznawała, że uczyła się bardzo dobrze, jedynym kłopotem była dla niej matematyka. Na tamtejszym uniwersytecie zaczęła także studiować polonistykę. Nie trwało to jednak długo − jedno, z pozoru mało

istotne zdarzenie trwale odcisnęło się na jej życiorysie. W jednym z wywiadów opowiedziała, jak zaczęła się jej kariera: „Do filmu dostałam się przez przypadek. Jedyny raz w życiu weszłam do baru mlecznego (nigdy przedtem i potem tego nie robiłam) i właśnie wtedy, w tymże barze podszedł do mnie fotoreporter i namówił mnie na sesję zdjęciową do tygodnika »Dookoła świata«”342. Fotografia Poli ukazała się na okładce czasopisma, a ona sama została Dziewczyną Tygodnia. Jak przyznawała, nigdy nie myślała o aktorstwie, a o wyborze jej życiowej drogi zadecydował przypadek. Szczególne znacznie w życiorysie Raksy miała reżyserka Maria Kaniewska, która pracowała nad ekranizacją powieści Kornela Makuszyńskiego Szatan z siódmej klasy. Osiemnastoletnia wówczas Pola wydała jej się wprost idealną kandydatką do roli Wandy, panienki o pięknych fiołkowych oczach. Ogromny sukces filmu dla młodzieży (był to polski kandydat do Oscara) otworzył przed Raksą kolejne drzwi – z Wrocławia przeniosła się do Łodzi, porzucając polonistykę na rzecz filmówki. „Wprawdzie byłam po tym filmie zarzucana listami od wielbicieli, ale spodobałam się przede wszystkim jako typ fizyczny, sympatycznie pokazana dziewczyna, co było wyłącznie zasługą Marii Kaniewskiej. Moja uroda stała się modna, zaczęły się więc sypać filmowe propozycje”343, wspominała. W czasie studiów zagrała jeszcze w dwóch filmach przeznaczonych dla nastoletniego widza: Panienka z okienka i Beata.

SUKCES, MAŁŻEŃSTWO I KLĄTWA W latach 60. Raksa zagrała w piętnastu filmach, kilku spektaklach telewizyjnych i jednym, lecz wyjątkowym serialu – mowa oczywiście o produkcji Czterej pancerni i pies. Najważniejsze kinowe kreacje aktorki z tych lat to z pewnością Grażyna w filmie Ich dzień powszedni Aleksandra Ścibora-Rylskiego, gdzie wystąpiła obok Aleksandry Śląskiej i Zbigniewa Cybulskiego (jako jego kochanka), oraz Helena de With w Popiołach Andrzeja Wajdy, gdzie jej filmowym ukochanym był Daniel Olbrychski. „Dobrze pamiętam Polę ze zdjęć próbnych do Popiołów. Kiedy ją zobaczyłem, wiedziałem, że zarówno ona, jak i Daniel Olbrychski będą atrakcją i siłą tego filmu. Wtedy jeszcze film polski opierał się głównie na aktorach doświadczonych. Oni byli świeżo po szkołach teatralnych i mieli w sobie prawdziwą młodość. Pola Raksa miała w sobie takie światło i byłem przekonany, że od Popiołów rozpocznie się jej wspaniała aktorska kariera”344, mówił Andrzej Wajda. W tym okresie aktorka zagrała jeszcze w wybitnym filmie Wojciecha Jerzego Hasa Rękopis znaleziony w Saragossie. W 1963 roku na planie komedii Rozwodów nie będzie Pola Raksa poznała swojego przyszłego męża, operatora Andrzeja Kostenkę. Para pobrała się rok później. W 1967 r. przyszedł na świat syn Poli i Andrzeja, Marcin. Niestety związek rozpadł się po sześciu latach – jakby na przekór wróżbie zawartej w tytule filmu. Raksa prawdopodobnie nigdy później nie wyszła już za mąż. „Jestem osobą odpowiedzialną, nie chcę krzywdzić innych ludzi. Jeśli nie potrafię podporządkować swego życia rodzinie, to uważam, że nie powinnam jej mieć. To znacznie bardziej uczciwe. Swoje rachunki zawsze będę płacić

sama”345, deklarowała. Rola Marusi w serialu Czterej pancerni i pies, produkcji, która do dzisiaj zachowuje niegasnącą popularność, dała Raksie status gwiazdy. Wielokrotnie przywoływana anegdota o tym, jak to ulice miast zamierały podczas emisji serialu, nie jest w żaden sposób przesadzona. Miliony śledziły losy Gustlika, Janka Kosa i jego narzeczonej Marusi Ogoniok. „Raksa wykazała wiele inwencji i pomysłowości, by ożywić tę absolutnie jednoznaczną postać, lecz fenomen jej popularności należałoby rozpatrywać w kategoriach socjologicznych”346, pisał Maciej Maniewski. Trudno się nie zgodzić z tymi słowami. Na dodatek świat tego serialu widzowie postanowili silnie połączyć z rzeczywistością: Raksa wielokrotnie musiała odpowiadać na pytania dotyczące jej związku z Kosem/Gajosem, także w obecności towarzyszących jej, również w życiu prywatnym, mężczyzn. Kiedy jeden z czytelników „Magazynu Filmowego” pytał: „Dlaczego nie wyszła Pani za Janusza Gajosa?”, ona ironicznie odpowiadała: „Ubiegła mnie jego żona”. Do tego wizerunek, a wręcz mit Marusi podtrzymywano bardzo konsekwentnie, farbując włosy aktorki na rudy kolor, nierozpoznawalny przecież wśród odcieni szarości czarno-białej taśmy, na której kręcono film. Elementy jej serialowego stroju – krótka spódniczka i wysokie skórzane buty – szybko stały się bardzo modne wśród kobiet dbających o styl. „Zasług Poli Raksy na polu popularyzacji mini nie sposób przecenić. Do tych sukienek niektóre panie zakładały oficerki i trzeba przyznać, że to połączenie było zabójcze”347, pisał Bartosz Marzec. Serial, emitowany także w ZSRR, NRD i Czechosłowacji, był więc dla Poli z jednej strony ogromnym sukcesem, a z drugiej klątwą, z którą mierzyć się będzie musiała przez całe życie. Marusia stanie się synonimem Raksy – i na odwrót.

ROZCZAROWANIE. I STRIPTIZ NA PÓŁ GWIZDKA Do 1970 r. Raksa miała też na swoim koncie role w trzech komediach – Bicz boży, Paryż −Warszawa bez wizy i Przygoda z piosenką, dwóch filmach wyprodukowanych w ZSRR – Nokturn i Zosia – oraz wielu przedstawieniach Teatru Telewizji; występowała także (do 1968 r.) w Teatrze Powszechnym w Łodzi, następnie w Teatrze Współczesnym w Warszawie. Jednak mimo sukcesów, nagród i ogromnych dowodów sympatii pierwszą dekadę pracy w zawodzie Raksa kończyła z poczuciem rozczarowania. Rozżalona mówiła w wywiadzie: „Żaden aktor nie godzi się chętnie na ograniczenie swego emploi. Mnie takie ograniczenie spotkało już w początkach pacy zawodowej. Po moich pierwszych filmach uznano, że powinnam grać wyłącznie postacie dziewcząt pięknych, prostych, o łagodnym sercu; a więc typ ról, który określa się mianem »pierwsza naiwna«. Tak zaszuf​ladkowany aktor zaczyna przeważnie wzdychać do ról czarnych charakterów. Postać »naiwnej« jest przecież z reguły uproszczona, a przez to – pusta i nieprawdziwa”348. Dodawała także: „(…) wcale nie marzę o prostocie i łagodności”349. Wciśnięta w kostium banalnych, prostodusznych blondynek o ufnym spojrzeniu, na dodatek częstokroć metrykalnie młodszych niż ona, Raksa nie czuła się do końca spełniona jako aktorka. Chęć stworzenia kreacji zgoła odmiennej zrealizowała w tym

czasie tylko raz – w filmie telewizyjnym Cichy pokoik z serii Kapitan Sowa na tropie. W czwartym odcinku kryminalnego cyklu Pola zagrała studentkę Zuzannę, która przyjeżdża na lato do miejscowości wypoczynkowej. Jej intencje okazują się jednak znacznie bardziej mroczne, niż mogłoby się wydawać. Rola zdegenerowanej młodej kobiety została przyjęta przez publiczność bardzo negatywnie. Jak przyznawała aktorka: „(…) Po emisji otrzymałam mnóstwo listów protestacyjnych: widzowie bardzo mieli mi za złe, że zagrałam morderczynię”350. Raksa była więc podwójnie obciążona: z jednej strony przez figurę nieskomplikowanego dobra, z drugiej przez Marusię – nieodstającą oczywiście od tej charakterystyki, ale wyposażoną dodatkowo w imię. W uwolnieniu się od widma polskiej dziewczyny o złotym sercu nie pomagali także współcześni recenzenci, pielęgnujący taki właśnie obraz aktorki. „Oto wśród tłumu dziewczyn sfrustrowanych, wyzywających, nie zrozumianych, bądź nie rozumiejących, prawie bez reszty okupujących nasze ekrany, potrafi Pola Raksa być wiarygodna w swojej uczciwości i naturalności”351, pisała Anna Boska w „Ekranie”. Wyidealizowanego wizerunku aktorki nie zakłócił nawet… striptiz wykonany w komedii Barei. Jako Mariola Brońska, piosenkarka, której obiecywana zagraniczna kariera okazała się fikcją, zmuszona jest pracować w paryskim nocnym lokalu. Zarys fabuły mógłby pobudzać wyobraźnię niektórych widzów, jednak komediowy charakter filmu i osobowość granej przez Raksę bohaterki przekreślają wszelkie marzenia o zmysłowości. Zdejmowanie kolejnych części garderoby ma w sobie dziecięcą rytmiczność, ruchy pozbawione są jakiejkolwiek seksualności, a i finał jest mało spektakularny.

DEMON PRZEWROTNEJ KOBIECOŚCI TRACI CIERPLIWOŚĆ Rok 1970 to także inna ważna cezura w życiu Poli Raksy. Koniec zdjęć do Czterech pancernych pozwala aktorce na powrót do kina. Jej pierwsza rola to Kama w filmie Jerzego Zarzyckiego Pogoń za Adamem. Na kolorowych i czarno-białych fotosach Filmoteki Narodowej można zobaczyć między innymi dwudziestodziewięcioletnią aktorkę w stroju żołnierki z powstania warszawskiego: długie, bardzo jasne włosy wystające spod czapki (a może furażerki?), niezakryte pończochami nogi, krótka spódniczka, wysokie buty, biała, nie do końca zapięta bluzka, do tego wojskowa góra od munduru narzucona na ramiona. Mimo szalejącej wokół wojny, walk, śmierci, nie widać po Kamie problemów z higieną osobistą, ma nawet „zrobione” oko… Można pokusić się o wniosek, że swoim wyglądem w tym filmie Raksa utrwaliła malowniczy, ale przecież tak mało tożsamy z historyczną rzeczywistością wizerunek pięknej sanitariuszki. Kolejne lata to przede wszystkim występy na deskach teatralnych, w Teatrze Telewizji i udział w filmach węgierskich reżyserów. W ostatnim roku lat 70. Raksa pojawia się w wielokrotnie nagradzanym obrazie Filipa Bajona Aria dla atlety. W roli Cecylii, żony głównego bohatera, jak pisał Maniewski: „z nieco ironicznym dystansem kreowała demona

przewrotnej kobiecości”352. Przez kolejne kilkanaście lat nie zagra już żadnej głównej kinowej roli. „W pewnym momencie poczułam, że coś jest nie tak. Przestałam czuć się osobą autentycznie potrzebną, niemal wszystko, co robiłam, sprawiało wrażenie markowania. Mnie nie było potrzebne, żebym co wieczór przychodziła do teatru, pokazywała się w pięknej sukni i zbierała mniejsze czy większe oklaski (…)”353. Wydaje się też, że nie zmieniła zdania sprzed lat, kiedy mówiła: „Nasza kinematografia jest uboga w role kobiece. (…) Panie pełnią w świecie rolę pomocniczą: są po to, by wysłuchać, pocieszyć, wesprzeć. Ich kobiece sprawy traktowane są pobłażliwie, jeśli nie zgryźliwie. A że kobiety występują przeważnie na drugim planie, więc też charakteryzuje się je w sposób uproszczony »metodą kilku kresek«. Są albo jednoznacznie złe, albo – jednoznacznie dobre”354. Pola Raksa powróciła na ekrany w 1993 r. W filmie Marka Piwowskiego Uprowadzenie Agaty wcieliła się w rolę matki tytułowej bohaterki. Na wielu musiało to zrobić duże wrażenie: przez ponad dekadę nieobecna na dużym ekranie Raksa – w sposób naturalny – zmieniła się. Wróciła już nie jako dziewczęca Marusia, lecz elegancka pani w średnim wieku. Trzy lata później wystąpiła w ostatnim, jak dotąd, teatralnym spektaklu, po którego premierze pisano: „Prawdziwą ozdobą przedstawienia jest Pola Raksa pojawiająca się przelotnie w onirycznym oświetleniu jako projekcja marzeń i ukojenie bolesnych strapień bohatera (zmarła żona?), wypowiadająca w finale Późnojesienny wiersz Pana Cogito przeznaczony dla kobiecych pism”355. Około połowy lat 90. Pola Raksa postanowiła zająć się tym, co od dawna ją pociągało, czyli projektowaniem strojów. Uważała, że „moda i kino to osobny, duży problem”356. „Po zdaniu egzaminów otrzymała od Ministerstwa Kultury i Sztuki uprawnienia projektanta. Nie tylko tworzy kolekcje, ale też pisze na tematy związane z modą, o trendach i o historii”357. Jej felietony ukazują się na łamach dziennika „Rzeczpospolita”, jednak i z tej aktywności rezygnuje po kilku latach. A szkoda, bo to właśnie z nich można było dowiedzieć się czegoś o Poli Raksie jako osobie, o jej pojmowaniu seksapilu czy kobiecości. „Być sexy to zostawić miejsce dla wyobraźni”, pisała w jednym z artykułów. I dodawała: „Wielkich zmian w modzie nie ma. Znów zgodzono się, że musi być sexy. Ale przynajmniej zawężono rozumienie tego pojęcia i trochę je oswojono. Zgodzono się co do tego, że tylko niektóre kobiety mają to »coś«, co elektryzuje otoczenie. Reszta musi się dobrze napracować, żeby osiągnąć podobny efekt”358. Kiedy indziej stanowczo definiowała: „Kobieta to skomplikowane zjawisko i ważne jest nie tylko, jak wygląda, ale i jak się rusza, jak siada, stoi, mówi, podaje rękę, jaki ma ton głosu, jak pachnie, jaki roztacza wokół siebie klimat. Tandeta rzuca się w oczy, dobry gatunek przyciąga wzrok”359.

BEZ KOMENTARZA „Z natury indywidualistka, rozkochana w życiu z dala od zgiełku wielkich miast, porzuciła

Warszawę. Wycofała się z życia publicznego. Niechętnie spotyka się z dziennikarzami”360. Brak entuzjazmu w kontaktach z mediami był dla Poli Raksy charakterystyczny od początku trwania jej kariery. O życiu osobistym mówiła niewiele, oszczędnie dawkując informacje na temat swojej rodziny i wszystkiego, co nie ma związku z aktorstwem. Nawet odpowiadając na pytania czytelników, we wspominanym już numerze „Magazynu Filmowego” z początku lat 70. (kiedy była u szczytu kariery!), zachowała lakoniczność telegraficznego skrótu i niechęć do najmniejszej choćby wylewności. O mężczyznach w życiu Raksy wiadomo bardzo, bardzo niewiele. Po rozwodzie z Andrzejem Kostenką o żadnym z kolejnych partnerów nie mówiła publicznie. Plotki o jej romansie z Bogusławem Lindą były jednymi z najczęściej powtarzanych w czasie stanu wojennego. Kilka lat temu do tematu powróciło nawet jedno z plotkarskich czasopism. Z publikacji można było dowiedzieć się o kulisach domniemanego, szalenie burzliwego romansu, jednak żadna z bezpośrednio zaangażowanych w niego osób nigdy nie komentowała tych informacji. Podobnie w przypadku kolejnego związku – w latach 90. mówiono o relacji łączącej Raksę z reżyserem Markiem Piwowskim. *** Dzisiaj Pola Raksa ma ponad siedemdziesiąt lat. Już ponad trzydzieści lat temu o jej twarzy śpiewał w Autobiografii zespół Perfect (aktorka nawiązała do tego słowami: „Mogę zapewnić Grzegorza Markowskiego, że nawet gdybym nie znalazła się w jego Autobiografii, byłabym pod jego wielkim urokiem”361). Fraza „Za jej Poli Raksy twarz / Każdy by się zabić dał” wyniosła ją, choć brzmi to szumnie, do panteonu sław polskiej popkultury, dając jej status ukochanej gwiazdy, marzenia i ikony kilku pokoleń. Damy zawieszonej gdzieś między heroicznym mitem dobra, fantazmatem niewinności i obietnicą przygody. 339. I. Wojdak, Ucieczka od Marusi, „Świat & Ludzie” 2010, nr 44, dostęp: http://www.styl.pl/gwiazdy/slawni/newsucieczka-od-marusi,nId,309857 340. J. Szczerba, Pola Raksa w okularach i bez, „Gazeta Wyborcza” 2012, nr 23 – dodatek „Wysokie Obcasy”, dostęp: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,11025117,Pola_Raksa_w_okularach_i_bez.html 341. Cyt. za: Pola Raksa, „Strefa FM”, dostęp: http://www.strefa.fm/wiadomosci/Pola-Raksa,27 342. Cyt. za: tamże. 343. M. Maniewski, Poli Raksy piękna twarz, „Film” 1990, nr 14, s. 10. 344. Pola Raksa... 345. Marusia skończyła 70 lat, „Rewia” 2011, nr 17, dostęp: http://www.styl.pl/gwiazdy/slawni/news-marusiaskonczyla-70-lat,nId,337849

346. M. Maniewski, dz. cyt., s. 11. 347. Bartosz Marzec, Gadżety PRL, „Rzeczpospolita” 2003, 12 listopada, dostęp: http://archiwum.rp.pl/artykul/460000Gadzety-PRL.html?_=Rzeczpospolita-460000?_=11 – .U8vJUfl_uOF 348. Nie chcę być „naiwną”. Z Polą Raksą rozmawia Jan Olszewski, „Film” 1970, nr 15, s. 10. 349. Tamże. 350. Tamże, s. 11. 351. Cyt. za: A. Iskierko, Pola Raksa, „Ekran” 1984, nr 44, s. 19. 352. M. Maniewski, Poli Raksy..., s. 11. 353. Tamże. 354. Nie chcę być…, s. 10. 355. Bezbronność samotności. Herbert na scenie, „Rzeczpospolita” 1997, http://archiwum.rp.pl/artykul/131802-Bezbronnosc-samotnosci.html?_=Rzeczpospolita-131802?_=1

6

marca,

dostęp:

356. M. Maniewski, Poli Raksy..., s. 11. 357. Pola Raksa skończyła 70 lat (depesza http://kobieta.gazeta.pl/kobieta/1,107881,9439722,Pola_Raksa_skonczyla_70_lat.html

PAP),

dostęp:

358. P. Raksa, Seks z bajki, „Rzeczpospolita” 2001, 9 marca, dostęp: http://archiwum.rp.pl/artykul/327510-Seks-zbajki.html?_=Rzeczpospolita-327510?_=2 – .U8vHkfl_uOE 359. P. Raksa, Co znaczy „piękno”?, „Rzeczpospolita” 2001, 8 czerwca, dostęp: http://archiwum.rp.pl/artykul/340102Styl-zycia.html?_=Rzeczpospolita-340102?_=1 – .U8vKnvl_uOE 360. I. Wojdak, dz. cyt. 361. Nikt nie jest perfekcyjny, „Rzeczpospolita” 1999, 4 listopada, dostęp: http://archiwum.rp.pl/artykul/249335-Niktnie-jest-perfekcyjny.html?_=Rzeczpospolita-249335?_=6 – loginMain

ANNA DYMNA PIĘKNO Z KRAKOWA

„5 i 1/2 Bladego Józka”, reż. Kluba Henryk, rok prod. 1971, Studio Filmowe KADR

SEKS W SPOJRZENIU Młodość, świeżość, magnetyzm i elektryzująca uroda. Niewinna zalotność. Tak zapisała się w pamięci milionów widzów. Jako Ania Pawlakówna w Nie ma mocnych i Kochaj albo rzuć, Marysia Wilczurówna w Znachorze, hrabianka Klarysa w Janosiku, Melania, również hrabianka, Barska w Trędowatej czy Barbara Radziwiłłówna w Królowej Bonie i Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny. Polska królowa dla wielu już zawsze będzie mieć twarz Anny Dymnej. Twarz nieprzyzwoicie piękną, w której znaleźć można było wszystko: łagodność, egzotykę, błysk w oku, rozbrajający uśmiech, zgrabny, lekko zadarty, nosek i wolność, nawet buńczuczność, zupełnie nieskłóconą ze wspomnianą łagodnością. Nie dziwi więc, że nawet dziś wielu pisze, że Dymna to najpiękniejsza aktorka w całej historii polskiego kina, a jej uroda nazywana jest po prostu nienaganną. Można się spierać, która z polskich aktorek była tą najpiękniejszą – w końcu ocena urody to sprawa przede wszystkim subiektywna – ale trudno byłoby znaleźć ranking, w którym Dymna nie miałaby swojego miejsca na podium. Ile serc łamała? Ilu mężczyzn beznadziejnie się w niej kochało, wzdychało, słało listy? Wielu. Ale nieliczni wyznawali jej miłość bezinteresownie. „(…) Być może dlatego, że mam szczęście do psychopatów, szaleńców. Poza tym jest pewien gatunek mężczyzn, którzy aktorki traktują dość specyficznie. Dostawałam listy z podaną datą, godziną i adresem hotelu, w jakim jakiś pan będzie na mnie czekał, a jeśli nie przyjdę, to się na mnie śmiertelnie obrazi”362. To i tak łagodna prognoza zdarzeń, bo jeden z psychofanów Dymnej, kiedy ubzdurał sobie, że aktorka czyta w jego myślach, w zupełne oczywisty sposób stwierdził, że… musi ją zabić. Listy, które przysyłali jej wielbiciele, są najlepszym dowodem na to, jak mocno Anna Dymna rozpalała wyobraźnię mężczyzn w PRL-u. Oto świetny przykład: „Leżąc samotnie w swojej kawalerce, byłem z Panią. Pani wizja wypełniała całe wnętrze mieszkania. Gdybym chciał opisać to, co wtedy kołatało mi się po łepetynie, byłbym uznany za obscenicznego wariata. Moja fascynacja Pani urodą i figurą jest tym większa, że wraz z tymi walorami idzie wysoka inteligencja, naturalność, dowcip, zniewalająca kobiecość, wdzięk i gracja oraz emanujące z Pani na każdym kroku ciepło. W Pani głosie jest tyle erotyzmu, a w spojrzeniu i figurze tyle seksu, że próżno by szukać odpowiednika”363.

SPRAWY WAŻNE W książce Elżbiety Baniewicz Dymna znaleźć możemy cały rozdział poświęcony korespondencji, którą do „Drogiej Pani Ani” kierują ludzie: oczywiście wielbiciele, ale także różnej maści podglądacze i ciekawscy jej życia, fascynaci ekranowych kreacji i − a jakże − talentu. Dziewczynki, które chcą być aktorkami, i ich mamy, które chciałyby, żeby

Dymna karierę ich córek rozkręciła. Ludzie w potrzebie i zwykli naciągacze. No i oczywiście „życzliwi”, którzy chcieliby, żeby ich idolka nadal wyglądała jak zapamiętana z ekranu piękność. „Piszą, że im się nie podoba, że się starzeję, że utyłam, przesyłają diety cud i mają pretensje, że jestem inna, niż mnie widzieli wczoraj w Znachorze. Jakiś czas temu dostałam list od osiemnastoletniego chłopca z wyznaniem prawdziwej miłości, tyle że pisany do panienki, którą oglądał wczoraj w Janosiku. Nie zauważył, że od tego czasu dla mnie minęło ponad trzydzieści lat”364. Jak sama aktorka przyznaje, sytuacja jest znacznie mniej ciekawa, gdy takiego oderwanego od rzeczywistości marzyciela romantyka spotyka na ulicy. Może wtedy usłyszeć na przykład: „»Pani Dymna? O Boże! Co się z pani zrobiło!«”365. Na ulicy robi się raban, ludzie się kłócą, wytykają młodzianowi chamstwo. A co robi Dymna? Umawia się z chłopakiem w tym samym miejscu, tylko za dwadzieścia pięć lat, wsiada na rower i odjeżdża. Ta i podobne historie wiele mówią o tym, jak ogromne wrażenie robiła uroda Dymnej. Twarz, ale i ciało, którego pokazywanie nigdy nie było dla niej upokarzające czy problematyczne. „A cóż to jest za upokorzenie rozebrać się przed kamerą, jeśli aktorka jest piękna i zgrabna, a w dodatku wie, że jej nagość służy konkretnemu celowi?! Nigdy z tym nie miałam problemów. Zresztą dawno temu usłyszałam od kogoś: »Jak się wstydzisz rozbierać, to idź pracować na pocztę«. Upokorzeniem dla aktora (…) jest miotanie się, ten czas, kiedy poszukuje w sobie odpowiednich emocji, środków wyrazu”366. Ale Dymna i tego się nie boi, w ogóle jest aktorką niezwykle śmiałą: „Kutz twierdzi, że jestem jedną z odważniejszych aktorek, bo zazwyczaj wchodzę w rolę całkowicie, potrafię się otworzyć. »Anka, puścisz się?«, pyta Kazio, bo wie, że ja się umiem »puszczać«. Jestem bardzo odważną aktorką, ale muszę rozumieć rolę. Odmawiam grania postaci, których nie rozumiem, bo nie wiem, dlaczego miałyby zostać zagrane aż tak ostro i wulgarnie”367. Dymną można podziwiać za to, jak poradziła sobie z problemem, który kobietom, a szczególnie aktorkom, spędza sen z powiek: upływem czasu. „Przecież dlatego życie ma sens. Swoją pięćdziesiątkę obchodziłam nad morzem w towarzystwie Ani Seniuk. Kupiłam szampana, rozłożyłyśmy się na plaży jak foki i byłam cała szczęśliwa. Ania się mnie pyta: »Z czego ty się, głupia, tak cieszysz?« A ja na to: »Bo mam wreszcie święty spokój. Mam 50 lat i nie muszę się tłumaczyć, dlaczego jestem gruba i mam zmarszczki. Mogę się poświęcić temu, co w życiu ważne«”368. Od kilkunastu lat Anna Dymna działa na rzecz osób niepełnosprawnych. W 2003 roku założyła Fundację Mimo Wszystko, której jest prezesem – zupełnie społecznie. Fundacja buduje nowoczesne ośrodki rehabilitacyjne, organizuje festiwal piosenki i prowadzi szerokie działania, które wspierają i promują utalentowane osoby niepełnosprawne, dba o ich edukację, leczenie, ale też możliwość normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Wielką popularność zyskał program w TVP 2 Anna Dymna – Spotkajmy się, w którym aktorka rozmawia z osobami niepełnosprawnymi i ciężko chorymi. Łamie tabu, oswaja, zadaje pytania, których wielu nie miałoby odwagi zadać. Z rzeczy niezmiennie ważnych nadal gra w swoim ukochanym Starym Teatrze, bo teatr – w kwestii aktorskich wyzwań – zawsze był dla niej najistotniejszy. W niedzielne przedpołudnia prowadzi Krakowski Salon Poezji w Teatrze Słowackiego, na który od dwunastu lat przychodzą tłumy. Biografia Dymnej skrywa fakty, których wielu wielbicieli jej urody pewnie nie jest

świadomych. Podobnie jak tego, że aktorka dba przede wszystkim o swoją zwyczajność – przeżyła i widziała zbyt wiele, żeby pozwolić sobie na gwiazdorskie ekstrawagancje. Próżno szukać jej zdjęć w internetowych serwisach plotkarskich, ale nikt nie powinien się dziwić, widząc Dymną konwersującą z krakowskimi pijaczkami i rozdającą im drobniaki (lub w drodze wyjątku − cukierki). Taka już jest – po prostu krakowska. No i piękna. Ale po kolei.

ŁADNA? NIE. NORMALNA Uroda Dymnej to zagadka, którą rozwikłać niełatwo. W rodzinie aktorki znajdzie się węgierski pradziadek, ojciec babci (od strony mamy). Babcia była kobietą piękną i dobrą, „w młodości została nawet wybrana Miss Wiednia”369. Jej mąż, Jan Sądowicz, jedyna artystyczna dusza w rodzinie, był prawdziwym oryginałem: teolog i polonista, który chciał zostać księdzem, ale zakochał się w swojej uczennicy i zmienił plany tuż przed święceniami kapłańskimi. Z kolei od strony ojca Dymna może pochwalić się prawdziwie wschodnimi korzeniami, a nawet ormiańską krwią. Żeby było ciekawiej, dziadek Stefan Dziadyk również był z pochodzenia Węgrem. Ta frapująca genealogia rzuca pewne światło na źródło urody krakowskiej piękności. Rodzice Dymnej mieli do aparycji córki stosunek raczej powściąg​liwy. „(...) Nigdy nie mówili, że jestem jakaś śliczna. A jak ktoś inny mówił – a to się zdarzało – to wtedy mama: »Ona normalna jest. Dobra«”370. Ojciec aktorki był inżynierem lotnikiem, fanem motocykli i antykomunistą, co niejednokrotnie kosztowało go utratę pracy. Głęboko wierzył w to, że zawsze trzeba postępować zgodnie ze swoimi przekonaniami. Mama była ekonomistką, osobą dobrą, opiekuńczą i ciepłą. Z czym kojarzy się Annie Dymnej dzieciństwo? „Z najcudowniejszymi sprawami. Z wolnością, ze swobodą. Dzieciństwo miałam niezwykłe. Mieszkałam w starej kamienicy. Przed nią był małpi gaj z bzami, pokrzywami i ślimakami, stary poniemiecki schron, do którego okropnie się bałam schodzić, i prywatne plantacje pomidorów”371. I może jeszcze ze znienawidzoną zupą kminkową, którą mama gotowała, kiedy kończyły się pieniądze. Czyli mniej więcej co miesiąc, koło dwudziestego. Mimo biedy aktorka wspomina swoje dzieciństwo jako najszczęśliwszy okres w życiu. Ania, do czasu studiów używająca imienia Małgosia, miała dwóch braci, ale tak naprawdę wychowywała się z siedmioma chłopakami – tak się złożyło, że to oni dominowali w sąsiedztwie. „Plułam, chodziłam po drzewach, bawiłam się w wojnę. Nie bałam się dżdżownic, ślimaków, niczego”372, wspominała.

MASZ BYĆ WIELKĄ AKTORKĄ! INACZEJ ZAMORDUJĘ! Czy to oznacza, że Dymna od dzieciństwa była bardzo śmiała? W stosunku do rówieśników − tak, ale w innych sytuacjach niekoniecznie. „Kiedy byłam mała i mama wysyłała mnie

do sklepu z listą zakupów, czułam przerażenie. Dokładnie pamiętam to uczucie. Stałam w kolejce, a gdy zbliżałam się do ekspedientki i miałam za moment powiedzieć: »Proszę o piętnaście deka suszonych śliwek«, uciekałam na koniec ogonka, bo nie byłam w stanie wydusić z siebie słowa”373. Całe szczęście krakowską kamienicę przy ulicy Nowowiejskiej, w której państwo Dziadykowie mieszkali z dziećmi, zamieszkiwał też pewien osobliwy lokator: w nocy recytował i śpiewał na korytarzu, a w środku dnia skarżył się, że urwisy nie dają mu spać i sufit mu się trzęsie nad głową. „O tej porze mógł spać tylko artysta, żaden normalny człowiek. I rzeczywiście pod mieszkaniem państwa Dziadyków mieszkał aktor, dziwak, cudowny człowiek, legendarna dziś postać Krakowa – Jan Niwiński z żoną malarką”374. To Niwiński zauważył w małej Małgosi potencjał, który postanowił rozwijać. Dymna nie raz powtarzała, że to właśnie dzięki niemu została aktorką. Niwiński edukował nastoletnią Małgosię, podrzucając pod drzwi „Literaturę” czy „Życie Literackie”. Ale już wcześniej, gdy dziewczynka miała dziesięć, może jedenaście lat, zaczęła jeździć na Pocztę Główną, gdzie Niwiński prowadził zespół teatralny. Ojciec aktorki nie przepadał za ekscentrycznym sąsiadem, nie chciał, żeby jego córka szła do szkoły teatralnej. Zresztą sprawa studiów do ostatniej chwili nie była oczywista. Dymna w dzieciństwie chciała zostać mikrobiologiem morskim, a po maturze zdecydowała się zdawać na psychologię. Gdy Niwiński dowiedział się o tym, wpadł w szał: „Nie po to włożyłem w ciebie, kretynko, tyle pracy, żebyś mi teraz uciekła! Masz być wielką aktorką! Inaczej zamorduję!”375. Nie miała wyboru. Ale na egzamin poszła świetnie przygotowana. „(…) Przecież od dwunastego roku życia prawie codziennie u niego siedziałam. Ile tekstów przerobiliśmy – wyłącznie dla przyjemności”376. Bardzo drobna i chorowita siedemnastoletnia Małgosia, idąc na egzamin, ważyła czterdzieści sześć kilogramów i wyglądała mniej więcej na dwanaście lat. Do szkoły się dostała, na dodatek w mistrzowskim stylu. Sama Zofia Jaroszewska wyszła z sali egzaminacyjnej i klepnęła ją w plecy, mówiąc „Świetnie!!!”377. Ale aktorka Niwińskiemu zawdzięcza nie tylko wybór profesji. „Rok przed maturą zachorowałam na mononukleozę. Leczono mnie potężnymi dawkami antybiotyków. Od nich zrobił mi się na twarzy ogromny czyrak. Pan Niwiński poprosił lekarzy, żeby go nie przecinali, bo wtedy zostanie blizna. Opowiedział im, że będę kiedyś aktorką i muszę mieć piękną buzię. Mój czyrak został usunięty specjalną igłą. Dlatego nie mam na twarzy żadnych śladów po tamtym zabiegu”378.

DZIEWCZYNKA Z OKŁADKI Początek studiów to przede wszystkim inicjacja w świecie teatru, również przełamywanie własnych obyczajowych ograniczeń. Po pierwszym roku przyszedł pierwszy sukces – Dymna zagrała w Weselu Lidii Zamkow w Teatrze Słowackiego. Niedługo po teatralnym debiucie nastał czas pierwszej okładki. Jej historia jest zaskakująca. Autorem fotosów do Wesela był Wojciech Plewiński – słynny fotograf dziewczyn z okładek „Przekroju”. Resztę niech opowie sama Dymna: „Niedługo po premierze, pewnego letniego dnia, szłam

ulicą św. Tomasza w ślicznej krótkiej sukieneczce w kwiatuszki; włosy miałam spięte w koński ogonek; wyglądałam chyba na czternaście lat. Nagle obok mnie zatrzymał się samochód. Wysiadł z niego pan Plewiński. »Dziewczynko – zagadnął delikatnie, nie pamiętając, że grałam w Weselu – robię zdjęcia do Przekroju. Wiesz, co to jest Przekrój, prawda? Nie bój się… Zobacz, tam w samochodzie siedzi moja żona. Pojedziemy do twojej mamusi; jeśli się zgodzi, zrobię ci zdjęcie na okładkę mojej gazety. Dobrze?«. W tamtej chwili bałam się powiedzieć, że pamiętam go z Wesela i jestem już studentką w szkole teatralnej. Pojechaliśmy do mojej mamy, a potem zrobiliśmy zdjęcia. Kiedy ukazał się numer Przekroju ze mną na okładce, czułam się potwornie zażenowana, serce waliło mi jak młot. Ze wstydu. Bałam się nawet podejść do kiosku i poprosić o numer tego tygodnika”379. Był rok 1970. Kolejne lata przyniosły wielkie zmiany w życiu Dymnej. Kończąc szkołę, była już jedną z najbardziej popularnych młodych polskich aktorek. W czasie studiów sporo grała: w filmie i teatrze, w sumie jedenaście ról. Jak wspominała po latach: „W szkole teatralnej dziewczyn piękniejszych ode mnie było pełno. Wyglądałam jednak jak dziecko, a wtedy w filmie i teatrze istniało zapotrzebowanie na takie zgrabne, naiwnie wyglądające dziewczątka. Reżyserzy nie angażowali mnie przecież dlatego, że coś umiałam. Mój wygląd, radość, pokora, pracowitość, sposób zachowania się – to były dary od Pana Boga. Nic poza tym”380. Konsekwencją grania w filmach było w tamtym czasie wyrzucenie ze szkoły, ale Annę spotkała mniej surowa kara: musiała powtarzać trzeci rok. W 1973 roku, jeszcze przed dyplomem, Dymna podpisała umowę o pracę ze Starym Teatrem. W ten sposób trafiła do pierwszej ligi polskiej sceny. W Starym pracowali wówczas Swinarski, Wajda, Jarocki, na scenie grali wybitni aktorzy wielu pokoleń. To tam Anna poznała swoją mentorkę Zofię Jaroszewską, która doceniła ją na egzaminie do szkoły teatralnej. Jaroszewska była jedną z najważniejszych osób, które Dymna spotkała na swojej drodze. „Ta niezwykła kobieta i aktorka nauczyła ją rzeczy w tym zawodzie ogromnie ważnej: jak ocalić godność kobiety, będąc aktorką”381. Przygoda Anny Dymnej z filmem rozpoczęła się już na początku studiów. „Pod koniec pierwszego roku pomyślnie przeszła trzyetapowe zdjęcia próbne i dostała główną rolę w filmie nestorki polskiego kina Wandy Jakubowskiej 150 kilometrów na godzinę. Odtąd jej życie nabrało przyspieszenia, wszystko działo się prawie jednocześnie, bardzo intensywnie”382. Życie dalekie było od bajkowego scenariusza, pełne za to ogromnego wysiłku: ciągłych rozjazdów, samodzielnych, niepozbawionych niebezpiecznych przygód podróży, niewyspania, upokorzenia, marnych zarobków i wysłuchiwania uwag w stylu: „Ciesz się, gówniaro, że w ogóle grasz w tym filmie!”383. Przez lata studiów tak wyglądała codzienność początkującej aktorki. Kolejną produkcją, w której Dymna zagrała główną rolę – już bez zdjęć próbnych – był film Pięć i pół bladego Józka Henryka Kluby. Film, pomyślany jako pokoleniowy manifest rozczarowanej ówczesną rzeczywistością młodzieży, nie doczekał się premiery, ale dla aktorki był przełomem, głównie w życiu osobistym: na planie poznała swoją największą miłość – Wiesława Dymnego, scenarzystę tego filmu.

MIŁOŚĆ JEDNA NA MILION Była to miłość z kategorii niemożliwych, a jednak. Dzieliło ich piętnaście lat i przepaść życiowych doświadczeń. Dymny – absolwent ASP, współtwórca Piwnicy pod Baranami, poeta, aktor, scenarzysta – był przede wszystkim prawdziwym wolnym artystą. „Funkcjonował w czasach zapiekłej komuny. Czuł się jednak wolnym człowiekiem. Nikogo nie udawał. Dlatego był prześladowany przez ówczesny system polityczny. Zawsze potrafił bawić się sztuką. Pieniądze nie miały dla niego znaczenia. Kiedy miał ochotę, pisał piosenki i wiersze, kiedy indziej stawał się plastykiem albo aktorem. Bez względu na to, czym się zajmował, zawsze pozostawał autentyczny”384, mówiła o swoim pierwszym mężu aktorka. Kiedy Dymny poznaje Annę, jest w trakcie rozwodu ze swoją pierwszą żoną, wciąż z nią jednak mieszka. Jest alkoholikiem, budzi kontrowersje, w niektórych wywołuje nawet lęk. „Miał wdzięk człowieka, który mógłby zabić – to fakt”385, wspominał Kazimierz Kutz. Pierwsze bliskie spotkanie tych dwojga to historia prawdziwie, nomen omen, filmowa. Łąck, neorenesansowy pałac – przedwojenna rezydencja marszałka Rydza-Śmigłego, w którym zatrzymała się ekipa filmu Henryka Kluby, sceneria nocna. Zmęczona Dymna chce się wreszcie wyspać. Nijak się jej to nie udaje, bo tuż pod jej drzwiami dwaj podchmieleni mężczyźni grają beztrosko w ping-ponga, nie powstrzymując ryków i przekleństw. Po kilku godzinach aktorka postanawia delikatnie zwrócić delikwentom uwagę. Uchyla drzwi, wypowiada swoją kwestię i… „Na to pan Cnota z panem Dymnym wtargnęli do jej pokoju. Zobaczyła przed sobą scenarzystę, którego się strasznie bała; na planie bywał agresywny, stale ją krytykował za złą grę, ponadto opuchnięty – od alkoholu – wyglądał jak chińska maska. Po chwili wykrzyknął: »So ty, kurwa, so znaczy śle się czuje?!… Jak ty, kurwa, grasz w tym filmie? Może ci soś przynieś, a mosze wódeczki byś się napiła?«”386. I oto młodziutka Anna pokazała swój charakter: wódki nie miała ochoty pić (zresztą nigdy w życiu nie miała jej w ustach), a słowo „kurwa” z coraz większym natężeniem krążące nad jej głową, które wzięła za obelgę rzuconą w swoją stronę, przelało czarę goryczy. Dymny dostał w twarz. Jak zareagował? Oddał jej i wyszedł. Całe szczęście szybko się zrehabilitował, czekając na aktorkę z bukietem goździków („Bo wiesz, innych nie było”387) na peronie w Kutnie. To był początek wielkiej miłości. Dymny przestał pić. Ale łatwo nie było. Wciąż mieszkał z żoną, a Anna z rodzicami. Pozostawały im spotkania w kawiarniach i spacery, które tylko podsycały krążące po mieście plotki. Rodzice Dymnej dostawali jadowite anonimy, ale wybór córki przyjęli ze spokojem. Matka upewniła się tylko, że aktorka kocha swojego wybranka, a on odwzajemnia jej uczucie. Ojciec skwitował sprawę krótko: „Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz”388. W końcu pobrali się i zamieszkali razem, „na strychu” – w mieszkaniu Dymnego. Tak minęło siedem lat wspaniałego, choć z pewnością nieidealnego życia. „Pomimo choroby alkoholowej Wiesiek pokazał mi wartości tak silne i piękne, że zaważyły one na całym moim życiu. Nauczył mnie, że człowiek musi w coś wierzyć i sam o sobie decydować; że od jego decyzji wszystko zależy, a temu, co się kocha, należy oddawać się

bez reszty. Myślę, że miłość podobna do naszej zdarza się raz na milion. Chyba dlatego zaważyła także na moim stosunku do pracy, sztuki, na relacjach z innymi ludźmi”389. Razem robili dosłownie wszystko i w sposób absolutnie szalony: od prowadzenia domu, poprzez konstruowanie mebli, szycie ubrań, zabawy z kotem, całonocne rozmowy i czytanie książek, po urządzanie wymyślnych sesji fotograficznych. Od wszystkiego, co najprostsze, po wszystko, co niezwykłe. Ale było to życie niepozbawione grozy: Dymny potrafił wyjść z domu, zniknąć na parę dni, wrócić zakrwawiony. Kiedy pił – było strasznie, ale kiedy trzeźwiał, wystarczała choćby godzina, żeby trudności stawały się możliwe do pokonania.

MYĆ GARY, ZACHOWAĆ NORMALNOŚĆ Dymna często wspomina, że to właśnie pierwszy mąż wpoił jej, że musi przede wszystkim zachować normalność. Jak wspominała w jednym z wywiadów: „Wiesiek powiedział: »Co ty, kurwa, będziesz gwiazdą? Masz być normalnym człowiekiem. Masz normalnie czuć, normalnie się zachowywać, myć gary. A to, że jesteś aktorka, to tylko dodatek. Dobrą aktorką będziesz wtedy, gdy będziesz wspaniałym człowiekiem«. Dla mnie to był najgorszy okres, byłam młodziutka, wszyscy mnie komplementowali, dużo grałam, oczywiście słabe były te role. Wiesiek bardzo mnie krytykował, mówił: »Nie umiesz nic«. Uczył mnie pokory”390. Czy Dymny był zazdrosny? W końcu od rozpoczęcia ich związku Anna zaczęła robić oszałamiającą karierę. Jak wspominał Kazimierz Kutz: „(…) On stał się psem Ani, która nie dość, że była zjawiskowo piękna, to była i jest obdarzona zjawiskowo pięknym charakterem: dobra, wierna, czuła, troskliwa, wyrozumiała; natura wyposażyła ją we wszystkie boskie cechy kobiece, o których mężczyzna może tylko marzyć. Toteż jego skłonność do zazdrości dostała swój żer (…). Jestem pewien, że ta właśnie siła była dla niego zgubna”391. Dymna jednak nigdy zazdrości męża nie odczuwała: „Nie czułam też, że jestem przez niego ograniczana, kontrolowana albo szpiegowana. Nigdy nie zadawał mi pytań w stylu: »Z kim byłaś?« albo: »Z kim rozmawiałaś?«. Wiedział, że jestem początkującą aktorką i wokół mnie kręcą się tysiące mężczyzn. Ufaliśmy sobie”392. Lata 70. to dla Dymnej rozkwit popularności wśród szerokiej publiczności. Nie tylko w Polsce. Poza tym, że w tym czasie aktorka zrealizowała większość swoich topowych filmów, ze wspomnianymi już rolami w serialu Janosik, filmach Trędowata, Nie ma mocnych czy Kochaj albo rzuć, grała również w NRD-owskich produkcjach. To mogła być wielka komercyjna kariera, ale dla Anny było to bez większego znaczenia. „Co prawda, w zagranicznych produkcjach płacono wspaniale, nie miałam jednak zamiaru pozbywać się zawodowej satysfakcji na rzecz zasobniejszego portfela. Chcąc zrobić karierę na Zachodzie, musiałabym zrezygnować z pracy w moim wspaniałym Starym Teatrze, z przyjaźni, które mam, i z wielu innych rzeczy. Nie chciałam tego poświęcać. Nie miałam dylematów, co wybierać, nie wahałam się. Owszem, byłam młoda, ładna, a w Niemczech takich aktorek mieli niewiele, więc pisano tam dla mnie scenariusze, drukowano moje zdjęcia na pocztówkach. Nic konkretnego z tego nie wynikło. Nie potrafiłam przyzwyczaić

się do powszechnej na Zachodzie ciężkawej estetyki i sposobu traktowania aktorów”393. W czasie wielkich sukcesów i rosnącej popularności dla Dymnej bardzo ważna była scena, zakorzenienie w Starym Teatrze, możliwość grania w najważniejszych spektaklach, na czele ze słynnymi Dziadami Swinarskiego. Dlaczego? „W teatrze powierzano mi już duże role, a w filmie cały czas tylko byłam obecna. Zaczęło mnie męczyć to traktowanie na planie jak pieska, który jest wesoły, merdnie ogonkiem, mrugnie oczkiem i to wystarczy. Chciałam grać pogłębione, psychologiczne role, ale wszyscy mówili: »Aniu, nie«. I oni mieli rację. Wtedy taka byłam potrzebna, bo tak wyglądałam – i podejrzewam – nie byłam najlepszą aktorką. Przykre było, że nikt nie napisał, iż dobrze grałam, tylko że ładnie wyglądałam. Antidotum na te stresy był teatr. Spotkałam się wtedy ze Swinarskim – zagrałam w Dziadach, zaczęłam pracować nad Ofelią. Grałam u Wajdy, Jarockiego. I wiedziałam, że gram u nich nie dlatego, że ładnie wyglądam”394, mówiła Dymna w jednym z wywiadów w latach 90.

FATUM 31 października 1977 roku na strychu Dymnych wybuchł pożar. Ogień strawił wszystko to, co tworzyli przez lata: „(…) własnoręcznie robione meble, rysunki, maszynopisy, listy, zdjęcia, osiemdziesiąt gatunków kwiatów”395. Przyczyną tragedii była eksplozja okazałego radzieckiego telewizora, który Anna kupiła za pieniądze zarobione na planie jednej z NRDowskich produkcji. Aktorka wracała właśnie do domu po spektaklu, chwilę wcześniej zadzwoniła do męża z prośbą o przygotowanie jej kąpieli. Dymnego uratowało to, że poszedł do łazienki napuścić wodę do wanny… Po pożarze małżeństwo zamieszkało u przyjaciółki, aktorki Elżbiety Karkoszki. Postanowili odbudować swój strych, fortuna im sprzyjała, bo Dymna dostała dwie obiecujące propozycje filmowe: miała zagrać u Hoffmana i węgierskiego reżysera Miklósa Jancsó. Prace remontowe trwały, mąż aktorki sprawował nad nimi pieczę. 12 lutego 1978 roku Dymny, pomimo wcześniejszych ustaleń, nie zjawił się na obiedzie u Elżbiety Karkoszki. Anna za kilka godzin miała jechać pociągiem na plan filmu Hoffmana. Telefon milczał, pobiegła więc do mieszkania sprawdzić, dlaczego nie odbiera, poszukać śladów jego obecności. Kiedy dobiegła na miejsce, zastała męża martwego. Przyczyna śmierci Dymnego do dziś pozostaje nieznana, mimo sekcji zwłok i dwukrotnie przeprowadzanego śledztwa. W maju tego samego roku, po jednym z przedstawień Dziadów, Dymna miała jechać na plan Węgierskiej rapsodii Miklósa Jancsó. Nad Balaton wiózł ją młody węgierski kierowca. Był zmęczony, ale upierał się, że musi aktorkę dowieźć na czas. „Żeby nie usnął za kierownicą, śpiewałam mu piosenki, radziłam, by robił przerwy w podróży, wysiadał z auta i gimnastykował się”396. Wreszcie sama poczuła senność. Obudziła się w szpitalu. Liczne złamania i rany, płuca przebite połamanymi żebrami, uszkodzony kręgosłup. Do tego wstrząs mózgu i urwany palec prawej ręki, który wisiał tylko na kawałku skóry. Samochód koziołkował. „Kiedy odzyskałam przytomność, nie pamiętałam niczego. Czułam jedynie

ogromną radość, że jestem żywa. Obudził się we mnie wtedy najbardziej pierwotny z ludzkich instynktów, o którym na co dzień zapominamy”397. Dojście do sprawności po takim wypadku to wielomiesięczna rehabilitacja, wizyty w kolejnych sanatoriach. O karierze można zapomnieć, w czym zresztą pomogą złośliwi, ochoczo rozsiewając plotki o rzekomym oszpeceniu. Ale trud, wola walki i życia umożliwiły aktorce powrót na plan filmu Do krwi ostatniej Hoffmana. Wciąż jednak pozostał wielki ból po stracie męża, poczucie osamotnienia. „Kiedy Wiesio umarł, miałam dwadzieścia siedem lat. Jedynym dla mnie ratunkiem po tej tragedii był kontakt z ludźmi. Miałam rodzinę, przyjaciół, a jednak potrafiłam stawać pod drzwiami mieszkania, które zajmowałam wraz z Wieśkiem, i dzwonić do jego drzwi w irracjonalnej nadziei, że mąż otworzy. Godzinami wystawałam też pod oknami naszego domu. Czekałam na światło w jego oknach, pomimo że zdawałam sobie sprawę, iż nie ma w nim nikogo. Rozpacz po stracie Dymnego graniczyła u mnie z obłędem. Moja mama powiedziała: »Mam tyle lat więcej od ciebie, a nie przeżyłam połowy tego co ty«. Po jakimś czasie zaczęłam rozumieć, że muszę się zbierać i budować nowe życie”398, mówiła aktorka w rozmowie z Wojciechem Szczawińskim. Życie Dymnej na tym etapie wypełniały praca i rehabilitacja. W czasie tej drugiej poznała masażystę, Zbigniewa Szotę. „Był dobry i czuły, bardzo onieśmielony. Pomagał jej żyć. O sztuce nie wiedział nic i nie chciał wiedzieć. Zakochał się. Z rozpaczy? Z osamotnienia? Z prześladującego pecha? – stawał się jej coraz bliższy?”399, pytała Baniewicz, biografka Dymnej. W 1982 roku wzięli ślub. Małżeństwo rozpadło się po kilku latach, ale to właśnie z tego związku Dymnej został jej „największy przyjaciel”400 – syn Michał. Aktorka mówi bardzo niewiele na temat tego okresu w swoim życiu. Ale zanim to wszystko się wydarzyło, Dymna przeżyła jeszcze dwa wypadki. Pierwszy na planie serialu Królowa Bona Janusza Majewskiego. Przyjęła propozycję wzięcia udziału w tej produkcji, wierząc, że nie nadwyręży ona jej wciąż nie najlepszej kondycji. Reżyser uspokajał: „(…) Barbara była chora na raka, więc będziesz nosić piękne stroje, potem polegiwać na antycznych sofach i efektownie umierać w łożu pełnym koronek. Słowem – relaks. Jest tylko pierwsza scena przejazdem saniami do dworku Zygmunta. Od niej zaczynamy. Ale tylko siedzisz w pięknym futrze, cudownie wyglądasz i już”401. Niestety, kręcenie tej sceny skończyło się dla aktorki kolejnym wypadkiem: kontuzja kręgosłupa i kolejny wstrząs mózgu. Sanie wywróciły się, Dymna uderzyła głową w drzewo. Nie obeszło się bez gipsu, kołnierza i dodatkowej rehabilitacji, ale ta jedna z najbardziej charakterystycznych ról Dymnej została odegrana zgodnie z planem. Tyle że nie był to jeszcze koniec nieszczęść. Kolejny wypadek wydarzył się w drodze na plan dokumentalnego filmu Na odsiecz Wiedniowi, w którym Dymna grała Marysieńkę Sobieską. „Produkcja filmu przysłała do Krakowa taksówkę z bardzo doświadczonym starszym kierowcą; wiedzieli, że na punkcie samochodu aktorka jest przeczulona. Zdecydował się jechać przez Częstochowę: »Po to jest gierkówka, żeby z niej korzystać, a nie wlec się jednopasmówką przez Kielce i Radom«. Jechali o świcie. Lekka mżawka, na polach leżały jeszcze płaty śniegu. Kierowca powiedział, że może spokojnie spać. Obudziła się na wiadukcie kolejowym niedaleko Dąbrowy Górniczej, gdy samochód obijał się o dwa inne auta

tańczące na zmrożonym asfalcie. Zatrzymał się, uderzając w barierkę; szczęśliwie tylko przednia jego część zawisła nad torami i trakcją elektryczną. Kierowca wydostał pasażerkę tylnymi drzwiami, z pokrwawioną twarzą”402. Nie wiadomo, jaki byłby finał tego tragicznego zdarzenia, gdyby Dymna nie okazała się... Dymną. Co prawda w karetce nikt nie odkrył tożsamości Ani, a że nie była dostatecznie poszkodowana (bagatela, kolejny wstrząs mózgu i rany na twarzy), to kazali jej po prostu kucnąć. Dopiero okrzyk pielęgniarki w szpitalu zmienił diametralnie leniwy przebieg zdarzeń: „O kurwa! Jezu Święty! O kurwa! O Jezu, Maryjo Święta! Panie doktorzeee! Artystko Dymno do nas przyjeeechała!”403. I w ten sposób Dymna dostała najlepszą opiekę. Trudno wyobrazić sobie, co musiała czuć aktorka po kolejnej sytuacji, w której otarła się o śmierć. Najpierw załamanie, przekonanie, że fatum naprawdę ją prześladuje. Ale traumę udało się przełamać, lęki oswoić. Dzięki kolegom, którzy notorycznie żartowali z jej pecha („Słysząc karetkę na sygnale, mówili: »To na pewno Dymna znów miała wypadek, aaa, jesteś tu? Zdrowa? To przepraszam?«”404) i dzięki własnej determinacji zrobiła prawo jazdy, żeby finalnie pożegnać przerażenie, które ogarniało ją na widok samochodu.

ZMYSŁOWOŚĆ I MAJTKI JERZEGO ZELNIKA W pierwszej połowie lat 80., pomimo licznych tragicznych przeżyć, Dymna stworzyła kilka niezapomnianych dla polskiej kinematografii kreacji, takich jak Marysia Wilczurówna czy wspomniana Barbara Radziwiłłówna. Pamiętna dla wielu widzów była też rola Magdaleny w Dolinie Issy Czesława Miłosza, którą zekranizował Tadeusz Konwicki. Mogliśmy oglądać Dymną, grającą kobietę widmo, w pełnym negliżu: błąkającą się z koniem po łąkach czy wskakującą nago do rzeki. Aktorka dokonała tutaj ekstremalnego poświęcenia, zważywszy na warunki, jakie wówczas panowały: późna jesień, śnieg prószący nocami i lodowata woda w rzece. Ale chyba jedne z najbardziej śmiałych scen przyszło Dymnej zagrać w Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny – reklamowanym sloganem: „Dymna i Zelnik to najpiękniejsza para w filmie polskim”405. Produkcja, która miała swoją premierę dwa lata po Królowej Bonie, powstała w głównej mierze z materiału serialowego. Dokręcono oczywiście kilka scen, robiąc z całości kinowy hit. Przebój, o którego wyjątkowości miała zadecydować obecność pożądanej pary. Jak wspominał reżyser filmu, Janusz Majewski: „U podstaw pomysłu była atrakcyjność tej królewskiej pary, tylko ślepy by nie poszedł za ciosem, mając tak sprawdzony materiał. Anna Dymna, w rozkwicie swej wspaniałej urody, ekstrakt kobiecej zmysłowości, i Jerzy Zelnik, niezwykle przystojny, męski, atrakcyjny w scenach miłosnych, a równocześnie królewski, świetnie noszący kostium, zwłaszcza koronę. Oni oboje, nadzy w kąpieli czy w królewskim łożu, naprawdę byli wspaniali”406. Faktycznie, te dwie sceny erotyczne z Epitafium pamięta wielu widzów. Pierwsza z nich: scena w kąpieli, w roli głównej Anna Dymna zmysłowo ukazująca swój biust. Jak bardzo wizja ta musiała rozpalić wyobraźnię ówczesnej widowni, skoro nakład „Ekranu”, który na okładce zamieścił fotos z tej sceny, rozszedł się w jeden dzień?

Seks Zelnika i Dymnej został pokazany niezwykle subtelnie, zgodnie z intencją reżysera: zmysłowo, a nie pornograficznie. Także w scenie – całkiem dosłownie – łóżkowej. „Anka przyszła pierwsza w szlafroku, zrzuciła go, już siedząc na łóżku, i zręcznie wślizgnęła się pod tkaninę. Jurek przyszedł strasznie speszony, zdjął szlafrok i w slipkach wlazł pod prześcieradło, trzymając się od niej z daleka. Wytłumaczyłem im, jak są widoczni, co mieli robić, to było jasne, a to, że mają udawać – oczywiste. Chodziło mi o uchwycenie ostatnich chwil aktu, żadnych »ruchów frykcyjnych«, tylko moment szczytu, ostatni spazm rozkoszy, i, najważniejsze, opadnięcie po nim zmęczonej miłosnymi zapasami pary, a potem już tylko wytrzymanie całego rozkosznego odpoczywania”407. No i wszystko poszłoby zgodnie z planem, gdyby nie prześwitujące czerwone majtki Jerzego Zelnika. Nie było rady – trzeba było je zdjąć. Zelnik wpadł w popłoch, ale Dymna uspokajała go czule słowami: „Poczekaj, Jureczku, nic ci nie zrobię. Ściągaj majtki”408. Nieszczęsne majtki zostały przez Dymną odebrane i przekazane garderobianej. To bardzo speszyło Zelnika. Scenę udało się zagrać, dopiero gdy większość ekipy opuściła plan. Po latach na planie serialu Siedlisko, którego reżyserem był również Janusz Majewski, Zelnik wyznał mu: „Widzisz, teraz, po tylu latach, mogę to powiedzieć, bo to już nikogo nie obchodzi. Myśmy z Anką od początku czuli się ze sobą bardzo dobrze. Podobaliśmy się sobie wzajemnie, właściwie mocno między nami iskrzyło, już zaczęły zachodzić jakieś chemiczne reakcje, jak to się teraz mówi. Ale oboje nie byliśmy już wolni, więc uważaliśmy, aby nie posunąć się za daleko i nie narobić sobie kłopotów. Ale to wiedziały nasze głowy, a ciało jest głupie. Baliśmy się okropnie, że pod tym prześcieradłem sytuacja wymknie się nam spod kontroli. To znaczy Anka się bała. Ja bałem się zupełnie na odwrót, że Anka zorientuje się, jaki jestem przerażony. Okazało się, że miałem rację”409.

STARA, GRUBA ŻYDÓWKA NA PLAN (I ZMYSŁOWOŚĆ RAZ JESZCZE) W 1985 roku Dymna została matką. Ta data, ale przede wszystkim to wydarzenie, była pewną cezurą w życiu aktorki. Aż do trzydziestego czwartego roku życia Anna wyglądała jak dziewczyna zaledwie dwudziestoparoletnia. Ciąża i macierzyństwo ją odmieniły, stworzyły nowe możliwości zawodowe. Oczywiście również przez zmianę fizyczności aktorki, która w czasie ciąży przytyła trzydzieści kilogramów. Wybawieniem w nowej sytuacji okazało się spotkanie z Kazimierzem Kutzem i jego propozycja roli w jednym ze spektakli Teatru Telewizji. Jak wspominała Dymna: „To nie jest reżyser, który obsadza aktorkę, a potem mówi: jesteś za tłusta, trzeba cię jakoś ubrać, na ciemno, zróbcie coś… Obsadził mnie, ponieważ taka mu byłam potrzebna, gruba, z dużym biustem. Pozwolił mi znaleźć odwagę bycia sobą, zaistnienia w nowej, nieznanej widzom skórze. Przełamać własne stereotypy, no i – co tu dużo mówić – zaakceptować swoje warunki. Zawsze mówił: »Stara, gruba Żydówka na plan, proszę!«. Wiedziałam, że mówi to życzliwie, po to, bym się oswoiła ze swoim nowym wcieleniem i nie bała się być taka, jaka jestem”410.

Ale Dymna, jako ucieleśnienie zmysłowości, objawiła się w jednej jeszcze roli pod koniec lat 80. – w serialu Macieja Wojtyszki Mistrz i Małgorzata, będącym ekranizacją powieści Bułhakowa. Ta kreacja pozostaje dla Dymnej szczególnie ważna. Jak pisze jej biografka Elżbieta Baniewicz: „Jeśli o jakiejś postaci Anna Dymna potrafiłaby powiedzieć: »Ona to ja«, byłaby nią na pewno Małgorzata. Kobieta nie tylko ponętna, kochająca, oddana, ale gotowa podpisać pakt z diabłem, przemienić się w czarownicę, aby tylko uratować ukochanego mężczyznę”411. Oto kolejny raz Dymna dała niezwykłej postaci własny urok i piękną cielesność. Dla ilu polskich czytelników Bułhakowa Małgorzata to tak naprawdę Dymna? W latach 90. zagrała wiele świetnych ról, dzięki którym mogła, przede wszystkim, rozwinąć się jako aktorka. Jedną z najciekawszych była kreacja dziennikarki Katarzyny walczącej z uzależnieniem od alkoholu w filmie Barbary Sass Tylko strach. Ciekawych ról w teatrze i Teatrze Telewizji nie sposób zliczyć. Szersza publiczność pamięta pewnie jeszcze Dymną z ujmującej roli Marianny w serialu Siedlisko.

POD PRĄD Role zawsze wybiera bardzo starannie, dlatego nie zobaczymy jej w żadnym serialu czy programie rozrywkowym, który nie niesie ze sobą jakiejś wartości, sensu i przesłania. Jak mówiła w jednym z wywiadów: „Wielu propozycji nie przyjmuję ze względu na swoją zawodową dumę i na pamięć tych Wielkich, którzy mnie wychowali. Dlatego wiele tzw. propozycji kwitowałam wybuchem: »A cóż to za gównem chcecie mnie uraczyć, panowie?!«”412. Żyje w zgodzie ze sobą, po raz trzeci wyszła za mąż − za Krzysztofa Orzechowskiego, aktora, reżysera i dyrektora Teatru Słowackiego w Krakowie, „rozbitka”413 podobnego do niej. Dobrze wie, że dla aktorek upływ czasu jest znacznie bardziej dotkliwy niż dla kolegów: „Mężczyźni są szczęśliwcami, z wiekiem stają się dla zawodu bardziej atrakcyjni. Inaczej z kobietami. Piękne ciało i błyszczące oczka są bardzo ważne”414. Dlatego tak bardzo cieszy ją to, że wciąż gra w ukochanym Starym Teatrze, zresztą to on zawsze był najważniejszy. I nigdy nie żałowała tego, że nie przeniosła się do Warszawy. „Wiem, że gdybym dała się wtedy skusić, zrobiłabym może pięćdziesiąt filmów więcej, może miałabym więcej pieniędzy, ale prawdopodobnie już dawno by mnie nie było. Wygrałam wszystko, zostając w Starym Teatrze. Praca w tym teatrze była i jest największą wartością, pomogła mi w życiu najbardziej. (…) Kraków jest zresztą szczególnym miastem. Tu ludzie kochają teatr. Aktorzy wciąż mają wspaniałą publiczność i mam nadzieję, że tej atmosfery nie zniszczą żadne nieprzychylne czasy”415. Działa na rzecz niepełnosprawnych – i chyba każdy baczny obserwator jej pracy domyśli się, że nie robi tego dla sławy. Złoś​liwym niedowiarkom „po fachu” odpowiada kąśliwie, że robi to po to, żeby nie pić wódki. Pierwszy raz w ośrodku dla niepełnosprawnych umysłowo w podkrakowskich Radwanowicach znalazła się przypadkiem. „Myślałam sobie »Po co ja tam jadę? Jaki może być kontakt z człowiekiem, który nagle cię opluje, który

stale się będzie kiwał przy tobie i nieustannie bełkotał?«. I w pierwszej chwili rzeczywiście myślałam, że zwariuję. Ale już po kilku minutach zrozumiałam, że znalazłam się w świecie ludzi, którzy nas bardzo potrzebują, którzy naprawdę chcą z nami rozmawiać i którzy potrafią pokochać, jak nikt na świecie”416. I właśnie to jest dla Dymnej kolejny powód, dla którego nie może pójść w komercję: „(…) aby móc z tymi ludźmi rozmawiać, aby oni mnie akceptowali, nie angażuję się do głupich seriali i jeszcze bardziej idiotycznych reklam. Jak ja mogłabym reklamować mleko czy zioła czy mieszać w garnku chochlą, wmawiając, że te produkty to »podstawa życia«, a potem rozprawiać o rzeczach ostatecznych z ludźmi, którzy stoją na pograniczu życia i śmierci?!”417. *** „Kiedy byłam młodą kobietą, nigdy nie wiedziałam, czy mężczyzna zabiega o moje względy dlatego, że widział mnie w roli np. Barbary Radziwiłłówny, czy dlatego, że jestem fascynującą osobą. Postanowiłam się więc sprawdzić, działając wśród ludzi, którzy często nawet nie wiedzą, że jestem aktorką. Teraz pracuję na swoje zwyczajne człowieczeństwo”418. 362. E. Baniewicz, Dymna, Warszawa 2014, s. 312. 363. Tamże, s. 321−322. 364. Tamże, s. 312. 365. Tamże. 366. A. Dymna, W. Szczawiński, Warto mimo wszystko, Kraków 2006, s. 201. 367. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 233−234. 368. Mimo wszystko. Z Anną Dymną rozmawia Katarzyna Janowska, „Polityka” 2007, nr 14, s. 80. 369. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 19. 370. T. Kwaśniewski, Ja nie miałam siły, a on był taki Dymny, „Wysokie Obcasy Extra” 2011, nr 2, dostęp: http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/1,0,7395192,20110414rpqob,ja_nie_mialam_sily_a_on_byl_taki_dymny,zwykly.html 371. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 245−246. 372. T. Kwaśniewski, dz. cyt. 373. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 175.

374. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 25. 375. Tamże, s. 32. 376. Moja Dolina Issy. Z Anną Dymną rozmawia Beata Maciejkiewicz, „Kwartalnik Filmowy” 1994, nr 5, s. 79. 377. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 33. 378. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 177. 379. Tamże, s. 174. 380. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 184. 381. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 79. 382. Tamże, s. 46. 383. Tamże, s. 54. 384. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 226. 385. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 96. 386. Tamże, s. 100. 387. Tamże, s. 101. 388. T. Kwaśniewski, dz. cyt. 389. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 227−228. 390. Moja Dolina..., s. 82. 391. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 120. 392. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 231. 393. Tamże, s. 195. 394. Moja Dolina…, s. 83. 395. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 128. 396. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 142.

397. Tamże, s. 143. 398. Tamże, s. 232. 399. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 134. 400. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 233. 401. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 137. 402. Tamże, s. 138. 403. Tamże, s. 143. 404. Tamże. 405. Tamże, s. 166. 406. J. Majewski, Ostatni klaps. Pamiętnik moich filmów, cyt. za: E. Baniewicz, dz. cyt., s. 166. 407. Tamże, s. 168. 408. Tamże, s. 167. 409. Tamże, s. 170. 410. Tamże, s. 233. 411. Tamże, s. 242. 412. Wściekła i szczera. Z Anną Dymną rozmawia Krzysztof Miklaszewski, „Foyer” 2004, nr 6, s. 79. 413. A. Dymna, W. Szczawiński, dz. cyt., s. 233. 414. I. Bodnar, Aktorstwo: niepewność i stres, „Przekrój” 1997, nr 40, s. 16. 415. E. Baniewicz, dz. cyt., s. 219. 416. Wściekła i szczera..., s. 80. 417. Tamże. 418. Mimo wszystko..., s. 80.

„Żona dla Australijczyka” reż. Bareja Stanisław, rok prod. 1963, PolFilm/East News; „Potop”, reż. Hoffman Jerzy, rok prod. 1974, fot. Troszczyński Jerzy/Filmoteka Narodowa

ELŻBIETA CZYŻEWSKA STATUA WOLNOŚCI

„Żona dla Australijczyka” reż. Bareja Stanisław, rok prod. 1963, PolFilm/East News

ARTYSTKA, CZŁOWIEK I DAMA „Niezwykle piękna, kobieca, emanowała wręcz seksualnością. Kiedy się przeciągała – jak kot – mężczyźni kamienieli. I była przy tym niebywale inteligenta – oczytana, zawsze na bieżąco z polityką, miała mordercze poczucie humoru. Kochałam ją. Uwielbiałam z nią rozmawiać i przyglądać się jej ukradkiem, kiedy rozmawiała z innymi. Chciałam być taka jak ona. To na jej podstawie wyrobiłam sobie zdanie o Europejkach jako istotach doskonałych”419, mówiła Meryl Streep. Amerykańska aktorka miała zaledwie dwadzieścia pięć lat, kiedy spotkała Elżbietę Czyżewską. Razem zagrały w Biesach Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy, wystawianych w 1974 roku w Yale Repertory Theatre. Dla obu występ był niezwykle ważny: Streep robiła właśnie swój dyplom, a Czyżewska, mieszkająca od kilku lat w Stanach, dostała wielką szansę zaprezentowania się, jak sama wspominała, „na prawdziwej scenie w teatrze amerykańskim”420. Elżbieta, patrząc na młodszą koleżankę, przepowiedziała wtedy: „ta kobieta będzie jedną z największych aktorek XX wieku”421. A Meryl? „(...) Była zafascynowana Elą, tym, jak mówiła, jak nosiła trencz. Raz zobaczyłem Elżbietę na spacerze, za nią szła Meryl i naśladowała jej gesty. Gdy zobaczyłem Wybór Zofii Alana Pakuli, roześmiałem się, bo zobaczyłem, ile Streep wzięła od Elżbiety”422, wspominał aktor Jerome Dempsey. Za rolę ocalałej z Holokaustu Polki Streep została nagrodzona drugim w swojej ówczesnej karierze Oscarem. Życie Elżbiety Czyżewskiej było niezwykłe w każdym aspekcie. Ale nie brakowało w nim też niepowodzeń i wieloznaczności. „Człowiek jest interesujący, kiedy jest dobry i zły”423, mówiła o Elżbiecie Barbara Sass. To prawda. W tym znaczeniu Elżbieta Czyżewska była nie tylko szalenie interesująca, ale też autentyczna, bardzo ludzka. Była wyrazistą aktorką i artystką: ekscentryczną i apodyktyczną. Była osobą złośliwą, ale też emanującą dobrem, oddaną ludziom, pomagającą, życzliwą. Była kobietą samotną, ale i niezależną. Była też błyskotliwą erudytką i zawsze elegancką damą. Miała autodestrukcyjne zapędy i zabójcze poczucie humoru, ale posiadała też niezwykły czar i nieszablonową zmysłowość, które tak przyciągały ludzi. „Złośliwie inteligentna jak Lady Mackbeth (choć Mackbeci w ogóle jej nie interesowali), metafizycznie poplątana jak studenci Dostojewskiego, monstrualnie kapryśna jak kobiety Witkacego, uparta jak Antygona, a dowcipna jak Mary Poppins, nikt wśród jej wielu przyjaciółek – poza Agnieszką Osiecką – nie miał jej daru narracji”424, pisał po śmierci Czyżewskiej w „Tygodniku Powszechnym” Michał Kott.

ELEGANCJA PONAD WSZYSTKO Nieodłączną częścią jej wizerunku był szyk. „Nawet jak była w piżamie, to piżama była

wyprasowana. Nie wiem, jak to możliwe, jeśli się w niej śpi, ale Elżbiecie to się udawało. Chociaż paliła jak komin, to nie zdarzyło się, żeby popiół spadł jej na sweter”425, mówiła Marta Petrusewicz, profesor historii nowożytnej i nowojorska znajoma Czyżewskiej. U aktorki, nawet na co dzień, styl dominował nad praktycznością, co często miało naprawdę zatrważające skutki: nawet zimą nosiła eleganckie, lecz bardzo cienkie jedwabne pończochy i buty na wysokim obcasie – w rezultacie zawsze była zbyt lekko ubrana. Ulice Nowego Jorku Czyżewska przemierzała, dzierżąc w dłoni przenośną popielniczkę. „Lubiła zwracać na siebie uwagę. Słowem, ubraniem, zachowaniem”426, wspominała dziennikarka Ewa Zadrzyńska. „Kiedy odwiedzałam Elę w Nowym Jorku, przebierała się pięć razy dziennie. Zmieniała wszystko: buty, torebki, apaszki, rękawiczki. Zawsze była szalenie zadbana”427, mówiła z kolei Beata Tyszkiewicz. „Kobieta zawsze musi być pomalowana”428, zwykła powtarzać Czyżewska.

ELKA NA OBCEJ ZIEMI W Polsce powszechne jest przekonanie, że Czyżewska przegrała życie. Wyjechała z ojczyzny, w której była gwiazdą, do kraju, w którym stała się jedną z tysięcy anonimowych aktorek. Często mówi się, że nie miała szans na wielką karierę, bo nie potrafiła zwalczyć swojego wschodnioeuropejskiego akcentu. Trudno przychodzi zrozumienie, że może Elżbieta wybrała Nowy Jork jako swoje miejsce na ziemi? Może tam naprawdę mogła być sobą? „Ela kochała to miasto. Było jej wielką miłością. W Nowym Jorku czuła się jak w domu”429, mówił Andrzej Wajda. Przez ponad trzydzieści lat życia w Ameryce Czyżewska była pracującą aktorką, zagrała wiele świetnych ról w przedstawieniach off-broadwayowskich, do końca chodziła na przesłuchania. Grywała w filmach, serialach. Oczywiście, poza teatralną sceną, rzadko były to wielkie role, ale za to często charakterystyczne, zapadające w pamięć – jak choćby ta z Seksu w wielkim mieście. W tym kultowym serialu Elżbieta Czyżewska wcieliła się w rolę ekscentrycznej seksuolog, doktor Shapiro, do której główne bohaterki zwracają się o radę. Ta sugestywna kreacja, o czym mówił aktor i reżyser Omar Sangare, była esencją wizerunku Elżbiety Czyżewskiej jako aktorki w Ameryce: „z wyrazistym akcentem i specyficznym sposobem bycia”430. Epizod w popularnym serialu musiał przynieść jej pewną rozpoznawalność w Stanach. Ale z seksem, a właściwie z seksapilem, Czyżewska miała o wiele więcej wspólnego już kilkadziesiąt lat wcześniej. Była, mówiąc krótko, jedną z aktorek, do których wzdychała cała Polska. Urok „dziewczyny z sąsiedztwa”, proporcjonalna sylwetka i nogi, nad których zgrabnością rozwodziły się zarówno kobiety, jak i mężczyźni, a do tego wielki talent komediowy, złożyły się na obraz zadziornej amantki.

OSTRE TEMPO: NIEPRZECIĘTNA IDOLKA, SWAWOLNA

AMANTKA Popularność, jaką Elżbieta Czyżewska zyskała w Polsce na początku lat 60., trudno porównać z sukcesami innych aktorek. Czyżewska była po prostu uwielbiana przez publiczność: w kraju organizowały się jej fankluby, wielbiciele słali do aktorki listy. Do tego przez trzy lata z rzędu, od 1963 do 1965 roku, zdobywała nagrody w plebiscytach „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszą aktorkę telewizyjną – dwukrotnie Srebrną Maskę i raz, w 1965 roku, nagrodę Złotej Maski. Czym tak bardzo uwodziła widzów? Kipiała świeżością i energią, miała w sobie niezależność i swobodę. „Czyżewska fascynowała mnie szaloną młodzieńczością. To była właściwie dziewczynka, swawolna panienka nie do opanowania”431, mówił Tadeusz Konwicki. „Mówiło się, że Czyżewska to taki Cybulski w spódnicy. Ona nie miała takiej roli jak Zbyszek w Popiele i diamencie, ale w życiu była jego kalką – to samo ostre tempo. Przyjmowała każdą propozycję, kierownicy produkcji ją sobie rano spod domu wyrywali, do którego pojedzie. »To może do mnie, to może do mnie!« – wołali”432, wspominał aktor Władysław Kowalewski. Jako „nieprzeciętna przedstawicielka najmłodszego pokolenia aktorskiego”433, jak pisał o niej Ryszard Kosiński, Czyżewska stała się prawdziwą „pokoleniową idolką”434. Dziewczęta z całej Polski chciały być dokładnie takie jak ona. Ale aktorka, jak przyznawała w jednym z udzielonych w latach 80. wywiadów, zupełnie nie zdawała sobie sprawy z fenomenu, jakim była wówczas dla tylu widzów. „Przypuszczam, że gdybym wtedy była bardziej doświadczona, nie podchodziłabym z taką lekkością do życia zawodowego na korzyść prywatnego. Nie zdawałam sobie sprawy, że dla widzów coś naprawdę znaczę. Siadałam, jak wszyscy, w charakteryzatorni, ktoś wyjmował zagraniczne pismo z fotografią Shirley MacLaine czy Audrey Hepburn i proponował – może umalujemy się w ten sposób? (…) Pamiętam takie zdarzenie z początków mojej pracy aktorskiej: przyszła do mnie dziewczyna z pięknym bukietem i powiedziała, że kwiaty te są od niej i koleżanek, które właśnie dzisiaj zdały maturę. Zapewniła mnie także, iż wszystkie dziewczęta w klasie chcą wyglądać tak jak ja. Zdumiały mnie te słowa bardzo, gdyż byłam chyba ostatnią osobą, która wiedziała, jak »ja« wyglądam”435.

ZŁE DZIECIŃSTWO, LEPSZA MŁODOŚĆ „Według mnie Ela była niezwykle utalentowaną aktorką lat 60. Miała w sobie coś takiego co Édith Piaf – dziecko ulicy, taki wróbelek”436, mówił Andrzej Łapicki. Z francuską artystką Elżbietę z pewnością łączyło jedno: niełatwe dzieciństwo. Elżbieta nie lubiła do niego wracać, to był temat tabu. „Urodziłam się w Warszawie, to chyba powinno wystarczyć”437 – tyle, nawet u schyłku swojego życia, miała na jego temat do powiedzenia. Ale to nie wystarczy, bo bez tła dzieciństwa, o którym nie chciała pamiętać, trudno zrozumieć całe jej życie.

Elżbieta urodziła się w 1938 roku w Warszawie. Jej ojciec zginął w czasie wojny. Z matką, Jadwigą Gimpel, z zawodu krawcową, i młodszą o rok siostrą mieszkała w domu przy Tamce. Jak wspominała jej szkolna koleżanka Teresa Panasiuk, kobieta z córkami żyła w bardzo ciężkich warunkach: „W domu nie było kanalizacji, wodę trzeba było przynosić. Duża bieda, nawet jak na tamte trudne, powojenne lata”438. Mając siedem lat, Elżbieta zaczęła naukę w szkole podstawowej prowadzonej przez siostry szarytki. Po dwóch latach matka oddała ją do innej instytucji prowadzonej przez siostry zakonne: zakładu dla sierot w Brwinowie. Stamtąd po roku na kolejne pięć lat trafiła do domu dziecka w Konstancinie. W domu dziecka znalazła się też siostra Elżbiety. Dlaczego matka je oddała? Z biedy, alkoholizmu, nieumiejętności opieki nad dziećmi? „Babcia miała piękną twarz, przed wojną pozowała do reklamy pasty do zębów. Była też alkoholiczką i złą matką. Miała przerażające metody wychowawcze – jak jedna córka narozrabiała, lanie dostawała druga”439, mówiła siostrzenica Elżbiety, Magdalena Komorek. Jeszcze będąc w domu dziecka, Elżbieta trafiła do Zespołu Pieśni i Tańca „Skolimów”. W ten sposób narodziło się w niej zainteresowanie sceną, teatrem. W liceum Elka mogła dalej je rozwijać, bo jej szkoła znajdowała się pod opieką Teatru Polskiego. Wspomnienie domu dziecka już wtedy przestało dla niej istnieć. „To nie jest temat do rozmów”440, mówiła swojej szkolnej koleżance Kirze Sztajnberg. W tym czasie pochłaniał ją już świat teatru. Chciała być jego częścią, dlatego w liceum aktywnie działała w kółku artystycznym: recytowała wiersze, tańczyła – potrafiła się wspaniale poruszać. „Miała tylko jeden mankament. Gorzej śpiewała. Ale poza tym nie brakowało jej wielu innych talentów, na przykład plastycznych, na zajęciach przepięknie lepiła z gliny, bardzo dobrze rysowała i szyła. Zawsze była ubrana z fantazją”441. Czyli jak? „Kupowało się za pięć złotych metr perkalu w kwiatki, super się to marszczyło. Ze starych prześcieradeł, krochmalonych, robiło się halki. Farbowało się bluzki, wycinało wielkie dekolty. Na nogi trumniaki – to były pepegi, w których wycinało się tę część sznurowaną i farbowało na czarno”442, zdradza Sztajnberg. Dobrą okazją do pokazania swoich talentów była też… popularyzacja kultury w PGRach. „Wtedy były takie akcje, żeby młodzież szkolna występowała na wsi. Te PGR-y to była bida z nędzą. Warunki były strasznie przaśne. Jechałyśmy ciężarówkami albo furmankami. Miałyśmy krzewić kulturę”443, wspominała aktorka Elżbieta Kubera, która chodziła z Czyżewską do liceum. Po egzaminie dojrzałości szkoła teatralna wydawała się naturalną kontynuacją zapoczątkowanej drogi. O uroku młodej Elżbiety niebawem miała przekonać się cała Polska. Był 1956 rok.

WARSZAWSKA DZIEWCZYNA: WAMP, ZETEMPÓWKA, HARCERKA Na pierwszym roku w warszawskiej szkole teatralnej Czyżewska dała się poznać jako jedna z najzdolniejszych studentek. Jak wspominał jej kolega ze studiów, Leon Łochowski:

„Ela była najlepsza, pierwsza na roku. I to zaczęło wzbudzać zazdrość koleżanek. Dziewczyny raczej za nią nie przepadały”444. Całe szczęście nie wszystkie. Przez rok Elżbieta mieszkała w akademiku w jednym pokoju z Beatą Tyszkiewicz. Elżbiecie nie przysługiwał akademik – była przecież zameldowana w Warszawie, w domu matki, i to podobno Tyszkiewicz udało się zorganizować dla niej miejsce w Dziekance. Obie aktorki były nierozłączne. „Wszędzie chodziłyśmy razem, żywiłyśmy się galaretkami owocowymi, żeby nie jeść ciężkich obiadów”445, opowiadała Tyszkiewicz. Po latach w swojej autobiografii tak pisała o przyjaciółce: „Elżbieta się wyróżniała, miała najpiękniejsze nogi w szkole. Była bardzo śmieszna i inteligentna, szybka, żywa, złośliwa, miała czarujący uśmiech, coś w niej błyszczało. Miała w sobie ziarnko szaleństwa. Każde jej słowo, każde zdanie było perełką. Mówiła z szybkością karabinu maszynowego. Jej życie dowodzi, że jest szalona”446. Do filmu Czyżewska trafiła wcześnie i – jak sama mówiła – stało się to przez zupełny przypadek. „Po pierwszym roku studiów byłam na wakacjach na Mazurach z koleżankami ze szkoły teatralnej. W tej samej wiosce Jan Łomnicki kręcił dokument i udało mi się zagrać jakąś dziewczynę, która przechadza się w tle. Tak to jest: poznajemy kogoś i koło się toczy... Stanisław Bareja był asystentem Łomnickiego (...)”447. Zanim jednak Czyżewska na dobre skradła serca widzów, grając w „trylogii matrymonialnej” Barei, udało się jej podbić warszawskie środowisko artystyczne. W 1958 roku trafiła do STS-u – Studenckiego Teatru Satyryków. „(...) STS nauczył mnie innego, nie akademickiego sposobu grania, którego myśmy się uczyli w szkole – tylko kontaktu z publicznością, aluzji politycznej, bo te śpiewania »Od czasu do czasu jest zima. Raz na rok, albo dwa« – to wcale nie chodziło o zimę, tylko jakieś inne zdarzenia. Ten kontakt z publicznością. Pewien skrót. Mówienie powyżej głowy cenzora do publiczności – nawet w sytuacjach, w których gramy coś sto lat później w innym języku, to się szalenie przydaje”448. W czasie swojego pierwszego przedstawienia, 16 grudnia 1958 roku, Elżbieta wykonała piosenkę Agnieszki Osieckiej Kochankowie z ulicy Kamiennej, którą szybko okrzyknięto kultową. Mówiono o niej także, że jest „hymnem lirycznym STS-u”449. „Wtedy panowała moda, żeby być młodą dziewczyną. W STS-ie stworzyliśmy stwora – mieszaninę kołchoźnicy, wampa, zetempówki, harcerki i opozycjonistki”450, mówiła Osiecka. I właśnie Elżbieta Czyżewska okazała się idealnym wcieleniem tej STS-owej dziewczyny. Czyżewska, która w STS-ie się w znacznym stopniu ukształtowała, stała się też jego wizytówką – ze swoim głosem, dowcipem, charakterystycznym, jak mówił Andrzej Łapicki, „warszawskim”451 sposobem mówienia. Nie wszyscy go lubili, nie u wszystkich też wzbudzał podziw głos Elżbiety. Wiele osób uważało, że aktorka nie umie śpiewać, nie ma słuchu. Wydaje się jednak, że Elżbieta była muzykalna, a przede wszystkim była bardzo zdolną aktorką. Jej interpretacje porywały ludzi. „(...) Wszyscy się w niej zakochaliśmy, bo była zjawiskiem niezwykłym. Duża, pyzata buzia, włosy typu siano, odrobina piegów, uroda raczej proletariacka. Obłędny biust, który doprowadzał chłopców do szaleństwa, arystokratyczne dłonie i szalenie zgrabne nogi. Jej uśmiech – najcudowniejszy, jaki widziałam w życiu. Obłędny, czarujący, pełen radości i inteligencji, a także ironii

względem otaczającej rzeczywistości. Imponowało mi to, że Ela zawsze miała pomysł na życie”452, pisała Osiecka. Agnieszka Osiecka bardzo przyjaźniła się z Czyżewską. „Kiedyś prowadziłyśmy we dwie »ironiczny tryb życia«. Malowałyśmy włosy na niebiesko, rzucałyśmy narzeczonych dla kawału (np. obie naraz – w sylwestra, na balu w teatrzyku), jeździłyśmy do różnych miast, chowałyśmy się, kupowałyśmy tanie antyki i oddawałyśmy byle komu... Na naszej saskokępnej kanapie przesiadywałyśmy Bóg wie ile wieczorów, żrąc pierniczki i pijąc koniaczek, i przewalając się z kąta w kąt w przekonaniu, że jesteśmy najwspanialsze, najśmieszniejsze i najpotworniejsze na świecie, że wszystko nam wolno i w ogóle zrobimy, co będziemy chciały”453. Od czasów STS-u Czyżewska przyjaźniła się także z Olgą Lipińską, która wspominała, że Elżbieta próbowała z niej zrobić „piękną królewnę”, a z Agnieszki Osieckiej „światową modelkę”: „Malowała mnie, obcinała włosy, skracała spódnicę, po prostu upatrzyła sobie mnie na modelkę. Uważała, że jej przyjaciółka nie może tak beznadziejnie wyglądać. Próbowała także zrobić światową modelkę z Agnieszki Osieckiej. Agnieszka była bardziej oporna niż ja i za nic nie dała sobie zrobić na głowie burzy loków. Elkę złościł do białości bezpłciowy, jak mówiła, blond ogonek Agnieszki”454. Elżbieta nie dawała jednak za wygraną. Podobno po latach, kiedy Osiecka odwiedziła aktorkę w Nowym Jorku, ta spaliła w kominku prawie wszystkie ubrania, które Osiecka przywiozła ze sobą na cały pobyt. Została w jednej sukience – tej, którą akurat miała na sobie. Prawdziwy kryzys w ich przyjaźni nastąpił w 1988 roku. Wówczas ukazała się książka Osieckiej Biała bluzka. Bohaterka książki nosiła imię Elżunia, a jej chaotyczny, mocno zakrapiany alkoholem życiorys i bolesna przeszłość odsłoniły wiele faktów znanych z życia Czyżewskiej. Wtedy większość z nich, na czele z pobytem Elżbiety w domu dziecka, było tajemnicą.

URODA PROSTO Z EKRANU, UROK DZIEWCZYNY DO WZIĘCIA „Wyróżniała się niekonwencjonalnym zachowaniem, inteligencją i wdziękiem. Miała to wszystko, co powinien mieć aktor”455, mówiła o Elżbiecie Olga Lipińska. „Czyżewska była gwiazdą największego formatu. I to nie tylko sprowadzoną do symbolu seksu czy popularności, ale przede wszystkim symbolem wszechstronnego aktorstwa na wysokim poziomie”456, dodawał Daniel Olbrychski. Elżbieta była świetną aktorką, bo w swoim graniu była naturalna, autentyczna. I z tych samych powodów Czyżewska była uznawana za symbol seksu: miała w sobie energię, naturalność i swobodę. Nie była klasyczną pięknością, ale potrafiła uwodzić mężczyzn urodą przez jednych nazywaną proletariacką, przez innych – swojską. „Była taka różowa, niewinna. Uroda słowiańska. Pociągała intelektualistów, reżyserów. Ciągle ktoś się koło niej kręcił. To nie było związane z erotyzmem. W niej było coś takiego polskiego. Nie powiem wiejskiego, ale może. Takie

swojskie, do wzięcia. Ona była z dna, ludzie tego nie wiedzieli, ale czuli, że ona jest dostępna”457, mówił o Czyżewskiej Jerzy Gruza. Trzeba jednak pamiętać, że Elżbieta miała świetne warunki fizyczne. Zgrabność, proporcjonalność jej ciała była uzupełnieniem jej dziewczęcości. O swojej urodzie przewrotnie mawiała: „(...) Przecież nie należałam do dziewczyn wyróżniających się urodą. Jeżeli komuś mogło się tak wydawać, to tylko dlatego, że występowałam w filmach, w których partnerzy mówili mi »jaka jesteś ładna« lub wyśpiewywali inne komplementy, jak Daniel Olbrychski w Małżeństwie z rozsądku. Uroda niejako zeszła na mnie z ekranu”458. Przywołane już Małżeństwo z rozsądku, podobnie jak Mąż swojej żony i Żona dla Australijczyka to trzy „matrymonialne” komedie Barei, dzięki którym Czyżewska tak zapadła widzom w pamięć. Jeszcze w 1987 roku mówiła, że uważa Bareję za „najgenialniejszego” polskiego reżysera. „To właśnie dzięki Barei, dzięki rolom w jego komediach byłam kiedyś gwiazdą. Żałuję, że nie mogłam zagrać w emitowanym niedawno serialu Alternatywy 4”459, dodawała. Bo chociaż Czyżewska do wyjazdu z Polski zagrała w ponad dwudziestu filmach, wśród których nie brakowało ról dramatycznych, to widzowie kochali ją przede wszystkim jako aktorkę komediową: pełną życia, zawadiacką i radosną. Dla Czyżewskiej role komediowe, które należały do jej ulubionych, zawsze były wyzwaniem. Jak mówił Andrzej Wajda, Elżbieta należała do niewielkiego grona aktorek, które miały odwagę i potrafiły „zagrać śmiesznie”460. Jej gra aktorska nie była obciążona lękiem, że efekt będzie żałosny lub dwuznaczny.

MIŁOŚĆ I INNE NIESZCZĘŚCIA Filmowe sukcesy matrymonialne niestety nie przełożyły się na powodzenie w życiu osobistym. Pierwszym ważnym mężczyzną w życiu aktorki był Jerzy Skolimowski. Ich związek zaczął się, jeszcze kiedy Elżbieta była w szkole teatralnej. Co ciekawe, powszechna jest informacja, że byli oni małżeństwem, jednak nawet najbliżsi przyjaciele i znajomi pary nigdy nie byli tego pewni. W ich wspomnieniach Czyżewska i Skolimowski zapisali się jednak jako udana, choć nieco ekscentryczna para: oboje niezależni intelektualnie, wyraziści charakterologicznie. „Uważam, że byli bardzo dobrą parą, trochę studencko-artystyczną, szaloną, łączyła ich silna więź. (…) Chyba nie byli małżeństwem, tak mi się wydaje, bo nigdy na ten temat nie rozmawialiśmy”461, wspominał reżyser Andrzej Kostenko, przyjaciel Skolimowskiego od czasu studiów. Para mieszkała w kawalerce Jerzego przy ulicy Górczewskiej. Mieszkanie niewielkie, ale własne, co w pierwszej połowie lat 60. było dużym osiągnięciem. Skolimowski był wówczas obiecującym reżyserem, ale to Elżbieta była prawdziwą gwiazdą. O ich związku tak naprawdę wiadomo niewiele, poza tym, że dla obojga był ważny. „Pasowali do siebie, tylko stale się kłócili. Elka nie była łatwa, zresztą on też nie”462, mówił Andrzej Łapicki. Czy w ich życiu były romanse? Być może, w końcu, jak mówił Kostenko „(...) wtedy takie rzeczy w środowisku zdarzały się dość często”463. Z pewnością były flirty, głównie

ze strony Elżbiety, która nierzadko kokietowała żonatych mężczyzn, co – delikatnie mówiąc – nie przysparzało jej popularności wśród ich wybranek. Elżbieta lubiła prowokować. „Była kochliwa, cały czas się wymykała”464, wspominał Kazimierz Kutz. Podobno wielką, lecz niespełnioną miłością w życiu Elżbiety Czyżewskiej był Andrzej Łapicki. Jak wspominała Zuzanna Łapicka, córka aktora: „Byłam dzieckiem, gdy przyjechała do Chałup ze Skolimowskim i z Gołasem, z którym kręciła Żonę dla Australijczyka. Na plaży zdziwiłam się, że ojciec poszedł aż na sam koniec falochronu. Skoczył do wody, choć wcześniej tego nie robił, a woda była lodowata. Poczułam zazdrość, że popisuje się przed Elą. Krzyczeliśmy z brzegu: »Jak woda?«. Ojciec udawał, że świetna: »Zupa!«. Czyżewska na to: »Chyba chłodnik«. Zorientowałam się, że flirtują”465. Elżbieta flirtowała z Łapickim jeszcze w ostatnich latach swojego życia. Andrzej Łapicki wraz z córką przyjeżdżał do Nowego Jorku w odwiedziny do swojej wnuczki – Weroniki Olbrychskiej. Wspólnie z Elżbietą zwykli siadać do wigilijnego stołu. Jednak flirty Elżbiety były na nic i nie robiły na Łapickim żadnego wrażenia. „Kiedy byłam trochę starsza, obserwowałam Elkę i Skolimowskiego. Uważałam, że są jak markiza de Merteuil i Valmont z Niebezpiecznych związków, podobnie jak oni bawili się środowiskiem i różnymi układami. Ela błyszczała, była królową. Przysłuchiwałam się jej dowcipnym, trochę cynicznym rozmowom”466, dodawała Zuzanna Łapicka. Ich związek zakończył się w 1965 roku. Zostały po nim role Czyżewskiej: w filmach Walkower i Rysopis, a także w etiudach reżysera, takich jak choćby Erotyk. W tym ostatnim, nazywanym przez samego Skolimowskiego „żartem filmowym”, widzimy Elżbietę Czyżewską i Gustawa Holoubka w surrealistycznej scenerii, pełnej emocji i napięcia. „The New York Times” po śmierci Elżbiety napisał, że właśnie dzięki Erotykowi aktorka stała się w PRL-u „narodowym symbolem seksu”467. W niedługim czasie po rozstaniu ze Skolimowskim Elżbieta spotkała mężczyznę, który wywrócił do góry nogami jej dotychczasowe życie. Choć właściwie to on wypatrzył ją. W 1965 roku w Teatrze Dramatycznym miała miejsce premiera sztuki Po upadku Arthura Millera. Grająca główną rolę Czyżewska wcielała się... w Marilyn Monroe. Dzięki tej kreacji przylgnie do niej kolejny nasycony erotyzmem epitet: „polska Marilyn Monroe”. Davida Halberstama, amerykańskiego korespondenta „The New York Timesa” w Polsce, tak zachwyciła kreacja Elżbiety i jej urok, że postanowił zdobyć serce aktorki. Jego zabiegi w krótkim czasie zakończyły się sukcesem – aktorka przyjęła jego oświadczyny. Trudno dziwić się kochliwej Elce: Halberstam był prawdziwą gwiazdą amerykańskiego dziennikarstwa. Jako korespondent w czasie wojny w Wietnamie napisał książkę, w której zaprzeczał oficjalnym, zwycięskim przekazom rządu USA. Za swoją pracę otrzymał w 1964 roku Nagrodę Pulitzera. Do tego był po prostu bardzo przystojny: wysoki, brunet, „z pięknym niskim głosem”468. Ich wspólne życie w Polsce nie było jednak łatwe. Wprawdzie początkowo Halberstam został przyjęty z pewnym entuzjazmem: w jego krytyce USA widziano potencjał do wykorzystania przez ówczesne komunistyczne władze, jednak szybko okazało się, że nadzieje pokładane w dziennikarzu są płonne. Amerykanin żydowskiego pochodzenia, na dodatek interesujący się polskim antysemityzmem, był stale śledzony i inwigilowany. Również Elżbieta stała się obiektem zainteresowania SB. Ich ślub, zaplanowany wstępnie na 25 kwietnia 1965 roku, w rzeczywistości się nie odbył –

weselni goście nie przypuszczali, że uczestniczą w fikcyjnej imprezie, bo państwo młodzi nie dostali zgody na ślub. W prawdziwej uroczystości, która miała miejsce 13 czerwca, brali udział już tylko świadkowie. Przebieg tej romantycznej historii stawał się coraz bardziej ponury. „Po ślubie zamieszkaliśmy w hoteliku przy ul. Zgody – tam byli zakwaterowani korespondenci. Co jest romantycznego w tym, że cały czas byliśmy obserwowani, a nasze telefony były na podsłuchu? Zaczęłam dostawać coraz mniej propozycji zawodowych”469, wspominała po latach Elżbieta. Prawdziwy kryzys przyszedł w 1967. Wówczas Halberstam opublikował w dzienniku „The New York Times” artykuł krytykujący Władysława Gomułkę. Akredytację cofnięto mu „w związku z całokształtem jego dezinformującej i oszczerczej działalności”470, a dziennikarz wyjechał do Paryża. W Polsce narastała antysemicka nagonka. Elżbieta wahała się, nie wiedziała, co powinna zrobić – jechać za ukochanym w nieznane czy zostać w kraju, w którym ma już pozycję gwiazdy. W końcu zdecydowała się pojechać do Paryża. O tym, ile odwagi i determinacji miała w sobie w tym czasie Elżbieta, świadczy pewna historia, którą opowiadała, zaprzyjaźniona z Davidem i Elżbietą, dziennikarka Barbara Ungeheuer: „To było niesamowite. David miał być drużbą mojego męża i oczywiście chciał, żeby Elżbieta była na ślubie razem z nim. Ale ponieważ ona miała jeszcze polski paszport, nie mogłaby szybko dostać wizy, więc wpadła na pomysł, że ucharakteryzuje się na sekretarkę »The New York Timesa« w Paryżu i przekroczy granicę z jej dokumentami. Założyła okulary przeciwsłoneczne, wokół głowy owinęła wielki szal. Jechali z Davidem angielskim samochodem sportowym, a Ela wyglądała w nim jak angielska dama. Jej odwaga wprawiła wszystkich w osłupienie, nikt z nas nie zdobyłby się na coś takiego”471. Do Polski Czyżewska przyjechała jeszcze na krótko w 1968 roku – by zagrać w filmie Andrzeja Wajdy Wszystko na sprzedaż, poświęconym pamięci Zbigniewa Cybulskiego. Stało się to możliwe dzięki wielkim staraniom Beaty Tyszkiewicz i Andrzeja Wajdy: „Strasznie zależało mi, żeby Ela zagrała, namówiłam Andrzeja, który poruszył niebo i ziemię. Jak wylądowała na Okęciu, czekałam na nią z kontraktem, żeby podpisała i nie było odwrotu”472, mówiła Tyszkiewicz. Ale ten krótki pobyt w Polsce nie był łatwy. Nagonka na aktorkę, która rozpoczęła się jeszcze przed jej wyjazdem do Paryża, rozpętała się na dobre. Prasa wypominała zdradę, zaś sama Czyżewska czuła się zaszczuta. Nie czekała nawet na premierę filmu. Kraj opuszczała w atmosferze upokorzenia – na lotnisku zgotowano jej nieprzyjemną kontrolę osobistą.

PANI HALBERSTAM – KTO TO W OGÓLE JEST? W ten sposób Elżbieta znalazła się ze swoim mężem w Nowym Jorku. David Halberstam w nimbie chwały, jak mówiła Zofia Czerwińska, „był traktowany jak bohater. Przywiózł ze sobą piękną, zdolną aktorkę, którą wyrwał komunistom”473. A Elżbieta? Czekała ją trudna adaptacja do nowego życia. Poszukiwania na nowo swojej tożsamości: jako kobieta, żona i aktorka. „Wychodzę na ulicę i kłania mi się sprzedawca. »Good morning, Mrs Halberstam. How are you?«, odpowiadam »Good morning« i myślę sobie, kim ja

właściwie jestem?”474 – pisała Elżbieta w liście do Beaty Tyszkiewicz. Małżonkowie zamieszkali na 48 ulicy w pięknym, trzypiętrowym brownstone – domu z ogrodem w samym centrum Manhattanu. Obcy świat, w który nagle została rzucona Elżbieta, otworzył przed nią nowe możliwości, bynajmniej nie natury zawodowej. „Ela obracała się w takim towarzystwie, do którego emigranci raczej nie mają w Ameryce dostępu. Ten świat otworzył dla niej jej mąż, znakomity dziennikarz (…)”475, mówił Andrzej Wajda. W mieszkaniu Elżbiety i Davida regularnie bywała amerykańska elita: literaci, politycy, dziennikarze, aktorzy. Elżbieta przyjaźniła się z takimi pisarzami jak William Styron, Arthur Miller, Kurt Vonnegut czy John Guare. Kiedy w 1968 roku Halberstam wspierał kampanię Roberta Kennedy’ego, Elżbieta zaznajomiła się ze słynnym amerykańskim klanem. W ich domu gośćmi byli także aktorzy: Dustin Hoffman czy Jane Fonda. Elżbieta, inteligentna, zawsze oczytana, była przez tych wszystkich ludzi traktowana z dużą serdecznością, jako część środowiska. Można było z nią nie tylko ciekawie porozmawiać, ale też dobrze się przy niej czuć. Bez cienia przesady, oczarowywała ludzi. Oczywiście Czyżewska bardzo szybko odnalazła się w środowisku emigracyjnym, a nawet więcej. „Ona prowadziła coś w rodzaju »konsulatu polskiego«. Ktokolwiek z polskiego środowiska artystycznego czy literackiego przyjechał do Nowego Jorku, zaraz był u niej”476, wspominał Bernard Weissman, sąsiad Davida i Elżbiety. Ich życie było wspaniałe i ekscytujące, ale też coraz bardziej wyczerpujące i męczące. Szczególnie dla Davida, dla którego najważniejsza była praca. „Był fantastycznie pracowitym dziennikarzem. W stanie nieustannej mobilizacji. W jego pokoju pod ścianami leżały sterty notatek do kolejnych książek. Wszystko na papierze, bo wtedy jeszcze nie było dyktafonów. Z czasem przestał pracować w gazecie. Był już na to zbyt znany. Pisał własne książki”477, mówił Daniel Passent. Elżbieta, pozbawiona możliwości spełnienia w życiu zawodowym, bez reszty skupiła się na życiu towarzyskim. Rola kochającej żony u boku pracującego, odnoszącego coraz większe sukcesy męża zupełnie jej nie satysfakcjonowała. Czyżewska potrzebowała emocji, chciała, żeby coś się działo. Dlatego w swoim domu przyjmowała dosłownie wszystkich emigrantów z Polski. „Jakiś nieudany reżyser, jakiś fotograf, jakiś niebieski ptak. Powiedziałbym, że element nieciekawy. Przemieszkiwali, nocowali, niektórzy może byli zaprzyjaźnieni z Elżunią. Bardzo im pomagała. Była hojna. Miała szeroki gest”478, wspominał Passent. Przyjezdni nierzadko wykorzystywali Elżbietę, a co za tym idzie, Davida. Cierpliwość dziennikarza była regularnie wystawiana na próbę. Za każdym razem gdy wracał do domu, spotykał w nim zupełnie obcych ludzi. Jeżeli akurat ich nie było, zazwyczaj mieszkanie było pogrążone w chaosie. David chciał stworzyć z Elżbietą prawdziwy, spokojny, amerykański dom. Poza kompletną dezorganizacją życia cała sytuacja miała też coraz bardziej nieprzyjemne konsekwencje finansowe. Słynna jest już anegdota o tym, jak to Halberstam otrzymał do zapłaty rachunek za sztuczną szczękę. Musiał zafundować nowe uzębienie zupełnie nieznanej osobie. Standardem wśród ekstremalnych opłat były też niebotycznie wysokie rachunki za telefon. „Opis ich życia wystarczyłby na książkę! Wierzę, że była między nimi wielka romantyczna miłość. W pewnym momencie po prostu się wypaliła”479, mówiła pisarka

Nancy Weber, najbliższa przyjaciółka Elżbiety. Czyżewska coraz częściej uciekała w alkohol. Miała też bardzo złe relacje ze swoją teściową, która regularnie odwiedzała ją pod nieobecność Halberstama. Matka Davida, „kulturalna starsza pani”, miała w czasie tych wizyt stały dylemat. „Kiedyś zapytała mnie, czy wszyscy w Polsce mają takie duże rodziny. Odpowiedziałam, że niektórzy mają większe, inni mniejsze. Bo Elżbieta zawsze jej wmawiała, że goście z Polski w ich domu to kuzyni”480, opowiadała dziennikarka Joanna Kranc. Halberstam nie wytrzymał, kiedy pewnego dnia wrócił wcześniej z wyjazdu służbowego i drzwi w jego własnym domu otworzył mu obcy, zupełnie nagi mężczyzna. Ich rozstanie pod koniec 1975 roku rozpoczęło najmroczniejszy okres w życiu Elżbiety.

ŻYCIE W RUINIE „Jechałam do Nowego Jorku i nawet nie znałam angielskiego. Nie byłam idiotką, wiedziałam, co to oznacza. Jeśli chcę wrócić do zawodu, a to było dla mnie oczywiste, czeka mnie ogromny wysiłek. Ale tak naprawdę zupełnie nie zdawałam sobie sprawy, jak bardzo różni się praca aktora w Polsce i Stanach”481, opowiadała po latach Elżbieta Czyżewska. Czy wychodząc za mąż, liczyła na to, że nazwisko jej męża pomoże jej w wielkiej karierze? „Halberstam umawiał ją na spotkania. Bez sukcesów. W tamtych czasach przyjaźniłam się z Amerykanką, która pracowała na Broadwayu. Opowiadała mi: »Słuchaj, co ta Czyżewska wyprawia! Przychodzi pijana na casting. Awanturuje się«”482, wspominała Joanna Kranc. Inni jej znajomi mówili, że Elżbieta była bardzo zdeterminowana, zależało jej na graniu, potrafiła zmobilizować się w każdej chwili: „(…) była gotowa o trzeciej rano wstać i jechać na przesłuchanie, za każdym razem starannie się przygotowywała. Tylko jaką trzeba mieć odporność, kiedy jest się odrzucanym kolejny raz. Bo ten jej akcent...”483, mówił Janusz Głowacki. Akcent faktycznie był problemem, przeszkodą nie do pokonania. Ale czy tylko o to chodziło? Elżbieta już pod koniec małżeństwa z Halberstamem zaczęła mieć ogromne problemy z alkoholem. „Choroba alkoholowa posunęła się tak daleko, że ona po prostu nie kontrolowała ani małżeństwa, ani swojej sytuacji zawodowej, ani towarzyskiej”484, wspominała Joanna Rostropowicz-Clark. Przez kolejne kilkanaście lat, od rozwodu w 1977 roku, życie Elżbiety było ciągiem autodestrukcyjnego szaleństwa. Aktorka miała również poważne problemy finansowe, które towarzyszyły jej do śmierci. Po rozwodzie Halberstam wypłacał jej alimenty, ale dopóki sąd nie ustalił, że mają one przychodzić z banku, David i jego druga żona nagminnie opóźniali płatności. „Najgorsze lata to był okres bezpośrednio po rozwodzie – David zmniejszył jej alimenty, piła coraz więcej. Najpierw przeniosła się na 60 ulicę, obok mieszkała Marysia Konwicka. To jeszcze nie było złe mieszkanie, pamiętam, że kiedyś spotkałam tam Tadeusza Konwickiego, także wiele innych osób, które czuły się bezradne, patrząc, jak sytuacja Eli systematycznie się pogarsza. Później przeprowadziła się na dół miasta, na 7 ulicę. Bardzo nieciekawa okolica. To była już bieda. Miała wtedy swojego pieska, Halinkę, którą przywiozła

z Polski. Bywało, że one jadły z Halinką z jednej puszki. Ale Ela bardzo niechętnie o tym mówiła. Zawsze dbała o swoją godność i prywatność. I nigdy się nie skarżyła. Kiedy przestała pić, zaczęła więcej grać i dostawała za to gaże”485, dodawała RostropowiczClark. Alkohol był najgorszym problemem Czyżewskiej. Największym w latach 80. Uzależnienie, depresja, funkcjonowanie – w chwilach trzeźwości – na potwornym kacu, rujnowały jej życie. Znalazła jednak w sobie siłę, żeby zerwać z nałogiem – praktycznie w jednym momencie. Aktorka Zofia Czerwińska wspominała, że stało się to po napadzie, którego padła ofiarą, będąc pod wpływem alkoholu: „Wzięła do siebie do domu jakiegoś faceta, którego poznała w kawiarence na dole. I on się na nią rzucił, bynajmniej nie w celach erotycznych, tylko chciał ją zabić. Okazało się, że to psychopata. Elka cudem mu się wymknęła. Była ciężko chora ze strachu”486. Bernard Weissman wspominał, że moment, w którym Elżbieta zrezygnowała z alkoholu, zbiegł się z obchodzonym przez niego i jego rodzinę żydowskim świętem Paschy: „Otóż wtedy Elżbieta przyszła do nas i powiedziała, że koniec z piciem. Od tej pory nie tknęła kropli alkoholu”487. Czy czas podjęcia tej decyzji był symboliczny? Elżbieta w USA bardzo interesowała się judaizmem, to zainteresowanie zaczęło się oczywiście od małżeństwa z Davidem Halberstamem, ale i później miało swoją głęboką kontynuację. Jak wspominała Marta Petrusewicz, Czyżewska „(...) obchodziła wszystkie święta żydowskie, znała fragmenty modlitw po hebrajsku, znała rytuały. Tak jak to ona, wyszukiwała różne ciekawostki, którymi nieraz potrafiła nas, Żydów, zaskoczyć”488. Jej zainteresowanie było jednak typowo badawcze, bo „(...) Elżbieta nie była w jakiś szczególny sposób religijna”489. Czyżewska miała w sobie wielką ciekawość świata, niesamowity, żywy intelekt – to ją wyróżniało. Zresztą tego swojego intelektualizmu była bardzo świadoma. Jak wspominała Magda Dygat, córka Stanisława Dygata: „Nie chciała przestać palić, bo uważała, że palacze są intelektualną elitą: »Wszyscy artyści, a szczególnie egzystencjaliści, zawsze palili, a od czasu wprowadzenia restrykcji stali się dyskryminowaną częścią społeczeństwa«. Była dumna, że do niej należy, tak jakby to było AK czy KOR. Raz zapaliłam razem z nią, żeby poczuć się egzystencjalistką. Elżbieta patrzyła na mnie z zadowoleniem: »Widzisz, teraz wyglądasz jak nowojorska intelektualistka, koleżanka Vonneguta«”490. Jej intelektualizm nie był jednak zwykłą pozą. Jak mówiła Weronika Olbrychska: „Pasja Eli w zgłębianiu tematów ważnych lub mniej ważnych była niedościgła. Jako jej znajomi wiedzieliśmy, że spokojnie możemy utopić telewizor, roztrzaskać radio i usmażyć na rożnie internet, bo z ust Eli poznamy nie tylko najnowsze wersje wszelkich wydarzeń, ale też usłyszymy je z najbardziej dogłębnym komentarzem”491. Prawdziwymi obsesjami intelektualno-spiskowymi Elżbiety była postać Marii Magdaleny i domniemywanie prawdziwego autorstwa sztuk Szekspira. Ale to był margines jej zainteresowań, Elżbieta po prostu miała ogromną wiedzę na temat otaczającego ją świata, którą regularnie zgłębiała. Jej związki z Polską, Polakami i środowiskiem aktorskim ułożyły się w dziwną mapę niejasności i niepowodzeń. Z jednej strony, aktorka na pewno tęskniła za Polską, czuła swoją narodową przynależność, sentyment za światem dawnych sukcesów. Z drugiej jednak

− mieszkanie w Nowym Jorku dawało jej niesamowitą wolność. Mogła żyć w zgodzie ze swoją maksymą: „(...) ja jestem artystką. Ja sobie będę żyła, jak będę żyła”492. Nie jest prawdą, że Elżbieta była w Nowym Jorku aktorką przegraną – wśród amerykańskiej Polonii była prawdziwą gwiazdą, zagrała w wielu sztukach, z dumą uważała się za pracującą aktorkę, która stale chodzi na przesłuchania, gra na off-broadwayowskiej scenie. Nie była to kariera hollywoodzka, ale nie można zapominać o tym, że Elżbieta cały czas grała i w tym graniu była doceniana. W 1990 roku dostała Nagrodę Obie za rolę w sztuce Crowbar w reżyserii Maca Wellmana. Grała też w sztuce Big Potato, wystawionej w Doris Duke Theatre, jak podkreśla Grażyna Drabik – „dużym teatrze broadwayowskim”493. Grała wiele ról drugo-, a nawet trzeciorzędnych, ale zawsze dawała z siebie wszystko. Jak dodawała Drabik: „W Polsce przez wiele lat po wojnie etat w teatrze był jak gdyby legitymacją do uprawiania zawodu. A tutaj tego nie ma. To niezrozumienie sytuacji okazało się jednym z głównych problemów w kontaktach z polskim środowiskiem, które uważało Elżbietę za przegraną. A ona była dumna, że jest pracującą aktorką. »I am a working actor« – podkreślała”494. Poza teatrem Elżbieta cały czas grała też w filmach. Na krótko przed jej śmiercią stacja telewizyjna HBO chciała zaangażować aktorkę do znaczącej serialowej produkcji. Mimo wielu trudności, z jakimi wiąże się kariera aktorska w USA, Czyżewska o nią walczyła. Mimo akcentu zdradzającego jej pochodzenie, własnych słabości i nałogu, który na kilkanaście lat skutecznie utrudnił jej rozwój. To właśnie w czasach choroby Elżbieta zrujnowała sobie opinię wśród wielu znajomych w Polsce. W latach trzeźwości bardzo trudno było ją odbudować. Wciąż jednak zastanawia, dlaczego w amerykańskim życiu Elżbiety największym fiaskiem kończyły się właśnie kontakty z rodakami.

GORYCZ ROZCZAROWANIA, SKANDALE I ŁZY „Ona miała coś, co nazywa się »słowiańską duszą« – była niesłychanie szczodra. Na przykład jeśli podziwiałaś pierścionek na jej palcu, nalegała, żebyś go przyjęła”, mówiła Barbara Ungeheuer. Szczodrość Elżbiety przejawiała się też tym, że każdego, kto tylko zwrócił się do niej o pomoc, przyjmowała u siebie, starała się pocieszyć i zrozumieć. Dlatego gdy pewnego dnia 1982 roku w jej drzwiach stanęła Ewa Pacuła, Czyżewska bez chwili wahania przyjęła ją do swojego mieszkania, wsparła finansowo, ofiarowała swoje zawodowe kontakty. Przyjaźń szybko się skończyła – Pacuła samodzielnie zaczęła odnosić sukcesy, a Czyżewska została z gorzkim poczuciem wykorzystania. Po latach Yurek Bogajewicz postanowił nakręcić film opowiadający historię Czyżewskiej i Pacuły. Elżbiecie pomysł się spodobał, zwłaszcza gdy okazało się, że miałaby zagrać w nim główną rolę. Scenariusz filmu był jednak dla Czyżewskiej nie do przyjęcia. Zamiast Elżbiety w filmie zagrała Sally Kirkland, która za tę rolę otrzymała w 1988 roku nominację do Oscara. Innym ogromnym zawodem była dla Czyżewskiej historia Polowania na karaluchy Janusza Głowackiego. Elżbieta, poza swoimi licznymi niewykorzystanymi talentami, znana

także ze zdolności literackich i inscenizacyjnych pomysłów, zaangażowała się w pomoc Głowackiemu. „Razem siedzieli i nieomal wspólnie pracowali nad tą sztuką (…). Kiedy doszło do wystawienia sztuki w teatrze nowojorskim, to zamiast niej zagrała inna aktorka. W pewnym sensie zachowanie Janusza było zrozumiałe, nie on decydował o obsadzie przedstawienia. Trudno też się dziwić Elżbiecie, że czuła się zawiedziona”495, opowiadała Joanna Rostropowicz-Clark. W latach 80. Czyżewska zagrała w kilku filmach w Polsce, między innymi w Debiutantce Barbary Sass, wraz z Andrzejem Łapickim i Dorotą Stalińską. Aktorka była wówczas w nie najlepszej kondycji: „(...) przychodziła na zdjęcia spóźniona, na kacu. Pojawił się też kolejny problem – Elżbieta znienawidziła inną aktorkę, Dorotę Stalińską”496, mówiła Sass. Spotkanie na planie z Czyżewską Stalińskiej utkwiło w pamięci wyjątkowo mocno: „My z Elą w jakiś sposób polubiłyśmy się, chociaż ona potrafiła wykrzykiwać: »Kurwa, jesteś taka zdolna jak ja! Wykończę cię, zniszczę cię«. Traktowałam to z przymrużeniem oka... do czasu, kiedy kręciłyśmy scenę w wodzie, podczas której ona chciała chyba jednak naprawdę mnie utopić. Wygrałam tę podwodną walkę tylko dlatego, że byłam od niej o wiele silniejsza”497. Czyżewska na planie Debiutantki podobno robiła też inne skandaliczne rzeczy, na przykład rozbierała się. Jak opisywała Stalińska: „Namiętnie obnażając publicznie swoje pomarszczone ciało, chciała jakby na przekór wszystkim wokół udowodnić, że ciągle jest młodą, atrakcyjną kobietą... Czułam się tak potwornie zażenowana tymi zachowaniami, że w końcu się od niej odcięłam... choć szczerze było mi jej żal”498. W latach 90. Elżbieta wyszła z alkoholizmu, zaczęła porządkować swoje życie, na poważnie odbudowywać swoją karierę. W 1994 roku przyjechała do Polski, żeby zagrać w Teatrze Dramatycznym w Szóstym stopniu oddalenia Johna Guare’a. Sztuka okazała się wielką klapą. Zmiażdżona przez krytykę, chłodno odebrana przez widzów, przestała być wystawiana po kilkunastu spektaklach – podejmowała mało popularne w ówczesnej Polsce problemy odmienności rasowej i seksualnej. Jednak największym skandalem, jaki jej towarzyszył, była reakcja polskiego środowiska teatralnego na samą Czyżewską. W czasie premiery na widowni siedziało wielu jej dawnych „przyjaciół”: „Proszę sobie to wyobrazić. Czyżewska, legenda Polski, po latach wchodzi na scenę Teatru Dramatycznego. Normalna reakcja powinna być taka, że dostaje brawa. Na wejściu. Stałem wtedy – jak zwykle na premierach – w takim przejściu z tyłu. Byłem przekonany, że będzie przyjaźnie przyjęta, a tutaj było wręcz odwrotnie – powiało chłodem. Trzy minuty po rozpoczęciu spektaklu. To nie było tak, że ona wchodziła po godzinie i sztuka zdążyła wszystkich zirytować. Ją to bardzo speszyło i zaczęła grać nerwowo”499, mówił reżyser spektaklu Piotr Cieślak. Pomimo tego, że Czyżewska nie piła już wówczas od kilku lat, dalej rozpuszczano pogłoski o jej chorobie alkoholowej. Środowisko bardzo wyraźnie pokazało jej, że nie zasługuje na szacunek.

ODWAGA PRZEDE WSZYSTKIM

W 2008 roku u Czyżewskiej wykryto raka przełyku. „Była nieprawdopodobnie dzielna. Kiedy szła na operację, ubrała się w elegancki kostium, założyła całą biżuterię, a przed szpitalem wypaliła ostatniego papierosa”500, wspominał Darek Zaręba, jeden z nowojorskich przyjaciół Elżbiety, który był z aktorką do samego końca. Jej choroba była straszna i bolesna. W styczniu 2010 pojawiły się przerzuty do mózgu, mimo to aktorka wierzyła, że zdoła jeszcze pokonać nowotwór. „Elżbieta czuła, że jak pójdzie do szpitala, to już z niego nie wyjdzie. Dlatego, chociaż te ostatnie dni były potwornie ciężkie, za wszelką cenę chciała zostać u siebie. Naprawdę nie wiem, jak ona znosiła ten potworny ból”501. Czyżewska wyszła z alkoholizmu na dwadzieścia lat przed śmiercią, ale nigdy nie zrezygnowała z papierosów. Nigdy też nie dbała o swoje zdrowie, kiepsko się odżywiała. Zupełnie nie myślała o tym, jaką wyrządza sobie krzywdę. Joanna Rostropowicz-Clark, kolejna z osób, które kochały Elżbietę i opiekowały się nią aż do śmierci, uważa, że do choroby Czyżewskiej mogła przyczynić się jej praca w strefie zero jako wolontariuszki po 11 września. „(...) Nosiła pracującym tam strażakom i robotnikom kanapki, napoje. Potem się okazało, że ludzie, którzy długo przebywali w tej części miasta, zapadali na różne dziwne choroby, między innymi nowotworowe. Dlatego że tam był straszliwy, radioaktywny pył”502. Co Czyżewska – wielka aktorka, niegdysiejsza ulubienica publiczności PRL-u – robiła na gruzach World Trade Center? „Po 11 września wydawało się, że najlogiczniej byłoby wynieść się z miasta. A ja wtedy uświadomiłam sobie, że się stąd nie wyniosę. Tu jest mój dom. Z przypadku i z wyboru. (…) Tamten wrzesień paradoksalnie uprzytomnił mi, jak mocny jest mój związek z Nowym Jorkiem, bardziej trwały, niż mi się wydawało”503, mówiła w 2005 roku. Jeszcze w latach 80. Elżbieta wypowiedziała bardzo znaczące słowa: „Nie stałam się obywatelką Ameryki dlatego, że byłam żoną Davida. Sama na to zapracowałam”504. Gdzie indziej znalazłaby tak osobliwą lokalizację na swoje biuro jak ta „za tyłkiem Gertrudy Stein” w nowojorskim Bryant Park? I gdzie indziej ktoś zrozumiałby to lokum, przyszedł na spotkanie bez zadawania zbędnych pytań? Czyżewska w Nowym Jorku po prostu mogła być sobą. Elżbieta Czyżewska zmarła 17 czerwca 2010 roku w Nowym Jorku. Jej prochy wróciły do Polski. Została pochowana 18 października 2010 roku na warszawskich Powązkach. *** „Ela – podobnie jak Kalina – miała w sobie taki rodzaj prowokacji, w jej towarzystwie miało się stale wrażenie, że zaraz coś się stanie, czemu nie będzie można zapobiec, a ona kompletnie nie myślała o konsekwencjach, nie bała się niczego”505. 419. Ja sexy?! Nigdy!. Z Meryl Streep rozmawia Magdalena Żakowska, „Gazeta Wyborcza” 2014 − dodatek „Duży Format” nr 4, dostęp: http://wyborcza.pl/duzyformat/1,135754,15316939,Ja_sexy___Nigdy_.html

420. I. Komendołowicz, Elka, Kraków 2012, s. 157. 421. Tamże, s. 216. 422. I. Komendołowicz, Życia nie da się powtórzyć, „Pani” 2010, nr 4, s. 75. 423. I. Komendołowicz, Elka..., s. 231. 424. M. Kott, Na śmierć królowej, „Tygodnik Powszechny” 2010, nr 27, dostęp: http://tygodnik.onet.pl/kultura/nasmierc-krolowej/8pmf1 425. I. Komendołowicz, Elka…, s. 323. 426. Tamże, s. 310. 427. I. Komendołowicz, Życia..., s. 74. 428. Tamże, s. 70. 429. I. Komendołowicz, Elka..., s. 169. 430. Tamże, s. 295. 431. Cyt. za: I. Kurz, Elżbieta Czyżewska. Portret dziewczyny, „Kwartalnik Filmowy” 2002, nr 37/38, s. 98. 432. Dzika róża. Zebrał i opracował Jacek Szczerba. „Gazeta Wyborcza” 2010 – dodatek „Duży Format”, nr 25, dostęp: http://wyborcza.pl/duzyformat/1,127291,8076960,Dzika_roza.html?as=1 433. R. Kosiński, Głowy stołeczne. Elżbieta Czyżewska, „Życie Literackie” 1965, nr 8, s. 15. 434. K. Demidowicz, Elżbieta Czyżewska. Kochana niekochana, „Film” 2001, nr 6, s. 94. 435. Uroda zeszła na mnie z ekranu. Z Elżbietą Czyżewską rozmawia Jolanta Lenard, „Film” 1987, nr 13, s. 18. 436. I. Komendołowicz, Elka..., s. 27. 437. I. Komendołowicz, Życia..., s. 71. 438. I. Komendołowicz, Elka..., s. 50. 439. A. Bikont, Elżbieta Czyżewska. Srebrna papierośnica i czarna suczka, „Gazeta Wyborcza” 2010 – dodatek „Wysokie Obcasy”, nr 27, dostęp: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,111418,8116427,Srebrna_papierosnica_i_czarna_suczka.html 440. I. Komendołowicz, Elka..., s. 58.

441. Tamże, s. 59−60. 442. Tamże, s. 60. 443. Tamże, s. 63. 444. Tamże, s. 78. 445. Tamże, s. 12. 446. B. Tyszkiewicz, dz. cyt., s. 77. 447. Pomysł na życie. Z Elżbietą Czyżewską rozmawia Grażyna Drabik, „Przegląd Polski” 2005 (6 maja), dostęp: http://www.elzbietaczyzewska.com/przedgladpolskimay605.html 448. I. Komendołowicz, Elka..., s. 94. 449. I. Kurz, dz. cyt., s. 93. 450. Cyt. za: tamże. 451. I. Komendołowicz, Elka..., s. 27. 452. Cyt. za: tamże, s. 106. 453. Tamże, s. 106–107. 454. Tamże, s. 108. 455. Tamże, s. 107. 456. Tamże, s. 39. 457. Tamże, s. 259. 458. Uroda zeszła na mnie…, s. 19. 459. Tamże. 460. I. Komendołowicz, Elka..., s. 165. 461. Tamże, s. 149. 462. Tamże, s. 30.

463. Tamże, s. 150. 464. Tamże, s. 145. 465. Dzika róża… 466. I. Komendołowicz, Elka…, s. 325. 467. B. Weber, Elzbieta Czyzewska, Polish Actress Unwelcome in Her Own Coun​try, Dies at 72, „The New York Times”, dostęp: http://www.nytimes.com/2010/06/18/arts/18czyz.html?_r=1& 468. I. Komendołowicz, Elka..., s. 172. 469. I. Komendołowicz, Życia..., s. 72. 470. A. Bikont, dz. cyt. 471. I. Komendołowicz, Elka..., s. 210. 472. I. Komendołowicz, Życia..., s. 72. 473. I. Komendołowicz, Elka..., s. 69. 474. Tamże, s. 12. 475. Tamże, s. 160. 476. Tamże, s. 194. 477. Tamże, s. 173. 478. Tamże, s. 174. 479. Tamże, s. 202. 480. Tamże, s. 349. 481. I. Komendołowicz, Życia..., s. 72. 482. I. Komendołowicz, Elka..., s. 348. 483. I. Komendołowicz, Życia…, s. 75. 484. I. Komendołowicz, Elka…, s. 183.

485. Tamże, s. 186. 486. Tamże, s. 72. 487. Tamże, s. 196. 488. Tamże, s. 317. 489. Tamże. 490. Dzika róża... 491. Tamże. 492. I. Komendołowicz, Elka..., s. 197. 493. Tamże, s. 363. 494. Tamże, s. 368. 495. Tamże, s. 184. 496. Tamże, s. 229. 497. Tamże, s. 234. 498. Tamże, s. 235. 499. Tamże. 500. Tamże, s. 19. 501. Tamże, s. 22. 502. Tamże, s. 192. 503. Pomysł na... 504. I. Komendołowicz, Elka..., s. 211. 505. Tamże, s. 147.

MAŁGORZATA BRAUNEK BLASK MAŁGOSI

„Potop”, reż. Hoffman Jerzy, rok prod. 1974, fot. Troszczyński Jerzy/Filmoteka Narodowa

NOWOCZESNA DZIEWCZYNA Nie była klasycznym symbolem seksu: w typie słodkiej ślicznotki czy uwodzicielskiej piękności. Nie epatowała oczywistym erotyzmem. W jej urodzie było coś zupełnie innego: świeżość, zwiewność i... nowoczesność. To właśnie ta cecha urody Małgorzaty Braunek budziła na początku lat 70. największe emocje. „Braunek nie wygrałaby konkursu »piękne dziewczęta na ekrany«, nie przypomina popularnego na ekranie typu »kociaka«. Długa, wysmukła, o figurze chłopięcej, wąskiej buzi, nieregularnych rysach, z luźno puszczonymi blond włosami i olśniewającymi zębami uosabia młodość, niedojrzałość, ciekawość życia”506, notowała Alicja Helman. Podobnie pisała Barbara Mruklik w 1971 roku: „Długie jasne włosy nie tknięte ręką fryzjera. Jasne oczy, wysoko zarysowane, cienkie brwi. Twarz nieco ściągnięta, jakby spierzchnięte usta. Szczupła sylwetka – wcielenie nowoczesności. Symbol dziewczyn-studentek końca ostatniego dziesięciolecia. W swoich rolach utrafiała bezbłędnie w ten styl swobody, nonszalancji. Przejmowała cechy mody i tę modę zarazem tworzyła: po premierze Polowania na muchy zaroiło się od dziewczyn ubranych we włosy i okulary »modliszki«”507. Jej smukłe, oszałamiające nogi były symbolem rewolucji seksualnej, atrybutem nowej kobiecości. Irena z filmu Wajdy, w wielkich ciemnych okularach, z „doklejonym”, sztucznym, ale równocześnie nieco rozbrajającym uśmiechem − to jedna z najbardziej charakterystycznych ról Małgorzaty Braunek. W latach 60. i 70. aktorka stworzyła jeszcze kilka niezapomnianych kreacji: zagrała w dwóch filmach swojego ówczesnego męża, Andrzeja Żuławskiego – Trzeciej części nocy i Diable – na przekór wszystkim wcieliła się w sienkiewiczowską Oleńkę w Potopie, a jedną z jej ostatnich ról była kreacja Izabeli Łęckiej w serialu Lalka, reżyserowanym przez Ryszarda Berę. Zagrała w dwudziestu dwóch filmach i powiedziała „dość” na kolejne siedemnaście lat. Dlaczego? „Chodzi o kwestię charakteru. Nie każdy nadaje się na celebrytę, a ja nie nadawałam się zupełnie. Byłam nerwowa, w pewnym sensie zakompleksiona, nie potrafiłam włożyć skóry krokodyla, żeby przetrwać życie pod presją oczekiwań: widzów, reżyserów, krytyków”508, mówiła w rozmowie z Łukaszem Maciejewskim. Ale chodziło nie tylko o to. Braunek poczuła też, że jest od aktorstwa uzależniona. „Czułam się zniewolona. Tak bardzo utożsamiałam się z tym, co robiłam, że kiedy nie grałam, nieustannie cierpiałam”509, dodawała w jednym z wywiadów. Historia porzucenia aktorstwa przez Braunek jest równie zaskakująca, jak jej uroda. I tak samo, jak na PRL-owskie realia, „nowoczesna”. W latach 70. w Polsce rosło zainteresowanie Dalekim Wschodem. „To był okres hipisowskich poszukiwań, odkrywania nowych pokładów duchowości – całkiem odjechane czasy. Słuchało się Doorsów, Pink Floydów, czytało się hinduską filozofię, paliliśmy trawę, byliśmy podłączeni do nurtu dzieci kwiatów. Chcieliśmy głównie zmieniać świat wokół, a przy okazji siebie, nie mając świadomości, jaka to mozolna praca”510. Dla Małgorzaty Braunek te doświadczenia nie okazały się chwilową fanaberią, modą. Wręcz przeciwnie: zadecydowały o zmianie jej

dotychczasowego życia. Poszukując odpowiedzi na pytanie „kim tak naprawdę jestem?”, aktorka rozpoczęła wielką podróż duchową.

OSTATECZNY EGZAMIN Z ŻYCIA Była jedyną w Polsce osobą, która łączyła aktorstwo z nauczaniem zen. Miała uprawnienia kapłana. Od 2011 roku nosiła tytuł Roshi – Mistrza Zen. Buddyzm zmienił jej sposób postrzegania siebie i rzeczywistości, zintegrował wewnętrznie, pogodził z artystycznym zawodem. Choć w ostatnich latach Braunek znów zyskała popularność wśród szerokiej widowni, dzięki serialowej ekranizacji książki Małgorzaty Kalicińskiej Dom nad rozlewiskiem, to nie powrót na ekrany i sława były dla niej najważniejsze. Jak pisała po śmierci aktorki Aleksandra Gumowska w „Newsweeku”, najważniejsza była rodzina i wspólnota buddyjska. „Na dzień przed śmiercią udzieliła ceremonii nadania imienia dwóm uczennicom, które wchodziły na ścieżkę zen, ślubując nieczynienie zła, czynienie dobra, wyzwolenie wszystkich czujących istot”511. Śmierć uznawała za coś naturalnego, była z nią pogodzona, choć – w wywiadzie rzece, który przeprowadził z nią przyjaciel Artur Cieśla, mówiła: „To będzie ostateczny egzamin z życia i wtedy dopiero okaże się, w jakiej mierze moja praktyka była we mnie zintegrowana, a w jakiej pozostała w sferze teorii, w jakiej jestem przywiązana do »Małgosi« i czy jestem w stanie ją całkowicie puścić”512. Dodawała też: „Naprawdę nie musimy chodzić do szkoły umierania. Wystarczy poddać się temu, co się wydarza. Nosimy w sobie tę mądrość od zawsze. I choć to wydaje się proste, bywa zarazem najtrudniejsze, kiedy trzeba się poddać i odpuścić – bo wyczerpują się siły życiowe, odchodzimy. To jest konieczność. Nie mamy na to wpływu. Sam akt umierania i śmierci jest tylko tym wypełniony. Kiedy umieramy, jesteśmy tylko i wyłącznie umierającymi. Tak jak umiemy żyć, tak samo umiemy umierać”513. W PRL-u Braunek zachwycała miliony Polaków swoją naturalną urodą i spontanicznością, wdziękiem i niezwykłością, o której Łukasz Maciejewski pisał: „Na ekranie była często istotą pozacielesną, nierealną. Kwintesencją blasku kina. Jej bohaterki to także banalne dziewczyny z przedmieść. Małgorzata nosiła nietwarzowe fryzury (Skok), ciemne okulary, które maskowały jej piękne oczy (Polowanie na muchy), brzydkie sukienki (Diabeł), a jednak nic nie zdołało zabić blasku”514.

DZIECIŃSTWO: BIBLIA, TEATR I OPERA Małgorzata Braunek urodziła się 30 stycznia 1947 w Szamotułach. Już początkom jej życia towarzyszyło przecięcie religii i tradycji. Pochodząca ze Śląska matka była luteranką, ojciec zaś był katolikiem. „Mama za Boga nie chciała wejść do kościoła katolickiego. I tak, kiedy ojciec się oświadczył, zanim powiedziała »tak«, od razu przezornie spytała:

»A gdzie ma być nasz ślub, bo ja jestem protestantką?«. Ojciec machnął ręką. »Gdzie zechcesz, mnie wszystko jedno, dla ciebie nawet i do cerkwi bym poszedł«”515. Kiedy miała dwa lata, jej ojca aresztowano i wtrącono do więzienia, z którego wyszedł dopiero po śmierci Stalina. Władysław Braunek był oficerem kawalerii, przed wojną rotmistrzem w Wojsku Polskim. Po wojnie odmówił wstąpienia do Ludowego Wojska Polskiego, które uważał za niepolskie, nie mógł i nie chciał być jego częścią. Kiedy ojciec był w więzieniu, Małgosia pojechała z mamą do jej domu rodzinnego, do Bytomia, gdzie mieszkała babcia i dwie ciotki – siostry mamy. „Żyłam w bezpiecznej kobiecej komunie”516 – przyznawała Braunek po latach. Matka aktorki była, jak wspominała ją córka, „elegantką przedwojennego chowu”517, zawsze ubraną stosownie do okazji. Ale była też kobietą z lekką skłonnością do ekstrawagancji – „choć jej, w porównaniu z moją, była dość stonowana”518, mówiła aktorka. Rutę Braunek wyróżniało też ogromne zamiłowanie do podróży. To właśnie ona tak bardzo marzyła o wyprawie do Indii – miejsca, które w przyszłości diametralnie odmieni życie jej córki. To właśnie najbliżsi i wartości przez nich przekazywane ukształtowały Braunek. „Babcia zajęła się moim duchem, czytając mi codziennie Biblię dla dzieci”519. Ojciec aktorki był wielkim miłośnikiem kina i teatru. W czasie wojny spędzonej w oflagu zorganizował i prowadził teatr. Matka, poza podróżami, uwielbiała operę. „Przyznam szczerze, że trochę nas nią katowała. Miała wykupiony roczny abonament i nie opuszczała żadnego spektaklu”520. Ale dzięki temu aktorka zapałała miłością do baletu, a nawet chciała zostać baleriną, pielęgnując jednocześnie marzenie o karierze aktorki.

MÓWIĆ PRAWDĘ Kiedy ojciec Braunek wyszedł z więzienia, rodzina wyjechała do Warszawy. Władysław Braunek dostał pracę i skromną służbówkę − maleńkie jednopokojowe mieszkanie przy ulicy Brzeskiej. Bez kuchni i łazienki, ale z toaletą i umywalką. „A raz – dwa razy w tygodniu chodziliśmy się kąpać do łaźni na Krakowskim Przedmieściu, do słynnej Messalki”521, wspominała aktorka. Małgosia zaczęła naukę w podstawówce na Pradze. Jej kontakt z rówieśnikami nie był pozbawiony trudnych przeżyć. Niemiecko brzmiące nazwisko i fakt, że aktorka nie chodziła na lekcje religii, sprawiły, że część dzieci ją prześladowała. „Dla niektórych nie byłam Polką, bo ewangeliczka znaczyło Niemra, gestapówa – takie określenia docierały do moich uszu. Dostawałam też karteczki informujące, co należałoby zrobić z takimi jak ja”522. Pobyt w Warszawie to jeszcze inne nowe doświadczenie – spotkanie z drugą babcią, Marią, prawdziwą damą, „którą trzeba było całować w rękę upierścienioną starą piękną biżuterią. Bo rodzina ze strony ojca miała baronowskie korzenie”523. To babcia Maria uczyła wnuczkę francuskiego. Ojciec, którego tak brakowało w dzieciństwie aktorki, był dla niej niezwykle ważny.

Lubiła ich wspólne chwile. „Miał we mnie wierną słuchaczkę swoich przedwojennych opowieści i anegdot – szczególnie o kobietach i koniach, które uwielbiał. Zabierał mnie do kina i do Kameralnej na obiady. Bardzo mi imponowało, że miał przedwojenny gest”524. Zawsze hojny, wydawał pieniądze, nawet gdy ich nie miał. Dlatego nierzadko popadał w długi. W domu państwa Braunków, szczególnie pod koniec miesiąca, często brakowało pieniędzy. Mama Małgosi była jednak bardzo gospodarna i jak wspominała aktorka, „trzymała kasę mocną ręką”525. „Ojciec potrafił przepuścić wszystko w jedną niedzielę”526. Ale to on odpowiadał za patriotyczne wychowanie Małgosi. „(...) W naszym domu nigdy nie było wątpliwości co do systemu. Sprawa była jasna. Wiedziałam, co znaczy Katyń, kim są komuniści. Ojciec czytał ze mną oficjalne podręczniki historyczne i bardzo się przy tym irytował, a potem przedstawiał właściwą wersję wydarzeń. Rodzice nie tylko nie bawili się w ostrożność polityczną, ale wręcz namawiali mnie do mówienia prawdy: w szkole i życiu”527.

ŚMIERĆ I MIŁOŚĆ Władysław Braunek zmarł w 1963 roku. Małgosia była akurat na wakacyjnym obozie. Miała szesnaście lat. Hormonalna huśtawka, doświadczenie straty i pierwsza miłość złożyły się na wejście w okres fascynacji śmiercią. „To był burzliwy czteroletni związek. Kochałam go szaleńczo. Andrzej S. uczył się w szkole plastycznej. Był dla mnie tajemniczy, trochę pokręcony – jak to młody artysta. Imponował mi tym, jak dużo wie o sztuce. To dzięki niemu poznałam obrazy Rembrandta, impresjonistów i Picassa. Odkrył przede mną malarstwo i jego kanony”528. To właśnie tajemniczy Andrzej zainteresował Małgorzatę zagadnieniem śmierci samobójczej, uważając odebranie sobie życia za akt najwyższej odwagi. Chłopak okazał się skuteczną odskocznią od szkolnej rutyny – ta zresztą potwornie Braunek nużyła, dlatego Małgosia często zamiast lekcji wybierała wagary. Równocześnie zaczęło w niej kiełkować zainteresowanie teatrem. „Przyglądałam się charyzmatycznej postaci Tadeusza Łomnickiego na deskach Teatru Współczesnego. Stał się moim idolem”529. Niestety całkowite spychanie szkoły na dalszy plan skończyło się powtarzaniem klasy. Do tego Andrzej, z powodu nowo poznanej „fantastycznej dziewczyny”530, postanowił zerwać z Małgosią. Wyjście z sytuacji było tylko jedno: samobójstwo. Jak sądziła Braunek, był to jedyny sposób zwrócenia uwagi ukochanego. Całe szczęście przyszłej aktorce nie chodziło o to, żeby naprawdę się zabić. „Podskórnie bardzo kochałam życie”531. Dlatego żył nie podcięła sobie zbyt skutecznie. „Piekło mnie i szybko mi się znudziło to samobójstwo. Bardziej chodziło o muśnięcie tego, czym ono jest, niż o rzeczywistą próbę unicestwienia siebie. Wiedziałam dobrze, że wkrótce do domu wróci mama i mnie »odratuje«”532. No ale pozostał bandaż na lewej ręce, który Braunek – ostentacyjnie – nosiła bardzo długo. W końcu wieść o jej heroizmie dotarła do Andrzeja – „zrozumiał, jak

go kocham, i zaczął mnie podziwiać”533. Dla matki Małgosi było jednak jasne, że kontakt córki z Andrzejem oznaczać będzie kolejne kłopoty. Dlatego postanowiła działać: nastolatka została wysłana do Bytomia. To zesłanie − jak odbierała ten fakt na początku Małgosia − szybko stało się wybawieniem, szczególnie od kłopotów edukacyjnych. Tamtejsze liceum okazało się przyjazne, a polonista wręcz „genialny”. Jak wspominała Braunek, dla niego „warto było rano wstawać do szkoły”534.

PRZERAŹLIWA NIEŚMIAŁOŚĆ Jednak po wakacjach Małgosia wróciła do Warszawy, gdzie znowu wpadła w pułapkę „stanu zakochania”, który – jak żartobliwie podkreślała, od czasu przedszkola był u niej stanem permanentnym535. Zmienił się jednak obiekt – teraz chodziło o studenta architektury. Liceum Zamoyskiego, w którym znalazła się Braunek, okazało się kolejnym szkolnym koszmarem. Największym dramatem był język polski, a raczej polonistka, która całą swoją energię poświęcała na socjalistyczną indoktrynację uczniów. Braunek, odważnie sprzeciwiająca się działaniom nauczycielki, nie została przez nią dopuszczona do matury. Małgosię czekało powtarzanie klasy, kolejna matura i... oblanie jej przez tę samą polonistkę. W międzyczasie postanowiła jednak zdawać do szkoły teatralnej. „Skłamałam w dziekance, że w mojej szkole matura była później, że dokumenty doniosę potem. Cudem się zgodzili. I tak bez świadectwa przeszłam przez pierwszy etap egzaminów na wydział aktorski. Kiedy doszłam do drugiego etapu, pani w dziekance upierała się, że jednak muszę przedstawić świadectwo maturalne. Zrobiło mi się gorąco. Nie mając innego wyjścia, poszłam do pani dziekan Reny Tomaszewskiej i wyznałam prawdę. Pokiwała głową i powiedziała, że weźmie to na siebie”536. Wszystko skończyło się dobrze, choć nie bez przygód. Braunek maturę zdała, bo od komisji odsunięto nieustępliwą polonistkę – trzeba jednak zaznaczyć, że jej egzamin dojrzałości odbył się po tym, jak pomyślnie przeszła przez egzaminy do szkoły teatralnej, mimo że egzamin w pierwszym etapie okazał się całkowitą klapą – przyszłą aktorkę zjadła trema. Komisja postanowiła jednak dać jej szansę – drugi etap przeszła już bez trudności. Dlaczego wybrała aktorstwo? Takie marzenie towarzyszyło jej od zawsze, a rodzice, zwłaszcza ojciec, nie mieli nic przeciwko tej drodze rozwoju. Jak wspominała Braunek: „(...) zawsze będę mu wdzięczna za wspieranie w moim dążeniu do aktorstwa”537. Kiedy była nastolatką, całkiem poważnie myślała o psychologii i w tym kontekście decyzja o aktorstwie była, dodatkowo, wyborem terapeutycznym. „Chciałam rozpoznać mechanizmy zachowań człowieka, a w gruncie rzeczy rozpoznać własne emocje. Byłam osobą przeraźliwie nieśmiałą. Już w klasie maturalnej, kiedy zaczynały się zabawy, spotkania w klubach, nie potrafiłam się przemóc, żeby przejść środkiem sali. Bałam się spojrzeń. A zatem wybór aktorstwa był również próbą ucieczki od zawstydzenia sobą. Trudno o bardziej szokową terapię”538. W szkole teatralnej Małgorzata Braunek szybko poczuła, że dokonała dobrego wyboru.

„Wiedziałam, że jestem we właściwym miejscu, i robię to, co kocham, mimo że profesorowie Aleksander Bardini i Jan Świderski odznaczali się wyjątkową bezkompromisowością. Bywało, że słyszałam gorzkie słowa na swój temat. Jednak czasami to dopinguje, stanowi swoiste przygotowanie do cięgów, jakie obrywa się w tym zawodzie od krytyków i publiczności”539.

PIERWSZE ROLE I PIERWSZE MAŁŻEŃSTWO Do świata filmu Braunek wkroczyła bardzo szybko – po pierwszym roku studiów zagrała w Skoku Kazimierza Kutza. Teresa, jej pierwsza bohaterka, to prosta dziewczyna z PGR-u: bezpośrednia i żywiołowa, pełna emocji. Nieśmiałość walczy w niej z kobiecością. „Przeżywając pierwszą miłość, pierwsze zbliżenie seksualne, okazywała to całą sobą, pesząc tym chłopaka, którego grał Marian Opania. To był mój prawdziwy debiut. Przyznam, że techniki i rzemiosła gry filmowej nie posiadałam wcale”540, mówiła aktorka. Jeszcze wcześniej pojawiła się w Żywocie Mateusza, jak pisała Barbara Mruklik – stała się tam „uosobieniem i symbolem pokusy erotycznej: wabi i ucieka, obiecuje i nie spełnia”541. Braunek nie myślała jednak o swoim wystąpieniu w tym filmie jako o „kreacji” czy nawet „roli”: „Przepraszam, ale to nie była żadna rola. Jeżeli ktoś pisze o kreacji, czuję się zażenowana. Przespacerowałam się, ktoś mnie sfotografował. To wszystko”542, mówiła w rozmowie z Łukaszem Maciejewskim. Na początku studiów Małgorzata Braunek po raz kolejny spotyka na swojej drodze miłość, tym razem idzie jednak o krok dalej i wychodzi za mąż. Czy była to dojrzała decyzja? Jak przyznawała po latach, chodziło raczej o chęć rozpoczęcia samodzielnego życia, wyprowadzkę od mamy. Ruta Braunek w ogóle nie brała pod uwagę tego, że córka miałaby zamieszkać z chłopakiem bez ślubu. Po prostu nie było takiej możliwości. Małgosi ślub z Januszem Guttnerem nie był do niczego potrzebny, po prostu chciała zamieszkać z ukochanym, zacząć z nim wspólne życie. „Ale się nie dało. Mama była nieprzejednana. Szybko poddałam się i przywdziałam welon”543. Małżeństwo przetrwało dwa lata. Skończyło się, kiedy Małgosia spotkała Andrzeja Żuławskiego.

JAK NIE ZATRACIĆ SIĘ W RIO Kolejnym filmem Braunek były Ruchome piaski Władysława Ślesickiego. Obraz eksponował fizyczność aktorki. Jak pisała Mruklik: „Szczególnie wyraziście w dwukrotnie pojawiającej się sekwencji »kontemplacji erotycznej«: kamera błądzi wokół aktorki, leżącej na piasku, oblanej słońcem, w serii zbliżeń i panoram ukazując nie tylko fragmenty jej ciała, ale nieledwie – w wielkich zbliżeniach – typ skóry, rodzaj włosów. Kamera identyfikuje się tu z oczami mężczyzny: przedmiot jego zachwyconej kontemplacji zachowuje spokój, nieczułość, płynącą z poczucia naturalności swojej urody”544.

Film Ślesickiego przyniósł nowe doświadczenie. „Był 1969 rok. Zadzwonili do mnie z Filmu Polskiego i powiadomili, że Ruchome piaski zostały zakwalifikowane na festiwal filmowy. Wtedy pomyślałam sobie: pewnie w demoludach, Moskwie albo Karlovych Varach. Ale gdy usłyszałam, że chodzi o Rio de Janeiro, poprosiłam, aby mi to powtórzono raz jeszcze. RIO DE JANEIRO! – usłyszałam wyraźnie. Zapytano mnie, czy jestem wolna i ewentualnie mogłabym pojechać”545. Braunek od razu się zgodziła, szczęśliwie udało jej się uzyskać zwolnienie ze szkoły na dwa tygodnie. Zaczynała się wielka przygoda. Ale najpierw wielkie przygotowania: szycie odpowiedniej sukienki, organizacja pieniędzy na wyjazd. W końcu wszystko udało się dopiąć. Na lotnisku, poza Braunek, stawili się Andrzej Wajda – członek festiwalowego jury, Beata Tyszkiewicz i Daniel Olbrychski. Lot odbył się z przesiadką w Paryżu. I tam właśnie Małgosia po raz pierwszy w życiu spotkała się z Andrzejem Żuławskim, który przyszedł na lotnisko, żeby przywitać swoich przyjaciół. „Obiektywnie był przystojny, ale ja byłam skupiona na przygodzie, która właśnie się dla mnie rozpoczynała. Nie oszalałam więc z miejsca na jego punkcie (...)”546. Wówczas dla Braunek znacznie ważniejsza była myśl o pierwszej wielkiej podróży. Międzylądowanie w Dakarze przyniosło kolejną falę ekscytacji. „Uderzenie tropikalnego powietrza i z niczym nieporównywalna egzotyka. To zrobiło na mnie wielkie wrażenie. Czułam się tak, jakbym wylądowała na innej planecie. Moja noga stanęła w Afryce! Byłam wniebowzięta!”547. Cały festiwal w Rio można podsumować jako feerię nieziemskich doznań: gwiazdy kina, koloryt miasta, spotkanie z sambą, ogrom lokalnych atrakcji. Wszystko to przyćmiło samo wystąpienie Małgosi podczas gali. „Teraz, gdy myślę o Rio, to zostały mi w pamięci plaża, ocean, ogromne niebieskie fosforyzujące motyle i oczywiście makumba – wierzenia szamańskie przywiezione przez Afrykanów do Brazylii”548, mówiła w rozmowie z Arturem Cieślarem. Z tym ostatnim wiąże się pewne ekstremalne doświadczenie. Razem z Andrzejem Wajdą i Danielem Olbrychskim Braunek udała się zobaczyć ceremonię. Co ich czekało? „Makumba polega na wchodzeniu w trans przy dźwiękach tam-tamów. Ponoć podczas takich transów w człowieka wstępują dusze innych ludzi albo zwierząt. Dzieją się naprawdę niesamowite rzeczy. Ponieważ jest zakazana przez Kościół katolicki, obrzędy z nią związane przerodziły się w podziemny nurt, do dzisiaj zresztą praktykowany”549, wspominała Braunek. I właśnie taki obrzęd pojechali zobaczyć. Na miejscu okazało się, że Małgorzata jest niezwykle podatna na rytm bębnów, zaczęła coraz bardziej się z nim jednoczyć. Daniel Olbrychski musiał potrząsnąć aktorką i wyprowadzić ją na świeże powietrze. „W końcu zatkałam sobie uszy, żeby się w tym ostatecznie nie zatracić”550, dodawała Braunek. W drodze powrotnej z Rio Małgorzata znowu spotkała Żuławskiego. Oboje w swoich książkach inaczej wspominali szczegóły tego spotkania. Według Żuławskiego Braunek wyjechała z Rio na wyraźne zalecenie tamtejszego lekarza tuż po transie, w który wpadła. Podobno Andrzej Wajda dał jej kontakt do Żuławskiego, on i jego ówczesna partnerka mieli się Małgosią zaopiekować, przenocować ją, a następnego dnia zawieźć na lotnisko. „Rano, kiedy wychodziła na samolot, odprowadziłem ją do drzwi i nagle coś się stało. Do niczego nie doszło, ale stało się coś między nami. I ona o tym wiedziała, i ja”551, mówił

Żuławski. Z kolei Małgorzata Braunek powrót z Rio wspominała w liczbie mnogiej. Po drodze aktorka i towarzysze jej podróży zatrzymali się w Paryżu, gdzie byli na kolacji z Żuławskim. „Siedzieliśmy obok siebie. W naszej rozmowie pojawiały się coraz bardziej prywatne pytania. Był naprawdę pięknym, obdarzonym charyzmą mężczyzną. Nie mógł nie robić wrażenia. Miał niebawem przyjechać do Warszawy i realizować dwa filmy dla TVP”552.

PORSCHE, ŻUŁAWSKI I DIABEŁ Kiedy Małgosia dostała zaproszenie na zdjęcia próbne, była przekonana, że Żuławski właśnie ją zaangażuje. „Jechałam jak po swoje”553, wspominała. Niestety, rolę dostała jej koleżanka z roku. „To był szok i upokorzenie. Długo nie mogłam w to uwierzyć”554. Ale atmosfera między aktorką a reżyserem zagęszczała się... Jeszcze w 1969 roku Braunek kreuje postać Ireny w Polowaniu na muchy Wajdy. Jej bohaterka to na wskroś nowoczesna kobieta modliszka, smukła, w wielkich okularach, z doklejonym uśmiechem. Spontaniczna, bezwzględnie dążąca do celu, z mnóstwem pomysłów na karierę swojego fajtłapowatego kochanka, jednocześnie sztuczna i przeintelektualizowana. Wajda miał obawy, czy Małgorzata udźwignie tę rolę. „Nie był przekonany, czy sobie poradzę. Potem chciał zrobić ze mnie kompletnego potwora, na co z kolei ja nie mogłam się zgodzić. Tłumaczyłam mu, że tego nawet satyra nie wytrzyma, że nie ma takich dziewczyn. W końcu Wajda obdarzył mnie zaufaniem. Wizerunek Ireny to efekt kompromisu. Ona była oczywiście pretensjonalna i zbyt przebojowa, ale miała swoje racje, nie była karykaturą”555, mówiła o swojej postaci Braunek. Konieczność wcielenia się w rolę nowoczesnej kobiety dominującej nad – niezbyt asertywnym – mężczyzną okazała się dla Braunek artystycznym przełomem: „Polowanie na muchy było dla mnie wielkim odkryciem, zrozumiałam wtedy, na czym polega aktorstwo. Przedtem myślałam, że jest to odtwarzanie siebie, ale z dzisiejszej perspektywy mogę powiedzieć, że było to odtwarzanie wizerunku osoby, jaką chciałabym być czy jaką chciałabym się pokazać”556. Produkcja Wajdy zaowocowała wyjazdem na kolejny festiwal – tym razem do Cannes, ale też przyniosła rozstanie ze szkołą teatralną. Już w czasie kręcenia filmu aktorka była na urlopie dziekańskim. Tak intensywnej kariery nie dało się dłużej godzić ze studiami. Na horyzoncie szykowały się też poważne zmiany życiowe. Na dobre zaczął się związek aktorki z przystojnym, czarującym, a do tego utalentowanym Andrzejem Żuławskim, który „zajechał swoim rumakiem – to był najnowszy model porsche (…)”557 i odmienił jej dotychczasowe życie. „Wierzyliśmy wtedy głęboko, że nasza miłość usprawiedliwia wszystko”558, mówiła Braunek. Andrzej Żuławski tak wspominał moment, w którym oboje postanowili zostać razem: „Pewnego dnia zdobywam się na odwagę i mówię: to chodźmy na spacer. Poszliśmy na Wał Miedzeszyński, siedliśmy na trawie. Powiedziałem: »Jesteśmy oboje okropnymi ludźmi, bo ty masz męża, który jest dobrym człowiekiem, kocha cię, a ja

jestem w parze z kimś, kto mnie kocha. A my właśnie ich zostawimy i będziemy parą złoczyńców«. I tak się stało”559. Trwające pięć lat małżeństwo z Żuławskim dało aktorce syna – Xawerego, który poszedł w ślady ojca – dzisiaj jest znanym polskim reżyserem z kilkoma znaczącymi filmami na koncie, zekranizował m.in. Wojnę polsko-ruską Doroty Masłowskiej. Braunek zagrała też w dwóch filmach Żuławskiego seniora: Trzecia część nocy i Diabeł. Oba były na tamten czas szalenie odważne, wzbudzające kontrowersje, choć każdy z nich w inny sposób. Trzecia część nocy to przede wszystkim rozrachunek ze sposobami mówienia o wojnie – przemawiał wbrew bohaterskim i mesjańskim stereotypom, stawiał pod znakiem zapytania rolę Rosji w wyzwoleniu. Jak opowiadała Braunek, film „przełamywał stereotyp mówiący o tym, że wszyscy Polacy bohatersko garnęli się do walki, a Rosjanie nam w tym wyłącznie pomagali”560. Żuławski odszedł od schematyzmu wojennej scenografii, nie chciał robić filmu, w którym wojna widziana jest przez pryzmat czołgów i wybuchających bomb. „Chciałem pokazać wojnę jakby pod mikroskopem, która przecież nie przestaje być wojną. I wiedziałem, że mogę to zrobić tylko ja, bo przecież żaden inny reżyser nie miał ojca, który pracował u słynnego profesora Weigla”561. Stąd właśnie temat karmicieli wszy w Trzeciej części nocy. Braunek miała do zagrania niezwykle trudną, bo podwójną rolę. Film wzbudził wiele kontrowersji, m.in. w związku z naturalistyczną sceną porodu. Po zakończeniu zdjęć aktorka dowiedziała się, że jest w ciąży. Drugim filmem Żuławskiego, w którym zagrała Braunek, był Diabeł (1972). Obraz, dla którego punktem wyjścia były wydarzenia marca 1968, pełen był obłędu i perwersji. Zatrzymany przez cenzurę, ujrzał światło dzienne dopiero w 1988 roku. Czym dla aktorki była praca na planie tego filmu? „W przypadku Diabła byłam już trochę obok. Zdjęcia trwały bardzo długo, prawie pół roku, ja dojeżdżałam tylko na moje sceny. Byłam chora z wyczerpania. Czułam, że działamy w tym filmie na rzecz czegoś złego, dotykamy sfery, z którą nie powinniśmy obcować. Tam był wielki mrok. A ja właśnie urodziłam pierwsze dziecko, Xawerego, byłam zlękniona i przerażona. Do dzisiaj boję się tego filmu. Nie chcę go oglądać, nie chcę do niego wracać”562, mówiła w rozmowie z Łukaszem Maciejewskim.

ROZSTANIE Diabeł nie tylko został zatrzymany przez cenzurę, ale też stał się powodem, dla którego Żuławski musiał opuścić kraj. W tym czasie Braunek, będąca dotąd pod ogromnym wpływem męża, zaczęła żyć własnym życiem. „W końcu zaczęłam nawiązywać własne przyjaźnie, mieć swoje sprawy, prowadzić pierwsze poszukiwania duchowe”563. Poznała mężczyznę – trzeciego już w swoim życiu Andrzeja. Małżeństwo z Żuławskim rozpadło się i była to decyzja Braunek. „Nasz związek trwał jedynie pięć lat, ale to było długie i bardzo intensywne pięć lat. Na zawsze pozostaniemy związani ze sobą naszym synem, którego oboje kochamy i jesteśmy z niego dumni. Sądziłam, że Andrzej był miłością mojego życia,

i w pewnym sensie tak było. Ale w odniesieniu do tamtego życia, przy jego boku. Zawsze będę mu wdzięczna za Xawerego”564, mówiła aktorka w rozmowie z Arturem Cieślarem. Żuławski gorzko wspominał ich rozstanie. Jeszcze kilka lat temu mówił w jednym z wywiadów: „Wie pan, trudno jest walczyć z człowiekiem, którego opanowuje mania religijna i postanowi być buddystką koreańską. Jestem człowiekiem naprawdę niewierzącym – to było rozlecenie się bardzo głębokie, bo ideowe. Większego być nie może. Uważam też, że fakt, że można być aktorką, grać w filmie, być tak zwaną gwiazdą, to szalony przywilej i droga do wspaniałego rozwoju całej osobowości. I jeżeli temu się zaprzecza jednym ruchem i nie gra przez następne 30 lat, a na starość nagle się beka, że to może nie był taki świetny pomysł... To jak pan chce się z tym borykać?”565. Zdaje się, że reżyser nigdy nie pogodził się z drogą życiową, którą wybrała Braunek. W rozmowie z tygodnikiem „Wprost” w 2011 roku na temat odejścia Małgorzaty od zawodu mówił: „Aktorstwo jest narkotykiem. Przestać być aktorką jest szalenie trudno. Tak trudno, że można nawet w pewnym momencie zacząć grać rolę buddystki”566. Samo rozstanie komentował jednak trzeźwo: „Myślę, że sprawa jest dużo prostsza. Małgosia spotkała miłość swojego życia. On wprowadził ją w aktywny buddyzm. Wywiózł przez Afganistan do Nepalu, pokazał różne rzeczy, o których nie bardzo chce mi się mówić, i są parą do dzisiaj”567.

ŚWIĘTA DZIEWICA POLKA Decyzja Braunek o rezygnacji z aktorstwa dojrzewała stopniowo. Kiełkowała, już kiedy Jerzy Hoffman postanowił, że to aktorka wcieli się w rolę sienkiewiczowskiej Oleńki. Symbol kobiety będącej ostoją mężczyzny, pięknej i dumnej szlachcianki, krótko mówiąc: ideału łączącego urodę ze wzniosłym, patriotycznym duchem. Małgorzata Braunek, zapamiętana z Polowania na muchy jako bezwzględna, nowoczesna kobieta, widzom i krytykom nie wydawała się oczywistym wyborem. I postanowili to zamanifestować. Co ciekawe, także obsadzenie Daniela Olbrychskiego w roli Kmicica wywołało wielką narodową debatę. Jak pisał na łamach „Kina” w 1974 roku, po premierze filmu, Aleksander Ledóchowski: „Jerzy Hoffman, przystępując do ekranizacji Potopu, miał już skomponowaną obsadę z wyjątkiem dwóch głównych ról – Kmicica i Oleńki. Wybór padł na Daniela Olbrychskiego i Małgorzatę Braunek. Wkrótce rozpętała się burza prasowa, przybierając charakter narodowej dyskusji. Był to chyba ciężki okres dla aktorów; bezbronni, z zakneblowanymi ustami musieli z jednakową przykrością wysłuchiwać tych, którzy ich bronili, i tych, którzy ich kwestionowali. A przecież ta dyskusja, przekraczająca czasami granice polemicznych wypowiedzi, wyrażała co innego; mniej chodziło o samo obsadzenie ról, a bardziej przebijała się obawa, że wizja filmowa nie sprosta wizji pierwowzoru. Nazwiska: Kmicic − Olbrychski i Billewiczówna − Braunek były tylko wywoławczymi hasłami, pod którymi ukrywało się zrozumiałe zainteresowanie i niepokój. Obawy były płonne, bo film Hoffmana przechwycił to wszystko, co jest ważne dla prozy Sienkiewicza”568.

A co o tej histerycznej nagonce uważała sama Braunek? „Nie pasowałam Polakom do roli Oleńki – obrazu Świętej Dziewicy Polki. Za nic w świecie nie powinnam kalać swoją osobą dobra narodowego. Słali listy protestacyjne do redakcji pism, a do mnie anonimy. Dobrze, że wtedy nie byłam jeszcze buddystką, bo pewnie ci »prawdziwi« Polacy zlinczowaliby mnie i za to. Daniel Olbrychski bardzo mnie wspierał, bo sam wcześniej przez to przeszedł. Po jakimś czasie zahartowałam się i uodporniłam na krytykę. Paradoksalnie, to mnie wzmocniło. (…) Jeszcze bardziej chciałam grać i jeszcze większą motywację miałam, by pozbawić postać Oleńki tej pomnikowości pseudopatriotycznej, dla mnie nieludzkiej”569, mówiła w rozmowie z Cieślarem. W innym wywiadzie, na łamach „Filmu” w 1999 roku, wspominała o tym, w jaki sposób znalazła się na planie produkcji. „(…) To był wybór Jurka Hoffmana. Niespodziewany, bo wyglądało na to, że ma już pewną kandydatkę. Na mnie zdecydował się później. Był to z jego strony prowokacyjny wybór, bo wcześniej kojarzona byłam z rolami współczesnych dziewczyn. Jurek obsadził mnie na przekór mojemu wizerunkowi, z myślą o młodej publiczności, by przybliżyć jej posągową Oleńkę”570. Braunek jako Oleńka budziła wiele emocji, nie tylko dlatego, że jej wizerunek, zapamiętany przez publiczność, kłócił się z postacią sienkiewiczowskiej bohaterki. Chodziło o coś jeszcze − Hoffman nie uwzględnił wyboru widzów, którzy w roli Oleńki zamiast Braunek chętniej widzieliby Barbarę Brylską, znaną z innej części Trylogii – Pana Wołodyjowskiego, w której grała Krzysię Drohojowską. To Brylska wygrała plebiscyt widzów na rolę w Potopie, a fakt, że jej nie dostała, uważała za ogromną krzywdę, o czym niejednokrotnie mówiła. Bardzo zależało jej na roli Oleńki, gorycz rozczarowania dodatkowo podkreślał fakt, że nie pierwszy raz musiała oddać Braunek rolę. Wcześniej, jak twierdziła, zdarzyło się to na planie Diabła571. Małgorzata Braunek nigdy nie komentowała publicznie szczegółów tego konfliktu.

EGOMANIA Ostatnią wielką rolą w czasach PRL-u, z której zapamiętała Małgorzatę Braunek szeroka widownia, była kreacja Izabeli Łęckiej w serialu Lalka Ryszarda Bera z 1977 roku. Podobnie jak w przypadku Oleńki, Braunek, wspólnie z reżyserem, stworzyła „swoją wersję” bohaterki. Lalka pogłębiła sławę, którą Braunek zyskała, grając w Potopie. Nie jest przesadą stwierdzenie, że po roli w produkcji Bera Braunek była u szczytu kariery, zdobywając rozgłos i uznanie. Jej kreacja Izabeli o lekko wyniosłym, ale równocześnie nieobecnym spojrzeniu bardzo dobrze oddała najważniejsze cechy stworzonej przez Prusa bohaterki. Małgosia została doceniona przez widzów. I właśnie będąc u szczytu zawodowej drogi, aktorka poczuła, że musi przystopować. Z jednej strony upajała się sławą, z drugiej czuła, że jest od grania uzależniona, że kiedy telefon milczy, nie pojawiają się nowe propozycje – cierpi. Jak przyznawała w wywiadzie z Cieślarem, wpadła w pułapkę „egomanii”. „Ona ujawnia się najbardziej w dwóch momentach: albo gdy jesteśmy u szczytu, albo gdy przestajemy grać, bo nikt nas nie

angażuje, czytaj: nie potrzebuje, nie chce. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku jest to pułapka zastawiona przez »ego«. Sama potrafiłam zapaść się i całymi dniami odziana w długą czarną szatę leżałam na łóżku, wpatrując się w milczący telefon. Podrywała mnie do życia dopiero propozycja zagrania w kolejnym filmie”572. Swoje ówczesne ego aktorka nazywała „nieźle napompowanym”573. Jego inną odsłoną był wielki samokrytycyzm, którego doświadczała. Nie pomagało bycie pod „stałym obstrzałem”, nieustanne ocenianie przez innych; nagonka, której ofiarą padła aktorka przy okazji Potopu, zbierała swoje żniwo: „Wtedy nie było paparazzich, ale każdy czuł, że ma prawo komentować moje role, mój wygląd, kim jestem i tak dalej. To było bardzo prowincjonalne. W sensie mentalnym. Prowincja ma to do siebie, że jeżeli ktoś się różni od »nas«, nie jest »nasz«, uważamy, że mamy prawo wskazać go palcem i powiedzieć mu, że ma być taki, jakim chcemy, żeby był”574.

WYMAZAĆ ZŁE EMOCJE Wiedziona chęcią zgłębiania swojej duchowości i poznania samej siebie, a także dzięki doświadczeniu wielkiej miłości Małgorzata Braunek zdecydowała się porzucić aktorstwo na siedemnaście lat. Ze swoim mężem, Andrzejem Krajewskim, spędziła ponad czterdzieści lat. Razem z nim odkryła Wschód, spotkała Dalajlamę, uczyła się walki ze swoim ego. Poznała zen, przeszła na buddyzm, po raz drugi została matką – urodziła córkę Orinę. Porzucając aktorstwo, nie myślała o tym, czy robi to już na zawsze, czy może powinna zostawić sobie jakąś furtkę. Jak można się domyślać, powrót do zawodu po kilkunastoletniej przerwie, poświęconej na zdobywanie zupełnie nowych doświadczeń życiowych, nie był wcale oczywisty. Stał się możliwy, dlatego że Małgorzacie Braunek udało się pogodzić wewnętrznie, połączyć swoje tożsamości. „Zrozumiałam, że nie ma dwóch osobnych Małgoś: jednej, która jest nauczycielką zen, i drugiej, która jest aktorką. Tyle tylko, że nie gram przecież w zendo ani nie medytuję na scenie. Ale jest to ta sama osoba. To było bardzo pogłębiające doświadczenie, kiedy okazało się, że jestem bardzo zintegrowaną wewnętrznie osobą. Nie bez dumy mogę powiedzieć, że jestem w Polsce jedyną nauczycielką zen, a zarazem aktorką”575, mówiła w 2012 roku. W innej rozmowie dodawała: „Po wielu latach zawodowej absencji uznałam, że nie mam w sobie autoagresji wobec tego, co robiłam niegdyś jako aktorka. Wymazałam złe emocje. Znowu byłam wolna”576.

BLASK MAŁGOSI NIE GAŚNIE Na duży ekran Braunek powróciła w 1997 roku – zagrała w filmie Darmozjad polski, pojawiła się w kilku serialach, w 2004 roku otrzymała w Gdyni nagrodę za najlepszą

drugoplanową rolę kobiecą w filmie Jacka Borcucha Tulipany. Wróciła też do teatru – zagrała w Ciele Simone Krystiana Lupy. Dla aktorki był to swoisty debiut − dawne występy na deskach teatru wspominała raczej jako traumatyczne: „Wiele lat temu przez chwilę grałam w Teatrze Narodowym. To nie były udane przedstawienia, ja również nie byłam dobra. Czułam się spięta, stremowana, zakompleksiona. Paraliżował mnie strach przed wyjściem na scenę, prześladowały koszmary, że na pewno zapomnę tekst. I tak też się stało (…). Powiedziałam sobie wtedy: nigdy więcej”577. Gra w spektaklu Lupy okazała się dla Braunek kolejnym cennym i pozytywnym doświadczeniem. W ostatnich latach życia Małgorzata Braunek i jej mąż Andrzej Krajewski mocno angażowali się w prowadzenie wspólnoty buddyjskiej. Aktorka była też wolontariuszką w hospicjum onkologicznym. O swojej motywacji do tego działania mówiła: „Chciałam czuć się przydatna i móc odwdzięczyć się za to, co dostałam od tych, którzy odeszli”578. Jej ostatnie lata to także wegetarianizm i codzienne medytacje. „Lubię obserwować moment podczas siedzenia w medytacji, kiedy »ego« słabnie i powoli zanika albo gdy podejmuje walkę, manifestując lęki, fobie, byśmy o nim nie zapomnieli. To ono jest naszą największą i najtrudniejszą przeszkodą”579, mówiła. Czym był dla niej zen? „Zen jest drogowskazem, wektorem postępowania. Otwiera na wszystko: jak żyć, jak patrzeć, słuchać, radować się, smucić. Chodzi o przyjmowanie wszystkiego, co niesie los”580, wyjaśniała. Popularność w ostatnich latach przyniosły Braunek role w serialach Dom nad rozlewiskiem, Miłość nad rozlewiskiem, Życie nad rozlewiskiem i Nad rozlewiskiem. Widzowie znowu ją pokochali − za niegasnący uśmiech, pogodę ducha i udowadnianie, że można starzeć się z godnością – nie przejmując się i nie walcząc z kolejnymi zmarszczkami. Małgorzata Braunek przez dłuższy czas zmagała się z chorobą nowotworową. W maju 2014 roku apel jej bliskich o wsparcie finansowe na leczenie w specjalistycznej klinice w Niemczech, łączącej zdobycze zachodniej medycyny z tradycją Wschodu, przerósł najśmielsze oczekiwania. Choć był wystosowany prywatnie, do przyjaciół i znajomych aktorki, szybko został upubliczniony i stał się sprawą niemal narodowej wagi. Mimo udanej mobilizacji aktorce nie udało się już pomóc. Zmarła 23 czerwca 2014 roku. *** „Dusza zatem wraca do Wielkiego Umysłu, niczym oceanu, a ciało się rozpada. Hinduska nauczyciela Vimala mówi, że ludzie przychodzą i odchodzą jak fale w morzu”581, powiedział Artur Cieślar. Aktorka odpowiedziała: „To jest ładna metafora, która kojarzy się też z tym, że przecież każda fala jest inna i inaczej wypływa na brzeg. Każdy człowiek jest inny, każde źdźbło trawy. A potem wracamy, skąd przyszliśmy, do źródła, które nigdy nie wyschnie, jest wieczne, fala powraca raz za razem do oceanu i wciąż w nim istnieje w postaci nowej fali”582. 506. Cyt. za: K. Eberhardt, dz. cyt., s. 5.

507. B. Mruklik, Cztery sylwetki: Małgorzata Braunek, „Kino” 1971, nr 67, s. 19. 508. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 96−97. 509. Ego jest nienasycone. Z Małgorzatą Braunek rozmawia Magda Cytowska, „Foyer” 2005, nr 13/14, s. 22. 510. Jabłoń w ogrodzie, morze jest blisko. Małgorzata Braunek w rozmowie o życiu z Arturem Cieślarem, Kraków 2012, s. 108. 511. A. Gumowska, Wszystkie miłości Małgorzaty, „Newsweek” 2014, nr 27, s. 49. 512. Jabłoń…, s. 221−222. 513. Tamże, s. 222. 514. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 84. 515. Jabłoń..., s. 16. 516. Tamże, s. 14. 517. Tamże, s. 16. 518. Tamże. 519. Tamże, s. 23. 520. Tamże. 521. Tamże, s. 26. 522. Tamże. 523. Tamże. 524. Tamże, s. 45. 525. Tamże. 526. Tamże, s. 46. 527. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 82. 528. Jabłoń...,s. 46.

529. Tamże, s. 47. 530. Tamże. 531. Tamże, s. 48. 532. Tamże. 533. Tamże. 534. Tamże, s. 49. 535. Tamże, s. 53. 536. Tamże, s. 55. 537. Tamże, s. 37. 538. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 83. 539. Jabłoń..., s. 61. 540. Tamże, s. 66. 541. B. Mruklik, dz. cyt., s. 19. 542. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 84. 543. Jabłoń..., s. 68. 544. B. Mruklik, dz. cyt., s. 19. 545. Jabłoń..., s. 70−71. 546. Tamże, s. 71. 547. Tamże, s. 71, 74. 548. Tamże, s. 74−75. 549. Tamże, s. 75. 550. Tamże. 551. Ostatnie słowo. Z Andrzejem Żuławskim rozmawia Renata Kim, Warszawa 2011, s. 79.

552. Jabłoń..., s. 79. 553. Tamże. 554. Tamże. 555. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 86. 556. Aktorka wewnętrznie zintegrowana. Z Małgorzatą Braunek rozmawia Klaudia Iwanicka, „Przegląd Powszechny” 2012, nr 9, s. 146. 557. Jabłoń..., s. 82. 558. Tamże. 559. Ostatnie…, s. 81. 560. Jabłoń..., s. 82. 561. Ostatnie…, s. 150. 562. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 91. 563. Jabłoń..., s. 90. 564. Tamże, s. 91. 565. Andrzej Żuławski: chodzi o to, że się starzeję. Z Andrzejem Żuławskim rozmawia Roman Praszyński, „Viva!” 2010, nr 4, dostęp: http://polki.pl/viva_artykul,10017563.html 566. U. Hollanek, Kapłanka z show-biznesu, „Wprost” 2011, nr 36, dostęp: http://www.wprost.pl/ar/260179/Kaplankaz-show-biznesu/?pg=3 567. Tamże. 568. A. Ledóchowski, „Potop” Jerzego Hoffmana, „Kino” 1974, nr 98, s. 7. 569. Jabłoń..., s. 100. 570. Trylogia: Oleńka. Z Małgorzatą Braunek rozmawia Krzysztof Demidowicz, „Film” 1999, nr 2, s. 37. 571. Szczegóły obu konfliktów, zgodnie z relacją Barbary Brylskiej, zostały opisane w rozdziale poświęconym tej aktorce. 572. Jabłoń..., s. 95. 573. Tamże.

574. Aktorka wewnętrznie…, s. 148. 575. Tamże, s. 154. 576. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 99. 577. Tamże, s. 101. 578. Jabłoń…, s. 220. 579. Tamże, s. 199. 580. Ł. Maciejewski, dz. cyt., s. 105. 581. Jabłoń…, s. 226. 582. Tamże, s. 226−227.

„Jowita”, reż. Morgenstern Janusz, rok prod. 1967, fot. Białek Jerzy/ Studio Filmowe ZEBRA; „Cała naprzód”, reż. Lenartowicz Stanisław, rok prod. 1966, fot. Szurowski Jerzy/ Studio Filmowe KADR

TERESA TUSZYŃSKA KOMETA

„Cała naprzód”, reż. Lenartowicz Stanisław, rok prod. 1966, fot. Szurowski Jerzy/ Studio Filmowe KADR

DIABLICA: PIĘKNA I SPONTANICZNA Teresa Tuszyńska to jedna z najbardziej zapomnianych polskich aktorek. Dzisiaj kojarzy ją niewielu, co nie dziwi – w filmach grała zaledwie przez dwanaście lat, ale jej największe sukcesy przypadły na sam początek lat 60. Gdyby nie praca Mirosława J. Nowika, autora poświęconych aktorce wspomnień i filmu dokumentalnego, po Tetetce – jak nazwał ją Kazimierz Kutz – zostałaby dziś jedynie garść plotek i wybiórczych informacji. I byłaby to wielka strata. Mimo że sam dźwięk jej nazwiska często nie pociąga za sobą wyrazistego obrazu postaci, to kiedy ukradkiem przemknie nam przed oczami jej zdjęcie lub kadr z filmu, nie będziemy mogli już o Tuszyńskiej zapomnieć. To bez cienia przesady ikona: piękna, charakterystyczna i charakterna. Tuszyńska miała niezwykle szlachetne rysy twarzy, w których wielu wolałoby doszukiwać się raczej arystokratycznych korzeni, niż przystać na prosty fakt, że Tereska była córką warszawskiego masarza. Była. Jej twarz zachwyca proporcjonalnością, zgrabnym nosem, pełnymi ustami, no i spojrzeniem – magnetyzującym i intrygującym. Ale Tuszyńska, mimo wyrazistego typu urody, emanuje też czymś szalenie ulotnym, eterycznym. Trudno się dziwić, że to właśnie ona, pokonując dziesiątki rywalek, wygrała jeden z najsłynniejszych konkursów w PRL-u, organizowany przez „Przekrój” – „Film szuka młodych aktorek”. Teresa była wybitnie fotogeniczna. A przy tym cechowały ją wrodzona naturalność i umiejętność pozowania, które nie byłoby bezmyślne, sztuczne czy niesmaczne. Prezentowała się z gracją. I dlatego szybko została jedną z najsłynniejszych polskich top modelek. Kiedy zagrała ze Zbigniewem Cybulskim w Do widzenia, do jutra, publiczność się w niej zakochała. Jako Francuzka Margueritte, choć nie mówi swoim głosem, roztacza na ekranie taką aurę, że nie da się od niej oderwać wzroku. Porusza się z lekkością, z jakimś całkowicie nieziemskim powabem. Jej gra jest inteligentna i zaskakująco naturalna. A do tego ma się wrażenie, że Teresa wszystko to robi bez najmniejszego wysiłku: ot tak. Miała wtedy dziewiętnaście lat i żadnego aktorskiego wykształcenia. „Była zdolną dziewczyną. Miała to, co w tak wielkiej cenie jest u wybitnych aktorów. Odnosimy to zwykle do aktorów amerykańskich. Są filmowi, biologicznie zmysłowi”583, wspominał Kazimierz Kutz. W 1963 roku Tuszyńska znalazła się na okładce amerykańskiego magazynu „Show”. Zdjęcie wykonał znany francuski fotograf Marc Riboud. W środku objaśnienie okładkowej postaci: „Teresa Tuszyńska, 21 lat, najbardziej zachodnia z polskich gwiazd filmowych… najbardziej utalentowana, najbardziej nieprzewidywalna”584. Podobno to samo zdjęcie trafiło na okładkę brytyjskiego tygodnika „The Sphere”, o czym wspominał Włodzimierz Kozłowski, drugi mąż Tuszyńskiej. Ale jedyny w Polsce egzemplarz potwierdzający ten fakt gdzieś zaginął. Teresa Tuszyńska mogła zrobić wielką międzynarodową karierę. Mogła, ale nie zrobiła. Dlaczego? Czy wystarczy odpowiedź, że po prostu nie chciała? Raczej nie. Jej życiorys

jest tragiczny i kiedy myślimy nie tylko o jej zjawiskowej urodzie, ale też o niezwykłej inteligencji, żywiołowości, zadziorności, którą posiadała, tragizm uderza ze zdwojoną siłą. „Jest dla mnie bardzo tragiczną postacią. Jest jakby pierwszą ofiarą zapatrzenia się w dzisiejsze zachodnie kryteria. Konkursy piękności, obecność w mediach, olbrzymie »halo« wokół”585, mówił Kutz. Tuszyńska zaczęła karierę bardzo wcześnie. Kiedy miała szesnaście lat, jej życie – i to nie przesada – nabrało szaleńczego tempa. Nie była na to przygotowana. Wrzucona w nieprzewidywalny, artystyczny świat, wychwalana i wielbiona, traktowana jak przedmiot, osaczana przez mężczyzn, wreszcie nieszczęśliwie zakochana i szalenie zagubiona, usiłowała w różny sposób adaptować się do otaczającej ją rzeczywistości. Była zabawna, krnąbrna, świetnie radziła sobie z mężczyznami. „Ona była diablicą. Miała niebywałe poczucie humoru”586, wspominał Kutz. Robiła wszystko po swojemu, była autentyczna. W jej biografii wciąż pozostaje wiele pytań: czy zrezygnowała z aktorstwa dlatego, że nie była dość zdeterminowana? Nie mogła porzucić alkoholu? Nie chciała być gwiazdą? Czuła się wykorzystywana? „Zmarnowano ją. Zmarnowano wszystko. Jej talent, wdzięk, urodę. Wszyscy chcieli wyłącznie brać od niej, ale nie dając nic w zamian. A ona, tak jak często bywa u takich pięknych dziewczyn, które są molestowane, jakby nie wierząc, że może być traktowana poważnie, jak partnerka, nie umiała się przywiązać. Jedno z drugim się łączy587”. To Kutz nazwał Tuszyńską Tetetką. Dlaczego? Pierwsze skojarzenie jest dosyć oczywiste: zdublowane litery inicjałów, zupełnie jak u francuskiej seksbomby Brigitte Bardot. „»Polska Bardotka«. Spotkałem się kilka razy z tym powiedzeniem”588, wspominał Bogdan Tusiński, brat Teresy. Tyle naszych gwiazd całe dekady porównywano do zachodnich „prototypów”, co rzecz jasna wiele mówi o fenomenie jednych i drugich. Tyle że Tuszyńska urodą, wdziękiem i seksapilem wyprzedzała Bardot o kilka długości. A do tego jej pseudonim miał drugie, niebagatelne znaczenie – jak mówił aktor i reżyser Jerzy Jogałła: „TT to była broń palna używana w tym czasie przez milicję. Chyba nie tylko przez milicję. Ksywa otrzymana od Kazimierza Kutza niesłychanie do niej pasowała. Była właśnie taka wybuchowa, otwarta, spontaniczna”589.

WOJENNE DZIECIŃSTWO Uważny czytelnik pewnie zauważył, że nazwisko brata Teresy zapisano inaczej niż nazwisko samej aktorki: Tusiński. To pierwsza niejasność w życiu Tuszyńskiej, które rozpoczęło się 5 września 1942 roku na warszawskiej Woli. Tereska była drugim dzieckiem państwa Tusińskich, miała starszego o pięć lat brata, Bogdana. Tusińscy stracili dwóch pierwszych synów, którzy zmarli w niemowlęctwie. Rodzice i syn, zgodnie, nosili nazwisko Tusiński. Wyjątkiem była nowo narodzona córeczka, krewni i… rodzinny biznes. „(…) Paradoksalnie na szyldzie znajdującym się nad prowadzonym przez Janinę i męża sklepem można było przeczytać »Mięso, wędliny. Antoni Tuszyński«”590, pisze Mirosław J. Nowik. „Nie wiem, skąd to całe nieporozumienie. (…) Wszyscy wiedzieli, że jesteśmy

Tuszyńscy. A mimo to noszę nazwisko Tusiński. Nie przyszło nam do głowy pytać o to, kiedy byliśmy dziećmi”591, wspominał brat aktorki. Cieniem na pierwszych latach życia Tereski położyły się wojna i powstanie warszawskie. Po jego upadku rodzina Tusińskich została rozdzielona: ojca wysłano na przymusowe roboty, a matka z dziećmi trafiła do obozu przejściowego w podwarszawskich Włochach. Cudem udało im się ocaleć z transportu do Oświęcimia. „Jeden z kolejarzy obsługujących transport postanowił nas uratować. Pod Koluszkami wysadził nas i ukrył w swoim domu. Prawdopodobnie uratował nam życie”592, opowiadał Bogdan Tusiński. Resztę wojny udało im się przetrwać w okolicy położonego między Warszawą a Radomiem Dziarnowa – to stamtąd pochodziła Janina Tusińska. Matka z dziećmi dotarła tam po kilkudniowej pieszej wędrówce. Na szczęście udało się znaleźć kąt u życzliwego gospodarza. To tam Tusińska zajęła się tym, z czego słynął rodzinny interes – wyrobem wędlin. Sprzedawała je lokalnie, a nawet woziła do Warszawy. Po zakończeniu okupacji Janina wróciła z dziećmi do Warszawy. „Opuściliśmy dom zaledwie rok wcześniej, po wybuchu powstania. Ale gdy weszliśmy do środka, byliśmy zdruzgotani. W naszym sklepie zastaliśmy konie stojące po kostki w słomie i gnoju. Nie załamując rąk, rozpoczęliśmy wielkie sprzątanie. I przez cały ten czas wyczekiwaliśmy powrotu ojca z Niemiec. Wrócił po dwóch latach”593, wspominał brat Tereski. Gdy skończyła się wojna, dziewczynka miała zaledwie trzy lata; kiedy na powrót zobaczyła swojego ojca – już pięć. Jak w przypadku wielu wojennych dzieci, pierwsze lata jej życia wypełniały ucieczki, ukrywanie się i walka o byt. Od matki zawsze dostawała to, o co poprosiła. Ojciec, choć mniej wylewny w uczuciach, wręcz uwielbiał Tereskę. „Była jego bóstwem”594, wspominał brat aktorki. Dlatego kiedy matka podnosiła na dziewczynkę głos, ojciec natychmiast stawał w obronie pupilki: „Na dziecko tak krzyczeć? Tereńka, czego ta cholera od ciebie chce?”595.

TERESKA WSZĘDOBYLSKA W kwestii ścieżki edukacyjnej Teresy trudno mówić o paśmie sukcesów, choć niewątpliwie dziewczyna była zdolna i bardzo inteligentna. O porażkach zadecydowało co innego: niepokorność, a później galopująca kariera. W rezultacie Tuszyńska nie tylko nie miała wykształcenia aktorskiego, ale nie udało jej się także skończyć liceum. Pierwszą szkołą, do której trafiła, była prowadzona przez siostry felicjanki placówka z internatem w Wawrze. Siostry wytrzymały z pełną wigoru dziewczynką półtora roku. Później oddały Tereskę rodzicom i kolejny rok spędziła w domu. Do następnej szkoły, przy Czerniakowskiej, dziewczynka dojeżdżała codziennie z bratem Bogdanem. Ale i stamtąd po roku Janina musiała córkę wypisać. Podstawówkę, ostatecznie, Tereska skończyła w Szkole Towarzystwa Przyjaciół Dzieci nr 24 przy ulicy Ożarowskiej – zaledwie dziesięć minut pieszo od domu. Co wyróżniało Tuszyńską w dzieciństwie? Przede wszystkim niesamowita żywiołowość. I butność, ale i odwaga w wyrażaniu swoich opinii. Większość nauczycieli i wychowawców nie akceptowała takiego zachowania, ono po prostu nie

uchodziło. Ale poza szkołą Teresa znalazła miejsce, w którym mogła bez konsekwencji imponować rówieśnikom swoją śmiałością – trafiła do zastępu harcerskiego. „Jej ciekawość, spontaniczność i żywiołowość idealnie pasowały do charakteru drużyny, która przyjęła nazwę Wszędobylskich”596, pisze Nowik. Szkołą średnią, do której chodziła Teresa, było Państwowe Liceum Techniki Teatralnej. Do dziś nikt nie rozwikłał tajemnicy tego dość osobliwego wyboru Tetetki. Kończąc szkołę, Teresa byłaby gotowa do pracy w teatrze, tyle że od zaplecza. „Absolwenci PLTT byli doskonale przygotowani do zawodu. Charakteryzatorka, krawiec, mistrz oświetlenia, elektrotechnik powinni być partnerami reżysera, scenografa, projektanta kostiumów”597. Trzeba też zaznaczyć, że była to szkoła prestiżowa, do której trafiali najzdolniejsi uczniowie z warszawskich podstawówek. W równoległej, męskiej klasie razem z Teresą naukę w liceum przy Miodowej rozpoczął Krzysztof Kieślowski, który tak wspominał lata spędzone w PLTT: „Nauczyciele kazali nam czytać książki, chodzić do teatru i do kina. Gdyby nie to liceum, prawdopodobnie nigdy nie zostałbym reżyserem. Tam po prostu zaraziłem się sztuką”598. Ale Teresie nie było dane ukończyć tak świetnej szkoły − w jej życiu pojawiło się bowiem coś znacznie atrakcyjniejszego. Tak przynajmniej myślała.

POZBAWIONA WIEKU „Teresa często chodziła na potańcówki. Bardzo je lubiła. Pamiętam, zbierała się grupa znajomych, przychodzili do nas i porywali Teresę. Były tańce, były śpiewy. Rozrywka. Bawili się. A ona była młoda, żywiołowa. Chciała się bawić”599. Dlatego dziewczyna bardzo wcześnie zaczęła bywać w klubach studenckich: Stodole i Hybrydach. Nie wiadomo, jak w ogóle udawało jej się tam wchodzić – była nieletnia, miała piętnaście lat. Może to dzięki temu, że nierzadko bawiła się ze starszym bratem i starszymi znajomymi? A może dlatego, że Teresa już jako nastolatka wyglądała na dużo starszą, bardziej dojrzałą? Patrząc na jej cztery zdjęcia na okładce „Przekroju”, na których jest zaledwie szesnastoletnim podlotkiem, trudno uwierzyć w tak młody wiek. Twarz na zdjęciu nie jest twarzą nastolatki, nie ma w sobie nic z dziecka. Owszem, jest młoda, świeża, emanuje blaskiem, ale też biją z niej dojrzałość i powaga, właściwe dzisiejszym trzydziestolatkom. Nie pomaga na pewno fryzura, której raczej nie zafundowałaby sobie współczesna trzydziestolatka chcąca podkreślić swoją młodość (nie mówiąc o młodszych dziewczynach). Całość daje nieco surrealistyczne wrażenie osoby pozbawionej wieku. Bezgranicznie zatopionej w swojej niezwykłej urodzie. W tej stylizacji Tuszyńskiej można dostrzec echo wizerunku Audrey Hepburn, ale u brytyjskiej gwiazdy krótka fryzura podkreślała dziewczęcość. Była lekka. Tak odmienny efekt może być związany z faktem, że Teresa była po prostu szalenie zmysłowa, wręcz kipiała erotyzmem. To musiało przysporzyć jej ogromnego zainteresowania ze strony mężczyzn. Patrząc na nią, nie widzieli już dziecka, lecz jeszcze nie dostrzegali kobiety. Uroda stała się siłą Tuszyńskiej, ale też jej największym ciężarem.

TO JEST NIEPRZYZWOITE! Sama historia okładki „Przekroju” jest zresztą bardzo burzliwa. Po drodze Teresę okrzyknięto królową Stodoły, dziewczyna znalazła się na okładce „Kobiety i Życia” i skreślono ją z listy uczniów PLTT. A wszystko zaczęło się od jednej z klubowych imprez. W tłumie szalejącej na parkiecie młodzieży Teresę wypatrzył fotoreporter „Expressu Wieczornego” Andrzej Wiernicki. Z pewnością zauroczyła go uroda dziewczyny, ale wówczas Tuszyńska przykuwała uwagę czymś jeszcze: właśnie zdobyła tytuł Królowej Balu i Miss Stodoły. Wiernicki do dziś uważa Teresę za swoją ulubioną modelkę, a sesje z nią – za najbardziej udane. „Do ulubionych i chyba najlepszych zdjęć należą portrety Teresy Tuszyńskiej, jednej z pierwszych polskich, jak to się dziś mówi, top modelek. Poznałem ją na balu gałganiarzy w Stodole, gdzie chadzałem z żoną tańczyć rock and rolla. Teresa została wtedy królową balu i królową Stodoły. Ściągnąłem ją do siebie do domu, na Poznańską, i zrobiłem pierwszą w jej życiu sesję zdjęciową. Z Teresą związana jest zabawna anegdota. Matka Tuszyńskiej była prostą kobietą, praczką. Kiedy ukazała się Kobieta i Życie z jej córką na okładce, przyszła do mnie i trzymając gazetę, krzyknęła: »Panie, co pan tutaj zrobił?! Jak tak można? To jest nieprzyzwoite! Gdzie jest ta redakcja?«. I tak Teresa stała się jedną z pierwszych modelek, od których brałem pisemne oświadczenie, że zdjęcie może się ukazać w gazecie”600, mówił fotograf w jednym z wywiadów. Trudno dziwić się wzburzeniu Janiny Tusińskiej. Teresa coraz częściej opuszczała szkolne lekcje, a liczba jej nieusprawiedliwionych godzin rosła w zastraszającym tempie. Również oceny pozostawiały wiele do życzenia. Z pewnością kadra nauczycielska miała też obiekcje co do tak lubianych przez Teresę rozrywek w klubach studenckich. A kiedy jej zdjęcie ukazało się na okładce „Kobiety i Życia”, musiało to wywołać najwyższe zgorszenie. Ilość opuszczonych (89) i nieusprawiedliwionych (82) lekcji, a także ocen niedostatecznych (7) znajdzie, jeszcze w 1958 roku, swój nieuchronny skutek w wydaleniu ze szkoły. Teresa była skazana na karierę. Miała 175 cm wzrostu, była zgrabna, piękna i wyczekująca tego, co przyniesie życie.

NAJLEPSZE WARUNKI, NAJWIĘKSZY TALENT Dlatego Wierciński, który już udostępnił jedno ze zdjęć Teresy na okładkę „Kobiety i Życia”, nie miał żadnych wątpliwości, gdy 16 lutego 1958 roku „Przekrój” zamieścił na okładce informację o konkursie: „Film szuka młodych aktorek”. Postanowił działać. „Wysłałem jej zdjęcia na ten konkurs. Uznałem, że naprawdę się nadaje na aktorkę. Była piękna, wiedziała, jak się ustawić, jak się ubrać, jak poruszać ustami, gdzie skierować wzrok. Można było nic nie mówić, wiedziała wszystko. A przecież była wtedy szesnastoletnią uczennicą. Nie kończyła żadnej szkoły w tym kierunku. Miała wrodzony talent”601. Według relacji Teresy fotograf zrobił to wszystko w tajemnicy przed nią.

Wśród zapamiętanych przez wielu, ale równie łatwo mylonych konkursów, których celem było wyłonienie deficytowych wówczas „młodych aktorek” i „pięknych dziewcząt”, inicjatywa „Przekroju” była szczególna. Konkurs, który wygrała Tuszyńska, jak pisał Mirosław J. Nowik, „(…) zorganizowany został przy współpracy Zespołu Autorów Filmowych oraz Anatola Kobylińskiego, kierownika Samodzielnej Sekcji Angażowania Aktorów i Statystów Zespołu Autorów Filmowych. Polskiemu filmowi końca lat pięćdziesiątych brakowało atrakcyjnych dziewcząt”602. Zupełnie inną inicjatywą był konkurs tygodnika „Film” – „Piękne dziewczęta na ekrany”. On bowiem doczekał się kilku edycji, a o jego specyfice wiele mówił podtytuł „Wielki nieustający konkurs Zespołów Filmowych i Tygodnika »Film«”603. Teresa Tuszyńska pokonała tysiąc dwieście kandydatek. Selekcja, na podstawie nadesłanych zdjęć, wyłoniła dwadzieścia dziewięć finalistek. Te z kolei zaproszono na zdjęcia próbne. „Kierownictwo naszego Zespołu stwierdziło na przeglądzie próbnych zdjęć kandydatek konkursu, że spośród finalistek najbardziej utalentowaną i posiadającą najlepsze warunki zewnętrzne jest TERESA TUSZYŃSKA z Warszawy. Teresa Tuszyńska oraz 8–10 najlepszych spośród kandydatek zostaną zaproszone do wykonania poszczególnych epizodów w filmie »Ostatni strzał« reżysera Jana Rybkowskiego, który to film będzie całkowicie kręcony w plenerach na Jeziorach Mazurskich”604, ogłosili organizatorzy konkursu w „Przekroju” 1 czerwca 1958 roku. Wewnątrz numeru zamieszczona była szczegółowa relacja z eliminacji.

TERESA POSZŁA W ŚWIAT Nagrody, którą przyniósł udział w konkursie, Teresa nie wykorzystała w pełni. Jej zachowanie podczas kręcenia filmu Ostatni strzał wywołało skandal. Początkująca aktorka po prostu… odeszła z planu, łamiąc warunki podpisanej umowy. „Jednak o dziwo, w krótkim czasie po aferze, która mogła skończyć się wilczym biletem, zaproponowano Tuszyńskiej główną rolę żeńską w poważnej produkcji. Reżyserem miał być Jerzy Zarzycki. Spodobała mu się zadziorna dziewczyna z charakterem. Docenił jej autentyzm i aktorskie predyspozycje”605, pisze Nowik. Tak oto Teresa znalazła się na planie filmu Biały niedźwiedź. Brat aktorki wspominał, że to właśnie po zaangażowaniu do pierwszej poważnej roli – góralki Anny w obrazie Zarzyckiego – nastąpiło ostateczne rozstanie Teresy ze szkołą. „Liceum poszło na zawsze w kąt. Zaczęły się wyjazdy do Zakopanego na różne konkursy jazzowe, kuligi. Teresa, taka młoda dziewczyna, poszła w świat”606. Jeszcze pod koniec − tego przełomowego dla Teresy − 1958 roku dziewczyna zaczęła karierę modelki. Została twarzą Mody Polskiej. Wypatrzyła ją sama Jadwiga Grabowska – legenda polskiej powojennej mody. Jak wspominał Andrzej Wiernicki, Grabowska otworzyła „pierwszy po wojnie salon mody, prawdziwej mody – »nie dla komunistów«”607. Sama właścicielka była „projektantką i prekursorką eleganckiego, światowego prêt-à-porter w stolicy. Bez Jadwigi Grabowskiej nie byłoby nie tylko Mody

Polskiej, ale polskiej mody po wojnie w ogóle”608, dodawał Wiernicki. Zostać modelką Mody Polskiej to było coś.

TOP MODEL O tym, jak wyglądały pierwsze polskie modelki, wiele mówią ogłoszenia kierowane do kandydatek, jak choćby to z „Życia Warszawy”: „Modelki potrzebne do P.P. Moda Polska. Wymagane: wiek 18−25 lat, wzrost 165−170 cm, obwód talii 55−60 cm, bioder 90−96 cm oraz korzystny wygląd zewnętrzny”609. Dzisiaj takie wymiary już by nie przeszły. Wzrost zdecydowanie niewystarczający, biodra za szerokie. No i talia − wymiary dzisiejszych modelek oscylują raczej bliżej górnej granicy. Ciekawie jednak wypada porównanie wszystkich wymiarów pod względem proporcji. Również realia pracy ówczesnych modelek były nieco inne. Dziewczyny nie mogły kupować tego, co prezentowały. „Ubrania były własnością przedsiębiorstwa i zazwyczaj trafiały w krótkich seriach do kilku firmowych sklepów, gdzie nabywały je żony, córki i »narzeczone« rządowych prominentów, ambasadorów i konsulów. Modelka we własnym zakresie musiała zadbać o kosmetyki i fryzjera. To jednak nie zniechęcało kandydatek do walki o wybieg”610, podkreśla Nowik. Teresa była wysoka, miała 175 cm wzrostu. Jej sylwetka była jednak zachwycająca, szalenie proporcjonalna, smukła, ale wciąż kobieca. Praca modelki dała jej szansę na niezłe zarobki, rozpoznawalność i podróże. Na przełomie lat 50. i 60. Moda Polska prezentowała swoje stroje nie tylko w Europie, ale także w Egipcie, USA czy Australii. Trudno zatem się dziwić, że tyle dziewczyn w ówczesnej Polsce marzyło o takiej karierze. Nie bez znaczenia jest też fakt, że powszechnie uważano modeling za skuteczną drogę do filmu. Na tle innych modelek Tuszyńska przyciągała uwagę. Była piękna w sposób niekwestionowany. „U Jadwigi Grabowskiej było masę równie pięknych dziewczyn, ale ona mimo wszystko się wyróżniała. Była zjawiskiem. Fantastyczna”611, mówił Wiernicki. Teresa zawsze wyglądała doskonale. Potrafiła się ubrać stosownie do okazji, miała inwencję, która pozwalała jej z prostych rzeczy wyczarować nienaganne stroje. A do tego, jako modelka, wykazywała się niezwykłą inteligencją i intuicją. Jak wspomina Wiernicki, „Ja byłem sam. Sam. Musiałem przypilnować, żeby modelka odpowiednio się umalowała, odpowiednio ubrała, odpowiednio ustawiła itd. Tuszyńska pod tym względem była fenomenem. Nie potrzeba było nic jej mówić. Wszystko wiedziała. Skąd? Nie wiem. Miała coś w sobie. Dar. Intuicję. Rewelacja”612. Nic więc dziwnego, że Teresa była ulubienicą Grabowskiej. Karierę modelki zakończyła na początku lat 60. nagła eksplozja filmowej kariery Tuszyńskiej, ciągnąca ją w wir rozrywkowego, artystycznego, nierzadko zakrapianego alkoholem życia. Zarówno jedno, jak i drugie trudno było dłużej godzić z modelingiem. Zresztą przyszłość modelki nie była dla Teresy tak atrakcyjna jak aktorstwo. Priorytety były jasne. Mówiła o tym w jednym z wywiadów: „Praca w każdym filmie to kawałek życia, innego życia. Ciężka,

wyczerpująca, po kilkanaście godzin dziennie gra wywołuje wzruszenia, których nie da się zapomnieć z dnia na dzień. Wiele scen, jak na przykład śmierć Anny [w Białym niedźwiedziu], przeżywałam już zupełnie prywatnie, po raz drugi, po zakończeniu filmu. Gdy zaproponowano mi rolę w Do widzenia, miałam właśnie jako modelka wyjechać za granicę do trzech krajów. Mając paszport w kieszeni, rzuciłam natychmiast tę nęcącą propozycję i zdecydowałam się na film”613.

WSPÓŁCZESNA MONA LISA Film Do widzenia, do jutra był debiutem Zbigniewa Cybulskiego – jako scenarzysty i Janusza Morgensterna – jako reżysera. Obaj poznali się na planie produkcji Popiół i diament Andrzeja Wajdy, gdzie Morgenstern był drugim reżyserem. Scenariusz filmu opiera się podobno na prawdziwej historii. Chodzi o gorące uczucie, którym Cybulski zapałał do Françoise Buron, córki francuskiego konsula. Podobnie jak w filmie Morgensterna, tłem dla ich miłości był Gdańsk. W rolę pięknej Francuzki wcieliła się Teresa Tuszyńska. Rola Margueritte to rola jej życia – nie ma co do tego chyba żadnych wątpliwości. Obraz Morgensterna okazał się kultowy. Jak wspominał Włodzimierz „Wowo” Bielicki, filmowy playboy: „Ten film gonił za mną wszędzie. Wszędzie był wielokrotnie puszczany. To był film uwielbiany przez młodych ludzi z całego świata, naprawdę wszystkich narodowości. Gdzie ten film nie był… Zawsze doskonale rozumiany, doskonale odbierany. No i Tereska. Nie mogę się nie wzruszać, kiedy ją sobie przypominam”614. Dodawał również: „Jeżeli można mówić o jakimś zachwycie nad obrazem filmowym artystki, dziewczyny, która wystąpiła w jakiejś roli, to Do widzenia, do jutra we wszystkich arcydziełach filmowych z kobietami jest chyba numerem jeden. Nie zobaczyłem nic lepszego na świecie, chociaż widziałem właściwie wszystkie największe gwiazdy. Piękne, doskonałe, znakomite, świetnie wywiązujące się ze swoich zadań artystycznych. Ale Teresa jest jedna. To tak jakby namalował ją Leonardo da Vinci. Z zagadkowym półuśmiechem. Z delikatnością”615. Subtelny i tajemniczy półuśmiech Teresy zdaje się skrywać zagadkę jej kobiecego uroku. Choć nierzadko gościł na jej pełnych ustach, to właśnie w filmie Morgensterna zdaje się on być widoczny bez przerwy. W Do widzenia, do jutra uroda, wdzięk i talent Tuszyńskiej objawiły się w pełni. Cechy, którymi Tuszyńska wykazała się jako modelka – inteligencja sytuacyjna, domyślność, umiejętność pozowania – zaprocentowały podwójnie. „To jest pewien dar. U niej wszystko było wiarygodne. Była czystą amatorką, jednak doskonale czuła się przed kamerą. Miała jakiś wrodzony talent, pewność siebie. To było niezwykle autentyczne i szczere”616, wspominał Jan Włodarczyk, producent filmu. Rola w obrazie Morgensterna i Cybulskiego otworzyła przed Teresą nowe perspektywy. Była zapraszana do zagranicznych produkcji, krytycy docenili jej kreację, nawet mimo tego że została zdubbingowana. Głos uroczo kaleczącej polszczyznę Margueritte należał do Eleonory Kałużyńskiej, Amerykanki, ówczesnej żony Zygmunta Kałużyńskiego, która niebawem miała związać się z Aleksandrem Fordem.

SŁAWA: DOBRA I ZŁA Mimo napływających ciekawych propozycji, a także wsparcia wielu znajomych, m.in. grającego w Do widzenia, do jutra Romana Polańskiego, który chciał pomóc Teresie w zrobieniu kariery we Francji, dziewczyna nie była na to gotowa. Miała dwadzieścia lat. „Wolna i niezależna, sama chciała decydować o swojej przyszłości. Na pozostałe propozycje, które przychodziły z Zachodu, odpowiadała konsekwentnie nie (...)”617. Życie nabierało tempa, Tuszyńska, jeszcze wtedy pracująca jako modelka, właśnie stawała się gwiazdą. Miała nowych przyjaciół i znajomych; silną paczką podbijali warszawskie lokale. Wśród nich znaleźli się: Roman Polański, Barbara Kwiatkowska, Zbigniew Cybulski, Adam Pawlikowski czy Jan Zamoyski. „Weseli, beztroscy, siedząc na oparciach foteli kabrioletu Polańskiego, z brawurą śmigali po Krakowskim Przedmieściu i Nowym Świecie. Piękni, młodzi, popularni, pewni wspaniałej przyszłości”618, pisze Nowik. Przez wiele miesięcy po premierze Do widzenia, do jutra Teresa świętowała swój sukces. Jej życie wypełniała zabawa. „Zdarzało się coraz więcej toastów wychylanych z coraz bardziej pojemnego szkła”619. W 1961 roku Tuszyńska gra w kolejnych filmach − Drugim człowieku Konrada Nałęckiego i Tarpanach Kazimierza Kutza. Następne lata przynoszą: w 1963 roku Rozwodów nie będzie Jerzego Stefana Stawińskiego, a w 1966 Całą naprzód Stanisława Lenartowicza, w którym wcieliła się w aż pięć postaci, a także pokazała widzom swój talent komediowy. W 1967 roku Tuszyńska gra w Poczmistrzu Lenartowicza, występuje też w produkcjach czechosłowackich: Kieszonkowcach, a dwa lata później − w Praskich nocach. W tych dwóch filmach Teresa odważnie odsłania swoje ciało. Jej filmografię zamykają Kto wierzy w bociany? Stawińskiego i tajemnicze Klucze niemieckiego reżysera Egona Gunthera, w których jednak Tuszyńskiej nie można się doszukać. Filmografia nieduża, widać w niej lata największych sukcesów i czas gasnącej aktywności. Kazimierz Kutz wspominał, że już kiedy angażował aktorkę do Tarpanów, środowisko odwróciło się od niej, nie chciano jej w kolejnych produkcjach. Kutz tymi słowami proponował Tuszyńskiej angaż: „Teresa, nikt już nie chce z tobą pracować. A ja chcę, żebyś grała. Bardzo cię lubię. Uważam, że jesteś zdolna. Musisz jednak wejść w bardzo poważny, męski układ. Przede wszystkim musisz zerwać z alkoholem. Możesz robić wiele rzeczy, ale muszę o tym wiedzieć. Masz nauczyć się tekstu. O godzinie dwudziestej trzeciej masz być w łóżku. Będziesz punktualnie przychodziła do pracy. Na planie masz być wyspana i trzeźwa. Jeżeli będziesz chciała gdzieś wyjść, to twoja sprawa. Muszę jednak wiedzieć, gdzie idziesz i czy wrócisz. Wszyscy mi odradzali branie ciebie do mojego filmu. Jeżeli nie będziesz zachowywać naszej umowy, pogrążysz mnie”620. Na to dictum reżysera Teresa miała jeden warunek: „Musimy się natychmiast przespać”621. Kutz zdębiał i odparł: „Teresa, nie wygłupiaj się. Ja z zasady tego nie robię przy filmie. Tu jest moja niedawno poślubiona żona, jak ty to sobie wyobrażasz?”622. Na co usłyszał: „Jesteś idiota. Chodź, chociaż raz, żeby nam się lepiej pracowało. Nie rozumiesz?”623. Propozycja Tuszyńskiej spotkała się z kolejną, tym razem bardziej stanowczą odmową reżysera: „Nie. Widocznie trafiałaś na jakichś felernych reżyserów,

którzy wymagali tego od ciebie”624. Tetetka skwitowała to jednym słowem: „Fatalnie”625. „To było potwornie zabawne. I było jednocześnie szczere. Uwielbiałem na nią patrzeć, bo wszystko obracała w żart. Była potwornie, nieludzko śmieszna”626, komentował Kutz. Opowieść o tym, jak Tuszyńska chciała zaciągnąć Kutza do łóżka, ma swoją komiczną kontynuację. „Ponieważ odrzuciłem jej aneks do naszej umowy, uknuła fortel. W Mikołajkach mieszkałem z żoną w domku bardzo oddalonym od planu. Kiedy wieczorem wracałem z odpraw, Teresa jak tygrys gdzieś się czaiła, wypadała i rzucała się na mnie, żeby mnie posiąść. Ale to był żart oczywiście. Tylko na niby. Konaliśmy po prostu ze śmiechu. To była właśnie cała ona. Bawiła się tym brakiem kontaktu. Była strasznie wesoła i lubiła robić żarty”627. Teresę uwielbiano, ale równocześnie obawiano się jej nieodpowiedzialności, nasilającego się uzależnienia od alkoholu. To on, jak można przypuszczać, był jej sposobem na odreagowanie, radzenie sobie z rosnącym zamieszaniem wokół jej osoby, coraz większym zainteresowaniem mężczyzn. Była piękna, wyglądała dojrzale, przyciągała uwagę.

NO TO CZEŚĆ Tuszyńska zawsze miała na mężczyzn niezawodne sposoby. „To była świetna dziewczyna. Zawsze robiła spustoszenie wśród mężczyzn, zawsze kręcił się wokół niej wianuszek zainteresowanych nią facetów. Zdecydowanie się wyróżniała. Myślę, że dostrzegali jej urodę, piękno. Tereska przeważnie zachowywała się, jakby ich nie dostrzegała. Na wyprostowanej szyi nosiła wysoko podniesioną głowę, spojrzenie miała skierowane gdzieś w dal. Być może taka postawa świadczyła o próbie zachowania własnej prywatności. Taki miała styl. Zawsze taka była”628, opowiadała projektantka Grażyna Hase, niegdyś modelka Mody Polskiej. Kazimierz Kutz wspominał, że Teresa potrafiła niejednego wielbiciela swojej urody wpędzić w popłoch. Kiedy jakiś obcy mężczyzna w sytuacji towarzyskiej bezczelnie się w nią wpatrywał, przysiadała się i patrzyła mu w oczy. Podobno żaden nie wytrzymywał jej spojrzenia. „Po jakimś czasie facet się denerwował, a ona mówiła: »No to cześć«. Swoim zachowaniem starała się skompromitować faceta, onieśmielić. Gasiła go. Niektórzy nawet przepraszali”629.

MIŁOŚĆ, MAŁŻEŃSTWA, ALKOHOL W czasie nagrywania zdjęć do Tarpanów, w 1961 roku, Tuszyńska wyszła za mąż. Jej pierwszym mężem został Jan Zamoyski. Ale tak naprawdę nie o niego Tetetce chodziło, tylko o jego przyjaciela, aktora Adama Pawlikowskiego, w którym była szaleńczo zakochana. Pawlikowski był od Teresy starszy o siedemnaście lat. Razem zagrali

w czterech filmach. Poznali się na planie Białego niedźwiedzia, zaprzyjaźnili, w końcu zostali parą. Ich związek był bardzo burzliwy, zakończony rozstaniem, a Teresa, poniekąd w afekcie, wyszła za mąż za przyjaciela Pawlikowskiego – Zamoyskiego właśnie. O samym ślubie do dziś krążą szalone legendy. Podobno miał się odbyć „od ręki”, ze świadkami prosto z ulicy i bez wymaganych dokumentów, które państwo młodzi mieli donieść kolejnego dnia. Plotki dementuje jednak sam Zamoyski: „Legenda, jakobyśmy wzięli ślub z dnia na dzień, jest kompletną bzdurą. Dosyć szybko odbył się nasz ślub, fakt. Zdecydowaliśmy się na ten związek w ciągu dwóch, trzech miesięcy. Ale nie było to z dnia na dzień. To prawda, że mieliśmy kłopot ze świadkami. Jednym z nich został taksówkarz, drugim grafik Stanisław Zagórski. (…) Akurat przejeżdżał na skuterze, kiedy jechaliśmy do Urzędu Stanu Cywilnego”630. Kazimierz Kutz, u którego w tym czasie grała Tuszyńska, komentował zamążpójście podopiecznej słowami: „Jej wieloletni dramat polegał na tym, że Pawlikowski ją uwiódł. Ona się śmiertelnie zakochała. A potem całe życie robiła wszystko, żeby Pawlikowski się w niej zakochał. Wtedy mogłaby go rzucić, tak jak kiedyś on rzucił ją. Puentą tego było małżeństwo z jego przyjacielem. (…) Dlatego natychmiast zgodziła się na ten ślub i nawet wymyśliła w tajemnicy przed wszystkimi, że zobaczy, jak zareaguje Pawlikowski. (…) Umówiła się z Adamem u Dziennikarzy i pojechała tam ze świeżo poślubionym mężem. Była ciekawa, co na to Pawlikowski. Opowiadała, że wyszedł do toalety i zwymiotował. Był zszokowany. Zwycięstwo”631. Małżeństwo przetrwało zaledwie rok – do 1962 roku. I jeszcze w tym samym roku Tetetka ponownie wyszła za mąż. Po latach Jan Zamoyski nie miał złudzeń co do przyczyny rozpadu ich związku. „Powodem naszego rozejścia był alkohol. Absolutnie tak. (…) Bywała w bardzo dziwnych miejscach, gdzie normalni ludzie nie chodzili. Jeździła tam na picie z jakimiś dziwnymi ludźmi. Wszystko razem było dziwne. Tak to wyglądało632”. Zamoyski wspominał też jedno zdarzenie, które mrozi krew w żyłach. „Było jakieś przyjęcie, nie pamiętam już co i jak. Była mocno »poruszona« alkoholem. Musiałem odwieźć ją do domu. Prosiłem, żeby położyła się spać. Ponieważ znałem jej pomysły, kiedy nie panuje nad sobą, zamknąłem ją w mieszkaniu i wyłącznikiem na schodach wyłączyłem gaz. Kiedy wróciłem do domu, zastałem Teresę we wnęce kuchennej. Miała na głowie torbę plastikową, na szczęście dziurawą; na szyi gumkę, a pod to wszystko była wprowadzona rura od gazu”633. Kolejne małżeństwo Tuszyńskiej − z Włodzimierzem Kozłowskim, autorem dialogów, znaną postacią ze Studia Opracowań Filmów w Warszawie – trwało blisko dziesięć lat. Ale i w tym przypadku trudno mówić o sielance. Również drugi mąż jest zdania, że gdyby nie alkohol, ich wspólne życie mogłoby potoczyć się zupełnie inaczej. Nie pomagał fakt, że Kozłowski pracował dużo i z pasją. Jak sam przyznawał: „(…) Teresa nie miała w tym czasie co robić. W domu nudziła się – nic zresztą dziwnego. Zaczęły się więc spotkania ze znajomymi, wódeczka”634. Po rozwodzie z Kozłowskim Teresa na dobre zatraciła się w alkoholu. Jej najbliżsi wspominają, że związała się z cenzorem o ksywce „Patyk”. „Cenzurował książki i filmy. Mieszkał w Alejach Jerozolimskich przy Kruczej. W bloku, w którym mieszkania dostawali tacy, jak on, partyjni z KC. Chorował prawdopodobnie na gruźlicę. W tym czasie

instalowano już w klatkach domofony. Kilka razy chciałem z żoną odwiedzić Teresę. Mieliśmy trudności. Nie wpuszczano nas. Nie mieliśmy z nią kontaktu. Nie wiedzieliśmy, co się z nią dzieje. Teresa, kiedy mogła wyjść, urwać się od niego, przychodziła do nas”635, wspominał Bogdan Tusiński.

SPADAJĄCA CZAPKA MILICJANTA W 1963 roku, kiedy Tuszyńska była żoną Kozłowskiego, miało miejsce zdarzenie, które zaważyło na jej dalszym życiu i reputacji. 17 grudnia, po premierze Rozwodów nie będzie Stawińskiego, aktorka pobiła milicjanta. Jak relacjonował Kazimierz Kutz, wszystko zaczęło się od tego, że mąż odebrał Teresie torebkę z pieniędzmi w obawie, że wszystkie wyda. Umówił się z nią, że jedzie do SPATiF-u, a Teresa za chwilę do niego dotrze. Ona jednak pojechała do Bristolu, gdzie zorganizowano popremierowy bankiet. „Tam hulała. Jak to ona. Była już dość wstawiona, gdy przypomniała sobie, że w SPATiF-ie siedzi i czeka na nią mąż. Wzięła więc taksówkę i pojechała do SPATiF-u. Kiedy przyjechała, zorientowała się, że nie ma pieniędzy. Poprosiła taksówkarza, żeby zaczekał, a ona pójdzie po pieniądze. Dłuższy czas nie wracała i taksówkarz zadzwonił na milicję. Przyjechał patrol. Milicjant służbista odnalazł ją i zwrócił się do niej ostro: – Dokumenty proszę! A ona tym samym tonem mówi do stojącego obok taksówkarza: – Dokumenty! Pan prosi dokumenty. Zaczęli ją wyzywać. Milicjant też. Wyzwał ją. Ona dała milicjantowi w mordę. Za to, że ją obraził. Milicjantowi spadła czapka. Tych dwóch panów oskarżyło ją o oszukiwanie i wyłudzenie pieniędzy. (…) Jednocześnie wytoczono sprawę za napaść na władzę. Groziło jej dwa lata. To był socjalizm”636, opowiadał Kutz. 30 stycznia 1964 roku Teresa Tuszyńska wyrokiem sądu „za naruszenie dóbr osobistych i znieważenie urzędnika państwowego podczas wykonywania czynności służbowych”637 została skazana na rok więzienia. Musiała również wpłacić 3000 zł grzywny i pokryć koszty sądowe (550 zł). Rano, w dniu rozprawy, Teresa była kompletnie pijana. Bawiła się całą noc. „Myślę, że zrobiła to ze zwykłego strachu”638, mówił Kutz. Do stawienia się w sądzie przekonał ją właśnie Kutz. „Kazałem jej założyć ciemne okulary. I prawie nieprzytomną zabraliśmy ją do sądu. Vis-à-vis sądu na Lesznie był wielki bar mleczny. Tam wlaliśmy w nią masę kefiru. Fru, fru. Miała bardzo opuchniętą twarz, była zupełnie bezradna. Powiedziałem jej: Załóż ciemne okulary. Będziesz wyglądała jak ofiara. I przyjmijmy zasadę, że nic nie mówisz. Nie możesz otworzyć ust. Jeżeli nie daj Boże ktoś poczuje, że ziejesz alkoholem, leżymy”639, relacjonował reżyser. 7 września obrońca Tuszyńskiej odwołał się od wyroku sądu. Dzięki amnestii z okazji dwudziestolecia PRL-u, regulowanej ustawą z dnia 20 lipca 1964 roku, postępowanie w sprawie aktorki zostało umorzone.

PIĘKNY, EKSCENTRYCZNY MOTYL Kazimierz Kutz wiele mówi o Tuszyńskiej. Z jego relacji wyłania się obraz żywej postaci, pełnokrwistej kobiety. Mówi z humorem, ale też mądrze i wrażliwie. I zdaje się trafia w sedno tego, dlaczego jej życie potoczyło się tak nieszczęśliwie, dlaczego nie zrobiła wielkiej kariery: „Jej nieszczęście polegało na tym, że jak piękny motyl wpadła w to środowisko kompletnie nieprzygotowana. I zaczęto ją rozkradać. Popadła w kompleksy. Zaczęła krążyć o niej niezbyt przychylna opinia. A ona w alkoholu szukała ratunku i odreagowania”640; „Zniszczono jej osobowość, rozkradziono ją. Jestem na te sprawy wrażliwy. W życiu widziałem niejedną podobną rzecz. Tabuny samców. Teraz przeniosło się to do telewizji”641; „Nie miała w sobie potrzeby robienia kariery. Gdyby miała, może byłoby z nią zupełnie inaczej? Nie miała jednak tego, co posiada większość dziewcząt. Pchania się w media”642. Zdaje się, że Teresa nie tylko nie „pchała się w media”, ale też chyba często jej po prostu zupełnie nie zależało. Żyła zgodnie z rytmem mijających miesięcy, alkohol pozwalał nie myśleć o tym, co będzie dalej. Od pewnego momentu wręcz jawnie zaczęła negować otaczającą ją rzeczywistość. Autor wspomnień o Tetetce pisze: „Ekscesy Tuszyńskiej wymykały się normom przyjętym nawet w tak, wydawałoby się, otwartym środowisku artystycznym. Może gdyby była autorytetem, międzynarodową celebrytką, ekscesy by jej uchodziły. Ale celebrytką nie była. Nie chciała nią być. Od dziecka ceniła zgrywę i greps. Lecz jej poczucie absurdu było właściwie odbierane jedynie przez nielicznych. Cybulski, Polański, Kutz nadawali na tych samych falach”643.

AFERA SZPOTAŃSKIEGO I ŻYCIOWA TRAGEDIA Adam Pawlikowski, wielka i trudna miłość Elżbiety, zmarł w 1976 roku. Wszystko wskazuje na to, że popełnił samobójstwo, choć, jak mówi Jan Zamoyski, „zdania są podzielone”644. Wplątany w 1967 roku w aferę Szpotańskiego, oskarżany o współpracę z SB, bojkotowany przez środowisko, chorował na cyklofrenię, która po trudnych przeżyciach tylko się pogłębiła. Pawlikowski stał się ofiarą pewnej sytuacji, jego zaangażowanie w proces Szpotańskiego demonizowano, wmanipulowano go. Trudno się łudzić, że samobójcza śmierć aktora i poprzedzające ją wydarzenia pozostały bez wpływu na Tetetkę. Pawlikowski aż do śmierci był stale obecny w życiu Tuszyńskiej. Janusz Szpotański w 1964 roku napisał satyryczny utwór – operę Cisi i gęgacze, czyli bal u prezydenta, w którym demaskował PRL-owski ustrój i wyśmiewał komunistyczne władze. „Władysław Gomułka przedstawiony został w »operze« jako »Gnom«. Tytułowi »Cisi« uosabiali Służbę Bezpieczeństwa, a »Gęgacze« intelektualistów”645. W 1968 roku Szpotański został skazany na trzy lata więzienia za „rozpowszechnianie informacji szkodliwych dla interesów państwa”646. Jednym ze świadków oskarżenia był

Pawlikowski, który na pytanie o to, czy autorem tekstu jest Szpotański, odpowiedział – jak mówi Jan Zamoyski: „(…) Oczywiście, że tak. I tu opowiedział historię z pięćdziesiątego szóstego czy pięćdziesiątego siódmego roku. Raczej to była jesień 1956, kiedy wszyscy się cieszyli ze zmiany ustroju. Bardzo dużo ludzi brało paszporty, wyjeżdżało itd. Dokładnie tak samo zeznał Sandauer, który właśnie przyleciał ze Stanów Zjednoczonych. I było dwóch świadków oskarżenia, Sandauer i Pawlikowski. A linia obrony prowadzona przez mecenasa de Virion brzmiała: »Udowodnijcie autorstwo Szpotańskiego«. Po czym środowisko »gęgaczy«, czyli wspaniałych literatów polskich z lat czterdziestych i pięćdziesiątych mocno współpracujących z ustrojem, tworzących opinię publiczną, odpowiedników dzisiejszych celebrytów, uznało, że Pawlikowski jest donosicielem Urzędu Bezpieczeństwa. Mało tego. Zawiadomili o tym swoimi kanałami Wolną Europę. Po czym Wolna Europa w tydzień później ogłosiła, że Pawlikowski jest donosicielem itd.”647. Po śmierci Pawlikowskiego, jak mówi Bogdan Tusiński, „zaczęła się życiowa tragedia Teresy”648. To był 1976 rok, Tuszyńska już od kilku lat nie grała. O jej ostatnich latach wiemy niewiele. Całkowicie odsunęła się od swoich dawnych znajomych, wiązała się z nikomu nieznanymi mężczyznami. Szczegóły jej śmierci, która nastąpiła 19 marca 1997 roku, pozostają niejasne. *** Spontaniczna, piękna, szalona. Wesoła, figlarna, pełna niespodziewanego poczucia humoru. Jednocześnie głęboko smutna, autodestrukcyjna, gwałtowna. Pełna sprzeczności kometa – niezwykła i efektowna, ale zależna od otoczenia. Rozprasza się, stopniowo zanika, by nagle wybuchnąć. Warto i trzeba o niej pamiętać. Bo nie sposób w polskim kinie znaleźć postaci, do której tak pasowałoby jedno, dzisiaj niemalże magiczne, a na pewno deficytowe słowo: gracja. 583. M.J. Nowik, Tetetka. Wspomnienia o Teresie Tuszyńskiej, Warszawa 2013, s. 8. 584. Cyt. za: tamże, s. 176. 585. Tamże, s. 172. 586. Tamże, s. 98. 587. Tamże, s. 162. 588. Tamże, s. 171. 589. Tamże. 590. Tamże s. 14.

591. Tamże, s. 16. 592. Tamże. 593. Tamże, s. 17. 594. Tamże, s. 18. 595. Tamże. 596. Tamże, s. 21. 597. Tamże, s. 23. 598. Cyt. za: M. Kowalski, Teresa Tuszyńska znika, „Gazeta Wyborcza” 2011, nr 35 − dodatek „Wysokie Obcasy”, dostęp: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53662,9087410,Teresa_Tuszynska_znika.html?as=2 599. M.J. Nowik, dz. cyt., s. 28. 600. Na kolanach przed dziewczynami. Z Andrzejem Wiernickim rozmawia Karolina Sulej, „Gazeta Wyborcza” 2011, nr 41 − dodatek „Wysokie Obcasy”, dostęp: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,53660,9124471,Na_kolanach_przed_dziewczynami.html 601. M.J. Nowik, dz. cyt., s. 32. 602. Tamże, s. 33. 603. Tamże. 604. Finał konkursu filmowego: List organizatorów, „Przekrój” 1958, nr 686, s. 17. 605. M.J. Nowik, dz. cyt., s. 39. 606. Tamże, s. 45. 607. Na kolanach… 608. Tamże. 609. Cyt. za: M.J. Nowik, dz. cyt., s. 41. 610. Tamże. 611. Tamże, s. 46. 612. Tamże, s. 47.

613. Młodość, uroda, wielka nadzieja, „Wiadomości Filmowe” 1960, nr 1. Cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”, dostęp: http://fototeka.fn.org.pl/strona/album/25.html 614. M.J. Nowik, dz. cyt., s. 54. 615. Tamże, s. 68. 616. Tamże, s. 62. 617. Tamże, s. 81. 618. Tamże, s. 82. 619. Tamże, s. 85. 620. Tamże, s. 129. 621. Tamże, s. 130 622. Tamże. 623. Tamże. 624. Tamże. 625. Tamże. 626. Tamże. 627. Tamże. 628. Tamże, s 121. 629. Tamże, s. 122−123. 630. Tamże, s. 133. 631. Tamże, s. 134−135. 632. Tamże, s. 138. 633. Tamże, s. 163. 634. Tamże, s. 140.

635. Tamże, s. 143. 636. Tamże, s. 150. 637. Tamże, s. 153. 638. Tamże, s. 151. 639. Tamże. 640. Tamże, s. 163. 641. Tamże, s. 168. 642. Tamże, s. 170. 643. Tamże, s. 185. 644. Tamże, s. 159. 645. Mija 10 lat od śmierci Janusza Szpotańskiego (depesza PAP), dostęp: http://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/mija-10-latod-smierci-janusza-szpotanskiego 646. M.J. Nowik, dz. cyt., s. 156. 647. Tamże, s. 158. 648. Tamże, s. 159.

BARBARA KWIATKOWSKA-LASS SŁODYCZ I DZIEWCZYNA

„Jowita”, reż. Morgenstern Janusz, rok prod. 1967, fot. Białek Jerzy/ Studio Filmowe ZEBRA

URODA? NAIWNOŚĆ? ŁAGODNOŚĆ? TALENT? Gwiazda Barbary Kwiatkowskiej-Lass, pierwszej żony Romana Polańskiego, zaświeciła w 1957 roku dzięki uroczej komedii Ewa chce spać Tadeusza Chmielewskiego, ze świetnymi dialogami Jeremiego Przybory. Film, którego nastrój stanowił wypadkową atmosfery odwilży i nieco surrealistycznego poczucia humoru jego twórców, opowiada historię Ewy, dziewczyny, która niebawem rozpocznie naukę w technikum geodezyjnym w obcym mieście. Dziewczyna ma zamieszkać w internacie, przyjeżdża wieczorem na dzień przed rozpoczęciem roku szkolnego. Jak się jednak okazuje, internat jest nieczynny, a pieczę nad nim sprawuje zrzędliwy woźny, który nie chce udostępnić dziewczynie żadnego miejsca na spoczynek. Ewa nie ma pieniędzy i nie ma gdzie spać. Dzierżąc w dłoni walizeczkę z dopiętą poduszeczką, zaczyna swoją nocną odyseję. Spotyka niegroźnych adeptów złodziejskiego fachu, prawdziwych kasiarzy, prostytutki i niezbyt rozgarniętych stróżów prawa. Zwiedza takie miejsca, jak lokalny posterunek (pełen absurdalnych postaci, uwikłanych w jeszcze bardziej niedorzeczne sytuacje) czy hotel robotniczy dla kobiet (wypełniony po brzegi mężczyznami). Na jej drodze pojawia się jedna jasna postać − policjant Piotr. To on ratuje Ewę ze wszystkich opresji; dzięki jego opiece będzie mogła spędzić bezpiecznie resztę nocy na parkowej ławeczce. Pełna słodyczy Ewa − radośnie dziewczęca, ujmująco niewinna, prostoduszna i kompletnie nieświadoma występków, których dopuszczają się niemal wszyscy wokół niej, idealnie trafiła swoją kreacją w ówczesne zapotrzebowanie polskiego kina. A także w potrzebę widza, aby posiadać „dziewczynę” − swojski, ale piękny ideał. Własny, ale dotykający najczulszych, najpiękniej brzmiących strun, budzący najmilsze skojarzenia. Sukces filmu przerósł chyba najśmielsze oczekiwania jego twórców. Komedia Chmielewskiego nie tylko podbiła serca polskich widzów, ale zdobyła też Złotą Muszlę na Festiwalu Filmowym w San Sebastián. Jak pisała, już po śmierci aktorki, Agnieszka Osiecka: „Pełna wdzięku komedyjka filmowa Ewa chce spać stała się prawdziwym przebojem. A Basia była wprost ucieleśnieniem marzeń ówczesnego Polaka! Była prześliczna i jednocześnie prowincjonalna. Nie onieśmielała tak, jak niedostępne gwiazdy hollywoodzkie. Pachniała rezedą i opłotkami, zachodem słońca nad małą rzeczką, domowym ciastem i żurawiną. Miała nogi sklepione wysoko, szorstkie ręce chłopki, a oczy cudowne i czyste jak poranek w dzień komunii świętej”649. Kim była ta niezwykła dziewczyna? Siedemnastoletnia wówczas Barbara Kwiatkowska, córka rolnika z kujawskiej wsi, trafiła do produkcji przez kompletny przypadek, a nie – jak zwykło się pisać − dzięki jednej z edycji konkursu „Filmu”: „Piękne dziewczęta na ekrany”. Coś jednak jest w tym przekłamaniu, co czyni je tak prawdopodobnym i nadużywanym. Bowiem Basia Kwiatkowska byłaby najlepszą reklamą dla wieloletniej akcji tygodnika, ucieleśnieniem całej idei. Była po prostu pięknym dziewczęciem, które trafiło na ekran i zyskało niebywałą wręcz popularność. O sukcesie Basi wiele mówi notka

zamieszczona w 41 numerze „Filmu” z 1958 roku. Jej autor, zirytowany tym, że zdjęcia młodej aktorki można znaleźć nawet w sklepowych witrynach, choćby na wystawie jednego z katowickich „sklepów galanteryjnych”, z premedytacją swoich rozważań nie uzupełnia wizerunkiem dziewczyny. I pisze: „Zdjęcia Barbary Kwiatkowskiej są wszędzie, nie tylko w pismach filmowych; samych stron tytułowych różnych czasopism dałoby się zebrać kilkanaście. Obcokrajowiec mógłby sądzić po krótkim u nas pobycie, że Basia Kwiatkowska jest kimś w rodzaju miejscowej królowej angielskiej, a w każdym razie najpopularniejszą osobą w kraju”650. Po czym dodaje, że bynajmniej nie życzy Kwiatkowskiej źle, ale jej „monopol” uznaje za zjawisko szkodliwe przede wszystkim dla niej samej, czyli „młodej, ładnej, pełnej wdzięku dziewczyny − takiej, którą każdemu chce się nazwać Basią, na którą każdy patrzy z przyjemnością”651. Basia Kwiatkowska niemal z dnia na dzień stała się dziewczyną, którą pokochali wszyscy. Zawładnęła sercami milionów Polaków. Można byłoby wróżyć jej obiecującą karierę. I faktycznie, takie możliwości otworzyły się przed nią, tyle że w szczytowym momencie sławy dziewczyna z nich zrezygnowała. Jeszcze pod koniec 1959 roku Basia wyjedzie ze swoim pierwszym mężem Romanem Polańskim do Paryża. Wystąpi w wielu zagranicznych produkcjach, czasem u boku wspaniałych reżyserów i aktorów, innym razem będzie brać udział w mniej chlubnych przedsięwzięciach. Zwiedzi świat – zagra m.in. we Francji, Włoszech czy Japonii, od czasu do czasu również w Polsce. Ostatnią dużą rolę w Polsce, rodzinnym kraju, zagra w Jowicie Janusza Morgensterna. Obraz wejdzie na ekrany w 1967 roku. Po nim właściwie słuch o aktorce zaginie. Kwiatkowska zawiesi karierę, ulegając naciskom swojego drugiego męża, Austriaka, Karlheinza Böhma, również aktora. W czasie stanu wojennego z Monachium, w którym mieszkała, angażowała się w pomoc dla Polski. Wspierała „Solidarność”, obracała się w środowisku dziennikarzy Radia Wolna Europa. W kraju wciągnięto ją w tym czasie na „czarną listę”. Jeżeli już o niej pisano, to tylko negatywnie. W 1993, dwa lata przed śmiercią, Basia przyjechała do ojczyzny, do ukochanego Krakowa, po wielu latach nieobecności − „(...) nadal młodzieńcza i czarująca”652, jak pisał tygodnik „Film”. Udzieliła wówczas kilku wywiadów, dzięki którym możemy dziś rzucić więcej światła na jej życie i karierę. W jednym z wywiadów mówiła: „Teraz siedzę cichutko w przysłowiowym kącie. I jakby mi nie zależało. A przecież byłam jedną z pierwszych polskich aktorek − mówią, że pierwszą po Poli Negri − która wyruszyła na podbój filmowego świata. Coś chyba we mnie musiało być, skoro mnie chcieli, skoro ludzi wzruszałam − uroda? naiwność? łagodność? talent?”653. Wielu pewnie głowi się, skąd wzięło się u Barbary owo „Lass” w drugiej części nazwiska. Czy to ślad po jakimś nieznanym mężu? Egzotyczny pseudonim? Z Polski wyjechała Basia Kwiatkowska, a wróciła Kwiatkowska-Lass. „Grałam ze znanymi aktorami. (…) Grałam i u znanych reżyserów. Nigdy jednak nie byłam gwiazdą, to nie w moim typie; owe Lass dodane do nazwiska nie z pretensjonalności się wywodziło, a z konieczności − mało któremu cudzoziemcowi udaje się powiedzieć: Kwiatkowska”654, mówiła aktorka po latach. W czasie realizacji jednej z produkcji nowe nazwisko zastrzeżono jej w kontrakcie.

DZIEWCZYNA Z POLSKIEJ WSI O dzieciństwie i domu rodzinnym Basi wiadomo niedużo. Aktorka nigdy wiele o sobie nie mówiła, w nielicznych, dość lakonicznych, wywiadach zwykła powtarzać zdania jak to: „Jestem córką rolnika z maleńkiej wioski z Kujaw, niedaleko Włocławka”655. Barbara Kwiatkowska urodziła się 1 czerwca 1940 roku w Patrowie niedaleko Gostynina. Jak wspominał pochodzenie żony Roman Polański: „Pochodziła ze wsi i miała solidne, chłopskie zasady. Mimo uderzającej piękności w jej zachowaniu było coś dziwnie niepewnego, niezręcznego, miała na przykład prowincjonalny zwyczaj zakrywania dłonią ust, kiedy wybuchała śmiechem, jakby skonsternowana własną śmiałością”656. Po latach Kwiatkowska przyznawała, że jest czwartym z pięciorga dzieci swoich rodziców, „a na dodatek sąsiadką zza miedzy Janka Nowickiego. Bo Petrowo niedaleko od Kowala leży, a Janek tam właśnie się urodził (…)”657. W czasie wojny Kwiatkowskich nie ominęły dramatyczne wydarzenia. Jak pisał Filip Gańczak w „Newsweeku”: „Niemcy odebrali rodzinie gospodarstwo. Rodzice i czwórka dzieci trafili do obozu przejściowego na terenie Rzeszy. Przetrwali, bo jakaś Niemka z Frankonii zlitowała się nad nimi i wzięła ich do siebie jako siłę roboczą. Po wojnie Kwiatkowscy wrócili do Polski”658. Szkołę podstawową Basia skończyła w Patrowie. Potem rozpoczęła naukę w gimnazjum w Gostyninie. Od dzieciństwa przejawiała duże zdolności taneczne, które zaczęła rozwijać w gimnazjalnym zespole. Jej nieprzeciętne zdolności zostały tam zauważone. Nauczyciele skierowali Basię do słynnego Zespołu Pieśni i Tańca „Skolimów” (w którym pierwsze kroki stawiała także Ela Czyżewska). Elitarna grupa, do której wyłoniono młodzież w ogólnopolskich eliminacjach, zyskała wielką popularność w pierwszej połowie lat 50. „Skolimów” został rozwiązany w 1956 roku. Oficjalnym powodem był brak pieniędzy na dalszą działalność, jak jednak wspominała w jednym z wywiadów Kwiatkowska: „To był rok 1953 i w centrali związków zawodowych afera goniła aferę. Mówiono o ogromnych defraudacjach niektórych związkowych notabli, szukano winnych, w końcu zespół »Skolimów« rozwiązano”659. Co dalej działo się z tańczącą Basią? „Moje koleżanki i kolegów nauczyciele tańca porozmieszczali w różnych szkołach, żeby mogli skończyć naukę. Ja trafiłam do szkoły baletowej w Warszawie. Pewnego dnia pojechaliśmy w grupie trzech dziewcząt do Łodzi, by zagrać w tle sekwencji baletowej w filmie Epizod. Tło tworzyliśmy dla pierwszoplanowej pary Bittnerówna − Gruca, pamiętam, że śpiewała w tym filmie także Hanna Skarżanka”660.

KONKURSOWY CHWYT REKLAMOWY? I tu właśnie w życiu młodej Basi nastąpił prawdziwy przełom. Na planie tej produkcji zauważono ją i zaproponowano rolę w komedii Chmielewskiego. Tak przynajmniej przedstawiała sytuację aktorka w jednym z ostatnich wywiadów: „W Polsce utrwaliła się

legenda, że otrzymałam tę rolę dzięki konkursowi tygodnika »Film«. Taki konkurs rzeczywiście został przeprowadzony i kilka dziewcząt dzięki niemu trafiło do filmu. Jednak w moim przypadku było inaczej. Jako uczennica szkoły baletowej, w 1956 roku wraz z dwiema koleżankami zostałam wybrana do zatańczenia kilku epizodów w pierwszym polskim kolorowym filmie muzycznym. Na planie zobaczyli mnie realizatorzy filmu Ewa chce spać i tak to się zaczęło. Konkurs był po prostu dobrym − jak na owe czasy − chwytem reklamowym”661. Początki kariery Kwiatkowskiej łączą w sobie podwójną nieścis​łość. Według oficjalnych informacji, również tych opublikowanych na stronach tygodnika „Film”, Basia była „zwyciężczynią konkursu ogłoszonego przez zespół realizatorski SYRENA i tygodnik »Film«”662. Jak czytamy dalej w czasopiśmie: „Po obejrzeniu próbnych zdjęć filmowych, w których uczestniczyły cztery kandydatki wybrane w końcowej eliminacji − reżyser Tadeusz Chmielewski postanowił powierzyć tytułową rolę w filmie Ewa chce spać Barbarze Kwiatkowskiej”663. Konkurs, którego zwyciężczynią miała zostać Kwiatkowska, był więc całkiem odrębną inicjatywą niż słynny plebiscyt „Piękne dziewczęta na ekrany” − to pewne. Faktycznie, zamieszczona w tygodniku relacja z przebiegu wygranego przez Basię konkursu jest dosyć lakoniczna. Może więc na zdjęcia próbne po prostu zaproszone zostały też inne kandydatki? W końcu Barbara, mimo niewątpliwego uroku, była młodziutką amatorką. Być może od początku była faworytką, tylko obawiano się, czy stanie na wysokości zadania? I dlatego całemu przedsięwzięciu nadano szumne miano „konkursu” – a w istocie, jak określała to Kwiatkowska, był to chwyt reklamowy? W końcu trudno ignorować słowa aktorki, które wypowiedziała po ponad czterdziestu pięciu latach od swojej pierwszej roli. Kiedy jednak dowiedziała się, że zagra w komedii Chmielewskiego, miała − jak relacjonuje tygodnik „Film” − powiedzieć: „Nie macie pojęcia, jak się cieszę. Nawet główna wygrana na loterii ani oświadczyny Gérarda Philipe’a tak by mnie nie uradowały. O tak, tak, zawsze marzyłam o tym, żeby wystąpić w filmie”664. Basia miała siedemnaście lat, była uczennicą warszawskiej szkoły baletowej. Taneczny debiut w Epizodzie był niczym w porównaniu z główną rolą filmową, na dodatek w tak udanej produkcji. Bez wątpienia tajemnicą dużej części uroku Ewa chce spać była postać Ewy. Dziewczyna o wielkich oczach, pełnych ustach, zadartym nosku i kształtnej buzi budzi wielkie rozczulenie. Jej trenczyk, „bucik, który uwiera”, walizeczka po prostu rozbrajają. Słodycz i niewinność w najczystszej postaci. Włosy spięte w wysoki, dziewczęcy kucyk, z przodu gęsta, niesforna grzywka. Trochę Brigitte Bardot, trochę Audrey Hepburn. Przede wszystkim jednak Basia − nasza dziewczyna! − jak zapewne wykrzykiwali ówcześni widzowie. Kiedy film wchodził na ekrany, Kwiatkowska nie miała nawet skończonych osiemnastu lat. „To był niemały skandal, kiedy pojawiłam się na premierze jako nieletnia…”665, wspominała po latach. „Miała w sobie »coś«, oprócz nienagannej figury i pięknej twarzy. »Coś«, co w Hollywood dwadzieścia lat wcześniej mogłoby z niej uczynić gwiazdę pierwszej wielkości”666, pisał w 1991 roku tygodnik „Film”. Faktycznie, trudno odmówić Barbarze tego tajemniczego pierwiastka, który decyduje o tym, że ktoś, kto jest po prostu ładny, staje się zachwycający. Choć bardzo dziewczęca w Ewie, przejdzie niebawem przyspieszony

kurs dorosłości, stając się kobietą pełną dyskretnego seksapilu i uroku, którym zacznie podbijać świat. Po latach o swoich sukcesach powie: „O mojej karierze zawodowej zawsze decydował przypadek, także szczęście. Nie korzystałam z usług licznych przecież agencji − ot, jakiś reżyser zobaczył mnie w jakimś filmie na jakimś festiwalu czy przeglądzie i dostawałam angaż. Sama nie mam tej niezbędnej siły przebicia. I dziś, jak dawniej, jestem potwornie nieśmiała”667.

POWIERNIK, KOCHANEK, WODZIREJ „Moje życie wiąże się z trzema wspaniałymi mężczyznami. To dla kobiety szczęście, prawda? Polański ponoć uważa mnie za czarnego kota, który przebiegł mu drogę; nasz związek trwał pięć lat, w tym trzy − to małżeństwo. Ale serio: sympatycznie wspominam Romka, zahartował mnie wewnętrznie. Mam dla niego dużo przyjaźni, choć w jego filmie zagrać już bym nie chciała”668, opowiadała aktorka w rozmowie z „Przekrojem” w 1993 roku. Nigdy nie mówiła zbyt wiele o kulisach małżeństwa z Polańskim. W przeciwieństwie do reżysera, który uchylił nieco rąbka tajemnicy w autobiografii. „Była uderzająco piękna, miała olbrzymie oczy i pełne, zmysłowe usta. Jej fantastyczną figurę podkreślała w sposób doskonały prosto skrojona sukienka w pionowe pasy” − tak po latach Polański wspominał swój pierwszy zachwyt Barbarą. Scenerią był łódzki Grand Hotel. U boku Polańskiego siedział Morgenstern i to właśnie on w skrócie naszkicował Romanowi sylwetkę Kwiatkowskiej: „Gra w filmie Ewa chce spać. Barbara coś tam. Została podobno zaangażowana na podstawie zdjęcia, które posłała na konkurs do tygodnika »Film«”669 − i zapoznał początkującego reżysera z debiutującą aktorką. Według relacji Polańskiego najpierw połączyła go z Barbarą przyjaźń. Dziewczyna była podobno wówczas uwikłana w jakąś skomplikowaną relację miłosną z pewnym żonatym mężczyzną. „Barbara w niezwykły sposób fascynowała mężczyzn − dosłownie uganiali się za nią. Może dlatego, że nie łączyło nas jeszcze głębokie uczucie, stałem się jednym z niewielu ludzi, którym się zwierzała. Powiedziała mi, że ma romans ze znanym filmowcem − człowiekiem żonatym − że prawdopodobnie niewiele z tego wyniknie. Właśnie dlatego, że uczyniła mnie swoim powiernikiem, nie wyglądało na to, bym kiedykolwiek został jej kochankiem”670. Jednak pewnego dnia Polański zapragnął wyjść poza rolę cierpliwego pocieszyciela, z którym dziewczyna mogła rozmawiać całymi godzinami. „Wtedy nieśmiało zapytałem, czy moglibyśmy spędzić razem noc”671. Barbara odmówiła. Roman przyjął to dzielnie, starając się nie zdradzić swojego zawodu − bardzo zależało mu na dobrych relacjach z dziewczyną. Kiedy jednak odprowadzał ją do domu, coś w Barbarze drgnęło. Nagły przepływ energetyczny, fala pożądania, czułości czy − jak pisał Polański − może coś, co dziewczyna zobaczyła w jego oczach? W każdym razie powiedziała: „Wracamy”672. Stało się to, czego tak pragnął Polański. „Była jedną z najpiękniejszych dziewczyn, jakie kiedykolwiek widziałem. Ciemna szatynka, prawie brunetka, miała twarz o wykroju migdała, wspaniałe długie rzęsy, zadarty nosek i gibkie, jędrne ciało. Kochaliśmy się całą noc”673.

Polański wspominał, że Barbara naga o poranku prezentowała się jeszcze piękniej. Była doskonała. Mało dyskretnie zdradzał też, że przez pięć lat trwania ich związku usilnie starał się przekonać Basię do dobrodziejstw życia seksualnego. „Patrząc z perspektywy lat, dochodzę jednak do wniosku, że moje doznania erotyczne były zawsze silniejsze niż Basi”674. Może reżyser zbyt wiele oczekiwał od tak młodej dziewczyny, właściwie jeszcze niedojrzałej? Polański po pierwszej nocy spędzonej z Barbarą musiał być w stanie ogromnej euforii, bo nie zauważył nawet, kiedy jadąc na skuterze, zgubił swoją uroczą pasażerkę. „Czekała na mnie na chodniku cała i zdrowa. Uśmiechała się tym swoim cudownym, niewinnym uśmiechem wiejskiej dziewczyny”675. Nowa miłość uskrzydliła Polańskiego, dała mu siłę do pracy i działania. To właśnie on zaczął sprawować pieczę nad karierą Barbary, angażując ją do swojego filmu dyplomowego Gdy spadają anioły, a także poniekąd „załatwiając” jej rolę w komedii Zezowate szczęście Andrzeja Munka. Podobno reżyser bardzo długo szukał odpowiedniej, ładnej dziewczyny do swojego filmu. „Mimo skrupułów przemogłem się i zaproponowałem Barbarę. Powodzenie jej pierwszego filmu Ewa chce spać zrobiło z niej gwiazdę − kogoś w rodzaju polskiej Brigitte Bardot. − Wiem, że jest ładna − powiedział Munk. − Tylko kto będzie za nią grał? Ty? − Nie − odrzekłem. − Ale mogę ją wyreżyserować”676. Munk przystał na to, by Roman reżyserował sceny z udziałem Barbary. Tyle że Polański z jednej strony starał się dobrze wyreżyserować swą ukochaną, a z drugiej − krytykował ją w obawie o to, że zostanie oskarżony o zbytnią łagodność. „Munk uznał to za znęcanie”677 i odebrał Polańskiemu udzielony wcześniej przywilej. Zarówno etiuda Polańskiego, jak i Zezowate szczęście były realizowane w 1959 roku. Rok wcześniej Kwiatkowska wystąpiła jeszcze w dwóch komediach − Pan Anatol szuka miliona Jana Rybkowskiego i Żołnierz królowej Madagaskaru Jerzego Zarzyckiego. W 1959 roku Kwiatkowska gra również w kilku etiudach, m.in. Andrzeja Kondratiuka czy Agnieszki Osieckiej. Nie jest to przypadek, dziewczyna stale przebywa w środowisku studentów łódzkiej filmówki. „Baśkę znałam chyba od samego początku, od czasu, kiedy się objawiła: wpadała do szkoły filmowej, kiedy tylko miała czas, grała w naszych etiudach, flirtowała z nami i tańczyła na potańcówkach”678, wspominała Osiecka. Rok 1959 przynosi Basi również jej najsłynniejszą okładkę – chodzi oczywiście o „Przekrój”. Jako „kociak” w obiektywie Wojciecha Plewińskiego prezentuje się już znacznie dojrzalej, a z pewnością bez porównania bardziej zmysłowo niż w swojej debiutanckiej komedii. Ma krótsze włosy i dwa kucyki − symbol wciąż obecnej dziewczęcości − ale jej twarz jest już inna. Zamyślone, uciekające w bok spojrzenie, lekko rozchylone usta − pełne i ponętne – przyciągają uwagę widza. Z Ewy w komedii Chmielewskiego została już tylko niesforna grzywka. Jak pisała „Gazeta Krakowska”, Plewiński uwiecznił Kwiatkowską „podczas słynnej imprezy Jazz Camping na Kalatówkach w 1959 roku. (…) Fotograf zapamiętał ją jako nieśmiałą, niepewną siebie dziewczynę, która nie pasowała do szaleństw, jakie wtedy się tam odbywały. Ale dzielnie znosiła tańce na stole swojego chłopaka, na którego patrzyła z lekkim pobłażaniem”679. W 1959 roku w Zakopanem w schronisku na Kalatówkach, jak wspominała projektantka

Grażyna Hase, Polański był „wodzirejem głównym”680. Impreza zebrała m.in. młodych polskich jazzmanów, filmową młodzież i środowisko „Przekroju”. Dla nieśmiałej Basi wszystko to musiało tworzyć miks egzotyczny i fascynujący zarazem. Hase wspominała: „Pamiętam, jak jechaliśmy na tę imprezę. Dla wszystkich uczestników wykupiono wagon sypialny. Kiedy pociągiem dojeżdża się do Zakopanego, przy ładnej pogodzie rozpościera się zachwycający widok na Tatry. Z przedziału sąsiadującego z moim wyszli Basia Kwiatkowska z Romkiem Polańskim. Basia miała bardzo wielkie, cudowne oczy. Ale wtedy z wrażenia miała jeszcze większe. Romek, obejmując ją ramieniem i wskazując przed siebie, powiedział: − Popatrz, Basiu. Tak wyglądają góry. Basia dopiero poznawała Polskę, świat i wszystko”681. Roman Polański pod koniec lat 50. dał się zapamiętać jako wyjątkowo rozrywkowa postać. W autobiografii przyznawał, że mimo wielkiego uczucia, jakim darzył Basię, nie zawsze dochowywał jej wierności. Korzystając z okazji, kiedy Basi nie było w Łodzi lub kiedy sam wyjeżdżał, miewał swoje, jak je nazywał, „drobne skoki w bok”. „Pociągały mnie inne dziewczyny, więc szedłem z nimi do łóżka, jeżeli nadarzała się okazja. W dalszym ciągu uważałem, że ścisła wierność może być tylko źródłem frustracji, która z kolei prowadzi do podświadomej urazy. W moim przekonaniu te krótkie przygody nie miały najmniejszego wpływu na nasz związek”682. Jak sam jednak przyznaje, czas spędzany osobno w tym okresie można było liczyć nie tylko miarą upływających dni, ale nawet tygodni. Oboje pracowali bardzo intensywnie. Jednym z lepiej zapamiętanych przez Polańskiego wspólnych wyjazdów pary była podróż na festiwal do San Sebastián w 1958 roku. Basia jechała tam w związku z rolą w swoim debiutanckim filmie, Roman z kolei bardzo chciał towarzyszyć ukochanej. Szczęście mu sprzyjało, bo na festiwalu wyświetlany był również jego krótkometrażowy film Dwaj ludzie z szafą, więc udało mu się zorganizować zaproszenie. Podobno na festiwalu Basia zachwyciła hiszpańskich producentów, którzy od ręki proponowali jej udział w kilku filmach. Według relacji Polańskiego Basia chętnie przystałaby na te propozycje, jednak on się temu mocno sprzeciwił. „Byłem młody, wierzyłem w hasło »sztuka dla sztuki« i absolutnie nie obchodziły mnie względy finansowe”683. Jednak nie tylko o to chodziło − Polański obawiał się kolejnej rozłąki z ukochaną. „Miałem do niej żal, że w ogóle mogła dopuścić myśl o dłuższym rozstaniu”684, pisał.

SPONTANICZNE MAŁŻEŃSTWO I WARIACKIE WESELE Tak naprawdę związek Basi i Romana chyba już wówczas przeżywał kryzys. Oświadczyny i ślub 9 września 1959 roku były desperacką próbą wyszarpania ukochanej z rąk Lecha Zahorskiego, grafika, którego – według relacji Polańskiego − dziewczyna poznała w Wiedniu na Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży. Rozdarta między dwoma mężczyznami, Kwiatkowska zupełnie nie wiedziała, którego wybrać. „Tak łatwo ulegała wpływom, że ten, kto akurat był w pobliżu, miał największe szanse”685, wspominał Polański. Jak twierdził, właśnie w chwili ich ponownego zbliżenia wykorzystał swoją

szansę i poprosił Basię o rękę. „Ten krok wydał się jej tak nieoczekiwany, czy może tak intrygujący, a nawet wzruszający, że się zgodziła”686. Wesele młodej parze urządzili przyjaciele w mieszkaniu Wadima Berestowskiego − „weterana szkolnych kawałów, wówczas zatrudnionego w Łodzi jako reżyser”687. Powiedzieć, że wesele Basi i Romana było huczne, to zdecydowanie za mało. „Było to istne pijackie szaleństwo. Uczestnicy do dziś wspominają je z niejakim przerażeniem”688, pisał reżyser. Wśród najciekawszych atrakcji, których zazwyczaj na weselach nie sposób uświadczyć, w pierwszej kolejności trzeba wymienić imitacje cyrkowych numerów… „Kiedy wyciągnięto obręcz hula-hoop, przeistoczyłem się w pogromcę zwierząt i kazałem skakać przez nią Jerzemu Lipmanowi. Ktoś owinął obręcz papierem toaletowym i podpalił, co bardzo podniosło widowiskowy efekt numeru”689, wspominał Polański. To jednak nie wszystko, uczestników imprezy całkowicie poniosły fantazja i artystyczna natura. Parodiowali filmy, opery, a nawet walki byków. Jako rekwizyt lub element scenografii mogło posłużyć im wszystko, co akurat było pod ręką. Szczególnie uniwersalny okazał się bigos − „rozrzucony jako śnieg w polskim filmie i na schodach, z których zjeżdżałem na nartach”690. Oczywiście wobec takiego stanu rzeczy na weselu nie mogło zabraknąć milicji, ale nawet funkcjonariuszy udało się udobruchać. Wykorzystano do tego uroczą Basię, panom w mundurach doskonale znaną z ekranu. Niebawem w życiu młodej pary nastąpi jednak prawdziwa odmiana. Barbara zacznie karierę aktorską, a Roman − „karierę męża Barbary”691. A było tak. Kiedy Barbara uczestniczyła w Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży − według Polańskiego było to Wiedniu, według Basi − w Berlinie, zrobiono jej zdjęcie. Fotografię Basi francuski reżyser filmowy Robert Ménégoz dostrzegł w reportażu z festiwalu zamieszczonym w zachodnioniemieckiej gazecie. Z miejsca zakochał się w urodzie Basi, za wszelką cenę zapragnął odnaleźć dziewczynę i dać jej rolę w swoim najnowszym filmie. Słynne zdjęcie Basi ukazało się nawet na pierwszej stronie którejś z francuskich gazet z podpisem: „Kim jest ta piękna nieznajoma?”692. Wewnątrz znajdował się opis historii poszukiwań, które podjął reżyser, i apel o ujawnienie tożsamości Basi. Na szczęście prasowy wycinek, dzięki życzliwości znajomych, trafił w ręce Polańskiego, ten zaś od razu zaczął działać. Bajkowa historia miała niebawem się ziścić, twórcy filmu chcieli się tylko upewnić, czy Barbara poradzi sobie z rolą. „Kiedy francuski producent zadzwonił do Warszawy, proponując mi rolę w Tysięcznym oknie, i pytał mojego męża, czy znam francuski, ten odpowiedział mu − zgodnie z prawdą »rien« (nic), co zostało zrozumiane jako »bien« (dobrze). Tak więc już na miejscu czekała mnie ciężka praca. Uczyłam się tekstu na pamięć, nie rozumiejąc go”693. Polański, jak wspominał, dopiero po latach dowiedział się, że Francuzi chcieli zrezygnować z całego przedsięwzięcia, kiedy zdemaskowali umiejętności językowe aktorki. Coś jednak ich przed tym powstrzymało. I w ten sposób Basia dostaje rolę w Tysięcznym oknie Roberta Ménégoza. Jej filmowym partnerem ma być Jean-Louis Trintignant, aktor, któremu wielką popularność przyniósł film I Bóg stworzył kobietę (1956), inicjujący światową sławę Brigitte Bardot. Polscy widzowie mogą pamiętać Trintignanta z produkcji Trzy kolory: Czerwony Krzysztofa Kieślowskiego.

UROCZY CYGANIE W Wigilię 1959 roku Basia i Roman wyjeżdżają do Paryża. Tysięczne okno nie odnosi sukcesu, ale Barbarze udaje się złapać marzenie. Jak wspominała w wywiadach, swoje pierwsze filmy traktowała jak zabawę, przygodę. Wyjeżdżając do Francji, zrozumiała chyba jednak, że naprawdę może zrobić wielką karierę. Po latach wspominała: „W tamtych czasach taki zagraniczny wyjazd był marzeniem większych ode mnie aktorów”694. Bez wątpienia we Francji dla Barbary bezcenna musiała być obecność męża. „Nie odstępowałem jej na krok − byłem jej tłumaczem, impresariem i doradcą artystycznym”695, wspominał Polański. O tym, jak wyglądały początki Basi i Romana w Paryżu, od nieco innej strony, pisał Zygmunt Kałużyński, relacjonując swoje spotkanie z kierownikiem produkcji Tysięcznego okna, który skierował do krytyka filmowego mniej więcej takie słowa: „(…) Tak się składa, że mam w Paryżu duże mieszkanie, więc zaprosiłem ją i męża, by zatrzymali się u mnie. Cóż to za uroczy cyganie, co za fantaści, co za romantycy! Ileż ja się ich naprosiłem, że powinni ćwiczyć, stosować dietę, przestrzegać surowej dyscypliny. Tylko w ten sposób można dojść do czegoś w kinie; niech pan weźmie Michèle Morgan, to jest kobita, dalibóg, niczym się nie wyróżniająca prócz silnej woli − czy pan wie, że zrywa się o szóstej rano na specjalne lekcje gimnastyki? Tak się zostaje sławą. Basia może mieć fantastyczne możliwości… ale cóż… noc w noc wracamy o czwartej nad ranem… i ja także… bo się tak do nich przywiązałem… pustych butelek już nie ma gdzie ustawiać, mimo że wie pan, mieszkanie było naprawdę duże (…)”696. Mimo niewielkiego honorarium (w wysokości 1000 dolarów) francuskie życie Basi i Romana zapowiadało się całkiem optymistycznie. Basia bardzo przyłożyła się do nauki języka, robiła duże postępy. Jednak kiedy ważność zobowiązań naszych bohaterów w związku z filmem, a także ich wiz chyliła się ku końcowi, pojawił się poważny dylemat: co dalej? Pewnym rozwiązaniem było uzyskanie „paszportów konsularnych”, dzięki którym Polacy mogliby zarówno pracować i żyć za granicą, jak i bez przeszkód odwiedzać ojczyznę. Oczywiście uzyskanie ich nie było proste, ale Polański przeszedł cały korowód biurokratyczny, lądując ostatecznie u ambasadora PRL we Francji Stanisława Gajewskiego. „Gdyby nie Gajewski, moja kariera potoczyłaby się z pewnością zupełnie inaczej”697, przyznawał w autobiografii. Mimo pokonania formalnych przeszkód para miała jeszcze jeden, narastający problem − finansowy. „Mimo że w tamtych latach Paryż był tani jak barszcz, nie mogliśmy żyć powietrzem”698, wspominał Polański. Ich kłopoty finansowe pogłębił wyjazd na festiwal filmowy do Cannes, którego koszty w dużej części musieli pokryć samodzielnie. Obecność Basi na festiwalu była jednak ważna − w konkursowe szranki stawało Zezowate szczęście. Wyjazd się opłacił − wkrótce na horyzoncie pojawiła się kolejna propozycja.

KARIERA BARBARY LASS

„Słynny francuski reżyser René Clément, który właśnie wylansował Alaina Delona w niezwykle popularnym filmie W pełnym słońcu, miał kręcić z nim następny film. Chciał zobaczyć Barbarę”699. Na spotkanie z reżyserem małżonkowie kupili dla Basi sukienkę. Wydali na nią ostatnie pieniądze i pech chciał, że kreację skradziono. Mimo dramatycznych początków Basia dostała rolę. Był tylko jeden warunek − musi zmienić nazwisko. „Odtąd miała nazywać się Barbara Lass”700. Od początku nie była z tego faktu zadowolona, po latach nie raz, z poczuciem lekkiego zażenowania, będzie tłumaczyć się ze zmiany nazwiska. „Potrzebne było łatwe do wymówienia na Zachodzie nazwisko. Wydawało mi się, że Lass brzmi dobrze także po polsku, a oni ten Lass zaakceptowali, ale przez dwa „ss”, żeby wymawiało się dobrze Francuzom. To wszystko zastrzegał podpisywany kontrakt”701. Kłopoty finansowe młodej pary poszły w niepamięć. „W ciągu jednej chwili staliśmy się − według naszych kryteriów − bogaci”702, wspominał Polański. Roman wreszcie mógł się stać posiadaczem wymarzonego kabrioletu − mercedesa 190 SL. (Po latach przyzna, że samochód był wszystkim, co mu zostało z pierwszego małżeństwa.) Oczywiście dokonali też bardziej prozaicznych − w świetle tego nabytku − zmian, jak spłata długów czy przeprowadzka do wygodniejszego mieszkania. Rola Barbary w filmie Clémenta z 1961 roku Co za radość żyć, u boku Alaina Delona (zwanego „francuskim Jamesem Deanem”), zapoczątkowała w życiu aktorki kolejne pasmo sukcesów i popularności. Równocześnie stała się jednak początkiem końca małżeństwa z Romanem. Oboje są pochłonięci swoimi sprawami. Polański niebawem zrealizuje w Polsce słynny Nóż w wodzie, Basia kręci kolejne filmy we Włoszech. Już zdjęcia do produkcji Clémenta odbywały się w Rzymie, Barbara podpisuje również kontrakt z firmą producencką Rizzoli-Film. Niekorzystne warunki umowy zmuszają ją do grania w produkcji Licantropo − włoskim filmie o wilkołakach, którego, jak mówiła w czasie wizyty w Polsce w 1962 roku, w ogóle nie chciała oglądać. Film ten przyniósł jej jednak dużą popularność. Usprawiedliwiając się, mówiła: „A iluż znanych, nawet największych aktorów występuje w tego rodzaju bzdurach! Magnesem są zawsze dla nich pieniądze i popularność”703. Na planie tej produkcji Basia nawiązała romans z włoskim scenarzystą, reżyserem i aktorem Gillo Pontecorvo. Jednak to nie dla niego Basia ostatecznie rzuci Romana. Na planie kolejnej produkcji, tym razem kręconego w Japonii filmu Rififi w Tokio, Kwiatkowska poznaje austriackiego aktora Karlheinza Böhma. Zakochuje się w nim bez reszty. To dla niego w 1962 roku rozwiedzie się z Polańskim.

NOWY ETAP „Karlheinz Böhm to bogata karta, okres osiemnastu lat mojego życia; wychodząc za mąż za tego nadzwyczaj wówczas popularnego aktora, osiedliłam się w Szwajcarii, później w Niemczech. Karlheinzowi, a właściwie jego filmowej karierze, podporządkowałam swoją. Szkoda, dziś tak to oceniam”704, mówiła Barbara w 1993 roku. Co ciekawe, gwiazdor, znany przede wszystkim z roli Franciszka Józefa I w filmach o cesarzowej Sissi

(w tej roli Romy Schneider, która z kolei przez pięć lat była związana z Alainem Delonem), sam w latach 80. zrezygnował z aktorstwa, poświęcając się pomocy humanitarnej dla Etiopii. W 1964 roku Basia przyjeżdża do Polski już jako żona Böhma. W tygodniku „Film” ukazał się wówczas krótki reportaż o aktorce705. Jak w nim zdradza, jednym z powodów jej wizyty w Polsce są przygotowania do roli w ekranizacji Disneylandu Stanisława Dygata. Film na podstawie tej powieści powstanie w 1967 roku pod tytułem Jowita i przyniesie Kwiatkowskiej kolejną zapadającą w pamięci polskich widzów kreację – tajemniczej i przewrotnej Agnieszki vel „Jowity”. Po nim Barbarę Kwiatkowską w polskim kinie zobaczymy tylko raz − i to w epizodycznej roli − w 1973 roku w komedii Andrzeja Kondratiuka Jak to się robi. Wcześniej, w 1962 roku, zagrała jeszcze w dwóch nowelach. Pierwszą z nich była Nauczycielka Jana Rybkowskiego, również na podstawie prozy Dygata, będąca częścią produkcji Spóźnieni przechodnie. Druga to Warszawa Andrzeja Wajdy, będąca piątą częścią francusko-włosko-japońsko-polsko-niemieckiego filmu Miłość dwudziestolatków. Z wątków polskich w filmach Basi można jeszcze wymienić Sinobrodego Zanussiego, produkcję niemiecko-szwajcarską, w której Barbara zagrała jedną ze swoich ostatnich ról. Obraz wszedł na ekrany w 1984 roku. Czas jednak cofnąć się o dwadzieścia lat. Rok 1964 przynosi Basi kolejny przełom − zupełnie innego rodzaju − zostaje matką. Kariera schodzi na dalszy plan, najważniejsza jest ukochana córeczka − Kasia. Kwiatkowska z mężem osiada na bawarskiej prowincji, wychowuje córkę, która po latach w rozmowie z „Newsweekiem” powie, że miała „idealne dzieciństwo”706. Katharina Böhm poszła w ślady rodziców, jest aktorką. Powrót do aktorstwa okazał się dla Barbary bardzo trudny: „Mój drugi mąż, Karlheinz Böhm, także aktor, którego spotkałam na planie filmu Rififi w Tokio, źle znosił moją popularność. Był zazdrosny, jak to zwykle w takich sytuacjach bywa z mężczyznami. Odrzuciłam więc jedną propozycję, potem drugą. Gdy chciałam znowu grać, nie było ich już tak wiele, tak interesujących. (…) Zachowałam się jak idiotka. Żałuję, ponieważ moja decyzja świadczyła o mojej słabości. Pozwoliła się podporządkować, a to nie jest rzecz, z której można być dumnym”707, mówiła w 1993 roku. Z drugim mężem rozstała się na początku lat 80. Do początku lat 90. Barbara Kwiatkowska zagrała jeszcze w kilku filmach, głównie niemieckich. Role te jednak, w porównaniu z obiecującą karierą, którą Kwiatkowskiej wróżono, były bardzo symboliczne. Podobnie produkcje − w przeważającej części zupełnie niewarte uwagi. Jak sama przyznawała na początku lat 90., nigdy nie była dość zdeterminowana, żeby walczyć o swoją karierę. O jej sukcesach najczęściej decydował przypadek lub szczęście. „Co najbardziej ujmowało reżyserów? Moja łagodność. Nieśmiałość, wręcz naiwność. Bo siły przebicia, ambicji takich jak Krystyna Janda, moja ulubiona polska aktorka, nigdy nie miałam. Jeżeli, to raczej szczęście. Ono naprawdę towarzyszyło mi w życiu”708.

BASIA I POLSKA „Przez te wszystkie lata utrzymywałam kontakty z Polską. Zwłaszcza w stanie wojennym starałam się pomóc swoim bliskim i znajomym w kraju. Najbardziej bolał mnie fakt, że przez długi czas byłam w Polsce na »czarnej liście«, chociaż mój wyjazd absolutnie nie wynikał z pobudek politycznych. Można było o mnie pisać wyłącznie źle albo w ogóle. Taka zmowa milczenia obowiązywała wobec wszystkich popularnych osób mieszkających za granicą. Początkowo nie przywiązywałam do tego znaczenia. Do momentu gdy nie dopuszczono, bym zagrała w polskim filmie. Argument Ministerstwa Kultury brzmiał, że opinia publiczna jest mi przeciwna. Przeprowadziłam na własną rękę rodzaj dochodzenia i dowiedziałam się, że − na życzenie władz − jakiś dziennikarz sportowy opublikował artykuł pełen kłamstw na mój temat. Wtedy dopiero zaczęłam traktować to poważnie. Przekonałam się jednak, że ilekroć ktoś z Polski przeprowadzał ze mną wywiad, nie miał on szans ukazania się w kraju. Te oszczerstwa były niezwykłe bolesne”709, mówiła w jednym z ostatnich wywiadów. W innym dodawała: „Był czas, że szczególnie interesowałam się Polską, pomocą dla »Solidarności«, ale o tym proszę nie pisać”710. Na kilka lat przed śmiercią razem z zaprzyjaźnionymi dziennikarzami Radia Wolna Europa Barbara Kwiatkowska założyła Stowarzyszenie Polsko-Niemieckie, którego celem stała się promocja polskiej kultury, nauki i gospodarki. Basia zawsze podkreślała swoją polskość. Zawsze też szukała kontaktu ze swoimi przyjaciółmi i znajomymi w Polsce. W jej domu pod Monachium bywali Andrzej Wajda, Andrzej Szczypiorski czy Agnieszka Osiecka. W rozgłośni Radia Wolna Europa poznała Jacka Kaczmarskiego, z którym połączyła ją przyjaźń. Ostatnim mężczyzną w życiu Barbary Kwiatkowskiej był jazzman Leszek Żądło − aktorka mówiła o nim w 1993 roku „mój dobry duszek od lat”711. Sam muzyk w rozmowie z „Newsweekiem” mówił o Kwiatkowskiej: „Przez 20 lat mieszkaliśmy pod jednym dachem. Basia była wspaniałym, dobrym człowiekiem”712. Razem planowali powrót do Polski, do Krakowa. Basia miała też pewne plany związane z filmem, znowu chciała grać. Przerwała je nagła śmierć 6 marca 1995 roku w czasie koncertu amerykańskiego trębacza Ala Porcino. „Kwiatkowska chorowała na wirusowe zapalenie wątroby typu C. Lekarze dawali jej dziesięć lat życia. Przeżyła sześć”713, pisał Filip Gańczak w „Newsweeku”. Prochy Barbary Kwiatkowskiej spoczęły w Krakowie, w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Rakowickim. Wcześniej jednak zaginęły w drodze do Polski na 24 godziny. Na grobie aktorki wyryto piękne słowa autorstwa Jacka Kaczmarskiego: „Ewa chce spać... Basia kochała, żyła – teraz śpi”. *** Kilkanaście lat przed śmiercią Barbara Kwiatkowska znalazła pasję, która pochłaniała jej każdą wolną chwilę. Były nią lalki. Sama je robiła, w sztuce ich tworzenia chciała dojść do perfekcji, stworzyć ideał, lalkę najpiękniejszą. „Dlatego modeluję nie dzieci, a kobiety – mówiła. − Raz tylko pokusiłam się o mężczyznę (…).

Moje lalki rodzą się w warsztacie. Tam nabierają kształtów (z modeliny), tam stroją się w kreacje zaprojektowane i uszyte przeze mnie; fryzury (peruki) też robię im sama. Potem te ponadmetrowe postacie sadzam w fotelach; »rozprowadzam« po mieszkaniu, przyglądam im się”714. Leszek Żądło o lalkach Barbary mówił: „(...) Nie żadne to laleczki w stylu Barbie, a dojrzałe, jakby nieco mistyczne kobiety. Czarodziejki, które gdyby potrafiły mówić, zapewne wróżyłyby z ręki”715. Te lalki, choć możemy sobie je tylko wyobrażać, niosą w sobie coś z tego, co utrwaliło się w wizerunku aktorki: tajemnicę kobiecości wyzierającą zza dziewczęcej postaci. Lalkę − przedmiot kojarzony ze słodyczą, niewinnością, dzieciństwem, Barbara formowała na kształt kobiecego ideału. Podobnie jak kiedyś formowano ją, czarując jednocześnie widza słodyczą dziewczyny, która w swoich wielkich (podobno zielonych) oczach i pełnych ustach skrywa tajemnicę subtelnej kobiecości. 649. A. Osiecka, Do widzenia, dziewczynko!, „Polityka” 1995, nr 12, s. 15. 650. Rozważania bez zdjęcia, „Film” 1958, nr 41, s. 7. 651. Tamże. 652. Barbara Kwiatkowska w Krakowie, „Film” 1993, nr 26, s. 5. 653. Basia. Z Barbarą Kwiatkowską-Lass i Leszkiem Żądło rozmawia Teresa Bętkowska, „Przekrój” 1993, nr 30, s. 13. 654. Tamże. 655. T. Śrutkowski, Decydował przypadek?, „Gazeta Olsztyńska” 1993, nr 112 (11 czerwca), cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”, dostęp: http://fototeka.fn.org.pl/strona/album/20.html 656. R. Polański, Roman, przeł. Kalina i Piotr Szymanowscy, Warszawa 1992, s. 119. 657. Basia..., s. 13. 658. F. Gańczak, Taka była pierwsza żona Polańskiego, „Newsweek” 2010, dostęp: http://kultura.newsweek.pl/takabyla-pierwsza-zona-polanskiego,54738,1,1.html 659. T. Śrutkowski, dz. cyt. 660. Tamże. 661. A. Fryz-Więcek, Kariera przez pomyłkę, „Gazeta Krakowska” 1993, nr 133 (12−13 czerwca), cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”. 662. Przedstawiamy przyszłą Ewę z filmu „Ewa chce spać”, „Film” 1957, nr 24, s. 13. 663. Tamże.

664. Tamże. 665. T. Śrutkowski, dz. cyt. 666. Nasza Basia, „Film” 1991, nr 45, s. 18. 667. Basia..., s. 13. 668. Tamże. 669. R. Polański, dz. cyt., s. 117. 670. Tamże, s. 120. 671. Tamże. 672. Tamże. 673. Tamże. 674. Tamże. 675. Tamże, s. 121. 676. Tamże, s. 123. 677. Tamże. 678. A. Osiecka, dz. cyt. s. 15. 679. M. Huzarska-Szumiec, Najsłynniejsze dziewczyny z okładek „Przekroju”, „Gazeta Krakowska” 2011, dostęp: http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/438292,najslynniejsze-dziewczyny-z-okladek-przekrojuzdjecia,1,3,2,id,t,sm,sg,sa.html 680. M.J. Nowik, dz. cyt., s. 122. 681. Tamże. 682. R. Polański, dz. cyt., s. 123. 683. Tamże, s. 124. 684. Tamże. 685. Tamże, s. 126.

686. Tamże. 687. Tamże. 688. Tamże. 689. Tamże. 690. Tamże, s. 127. 691. Tamże, s. 128. 692. Tamże, s. 127. 693. Basia w Warszawie, „Film” 1962, nr 5, s. 6. 694. T. Śrutkowski, dz. cyt. 695. R. Polański, dz. cyt., s. 130. 696. Cyt. za: M.J. Nowik, dz. cyt., s. 80. 697. R. Polański, dz. cyt., s. 132. 698. Tamże. 699. Tamże, s. 134. 700. Tamże. 701. T. Śrutkowski, dz. cyt. 702. R. Polański, dz. cyt., s. 134. 703. Basia w Warszawie..., s. 6. 704. Basia..., s. 13. 705. Barbara od siódmej do dziewiątej, „Film” 1964, nr 9, s. 13. 706. F. Gańczak, dz. cyt. 707. K. Józefowicz, Uwiedziona na planie, „Express Wieczorny” 1993, nr 142 (23 lipca), cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”.

708. T. Bętkowska, Basia uprowadzona, „Kobieta i Styl” 1993, nr 11, cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”. 709. A. Fryz-Więcek, dz. cyt. 710. Basia..., s. 13. 711. Tamże. 712. F. Gańczak, dz. cyt. 713. Tamże. 714. Basia..., s. 13. 715. Tamże.

Fot. Zofia Nasierowska/REPORTER; PolFilm/East News

EWA KRZYŻEWSKA WIELKA UCIECZKA

PolFilm/East News

CHMURNA FEMME FATALE „Miała wyjść goła tyłem do kamery, do mnie przodem. Charakteryzatorki strasznie długo ją przygotowywały. Czekam i czekam. Kamera już ruszyła, żeby sfilmować moje pełne zachwytu i żądzy spojrzenie… Wreszcie wchodzi. Patrzę, a ona w najbardziej intymnych miejscach poprzyklejała sobie plastry. Różowe opatrunkowe plastry z kawałkami waty! Dwa na piersiach i jeden duży niżej! Wyglądało to obrzydliwie, jak w szpitalu albo jeszcze gorzej. Wybuchnąłem śmiechem. W końcu to z niej zdarli. Tłumaczyła się, że mąż jest bardzo zazdrosny”716 − tak Andrzej Łapicki wspominał ostatnią kinową rolę Ewy Krzyżewskiej. Zazdrość i medycyna z 1973 roku – obok Popiołu i diamentu, w którym zadebiutowała – to z pewnością film, dzięki któremu aktorka została najlepiej przez widzów zapamiętana. Rudowłosa Rebeka (taka zbitka już sama w sobie buduje wyrazisty obraz!), żona bogatego przemysłowca, wdaje się w romans z przystojnym lekarzem. Romantyczna, nieco senna sceneria przedwojennego kurortu i wspaniałe, luksusowe kreacje głównej bohaterki dodatkowo podbijają niepokojącą, zmysłową i pełną napięcia atmosferę pomiędzy trzema najważniejszymi postaciami. Rebeka jest najprawdziwszą femme fatale – przyciąga i odpycha, kusi – rozbudza nadzieję i daje spełnienie. Kiedy w czołówce filmu opada w ramiona filmowego doktora Tamtena, odsłania biust; kiedy ma być przez niego zbadana, odsłania nagie nogi i brzuch. Jeszcze kilkakrotnie przemyka przez ekran mniej lub bardziej roznegliżowana. Szczególnie zmysłowa jest scena, w której Krzyżewska, nie dość, że zupełnie naga idzie w stronę kochanka, to jeszcze równocześnie podglądana jest przez dziurkę od klucza przez Abrahama. Symbolem zmysłowości jest tu naga pupa aktorki skryta w półcieniu. Po co te wyliczenia? Po to, aby podkreślić, że nagość nie zdemaskowała Krzyżewskiej, nie zabrała aktorce jej tajemnicy, a wręcz przeciwnie – podsyciła ją. Janusz Majewski, reżyser Zazdrości i medycyny, wspominał: „Należała do tych aktorek, o których sile oddziaływania decydował już sam wygląd. Niebywale fotogeniczna, miała w sobie to »coś«, co przykuwało wzrok. Otoczona była nimbem tajemniczości, a przy tym niezwykle introwertyczna, niechętna do zwierzeń”717. Słynny fotograf Wojciech Plewiński, autor zdjęcia Krzyżewskiej, które znalazło się na okładce „Przekroju”, jeszcze po kilkudziesięciu latach tak wspominał aktorkę: „Chmurna dziewczyna, nigdy się nie uśmiechała”718. Faktycznie, z pierwszej strony pisma spogląda poważna brunetka o krótkich włosach. Delikatny grymas jej pełnych ust zapewne był kompromisem – pomiędzy prośbami fotografa o uśmiech a naturalnym chłodem, rezerwą i opanowaniem. Dzięki okładce „Przekroju”, na której dostrzegł ją Andrzej Wajda, Ewa została odtwórczynią roli w Popiele i diamencie. Jednak kiedy po latach magazyn pytał: „Gdzie dziewczyny z tamtych lat…?”, zamieszczając wspomnienia kilkunastu pań (łącznie z tymi o zupełnie niefilmowej czy show-biznesowej biografii, jak choćby profesor Marta Wyka czy plastyczka Elżbieta Arend-Sobocka), próżno znaleźć pośród nich wypowiedź Krzyżewskiej. Wydaje się, że powodem mogła być raczej niechęć Ewy do

powrotu do wspomnień aniżeli dobór rozmówczyń, jakiego dokonali dziennikarze. Podobnie w przypadku wznowienia albumu fotografii Zofii Nasierowskiej − próba kontaktu związana z potrzebą zyskania prawa do publikacji zdjęcia Krzyżewskiej skończyła się fiaskiem. „(…) Nikt nie znał jej adresu. Próbowaliśmy nawet przez ZASP, ale i stamtąd odesłano nas z kwitkiem. Jakby zapadła się pod ziemię”719, mówił Janusz Majewski, mąż Nasierowskiej. Piętnaście lat na ekranie, kilkanaście filmowych ról, a potem wielka cisza. Ewa Krzyżewska zniknęła w szczytowym momencie swojej kariery, a jej ucieczka była krokiem tak zdecydowanym, jak pojawienie się w kinematografii. Ale od początku.

EWA, CZYLI HANKA Urodziła się nieco ponad pół roku przed wybuchem II wojny światowej, 7 lutego 1939 r. w Warszawie, jako Anna Ewa Ehrenkreutz Krzyżewska. Jej matką była Maria Stanisława Piotrowska720, ojcem – Juliusz Ehrenkreutz Krzyżewski, poeta i radiowiec. Para zaręczyła się w sierpniu 1933 r. Maria miała wtedy szesnaście lat, Juliusz był o dwa lata starszy. Po pięciu latach narzeczeństwa wzięli ślub w Warszawie i zamieszkali na Mokotowie. To właśnie głos młodego poety usłyszeli Polacy 1 września 1939 r., kiedy odczytywane było orędzie do narodu prezydenta Ignacego Mościckiego. Cała trójka kilka miesięcy później przeniosła się z niebezpiecznej stolicy do Międzylesia nieopodal Otwocka, a w kolejnym roku do odległego o blisko pięćdziesiąt kilometrów od Krakowa Chrzanowa. Juliusz pracował w fabryce Baty w Chełmku, jednak wczesną jesienią 1942 r. wrócił do Warszawy, do swojej matki w Międzylesiu. W kwietniu kolejnego roku pięcioletnia Hanka (bo takie imię nosiła wówczas Krzyżewska) przyjechała do ojca. W wakacje cała trójka odwiedziła Jarosława Iwaszkiewicza w Stawisku. Miesiąc później, podczas powstania warszawskiego, Juliusz zginął, broniąc kościoła Panien Kanoniczek przy pl. Teatralnym. W październiku 1944 r. Hanka z mamą wróciły do Chrzanowa. Bardzo trudne warunki mieszkaniowe, powojenna bieda i walka o przyznanie, a potem utrzymanie zasiłku po poległym w postaniu Juliuszu stanowiły ich przygnębiającą codzienność. Matce bardzo zależało na tym, by Hanka uczyła się w Krakowie, jednak tragiczna sytuacja materialna nie pozwalała na spełnienie tego marzenia. W 1950 r. odmówiono im renty po Juliuszu, a „pozbawiona pomocy finansowej Maria została wraz z Hanką nie dość, że skazana na skrajną nędzę, to potraktowano ją bez mała jak pozbawionego praw obywatelskich człowieka”721. Podstawówkę i liceum Hanka skończyła w Chrzanowie, dopiero w 1956 r. przeprowadziła się do Krakowa – jako studentka I roku PWST. Jak pisze Monika Piątkowska w jednym z nielicznych tekstów, jaki ukazał się po śmierci Krzyżewskiej, „znamy jedynie skrawek jej biografii”722. Faktycznie, o pierwszych latach życia Ewy nie wiadomo właściwie nic. Kolejny, po dacie urodzenia, konkretny punkt jej biografii to właśnie rok 1956. Siedemnastoletnia Hanka, a może wtedy już Ewa – bo takie imię wybierze dla siebie jako aktorka – wejdzie w świat filmu. Brakuje jednak wspomnień

z tych czterech lat, spędzonych za murami uczelni. Jedno jest pewne – rok 1958 przynosi Krzyżewskiej wyjątkową odmianę losu.

NARODZINY GWIAZDY „Jestem zażenowana, gdy muszę mówić o Popiele i diamencie. Byłam wtedy tak młoda, tak niedoświadczona, zupełnie »zielona« jako aktorka, iż – wstyd powiedzieć – nie zdawałam sobie sprawy, że uczestniczę w ważnym wydarzeniu. Nie czułam, że powstaje film, o którym będzie się mówiło przez całe lata i w różnych krajach. Prawdopodobnie jego wartość mierzyłam wówczas własnym, dość krytycznym mniemaniem o samej sobie”723, mówiła po kilkunastu latach Krzyżewska, wspominając swoją pierwszą rolę. Zawdzięcza ją przede wszystkim okładce „Przekroju”, która wpadła w ręce kompletującym obsadę Andrzejowi Wajdzie i Januszowi Morgensternowi. „O ile długo wahałem się, czy zaangażować Zbyszka Cybulskiego, o tyle Ewę wybrałem od razu. Nie do końca była aktorką, miała jednak w sobie niezależność i osobowość, a jej uroda zwracała uwagę”724, mówił Wajda. Jako barmanka Krystyna, uwikłana w romans z działaczem antykomunistycznego podziemia – Maćkiem Chełmickim (w tej roli Zbyszek Cybulski), jest przedstawicielką powojennego pokolenia młodych kobiet: doświadczonych śmiercią najbliższych, zmuszonych do radzenia sobie w nowej rzeczywistości, wciąż delikatnych, ale naznaczonych pewnym cynizmem. Krzyżewska przyznawała, że Wajda w pełni wykorzystał jej osobowość i towarzyszące jej emocje, nawet te prywatne − „(…) młodość, naiwność i nieświadomość, a nawet lęk i wystraszoną chwilami minę zagubionej dziewczynki”725. Dziewiętnastoletnia wówczas Ewa musiała także podołać zagraniu sceny miłosnej. Tuż przed jej nagraniem doświadczyła jakiejś przykrości, która wywołała łzy. Jednak i to – zamiast stać się dezorganizującą pracę przeszkodą – udało się wpleść w nastrój towarzyszący chwili erotycznego uniesienia. W subtelnej, bardzo kameralnej scenie widzimy jedynie twarze kochanków i ich delikatne gesty, słyszymy czułe słowa, jednak dzięki Krzyżewskiej postać Krystyny zyskuje miękką, dziewczęcą zmysłowość. Mimo dystansu, jaki Krzyżewska miała do swojej roli, a nawet wyrażanego po latach wstydu, jej pierwsza filmowa kreacja została doceniona za granicą. Ewa otrzymała Kryształową Gwiazdę, nagrodę Francuskiej Akademii Filmowej za najlepszą kobiecą rolę roku, w kraju nominowana była do Złotej Kaczki. W Polsce błyskawicznie staje się sławna, wyjeżdża też na festiwale: do Wenecji, Londynu i innych europejskich miast. Jak pisała ówczesna prasa, Krzyżewska poznała wtedy Ingmara Bergmana, została też przedstawiona Królowej Matce (matce brytyjskiej królowej Elżbiety II).

POLSKA AUDREY H.

W czasie studiów Krzyżewska gra jeszcze w dwóch filmach: jugosłowiańskim Rat i Zuzannie i chłopcach Stanisława Możdżeńskiego. Rok 1961 przynosi jej rolę w Zaduszkach Tadeusza Konwickiego, studium psychologicznym, w którym ponownie musi zmierzyć się z tematyką wojennej traumy i powojennej rzeczywistości. Na ekranie można zobaczyć ją obok innych gwiazd: Beaty Tyszkiewicz i Elżbiety Czyżewskiej. Reżyser tak wspominał Ewę po jej śmierci: „Była nie tylko piękna, miała w sobie jeszcze coś nieodgadnionego, jakąś tajemnicę. Jej magia onieśmielała mnie. Jeszcze długo po zakończeniu zdjęć myślałem o niej. Był w niej jakiś rodzaj tragizmu, który nie pozwalał przejść obok obojętnie”726. W 1963 r. Krzyżewska gra w trzech filmach: Zbrodniarzu i pannie, Naprawdę wczoraj i Liczę na wasze grzechy. Pierwszy z nich, sensacyjno-psychologiczny dramat na podstawie powieści Kazimierza Kwaśniewskiego (jeden z pseudonimów Macieja Słomczyńskiego), jest jej drugim spotkaniem ze Zbyszkiem Cybulskim na planie filmowym. Poza kryminalnym, podanym w zajmujący sposób wątkiem uwagę zwraca metamorfoza głównej bohaterki. Małgorzata Makowska z niczym niewyróżniającej się dziewczyny z prowincji, niezadbanej gapy − zmienia się w piękną, bardzo atrakcyjną postać, podobną nieco do Audrey Hepburn. W jednej z uwiecznionych na fotosie scen z filmu widzimy zagniewaną, acz uroczą Ewę na tle chmurnego nieba, podtrzymującą niesforny dół sukienki, uszytej z materiału w wielkie grochy. Chyba w żadnym ze swoich filmów Krzyżewska nie wyglądała z jednej strony tak nowocześnie dziewczęco, a z drugiej – ponadczasowo pięknie. Wysoko upięte włosy, zawiązana na głowie apaszka, okulary przeciwsłoneczne, podróże kabrioletem i pocałunki na nadbałtyckiej plaży – wszystkie te elementy pięknie komponowały się z kreowaną przez nią postacią. Wydaje się, że także z nią samą – po latach, w jednym z nielicznych wywiadów, przyznawała, że Zbrodniarz i panna to jej ulubiony nakręcony w Polsce film. Krzyżewska dobrze czuła się w skórze pięknej Małgorzaty, nie dziwi więc, że kolejny raz nominowano ją do nagrody Złotej Kaczki. Lata 60. to dla Krzyżewskiej czas najbardziej wytężonej pracy aktorskiej. Ewa gra w siedemnastu filmach, nie tylko polskich, ale także zagranicznych. Szczególnie zapamiętana, choć epizodyczna rola to ta z Faraona Jerzego Kawalerowicza. Oprócz charyzmatycznej Barbary Brylskiej to właśnie Krzyżewska zwraca tam największą uwagę. Widoczna na ekranie jedynie w kilku ujęciach jako Hebron, jedna z kochanek Ramzesa, nie pozwala o sobie zapomnieć.

ZROBIĘ Z NIEJ DRUGĄ SOPHIĘ! Ostatnim obrazem z tego okresu jest Powrót na ziemię. Krzyżewskiej powierzono w nim główną rolę kobiecą, jej partnerem jest Stanisław Mikulski. Kolejny raz bierze udział w filmie, którego głównym tematem jest rozrachunek z II wojną światową i jej konsekwencjami. Wypowiadając się dla miesięcznika „Ekran”, mówi o pracy nad rolą – poszukiwaniu nowych rozwiązań, pociągowi ku postaciom charakterystycznym. Wspomina też, że chciałaby stworzyć kreacje na miarę tych „w typie Jeanne Moreau”727. Nawiązanie

do gwiazdy francuskiego kina nie jest chyba bezpodstawne – aktorki łączą podobna elegancja i wyrazistość spojrzenia, a także niechęć do nadużywania uśmiechu. Jednak urok Ewy Krzyżewskiej to nie tylko paryska rezerwa i oszczędność gestów. To także zauważalna, również przez Włochów, zmysłowość. Powtarzana wielokrotnie plotka mówi, że sam Carlo Ponti, filmowiec i mąż Sophii Loren, po zobaczeniu jednego z filmów z polską aktorką miał krzyknąć: „Przyślijcie ją do Włoch, a zrobię z niej drugą Sophię!”728. Na niezliczonych fotografiach z lat 60. i 70. można zobaczyć Ewę w wielu ujęciach. Nigdy nie wyglądała tak samo – i nie ma to związku z różnorodnością stylizacji, zmianami koloru włosów, wersjami makijażu. Tak jak mówili wszyscy współpracujący z nią reżyserzy – choćby Wajda, Konwicki czy Majewski – Krzyżewska była niezwykle plastyczna, z jej słów wynika także, że pracowała nad każdą z powierzanych jej ról, również tych, w które trzeba wejść tylko na chwilę, do zdjęcia. Choć oczywiście w pamięć zapadają najmocniej jej lekko skośne oczy, podkreślone wysokimi brwiami, które zdają się wyrażać niegasnące zdziwienie. Po intensywnych latach 60., w których poza filmem Krzyżewska występowała także w warszawskim Teatrze Dramatycznym, następuje kilkuletnia pauza. „Miałam przerwę w graniu. Zajmowałam się prowadzeniem domu, doskonaląc umiejętności kulinarne. Dużo czytałam, a także szlifowałam znane mi języki – serbski i włoski. (…) Dokuczał mi [jednak] ostry głód aktorstwa”729, mówiła w 1970 r. Tęskniąca za pracą na planie filmowym Krzyżewska powraca w Akcji Brutus Jerzego Passendorfera. Anastazja, główna bohaterka filmu, jest ukochaną szefa oddziału bojowego – majora „Boruty”, byłego oficera AK, który nie uznając nowej władzy, nie składa broni. Konspiracja, niemożliwość powrotu do normalnego życia, zmuszają graną przez Krzyżewską postać do schronienia się w klasztorze. Na ekranie widzimy Ewę inną niż we wcześniejszych filmach: dojrzalszą, jakby jeszcze bardziej zdystansowaną do świata. Nie jest to kwestia tylko i wyłącznie scenariusza – filmowa Anastazja, mimo że narażona na ciągłe niebezpieczeństwo, ma nienaganną fryzurę i bardzo mocny, trochę futurystyczny (podobny raczej do tego z lat 80., a nie z 1946 r.) makijaż. Nie znika on nawet wtedy, kiedy występuje w stroju zakonnicy. Habit, ściśle przylegający do twarzy kornet i welon podkreślają jej harmonijne rysy, stając się doskonałą ramą. „Jestem zachwycona tym filmowym wcieleniem. Rola bardzo mi odpowiada psychicznie. Gram postać silnej kobiety (…), która chodzi w glorii, otacza ją mit, który zresztą sama na siłę podtrzymuje. Chociaż zdaje sobie sprawę, że jest przegrana – zachowuje twarz”730, podkreślała Krzyżewska. Wewnętrzna siła, determinacja, świadomość własnych wyborów – być może właśnie tego oczekiwała od siebie Krzyżewska.

EWA SCHODZI ZE SCENY W latach 70. Krzyżewska zagrała w siedmiu filmach. Ostatni z nich, Zazdrość i medycyna na podstawie powieści Michała Choromańskiego, choć wydawał się początkiem nowego etapu jej kariery, okazał się ostatnim filmem, w jakim zagrała...

„Rebeka (…) to kobieta fascynująca, wspaniale urodziwa, emanująca zmysłowością, postać, której stworzenie na ekranie wymaga talentu i silnej osobowości. To oczywiste ryzyko dla aktorki, ale tak kuszące, że nie stać mnie było na zrezygnowanie z propozycji Janusza Majewskiego”731. Na szczęście, chciałoby się dodać. Dzięki tej roli Ewa Krzyżewska miała możliwość wykreowania bohaterki, która na stałe zapisała się w historii polskiego kina. Rebeka jest najprawdziwszą kobietą fatalną, kusi i nagina do granic swój los, wikłając przy okazji życie innych. Podobnie jak w powieści Choromańskiego – obliczonej z jednej strony zarówno na sukces artystyczny, jak i komercyjny – tak w filmie Majewskiego wiele jest konwencji, przerysowań, przesadzonych gestów czy zbytecznej dbałości o każdy detal. Mimo zarzutów o kicz i pastisz grana przez Krzyżewską postać ma wielką siłę oddziaływania, w jakiś sposób – paradoksalnie – wyłamuje się nawet z tego kontrolowanego schematu. „Całkiem niedawno amerykańscy filmowcy, obejrzawszy Zazdrość i medycynę, zarzucili mnie pytaniami o tę fascynującą aktorkę, która wystąpiła w głównej roli. Chcieli zatrudnić ją do jakiejś nowej produkcji i chyba nawet się nie zorientowali, że film ma 30 lat, a jego bohaterka musi teraz wyglądać nieco inaczej”732 – wspominał w rozmowie z „Wprost” w 2003 roku Janusz Majewski. Nieprzyzwoicie długie rzęsy Rebeki, pełne, błyszczące usta, puszyste fale włosów i przenikliwie spojrzenie brązowych oczu są więcej niż malownicze – mają szalenie hipnotyzująca moc. Krzyżewska przyznawała zresztą w jednym z wywiadów: „w niektórych scenach zostałam sfotografowana tak pięknie, że takiego wyglądu mogłabym tylko życzyć sobie w życiu”733. „W Rebece otrzymałam chyba najciekawszy materiał na filmową postać. I dlatego tak się niepokoję, czy »zrobiłam ją« dobrze. Czy wypadła dostatecznie drapieżnie, czy fascynuje?”734. Odpowiedź na to pytanie, oczywiście twierdząca, jest aktualna nawet cztery dekady później. Jak wspominał Andrzej Łapicki, filmowy partner Ewy, tuż po zagraniu swojej ostatniej sceny Krzyżewska pożegnała się z ekipą i po prostu zniknęła. Kiedy Zazdrość i medycyna pojawiła się w kinach, aktorki nie było już w Polsce. *** Krzyżewska wyjechała z kraju u szczytu swojej kariery, mając zaledwie trzydzieści cztery lata. Jak mówiła, porzuciła aktorstwo „w imię wielkiej miłości do mężczyzny swojego życia”. Razem z mężem Bolesławem Kwiatkowskim – prawnikiem i dyplomatą – przeniosła się do Nowego Jorku. Pracowała tam w bibliotece ONZ, oboje dużo podróżowali po Afryce i Azji. Razem zajmowali się sprzedażą nieruchomości, a indywidualnie Ewa podejmowała różne zajęcia – była wizażystką, projektowała ubrania, hodowała egzotyczne rośliny w Hiszpanii. To właśnie w tym kraju, tuż nad Morzem Śródziemnym, małżeństwo postanowiło zamieszkać na emeryturze, ciesząc się pięknem przyrody i krajobrazu. Niestety, ich plany pod koniec lipca 2003 roku pokrzyżował wypadek samochodowy. Bolesław zmarł na miejscu, Ewa kilka dni później w szpitalu. Miała sześćdziesiąt cztery lata. „Pamiętam, że kilkanaście lat temu mówiono, że Ewa zginęła tragicznie w wypadku samochodowym gdzieś w Turcji. Teraz, gdy z nekrologów dowiedziałem się

o wypadku, przypomniałem sobie o tym”735, mówił po śmierci Krzyżewskiej Tadeusz Konwicki. Strzegąca swojego życia prywatnego, bardzo skryta, nie udzielała wywiadów, nie dementowała plotek, co tylko je podsycało. Dzięki temu publiczność zapamiętała ją jako kobietę tajemniczą, introwertyczną, pełną eleganckiego chłodu, czasami wręcz sceptyczną względem rzeczywistości, niełatwo dającą się zdominować. Damę, która ze swojej roli zawsze uciekała – w siebie samą. 716. Po pierwsze zachować dystans. Z Andrzejem Łapickim rozmawiają Katarzyna Bielas i Jacek Szczerba, Warszawa 1999, s. 176−177. 717. Justyna Kobus, Ewa kusicielka, „Wprost” 2003, nr 34, dostęp: http://www.wprost.pl/ar/48119/Ewa-kusicielka/? pg=1 718. Polowanie na kociaki. Z Wojciechem Plewińskim rozmawia Dominika Buczak, „Gazeta Wyborcza” 2006 – dodatek „Wysokie Obcasy”, nr 49, dostęp: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,3792488.html?as=2 719. J. Kobus, dz. cyt. 720. Opisując historię rodziny Ewy Krzyżewskiej i jej życiorys do momentu rozpoczęcia studiów, powołuję się na artykuł Ulica Bartosza Głowackiego w Chrzanowie autorstwa Mai Lewickiej, dostęp: http://www.genealogiaweb.pl/historierodzinne/183-ulica-bartosza-glowackiego-w-chrzanowie 721. Tamże. 722. Monika Piątkowska, Przezroczysta, „Gazeta Wyborcza” 2003 – dodatek „Duży Format”, nr 44, dostęp: http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/1,0,2232883,20031027rp-dgw_d,Pprzezroczysta,.html 723. Od Krystyny do Rebeki, „Film” 1973, nr 21, s. 16. 724. Cyt. za: Interia.pl, dostęp: http://m.interia.pl/film/zdjecie,60684,29,iId,1749396 725. Od Krystyny…, s. 16. 726. J. Kobus, dz. cyt. 727. Z. Ornatowski, Powrót na ziemię, „Ekran” 1966, nr 25, cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”, dostęp: http://fototeka.fn.org.pl/strona/album/15. 728. J. Kobus, dz. cyt. 729. Powrót Ewy, „Dziennik Toruński” 1970, nr 156, cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”. 730. B. Lem, Ewy Krzyżewskiej powrót na ekrany, „Kurier Lubelski” 1970, nr 179, cyt. za: „Fototeka Filmoteki Narodowej”. 731. Od Krystyny...s. 16.

732. J. Kobus, dz. cyt. 733. Od Krystyny…, s. 16. 734. Tamże. 735. J. Kobus, dz. cyt.

GRAŻYNA SZAPOŁOWSKA NIEGASNĄCA KOBIECOŚĆ

fot. Zofia Nasierowska/REPORTER

BEZ BIOGRAFII Wśród gwiazd PRL-u Grażyna Szapołowska jest ewenementem. Dlaczego? Bo konsekwentnie, niezmiennie od lat łamie tabu, pozostając przy tym osobą zagadkową. Niegdyś było to tabu obyczajowe, dziś to bardziej tabu wizerunkowe, choć obie kategorie trudno od siebie precyzyjnie oddzielić. Myśl jest jednak prosta: Grażyna Szapołowska nic nie robi sobie z konwenansów i jest konsekwentna. Tak jak kiedyś szokowała swoją nagością, odważnymi rolami, iście gwiazdorską kreacją, tak od lat, na przekór wszystkim, walczy. Walczy z wciąż pokutującym w kulturze przekonaniem, że kobieta po pięćdziesiątce (a co dopiero później!) właściwie nie ma prawa do bycia kobietą, z wszystkimi jej pragnieniami i marzeniami. Że nie może być już zmysłowa i sexy. Że absolutnie nie powinna o tym mówić, bo to przecież dziwne i odrażające. Nie. Takie myślenie jest Szapołowskiej obce. Co więcej, aktorka swoim przykładem pokazuje, że wiek nie może kobiety ograniczać. Dowodzi tego szczególnie skutecznie − nie zmienia się od lat. Ta sama figura, ten sam uśmiech, błyszczące oczy, lśniące blond włosy i − przede wszystkim − wciąż ta sama piękna twarz. Ogólne wrażenie pozostaje niezmienne. Kilka zmarszczek więcej, ale kto by się im przyglądał. Nokautuje radością życia, dystansując wszelkich sceptyków i frustratów. I to wszystko przy zachowaniu naturalności, bez odmładzania się na siłę, bez maltretowania własnej twarzy kosztem utraty charakterystycznych rysów. Po prostu fenomen Szapołowskiej. Mimo że sprawia wrażenie, jakby wszystkie fakty z jej życia były na wyciągnięcie ręki, to o szczegółach biografii aktorki tak naprawdę wiadomo niewiele. Zastanawia, jak można budować swój – dosyć otwarty – wizerunek, w rzeczywistości zbyt wiele nie zdradzając. Szapołowska przez lata ujawniła zaskakująco mało, a i dziś jej słowa nie pozostawiają złudzeń: „Mam do siebie dystans i biografii nigdy nie napiszę. To przyrzekam”736, mówiła w wywiadzie radiowym w 2013 roku. W ostatnich latach napisała jednak kilka książek, w tym jedną niezwykle przejmującą – o odchodzeniu swojej mamy, Wandy Szapołowskiej. Tę relację wzbogaciła anegdotami i wspomnieniami ze swojego życia. Nie są to banalne fakty wbite w twarde ramy dat, tylko impresje, dowody życia i przeżycia, które bardziej składają się na duchowy portret aktorki, niż mówią coś konkretnego o jej życiorysie.

EMPLOI? KOBIECOŚĆ OCZYWIŚCIE! Tak więc Grażyna Szapołowska to ewenement: tajemnica i zagadka. Do dziś dźwięk jej nazwiska nasuwa jedno skojarzenie: seksbomba. Cóż, niewątpliwie nią jest. Tyle że w jej przypadku oznacza to tyle, co uwodzicielska dama, czarująca amantka. Szapołowska, choć brzmi to szumnie, jest gloryfikacją kobiecości, jej zabójczą esencją. Takie były wszystkie kreowane przez nią postaci. Choć różne, zawsze połączone tym ulotnym, kobiecym

fenomenem. Jak mówiła w jednym z wywiadów: „Kobiecość ujawnia się w zgięciu ręki, dotknięciu policzka, sposobie chodzenia, poruszania, sposobie ubierania. Kobiecość to umiejętność posługiwania się swoim ciałem, swoim głosem. Kobiecość to muzyka”737. Takie właśnie były jej bohaterki, od Innego spojrzenia przez Wielkiego Szu, Lata dwudzieste… lata trzydzieste…, Bez końca, Medium, Magnata, Krótki film o miłości czy wreszcie niemal rewolucyjną kreację Telimeny w Panu Tadeuszu. Nie wspominając o dziesiątkach innych ról filmowych i teatralnych. W ciągu zaledwie kilku lat – od 1982 do 1988 roku – Szapołowska zyskała sławę wybitnej aktorki. U schyłku PRL-u Krótki film o miłości Krzysztofa Kieślowskiego przyniósł jej zainteresowanie zagranicznych reżyserów – na początku lat 90. aktorka zagrała m.in. w Wyroku Marca Bellocchia czy włoskim miniserialu Piazza di Spagna. Początkowo oceniano ją jednak głównie przez pryzmat urody i zgrabności nagiego ciała, którego nie bała się eksponować. „Nigdy bez powodu się nie rozbierałam. Ale przecież rozbierało się i rozbiera wiele aktorek i aktorów, a nie wiadomo, dlaczego to właśnie moją pupę wszyscy zauważyli. Nie uważasz, że to zaszczyt dla mojej pupy?”738, zapytała niegdyś Szapołowska Michała Żebrowskiego. Aktor odpowiedział: „Uważam, że to zaszczyt dla pani wnętrza. W pięknym ciele… nosi pani tajemnicę”739. Szapołowska odbiła piłeczkę: „Można więc powiedzieć, że tyłem zagrałam duszę”740. W tych lekkich i ironicznych wypowiedziach, pełnych charakterystycznego dla aktorki dystansu i humoru, Szapołowska ma sporo racji. Przecież wiele aktorek się rozebrało, ale właśnie jej było to wypominane najdłużej. Jak inaczej można to tłumaczyć niż tym, że to ona właśnie miała w sobie tę nadwyżkę kobiecości. Jej nagie ciało nie było bezosobowe. Szapołowska przyciągała, uwodziła, bez cienia przesady – hipnotyzowała. Była w niej szczerość. W jej twarzy i oczach. „Najistotniejsze są dla mnie oczy aktora. Film pozwala widzowi siedzącemu nawet w ostatnim rzędzie znaleźć się tuż obok aktora i śledzić każde jego spojrzenie. Oczyma da się wyrazić wszystko, ale też właśnie one zdradzają każdy najmniejszy fałsz”741, powiedziała w innym z wywiadów. O swojej roli w polskim filmie mówiła pod koniec lat 80.: „Myślę, że pojawiłam się w kinie w momencie przełamywania pewnego obyczajowego tabu. Konsekwentnie brałam w tym udział, nie oglądając się ani na krytykę, ani na prywatne docinki. Robiłam to, ponieważ nie miało to żadnego związku z moją prywatnością. A poza tym kobieta, jeśli jest naprawdę kobietą, jest nią do końca. I tu nie chodzi o to, żeby się rozebrać i powiedzieć: proszę bardzo, stać mnie na to”742. Nieco ponad dziesięć lat później ubolewała nad rolą kobiet w rodzimych produkcjach: „W polskim kinie nigdy nie było miejsca na portret kobiety. Między traktorzystką i arystokratkami, które grała Beata Tyszkiewicz, nie było u nas prawdziwych kobiet”743. Prawdziwa kobieta to, według Szapołowskiej, taka, która ma i ciało, i duszę. Taką postać po raz pierwszy zagrała u Károly Makka w węgierskim Innym spojrzeniu, które miało swoją premierę w 1982 roku. Była to jej pierwsza poważna rola, pierwsza, w której mogła pokazać coś więcej niż tylko piękne kształty.

NOWA BEATA Skoro padło już nazwisko Tyszkiewicz… W 1992 roku w czasopiśmie „Iluzjon” ukazała się monografia Grażyny Szapołowskiej, której autor już na początku swojego tekstu pisał o aktorce następującymi słowami: „Ta aktorka posiadła tajemnicę, która do końca lat 70. stanowiła – na polskim gruncie – wyłącznie domenę Beaty Tyszkiewicz. Tajemnicę tworzenia sylwetek kobiet samotnych psychicznie, spragnionych uczucia, roztaczających wobec ekranowych partnerów i widowni atmosferę niezwykłej intymności”744. Kilka stron dalej dodawał: „Próbując określić miejsce i znaczenie Grażyny Szapołowskiej w dziejach naszej X Muzy, trzeba powtórzyć, że jest ona następczynią Beaty Tyszkiewicz i kontynuatorką jej dzieła w sensie tworzenia postaci wieloznacznych, wyjątkowo wrażliwych, odgrywających narzuconą sobie rolę i roztaczających atmosferę niezwykłej intymności. Ekranowe wcielenia Tyszkiewicz podlegały jednak dwóm ograniczeniom – aktorka dość konsekwentnie unikała nagości, a z żelazną wręcz konsekwencją unikała wszelkich możliwych odmian podłości, małości, niskich pobudek i instynktów. Szapołowska natomiast od początku zdawała się nie uznawać żadnych ograniczeń i dzięki temu osiągnęła nową jakość, nie znaną dotychczas polskiemu kinu”745. Faktycznie, Szapołowska dzieli z Tyszkiewicz wiele cech i kinowych „właściwości”: tę samą subtelną kobiecość, magię spojrzenia i drobnych gestów, które składają się na spójny, magnetyzujący obraz. Zrobiła wiele kroków naprzód, ale też przyszło jej piastować rolę ikony kobiecości w zupełnie innym czasie. „Ja miałam tę przyjemność, albo nieprzyjemność, że zaczynałam w filmach, które były pierwszymi z tych, które pokazywały bardziej śmiałe sceny erotyczne w sposób wcześniej niedozwolony”746, mówiła.

GRAŻYNA NA CZEŚĆ MICKIEWICZA Grażyna Szapołowska przyszła na świat 19 września 1953 roku w Bydgoszczy, ale wychowała się w Toruniu. Rodzice aktorki przyjechali do Polski w czasie wojny. „Mam strasznie poplątane rodzinne korzenie. Jeden dziadek Litwin, drugi Białorusin, obie babcie Pol​ki”747, opowiadała aktorka. Przed wojną matka Szapołowskiej była nauczycielką w litewskiej szkole, również ojciec był pedagogiem – uczył polskiego w szkole w Święcianach. Na Litwie zostawili całą swoją rodzinę: w Wilnie i w Święcianach. Oprócz rodziców, starszej o jedenaście lat siostry Lidki i jednej ciotki z Ostródy Grażyna w dzieciństwie nie znała innych członków rodziny. „W domu ciągle wspominało się Litwę. Rola Telimeny w ekranizacji Pana Tadeusza była dla mnie powrotem do tych sentymentów. To przecież na cześć Mickiewicza rodzice nazwali mnie Grażyną”748, mówiła po latach aktorka. Pamięć o Litwie w domu rodzinnym to również smak potraw: pieczonej w brytfance babki kartoflanej i wydrążonych surowych ogórków, wypełnionych miodem. Te przysmaki serwowała aktorce najukochańsza mama. Szapołowska wspominała jednak,

że bardziej niż do niej była podobna do ojca. „Był postawny, męski. Uprawiał boks. Imał się różnych zajęć. Zarządzał nawet przedsiębiorstwem poszukującym w Polsce ropy. Namiętnie polował”749. O ojcu opowiada niewiele. „(...) Miał bliższe relacje z moją starszą siostrą – Lidką. Ze mną nie. Był świetnym myśliwym. Kilkakrotnie zabierał mnie na polowania. Byłam wtedy dzieckiem. Strzelanie do kaczek czy innych zwierząt odczuwałam po prostu jako śmierć. Odszedł od nas, kiedy miałam 11–12 lat”750. To ojciec zaszczepił w aktorce miłość do lasu. Spacery po nim do dziś są jedną z jej największych przyjemności. Jaka była mała Grażyna? „Łaziłam po drzewach. W pierwszej klasie podstawówki wyprowadziłam wszystkich chłopców z klasy. Dostałam za to pasem od taty. I czwórkę ze sprawowania”751. W jednej ze swoich książek wspominała, że kiedy miała czternaście lat, uwolniła setera z cyrku. Nie mogła patrzeć na to, jak treser zmusza go do wykonywania trików, które miały rozśmieszać widownię. Wyszła z cyrku, ale następnego wieczoru wróciła, by odwiązać psa od koła wozu. Ten nie od razu poczuł wolność, w końcu jednak ruszył za Grażyną i towarzyszącym jej chłopakiem. „Gdy znalazłam się pod swoim domem, a psiak stał tuż przy mojej nodze, wiedziałam, że nie oddam go już nikomu. Wybrał mnie. Nazwałam go Ramzes. Latami podczas spacerów biegał w prawo. Nie mogłam go oduczyć tego nawyku. Zataczał koła jak obracający się cyrkiel. Przeszłość areny na zawsze pozostała w jego pamięci”752, pisała.

PIERWSZE SZLIFY... W Toruniu Szapołowska skończyła podstawówkę (nr 21) i liceum (IV). „Interesowała się od dziecka malarstwem, plastyką i tańcem. Fascynacja kinem ogarnęła ją w wieku 14 lat. Według jednej z podawanych przez nią wersji już wówczas zdecydowała, że zostanie aktorką, według innej, zdając maturę, nie miała jeszcze sprecyzowanych planów na przyszłość. Akurat dowiedziała się przypadkowo, że twórca Wrocławskiego Teatru Pantomimy Henryk Tomaszewski przygotowuje nową inscenizację w Jeleniej Górze. Wsiadła do pociągu i pojechała, a Tomaszewski dostrzegł w niej to, co powinien był dostrzec (…)”753, podsumował początki aktorskie Szapołowskiej Tabęcki. A tak pisała sama aktorka: „Jechałam całą noc. Pociąg o świcie zatrzymał się na stacji z napisem »Jelenia Góra«. Wysiadłam. Pojedyncze osoby przechadzały się po peronie. Zapytałam o drogę. Szłam nieznanymi uliczkami. Szybko dotarłam pod Teatr Dolnośląski. Spojrzałam na zegarek. Dochodziła dziewiąta. Wiedziałam, że przed dziesiątą nikogo nie zastanę. Siadłam niedaleko i czekałam. Zaczęłam myśleć o mamie. Ona czy Lidka pierwsza przeczytała mój krótki, trzyzdaniowy list? »Pojechałam szukać pracy. Odezwę się. Będę aktorką!«”754. Według relacji Szapołowskiej to siostra zabrała ją do Bydgoszczy na Odejście Fausta Tomaszewskiego – widowisko pantomimiczne, które bez reszty zachwyciło Grażynę. Kiedy przeczytała w gazecie, że Tomaszewski przygotowuje kolejny spektakl, od razu ruszyła do Jeleniej Góry. „Oczywiście skłamałam, że mam pozwolenie

rodziców. Do dziś nie wiem, dlaczego się zgodził. Może dostrzegł we mnie determinację, może młodzieńczy zachwyt, ale zaangażował mnie i udostępnił służbowe mieszkanie. Zaczęło się moje kilkumiesięczne spotkanie z pantomimą”755. Trudno przecenić doświadczenie, które Szapołowska zdobyła u Tomaszewskiego: świadomość ciała, umiejętność wykorzystania każdego, nawet najdrobniejszego gestu. To za jego namową zdaje do warszawskiej PWST, gdzie dostaje się już za pierwszym podejściem. Szkołę kończy w 1977 roku i trafia pod skrzydła Adama Hanuszkiewicza, prosto do Teatru Narodowego. Nie oznacza to oczywiście, że wszystko na tej drodze poszło tak gładko. „(…) Jak pierwszy raz przyszłam do teatru, do Hanuszkiewicza, powiedział, że będzie mi ciężko. Byłam wtedy świeżo po szkole teatralnej, wszyscy już mieli etaty, tylko ja nie. Prawdę mówiąc, niepokoiło mnie to. Pięknie ubrałam się na czarno, białe włosy do pasa, i zapukałam do jego drzwi. Hanuszkiewicz jadł obiad, przerwał, spojrzał na mnie: »Czy pani wie, że ładnym kobietom w teatrze jest bardzo ciężko? Czy wiesz, jak dużo będziesz musiała pracować? Ale ja ciebie wielu rzeczy nauczę«. I mnie przyjął”756. O swoich pierwszych szlifach w zawodzie mówiła: „Miałam szczęście. Każdy po szkole teatralnej powinien mieć możność zagrania na przykład, tak jak ja, Szekspira i w wielkim repertuarze romantycznym, bo klasyka jest podstawą dla każdego aktora. Opanowanie tego aktorskiego abecadła pozwala później tworzyć nieskończoną liczbę kombinacji w repertuarze współczesnym, także w kinie. Uczyli mnie pan Tadeusz Łomnicki, pan Andrzej Łapicki, pani Zofia Mrozowska, u której robiłam dyplom, a potem, w Teatrze Narodowym, pan Adam Hanuszkiewicz. To on nauczył mnie podawać klasyczny wiersz”757.

...I PIERWSZE MAŁŻEŃSTWA Na drugim roku studiów Szapołowska wyszła za mąż za aktora Marka Lewandowskiego. Świadkami na ślubie była siostra Grażyny Lidka i Bohdan Łazuka, przyjaciel Lewandowskiego. Małżeństwo przetrwało zaledwie kilka miesięcy. Teściowa namawiała Grażynę na urodzenie dziecka. Aktorka nie była jeszcze na to gotowa. Nie czuła w sobie też dojrzałości do małżeństwa. „W czasie wakacji uciekłam z moją przyjaciółką Marysią. Jechałyśmy autostopem do Bułgarii. Nigdy nie dotarłyśmy do zaplanowanego celu, ale podczas podróży wypełnionej przygodami, rozmowami, spotkaniami z Cyganami, podjęłam decyzję o rozwodzie. Byłam taka młodziutka. Chciałam skończyć studia”758, pisała. W kolejny związek małżeński wstąpiła Szapołowska tuż po studiach, w 1977 roku. Jej wybrankiem został Andrzej Jungowski. Rok później urodziła córkę Kasię. W tym czasie nie tylko grała w Teatrze Narodowym, ale miała za sobą już kilka filmowych ról. Zadebiutowała jeszcze na pierwszym roku studiów w telewizyjnym filmie Telefon, potem zagrała epizod w Czterdziestolatku. Kolejne lata przyniosły nowe propozycje. W 1977 roku zagrała już w kilku produkcjach, w tym główną rolę kobiecą w polskojugosłowiańskim Zapachu ziemi. Macierzyństwo w naturalny sposób nieco przyhamowało

tę obiecująco rozwijającą się karierę. Szapołowska była nawet o krok od jej zakończenia, lecz zamiast tego postanowiła zakończyć małżeństwo. Wszystko przez to, że mąż postawił jej ultimatum. „Miałam wybór: albo praca, albo musimy się rozstać. Albo jest się matką i żoną, albo aktorką. (…) Wybrałam matkę i aktorkę”759, mówiła w jednym z wywiadów. W innym dodawała: „Nasz związek rozleciał się, gdy Kasia miała trzy lata. Myślę, że byliśmy zbyt młodzi i za mało doświadczeni, by się porozumieć. Żałuję, że Kasia została bez ojca. Bardzo przejmowałam się córką. Każda jej choroba, dolegliwość była dla mnie potężnym stresem”760. W opiece nad dzieckiem aktorce bardzo pomagała mama. To dzięki niej Grażyna mogła grać. Ze związkami dała sobie tymczasem spokój. Jak przyznawała, „(…) przez 12 lat po drugim rozwodzie żyłam sama”761.

INNE SPOJRZENIE Z początkiem lat 80. kariera Szapołowskiej nabrała rozpędu. Jak mówiła jej przyjaciółka Maria Mamona: „Grażynę obsadzano początkowo wyłącznie ze względu na urodę. Dopiero Węgrzy odkryli, że poza rozbieraniem się Grażyna może jeszcze coś zagrać. Károly Makk zaangażował ją do Innego spojrzenia. Po obejrzeniu tego filmu Kieślowski obsadził ją w Bez końca762”. Na zdjęcia próbne na Węgry Szapołowska leciała wraz z Jadwigą Jankowską-Cieślak i Teresą Budzisz-Krzyżanowską. Nie miała okazji zaprezentować się solo, dała się za to wciągnąć w grę Jankowskiej-Cieślak, która swoją kwestię zaczęła słowami: „Ja chromolę to przedszkole. Misia, lalki też chromolę. Tylko jeża nie chromolę, bo mnie jeżyk w pupę kole”763. Na te słowa Grażyna roześmiała się i swoją obecnością, przechadzaniem się zaczęła towarzyszyć koleżance. Nie poproszono jej o zagranie, wracając do Polski, była przekonana, że nie zostanie zaangażowana. „Po tygodniu otrzymałam telegram, w którym wzywano mnie do Filmu Polskiego. Pojechałam. Wręczono mi przetłumaczony scenariusz Innego spojrzenia. Usłyszałam, że gram z Jadzią i mam uczyć się kwestii po polsku, a potem zostanę zdubbingowana. Tak zaczęła się moja niespodziewana, piękna węgierska przygoda”764, wspominała. Inne spojrzenie to film o miłości dwóch kobiet. Akcja rozgrywa się tuż po powstaniu węgierskim w 1956 roku. Károly Makk jako pierwszy w Europie Wschodniej podjął temat homoseksualnego uczucia między kobietami, a jego film do dziś uznawany jest za kultowy. Jadwidze Jankowskiej-Cieślak przyniósł w 1982 roku Złotą Palmę w Cannes. Film Makka, nagradzany na festiwalach filmowych w Cannes, São Paulo i Budapeszcie, został doceniony, zrozumiano jego głęboko ludzkie przesłanie, głośne zwrócenie uwagi na problem prawa do wolności każdego człowieka. Film był jednak – jak na owe czasy – bardzo kontrowersyjny. Grażyna Szapołowska wspominała, że jadąc na festiwal do Cannes, mocno obawiała się, jak produkcja zostanie tam przyjęta. Bała się klapy, wygwizdania. Stało się zupełnie inaczej. „Inne spojrzenie było w Cannes jak wybuch bomby. W krajach socjalistycznych w tamtych latach homoseksualizm stanowił tabu. Choć Károly Makk jest wielkim mistrzem delikatności, niedopowiedzeń, ciepła i smaku, to

wszedł tym obrazem na grząski grunt. Obawiałam się, że film może zostać odrzucony przez widzów. Napięcie w nas rosło. Na ekranie pojawiło się zbliżenie kobiecego łona. »Co jest? – pomyślałam. – Nie realizowałam takiego ujęcia«. Poczułam się wykorzystana. Reżyser bez mojej wiedzy użył dublerki. Jej zdjęcie wmontował w sekwencję seksualnego zbliżenia z Jadzią Jankowską-Cieślak. Scena nawet bez tego zabiegu wydawała mi się wystarczająco kontrowersyjna. Pomyślałam, że za chwilę zostaniemy wygwizdani przez publiczność, która wypełniła do ostatniego miejsca salę Pałacu Festiwalu Filmowego w Cannes. Jednak na widowni panowała cisza niezakłócona najlżejszym szeptem. Makk uchwycił naszą intymność”765. Po projekcji filmu wokół nadal panowało milczenie, ale kiedy zapaliły się światła, cała sala utonęła w brawach. „Otrzymaliśmy owacje na stojąco. Károly wstał. Podał mi i Jadzi dłonie, prosząc, byśmy również pokazały się publiczności. Byłam tak oszołomiona reakcją, że nie wiem, czy zdobyłam się na uśmiech, czy po prostu biło ze mnie przerażenie”766. Obie aktorki budziły niemałe zainteresowanie międzynarodowego środowiska filmowego. Podjęcie wyzwania, jakim były ich role, świadczyło o niemałej odwadze, zwłaszcza że obie pochodziły z socjalistycznego kraju, w którym właśnie panował stan wojenny. 13 grudnia 1981 roku Szapołowska i Cieślak były na Węgrzech. Wstały rano i zeszły na śniadanie, gdzie ku ich wielkiemu zdziwieniu zostały otoczone przez pocieszających je Węgrów. Nie od razu zorientowały się, o co chodzi. Kiedy stało się jasne, że w Polsce ogłoszono właśnie stan wojenny, najsensowniejszym rozwiązaniem wydawało się przedłużenie wizy w polskim konsulacie, tak żeby mieć gwarancję powrotu. Niestety aktorki, a także towarzyszący im Jan Nowicki spotkali się z odmową. „Po pięciu minutach zwrócono nam paszporty. Na każdym została nabita pieczątka z wielkim napisem »ANULOWANO«. »Koniec« – pomyślałam. Tylko Janek nie przejął się. Kpił z sytuacji. – Trudno. Trzeba zrobić zakupy i jechać do domu na święta – podsumował ze śmiechem”767. Zdjęcia do filmu nie były skończone, ale producent zgodził się na wyjazd aktorek. Makk powiedział podobno: „Zgodnie z kontraktem mógłbym was zatrzymać. Nie zrobię tego. Powinnyście jechać do najbliższych. Zaczekam na was, nawet jeśli miałoby to trwać rok czy dwa”768. Do Warszawy jechały razem z Nowickim nocnym pociągiem. Jak wspominała aktorka, „Jadzia powiesiła karpia za oknem”769, a aktor „uwodził wszystkie kobiety w przedziale”770. Szapołowska nie miała pojęcia, ile będzie trwać podróż i jak uda jej się dotrzeć do Pustelnika pod Warszawą, gdzie wówczas mieszkała, a gdzie zostały jej mama i córeczka. Zastanawiała się też, czy kiedykolwiek wróci na plan filmu Makka. Do domu szczęśliwie podwieźli ją żołnierze – „gąsienicą”. A i na plan udało się wrócić. „Po jakimś czasie udzielono mi i Jadzi zgody. Wyjechałyśmy na Węgry. Skończyłyśmy film, który zachwycił widzów i krytyków w Cannes”771.

KWESTIA GUSTU Kolejne lata przynoszą Szapołowskiej ogromne sukcesy i rosnącą popularność wśród

polskiej widowni. Do narodowego uwielbienia przyczyniły się szczególnie dwie role: żony Wielkiego Szu w hicie Jana Nowickiego i kreacja Lizy w filmie Lata dwudzieste… lata trzydzieste… Szapołowska stała się w Polsce prawdziwą sławą. Wraz z tym statusem narodziła się też gwiazdorska legenda aktorki. Lekka atmosfera skandalu towarzyszyła jej już od Innego spojrzenia, skutecznie podgrzewała ją nagość, od której nadal w filmach nie stroniła. Nigdy wcześniej jednak ciało Grażyny nie wzbudzało aż tak wielkich emocji. W Wielkim Szu jest pewna scena, na samym początku, w której Szapołowska wstaje naga z łóżka. O reakcji publiczności na ten kadr przez lata krążyły legendy. To podobno z jego powodu tłumy szturmowały kina, kiedy grano film Nowickiego, ponoć zdarzało się nawet, że widzowie wychodzili, zobaczywszy już to, na czym najbardziej im zależało – nagą Szapołowską. Sama aktorka opowiadała, że to właśnie po pupie rozpoznał ją pewien masażysta w Krakowie. Biedak bardzo długo próbował dociec, skąd zna leżącą przed nim kobietę. „W pewnym momencie poprosił, żeby przekręciła się na brzuch. Uniósł ręcznik, by zasłonić moje pośladki. „ – Mam! – wykrzyknął. – Wielki Szu772”. Szapołowska nie tylko nie bała się śmiałych scen − sama kreowała też swój ekstrawagancki wizerunek. Pierwszym jego elementem był samochód, jaguar. Aktorka prowokacyjnie mawiała, że kupiła go, ponieważ kolor siedzeń pasował do koloru jej futra. Faktycznie był to jeden z czynników, ale bynajmniej nie decydujący. „(...) Zdecydowało to, że był tani, piękny i go nie kradli. Kiedy go kupowałam, był bardzo tani. Dopiero kiedy zaczęłam nim jeździć, zaczęły się pojawiać w Polsce inne modele, a później powstał serwis jaguara”773. Jaguar Szapołowskiej nie był niezawodny. Jak jednak mówiła w rozmowie z Tomaszem Raczkiem, w krytycznej sytuacji zawsze pojawiał się ktoś chętny do pomocy. Taki delikwent zatrzymywał się z pytaniem na ustach: „Pani Grażyno, czy kolor mojego samochodu pasuje do pani futra?”774. „Odpowiadałam, że ewentualnie, wsiadałam, a potem się okazywało, że to bardzo miła znajomość”775. Czy ta historia jest prawdziwa, możliwa, prawdopodobna? Każdy sam musi sobie odpowiedzieć na to pytanie. Szapołowska ma zabójcze poczucie humoru, dystans do siebie i świata, swobodę. „Gdy u nas był stan wojenny, a na ulicach szaro i brudno, ja jeździłam jaguarem. Wbrew wszystkiemu. Dla żartu. Dla inności. Dla skandalu. Teraz, w czasach, gdy jest tak, jak jest, jeżdżenie jaguarem wydaje mi się w złym guście”776, dodawała w innym z wywiadów.

NAJWYBITNIEJSZA W połowie lat 80. Szapołowska jest już aktorką cenioną. Na ekranie można ją oglądać jeszcze w Innym spojrzeniu, Latach dwudziestych…, potem w Bez końca, Nadzorze, W starym dworku, Przyspieszeniu czy horrorze okultystycznym Medium. Ale nie tylko. Jak wspominał Jacek Tabęcki, „między marcem 1984 a październikiem 1985 weszło na ekran aż 9 filmów z jej udziałem. (…) To sprawiło, że stała się największą polską gwiazdą, najpopularniejszą aktorką, a także – choć prasa długo ociągała się z napisaniem tego wprost – najwybitniejszą. Publiczność nie miała wątpliwości. Szapołowska zdobyła drugie z rzędu Złote Grono dla Gwiazdy Sezonu w Łagowie; w tych samych latach (1985−1986)

triumfowała też jako aktorka roku w plebiscycie tygodnika »Film«. Tu nagrodą była Złota Kaczka”777. W 1986 roku na polskie ekrany wszedł film Magnat, którego scenariusz dość swobodnie oparty został na losach rodziny książąt pszczyńskich Hochberg von Pless. Szapołowska gra w filmie postać wzorowaną na młodej hiszpańskiej hrabiance Klotyldzie de Silva y Gonzales de Candamo, drugiej żonie Jana Henryka XV Hochberga. U boku pruskiego księcia jest następczynią – znanej z wielkiej dobroczynności i tragicznego życiorysu – księżnej Daisy von Pless. Filmowe odpowiedniki historycznych postaci nazywają się inaczej, ale wiele elementów fabuły pokrywa się z faktami z życia prawdziwych bohaterów. Jak choćby romans, który wywiązał się między hiszpańską hrabianką a jej pasierbem – granym przez Bogusława Lindę – Bolkiem. Z tą filmową parą związana jest pewna anegdota. W jednej ze scen Szapołowska spoliczkowała Lindę. Sekwencja nie była przewidziana w scenariuszu. Na pytanie Tomasza Raczka o to, dlaczego pozwoliła sobie na taką inwencję, aktorka odpowiedziała: „Chciałam go sprowokować, zobaczyć, jak zareaguje. Musiałam do niego podejść i pokazać, że go i kocham, i nienawidzę. Więc najpierw go uderzyłam w twarz, a potem go pocałowałam. Gdy odchodziłam, zasyczał przez zęby: »suka«”778. Bez końca Kieślowskiego, dramat mający swoją premierę w 1985 roku, był filmem źle przyjętym, niezrozumianym, piętnowanym zarówno przez władzę, jak i przez opozycję. W tych nieprzychylnych reakcjach również rola Szapołowskiej nie została doceniona. Inaczej miała się sprawa z Krótkim filmem o miłości z 1988 roku. W filmie opowiadającym o wielkiej samotności dwojga ludzi partnerem filmowym Grażyny był Olaf Lubaszenko. Produkcja zyskała międzynarodową sławę, a rola Szapołowskiej do dziś jest uznawana za jedną z jej najlepszych kreacji. Obraz nagradzano na festiwalach filmowych w San Sebastián, São Paulo i Chicago. Również aktorce przyniósł on wiele wyróżnień. Stał się zwieńczeniem jej dotychczasowej kariery, przyniósł zainteresowanie zagranicznych reżyserów. A z czasem stał się kolejnym, po Innym spojrzeniu, na skalę światową filmem kultowym, w którym zagrała. Tak w 2008 roku aktorka mówiła o odbiorze tej produkcji: „(…) Najpierw przeżywało się go metafizycznie, kilka lat później wzbudzał wesołość, śmiech i radość wśród cudzoziemców klimatem panującym w takim dziwnym kraju jak Polska, a teraz odbierany jest na świecie z powagą. Kiedy oglądałam go jakiś czas temu w Londynie, na widowni było sporo osób z krajów arabskich, które nie znają polskich realiów ani języka, i one uznały ten obraz za genialny”779.

JAK BYĆ GWIAZDĄ Jedną z największych produkcji, na których planie Grażyna Szapołowska znalazła się na początku lat 90., był włoski miniserial Plac Hiszpański. Z pracy na planie tego filmu aktorka zdradziła kilka ciekawych anegdot. Po pierwsze, to tam dowiedziała się, co tak naprawdę znaczy zachowywać się jak gwiazda i dlaczego ludzie tego od niej oczekują. W czasie zdjęć do serialu poznała Maję, modelkę z Polski, z którą się zaprzyjaźniła.

Dziewczyna została jej tłumaczką, doradzała też w kwestiach modowych. To właśnie Maja dała jej niezapomnianą lekcję gwiazdorzenia. A było podobno tak... Szapołowska nie rozumiała przesadnej dbałości Włochów o szczegóły, które wydawały jej się bez znaczenia. Kolor lunchu, marka wody, rodzaj kwiatów w garderobie – czy to naprawdę tak ważne? „Byłam nieśmiała. Nie chciałam nikogo absorbować”780, wspominała. Myśląc o tym, by nie robić nikomu kłopotu, w istocie pogarszała sprawę i zrażała do siebie asystentów. Pewnego dnia Maja postanowiła interweniować: „Posłuchaj uważnie. Tak dłużej być nie może. Żalą się na ciebie”781, powiedziała, a widząc zaskoczenie aktorki, kontynuowała: „Nie żądasz. Ze wszystkiego rezygnujesz. Ludzie nie mają co robić. Stracą pracę. Musisz zachowywać się jak gwiazda! Kapryś, wymagaj codziennie czegoś nowego. Wymyś​laj! Mów, że chcesz masaż twarzy. Każ zmienić garderobę. Poproś o nowe buty, codziennie świeże, różowe kwiaty. Powiedz, że kolor futra ci nie odpowiada. Może ponarzekaj na obsługę w Aldrovandi Palace Villa Borghese, gdzie mieszkasz. Zażądaj nowego szofera lub innego samochodu. Kup psa i każ się nim zajmować. Najlepiej małego włoskiego charta w kolorze twojej karnacji. Musisz być rozkapryszona, wyjątkowa. Masz być gwiazdą, o której będą mówić. Inaczej przestaniesz ich interesować. Chcą czuć, że pracują tylko dla ciebie. Chcą opowiadać o tym, czego od nich dzisiaj wymagałaś. Zobacz, co wyprawia Ethan Wayne. Przywiózł z Kalifornii czarną sukę – wielkiego doga. Zażądał odpowiedniej limuzyny z tylnym siedzeniem obciągniętym białą skórą. Nieustannie wysyła asystentów w poszukiwaniu McDonalda, bo pies je tylko hamburgery. Czy rozumiesz, co do ciebie mówię?”782. Szapołowska nie rozumiała. Nie chciała narzekać. „Nie mam zamiaru męczyć zwierząt na planie filmowym”, zastrzegła i natychmiast dodała: „Ale kaprysić potrafię. Gwarantuję”783. Jak sama przyznaje, weszła wówczas w rolę chimerycznej gwiazdy. Każdego dnia coś było nie tak. „Ubrania za ciasne, peruka niewygodna, makijaż zbyt intensywny, czekolada za słodka, cornetto zimne, kawa niesmaczna i słońce za jasne”784. Ale asystenci byli przeszczęśliwi. Wreszcie mieli pełne ręce roboty i swoją wspaniałą, kapryśną gwiazdę. O gwiazdorskich fanaberiach Szapołowska zwykła mawiać: „(…) kobiety mają kaprysy, bo chcą tego od nich mężczyźni, a gwiazdy mają kaprysy, bo chce tego od nich publiczność. Ludzie lubią sensacje, skandale”785. O sobie mówi, że nie jest gwiazdą i nie jest kapryśna. No, może czasem („Jeżeli kaprys mój polega na tym, że proszę, aby czarne winogrona były na planie, to przecież jest to bardzo mały kaprys”786.) Bywa za to wymagająca, szczególnie wobec charakteryzatorek. Praca we Włoszech uświadomiła jej, że wykonanie dobrego makijażu do filmu to prawdziwa sztuka. „Dwóch mężczyzn zaczęło mnie malować jak Madonnę, pędzelkami. (…) To wielka umiejętność, by spojrzeć na twarz jak na obraz; podkreślić dobre elementy, wyretuszować te, które tego wymagają”787. Syn Johna Wayne’a, Ethan, ten sam, który doszedł do takiej wprawy w gwiazdorzeniu na planie Placu Hiszpańskiego, miał ku temu pewne powody. Był wówczas prawdziwym bożyszczem kobiet – do Włoch przyleciał jako gwiazdor najsłynniejszego tasiemca świata, Mody na sukces. To Szapołowskiej przypadł zaszczyt spoliczkowania aktora, tym razem zgodnie ze scenariuszem. Nagrywaniu tej sceny przypatrywali się coraz tłumniej

przybywający na plan widzowie. „Kiedy moja ręka za klaśnięciem trafiła w policzek aktora, usłyszałam jęk fanek. Reżyser poprosił o powtórzenie ujęcia po raz drugi i po chwili – po raz trzeci. Krzyk dziewcząt narastał z każdym dublem”788, wspominała. W pewnym momencie aktorka zaczęła się nawet obawiać zagrożenia z ich strony, dlatego po zdjęciach od razu pobiegła do swojej garderoby. Podczas kolacji tego samego wieczoru Wayne wyznał: „Nigdy żadna kobieta nie spoliczkowała mnie… ani w życiu, ani w kinie”789. Jednak to nie z Wayne’em Szapołowska przeżyła romantyczną włoską przygodę, bynajmniej o tym nie wspominała. W książce Ścigając pamięć pisze o zauroczeniu pewnym Chorwatem, Goranem, którego spotkała na lotnisku w Genewie. „Miał na sobie czarne jeansy, ciemną marynarkę, ręcznie szyte buty Johna Lobba i zegarek na skórzanym pasku. Podobał mi się. Tak jak ja był bez bagażu”790. Ku zaskoczeniu aktorki okazało się, że on też leci do Rzymu. Tam miał zaledwie cztery godziny, po których wsiadał do samolotu lecącego w stronę Nowego Jorku. „Goran zajmował wysokie stanowisko w banku na Manhattanie”791. Wzajemna fascynacja doprowadziła do tego, że Goran zadzwonił do Szapołowskiej już następnego dnia. Przyjechał za tydzień, bez bagażu, ze szczoteczką do zębów w kieszeni. Taka historia może przytrafić się tylko wielkiej gwieździe na planie włoskiego filmu… Czy Grażyna Szapołowska była w PRL-u gwiazdą świadomie kreującą swój wizerunek? „Mnie się wydaje, że jestem naturalna, ale wiele osób zarzuca mi, że niektóre moje gesty, na przykład odgarnianie włosów, są wystudiowane”792, mówiła w rozmowie z Raczkiem. Z gwiazdorstwem Szapołowskiej jest trochę tak jak z jej jaguarem i słynnym futrem z soboli. „Mało kto wiedział o moich problemach finansowych i rozterkach związanych z dzieckiem. Gazety pisały, że w sobolach rozbijam się po Warszawie jaguarem. Jaguar był stary, włożyłam mnóstwo w jego remont, a sobolami zapłacono mi w Moskwie, gdyż ruble nie stanowiły już wtedy większej wartości. Gwiazda! Milionerka! Nie dementowałam plotek. Bawiły mnie. Tak naprawdę liczyła się wtedy tylko Kasia, której poświęcałam każdą wolną chwilę”793, przyznawała po latach. Wspomniane sobole udało się Szapołowskiej wywieźć z Rosji w reklamówce. Ukryte pod dwoma kilogramami masła i czekoladkami – „za radą wielkiej polskiej gwiazdy, która pewnie nieraz to robiła”794, mówiła w jednym z wywiadów. W książce Szapołowskiej „wielka gwiazda” nosi imię Beata. Sprzedany przez nią patent okazał się wyjątkowo skuteczny. Celnik uznał, że Szapołowska wiezie masło dla swoich dzieci, do kraju, w którym takich rarytasów po prostu nie ma. Futro w kształcie peleryny, które uszyła u najdroższego rzymskiego kuśnierza, wzbudzało zachwyt wśród wielu. „Nikt nie miał tak pięknego futra jak ja to z Rosji”795, podkreślała.

PRZERWA „Trzeba przez cały czas poznawać, dotykać wszystkiego, dużo czytać. Życie nas kształci.

Aktorzy, którzy tego nie rozumieją, skazani są na charakterystyczność, na bardzo wąskie emploi. Z tego właśnie powodu ważne są przerwy w graniu – nie po to, żeby psychicznie odpocząć, ale by przeżyć coś, co pozwoli nam wprowadzić do kolejnych ról nowe wartości”796, mówiła aktorka w jednym z wywiadów. W latach 90. Szapołowska na kilka lat przestała grać. Wyjechała z mężem Pawłem Potoroczynem do Los Angeles, gdzie została panią konsulową. Nie czuła się tam dobrze. „Piękny kraj, ciepło, miałam przy sobie córkę i męża. A jednak wpadłam w depresję. To było bardzo bolesne nie móc zagrać, zwłaszcza będąc w Hollywood, w sercu filmowego świata”797. Pomimo tego, że w czasie pobytu w Ameryce w życiu Szapołowskiej nie brakowało atrakcji, gościła też wielu znamienitych Polaków: reżyserów, ludzi kultury, często miewała chwile załamania. W lipcu 1996 roku w czasie krótkich wakacji w Polsce aktorka miała bardzo poważny wypadek na nartach wodnych. „Nie wiem, kiedy znalazłam się pod wodą. Popełniłam najgorszy z możliwych błędów – nie wypuściłam linki z dłoni. Nie czułam bólu. Nie mog​łam odnaleźć lewej nogi. Po chwili zobaczyłam, jak bezwładnie unosi się na wodzie… jakby obok mnie. Krzyk wydobył się z mojego przestraszonego gardła”798, wspominała. Dojście do sprawności kosztowało Szapołowską osiem operacji. W czasie wypadku nie było przy niej męża. Przyleciał najszybciej, jak było to możliwe, a przy okazji postanowił przywieźć jej coś, co – jak sądził – choć na chwilę złagodzi ból, oderwie myśli od strasznego wydarzenia. Padło na kolczyki Bulgari, które rok wcześniej Grażyna wypatrzyła w Las Vegas. Według jej relacji Potoroczyn poleciał tam i z pomocą obsługi sklepu, przejrzawszy taśmy z monitoringiem, sprawdził, które kolczyki tak bardzo spodobały się aktorce. Nie było ich jednak w tym salonie. Gorączkowo sprawdzał, czy są dostępne w innych miejscach. „Trafił w Nowym Jorku. Czekały na niego pięknie zapakowane na JFK”799, pisała Szapołowska. Mimo wielkiej urody kolczyki z różowymi kamieniami miały sporą wadę – były bardzo ciężkie. Pewnego razu zdjęła je i przypięła do szala, który trzymała na kolanach. Wysiadając z samochodu, zapomniała o nich. Rozwinęła szal, a kolczyki przepadły. Trzecie małżeństwo Szapołowskiej również nie przetrwało próby czasu. W 2005 roku aktorka została rzeczniczką kampanii „Pozostań sobą”, której celem było oswojenie kobiet z tematem menopauzy i nakłonienie ich do stosowania łagodzącej skutki klimakterium hormonalnej terapii zastępczej. W jednym z wywiadów mówiła: „Dziś myślę, że gdybym wcześniej poddała się terapii, to może nie rozpadłoby się moje trzecie małżeństwo. Mieszkaliśmy w Kalifornii. Wydawać by się mogło, że znalazłam się w raju. Ale ja, zamiast się cieszyć, walczyłam z huśtawką nastrojów, ciągle byłam w depresji i z byle powodu wybuchałam płaczem. Nie wiedziałam, że przechodzę klimakterium, i nie rozumiał tego mój mąż”800.

WIECZNA KOBIECOŚĆ W 1997 roku Szapołowska wróciła do filmu, ale jej comeback w prawdziwie wielkim stylu nastąpił w 1999 roku. Kreacja Telimeny w Panu Tadeuszu Wajdy przyniosła aktorce

Orła 2000 – Polską Nagrodę Filmową za najlepszą główną rolę kobiecą. Jak wspominała, to właśnie ta rola świetnie wpisuje się w jej emploi, „w którym elementy komediowe przeplatają się z prawdziwie dramatycznymi”801. Jak to często z Szapołowską bywa, i ta rola, a raczej jej początki stały się przedmiotem kontrowersji. Plotkowano, że aktorka odebrała ją Joannie Szczepkowskiej. W wywiadach Szapołowska zaprzeczała jednak doniesieniom. „Gdy wróciłam do Warszawy z Los Angeles, Joanna Szczepkowska nie została jeszcze zaangażowana. Inne postacie też nie były ostatecznie obsadzone. Rozmawiałam z Andrzejem Wajdą i poprosiłam go o udział w zdjęciach próbnych. Nie musiałam, ale poprosiłam. Z tego co wiem, nie tylko Joasia i ja brałyśmy w nich udział. Ja wygrałam”802. Poza tym Szapołowska uważała, że Telimena to rola napisana dla niej. Jak mówiła, ta bohaterka jest „wszystkimi kochankami Mickiewicza naraz”803, a do tego to „wieczna kobiecość! W wielkiej literaturze kobiety są ponadczasowe”804. Aktorka wyraźnie utożsamiała się z graną przez siebie postacią: „Jestem chyba w podobnym momencie życia. Telimena wiecznie czegoś szuka i czuje, że jej coś umyka. W Soplicowie otaczają ją półgłówki, wiecznie kłócący się, wojujący faceci, same karykatury. Jest jeden młody, z którym mogłoby być przyjemnie, ale on już nie dla niej”805. Przez ostatnie piętnaście lat Szapołowska grała w filmach, pojawiała się w serialach, wróciła też, po osiemnastu latach przerwy, na deski warszawskiego Teatru Narodowego. W 2001 roku wykreowała własną markę kosmetyków. Kremy oparte na tajemniczym „eliksirze młodości” – ekstrakcie z dzikiego ryżu – nie podbiły sektora luksusowych kosmetyków, w którym były lokowane. Słuch o nich zaginął. Od lat Szapołowska jest muzą polskiego projektanta Tomasza Ossolińskiego. Pojawiła się też w dwóch programach rozrywkowych: Jak oni śpiewają – jako uczestniczka i Bitwa na głosy – tym razem w roli jurorki. Ta ostatnia kosztowała ją w 2011 roku dyscyplinarne zwolnienie z Teatru Narodowego. Dyrektor artystyczny teatru Jan Englert argumentował: „Podjęła decyzję taką, że ważniejszy jest dla niej występ w telewizji, co jest w niezgodzie z etyką i regulaminami teatralnymi. A teraz są jasne i oczywiste skutki prawne”806. Szapołowska tłumaczyła, że o konflikcie terminów informowała z ponadmiesięcznym wyprzedzeniem. „Stałą praktyką, również w Teatrze Narodowym, jest wprowadzanie zmian repertuarowych niejednokrotnie dostosowanych do indywidualnych potrzeb poszczególnych twórców. Precedensowym byłoby żądanie wyłączności od aktora807”. Porozumienie okazało się niemożliwe. Sprawa przybrała dramatyczny obrót, ostatecznie trafiła do sądu. Aktorka przegrała. Szapołowską od lat fascynuje postać Poli Negri. Wspólnie z córką napisała scenariusz do filmu o aktorce. Dotychczas nie dostał on szansy na realizację. Gorycz kilku porażek z pewnością rekompensuje udane życie osobiste. Grażyna Szapołowska od kilkunastu lat jest szczęśliwą babcią, jakiś czas temu znalazła też mężczyznę idealnego. O biznesmenie Ericu Stępniewskim – urodzonym w Paryżu synu polskich emigrantów – w jednym z wywiadów mówiła: „Moja przyjaciółka powiedziała, że należałoby jako wzorzec faceta umieścić go w encyklopedii, a pod jego zdjęciem napisać po prostu: »Mężczyzna«”808. Tego „Francuza z poczuciem humoru”809, jak o nim mówi, poznała na ulicy w Sopocie. Sama go zaczepiła. Mówi o nim też, że to jej

największy przyjaciel. Daje jej poczucie bezpieczeństwa. On z kolei przyznaje: „Podoba mi się Grażyna, ale nie przepadam za Szapołowską. Lubię, kiedy jest normalną osobą i nie musi grać roli gwiazdy Szapołowskiej, gdy jesteśmy na oficjalnych imprezach. W domu to zupełnie inna Grażyna. Lubi sprzątać, gotować, żartować, myć podłogę. Sama dba o ogród. Nie patrzę na nią jak na gwiazdę”810. Czy Grażyna Szapołowska jest szczęśliwa? Odpowiadając na to pytanie w czasie jednego z wywiadów w 2013 roku, mówiła: „Mam zawód, jaki mam. Jestem z Erikiem. Moja córka realizuje się, jest reżyserem. Mam cudowną wnuczkę, wspaniałych przyjaciół. To jest szczęście”811.

ŻYCIE DOPIERO SIĘ ZACZYNA Jej filmowe kreacje porywały i nadal porywają widzów, bo wyczuwa się w nich towarzyszące od zawsze Szapołowskiej przekonanie, że „w kinie trzeba przede wszystkim być. W odróżnieniu od teatru, w którym przede wszystkim trzeba grać”812. O X Muzie mówiła też: „Nigdy nie zgodziłabym się z tymi, którzy traktują kino z lekceważeniem. Film jest dla mnie jedną z najdoskonalszych form artystycznych. Skupia w sobie i człowieka, i malarstwo, i muzykę”813. Deklaruje, że nigdy nie pójdzie pod nóż, nie będzie ukrywać swojego wieku. Cieszy się życiem, bo „to nieustanne zadawanie pytań. To radość zaskakiwania siebie, radość codzienności i umiejętność niekomplikowania jej. Życie to dystans i poczucie humoru, które z wiekiem mam coraz większe”814. Zwykła mawiać też: „Życie ucieka tak szybko. Jest za krótkie, żeby nie lubić siebie choćby przez jeden dzień”815. Wierzy w to, że – jak powiedziała kiedyś jej babcia – życie zaczyna się nie tylko po sześćdziesiątce, ale nawet po sześćdziesiątce​czwórce. Robi to, co chce. Cieszy się czasem spędzanym z bliskimi i tym, że wystarczy go jej też na pisanie książek. Przemijanie urody? „Zostawiłam po sobie filmy, sesje zdjęciowe. Wszystko jest gdzieś zapisane. Byłam taka, teraz jestem inna. Bardziej przejmuję się przemijaniem kondycji fizycznej. Kiedyś biegałam z psem dziesięć kilometrów. Ten dystans z wiekiem staje się coraz krótszy. Cały czas dbam o siebie. Szanuję swoje ciało. Są jednak dni, kiedy budzę się zmęczona”816. *** „Tak, ja kocham film. Film jest utkany z ulotności, a jednocześnie okazuje się, że te ulotne chwile tworzenia trwają o wiele dłużej niż namacalna konkretność teatru, po której zostaje tylko wspomnienie. Jak ja to pięknie powiedziałam”817. 736. Szapołowska: mama mówiła, żebym się nie rozbierała, „Polskie Radio” –„Czwórka”, dostęp: http://www.polskieradio.pl/10/482/Artykul/852065, Szapolowska-mama-mowila-zebym-sie-nie-rozbierala 737. Czarne winogrona. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Manana Chyb, „Film” 1998, nr 9, s. 88.

738. Krótka rozmowa o miłości. Michał Żebrowski rozmawia z Grażyną Szapołowską, „Film” 2000, nr 3, s. 33. 739. Tamże. 740. Tamże. 741. Chcemy być kochani. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Jacek Safuta, „Film” 1985, nr 22, s. 6−7. 742. Nie jestem feministką. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Małgorzata Domagalik, „Film” 1988, nr 36, s. 18. 743. Szapołowska: jak pstra gąsienica. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Tadeusz Sobolewski, „Gazeta Wyborcza” 1999 − dodatek „Wysokie Obcasy”, nr 30, s. 10. 744. J. Tabęcki, Grażyna Szapołowska: świadomość podwójnej tajemnicy, „Iluzjon” 1992, nr 1, s. 3. 745. Tamże, s. 8. 746. T. Raczek, Karuzela z Madonnami... s. 306. 747. Nawet ocean nas nie dzieli. Z Grażyną Szapołowską i Katarzyną Jungowską-Matej rozmawia Anna Jabłońska, „Twój Styl” 2001, nr 11, s. 84. 748. Tamże, s. 83. 749. Tamże, s. 84. 750. Grażyna Szapołowska: Co czuje serce?, „Gala” 2013, nr 10, dostęp: http://www.gala.pl/wywiady-isylwetki/grazyna-szapolowska-co-czuje-serce-10576?strona=3 751. Szapołowska: jak pstra…s. 10. 752. G. Szapołowska, Ścigając pamięć, Warszawa 2013, s. 58. 753. J. Tabęcki, dz. cyt., s. 3−4. 754. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 86. 755. Tamże, s. 87. 756. Grażyna Szapołowska: Porozmawiajmy o seksie. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Krystyna Pytlakowska, „Viva!” 2011, nr 15, dostęp: http://polki.pl/viva_exclusive_artykul,10024934.html 757. Chcemy być..., s. 7. 758. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 164−165.

759. Krótka opowieść o miłości. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Krystyna Pytlakowska, „Viva!” 2008, nr 25, s. 57. 760. Nawet ocean…, s. 84. 761. Krótka opowieść…, s. 59. 762. Szapołowska: jak pstra…, s. 10. 763. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 175. 764. Tamże, s. 175−176. 765. Tamże, s. 223−224. 766. Tamże, s. 225. 767. Tamże, s. 226. 768. Tamże. 769. Tamże. 770. T. Raczek, dz. cyt., s. 308. 771. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 227. 772. Tamże, s. 200. 773. T. Raczek, Karuzela z Madonnami…, s. 309. 774. Tamże, s. 310. 775. Tamże. 776. Ja, Telimena. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Agnieszka Lesiak, „Viva!” 1999, nr 22, s. 30, 33. 777. J. Tabęcki, dz. cyt., s. 6. 778. T. Raczek, Karuzela z Madonnami…, s. 308. 779. Czy ktoś mnie jeszcze wzruszy?. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Przemysław Szubartowicz, „Przegląd” 2008, nr 34, s. 43. 780. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 76.

781. Tamże. 782. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 76−77. 783. Tamże, s. 77. 784. Tamże. 785. Czarne winogrona…, s. 90. 786. Tamże, s. 88. 787. T. Raczek, Karuzela z Madonnami…, s. 309. 788. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 83. 789. Tamże, s. 84. 790. Tamże, s. 179. 791. Tamże. 792. T. Raczek, Karuzela z Madonnami…, s. 302. 793. Nawet ocean…, s. 84. 794. Grażyna Szapołowska: porozmawiajmy o seksie... 795. Tamże. 796. Czarne winogrona…, s. 88. 797. Krótka rozmowa o..., s. 30. 798. G. Szapołowska, dz. cyt., s. 19. 799. Tamże, s. 22. 800. Po co mam ukrywać wiek?. Z Grażyną Szapołowską rozmawia Anna Tomiak, „Twój Styl” 2005, nr 3, s. 142−143. 801. Czarne winogrona…, s. 88. 802. Ja, Telimena..., s. 30. 803. Szapołowska: jak pstra…, s. 6.

804. Tamże. 805. Tamże. 806. Szapołowska zwolniona z Teatru Narodowego (depesza PAP), http://wyborcza.pl/1,75475,9428401,Szapolowska_zwolniona_z_Teatru_Narodowego.html – ixzz36ydGUw1u 807. Tamże. 808. Krótka opowieść…, s. 59. 809. Grażyna Szapołowska: porozmawiajmy o seksie... 810. Eric i gwiazda, „Show”, dostęp: http://kobieta.interia.pl/gwiazdy/news-eric-i-gwiazda,nId,405109 811. Grażyna Szapołowska: Co czuje…, 812. Nie jestem…, s 19. 813. Chcemy być…, s. 8. 814. Krótka opowieść…, s. 57. 815. Ja, Telimena…, s. 34. 816. Grażyna Szapołowska: Co czuje... 817. Krótka rozmowa o…, s. 30.

dostęp:

Spis treści ANATOMIA PIĘKNA BIUST KALINA JĘDRUSIK JEDYNA W SWOIM RODZAJU PIERWSZA POLSKA SEKSBOMBA NIEODRODNA CÓRKA NIEPRZECIĘTNEGO OJCA ZOSTAĆ WSPANIAŁĄ AKTORKĄ WYŁOWIONA Z MORZA POLSKA MARILYN MONROE ZRODZONA Z KALORYFEROWEGO ŻEBERKA EMBARGO NA JĘDRUSIK MAŁŻEŃSTWO, KTÓREGO NIKT NIE POTRAFIŁ ZROZUMIEĆ KUCHNIA NA DWORZE DLACZEGO MÓWICIE O MOJEJ INTYMNOŚCI?! KALINA, CZYLI KTO? BEATA TYSZKIEWICZ SEKSAPIL, CZYLI OSOBOWOŚĆ DAMA – NIBY CO TO ZNACZY? LUSTRZANE ODBICIE BABCI Z KOŁDRĄ W NIEZNANE W NIEMIECKIEJ KRAINIE ZABRAĆ WSZYSTKO Z ŻYCIA DO FILMU... ...I Z FILMU DO ŻYCIA NIE FORSOWAĆ NICZEGO ROZTAŃCZONE LATA 60. ROMANSE, HISTORIA I PRYWATNOŚĆ INDYJSKI PRZEPYCH WSZYSTKO NA SPRZEDAŻ ROSYJSKA MIŁOŚĆ? NIEZALEŻNOŚĆ MIAŁAM ROMANSE. MIAŁAM DAĆ IM WŁASNĄ FIZYCZNOŚĆ BARBARA BRYLSKA BYĆ JAK GINA LOLLOBRIGIDA

KOMEDII NIE BYŁO PONADCZASOWY SYMBOL KOBIECOŚCI KAKTUS KOMPLEKS NA CAŁE LATA TAKA MIŁOŚĆ SIĘ NIE ZDARZA AKTORSTWO PO RAZ KOLEJNY AMANCI I KAMA ZDOBYĆ DYPLOM KRZYSIA JAK NIE ZOSTAĆ NIEWOLNICĄ KOLEJNE ZAGROŻENIE AKTORKA I ŻONA, ODSŁONA DRUGA FILMOWE FATUM NIEPODZIELNA KRÓLOWA KOLEJNY PIĘKNY MĘŻCZYZNA DO SZCZĘŚCIA POTRZEBA NIEWIELE OCZY NINA ANDRYCZ BYĆ KRÓLOWĄ KRÓLOWA W NIEJEDNEJ ODSŁONIE POCZCIWA MAMA ISTOTA NIEZWYKŁA WYCIĄGA WNIOSKI RODZINNE TAJEMNICE WYBÓR I PIERWSZE SUKCESY JEDYNA TAKA MIŁOŚĆ SALOME, REGANA, SOLANGE WOJNA I DOJRZAŁOŚĆ NOWA METRYKA, NOWE ŻYCIE J.C. SCENICZNE CÓRKI ŻONA PREMIERA ZAWALCZYĆ O ZMIANĘ EMPLOI BEZ PRUDERII TAKA JAK PRZED WOJNĄ POLA RAKSA IKONA DZIEWCZĘCEJ URODY MŁODZIEŃCZE LATA SUKCES, MAŁŻEŃSTWO I KLĄTWA

ROZCZAROWANIE. I STRIPTIZ NA PÓŁ GWIZDKA DEMON PRZEWROTNEJ KOBIECOŚCI TRACI CIERPLIWOŚĆ BEZ KOMENTARZA ANNA DYMNA SEKS W SPOJRZENIU SPRAWY WAŻNE ŁADNA? NIE. NORMALNA MASZ BYĆ WIELKĄ AKTORKĄ! INACZEJ ZAMORDUJĘ! DZIEWCZYNKA Z OKŁADKI MIŁOŚĆ JEDNA NA MILION MYĆ GARY, ZACHOWAĆ NORMALNOŚĆ FATUM ZMYSŁOWOŚĆ I MAJTKI JERZEGO ZELNIKA STARA, GRUBA ŻYDÓWKA NA PLAN (I ZMYSŁOWOŚĆ RAZ JESZCZE) POD PRĄD NOGI ELŻBIETA CZYŻEWSKA ARTYSTKA, CZŁOWIEK I DAMA ELEGANCJA PONAD WSZYSTKO ELKA NA OBCEJ ZIEMI OSTRE TEMPO: NIEPRZECIĘTNA IDOLKA, SWAWOLNA AMANTKA ZŁE DZIECIŃSTWO, LEPSZA MŁODOŚĆ WARSZAWSKA DZIEWCZYNA: WAMP, ZETEMPÓWKA, HARCERKA URODA PROSTO Z EKRANU, UROK DZIEWCZYNY DO WZIĘCIA MIŁOŚĆ I INNE NIESZCZĘŚCIA PANI HALBERSTAM – KTO TO W OGÓLE JEST? ŻYCIE W RUINIE GORYCZ ROZCZAROWANIA, SKANDALE I ŁZY ODWAGA PRZEDE WSZYSTKIM MAŁGORZATA BRAUNEK NOWOCZESNA DZIEWCZYNA OSTATECZNY EGZAMIN Z ŻYCIA DZIECIŃSTWO: BIBLIA, TEATR I OPERA MÓWIĆ PRAWDĘ

ŚMIERĆ I MIŁOŚĆ PRZERAŹLIWA NIEŚMIAŁOŚĆ PIERWSZE ROLE I PIERWSZE MAŁŻEŃSTWO JAK NIE ZATRACIĆ SIĘ W RIO PORSCHE, ŻUŁAWSKI I DIABEŁ ROZSTANIE ŚWIĘTA DZIEWICA POLKA EGOMANIA WYMAZAĆ ZŁE EMOCJE BLASK MAŁGOSI NIE GAŚNIE USTA TERESA TUSZYŃSKA DIABLICA: PIĘKNA I SPONTANICZNA WOJENNE DZIECIŃSTWO TERESKA WSZĘDOBYLSKA POZBAWIONA WIEKU TO JEST NIEPRZYZWOITE! NAJLEPSZE WARUNKI, NAJWIĘKSZY TALENT TERESA POSZŁA W ŚWIAT TOP MODEL WSPÓŁCZESNA MONA LISA SŁAWA: DOBRA I ZŁA NO TO CZEŚĆ MIŁOŚĆ, MAŁŻEŃSTWA, ALKOHOL SPADAJĄCA CZAPKA MILICJANTA PIĘKNY, EKSCENTRYCZNY MOTYL AFERA SZPOTAŃSKIEGO I ŻYCIOWA TRAGEDIA BARBARA KWIATKOWSKA-LASS URODA? NAIWNOŚĆ? ŁAGODNOŚĆ? TALENT? DZIEWCZYNA Z POLSKIEJ WSI KONKURSOWY CHWYT REKLAMOWY? POWIERNIK, KOCHANEK, WODZIREJ SPONTANICZNE MAŁŻEŃSTWO I WARIACKIE WESELE UROCZY CYGANIE KARIERA BARBARY LASS NOWY ETAP BASIA I POLSKA PUPA

EWA KRZYŻEWSKA CHMURNA FEMME FATALE EWA, CZYLI HANKA NARODZINY GWIAZDY POLSKA AUDREY H. ZROBIĘ Z NIEJ DRUGĄ SOPHIĘ! EWA SCHODZI ZE SCENY GRAŻYNA SZAPOŁOWSKA BEZ BIOGRAFII EMPLOI? KOBIECOŚĆ OCZYWIŚCIE! NOWA BEATA GRAŻYNA NA CZEŚĆ MICKIEWICZA PIERWSZE SZLIFY... ...I PIERWSZE MAŁŻEŃSTWA INNE SPOJRZENIE KWESTIA GUSTU NAJWYBITNIEJSZA JAK BYĆ GWIAZDĄ PRZERWA WIECZNA KOBIECOŚĆ ŻYCIE DOPIERO SIĘ ZACZYNA