F. Koneczny, Prawa przyrody a ducha [w] PP nr 175

Prawa przyrody a ducha.
(Dokończenie).
Jeszcze jedna siła materjalna dotyczy również świata
ducha, mianowicie t a r cie. Niema wyjątku od tej siły; wszelki
przejaw duchowy musi jej ulegać. Czyż urzeczywistnia się
zamiar jakikolwiek moralny w stopniu takim, jak zamierzano
i do jakiego poczyniono przygotowania, zgromadzono środki?
Czyż ofiarność wyda kiedykolwiek skutki takie, iżby pozo­
stawały w stosunku prostym do jej wielkości i wartości
etycznej? Kiedyż nauka zda się wszystkim do tego wszyst­
kiego, do czegoby przydatną być mogła? Kiedyż poezja lub
muzyka dadzą się spopularyzować i wydadzą z siebie jakieś
odsetki od tych skarbów nad skarbami, jakie gromadzą od
wieków?! Rymuje się i nadużywa przyrządów muzycznych
na wyścigi; ale czy znać na ogóle kulturalny wpływ poezji -
lub muzyki? i czy owi rymotwórcy i muzykanci wiedzą choć,
co to poezja, co to muzyka? Albo przykład ze wszystkich
najdrastyczniejszy: Od wieków jest parafja i są kazania,
a ochota do rabunku, a nienawiść pracy... są obok tego,
jak były przed wiekami.
Wszelki ideał ponosi szwank w toku urzeczywistniania.
Siewcy dobra muszą zawsze dobyć się na wysiłek znaczniej­
szy, niżby wypadało z prostego obliczenia okoliczności. Bez­
pośrednio wysługuje się zamierzonemu celowi część tylko
poświęconych temu sił; ledwie zbierze się owoce z cząstki
trudów. Tak bywa w życiu indywidualnem i zbiorowem,
prywatnem i publicznem. Zawsze trzeba napięcia sił znacz­
niejszego, ponad ich stosunek do dzieła. A czyż dzieło
74 PRAWA PRZYRODY A DUCHA
odpowiada kiedykolwiek marzeniom? a nawet choćby tylko
obliczeniom najrozsądniej dokonanym? Wszędzie i zawsze
znajdzie się szkodliwe tarcie. Dlatego lina okrętowa musi
być mocniejsza pięciokrotnie, niż wypada z obliczeń według
praw fizyki; i dlatego kto w świecie ducha nie ma sił na za­
pas, ten jest bezsilny.
Ponieważ w stosunkach duchowych znaczniejsze jest
sił powikłanie, wypada domyślać się, że tarcie jest tu zna­
czniejsze i niebezpieczniejsze, absorbujące sił więcej, niż
w sprawach materji. Aleć to tylko domysł indukcyjny. Wła­
ściwie odkrywamy znów nową niewiadomą! To jednak pewne,
że tarcie obowiązuje w obu światach, wspólne zjawiskom
wszelakiej kategorji.
Fizyka zna drugą jeszcze przeszkodę swobodnego dzia­
łania siły, mianowicie t. zw. o p ó r ś r o d o w i s k a . Zesta­
wiając prawo oporu z prawem tarcia w przystosowaniu do
świata duchowego, możemy stwierdzić z całą dobitnością,.
jako przejaw duchowy nie musi uledz sile, działającej w okręgu
jego przestrzeni i czasu, chociaż siła ta miewa doń zastoso­
wanie. Innemi słowy: nawet t e m a t er je, na k t ó r e d z i a ­
ł a j ą z a r a z e m w ś w i e c i e d u c h a , d z i a ł a j ą t y l k o
w a r u n k o w o , t. j . że działać mogą, lecz nie muszą —
skutkiem czego tam, gdzie zachodzi wspólność praw obu
światów, jest ona warunkową, t. j. że polega li tylko na tem,
iż w s p ó l n o ś ć t a k a z a c h o d z i ć m o ż e , l e c z n i e
m u s i .
T a r c i e zdaje się stanowić jedyny od tego prawidła
w y j ą t e k ; przynajmniej nie trafiłem na żadne przejawy ży­
cia duchowego, ni w życiu potocznem jednostki, ni w życiu
historycznem zbiorowem, takie, któreby zezwalały przy­
puszczać, jakoby mogły nie podlegać prawu tarcia. Byłby
to j e d y n y w y j ą t e k , podkreślający tem mocniej regułę.
Reguła sprawdza się na nowo przy prawie oporu śro­
dowiska. Opór ten czasem działa przeciwko przejawom du­
chowym, czasem jednak go niema wcale. Owszem zdarza
się nawet, że środowisko dopomaga danej sprawie duchowej,
czego fizyka nie zna. Mamy tedy przed sobą całą skalę: od
oporu, czyniącego działanie pewne nlemożliwem, aż do uła­
twień sięgających jak najdalej. Fizyka zna tylko różne stopnie
PRAWA PRZYRODY A DUCHA 75
oporu, nie wychylając się poza możliwość oporu minimal­
nego, lecz w żadnym wypadku świata materjalnego nie udało
się stwierdzić, jakoby opór absolutnie nie istniał, a nawet
przechodził w popieranie danego ciała w jego ruchu. Przy
najsilniejszym sprzyjającym wietrze musi jadący w jego kie­
runku pokonać jakiś minimalny opór powietrza. Ale gdy
chodzi o przyjęcie jakiegoś dobrodziejstwa od ludzi, zazwy­
czaj wola człowieka żadnego nie stawia oporu, lecz owszem,
wytęża się, by ułatwić działanie dobroczyńcy. Spostrzegamy
to zarówno w prywatnem życiu, jak w zbicrowem pu-
blicznem.
Użyłem w przedostatniem zdaniu wyrażenia „zazwyczaj".
Może bowiem być i przeciwnie, niż bywa zazwyczaj; można
stawiać opór dobrodziejstwom. Nie w każdem środowisku
witano mile lekarzy przybyłych zwalczać epidemję; podczas
ostatniej epidemji cholery wrzucano ich do Wołgi, jako po­
dejrzanych właśnie o szerzenie zarazy. Znane są wypadki,
w których ludność nie pozwala gasić pożaru; np., jeżeli
powstał od pioruna, a więc rzekomo z woli Bożej. Zależy
to tedy od woli człowieka, czy w swem środowisku dopo­
może, czy też przeszkodzi dobru, boć zależy to od tego,
co w danym razie uważa za dobre. Może opór pochodzić
z pobudek szczytnych. Np. gdyby zakonnikom zamienić
cele na zbytkowne apartamenty, powstałby gwałtowny opór
w imię reguły zakonnej.
Prawo oporu środowiska nie obowiązuje tedy świata
duchowego; środowisko może się zachować dowolnie. Jeżeli
opór zachodzi, powstaje z woli ludzkiego środowiska.
Wynika z tego, że samo p o j ę c i e p r a c y musi być
inne w świecie materji a ducha. Fizyka twierdzi bowiem,
jako pracą jest pokonywanie oporu. Gdyby tę samą defi­
nicję odnieść do przejawów duchowych, popadlibyśmy w to
położenie, iżbyśmy nader rzadko kiedy mogli stwierdzić
pracę duchową. Ten rodzaj pracy zeszedłby do nikłości,
gdyby nie mógł istnieć bez pokonywania oporu środowi­
ska. Niewątpliwie miewa z tem nieraz do czynienia, lecz
nigdy istota pracy duchowej na tem nie zasadza się.
Nie mam zamiaru porywać się na próbę definicji pracy
duchowej; nie czuję się do tego dostatecznie przygotowa-
76 PRAWA PRZYRODY A DUCHA
nym i sądzę, że lepiej pozostawić tę troskę specjalistom.
Mogę tylko zwracać uwagę na niektóre właściwości tej
pracy. Pozwolę sobie atoli na jedną uwagę zasadniczą: Zdaje
mi się, że gdyby praca materji a ducha była w zasadzie tem
samem, gdyby jedna od drugiej różniła się tylko objawami,
a nie istotą samą — natenczas oba rodzaje pracy musia­
łyby podlegać tym samym prawom. Skoro tak nie jest, wi­
docznie zachodzi tu różnica samejże istoty rzeczy — a za­
tem wyłania się tu argument przeciw monistycznemu świa­
topoglądowi.
Do kwestji pracy powrócę jeszcze niżej, gdy będzie
mowa o prawach energji. Obecnie stwierdzam tylko, że
istnieje wiele rodzajów pracy duchowej, które nie dadzą się
podporządkować pod pokonywanie oporu. Przyznaję, jako
wytwarza się z tych roztrząsań zagadka, jakim sposobem
istnieje zawsze tarcie, skoro niezawsze istnieje opór? Dla­
czego ilość i jakość osiągniętych wyników nie odpowiadają
nigdy zamiarowi i wysiłkom, ani nawet wtedy, gdy środo­
wisko dopomaga danej pracy, w niem przedsięwziętej? Wy­
znaję swą niemoc wobec tego zagadnienia, nie umiejąc go
wyjaśnić. Mamy znów do czynienia z nową niewiadomą.
Przechodzę do f. zw. p r a w a p r z e c i w d z i a ł a n i a .
Jest to stare prawo Newtonowskie, opiewające, jako wzglę­
dem każdego działania istnieje przeciwdziałanie równe,
a skierowane przeciwnie, czyli innemi słowy, jako wzajemne
działania dwóch ciał są sobie zawsze równe, lecz skiero­
wane przeciwnie. Do objawów tego prawa należy znany
fakt, jako kąt odbicia równy jest kątowi padania.
Przejawy świata ducha m o g ą wzbudzać przeciwdzia­
łanie, lecz n i e m u s z ą : o ile.zaś ono powstanie, nie musi
wcale być równem. O ile indukcja historyczna zezwala kwe-
stję tę obserwować ściślej, odnosi się wrażenie, jakoby kąt
odbicia mógł być w przejawach duchowych większym od
kąta padania, i to nieograniczenie większym. Reakcja, ma­
jąca wyrównać akcję, musi być większą, silniejszą; inaczej
nie odnosi skutku. W tej dziedzinie badań niezmiernie trud­
no o pewność, czy dochodzenie stanu rzeczy było ścisłem;
właściwie nie rozporządzamy nawet metodą, któraby mogła
dostarczyć nam rękojmi, to też użyłem wyrażenia: „odnosi
PRAWA PRZYRODY A DUCHA 77
się wrażenie" — i powiem otwarcie, że narazie nie można
się tu zdobyć na więcej. Wrażenie w zasadzie argumentem
być nie może, można jednak zastosować argument okolicz­
ności łagodzących, ten mianowicie, że w tym wypadku wra­
żenie stanowi zbiór wyników z mnóstwa specjalnych stu-
djów ściśle naukowych, opisujących fakty historyczne. Auto-
rowie historyczni nie zajmowali się w swych pracach zagad­
nieniem, o które nam tu chodzi, lecz niemniej przeto
badane przez historyków fakty i okoliczności posiadają
z tem zagadnieniem związek; nie mogą go nie mieć. Histo­
ryk opisuje także wszelkie przeciwdziałanie, skoro tylko na
nie natrafi, a co jest rzeczą zwyczajną; ale nikt z history­
ków nie zastanawiał się nad tem, czy i o ile ma się tu do
czynienia z jakiem prawem, a zwłaszcza z jaką analogją do
świata materji. Nie podejmowało się tej kwestji — co oczy­
wiście nie stanowi dowodu, jakoby ona nie istniała. Kto
sobie zaś zdaje sprawę z jej istnienia, dokonuje przeglądu
długiego szeregu prac najpoważniejszych i tematem wobec
naszej kwestji najwydatniejszych i zbiera sumę zawartych
w nich rezultatów, przez autorów nie wyrażanych, bo się
o tę stronę przedmiotu nie troszczyli wcale, możnaby po­
wiedzieć, że są to rezultaty mimowiedne, osiągnięte zgoła
bez świadomości tego. Te okoliczności utrudniają bądź co
bądź, i to wiele, osiągnięcie ścisłości naukowej — i dlatego
wolę poprzestać na wyrażeniu „wrażenie", zastrzegając się
tylko, że wrażenie to nie jest pozbawione podstawy naukowej.
W indywidualnem życiu przeciwdziałanie spotyka się
tem rzadziej, im bardziej rozwinięte są siły umysłowe danej
jednostki. Nie będę się nad tem rozwodził, bo każdy stwier­
dzi to z własnego doświadczenia, z obserwacji znanego so­
bie otoczenia. Gdzie wola słaba, znajomość świata i życia
niedostateczna, tam każde działanie umysłu wywołuje wraz
przeciwdziałanie; stąd rozterka umysłu, brak kierunku, brak
decyzji. Często da się obserwować zachowanie się danego
umysłu takie, iż możnaby je porównać z ruchem wahadło­
wym; wahania równe wahaniom, a nakońcu spoczynek,
bezruch. Ale to już kwestje z zakresu psychologji.
O ile tedy zachodzi przeciwdziałanie w świecie ducha,
działa ono według odmiennych prawideł, aniżeli w dziedzi-
78 PRAWA PRZYRODY A DUCHA
nach materji. Jak działa, na to obecnie dokładniejszej odpo­
wiedzi udzielić nie można.
Przesuniemy się teraz do prawa, które działa w świe­
cie ducha wręcz przeciwnie, niż około materji, jakby prawo
odwrotne. C h y ż o ś ć c i a ł a z n a j d u j ą c e g o s i ę w ru­
c h u jest największa na obwodzie, zmniejsza się ku środ­
kowi, a w centrum jest najmniejsza; wzrasta tedy z długo­
ścią promienia. Istnieje też chyżość historyczna,*) wogóle
socjologiczna, ale zachowuje się wręcz przeciwnie do tamtej.
W zrzeszeniach ludzkich największa jest w centrach, zmniej­
szając się ku obwodowi, maleje tedy z długością promienia.
W centrach, w stolicach chyżość przejawów duchowych była
zawsze i jest znaczniejsza, a ku obwodowi maleje czasem
tak nadzwyczajnie, iż ruch ledwie się udziela peryferji, a nie­
raz całkiem do niej nie dochodzi. Nie trzeba historyka na
tę obserwację, gdyż każdy ją robi współcześnie.
Inny wypadek odwrotności prawa materjalnego w za-r
stosowaniu do przejawów duchowych dostrzegł Erazm Ma­
jewski, u którego w „Nauce o cywilizacji", w tomie III, na
stronicy 369 czytamy:
„...gdy bowiem zwykłej energji lub materji musi ko­
niecznie ubywać tyle w jednem miejscu, ile przybywa w in­
nem — nie tak jest z potęgą duchową. Ta może przyrastać
bez żadnej straty dla miejsc, skąd się rozchodzi, bo właści­
wie nie rozchodzi się ona znikąd — tylko bywa wzbudzaną
pod wpływem istniejącej, już gdziekolwiek potęgi".
To prowadzi nas ku rozważaniu k w e s t j i e n e r g j i
wogóle.
I w świecie ducha także należy rozróżniać energję po­
tencjalną2
) a kinetyczną. Jest to nic innego, jak rozróżnianie
zdatności a czynności, możliwości a rezultatu, zamiaru a czynu,
Logosu a Ethosu. Energja potencjalna duchowa długo nieraz
bywa jakby w uśpieniu, zanim zamieni się w kinetyczną, co
czasem następuje nagle, wybuchowo; zupełnie tak samo
w świecie ducha. Chodzi o to, czy stosunki dwojga tych
energij pomiędzy sobą okażą się jednakowe tu i tam.
x
) O chyżości historycznej pisałem w Przeglądzie Powszechnym
w maju 1920 r.
2
) Pozwalam sobie skrócić wyraz przydługi: „potencjonalną".
PRAWA PRZYRODY A DUCHA 79
Zgoda dziś powszechna na to, jako wszelkie objawy
fizyczne polegają na przenoszeniu energji z jednego pola
na drugie. U materji energja przenosząc się z ciała na ciało,
może zmienić formę. Przytoczę 22 zmiany, wiadome po­
wszechnie :
Praca mechaniczna może zamienić się w energję kine­
tyczną, w ciepło, w napięcie elektryczne, w energję prądu,
energję chemiczną — i odwrotnie.
Napięcie elektryczne może się zamienić w energję
prądu — i odwrotnie.
Mogą zachodzić przemiany pośrednie: praca mecha­
niczna w światło za pośrednictwem ciepła; w energję che­
miczną za pośrednictwem prądu elektrycznego; światło w na­
pięcie elektryczne przez ciepło; napięcie elektryczne w pracę
chemiczną za pośrednictwem prądu — i wszystkie te kom­
binacje odwrotnie. Razem jest ich 22, na który to szczegół
powołam się w dalszym wywodzie.
Każda forma energji materjalnej da się zamienić w zu­
pełności w ciepło; częściowo da się też zamienić ciepło na
każdą formę energji. Istnieje tedy w świecie materji uprzy­
wilejowana forma energji, arcyforma jej, a jest nią ciepło.
Bo też ciepło odgrywa rolę zasadniczą w materjalnej eko­
nomice świata; od jego ilości i działania zależy życie, które
musi zniknąć, gdy ciepło przestanie pracować.
Wobec tak dokładnie rozwiniętego gmachu wiedzy przy­
rodniczej staje humanistyka zaiste zakłopotana. Co my wiemy
o tem, czy istnieje jedna energja duchowa o rozmaitych
formach?! Nikt się jeszcze nad tem nie zastanawiał badaw­
czo a metodycznie. Nie istnieje jeszcze nauka porównaw­
czego badania dwóch światów. Może przejawy duchowe po­
chodzą od dwóch, może od kilku rodzajów energij ducho­
wych, z których każda ma stan potencjalny i kinetyczny?
Kto podejmie się udowodnić, że tak nie jest?
Nie ulega wątpliwości, jako energja duchowa przejawia
się również w rozmaitych postaciach; co innego zrównanie
a co innego sonet, co innego expose ministra, a co innego
odkrycie komety. Nad tem nie trzeba się rozwodzić. A jed­
nak sprawa nie jest załatwiona! trzeba bowiem udowodnić,
wykazać indukcję z faktów, że tę rozmaitość można trakto-
80 PRAWA PRZYRODY A DUCHA
wać jako „formy energji", w tem samem znaczeniu wyrazu
„forma", jakie mu w tej sprawie nadała fizyka? Czy nie po­
pełnimy pomyłki, tak pospolitej właśnie w świecie ducha,
iż damy się ponieść wyrażeniom jednobrzmiącym?
Pozostaje to w bliskim związku z zagadnieniem rzuco-
nem poprzednio: Jeżeli istnieje jedność energji, natenczas
0 wiele prawdopodobniejszem staje się przypuszczenie, jako
1 tu mamy do czynienia z rozmaitemi formami energji, ro­
zumiejąc to istotnie po przyrodniczemu. Jeżeli istnieje kilka
energij równorzędnych, mogą być do każdej z nich przy­
wiązane pewne formy — ale również można przypuścić, jako
energij tych jest tyle, iż każda postać życia duchowego wy­
wodzi się wprost od pewnej energji, a nie od jakiejś jej
formy —czyli mówiąc prościej: energja posiada uszczuplony
zakres i nie rozszczepia się w działaniu na „formy".
Z drugiej atoli strony stwierdzone jest codziennem do­
świadczeniem, jako postacie przejawów duchowych ulegają
przemianie jednego w drugi; czyż tedy możemy faktu tego
nie uwzględniać? Nie chodzi o takie przemiany drobiazgowe,
dla nas trzeciorzędne, jak ułożenie dramatu z powieści
a choćby wytworzenie z całej literatury nauki o literaturze.
Ale wiemy, że istnieją nauki czyste i stosowane, teorją
i praktyka, sztuka (poezja) i nauka, poezja i proza, państwo
i społeczeństwo, oświata i dobrobyt. Poprzestańmy na tych
postaciach życia duchowego, jako na postaciach zasadniczych.
Komuż niewiadomo, jako dobrobyt zamienia się w oświatę,
a oświata dopomaga do dobrobytu i przemienia się w dobra
ekonomiczne? Widzimy na każdym kroku, jak teorją prze­
chodzi w praktykę i o to tylko chodzi, jak ma się dokony­
wać ta przemiana, żeby nie być szkodliwą? O przemianie
nauki czystej na wynalazki stosowane może opowiadać każdy
uczeń szkoły średniej. Rzadko kto wie, jako w naszej cywi­
lizacji siła polityczna nie powstaje samoistnie, lecz z prze­
miany siły społecznej na polityczną w chwili stosownej; dla
mnie przemiana ta widoczną jest w całej historji narodów
wspólnej z nami cywilizacji. O możliwości przemiany prozy
w poezję i odwrotnie, o przemienności sztuki w naukę i od­
wrotnie wiemy niewiele, ale prawdopodobnie tylko dlatego,
żeśmy się nad tem nie zastanowili. Wiadomo atoli powszech-
PRAWA-PRZYRODY A DUCHA 81
nie, jako Kopernik układał poematy, a Goethe i Mickie­
wicz pracowali naukowo; gdyby zaś nazwać Dantego i Kra­
sińskiego poetami politycznymi, czyż epitet taki byłby nie­
zgodny z prawdą? Ile politycznego działania wyniknęło
z poezyj rękopisów krolowodworskiego, zielonogórskiego
i kilku innych pomniejszych, wiadomo z dziejów odrodze­
nia narodu czeskiego. Jeżeli powiem, jako Mickiewicz prze­
prowadził nas zwycięsko przez dzieje porozbiorowe, któż mi
zarzuci przesadę? A czemuż to nietylko każde państwo ma
swój hymn, ale każde stronnictwo, każde znaczniejsze zrze­
szenie ma swą pieśń bojową, a nieraz cały śpiewnik własny?
Przemiana poezji na prozę i odwrotnie jest ciągła i doko­
nywa się nieustannie dzień w dzień w naszych oczach.
Chodzi o to, czy te rozmaite zasadnicze postacie dzia­
łania duchowego można uznać za „formy energji" w zna­
czeniu analogicznem do fizykalnego.
Pozwolę sobie wystąpić z hipotezą, lecz wielce nieśmiałą,
bo opartą na wstępnych zaledwie studjach: Ponieważ niema
takiej postaci przejawów duchowych, któreby się nie dały
przemienić na przejawy o innej postaci, a zatem wolno wno­
sić z tego, jakkolwiek tylko dedukcyjnie, że e n e r g j a du­
c h o w a j e s t r ó w n i e ż , j a k m a t e r j a l n a , j e d y n ą
t y l k o i posiada swe przemienne formy. Przypuszczam, że
tych f o r m j e s t 3, stosownie do trzech kategoryj ludz­
kiego bytowania duchowego: etyka, wiedza, sztuka.1
) W ka­
żdej z trzech form tkwi energja potencjalna i kinetyczna;
tą jest praktyka, tamtą teorja. Sądziłbym, że pod te trzy
formy da się podciągnąć wszystkie objawy życia duchowego.
Jakież mnóstwo odmian kryje się w każdej z tych głów­
nych form! Odsłońmyż tę część pracowni Etyki, w której
wytwarza się charakter człowieka, a staniemy wobec ogromu
form drugorzędnych; podobnież w dziedzinach wiedzy i sztuki.
Przypomnijmyż sobie, jako fizycy przy wyliczaniu typo­
wych 22 przemian energji' liczą przemiany bezpośrednie
i pośrednie, a przemian podobnej kategorji nie sumują w je-
x
) Są dwie kategorje materjalne: zdrowie i dobrobyt — i dwie du­
chowe: prawda i moralność; nadto kategorja Piękna wspólną jest obu
działom — stąd mówię o trzech kategorjach duchowych.
Przegl. Pow. t. 175. ' 6
82 PRAWA PRZYRODY A DUCHA
dno (jak tu do trzech zasadniczych); tak np. obok napię­
cia elektrycznego mamy energję prądu i t. p. Gdybyśmy po­
stąpili podobnie, otrzymalibyśmy możliwych w świecie du­
cha przemian energji ilość bezporównania większą, niż 22,
tem większą, skoro przy licznych przejawach uwzględnić
wypadnie życie indywidualne osobno, ą osobno zbiorowe.
Gdyby każdą z przytoczonych trzech form rozłożyć na jej
formy drugorzędne, otrzymalibyśmy ilość przemian i kom-
binacyj przemian — zapewne niezmierzoną.1
).
Gdyby się okazały kiedyś niewątpliwą, stwierdzoną
prawdą, tak jedyność energji, jakoteż przemienność jej form
w świecie ducha narówni ze światem materji, nie wynika­
łoby z tego jeszcze, że także jednakowemi (analogicznemi)
są procesy przemian, ograniczenia ich możliwości, warunki
przemienności, ich jednostajność czy rozmaitość i t. d. Tego
wszystkiego trzebaby dochodzić osobno i w każdym wypadku
zosokrna udowadniać, że jest tak lub przeciwnie, aniżeli,
w przemianach materjalnych. A wtenczas dopiero będzie
można roz...