Grabowska M. - Budowanie demokracji

Mirosława

Grabowska

Tadeusz Szawiel

. •.

Podziały społeczne,

i

społeczeństwo

~

partie polttyczne

obywatelskie

w postkomunistycznej Polsce

\?.; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001

Spis rzeczy

Przedmowa

(Mirosława

Wstęp. Demokracja (Mirosława Grabowska,

Grabowska, Tadeusz Szawiel) . . . . . . . . . .

9

- partie polityczne - społeczeństwo Tadeusz Szawie[) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

Rozdział 1. Partie i systemy partyjne w demokracjach a przypadek Polski

(Mirosława

Grabowska) ....... , . , ....... , . .

Początki

partii politycznych i badań nad partiami . . . . . . . Partie jako pochodne podziałów historycznych . . . . . . . . Partie jako pochodne podziałów społecznych . . . . . . . . . Partie jako demiurgowie społecznego świalll . . . . . . . . . . Przypadek Polski , . . . . . . • . . . . . . . . , . . . . . . . . . Podswnowanie . „ „ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ „

. . . . ,

. .. . . .. . .. . .. . .. .. . .. . .. .. . . .. . . ........ . „

„

„

„

. . . . ,

. . . . .

. . . . .

„

Rozdział 2. Demokracja (Mirosława Grabowska, Tadeusz Szawiel) . Teorie demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demokracja proceduralna , , . . . . . , . . . , . . . . . . , . . . . . . . • . . . . . Dobro wspólne - substancjalne rozumienie demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . Demokracja partycypacyjna . • • , . . . . . . • • . . • • • . . . , , . . . . • . , Demokracja jako problematyka badawcza •.. , , . . . . , , • • . . . . . • • , , .

Nastawienia wobec demokratycznej transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poslllwy wobec demokracji rozumianej proceduralnie . . . . . . . . . . . . . . . . Co to jest demokracja?

.. , •. , , . . . . , .. , ••.. , . . . . . .

35 35 36 46 55 61 69 72 72 73 75 77 85

91 95 95

Czy demokracja to dobra rzecz? . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . Wybory - przykry obowiJ\zek czy prawo? • . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . .

100 108

Poconampartiepolityczne? . . . , , .. , , , , . . . . . , , . . . . • . Demokracja proceduralna - tak, ale„. . . . . . . . . . . . . . . . . , , . . • . . , .

113

Demokracja liberalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demokracja partycypacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

114 117

Referendom czy Sejm? . , . . . . , .. , . . . . . . • . . . . • . . ...•........ , , ....... , , , . Gmina czy centrum? Rola jednostki . . . . . . . . . . , . . • . . . . . . . . . . . . . . . Demokracja partycypacyjna - tak. ale... . , . • . . , • . . . , . • •

Podsumowanie

.. . ... . . .. . .. . . . .. . . .

, . . .

, . . .

, . . . . . • . . . . . . . . . . . , , , .

. . .. . . .. . . . .

111

117

120 122 124

125

Rozdział

3. Społeczeństwo obywatelskie (Tadeusz Szawiel)

.. .

Społeczeństwo

obywatelskie a teoria demokracji . . . . . . . . . . . . . .... . Społeczeństwo obywatelskie a kapitał społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niektóre problemy teoretyczne . . . . . . . . . • . . • . : . . . . . . . . . . . . . . . Polskie społeczeństwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . Państwo totalitarne a społeczeństwo obywatelskie Polskie doświadczenia , . • . . , , . . . . Tendencje długookresowe - hipotezy . . . . . . Ustalenia empiryczne . • . . . . . . . . . . . . , Stan społeczeństwa obywatelskiego • . , . . • .

Podswnowanie . . . .

„

. . . . . . . . . , , , . . . . . . . . . , . . . . . . . · · . · · · · . . . •. . . ..... ............••.. . . •. . . . . •. . . . . · · · ·

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . .

. · . .

. . . . . . . . .

Rozdział 4. Partie i elektoraty (Mirosława Grabowska) ........ . Partie i systemy partyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . Elektoraty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kształtowanie się systemu partyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

128 128 131 134 144 144 145 151 154 155 161 164 164

169 172

Rok pierwszy - 1989 • . . . . . •...••.....•....•.. Udział w kolejnych wyborach . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

172

Ksztalto_w1!11ie się elektoratów - lojalni i zmienni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mechamzmy ksztaltowama się systemu partyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . .

183 196

Partyjne who is who • . . . . . . . . . . . . . . . . • • . . . . • . . . . . . . . . . . Partyjne sympatie i antypatie . . . . , , . . . . . • , . . . . Znajomość partii i sympatia do niej a głosowanie . . . . . . . . . . . . . . . , ..

197 200

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

l76

204 214

Rozdział 5. Podział lewica-prawica w polityce oraz w szerszym kontekście

kulturowym (Tadeusz Swwiel) ......... .

pojęć

„lewica" i „prawica" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , ... , Pojęcia „lewica" i „prawiea" w polskich debatach i badaniach . . . . . . . . . . Systematyczna analiza autoidentyfikacji lewicowych bądź prawieowych .... .

Status

Tożsamości

Linie

lewicowe i prawicowe a cechy sfera wartości . • . . . .

podziału

demograficzno-społeczne

. . . •. . , •. .

. •. . . . . . , . . . . • • ,

217 217 224 227 227 231

Materializm-postmaterializm (231). Równość ekonomiczna (egalitaryzm) (234). Konserwatyzm (136). Nacjonalizm, kseoofubfa, antysemity21n (237). Toźsamość społeczna (Z38}

Linie

podziału

przeszlość

. . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . .

238

Stosunek do socjalizmu (239). Stosunek do komunizmu jako fonny rz:4dów {239). Prz)'należność do fZPR (240), Paynależność do Solidarności (242). Głosowanie 4 czerwca 1989 roku (243). Stosunek do załamania się kommtizmn (243).

Linie

podziału

teraźniejszość

. . . , . , . . . . , . . ,

. , . . . •. . . .

244

Glosowanie w wyborach prezydenckich 1990 rol"U (244). Czy odciąć się od PRL? (245). Wiara religijua (245). Stosunek do demokracji (248). Stosunek do „zmian w zasięgu ręki" (249).

Podsumowanie •... , • . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lewieowe versus prawieowe

tożsamości

elektoratów partyjnych . . . . . . . . . .

Ideowa bliskość i dystanse elektoratów partyjnych •.• , . • . . . . Autoidentyfikacje ideowe a klasyczny sens określeń „lewica" i „prawica"

, . , ..

Rozdział 6. Interesy czy ideologia? (Tadeusz Swwiel) . . . . . . . . Interesy i ideologia a preferencje polityczne interpretacje . . . . . . . . . . Pozytje społeczno-zawodowe i interesy a preferencje partyjne .... . Wiara religijna a prefereneje partyjne . . .............. .

251 253 256 259

267 267 269 277

IB !8

H

14 14 14 ~5

H ;4

;s

;1 j4 j4

;9 12 12 16

l3 )6 )7 )()

Koncepcja Herberta Kitschelta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koncepcja Herberta Kitschelta a kraje pastkomunistyczne . . . . . . . . . . . . . Analiza empiryczna „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ Podsumowanie „ . „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ . . „ „ „

Aneks

"

„

"

"

. "

"

"

"

"

"

"

. "

"

. "

"

"

„

.

"

"

.

280 286 288 299 300

Rozdział 7. Partie polityczne jako działający aktorzy. Partyjne organizacje - programy - elity

(Mirosława

Grabowska) . . . .

Informatja o badaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . Partie polityczne demiurgami społecznego świata . . . . . . . . . . . . . Problematyka badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Struktury organizacyjne i zasoby ludzkie partii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Programy partii a przekonania partyjnych elit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Socjalderuokracja RI.eczypospolitej Polskiej A:D. 1991 . . . . . . . . . . . . . . . Unia_Pracy u progu XXI wiekn . . . . ................ , . Unia Wolności - po pierwsze goSpodarka , . , ... , , . . . . . . . . . . , , . . Zjednoezenie Chrze§cijańsko~Narodowe - między gospodarką a ladem moralnym Polityka - walka o władzę i potencjalne koalicje , . . . . . . . . . , . , . . . . . Podsumowanie „ „ „ „ „ „ . „ „ „ „ „ . „ „ „ „ „ „ „ „

Blbllogratla

„

„

„

„

„

„

„

„

•

„

.

„

„

. „

„

•

„

„

„

„

.

. • . . . .

. „

303 303 308 3 IO 314 324 326 332 339 347 354 358 366

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

372

Indeks osób

374

J4 14

17 17 !4 !7 !7 H

18

14

i7 ;7

;9 '7

. .. . .. . .. .. . .. .. . .. .. .. . . . .. . .. .. . .. .. ..

Spis tabel

3TI

Summary

382

Przedmowa

Demokracja w Polsce to sprawa serca, honoru i umysłu. Serca i honoru, dla wielu - przed 1989 rokiem, a nawet przed rokiem 1980 stała się życiowym zaangażowaniem i zobowiązaniem. Temu celowi poświęcało się karierę zawodową i spokojne życie rodzinne, a bywało, że i wolność. Poświęcało się mu nie tylko działanie, ale także „długie, nocne rodaków rozmowy": o tym, jak jest i jak będzie-jacy to będziemy obywatelscy, szlachetni i zjednoczeni, rozumni i sprawni. Starożytne Ateny i nowożytne republiki, a potem Stocznia Gdańska, sala I Zjazdu Solidarności w Oliwie i „druga Japonia" składały się na wizję tyleż niewyraźną, ile kuszącą. Epokowe sukcesy 1989 roku - wygrane wybory, utworzenie pierwszego w sowieckim bloku niekomunistycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego, wprowadzone przez ten rząd reformy ekonomiczne i polityczne - nie mogły tej wizji sprostać. Demokracja, która powinna stawać się coraz bardziej sprawą umysłu - rozwa:t.nych analiz i odważnych decyzji - pozostawała w sferze emocji. Nic musiało tak być. Zamiast jednak dociekać, jaka to szczególna konfiguracja obiektywnych i subiektywnych powodów spowodowała taki, a nie inny przebieg wydarzeń, podejmujemy problemy bardziej podstawowe, wręcz fundamentalne. Staramy się mianowicie zdiagnozować kondycję demokracji w Polsce, określić czynniki, które ją wspierają, jej siły motoryczne, a także jej słabości i ogralńczenia. Wśród tego, co sprzyja demokracji i niejako utrzymuje ją w ruchu są zarówno masowe tożsamości i postawy społeczne, jak i nowe, polityczne instytucje, przede wszystkim partie polityczne. Choć daleko nam do atmosfery I Zjazdu Solidarności czy „drugiej Japotńi", to przecież jest nieporównanie lepiej niż w wizerunkach kreowanych przez media, przegranych polityków i zgori.kniałych intelektualistów. Ta diagnoza miała być, w naszym zamierzeniu, wielorako uzasadniona teoretycznie i empirycznie. Odwołujemy się do rozmaitych teońi - demokracji, partii politycznych i związków między· nimi a społeczeństwem, do społeczeństwa obywatelskiego; w różnym stopniu wykorzystujemy je w analizach danych. Przywiązani jesteśmy do Schumpeteńańskiej tradycji pojmowania demokracji. ponieważ

Wedle Seymoura Martina Lipseta demokracja to zarazem system polityczny i mechanizm społeczny, który umożliwia zmianę ekipy rządzącej, dając możliwie największej części społeczeństwa szansę wpływu na podejmowanie zasadniczych decyzji poprzez wybór spośród pretendentów do władzy, to jest spośród partii politycznych. Jeżeli tak, to dla demokracji - także tych nowych -partie są sprawą podstawowej wagi: „Partie w nowych demokracjach wyborczych będą nieuchronnie niestabilne dopóty, dopóki nie znajdą oparcia w głęboko zakorzenionych źródłach podziału [deep-rooted sources of cleavagel, podobnie jak to było w starszych, zinstytucjonalizowanych demokracjach Zachodu" (Lipset 2000, s. 48-49). Dlatego w naszych badaniach i analizach tyle miejsca poświęcamy partiom politycznym i ich społecznemu zakorzenieniu. Wszystkie te teoretyczne odniesienia są ważne i dla głębszego zrozumienia zachodzących w Polsce procesów, i dla teorii, ponieważ umożliwiają ich sprawdzenie w nowych warunkach społeczeństw postkomunistycznych. W naszej książce są szkieletem konstrukcyjnym- im podprządkowane są prowadzone przez nas analizy, które nie stanowią, o czym trzeba uprzedzić, ani rozważań czysto teoretycznych, ani politologicznego reportażu czy socjologicznej dokumentacji. Ukazało się zresztą kilka dobrych prac zarówno o charakterze teoretycznym, jak i deskryptywnym. W naszej książce konfrontujemy wybrane teorie z danymi z Polski. Wykorzystujemy wiele zróżnicowanych metodologicznie badań; stosujemy też rozmaite techniki analizy danych. Informacje o badaniach i ich metodologii zawarte są we Wstępie, a szezegóły techniczne - w poszczególnych rozdziałach. Charakterystyczna dla tej książki jest zatem wielość podejść teoretycznych, badań i analiz. To, co je wszystkie integruje, to „sprawa polska", a ściślej - problem demokracji w Polsce. Skoro przedmiot i problematyka badań umiejscowione są w przestrzeni i w czasie, to już na samym początku trzeba wskazać czas, którego nasza książka dotyczy, a tak7.e ten, w którym powstawała. Otóż dotyczy ona okresu kształ­ towania się w Polsce demokratycznego ustroju. Najszerzej można ten okres zakreślić jako dekadę (niemal) od końca lat osiemdziesiątych do wyborów parlamentarnych 1997 roku, choć cofamy się przed rok 1989 i w odleglejszą przeszłość. Najwęziej - jako okres pomiędzy wyborami parlamentarnymi 1993 roku a prezydenckimi 1995 roku, który można by nazwać esdeerpowską czy eseldowską hossą. Większ
Y e h ii 'ą

1-

:h to O, erdeeh 1jią,

go ·ch

.ki. też

'gii eh. ch, §lej

:eni żka

talcres rów jszą

993 czy ' na 1ego śnie

llci:e czy racji zona rania ?rze:eniu ,zego

ciągu naszych analiz-nie byłoby

to zresztą możliwe. Jeśli nasze racje teoretyczne a nasze wnioski empiryczne właściwie wywiedzione z teorii i z danych, to fakt, że pochodzą z połowy lat dziewięćdziesiątych, a spisane zostały w ich drugiej połowie, ma znaczenie drugorzędne. Nie pisaliśmy bowiem kroniki wypadków politycznych. Książki tych rozmiarów nie czyta się „od deski do deski", jak kryminału. Nie wykluczamy, że Czytelnik może być zainteresowany tylko niektórymi rozdziałami. Dlatego też - choć była ona pisana w myśl pewnej logiki - można ją czytać we fragmentach i nie po kolei. Aby to jednak było możliwe, musieliśmy dopuścić pewne, niewielkie zresztą, powtórzenia: odwołań do wykorzystywanych przez nas koncepcji teoretycznych, do historycznych wydarzeń i peńodyzacji okresu po 1989 roku, a także do informacji technicznych. Mamy nadzieję, że nie stanowi to nadmiernego obciążenia całej książki, ale przeciwnie - pomaga w lekturze poszczególnych rozdziałów. Książka tych rozmiarów nie powstaje z dnia na dzień, dzięki li tylko indywidualnej wiedzy, pracy i zdolnościom. Wiele zawdzięczamy osobom i instytucjom, którym chcemy w tym miejscu podziękować. W latach 1993-1994, będąc w Institute for Advanced Study w Pńnceton, uczestniczyliśmy w seminańum Transitions to Democracy, kierowanym przez profesora Michaela Walzera. Mieliśmy wtedy niepowtarzalną okazję nie tylko do rozległych i systematycznych lektur, lecz również do fascynujących dyskusji, wyprowadzających poza polskie uwarunkowania i jednocześnie dowartościowujących „przypadek Polski" (tak pod względem teoretycznym, jak politycznym, a wreszcie i czysto ludzkim). Własne badania umożliwił nam grant Komitetu Badań Naukowych (nr IP 109 012 07). Badanie sondażowe - zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej w październiku 1995 roku ·- zostało przeprowadzone na powiększonej ogólnopolskiej próbie reprezentatywnej dzięki dotacji celowej Fundacji im. Stefana Batorego. Wykorzystujemy też, w niewielkim zakresie, badania partii politycznych przeprowadzone w czterech miastach, sfinansowane w 1995 roku przez Fundację im. Fńedńcha Eberta - Przedstawicielstwo w Polsce oraz w gminach Warszawy, sfinansowane w latach 1996-1997 i 1997-1998 przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego (granty nr B.St. 536118 i BW 134714). Badania empiryczne to w socjologii praca wielu osób. Dziękujemy wszystkim naszym wspólpracownikom, a zwłaszcza Krystynie Ewie Siellawie-Kolbowsklej, Krzysztofowi Kosele i Antoniemu Sułkowi. Dziękujemy studentom, którzy, uczestnicząc w latach 1994-1998 w prowadzonych przaz nas seminariach, stanowili inteligentnych realizatorów niektórych naszych badań i rozumną publiczność, a z czasem coraz bardziej wymagających dyskutantów. Ich zainteresowanie mobilizowało nas do kolejnych lektur i żmudnych analiz badawczych. Owe czasochłonne analizy i dalsze lektury umożliwiło nam roczne stypendium im. Karla Poppera (1996-1997), przyznane przez Fundację im. Stefana Batorego właśnie na pracę nad tą książką. są trafne,

Dziękujemy pierwszym recenzentom książki, prof. Edmundowi Wnukowi-Lipińskiemu

i prof. Markowi Ziółkowskiemu. Nie mamy złudzeń, że badania naukowe oddziałują na życie społeczne. W dłuższym okresie zapewne tak, ale wymaga to czasu i mediatorów. Jesteśmy jednak przekonani, że socjologiczne rozważania i analizy poświęcone młodej polskiej demokracji mogą jej tylko dopomóc. Mirosława

Grabowska Tadeusz Szawiel

Sierpień

2000 roku

ie.

Wstęp

iy ej

ka

ie!

Demokracja - partie polityczne - społeczeństwo Mirosława

Grabowska, Tadeusz Szawiel

O czym jest ta książka? Najogólniej mówiąc, o kształtowaniu się ustroju demokratycznego w Polsce. „Przymierzamy" rozmaite teorie demokracji i partii politycznych oraz związków między nimi a społeczeństwem do sytuacji Polski. Jest to ważne dla nas, ponieważ ułatwia głębsze zrozumienie zachodzących procesów. Ale jest to istotne także dla teorii politologicznych i socjologicznych, gdyż umożliwia ich sprawdzenie w innych, nowych warunkach społeczeństw postkomunistycznych. Zaczynamy od poziomu całego społeczeństwa, opisując nastawienia i postawy wobec systemu demokratycznego oraz analizując, od czego one zależą. Rozważamy, jak dalece obywatelskie jest polskie społeczeństwo. Badamy, czy i wedle jakich kryteriów owo społeczeństwo się dzieli. Zajmujemy się także instytucjami - partiami politycznymi - uznając, że są one ważnymi składowymi demokratycznego ustroju. Szczegółowe zapowiedzi przeprowadzonych analiz i osiągniętych rezultatów nie są ani możliwe, ani konieczne. Już na wstępie chcemy jednak zwrócić uwagę na nasze podejście do pewnych problemów oraz na te nasze wnioski, które niejako idą pod prąd potocznych ·wyobrażeń i przekonań, również tych panujących w środowisku naukowym, a także w środowiskach opiniotwórczych i w mediach. 1. Demokrację rozumiemy proceduralnie: w wersji minimalistycznej jest to po prostu uzależnienie władzy wykonawczej od wyników konkurencyjnych wyborów. W wersji rozszerzonej owa podstawowa procedura demokratyczna obudowana jest wieloma warunkami instytucjonalnymi, które gwarantują rzeczywistą konkurencyjność wyborów, autentyczną partycypację wyborczą oraz szczególną ochronę praw i wolności obywatelskich. W świadomości społecznej występują różne rozumienia demokracji, w pewnym stopniu przemieszane: obok demokracji proceduralnej istnieje demokracja partycypacyjna i substancjalna, a także - najsłabiej zakorzeniona - demokracja liberalna. Trzeba jednak podkreślić, że demokracja proceduralna jest rozumiana i doceniana. Wszystkie proceduralne warunki demokracji zyskują wysoki poziom aprobaty. Szczególnie mocno akceptowane są te związane z wyborami i wolnością słowa. Opinie

o wy borach potwierdzają, że jest to procedura postrzegana i oceniana pozytywnie. W odczuciu społecznym wybory stanowią rdzeń i wartość demokracji. Dużym poparciem cieszą się w społeczeństwie referendum i samorządność. Obie te fonny demokn-1cji partycypacyjnej nie stanowią, w społecznej świadomo­ ści, alternatywy wobec demokracji parlamentarnej. W tym kontekście zastanawia niski poziom partycypacji obywatelskiej w referendach i wyborach do rad gmin, a także w wyborach ogólnokrajowych. Nie można jednak sądzić, by zjawisko to miało źródło w niedocenianiu czy odrzucaniu demokratycznych procedur. Obok doceniania demokracji proceduralnej istnieje substancjalne rozumienie demokracji, bardzo silnie podkreślające standardy moralne i wartości, których nie można zawierzyć samym procedurom. Nie sposób określić zasięgu społecz­ nego tych dwóch interpretacji -proceduralnej i substancjalnej -nie są one zresztą rozłączne. Warto jednak zauważyć, że w im większym stopniu ktoś rozumie demokrację w sposób substancjalny -jako ustrój dostarczający konkretnych „dóbr", takich na przykład jak uczciwość polityków czy równość i sprawiedliwość społeczna- tym bardziej jest rozczarowany demokracją i podatny na jej krytykę. Uwarunkowania tych postaw, ocen i przekonali przedstawiają się dość konsekwentnie. Pozytywne nastawienia wobec różnych typów demokracji nie kształtują się pod wpływem pozycji społecznej, choć pewną rolę odgrywa tu wykształcenie. Kształtują się one natomiast oddziałując na siebie wzajemnie, wspomagane biograficznie zakorzenionymi praktykami i tożsamościami, takimi jak słuchanie przed 1989 rokiem zagranicznych rozgłośni (których finansowanie było najlepszą bodaj inwestycją Kongresu Stanów Zjednoczonych w umacnianie demokratycznych wartości) czy przynależność do Solidarności. Postawy krytyczne i negatywne pozostają także względnie niezależne od charakterystyk społecz­ nych, a ponadto od pozytywnych nastawień wobec demokracji - są natomiast wyraźnie powiązane między sobą. W dłuższym okresie może to oznaczać z jednaj strony formowanie się lnlltury prodemokratycznej, z drugiej zaś- utrzymywanie się nieukontentowania z demokracji, pozbawionego jednak zaplecza w społecznej strukturze i wartościach Szerzej piszemy o tym w rozdziale drugim. 2. Czy jednak ta doceniana przez Polaków demokracja jest uznpe!n:iana i wspomagana przez obywatelski charakter polskiego społeczeństwa? Współcześni badacze społeczeństwa obywatelskiego, zaetykietowani jako neotocquevillianie, nawiązują do wielkiego Francuza, który pierwszy dostrzegł oraz z rozmachem i wnikliwością zanalizował amerykańskie stowarzyszenia obywatelskie (por. Tocqueville 1996). Zasługą Tocqueville'a było pokazanie funkcji prywatnych stowarzyszeń w umacnianiu porządku społecznego oraz pierwszoplanowej roli, jaką w społeczeństwie obywatelskim spełniają stowarzyszenia polityczne. Pisał on: „We wszystkich społeczeństwach, w których zabronione jest zakładanie stowarzyszeń politycznych, stowarzyszenia społeczne należą do rzadkości" (tamże, t. 2, s. 125). Znaczenie dobrowolnych stowarzyszeń uznają teoretycy demokracji. Seymour Martin Lipset (por. Lipset, Trow, Coleman 1997; Lipset 1994) wskazał trzy podstawowe rezultaty funkcjonowania struktur społeczeństwa obywatelskiego.

.e. lć.

LO·

;ia

in, to

de1ch cz1ztą

de-

)f" ~

'OŚĆ

1kę.

Iość nie a tu

inie, kiini •anie

ianie tyczłecz­

niast ~naj

vanie cznej

niana

i jako .trzegł szenia

azanie

> oraz

>rnrzytórych foczne

i. Sey!:ał trzy

skiego.

Po pierwsze, legitymizują one rywalizujące ze sobą grupy religijne, ideologiczne i polityczne. Konkurowanie grup zakłada bowiem uznanie prawa adwersarzy do posiadania własnego stanowiska. A uznanie praw naszych adwersarzy jest warunkiem uznania przez nich naszego prawa do różnienia się. Po drugie, struktury społeczeństwa obywatelskiego zmniejszają opór wobec rrieoczekiwanych zmian. Po trzecie, uczą i przyzwyczajają obywateli do innowacyjnych zachowań.

Robert D. Putnam (por. 1995b), badając źródła sprawności rządów regionalnych we Włoszech, zwrócił uwagę na rolę kapitału społecznego, na który składają się normy wzajemności, sieci powiązań i zaufarrie społeczne. Kapitał ten jest wprost proporcjonalny do aktywności obywateli w różnego rodzaju stowarzyszeniach. Kapitał społeczny - umożliwiając kooperację na skalę wykraczającą poza więzi rodzinne- ułatwia osiąganie wspólnych celów, wytwarza kulturę norm wzajemności i cnót obywatelskich, wzmacnia demokratyczny rząd i jego efektywność. Z kolei Francis Fukuyama (por. 1995) zwrócił uwagę na rolę kapitału społecznego w życiu ekonomicznym. Zaufanie społeczne - główny składnik kapitału społecznego - ma, jego zdaniem, znaczny wpływ na formy gospodarowania i pomyślność gospodarczą społeczeństw. Wśród badaczy społeczeństwa obywatelskiego nie ma zgody w kwestii tego, jakie stowarzyszenia działające w sferze między rodziną a państwem generują kapitał społeczny i przyczyniają się do umocnienia porządku demokratycznego. Nie ma też zgody co do tego, które organizacje i instytucje należą do społeczeństwa .obywatelskiego, a które tworzą systemy odrębne jakościowo, na przykład system społeczeństwa ekonomicznego czy politycznego. Spory dotyczą zwłaszcza statusu rodziny (która przez większość badaczy jest jednak pozostawiana poza obrębem społeczeństwa obywatelskiego) oraz partii politycznych (które przez jednych badaczy są włączane do społeczeństwa obywatelskiego, przez innych zaś do społeczeństwa politycznego). Jakkolwiek zakreślilibyśmy granice społeczeństwa obywatelskiego, to jest oczywiste, że w Polsce w latach 1945-1989 nie mogło się ono kształtować swobodnie. Po 1956 roku pojawiły się jednak różne organizacje cieszące się pewnym, zawsze ograniczonym, stopniem autonomii. Objaśnierue ich charakteru i sposobu funkcjonowania oraz wpływu tego funkcjonowania na obywatelski charakter społeczeństwa stanowi oddzielny, doniosły problem teoretyczny i badawczy dla wszystkich krajów totalitarnych bądź autorytarnych, a wśród nich także dla Polski. Polskie doświadczenia skłaniają do zróżnicowanej oceny skutków działania takich organizacji w latach 195&-1976. Swego rodzaju fenomenem, uznanym w teorii społeczeństwa obywatelskiego, byłJ Skoro więc było tak dobrze, to dlaczego jest tak źle? Wyważona o iedź ą~ na to pytanie powinna zawierać zarówno wielostronną analizę funkc· "'o~ UĄ.\t ::::> 8 lflt101121V,

~

4 fo
stowarzyszeń

obywatelskich, łącznie z Solidarnością, w niedemokratycznym (czy rzeczywiście było tak dobrze?), jak i wnikliwą diagnozę stanu obecnego. Badania empiryczne organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Polsce po 1989 roku przynoszą niejednoznaczne rezultaty. Z jednej strony, globalny poziom zaangażowania Polaków (36% to członkowie przynajmniej jednej organizacji) nie odbiega znacząco od poziomu zaangażowania mniej obywatelskich spośród rozwiniętych gospodarczo demokracji, takich jak Francja, Włochy czy Japonia. Z drugiej strony, poziom zaangażowania w konkretnych typach organizacji jest w Polsce kilkakrotnie niższy niż w rozwiniętych demokracjach Zachodu. Natomiast członkostwo w dobrowolnych organizacjach wpływa w Polsce pozytywnie na akceptację demokracji i procedur demokratycznych, a także na zachowania obywatelskie, jak to się dzieje w ustabilizowanych demokracjach Zachodu. Nie jest zatem ani lak dobrze, jak mógłby to sugerować mityczny obraz Solidarności, ani tak źle, jak sugerują niektórzy politycy i publicyści, przypisując polskiemu społeczeństwu atomizację, bierność i wyuczoną bezradność. Piszemy o tym w rozdziale trzecim. 3. Partie polityczne natomiast (przez jednych włączane, przez innych wyłączane ze społeczeństwa obywatelskiego) nie były i nie są ani rozumiane, ani doceniane. Wydaje się, że przyczyn tego stanu rLeczy trzeba szukać zarówno w okresie PRL-kiedy to działały hegemoniczna PZPR oraz satelickie ZSL i SD,. a wszelka niezależna działalność polityczna była niszczona jak i w strategii opozycji demokratycznej w latach 1976-1989, a zwłaszcza w okresie wychodzenia z komunizmu (1989-1991). Polskie partie polityczne nie stanowią kontynuacji partii sprzed wojny i czasu totalitaryzmu, ponieważ partie przedwojerme tego okresu nie przeżyły: ani powstałego w 1949 roku ZSL nie można uznać za kontynuatora PSL, ani stosunkowo młodego SD nie można traktować jako autonomicznej partii politycznej. Od późnych lat czterdziestych do 1956 roku funkcjonowały one poC! presją polityczno-policyjną i do końca, tzn. do 1989 roku, pełniły funkcje partii satelickich w system.ie partii hegemonicznej. Partie polityczne nie stanowią dorobku opozycji demokratycznej drugiej połowy lat siedemdziesiątych. Wprawdzie opozycja ta była bezkompromisowo antytotalitarna, ale nie dążyła do stworzenia parlamentarnej demokracji. Nie było to wtedy możliwe. Opozycja starała się budować społeczeństwo obywatelskie, które nie miało jednak wypełniać czy uzupełniać struktur państwo­ wych, lecz miało znaleźć się poza zasięgiem władzy. Jego celem było wyprowadzenie społeczeństwa z oblężonej twierdzy komunistycznego państwa, a przynajmniej wydarcie temu państwu tyle, ile się da przez zagospodarowanie tego bez niego i przeciw niemu. Najdoskonalszym owocem tej strategii i tej mentalności była Solidarność, a jej artykulację stanowił Program Samorząd­ nej Rzeczypospolitej. Nikt wtedy nie rozważał, czy jednak nie lepsze byłyby demokratyczne wybory parlamentarne, wolny rynek i NATO, ponieważ w 1980 roku i demokracja, i rynek, i przynależność do NATO były poza najdalszymi horyzontami. państwie

że

To da

in

w ne dz pn r6;

nh: id ni< we is ws po czt

i

I

AI re1

m< aI Sk

0(

str tar w

-i• ofc tac

as, Em ZW<

Gei

KC

1

i.

o

Partie nie stanowią także dorobku Solidarności z lat 1980--1981. Prawdąjest, jednolitym obozem politycznym. Trafnie ukazał to Alain Touraine w znakomitej książce Solidarność. Analiza ruchu społecznego'. W Soli· darności daly się wyróżnić eo najmniej trzy nurty myślenia, wartościowania i motywacji: związkowy, demokratyczno-obywatelski i narodowo-chrześcijański. różnych regionach istniały rozmaite konstelacje tych nurtów, ale z Touraine' owskiej perspektywy obecny kształt polskiej sceny politycznej nie może dziwić. Jednak w latach osiemdziesiątych Solidarność była spajana od zewnątrz przez system komunistyczny. Opór przeciwko temu systemowi był motywowany różnymi ideologiami, zróżnicowanymi indywidualnymi postawami i oczekiwaniami, ale ponieważ Solidarność miała jednego, scentralizowanego wroga i działała naprawdę solidarnie, ani w niej, ani poza nią nie było świadomości, że nie jest ona monolityczną jednością. To nieuświadamiane, wręcz tłumione wewnętrzne zróżnicowanie długo nie stawało się zaczynem partii politycznych i systemu partyjnego. W debatach i dokumentach opozycji z lat stanu wojennego mówiło się przede wszystkim o legalizacji Solidarności i o pluralizmie związkowym. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych - po ukazaniu się książki Adama Michnika Takie c:Qlsy.„ Rzecz o kompromisie, wydanej w 1985 roku w Londynie'- zaczęto myśleć i napomykać o jakimś pluralizmie społeczno-politycznym'. Jan Olszewski, Andrzej Stelmachowski i i Wiesław Chrzanowski brali nawet udział, jako reprezentanci Kościoła, w pracach nad nową ustawą o stowarzyszeniach. Nie mówiono natomiast o systemie demokratycznym ani o partiach politycznych, a nawet deklarowano intencję pozostania w ramach istniejącego systemu (por. Skórzyński 1995, s. 48, 62, 74, 76). Paradoksalnie, to strona partyjno-rządowa wprowadzała do kontaktów z Solidarnością4 wątek pluralizmu politycznego, a nawet perspektywę wyborów: o demokratycznych wyborach do Sejmu po spełnieniu wielu warunków przez stronę solidarnościową - napomknął 24 sierpnia 1988 roku Józef Czyrek (por. tamże, s. 86). Natomiast o jakimś wmontowaniu opozycji (umiarkowanej) w istniejący system - przy zagwarantowaniu uprzywilejowanej pozycji PZPR -jesienią 1988 roku mówiło wielu partyjnych polityków. Niektórzy ubolewali, że oferta wprowadzenia do Sejmu przez solidarnościową opozycję jakiejś reprezen· tacji nie robi na stronie opozycyjnej należytego wrażenia, że zaspokoi ją tylko że Solidarność nie była

w

>-

,_

a,

ie

1

Opublikowanej w 1983 roku przez Cambridge University Press (Solidarity: The Analysis of

IO

a Social Movement). a w Polsce w 1989 roku przez działające poza zasięgiem cenzury wydawnictwo Europa. 1 Antoni Dudek (por. 1997, s. 12) uważa tę książkę za kamień węgielny opeji ugodowej, której zwolennikami i głównymi konstruktorami byli, oprócz Adama Michnika, Jacek Kuroń, Bronisław Geremek, Jan Lityński i sam Lech Wałęsa. 3 Por. notatkę Bronisława Geremka i Andrzeja Stelmachowskiego przedłożoną sekretarzowi

ni

KC PZPR Józefowi Czyrkowi 24 sierpnia 1988 roku (por.

~j

i·

>Y

4

Na !ttóre Biuro Polityczne KC PZPR zdecydowało

Skórzyński

się

1995, s. 85-86).

w ;;ierpniu 1988 roku.

legalizacja Solidarności. Wydział Społeczno-Prawny KC PZPR, który pracował nad rozwiązaniami długofalowymi, tak określił granice proponowanego pluralizmu: stowarzyszenia, które wysuwałyby kandydatów do rad narodowych i do Sejmu tak, ale partie polityczne - nie, gdyż ustrój nie przewiduje możliwości rywalizacji partii o władzę. A więc „pluralizm, ale z przywództwem partii" (por. tamże, s. 120). Zatem jesienią 1988 roku w kwestii partii politycznych panowała zgoda: możliwość ich powstawania odrzucała strona partyjno-rządowa i nie domagała się tego strona solidarnościowa. Fakt, że pewne treści właściwie nie pojawiały się po stronie solidarnościowej Jan Skórzyński (por. tamże, s. 110-111) tłumaczy względami geopolitycznymi, ale także czynnikami subiektywnymi: brakiem przygotowania opozycji do negocjacji oraz oporami psychicznymi przed zmianą perspektywy i roli dysydenta na perspektywę i rolę polityka. Rzeczywiście, program polityczny solidarnościowej opozycji tworzył się „ w biegu" i w sposób niejawny: w trakcie negocjacji ze stroną partyjno-rządową, w debatach wewnętrz­ nych i w sporadycznych kontaktach z opozycją pozasolidarnościową. która ideę Okrągłego Stołu z różnych powodów krytykowała i odrzucała. Można jednak stwierdzić, że na ofertę władz dotyczącą klubów i stowarzyszeń, bez możliwości tworzenia partii politycznych, strona opozycyjna odpowiadała postulatami pluralizmu społecznego, z pluralizmu politycznego rezygnując', nie wspominając o nim lub lokując go w nieokreślonej przyszłości 6 • Bardziej konkretnego programu politycznego w kwestiach ustrojowych nie było, nie sformułowała go także, obradująca w dniach 20-21 stycznia 1989 roku, Krajowa Komisja Wykonawcza Solidarności (por. tamże, s. 159). Obrady Okrągłego Stołu rozpoczęły się 6 lutego 1989 roku. W trakcie posiedzenia inauguracyjnego Jan Janowski ze Stronnictwa Demokratycznego nieoczekiwanie zaproponował w swoim przemówieniu między innymi demokratyzację, przygotowanie ustawy o partiach politycznych oraz zniesienie cenzury prewencyjnej7. Dyskusji nad tą propozycją nie podjęto. Natomiast w trakcie obrad zespołu do spraw reform politycznych prof. Janusz Reykowski, niejako odpowiadając na oczekiwania strony solidarnościowej, wyrażone przez prof. Bronisława Geremka w Magdalence, mówił o społeczeństwie obywatelskim oraz o woli wyborców, która miałaby decydować o składzie organów przedstawicielskich, o prawie o partiach i stowarzyszeniach, o demokratyzacji prawa wyborczego do rad narodowych, ale dodawał, że nie może to zagrozić podstawowym elementom konstrukcyjnym systemu (por. tamże, 1995, s. 204). Również stronie partyjno-rządowej brakowało strategicznej myśli politycznej. Obrady Okrągłego Stołu już trwały, gdy kierownictwu PZPR została ' Jak Ryszru:d Bugaj w artylrnle zamieszczonym w „Tygodnllrn Powszechnym", 13 listopada. 1989 roku (por. Skórzyński 1995, s. 152). ' JakBronislaw Geremek w wywiadzie dla „Tyg-Odnika Mazowsze", 26 października 1989 roku {por.

l.8J:!:lże),

' „Trybuna Ludu", 7 lurego 1989 roku (por. tamte, s. 200).

'al

z-

do id Jr.

ia: się się

:zy ein mą

~ie,

!ób :rz:leę

iak iści

uni tjąc

iro-

go isja

'cie ego

mo-

mry Jrad od-

lrof.

oraz ciel·bor„ym

-:jCZ-

stała

opada

9roku

przedstawiona (opatrzona datą 14 lutego 1989 roku) propozycja nowego systemu wYborczego, opracowana przez partyjną komisję. Wybory miały być „niekonfrontacyjne, ale konkurencyjne"; wykluczone miało być kwestionowanie przewodniej roli PZPR, sojuszu z ZSRR, a także krytykowanie PRL i stanu wojennego, co zostało w dużej micrze zaakceptowane przez stronę solidarnościową'. W samym kierownictwie PZPR nie było zgody na wybory, choćby nawet niekonfroptacyjne. Jednak 9 marca, po nieformalnym spotkaniu w Magdalence, ujawniono uzgodnioną między stronami propozycję podziału mandatów do Sejmu: 65% dla strony partyjno-rządowej i 35% dla solidarnościowej opozycji. Natomiast po stronie solidarnościowej dynamika zmian od jesieni 1988 roku do wiosny 1989 roku ujawniła - czy wykreowała - brak zgody w kwestii postulatu wolności działania partii politycznych (por. tamże, s. 226). Trudno ocenić, w jakim stopniu partyjno-rządowe oferty przyzwolenia na powstawanie stowarzyszeń i klubów były szczere, w jakim zaś chodziło o wybadanie determinacji strony opozycyjnej do obstawania przy postulacie legalizacji Solidarności. Szczere czy nie, propozycje te odniosły skutek, kiedy to okazało się, że „przy Solidarności stoimy i stać będziemy". Sądzimy, że obu stronom wydawało się, iż jakieś ugrupowania polityczne i wybory łalwiej będzie wmontować w system realnego socjalizmu, dla którego prawdziwe zagrożenie stanowiła wówczas Solidarność. , Zgodnie z tą logiką do wyborów 4 czerwca 1989 roku poszła jedna drużyna - Lecha Wałęsy9 • Jak bardzo wierzono w Solidarność, a nie wierzono w wybory i parlament, może świadczyć fakt, że najwybitniejsi przywódcy podziemnej Solidarności - Władysław Frasyniuk, Zbigniew Bujak i sam Lech Wałęsa - do wyborów nie stanęli. Wydawało się bowiem, że to właśnie Solidarność będzie współrządziła, a nie Sejm i partie, których obraz uksztaltowały dekady PRL. Ta krótka rekonstrukcja historyczna ma dowi'łść, że SQljdarnościowe elity przed o1iijłyffi stołem, v.;-tniKcie oliract ipoct~zas wyborów w 1989 roku staWia1y na sOiidarność, a na 1.1«.iiffyczne:-Nat0miastelity -poś't­ komii.nistyczne staWiały partie. To prawda, .Żepo przegranycli-:Y'Y.borach 1989 roktLPZ~~ p~~wała ·gi(;1'<:lki :fuizys:i:.nmiejs~_a sięjlczb~ c:_zł~~~, ·· W IÓŻ~_(;h insl)'.tucjachrozwią~3~_ się O!Jla]li_ZaCj"'._partyjne, kutC_2:~­ partyjny aparat. Jednak rząd Tadeusza Mazowieckiego uszanował finansowanie nPif(a-także ZSL, SD i innych organizacji systemu) z budżetu państwa oraz bronił jej siedzib (por. Dudek 1997, s. 86-88). Na XI Zjeździe PZPR, 29 stycznia

na.

nie partie

Na nieformalnym spotkaniu w Magda1ence {8 marca 1989 roku) Jacek Kuroń mówił: „Są dwa elementy negatywnej kampanii wyborczej, od których zgodnie deklarujemy odstąpienie: rozrachunek z przeszło§cią i personalne ataki na kandydatów" (cyt. za: Dubiński 1990. s. 118; por. też Skórzyński 1995, s. 224). 8

9 Już wówczas starły się. dwie koncepcje: pierwsza - budowania reprezentacji na podstawie politycznie amorficznego, ale organizacyjnie jednolitego ruchu komitetów obywatelskich, poparta przez Lecha Wałęsę, oraz druga poszerzenia i zróżnicowania bazy politycznej strony solidarnoś­ dowej, a w przyszłości wyłonienia się partii politycznych o różnych orientacjach (por. Dudek 1997; s. 12).

1990 roku, nastąpiło samorozwiązanie się hegemonicznej do niedawna partii, ale towarzyszyło mu powołanie do życia SdRP (i niewielkiej USdRP), której Zjazd przekazał majątek PZPR Wprawdzie rządowa komisja pod przewodnictwem Jacka Ambroziaka doprowadziła do przejęcia większości majątku PZPR przez państwo, ale SdRP zdołała utrzymać jakąś jego część (przede wszystkim gotówkę i ruchomości), co zapewniło jej nieporównanie lepsze warunki mateńal­ ne niż miały wszystkie, później powstałe, partie postsolidarnościowe. Majątek ZSL zupełnie „gładko" stał się majątkiem PSL (por. tamże, s. 88-91 ). Wszystko to nastąpiło przed uchwaleniem ustawy o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku. Po wyborach 1989 roku nieliczne, istniejące już partie opozycyjne podjęły jawną działalność- były wśród nich między innymi powstała w 1979 roku KPN, reaktywowana w roku 1987 PPS (która bardzo szybko podzieliła się na trzy ugrupowania) oraz utworzona w 1989 roku UPR. Większość partii postsolidarnoś­ ciowych {między innymi ZChN, KLD, PC) dopiero wtedy powstawała. Działo się to w sytuacji niekorzystnej - głęboldego konfliktu dotyczącego wizji przemian politycznych w Polsce, na który nakładały się konkretne problemy (na przykład co zrobić z siecią komitetów obywatelskich) oraz bardzo ostre konflikty środowisko­ we i personalne. Najwybitniejszym bodaj wyrazicielem opcji opowiadającej się za twoneniem ruchu obywatelskiego Solidarność, który nie miał być ani lewicowy, ani prawicowy, ale prorefonnatorski, otwarty, europejski, był Adam Michnik- przeciwnik dzielenia się ruchu Solidarność wedle kryteńów ideowych i powstawania partii. Z kolei zwolennicy opcji pluralizacji sił postsolidarnoś· ciowych i tworzenia partii oskarżali swoich rywali o zawłaszczanie komitetów obywatelskich, w tym Obywatelskiego Komitetu Parlamentarnego, oraz o blokowanie i opóźnianie refonn ustrojowych. W istniejących wtedy konfliktach opov.1adali się oni za Lechem Wałęsą, za przyspieszeniem przemian oraz za tworzeniem partii politycznych (por. tamże, s. 96-103, 110). Partie postsolidarnościowe 11Q'1Vstawaly zatem w atmosferze skandalu „wojnycna-górze''.:l:ón-

-fl!ktli_'.fiaJące~~Ó~~ a5i?,e§;:~§ry_naf~~ś,;i_ei artykulowan)'_był j~kt

E_ersonali_!}'__@'>!,_ Pąó:yv~J.:n_ . · W wyborach prezydenckich 1990 roku zwyciężył Lech Wałęsa i opcja pluralizacji - podział obozu solidarnościowego stal się faktem, a w 1991 roku miały się odbyć pierwsze, wolne i demokratyczne wybory do Sejmu. Partie postsolidarnościowe powstawały zatem także w sytuacji instytucjonalnego wyzwania, jakie stworzyła perspektywa bliskich wyborów parlamentarnych. Nawet jednak i wtedy nie miały sprzyjających warunków funkcjonowania, gdyż obowiązywała wówczas ustawa o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku, która pozwalała na założenie partii piętnastu osobom. Może się wydawać, że taka inkluzywna formuła była partiom przyjazna; otóż nie: stwarzała ona bowiem sytuację inflacji partii, a dla społeczeństwa - szum informacyjny. W gospodarce żaden producent nie jest w stanie wejść na rynek bez jakichś zasobów. Tymczasem ustawa z 1990 roku pozwalała wejść na rynek polityczny bez zasobów - z piętnastoma podpisami „krewnych i znajomych Królika". Inkluzywną

formułę zastosowano także w ordynacji wyborczej -

proporcjonalnej i bez progów _uchwalonej na posiedzeniu Sejmu ,,kontraktowego" 28 czerwca 1991 roku. Listy swoich kandydatów wystawiło sto jedenaście komitetów wyborczych, w tym dwadzieścia dziewięć w skali całego krajurn, W wyniku pierwszych, wolnych i demokratycznych wyborów, 27 paździer­ nika 1991 roku do Sejmu I kadencji weszło dwadzieścia dziewięć podmiotów politycznych - nie mianował się on jednak konstytuantą. Natomiast 28 maja 1993 roku uchwalił nową, korzystną dla dużych partii ordynację wyborczą - z mniejszymi okręgami wyborczymi, utrudnioną rejestracją w skali ogólnokrajowej, z progami (5% dla partii, 8% dla koalicji i 7% dla udziału w rozdziale sześćdziesięciu dziewięciu mandatów z list ogólnopolskich) oraz z rozdziałem mandatów wedle reguły d'Hondta". W rezultacie po wyborach parlamentarnych 1993 roku w Sejmie II kadencji znalazło się sześć podmiotów politycznych (oraz czterej posłowie Mniejszości Niemieckiej), a 34,6% wyborców nie miało w Sejmie swojej reprezentacji. I taki właśnie, wysoce niereprezentatywny Sejm stał się konstytuantą: uchwalił konstytucję, a także nową ustawę o partiach politycznych. Zatem w ciągu czterech lat (1989-1993) odbyły się trzykrotnie wybory do Sejmu i trzykrotnie zmieniano zas~dy wyborcze. Zmieniono też ustawę o partiach, Być może na lepsze, W efekcie jcqdnak partie działały w nieustabilizowanym środowisku instytucjonalnym i wedle zmieniających się reguł gry. Zmian trzeba się spodziewać również po obowiązującej od 1 stycznia 1999 roku reformie administracji publicznej, która wpłynie także na warunki działania partii. Należy zatem stwierdzić, że początki partii politycznych, a zwłaszcza partii postsolidarnościowych, warunki ich powstania i funkcjonowania były niekorzystne: część postsolidarnościowych elit politycznych odrzucała partie jako formę działania w demokratycznej polityce, a elity polityczne jako całość nie potrafiły a może i nie chciały - zapewnić partiom optymalnych warunków działania. Ponadto partie działały i działają w trudnych wamnkach mateńalnych, organizacyjnych i kadrowych oraz w niekorzystnej atmosferze społecznej. Wprawdzie Polacy badani w 1995 roku dobrle orientowali się w funkcjach, jakie partie pełnią w strukturach demokratycznego państwa, ale same partie oceniali krytycznie. Zbieramy tu pokłosie zarówno antypartyjnej, a przynajmniej apartyjnej strategii elit postsolidarnościowych, jak i wytrwałej antypartyjnaj

ii,

ej c•R

m 11-

"~

ek ko 1ca ~ty

•N, rzy ośsię

li.an

lco koęza

ani lam 'YCh ~OŚ·

:tów Jko.tach

z za

idari
)peja roku 'artie inego nych.

10

iywną

długiej

wyłonić.

gdyż

roku, etaka wiem 1darce Tymzaso-

Do pierwszych demokratycznych wyborów w Hiszpanii w 19n roku stawały partie okrzepłe,

historii i wyrazistej tożsamości, a demokratyczne procedury pozwoliły im się po prostu W Polsce partie tworzyły się szybko, na pOdstawie tego, co było dostępne - osobistych kontaktów i nie sprawdzonego w praktyce podobieństwa ogólnych przekonań.

o

-

11 Reguła d'Hondta jest jednym ze sposobów przeliczania głosów na mJejsca w ciele przedstawicielskim, stosowanym przy proporcjonalnej ordynacji wyborczej (inne to między innymi reguła Hare'a, zmodyfikowana reguła Sainte~Lagul; czy reguła STV single transferable vote). W stosunku do "czystej" proporcjonalności reguła ta upr.lywilejowuje większe partie i zapobiega podziałom partii (czy wystawianiu dwóch list wyborczych przez jedną partię), ponieważ nie jest to dla partii opłacalne (por. Lijphart 1995, s. 1010-1015).)'tegula d'Hondta El szcze&.~()pisana w OrdLnacji wyborczej do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z d_nia_ 28 maja 1993 roku („Dziennik !!'"'.;" 1993, nr 45, !lit:.:~--~----~----- ----~~··----------------·-----

--- -

--

publicystyki, uprawianej zwłaszcza w latach 1989-1993. Wydaje się jednak, że wraz z zakorzenianiem się demokracji zakorzeniają się i partie: mimo krytycyzmu i sceptycyzmu wobec partii 43% badanych w 1995 roku było zdania, że zaprzestanie przez nie działalności byłoby szkodliwe dla Polski, a w 1997 roku dwie trzecie wyrażało opinię, że „partie polityczne są niezbędne dla funkcjonowania władzy państwowej" (por. PGSW 1996). Mimo że partiom politycznym przyszło działać w nieustabilizowanych warunkach instytucjonalnych, w mniej niż skromnych warunkach materialnych i w niesprzyjającej atmosferze społecznej, to jednak funkcjonują: rekrutują kadry i (prawda, że w skromnym wymiarze) pozyskują młodych członków, w tym studentów, oraz wyłaniają przywódców (na różnych poziomach); formułują programy, poprzez które socjalizują swych członków, biorą udział w społecznym dyskursie, oddziałują na potencjalnych zwolenników i wyborców; rywalizują o władzę, zdobywając poparcie społeczne i przywiązując do siebie (lub nie) swoich zwolenników i wyborców; a wreszcie, jeśli zdobyły reprezentację we władzach ustawodawczych lub udział w rządzie, to w kolejnych wyborach odpowiedzą za to, co w trakcie kadencji zrobiły i czego nie zrobiły. Trafienie do Judzi, pozyskanie ich poparcia i głosów, przywiązanie ich do siebie, to dla partii „być albo nie byc". Dlatego starają się one formować swoje elektoraty. Odbywa się to na dwa sposoby. Po pierwsze, poprzez kolejno następujące po sobie wybory. I tak na przykład wybory prezydenckie 1990 roku wpłynęły na wybory parlamentarne 1993 roku w ten sposób, że poszczególni kandydaci na prezydenta przekazali swych zwolenników z 1990 roku swoim partiom, To przekazywanie i przejmowanie przez partie zwolenników odbywało się jednak z różną efektywnością: SLD przejął niemal dwie trzecie zwolenników Włodzimierza Cimoszewicza (i to była efektywność najwyższa), Solidarność tylko jedną czwartą zwolenników Lecha Wałęsy (i to była efektywność najniższa). Z kolei w 1995 roku partie przekazywały swoim kandydatom swych Z\volenników z 1993 roku. Aleksander Kwaśniewski miał za sobą zdyscyplinowany elektorat SLD, poparcie Sojuszu i jego zaplecze organizacyjne. Za Lechem Wałęsą opowiadała się niemal połowa elektoratu Solidarności i partii prawicy z 1993 roku. Ale Solidarność, jako instytucja organizacyjnie potężna, nie zdecydowała się na poparcie Wałęsy, popierała go natomiast część partii prawicy, które jednak były podzielone, a nawet skłócone o Wl.1JÓlnego kandydata i nie miały zaplecza organizacyjnego. To rozproszenie elektoratu Solidarności zostało, przynajmniej częściowo, spowodowane instytucjonalnym rozdrobnieniem postsolidarnościowych sił politycznych. Właśnie połączenie postsolidarnoś­ ciowych i prawicowych sił politycznych w powstałej 8 czerwca 1996 roku AWS przyniosło jej sukces w wyborach parlamentarnych 21 września 1997 roku. Kształtowanie się elektoratów od wyborów do wyborów ma wszelkie szanse na kontynuację. Jaka będzie natomiast efektywność AWS w utrzymaniu i uformowaniu swojego elektoratu - pokaże czas.

że

nu że

>ku >k-

rch 1ch

ych ~ioział

Sw; do lub

ecie

'do •oje 'jno ·oku ólni oim oało

ków ;ość

1ość

rych cyp-

. Za >artii fżna,

Jartii

rdata

i ości

)nieCllOŚ­

\WS roku.

se na

nno-

Po drugie, kształtowanie elektoratów odbywa się także w płaszczyźnie ideowej. Przedstawione dalej analizy dowodzą, że lewicowe partie mają lewicowy elektorat, a prawicowe - prawicowy (zarówno w sensie autoidenryfikacji, jak i przy użyciu bardziej obiektywnych wskaźników). Co więcej, na przykład elektorat SLD od wyborów 1991 roku znacznie się zwiększył i jednocześnie umocnił swój lewicowy charakter. Albo więc SLD umiał przyciągnąć ludzi o już lewicowej tożsamości, albo potrafił narzucić swoim zwolennikom i wyborcom taką tożsamość - w każdym razie dobrze to świadczy o efektywności społecznej tego ugrupowania. Wreszcie argument ostatni: w kierowanyclt przez Herberta Kitschelta (por. 1994a; Kitschelt i in. 1999) badaniach strukturalizacji systemów partyjnych polski system partyjny, wbrew teoretycznym przewidywaniom, okazał się równie dobrze ustrukturyzowany jak czeski czy węgierski, a lepiej niż bułgarski. Sądzimy, że ten rezultat wart jest odnotowania. Zatem partie - niechciane przez polityczne eliry (a w każdym razie przez dużą część elit postsolidarnościowych), powstałe i funkcjonujące w niestabilnych warunkach instytucjonalnych oraz w trudnych warunkach materialnych, organizacyjnych i kadrowych (zwłaszcza partie postsolidarnościowe), wyszydzane przez media i nielubiane przez społeczeństwo-powstały, działają i wypełniają swoje funkcje, stając się, by tak rzec, motorycznymi instytucjami demokracji. Problematyka partii politycznych pojawia się już w rozdziałach pierwszym i drugim, a obszernie piszemy o nich w rozdziałach czwartym i siódmym. 4. Naszkicowaliśmy wyżej historyczne etapy kształtowania się w Polsce partii i systemu partyjnego, rozumianego kompleksowo, jako układ partii względem siebie i swoich elektoratów. Jakie jednak były społeczne mechanizmy tego procesu( Seymour Martin Lipset w Homo politicus pisał, że nawet jeśli partie utrzymują inaczej, to „reprezentują interesy różnych klas" (1995, s. 235). Twierdził też, że wprawdzie istnieją wyjątki, ale reguła jest następująca: „grupy o niższych !l_"'.yższxf.tdoclloda._s:łl ... ... g!-_ównie_l'.a.parti~praw,i~_:..'.'. (tamże, s. 239). Twierdzenia te stanowiły tyleż · pndsumowanie wyników ówczesnych badań, ile artykulację paradygmatycznej interpretacji zachowań wyborczych i - szerzej - postaw politycznych. W sformułowaniu Llpseta kryją się jednak dwa problemy. Pierwszy-to problem modelu teoretycznego obejmującego społeczną strukturę, interesy i postawy, w tym postawy polityczne i zachowania wyborcze. Drugi - to problem kontinuum lewica-prawica. W socjologii powszechnie przyjmowano, że ze strukturą społeczną związane są Interesy (klasowe, ekonomiczne), które wpływają na postawy i ujawniają się w zachowaniach wyborczych, a partie polityczne te interesy po prostu reprezentują. Paradygmat „struktura a postawy" dominował też w polskiej socjologii mimo krytyki, jaką napotykał i trudności, z którymi sobie nie radził. Jedną z nich było samo pojęcie interesu, które stanowiło kluczową „zmienną pośredniczącą" między strukturą a postawanń oraz między społeczeństwem

a partiami politycznymi. Tymczasem pojęcie to nie było i nie jest jasne". Czy oznacza ono „obiektywny" lub zrekonstruowany przez badacza interes ekonomiczny, czy też percepcję interesu własnego przez działający podmiot? Tylko w tym drugim przypadku interes może motywować zachowania wyborcze, Podejmowane były próby bardziej kompleksowego rozumienia interesu. I tak na przykład Kitschelt (por. 1992) umieścił problematykę interesów w kontekście procesu formowania się systemów partyjnych po upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. Sformułował tezę, że zachowaniami wyborczymi sterują interesy. Są to jednak całe konstrukty: jeśli poprzednio ktoś posiadał znaczne zasoby (organizacyjne lub indywidualne), które obecnie potrafi przekształcić w zasoby liczące się w nowym ładzie ekonomicznym, to będzie on popierał partie rynkowe; ci zaś, których zasoby okazały się „niewymienialne" lub którym brakuje zdolności ich przekształcenia w zasoby liczące się obecnie, będą głosować na partie antyrynkowe". Kitschelt formułuje także - choć bez przekonania - hipotezy konkurencyjne. Wedle pierwszej z nich Judzie w sytuacji niepewności nie myślą w kategoriach interesów, z czasem jednak nauczą się rozpoznawać swoje interesy i zdobywać informacje o partiach, które je promują, Druga hipoteza głosi, że w sytuacji zamętu po upadku komunizmu i niepewnej przyszłości ludzie - zamiast kierować się interesami - zwrócą się ku identyfikacjom spoza sfery społeczno-ekonomicznej: religijnym, narodowościowym, etnicznym. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w koncepcji Kitschelta zakłada się, że ludzie (wyborcy) wiedzą, co jest w ich interesie i ta wiedza oraz racjonalny przegląd oferty partyjnej stanowią podstawę dokonania wyboru - oddania głosu na konkretną partię. Tymczasem w sytuatji transformacji ludzie mogą nie wiedzieć, co jest w ich interesie ani jak go realizować, a zwłaszcza .,- która partia mogłaby się do tego przyczynić 14 • Ponadto Kitscheltowska hipoteza konkurencyjna, że ludzie z czasem nauczą się myśleć w kategoriach interesów, oznacza, iź na proces uświadamiania sobie własnego interesu mogą mieć wpływ społeczne definicje sytuacji oraz wyobrażenia, jak potoczy się ona dalej. A te nie muszą zależeć od pozycji w strukturze społecznej. Niezależnie jednak od wątpliwości i zastrzeżeń pod adresem konkretnej koncepcji Giovanni Sartoń (por. 1968) przeprowadził zasadniczą krytykę całego podejścia. Po pierwsze, zwrócił uwagę na niejasność i wieloznaczność podstawowych pojęć oraz relacji. Po drugie, zgromadził argumenty przeciwko uporczywie utrzymującemu się w socjologii przekonaniu, że struktura społeczno­ -ekonomiczna determinuje zachowania wyborcze, wskazując wcale nier..:adkie przypadki braku związku między pozycją społeczną a glosowaniem, których Szeroko pisze o tym między innymi Giovanni Sartoń (por. 1968). W późniejszej pracy łagodzi swoje stanowisko, stwierdzając wręcz: „Wyborcy musząjakoś decydować między, z jednej strony, cn1ocjami i wskazówkami psychologicznymi a, z drugiej strony. racjonalną kalkulacją" (Kitschelt 1994a, s. 2). 14 Co przekonująco ukazał Włodzimierz Wesołowski (por. 1995). ll

13

podejście

,12

su.

ÓW

iz,mi toś

:afi on lub ędą

:ze-

acji się ują.

mej

nty-

ym, się,

tlny losu wie-

artia lCyj-

a,

iż

:zne uszą

etnej Lłego

podiwko :znołdkie

Srych

ąjakoś

strony,

to nie jest w stanie wyjaśnić. Po trzecie, zwrócił uwagę na rolę lekceważonych dotąd determinant zachowań wyborczych: związków zawodowych, partii i kościołów (gdziekolwiek występują różnice religijne, tam wiążą się one z zachowaniami wyborczymi, często mocniej nawet niż pozycja społeczna). Słabnięcie lub brak związku między położeniem społecznym a jego politycznymi rezultatami, w tym głosowaniem, wyjaśnia się przede wszystkim zmianami stroktury społecznej, ale także przeobrażeniami społecznej świadomości 1 '. w bardziej radykalnej wersji ogranicza się zasięg paradygmatu „struktura a postawy" do szczególnego, europejskiego rozwoju historyczno-politycznego, który z klasy robotniczej uczynił aktora politycznego: to związki zawodowe i partie socjaldemokratyczne przez długie dziesięciolecia „pracowały" na ów związek między pozycją społeczną a glosowaniem, kształtując swoich członków i swój elektorat- klasę robotniczą (por. Pakulski 1993). W najbardziej radykalnej wersji przekracza się granice paradygmatu: zrobił to już Sartori (por. 1968), argumentując, że podmioty życia publicznego (nie tylko ze sfery ekonomiczno-społecznej, bo na przykład także kościoły) - jeśli dysponują zorganizowaną siecią komunikacji tworzą i podtrzymują grupowe identyfikacje, grupowe ,,my", świadomość grupową, i to te subiektywne charakterystyki wpływają na postawy polityczne i zachowania wyborcze oraz wyrażają się w tych postawach i zachowaniach. Przeprowadzone przez nas analizy wykazały, że cechy demograficzno-społeczne słabo i selektywnie wpływają na konkretne sposoby głosowania. Preferencje wyborcze wyróżnionych grup społeczno-zawodowych okazały się niestabilne i rozproszone. Przykład zmienności preferencji wyborczych stanowi inteligencja: o ile w 1991 roku niemal połowa głosowała na UD, o tyle do roku 1995 część inteligencji nietechnicznej i osób uprawiających wolne zawody przeniosła swe poparcie na partie prawicy i Solidarność, a wyższe kadry i inteligencja techniczna - na SLD. Zmienni okazali się także prywatni przedsiębiorcy. Robotnicy wykwalifikowani w 1995 roku rozproszyli swoje głosy, dzieląc je między Solidarność i partie prawicy a partie rządzącej wtedy koalicji SLO..PSL. Natomiast niemal monopol na reprezentację chłopów utrzymało PSL (choć w porównaniu z rokiem 1993 część zwolenników odpłynęła, ale rozproszyli się oni po wielu ugrupowaniach). Zmienna okazała się również ucząca się młodzież: w 1991 roku trzy czwarte popierało UD lub KLD, w 1993 roku głosowała na te partie jedna trzecia, a w 1995 roku UW popierała już tylko jedna piąta.

Rezultaty przeprowadzonych analiz trzeba interpretować ostrożnie. Cztery lata, które obejmują dane, to niewiele, a ponadto w okresie 1991-1995 nie mieliśmy do czynienia z ciągłością organizacyjną partii i koalicji wyborczych. a Por. artykuł Terry' ego N. Clarka i Seymoura Martina Lipseta Are Social Classes Dying? (por.1991), który wywołał dysh."Usję poświęconą temu zagadnieniu. Podsumowanie i zakończenie tej dyskusji stanowił artykuł Clarka, Lipseta i Michaela Rempe1a The Declining Political Significam::e of Social Class (por. 1993).

formacja postsolidarnościowa nie uchroniła się przed rodzaju kryzysami, podziałami, fuzjami. Faktem jest jednak, że poszczególne grupy społeczno-zawodowe w różny sposób rozkładają swoje glosy na partie polityczne. Ale sam ten fakt nie stanowi dowodu na to, że przyczyną takiego, a nie innego rozłożenia głosów są interesy związane z pozycją społeczno-zawodową. W naszych analizach rozumowanie jest odwrotne: gdyby założyć, że z pozycją wiąże się interes, to czy znajduje to odzwierciedlenie w zachowaniach wyborczych? Głosy wyróżtńonych grup nie rozkładają się, oczywiście, losowo. Nie zaobserwowaliśmy jednak trwałego związku lub choćby jednoznacznego trendu skupiania głosów danej kategońi społecznej na jednej partii czy formacji. Przypływom głosów towarzyszyły zazwyczaj odpływy. Dlaczego te głosy nie „przyklejały się" do partii? Nasuwają się tu dwa wyjaśnienia. Pierwsze, że kategorie społeczne są w Polsce ciągle w fazie tworzenia, krystalizacji interesów i poszukiwania tożsamości. Temu wyjaśtńeniu odpowiadałaby Kitscheltowska hipoteza, że z czasem ludzie nauczą się rozpoznawać swoje interesy i zgodnie z nimi głosować. {Gdyby w przyszłych badaniach korelacja między pozycją a glosowaniem była silniejsza, stanowiłoby to potwierdzenie tej hipotezy). Wedle drugiego wyjaś­ nienia to same partie nie tylko nie ułatwiają, ale wręcz utrudniają ów proces. Partie prawicowe, a także UW, znajdowały się w stanie permanentnych zmian organizacyjnych. Nie myślały też perspektywicztńe o swoim elektoracie i tńe dbały o trwałe związanie ze sobą swych zwolenników. Wreszcie, efektywna reprezentacja zakłada aktywność partii w definiowaniu interesów i mobilizowaniu wokół tńch kategońi społecznych. Temu wyjaśnieniu odpowiadałaby z kolei interpretacja Sartoriego: definiowanie interesów i mobilizowanie do zgodnego z nimi glosowania wymaga pracy podmiotów życia publicznego (przede wszystkim partii) nad swoimi członkami, zwolennikami i wyborcami, a ta praca jest w Polsce na ogół słaba Jakkolwiek jednak wyjaśnialibyśmy uzyskane rezultaty, hipotezy, że to pozycja społeczna determinuje zachowania wyborcze i- szerzej - postawy polityczne, nie możemy uznać za potwierdzoną. Piszemy o tym w rozdziałach pierwszym i czwartym, a przede wszystkim w rozdziale szóstym. Jeśli jednak nie pozycja społeczna, to co wpływa na te postawy i zachowania? 5. Zanim odpowiemy na to pytanie, wróćmy do drugiego problemu, kryjącego się w sformułowaniu Lipseta (por. 1995, s. 39), iż grupy o tńższych dochodach głosują na partie lewicowe, natomiast grupy o wyższych dochodach - głównie na partie prawicowe: do określenia znaczenia partii lewicowych i prawicowych czy, ogólniej, lewicy i prawicy. Trzeba zacząć od tego, że rozróżnienie to bywało kwestionowane. Jednym z powodów była teza o kryzysie czy końcu ideologii, drugim - zarzut, iż podział ten nadmiernie upraszcza rzeczywistość, redukując ją do dychotomii, trzecim wreszcie - obserwacja, że pojawiły się nowe problemy polityczne, które doprowadziły do powstania ruchów nie mieszczących się w tradycyjnym schemacie lewicy i prawicy, które same Niemal

różnego

żadna większa

:zed poyna :yną

ycją

lyby enie się,

>ćby

dnej iwy.

e

są

ania • że wać. była

yjaś­

'artie rnian i nie 1Wna

raniu

kolei nego :zede

Jraca :kane

ircze

zemy lziale ;lawy

temu,

szych >dach •wych :o, że 1Zysie ,szcza ja, że 1chów

same

uznawały, że wychodzą

poza ten schemat. Jednak koniec ideologii jakoś nie mimo komplikującej się rzeczywistości społeczno-politycznej schemat lewica-prawica zdołał wchłonąć nowe zjawiska. Dwie nowe - pierwsze od kilkudziesięciu lat - formacje polityczne, które w ostatnich dziesięcioleciach pojawiły się w krajach zachodnich, określono właśnie za pomocą tych klasycznych kategorii: partie ekologiczne - jako· sytuujące się bardziej na lewo od tradycyjnych, lewicowych partii socjaldemokratycznych, a Front Narodowy Jeana Marie Le Pena we Francji, Partię Wolnościową Jorga Hai dera w Austrii czy Republikanów {Republikaner) w Niemczech jako partie radykalnie prawicowe. Tak więc to sarna rzeczywistość Europy Zachodniej dowartościowała tę parę pojęć, które nadal tam funkcjonują w publicznym dyskursie i w politologii. Paradoksalnie, być może to właśnie zarzucana kontinuum lewica-prawica prostota przyczynia się do jego trwałości. Dieter Fuchs i Hans-Dieter Klingemann (por. 1990, s. 203-234) zwrócili uwagę, że złożoność świata polityki i szybkość zachodzących w nim zmian wymaga posiadania abstrakcyjnych, uogólnionych, redukujących tę złożoność, środków orientacji i komunikacji oraz że schemat lewica-prawica spełnia te warunki, ułatwiając ludziom rozumienie polityki. Autorzy argumentują, że często podnoszony zarzut, iż kontinuum lewica-prawica nie oddaje sprawiedliwości wielowymiarowej naturze konfliktów w złożonych systemach politycznych, mija się ze specyficznym charakterem tego kontinuum: redukcja i uproszczenie rzeczywistości politycznej poprzez symboliczne uogólnienie nie wyklucza jego sytuacyjnego ukonkretnienia. Nowe bądź konkretne problemy polityczne, jeżeli są. ważne, to znajdują interpretację w kategoriach lewicowo-prawicowych. Dlatego też Fuchs i Klingemann (por. tamże, s. 234) sądzą, źe schemat lewica-prawica utrzyma się, a pojawiające się nowe wymiary konfliktu zostaną weń wintegrowane. W Polsce dyskusje o lewicy_ i prawicy zaczynały się od zasadniczych wąt­ pliwości, będących swego rodzaju powtórzeniem argumentów obecnych w obiegu intelektualnym od lat: Czy aby podział ten po 1989 roku nie jest w Polsce i w ogóle w krajach postkomunistycznych anachroniczny? Czy pojęcia te nie są w Polsce beznadziejnie pomieszane i czy nie wprowadzają w błąd? Czy lewica w Polsce nie jest w znacznym stopniu prawicą, a prawica nie jest skażona poglądami charakterystycznymi dla lewicy? W latach 1989-1991 wyraźnie dominował pogląd o nieadekwatności tych pojęć do opisu rzeczywistości politycznej w Polsce i w krajach postkomunistycznych. Przełom w dyskursie publicznym dokonał się jesienią 1993 roku za sprawą ówczesnych wyborów parlamentarnych, po których powszechnie i bez zastrzeżeń przyjęto diagnozę „lewica wygrała, prawica przegrała". Nawet ci, którzy odesłali te pojęcia do historii, chcąc nie chcąc, z powrotem zaczęli się nimi posługiwać. Skoro doszliśmy do wniosku, że pojęcia „lewica" i „prawica" funkcjonują, mają sens i miejsce w dyskursie politycznym, to pozostaje tylko kwestia kryteriów wyróżnienia lewicy i prawicy. Ich lista jest długa. Panuje jednak zgoda co do ekonomicznego kryterium tego podziału: prawica broni praw własności i rynku, następuje;

lewica chce co najmniej regulować rozkład bogactwa i dochodów (por. Sartori 1968, s. 161-163; Lijphart 1984, s. 128-129). Inne kryteria podziału pozostają natomiast dyskusyjne (por. Sartori 1968). W badaniach i analizach empirycznych nawet dyskusyjne kwestie teoretyczne muszą być jakoś rozstrzygnięte. My za podstawowy wskaź11ik lewicowosci-prawicowości przyjęliśmy określenie przez badanych swoich poglądów na dziesięciopunktowej skali, na której 1 oznaczało poglądy najbardziej lewicowe, a 10 najbardziej prawicowe. Znaczenie tych odpowiedzi kontrolowaliśmy na trzy sposoby: poprzez korelacje z różnymi innymi przekonaniami i postawami ze sfery idei i wartości, poprzez korelacje z tradycyjnie, standardowo lewicowymi i prawicowymi stanowiskami w kwestiach ekonomicznych i ideologicznych oraz poprzez korelacje z głosowaniem na poszczególne partie, o znanym przecież obliczu politycznym. Trzeba jednak zacząć od tego, że w Polsce identyfikacja własnych poglądów w kategoriach ,,lewicowe-prawicowe" nie sprawia badanym trudności i wydaje się w skali masowej zjawiskiem naturalnym. Kategorie te pojawiły się - wraz z kształtowaniem się demokracji w Polsce - spontanicznie, nie były bowiem narzucane czy promowane ani przez elity polityczne, ani przez media. Stanowi to ważne potwierdzenie rozumowania Fuchsa i Klingemanna (por. 1990) o funkcjonalnej niezbędności kontinuum lewica-prawica we współczesnej polityce. Pierwszy sposób kontroli wykazał, że tożsamości lewicowe i prawicowe są spójnie obudowane społecznymi znaczeniami (choć nie są związane z charakterystykami demograficzno-społecznymi ani - inaczej niż w krajach Europy Zachodniej - z pozycją społeczną). Ulokowanie się na prawicy związane jest z takimi tożsamościami społecznymi jak „przeciwnik komunizmu", „zwolennik wartości narodowo-niepodległościowych" oraz „demokrata", natomiast ulokowanie się na lewicy z tożsamością „zwolennika równości". Prawicowcy odrzucają „komunizm jako formę rządów", uważają, że „Polska dobrze wyszła na załan1aniu ustroju komunistycznego", w latach 1980-1981 byli członkami Solidarności, a w wyborach 4 czerwca 1989 roku glosowali na stronę solidarnoś­ ciową, podczas gdy lewicowcy głosowali na stronę partyjno-rządową. Konsekwentnie głosowali Leż w kolejnych wyborach i zamierzali glosować w następnych. Poza innymi jeszcze różnicami związanymi z kwestiami politycznymi, mobilizującymi, ale przemijającymi, kontinuum lewica-prawica wi3,że się z trwałą, ważną cechą - z poziomem religijności: osoby o tot.san1ości prawicowej są bardziej religijne. Po drugie, tożsamości lewicowe i prawicowe wiążą się ze stosunkiem · badanych do - tradycyjnych i nowych - kwestii ekonomicznych (takich między innymi jak własność w gospodarce, nierówności społeczne) i ideologicznych (między innymi prawa mniejszości, prawa kobiet, ekologia), dla których lewica i prawica oferują przeciwstawne rozwiązania. Okazało się, że subiektywne ulokowanie się na lewicy lub na prawicy jest w znacznej mierze zgodne z „obiektywnie" lewicowymi lub prawicowymi poglądami- z opowiadaniem się za, odpowiednio, lewicowymi lub prawicowymi rozwiązaniami, zwłaszcza

trtori •Stają

tyczowow na

:owe,

1y na rni ze .vymi

toraz :ecież

ądów

ydaje wraz •wiem )Wito funkyce. •we są harak:uropy ie jest lennik ulokocowcy szla na .nkami larnoś­

onsekpnych.

·bilizuważną

ardziej

rnkiem między

cznych lewica ktywne zgodne dem się fas zeza

w sferze ideologicznej, ale także w sferze ekonomicznej (w której różnice są mruejsze). Po trzecie, określenia partii, które uważają si(} za lewicowe lub prawicowe oraz są tak charakteryzowane, zgodne są i z autoidentyfikacjami, i z „obiektywnymi" poglądami partyjnych elektoratów (lub - słabiej - zwolenników poszczególnych partii). Jeśli weźmiemy pod uwagę poglądy we wszystkich kwestiach, to uzyskamy nasl(}pujący porządek elektoratów, od partii najbardziej lewicowych do najbardziej prawicowych: SLD, UP, PSL, Solidarność, KPN, partie prawicy, UW. Obraz zmienia się illeco, gdy wydzielimy wymiar ekonomiczny. Trzeba jednak podkreślić, że oba porządki: na skali subiektywnego lokowania własnych poglądów oraz na skali „obiektywnej" (ekonomicznej, ideologicznej i łącznie) są zbieżne. N a wszystkich wymiarach można jednoznacznie i niemal zgodille przypisać wszystkie partyjne elektoraty, a więc i partie, lewej lub prawej stronie sceny politycznej. Nie ma zatem chaosu. Pojęcia ,,lewica" i „prawica" mają w Polsce określony sens, zgodny z ich klasycznym rozumieniem. W zasadzie funkcjonują one spójnie w świadomości społecznej i w konkretnych poglądach Polaków. Także elektoraty partii politycznych istotnie różnią się od siebie ulokowaniem na wymiarze lewica-prawica. Można nawet powiedzieć, że świadomość ideologiczna i polityczne rozeznanie potencjalnych wyborców partii wyprzedziło, pod tym względem, wiedzę i rozeznanie polityków. Piszemy o tym w rozdziale pierwszym, a przede wszystkim w rozdziale piątym. 6. Możemy teraz wreszcie wrócić do pytania, co wywiera wpływ na zachowania wyborcze i - szerzej - na postawy polityczne, skoro nie wpływa na nie pozycja społeczna. Otóż wyraźille i systematyczille oddziałuje na nie tożsamość ideowa, czyli ulokowaille się na kontinuum lewica-prawica, oraz religijność. Na partie prawicy i Solidarność głosują osoby „prawicowe" i religijne, na SLD głosują osoby „lewicowe" oraz mniej religijne i illerełigijne. Wśród uwarunkowań preferowania partii lewicowych -SLD lub UP- najistotniejsze okazały się dwa czynniki: tożsamość lewicowa oraz laickość i antykościelność, a poziom wykształcenia, tak tradycyjnie ważny w polskim społeczeństwie, nie odgrywa tu żadnej roli. Zatem to kryterium ideowe i kryterium religijne są czynnikami aktywnymi w procesie krystalizowania się partyjnych preferencji i zachowań wyborczych. Kryteria te wspiera czynnik, który można by nazwać historyczno-tożsamoś­ ciowym. Historyczne wydarzeille,jakim było przejście od ustroju totalitarnego do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej, wytworzyło podzialy społeczne, które wpłynęły i wciąż wpływają na formowanie się stron, partii i elektoratów. Zarówno bowiem partie polityczne jako instytucje, jak i ich elektoraty konstytuowały się w tym wydarzeniu przejścia, w jego kolejnych etapach. Strony wyłoillone w wyborach 1989 roku były zakorzenione w przeszłości, w ludzkich biografiach. Jednocześille wykreowały one pasma, czy spektra, późniejszych wyborów politycznych, przede wszystkim pasmo postkomunistyczne i pasmo postsolidarnościowe. Jeśli ktoś w czerwcu 1989 roku opowiedział się za stroną

rządową

(co było uwarunkowane bi o graficznie), to największe były szanse na to, że w wyborach prezydenckich 1990 roku głosował na Włodzimierza Cimoszewi- · cza, w wyborach parlamentarnych 1993 roku na SLD, w 1995 roku zamierzał głosować na Aleksandra Kwaśniewskiego, a w kolejnych wyborach parlamentarnych - na SLD. Jeśli ktoś w czerwcu 1989 roku opowiedział się za stroną solidarnościową (co również było uwarunkowane biograficznie), to największe były szanse, że w wyborach prezydenckich 1990 roku głosował na Lecha Wałęsę, w wyborach parlamentarnych 1993 roku na Solidarność lub partie prawicy, w 1995 roku zamierzał glosować na Lecha Wałęsę lub kandydata prawicy, a w kolejnych wyborach parlamentarnych - na Solidarność lub partie prawicy. Zatem to nie struktura, ale historia, tożsamości, idee wytworzyły społeczne podziały, uformowały partie, elektoraty i cały system partyjny. Te nieumocowane w strukturze społecznej pasma polityczne mają umocowanie biograficzne. Od strony „wielkiej historii" są to taicie wydarzenia jak wybory, tworzenie się partii i ich tradycji, następujące po sobie rządy itd. W „historii malej", w biografiach, te same wydarzenia zaznaczały się istotnymi praktykami życiowymi (słuchaniem zagranicznych rozgłośni czy po prostu praktykami religijnymi), znaczącymi przynależnościami (do PZPR czy Solidarności), uogólnionymi nastawieniami do PRL i do czasów po 1989 roku. Warto też podkreślić wagę czynnika instytucjonalnego. Owe pasma polityczne powstały nie na mocy metafizycznych oddziaływań historii czy idei, ale poprzez działania, decyzje i pracę organizacyjną ludzi, z czasem w coraz większej mierze zorganizowanych w partie. Autentyczny podział z roku 1989 był i jest zagospodarowywany, artykułowany i organizowany przez rywalizujące siły polityczne: przede wszystkim partie polityczne, ale także związki zawodowe, Kościół i inne. SdRP, SLD i skupione w nim organizacje kultywujące stronę postpeerelowską robiły to produktywnie: wygenerowały znaczące „pole ciążenia", oddziałując - zwrotnie - na społeczeństwo, wytwarzając ludzkie lojalności i tożsamości. Im się udało: dwie trzecie tych, którzy w 1989 roku głosowali na stronę rządową oraz dwie trzecie tych, którzy w 1995 roku zamierzali głosować na Aleksandra Kwaśniewskiego zadeklarowało, że w wyborach parlamentarnych 1997 roku będzie głosowało na SLD. Solidarności i partiom postsolidarnościowym nie udawało się to w talciej mierze z powodu owego czynnika instytucjonalnego, a mianowicie organizacyjnego rozbicia i rozproszenia strony solidarnościowej. Pytanie, czy i w jakim stopniu zmieni to powstanie AWS, należy do przyszłości i innych badań. Warto jednak zapytać, dlaczego w Polsce nie odgrywają niemal żadnej roli pozycje społeczno-zawodowe, interesy, a nawet poziom wykształcenia, a odgrywają tożsamości ideowe, religijność, historyczne doświadczenia biograficzne? Czy ten stan rzeczy będzie trwały, czy też struktura społeczna niejako umchomi swoje funkcje generowania interesów i kształtowania preferencji wyborczych? Ważkie argumenty, które odwołują się do roli okoliczności historycznych oraz trwałości raz nabytych tożsamości, przemawiają za hipotezą utrwalenia się obecnego kształtu związków i zależności. Ale nie mniej ważkie argumenty - które wskazują, że struktura społeczna jest ciągle jeszcze w fazie

a to, ~wi-

·

:rzal 1tarroną

ks ze tęsę,

łicy,

11icy, ~icy.

czne

lOC0-

jak itd. oymi ros tu .idar-

1

polii, ale kszej st zapoliiściół

teereldzia1ości. pową

andra >ędzie tło się

1wicie ~, czy >adań.

ej roli a od:aficziejako :rencji

tworzen.ia, krystal.izacji interesów poszczególnych kategorii i poszuk.iwan.ia ich tożsamości - przemawiają za hlpotezą stopn.iowego urucharn.ian.ia psychospołecz­ nych i politycznych funkcji struktury. W każdym razie żaden z tych dwóch hlpotetycznych procesów n.ie będzie obiektywny an.i automatyczny (skoro rozwój gospodarczy, to krystalizacja interesów). Będzie to zależało od samych partii politycznych oraz od ich aktywności w kształtowan.iu już posiadanych i potencjalnych elektoratów, od tego, jak.ie role wybiorą dla siebie partie i jak dobrze je odegrają. Jak bowiem zauważył Kitschelt (por. l 994b, s. 33), w nowoczesnych społeczeństwach rola parli.i politycznych bardziej przypomina „zarządzanie różnorodnością" n.iż odwoływan.ie się do już istniejących, w jak.imś sensie homogen.icznych grup. 7. Na koniec jeszcze kwestie metodologiczne i - mogłoby się wydawać _ techn.iczne, które jednak miały ogóln.iejsze, istotne znaczen.ie dla naszych badań i analiz oraz mają je dla osiągn.iętych rezultatów. Po pierwsze, kwestia czasu, który obejmują nasze badania i którego dotyczą nasze wn.iosk.i. Najszerzej można ten czas określić jako dekadę od końca lat osiemdziesiątych do wyborów parlamentarnych 1997 roku. Nasze dane sięgają przed rok 1989, obejmują przynależność do PZPR i Solidarności oraz sposób głosowan.ia przed rok.iem 1989, a następu.ie sposób głosowan.ia w 1989 roku i w kolejnych wyborach aż do planowanego sposobu głosowan.ia w wyborach prezydenck.ich 1995 roku i w przyszłych - w momencie badania - wyborach parlamentarnych 1997 roku. Wybory 1989 roku odbywały się jeszcze przed rozpadem systemu z partią hegemon.iczną 16 , ale ich rezultaty stworzyły faktyczne warunk.i do rozpisan.ia w pełn.i demokratycznych wyborów prezydenck.ich 1990 roku i wyborów parlamentarnych 1991 roku. Stworzyły także - poprzez uchwalen.ie ustawy o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku -warunk.i prawne powstawan.ia i konkurowan.ia ze sobą partii politycznych 17. Drugie wybory parlamentarne (1993) i wybory prezydenck.ie (1995) dały pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej jednej formacji - postkomun.istycznej. Wpłynęło to znacząco na rekonstrukcję prawej strony polsk.iej sceny politycznej: na mocy porozumienia między NSZZ Solidarność a wieloma partiarn.i politycznymi i innymi ugrupowan.iarn.i powstała AWS 18 , która wygrała kolejne wybory parlamentarne w 1997 roku. Dekada ta n.ie jest zatem wewnętrzn.ie jednorodna - trzykrotnie odbyły się w niej demokratyczne wybory parlamentarne, wedle dwóch różnych ordynacji wyborczych 19 , przynosząc radykalnie odmienne rezultaty. To jednak od początku lat dziewięćdziesiątych, wobec szansy i potrzeby,jaką stworzyły wolne i demokratyczne wybory do Sejmu, powstawały nowe partie, które zaczęły konkurować ze sobą w ramach demokratycznych procedur, a władza 16

Który nastąpił wraz z samorozwiązaniem się PZPR na jej XI Zjefdzie (29 stycznia 1990

po tezą

17

~ażkie

18

Ordynacja wyborcza została uehwałona 27-28 czerwca 1991 roku. AWS powstała 11 lipca 1996 roku na mocy deklaracji z 8 czerwca 1996 roku. Nowa ordynacja wyborcza została uchwalona 28 maja 1993 roku.

zn ości

' fazie

roku).

19

zaczęła przechodzić różny

od okresu go

z

rąk

do

rąk:.

Ponadto okres ten jest ustrojowo radykalnie

poprzedzającego.

Najwęziej można

ten czas określić jako okres „naszych własnych" badań . i analiz: najwcześniejsze nasze dane - dokument programowy Polska postępu, prawa i demokracji. Program społeczno-gospodarczy Socjaldemokracji Rzeczy- . pospolitej Polskiej - pochodzi z maja 1991 roku, najpóźniejsze - wywiady z liderami partyjnymi szczebla lokalnego w Warszawie - przeprowadzono jesienią 1996 roku; największe nasze badanie - badanie sondażowe - zrealizowane zostało w październiku 1995 roku, po wyborach parlamentarnych 1993 roku i utworzeniu koalicyjnego rządu SLD z PSL, a tuż przed zwycięstwem Aleksandra Kwaśniewskiego w wyborach prezydenckich (Si 19 listopada 1995 roku), a więc w okresie, który można by metaforycznie określić mianem esdeerpowskiej czy eseldowskiej hossy. Największa część naszych danych - dane z sondażu, większość wywiadów z partyjnymi liderami szczebla lokalnego i więk­ szość dokumentów programowych badanych partii - pochodzi z tego właśnie okresu. Sformułowane przez nas wnioski dotyczą zatem czasu wielkiej zmiany i początków demokracji parlamentarnej w Polsce, zmiany rozumianej węziej, jako powstawanie i pewna proceduralna stabilizacja demokracji (1991-1996) lub szerzej, jako dekada wielkiej transformacji ustroju totalitarnego w demokratyczny ustrój gospodarki rynkowej. Po drugie, kwestia badań i metod badawczych, które zostały zastosowane. Największym naszym badaniem jest sondaż autorstwa Mirosławy Grabowskitj, . Krystyny E. Siellawy-Kolbowskiej, Krzysztofa Koseły, Antoniego Sułka i Tadeusza Szawiela, sfinansowany w ramach grantu KBN"", który przeprowadził CBOS w październiku 1995 roku na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie (N"' 1585). W miarę możliwości wykorzystujemy również - w rozdziałach piątym i szóstym - dane Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego, dokonując własnych obliczeń na skumulowanym zbiorze danych z lat 1992-1995 (por. PGSS 1996). Dane sondażowe były analizowane za pomocą rozmaitych technik statystycznych. Krótką ankietą audytoryjną przebadaliśmy także w ramach grantu KBN - delegatów na zjazdy partii, które odbyły się wiosną 1995 roku: ZChN (4-5 marca}, UW (l-2 kwiernia), SdRP (13 maja) i UP (7 maja). Badania te stanowiły kontynuację naszego zainteresowania elitarni. partyjnymi, które sięga początku 1991 roku, kiedy to przeprowadziliśmy pierwszą serię badań elit partyjnych na odbywających się wówczas zjazdach PC, KLD i UD. W latach 1992-1993 badaniami objęliśmy również ZChN i SdRP (por. Grabowska, Szawiel 1993). Zatem dla trzech partii dysponujemy danymi porównawczymi: są to dane z III Zjazdu ZChN (27-28 lutego 1993 .roku), Il Kongresu SdRP (20-21 marca 1993 roku) oraz z IT Zjazdu UD (24-25 kwietnia 1993 roku). Seńa badań objęła organizacje partyjne i liderów szczebla lokalnego SdRP, UP, UW i ZChN w czterech celowo dobranych miastach - Cieślinie, "' Projekt badawczy nr 1P 109 012 07.

linie adań tęp

u,

r!czy~

riady

zono

reali1993 wem 1995 esdedane więk­ laśnie

rrlany ·ęziej,

1996) tokra-

wane. 1skiej, ~adeu­

CBOS 1585). .óstym 1 obli. Dane 1ch. i KBN

" (4-5 nowiły •CZątku

ych na t-1993 1993). 1e z ID :a 1993

~al n ego .eślinie,

Jasinie, Śrubinie i Ludzinie21 , liczących około 40 tys. mieszkańców, a położonych w zróżnicowanych regionach kraju22 - oraz w gminach Warszawy. Badania w czterech miastach, autorstwa Mirosławy Grabowskiej, Krystyny E. Siellawy-Kolbowskicj i Tadeusza Szawiela, zostały sfmansowane przez Fundację im. Friedńcha Eberta, a zrealizowane w październiku 1995 roku. Polegały one na pizeprowadzeniu wywiadów z lokalnym liderem każdej z partii oraz zebraniu informacji o kole danej partii na miejscu; ponadto przeprowadzono wywiady z wybranymi członkami lokalnej elity i zebrano informacje dotyczące miasta. Badanie w Warszawie, sfinansowane z funduszy Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, zostało zrealizowane w 1996 roku i ograniczyło się do wywiadów z liderami SdRP, UP, UW, ZChN, a dodatkowo PSL i tworzącego się wtedy ROP, oraz zebrania informacji o kołach tych partii w gminach. Z metodologicznego punktu widzenia serię tę można określić jako badanie przypadków lokalnych organizacji partyjnych. Partie zostały dobrane celowo ze względu na różne, teoretycznie istotne kryteria (charakter partii i środowiska społecznego). Samo zbieranie danych polegało na obserwacji, opracowaniu dokumentacji dotyczącej lokalnych organizacji partyjnych oraz na przeprowadzeniu wywiadów (wedle dyspozycji z większością pytań otwartych i nielicznymi pytaniami zamkniętymi). Techniki zbierania danych były zatem zróżnicowane i takie powinny być metody ich opracowywania. W tej książce - w rozdziale siódmym - wykorzystujemy tylko niewielką część zgromadzonego materiału, charakteryzując lokalne organizacje partyjne, a poprzez nie partie, z instytucjonalnego punktu widzenia: ich zasobów materialno-finansowych, organizacyjnych i ludzkich. Przeprowadzona została także analiza treści programów partyjnych (zgromadzonych w ramach finansowanych przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego badań partyjnych organizacji i liderów w gminach Warszawy): w przypadku SdRP jest to wspomniany już dokument z maja 1991 roku Polska postępu, prawa i demokracji. Program społecz1w-gospodarczy Socjaldemokracji Rzeczypmpolitej Polskie/'; w przypadku UP - program U progu XXI wieku z maja 1995 roku; w przypadku UW za podstawę przyjęliś­ my dokument Deklaracja programowa I Krajowego Kongresu Unii Wolnoś­ ci z kwietnia 1994 roku, uzupełniając go dokumentami II Kongresu Krajowego UW z kwietnia 1995 roku oraz deklaracją programową fil Kongresu Unia Wolnoś­ ci wobec szans i zagroie1! dla Polski ze stycznia 1997 roku; w przypadku ZChN jest to Program gospodarczo-społecmy ZChN z marca 1995 roku. Programy te porównaliśmy nie tylko między sobą, ale także z przekonaniami i postawami członków partyjnych elit. :ti.fiasta. występllją pod zmienionymi nazwami, by zachować anonimowość respondentów. :n Niektóre wyniki tych badań zostały przedstawione w: Grabowska, Siellawa-Kolbowska, Szawiel (por. 1996). Na temat pełnych wyników, odnosząeych się też do gmin Warszawy por. Korzenie demokracji (2000). 2J Ponieważ program SdRP z końca 1997 roku wykracza poza ramy czasowe analiz prowadzonych w tej książce. 21

Korzystamy zatem z różnych badań, stosowaliśmy wiele metod i technik zbierania oraz analizowania danych. Można to uznać za metodologiczny eklektyzm. Jesteśmy jednak przekonani, że paradygmaty metodologiczne muszą ustąpić wobec wymagań rzeczywistości, która jest na tyle złożona, że nie odda jej sprawiedliwości jedno badanie czy pojedyncza metoda. Nie jesteśmy tu zresztą pierwsi - świetnym przykładem takiego wielometodologicznego podejścia jest Demokracja w działaniu Roberta Putnama (por. l 995b), książka również poświę­ cona dokumentowaniu i wyjaśnianiu zmiany. Po trzecie wreszcie, kwestia wartości. Kiedy bada się - jakimikolwiek, nawet najbardziej obiektywizującymi metodami - demokrację, społeczeństwo obywatelskie czy partie, to już same pojęcia mają wymiar wartościujący. W naszych badaniach odnosimy się do tego wymiaru. Przede wszystkim w tym sensie, że zdajemy sprawę z wartościowań społecznych. Ale wymiar wartościujący obecny jest w naszych badaniach r6wniez w tym sensie, że autorzy mają mocne, demokratyczne przekonania i nastawienia. Nieprzypadkowy był wybór przedmiotu badań, nieprzypadkowa jego konceptualizacja. Sądzimy bowiem, że w okresie wielkiej zmiany po 1989 roku wa±ne jest społeczne zakorzenienie procedur i instytucji demokracji. A socjo.logiczne monitorowanie tego procesu może mu tylko dopomóc. Nie oznacza to jednak, że nasze badania nie mają ambicji, aby być obiektywne: opisujemy społeczne nastawienia wobec demokracji, obywatelskiej partycypacji czy partii politycznych, ukazując zarówno poziom ich akceptacji i doceniania, jak i wątki krytyczne, a nawet odrzucanie pewnych elementów bieżącej praktyki politycznej polskiej demokracji; odsłaniamy uwarunkowania tych nastawień. Z pewnością opis ten nie będzie kaZdemu „po myśli". Ale - jak zawsze w przypadku badań nad demokracją, nawet badań o charakterze opisowym - ich rezultaty będą funkcjonowały w normatywnym układzie odniesienia. Dlatego na końcu tego wprowadzenia pozwolimy sobie wyznać, iZ sądzimy, że zrekonstruowane nastawienia i postawy społeczeństwa polskiego stanowią znaczny - i jedyny - kapitał młodej polskiej demokracji.

Rozdział~

ik

1y zą

Partie i systemy partyjne w demokracjach a przypadek Polski

iej itą

est ię-

Mirosława

Grabowska

ek, wo cy. ym

:ym nia. :eptźne

:zne być

;kiej tacji 1tów

rania

-jak wym enia.

.y,

że

towią

W rozdziale tym zajmujemy się podstawowymi problemami teoretycznymi dotyczącymi partii politycznych, nie zaś dorobkiem poszczególnych autorów, dlatego te same nazwiska pojawiają się w różnych miejscach, zgodnie z logiką koncepcji teoretycznych. Problemy te są związane z relacjami między społeczeń­ stwem a partiami: w jakim stopniu partie zależą czy wręcz wynikają ze społecznych podziałów o charakterze historycznym bądź strukturalnym, w jakim zaś tworzą czy współtworzą te podziały. Wskazujemy na ogranicwnia podejścia traktującego partie jako pochodne podziałów społecznych, a zachowania wyborC7~ jako pochodne zajmowanej pozycji i związanych z nią interesów. Także jednak podejście upatrujące w partiach twórców, a przynajmniej współtwórców politycznego świata ma swoje ograniczenia. Na tle historii i teoretycznych rozważań dotyczących partii w Europie Zachodniej próbujemy określić mechanizmy tworzenia się i funkcjonowania partii politycznych w Polsce po 1989 roku, ukazując zarówno wagę podziałów historycznych, jak i znaczenie uwarunkowań prawnoinstytucjonaluych oraz organizacyjnych.

Początki partii politycznych i badań nad partiami

Socjologia partii politycznych powstała w Europie Zachodniej na początku XX wieku z obserwacji, analiz i wyjaśnień procesu kształtowania się partii nowego typu. Książka Roberta Michelsa, która ukazała się po angielsku pod tytułem Political Parties: A Sociological Study of the Oiigarchical Tendencies of Modem Democracy w 1915 roku (por. 1962), a wcześniej pojawiła się po niemiecku w 1911 roku i po włosku w 1912 roku (a poniewaź Michels był dwujęzyczny, oba wcześniejsze wydania mają walor oryginału), zawierała analii.ę funkcjonowania niemieckiej socjaldemokracji. Słynny wykład Maxa Webera Polityka jako zawód i powołanie (por. 1998) został wygłoszony i opublikowany w 1919 roku. Weber opisywał w nim przejście od luźnych kontaktów

podobnie myślących notabli do partii masowej, hierarchicznie i sztywno zorganizowanej oraz finansowanej z masowych składek członkowskich. Proces ten -wedle analiz Seymoura Martina Lipseta i Steina Rokkana (por. 1967) zamknął rynek wyborczy oraz ukształtował współczesne systemy partyjne. To partie masowe zmobilizowały obywateli i wytworzyły tożsamości polityczno-społeczne, które - zwrotnie - stabilizowały powiązania obywateli z partią. Tak „dopraeewane" systemy partyjne mniej więcaj w latach dwudziestych zastygły - jest to słynna hipoteza zamrożenia (jreezing hypothesis) Lipseta i Rokkana. Dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych związki partii z ich wyborcami zaczęły słabnąć. Spowodowane to było i zmianami społecznymi, i przeobrażeniami samych partii. Badacze zaczęli zwracać uwagę na p1)11lność składu elektoratów. Alessandro Pizzomo (por. 1981, s. 272) twierdził nawet, że we współczesnych społeczeństwach Zachodu nie ma już miejsca na polityczne tożsamości, ponieważ wszystko jest negotjowalne, a o specyficzne rozwiązania zabiegają grupy interesów, które nie mają ze sobą nic wspólnego poza interesem właśnie. Tymczasem od początku lat dziewięćdziesiątych w krajach postkomunistycznych powstają nowe partie i kształtują się systemy partyjne. Czy powtórzą one historię swoich odpowiedników z Europy Zachodniej, czy raczej upodobnią się do obecnej ich postaci? Sądzimy, że ani hipoteza powtórki, ani hipoteza upodobnienia nie znajdują potwierdzenia w istniejących danych. W historii Europy Zachodniej partie bywały bowiem pochodnymi podziałów i konfliktów społecz­ nych, ałe bywały także demiurgami, którzy z nieco bezkształtnej masy formowali spoh:czno-polityczny świat. W Polsce partie polityczne w obu tych rolaćh są bardzo słabe.

Partie jako pochodne podziałów historycznych Obecnie w demokracjach Zachodu wyborcy są zwykle stawiani wobec wyboru między historycznie ukształtowanymi paltietarrti programów, czasami nawet Weltanschauungen, i ich aktualne zachowanie nie może być zrozumiane bez pewnej wiedzy o sekwencji wydarzeń i układzie sił, które doprowadziły do ukształtowania się owych pakietów. 1. Lipset i Rokkan (por. 1967) próbują wyjaśnić, jakie to wydarzenia oraz wyrosłe z nich społeczne podziały uformowały partie i systemy partY.jne Europy ' Zachodniej. Te epokowe wydarzenia to: a) reformacja; b) rewolucje demokratyczno-narodowe, które w Europie rozgrywały się w końcu xvm i w XIX wieku oraz c) rewolucja przemysłowa. Refonnacja i kontrreformacja - określając pozycję Kościoła w strukturach władzy i w społeczeństwie, a także wyznaniowy skład kraju - określiły strukturę podziałów politycznych na ponad trzy stulecia. W Europie Północno-Zachodniej

:Or· ten :nął

rtie .pofak zaseta ich ynń,

10ŚĆ

wet,

yczrozpoza

Jnisione iędo

dob-

1

iropy łecz­

)Wali ~h są

vobec asami miane iły do . a oraz

luropy'

łły się

(między innymi w Wielkiej Brytanii i Skandynawii), gdzie zwyciężyła refonnacja, nie tyle może kościoły narodowe, ile różni fundamentaliści czy religijni dysydenci często popierali miejską, burżuazyjną opozycję wobec starego ładu, która z kolei nie miała antyreligijnego charakteru. W Europie Środkowej i Południowej, gdzie triumfowała kontrreformacja, Kościół katolicki umocnił swą pozycję i związał się z warstwami uprzywilejowanymi, co przesądziło o antykoś­ cielnym, a w każdym razie świeckim charakterze miejskiej, burżuazyjnej opozycji wobec starego ładu. Rewolucje w okresie od 1789 roku miały dwojaki, demokratyczno-narodowy charakter: chodziło o nadanie praw politycznych obywatelom państw narodowych. Demokratyczne państwo narodowe propagowało kulturę centralną, ustandaryzowaną, mającą moc mobilizacji w skali całego kraju przeciwko grupom odmiennym (etnicznie, językowo, religijnie), prowincjonalnym, peryferyjnym, a także przeciwko przywilejom Kościoła. Odtąd nie Kościół, lecz demokratyczno-narodowe państwo miało sprawować rząd dusz. Dlatego tak ważna była kwestia kontroli nad instytucjami edukacyjnymi. Przemiany te mialy z konieczności inny przebieg w krajach, w których Kościół katolicki zachował swoją pozycję oraz wpływy: budowniczowie de111okratycznego państwa narodowego byli świeccy i antykościelni, a ich oponenci - tradycyjni i katoliccy. Te narosłe poprzez wieki konstelacje podziałów społecznych nie przekładaly się automatycznie na partie polityczne. To ludzie - władcy, politycy, elity społeczne - dokonywali swoistego przełożenia podziałów na partie. Scenariusze powstawania partii i systemów partyjnych nie były dowolne, ale nie były też deterministycznie określone. I tak na przykład budowniczowie demokratyczno-narodowego państwa mogli, teoretycznie, wybrać: w wymiarze religijnym przymierze z Kościołe111 katolickim lub narodowym bądź przyjęcie postawy świeckiej, a w wymiarze ekonomicznym - reprezentowanie interesów ziemiań­ stwa lub miast Jeśli sprzymierzyli się z Kościołem katolickim i reprezentowali interesy ziemiaństwa, to opozycja skazana była niejako na postawę świecką i reprezentowanie miast O ile efektem pierwszych dwóch wydarzeń było zróżnicowanie krajów Europy Zachodniej, o tyle rewolucja przemysłowa wpłynęła na nie ujednolicająco, wszędzie generując podział na właścicieli i pracodawców (właścicieli ziemskich i przedsiębiorców przemysłowych) oraz pracowników najemnych (dzierżawców, pracowników rolnych i robotników) 1• To rewolucja przemysłowa pomnożyła szeregi i skoncentrowała pracowników najemnych, co doprowadziło do powstania związków zawodowych i masowych partii socjaldemokratycznych. Powstanie partii nie oznaczało jednak automatycznie ich inkorporacji w system polityczny - zależało to bowiem od: a) stopnia autokratyzmu władzy w danym kraju (na przykład praw do stowarzyszania się, wolności słowa, zgromadzeń);

aurach mkturę

10dniej

' Mamy zatem podztaly: centrum-peryferie; religijny-świecki; miejski-wiejski oraz podzlałna

klasy.

b) możliwości i umiejętności mobilizacji poparcia przez nowo powstałe partie (od bezpośrednich demonstracji po naciskanie legalnie wybranych reprezentantów); c) umiejętności zdobycia przez nie głosów - wejścia na już jakoś zagospodarowany rynek wyborczy. Lipset i Rokkan twierdzą, że ukształtowane ostatecznie w latach dwudziestych partie, systemy partyjne i ich relacje ze społeczeństwem niejako zastygły i trwały poprzez cale dekady: „[„.) systemy partyjne lat sześćdziesiątych odzwierciedlają [„.) strukturę podziałów lat dwudziestych" (tamże, s. 50). W latach dwudziestych dokonała się konsolidacja systeruu partyjnego, który określił strukturę procesu politycznego jako niezależnego systeruu kanalizowania, podtrzymywanego przez własną inercję. Jest to, wspomniana już wyżej, słynna hipoteza zamrożenia. Zdarzały się, oczywiście, przypadki gwałtownych zmian - jak we Włoszech, Niemczech, Hiszpanii - ale i tam były elementy ciągłości. Partie, które na przełomie XIX i XX wieku zbudowały masowe organizacje i usadowiły się w lokalnych strukturach, okazały się nad wyraz żywotne. Poważniejsze zmiany nastąpiły dopiero u sc~yłku lat sześćdziesiątych, kiedy to związki partii z ich zwolennikami i wyborcami zaczęły słabnąć. Czy jednak z teoretyczno-historycznych scenariuszy zrekonstruowanych przez Lipseta i Rokkana można korzystać przy wyjaśnianiu współczesnych systemów partyjnych postkomunistycznych krajów Europy Środkowej, w tym Polski? 2. Polska stanowi przypadek szczególnie skomplikowany, gdyż nawet przed zainstalowaniem sowieckiego systemu politycznego w roku 1945 nie rozwijała się ona anałogicznie do krajów Zachodu. Z okresu reformacji wyszła jako kraj katolicki, co oznacza, że rewolucja demokratyczno-narodowa (której początków można upatrywać w Konstytucji 3 maja 1791 roku) albo prowadziłaby ku sojuszowi państwa z Kościołem, ałbo ku zeświecczeniu. Jednak ta hipotetyczna sekwencja wydarzeń została przerwana trzecim rozbiorem Polski (1795): na sto dwadzieścia trzy lata Polska została pozbawiona państwowości, a w znacznej mierze - reprezentacji politycznej; została podzielona i mniej lub bardziej energicznie integrowana była z trzema różnymi organizmami politycznymi - Rosją, Prusami i Austrią. Polska w XIX wieku nie przeszła zatem swojej demokratyczno-narodowej rewolucji, a we wszystkich trzech państwach zaborczych stanowiła peryferium, mniej lub bardziej energicznie poddawane oddziaływaniom trzech różnych kultur centralnych. W powstaniach niepodległościowych (1794, 1830, 1863) można widzieć swoisty odpowiednik demokratyczno-narodowej rewolucji. Różnica między rewolucją a powstaniem miała jednak swoje konsekwencje. Brak państwowości powodował, że wartości narodowo-niepodległościowe zautonomizowały się

i stały się silniejsze niż państwowo-obywatelskie. Szczególna była też sytuacja wiary i Kościoła katolickiego, tym bardziej że Rosja była prawosławna, a Prusy protestanckie. Powstała sytuacja, w której Kościół stawał się przestrzenią

stałe

1

re-.

cgoszies:ygły

ltych 50). ctóry ani a, ynna mian :ości.

zacje otne. dy to

nych mych . tym

!Jfzed łasię

. kraj ltków 'Y ku 1czna 1a sto .cznej rdziej :nyrni wojej twach twane

uczuć narodowych i ambicji niepodległościowych, gdy to tylko było możliwe', lub polem walki o polskość, gdy stawało się to konieczne'. Tożsamość

ekspresji

narodowa i tożsamość religijna - pod stałym ciśnieniem politycznym1 w powstań­ czych walkach i policyjnych represjach, które dotykały nawet prymasa', ale i w codziennej obronie swojego stanu posiadania, swojej tożsamości - stapiały się w jedno. W kontekście zaborów, walki o przetrwanie i niepodległość bardziej zrozumiały staje się model Polaka-katolika. Jednocześnie na podzielonych ziemiach polskich - w różnych zaborach ze z.różnicowaną dynamiką - dokonywała się rewolucja przemysłowa. Była ona na tyle słaba, że nie podważyła dominacji interesów rolniczych, na tyle jednak mocna, że powstały duże grupy robotników oraz zaczątki socjaldemokratycznych i komunistycznych partii politycznych, połączonych na ogół z partyjnymi strokturarni państw zaborczych. Wedle zastosowanego do Polski scenariusza Lipseta i Rokkana kluczowy wydaje się okres 1918-1939. Wtedy to bowiem w Polsce rozpoczęło się to, co w Europie działo się przez cały wiek XIX: budowa demokratycznego państwa narodowego. Odrodzona Polska od razu zagwarantowała swoim obywatelom, także kobietom, powszechne prawo wyborcze oraz prawa polityczne i obywatelskie. Stanęła jednak przed problemami, z którymi inne kraje miały szanse uporać się przez ponad wiek: przed problemem głębokiego zróżnicowania terytorialnego, a także narodowościowego i wyznaniowego- w Drugiej Rzeczypospolitej niemal jedna trzecia obywateli była nie-Polakami lub (i) niekatolikami. Znajdowało to wyraz w polityce: początkowo partie polityczne podzielone były ze względu na przynależność do różnych zaborów; wiele też było partii o charakterze narodowym i wyznaniowym. Wydaje się, że część tych problemów udało się opanować: partie stosunkowo szybko utworzyły struktury ogólnokrajowe (choć do 1939 roku pozostały różnice w stopniu ich zakorzenienia w różnych regionach kraju). Zwraca też uwagę stosunkowo wysoka frekwencja wyborcza: mimo że w latach trzydziestych niektóre ugrupowania ukraińskie i białoruskie (w sumie 17% populacji!) wzywały do bojkotu wyborów, to frekwencja na przykład w 1930 roku wyniosła niemal 74% uprawnionych do glosowania. Ale określenie, czy i jak dalece Druga Rzeczpospolita nadrobiła wiekowe zaległości i „dogoniła" kraje Europy Zachodniej, wymagałoby głębokiej analizy historyczno-porównawczej, na którą nie ma tu miejsca. Nawet jednak jeśli założymy, że Polska do 1939 roku „dogoniła" kraje Europy Zachodniej, to rozwój ten został przerwany przez instalację ustroju

idzieć dędzy

tuacja Prusy

Jak na przykład na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku. tuż przed powstaniem styezniowym w ~borze rosyjskim. 3 Jak podczas Bismarckowskiej polityki Kulturkampfu, kiedy to o polską zienrię walcz.ono z równą zajadłością jak o prawo do polskiego pacierza, czego przykładem może być słynny strajk dzieci we Wrześni (1901-1902) przeciwko nauczaniu religii w języku nientleckim. 4 Zygmunt Feliński. arcybiskup metropolita warszawski. został deportowany do Rosji w 1863

rzenią

roku, gdzie przybywał do 1&&3 roku.

wości y się

1

komunistycznego, który niszczył jedne podziały, wręcz cale strony tych podziałów, jak na przykład właścicieli, a tworzył podziały nowe, o niewiadomej trwałości, jak na przykład podział partia - reszta społeczeństwa. 3. Juan J. Linz i Alfred Stepan (por. 1992) zwrócili uwagę na mniej odległe dziedzictwo historyczne. Otóż ustrój totalitarny, niszcząc partie i związki zawodowe, organizacje biznesu i religijne spowodował, że posttotalitarne społeczeństwo obywatelskie jest „płytkie". Nawet po liberalizacji artykulacja interesów oparta na własności, bogactwie, ideologii jest słabsza uiż w wielu reżimach autorytarnych. W polityce ta pcytkość społeczeństwa obywatelskiego stwarza problemy, ponieważ trudno jest reprezentować amorficzne grupy - w takiej sytuacji ważnymi podziałami łatwo stają się podziały emiczne. Robertowi D. Putnamowi (por. 1995b) udało się wykazać istnienie bezpośredniego związku między sprawnością demokratycznych rządów regionalnych we Włoszech a obywatelskim charakterem społeczności: im bardziej obywatelski region (im bardziej ludzie ufają sobie i wspomagają się wzajemnie, im liczniejsze są stowarzyszenia), tym bardziej sprawny rząd, i to niezależnie od poziomu rozwoju gospodarczego. Związek ten ma wielorakie konsekwencje. Na przykład w regionach obywatelskich wierzy się w demokrację - w 1946 roku głosowano tam za republiką przeciw monarchii, a w 1991 toku za reformą wyborczą mającą zapobiec kupowaniu głosów. Ponadto w regionach obywatelskich powszechniejsze jest członkostwo w związkach zawodowych, a słabsza religijność i związek z Kościołem. W regionach nieobywatelskich dominuje poczucie bezsiły. Tamtejsi lokalni działacze ocenili politykę jako skorumpowaną. Ludzie nie ufają tam innym, nie przestrzegają kodeksu drogowego, za to są za surowym prawem i porządkiem; są też mniej zadowoleni z życia. Putnam wywodzi te różnice ze wzorów życia społecznego, które można prześledzić od wczesnośredniowiecznych Włoch. Dla okresu od połowy XIX wieku ma „twarde", statystyczne dane. Okazuje się, że tradycje obywatelskie w regionach i dzisiejsza obywatelskość są zbieżne: gdzie teraz Włosi są najbardziej obywatelscy, tam sto lat temu angażowali się w ówczesne formy stowarzyszeń. Co więcej, tradycje obywatelskie są dobrą podstawą przewidywania współczesnej obywatelskości i obecnego poziomu gospodarczego (a na podstawie poziomu rozwoju gospodarczego z początku wieku nie da się dobrze przewidzieć ani współczesnej obywatelskości, ani nawet obecnego poziomu gospodarki). To zatem tradycje obywatelskie wpcywają na gospodarkę, a nie odwrotnie. I to one przesądzają o efektywności oraz trwałości demokratycznych rządów. Na marginesie już tylko warto przypomnieć scynną, ale nigdy gruntownie nie przedyskutowaną, tezę Stefana Nowaka (por. 1979) o socjologicznej próżni między grupami pierwotnymi a poziomem pozytywnie postrzeganego narodu i odrzucanego państwa. Doświadczenie Solidarności używane było zarówno do krytyki tej tezy (nie było próżni, skoro powstała Solidarność), jak i do jej podtrzymywania (była próżnia, skoro Solidarność tak łatwo uległa). Do wszystkich tych tez i interpretacji - Llnza i Stepana, Putnama oraz Nowaka - nawiązujemy w dalszych rozdziałach książki.

po)mej legie iązki

arne lacja vielu i ego w taczpO-

nych el ski ojsze .omu 'kład ~ano

tjącą

niejązek

ttejsi tam wem ożna

XIX lskie naj-

sto1ania awie lzieć

). To , one

enie różni

4. Herbert Kitschelt (por. 1992) podjął próbę sformułowania teorii wyjaś­ proces kształtowania się systemów partyjnych po upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. Partie i relacje partii ze społeczeństwem są w centrum jego zainteresowania, a w tle czy raczej u podłoża - jako założenie tej toorecycznej koncepcji - toczy się proces odchodzenia od gospodarki posiadanej i sterowanej przez państwo do gospodarki rynkowej. Dlaczego to jednak partie polityczne umieszczone są w centrum uwagi? Otóż stanowią one - wraz z wyborami i władzami ustawodawczymi - metalnstytucję demokratycznego podejmowania decyzji: a) partie zajmują się wieloma sprawami (a nie jedną czy jakimś zakresem spraw, jak grupy interesu); b) robią to systematycznie (a nie, jak ruchy społeczne, od czasu do czasu); c) zwracają się potencjalnie do wszystkich (a nie do jakiegoś segmentu społeczeństwa czy grupy interesu); d) uczestnicząc zaś we władzy, mają szanse choć częściowo realizować swoje programy (a nie, jak ruchy społeczne, tylko nagłaśniać problemy) . Za partiami, jako swego rodzaju superinstytucją demokracji, przemawiają więc ich funkcje: formułowanie złożonych programów, równe i powszechne prawo ich wybierania oraz uzyskiwanie poprzez wybory i parlamentarną większość oraz poprzez tworzenie rządu bądź uczestniczenie w koalicji rządzącej - sposobów realizacji swych programów. Żadna inna forma społecznego czy politycznego działania nie ma wszystkich tych właściwości zarazem. Kitschelt wyróżnia trzy abstrakcyjne wymiary, zredukowane następnie do dwóch, wokół których organizują się podziały polityczne: a) wymiar proceduralny, który przebiega od autorytaryzmu (ekskluzywne prawo do uczestniczenia w systemie politycznym oraz hierarchiczny i scentralizowany sposób podejmowania decyzji) do libertarianizmu (inkluzywne prawo do uczestniczenia w systemie politycznym oraz partycypacyjny i zdecentralizowany sposób podejmowania decyzji); w demokracjach Zachodu autorytarny był, wedle Kitschelta, Kościół katolicki, a libertariańska - klasa pracująca; b) wymiar dystrybucyjny, który przebiega od politycznej do rynkowej dystrybucji środków. Ten abstrakcyjny układ odniesienia (rozrysowany na przecinające się pod kąieru prostym osie) „tłumaczy się" na konkretne konflikty i podziały na przykład w kwestii relacji państwo-Kościół (Kościół - zdaniem autora - optuje za rozwiązaniami autorytarnymi), ochrony praw człowieka, funkcjonowania demokracji (libertarianizm opowiada się za samorządem, silnym parlamentem i słabą niającej

egzekutywą)'.

ŁfOdU

do o jej

5 W późniejszej pracy Kiischelt (por. 1994a, s. 23) po prostu wymienił różne składniki stanowiska libertariańskiego w krajach postkomunistycznych: „[„.] stanowisko libertariańskie oznacza, że byH komuniści nie powinni być dyskryminowani, chyba że popełnili przestępstwa

oraz

w świetle praw obowiązujących w ich dawnym reżimie. Podsumowując, stanowisko libertariańskie Sprzćciv;da się zatem rygorystycznej dekomunizacji na rzecz «grubej kreski» (Mazowiecki) \V stosunku do przeszłości, sprzeciwia się wpływowi Kościoła na szkoły, ogranicza zakres restytucji dawnej

10

Kitschelt twierdzi, że decydująca jest pozycja partii na osi „autorytaryzm-libertarianizm", ponieważ na jej podstawie możemy przewidzieć pozycję partii na wymiarze dystrybutywnym. Wystzrczy zrozumieć, że stanowisko libertariań­ skie (otwarte, partycypacyjne) zwiększa niepewność co do przyszłego podziału „wypłat" wynikłych z politycznego procesu. Obrońcy status quo na wymiarze dystrybutywnym są przeciwni libertariańskiemu otwarciu, ponieważ w nieprzewidywalny sposób zmienia ono przyszły rozdział środków. Jeśli status quo polega na alokacji rynkowej, takjak w krajach demokratycznego kapitalizmu, to zwolennicy rynku będą autorytarni i partykularystyczni. Jeśli status quo polega na alokacji nierynkowej, tak jak to było w krajach postkomunistycznych, to jego obrońcy - przeciwnicy systemu rynkowego - będą autorytarni i partykularystyczni. Pierwsza hipoteza o konfiguracji systemów partyjnych w postkomunistycznych demokracjach głosi, że wychodząc od systemu alokacji nierynkowej, zwolennicy rynku będą także za kosmopolitycznym i libertariańskim otwarciem społeczeństwa, natomiast obrońcy alokacji nierynkowej będą przeciwni · otwarciu społeczeństwa, odwołując się do niepokojów zwolenników alokacji nierynkowej. Nawet siły antykomunistyczne, ale autocytarno-partykularystyczne, jak na przykład siły nacjonalistyczne czy Kościół katolicki, będą- na mocy logiki swojego rozumowania - raczej hamulcami niż katalizatorami wprowadzenia alokacji rynkowej 6• Tak przedstawia się przestrzeń współzawodnictwa partii. Jednak siła wyborcza partii jest uzależniona od rozkładu wyborców, a rozkład ten zależy od rozwoju ekonomicznego i zamożności, które powodują przesunięcie ku biegunowi libertariańska-partycypacyjnemu. Rozwój ekonomiczny, przynosząc dostatek, czas wolny, wyższe wykształcenie i zdolności poznawcze, podmywa strategie kolektywistyczne, a sprzyja strategiom indywidualistycznym i libertariańskim. Druga hipoteza głosi właśnie, że tam, gdzie rozwój ekonomiczny jest słabszy, większość wyborców będzie bliżej bieguna autorytarnego; tam, gdzie rozwój ekonomiczny jest bardziej zaawansowany, większość wyborców będzie bliżej bieguna libertariańskiego. Reszta jest prostą konsekwencją tych dwóch hipotez. W Europie Środkowo­ -Wschodniej systemy partyjne będą skoncentrowane wokół osi, której biegunami są stanowiska rynkowo-libertariańskie versus antyrynkowo-autorytzrne7 • Syswłasności kościelnej.

popiera wyrównywanie pozycji kobiet na rynkach pracy i aborcję na życzenie, popiera liberalne prawo do demonstrowania. wolne media niekontrolowane prLez rząd (włącznie z lewicą) oraz: skłania się raczej ku docenianiu obywatelskich wolności oskarionych o pnestępstwa i ich prawa do sprawiedliwego procesu niż ku sprawnemu wykryciu i ukaraniu przestępstw [...]''. 6 W demokracjach rozwiniętego kapitalizmu obrona alokacji rynkowej wiąże się z nową prawicą (New Right), to jest róWnież z nacjonalizmem, paternalizmem w rodzinie i w stosunkach między płciami (gender relations), a także z zamknięciem na nowe kwestie (ekologii, polityki międzynarodowej)~ nowa lewica (New Left) podważa alokację rynkową, oraz domaga się rozszerzenia zasięgu i zmniejszenia centralizacji podejmowania decyzji. 1 Na Zachodzie wokół osi. której biegunami są stanowiska antyrynkowo-libertariańslde versus prorynkowo--autorytame.

·zm..

temy partyjne w krajach regionu będą się różniły rozlokowaniem elektoratu w tej

>artii

przestrzeni, co zależy od poziomu industrializacji: tam, gdzie rozwój ekonomicz-

rlań­

ny jest zaawansowany, jak w Czechach, większa część elektoratu i więcej partii skOncentruje się przy biegunie rynkowo-libertariańskim; gdzie industrializacja jest nurlej zaawansowana - przy biegunie antyrynkowo-autorytarnym. populiscycznym. Na Węgrzech, w Polsce, Bułgarii, Słowacji, Słowenii i Chorwacji, a przede wszystkim w Rumunii, Albanii i Serbii powstaną silne partie autorytarno-aniyrynkowe'. Nie przesądzamy tu, czy ta koncepcja trafnie opisuje i wyjaśnia konfiguracje systemów partyjnych w krajach demokratycznego kapitalizmu. Nie przesądzamy również, czy „chwyta" ona polityczne podziały początkowego okresu kształ­ towania się systemów partyjnych w krajach postkomunistycznych - Kitschelt uwzględnił tylko pierwsze demokratyczne wybory w poszczególnych krajach (w przypadku Polski - wybory prezydenckie 1990 roku i wstępne wyniki wyborów parlamentarnych 1991 roku). Dyskusji podlega natomiast cały teoretyczny model Kitschelta. Czy, po pierwsze, nie jest to w gruncie rzeczy teoria monokauzalna? Wbrew wadze przypisywanej przez autora wymiarowi „autorytaryzm-libertarianizm", to rozwój ekonomiczny wyjaśnia niemal wszystko: układ sił partyjnych oraz rozkład społecznego poparcia w XIX wieku, i w demokracjach końca XX wieku, i w demokracjach powstających w krajach postkomunistycznych. Wyjaśnia, skoro -poprzez dostatek, wyższe wykształcenie, czas wolny- przybliża społeczeństwa do bieguna libertariańskiego. Nawet jednak gdyby zgodzić się, że wymiar „autorytaryzm-libertarianizm'' jest słabszą osią całego układu odniesienia, a wręcz pochodną rozwoju gospodarczego, to czy, po drugie, nie ma on ideologicznego charakteru? Wbrew definicyjnym określeniom autora wymiar „autorytaryzm-libertarianizm" nie sprowadza się w jego analizach do kwestii proceduralnych (bardziej ekskluzywnego i scentralizowanego lub bardziej otwartego i partycypacyjnego sposobu podejmowania decyzji). Zresztą, im więcej Kitschelt wyjaśnia, tym gorzej. Dlaczego niewyłączanie z życia publicznego byłych komunistów i ograniczanie Kościoła ma być jednakowo libertariańskie? Dlaczego tym pierwszym trzeba - po Norymberdze - udowadniać popełnienie przestępstwa w świetle komunistycznego prawa, a temu drugiemu należy ograniczać odzyskiwanie własnoś­ ci9? Nie ma na to innej odpowiedzi niż głębokie przekonania autora co do natury komunizmu, który udał się nieszczególnie, i natury Kościoła, który jest złem absolutnym. Kitschelt nie przewiduje nawet możliwości, że pewne ruchy społeczne i treści ideologiczne mają różne znaczenie w różnych kontekstach, na przykład nacjonalizm jest dla niego autorytarny z mocy definicji: i ·wtedy,

ziału

iarze ~wi­

ga na

Ulicy

okacji ·ońcy

tycz.. JWej,. twar-

:;iwni

ikacji .

czne,

logiki zenia

:

siła

żyod

guno.tatek, ategie 1skim. lbszy, ozwój bliżej

kowo-

unami

. Sys- : ~czenie. vłącznie ;tęp

I

stwa

[.„)".

z nową sunkach polityki zerzenia e versus

8 Zgodnie z tą hipotezą Kirschelt przewidywał, że po rozpadzie ZSRR powstaną reżimy autorytarne, etnicznie ekskluzywistyczne, antyrynkowe, a rządzący komuni~ci przyjmą taki właśnie sposób legitymizowania swojej władzy.

9

Por, przypis 5, s. 41.

gdy większość uciska mniejszość, i wtedy, gdy mniejszość chce się „wybić na niepodległość". Kitscheltowski libertarianizm jest zatem konstrukcją ideologiczną.

Czy, po trzecie, ściśle ogólny charakter teoretycznego modelu Kitschelta nie stanowi raczej jego wady niż zalety? Jeśli osie współzawodnictwa i społeczna · baza partii są takie same na Zachodzie i na Wschodzie, w Stanach Zjednoczonych, we Francji i Niemczech, a także w Polsce, Czechach i Bułgarii, to skąd się bierze cala różnorodność partii i systemów partyjnych? Paradoksalnie, zastosowanie Kitscheltowskiego modelu do państw Europy Środkowo-Wschodniej ułatwi~ potwierdzenie jego ogólności. Kraje tego regionu, mimo głębokich różnic, które je dzielą, mają ze sobą wiele wspólnego. W tym samym czasie dostały się pod panowanie sowieckiego imperium, które narzuciło im identyczny model gospodarki i ustroju politycznego, a po czterdziestu czterech latach wspólnych losów · odzyskały suwerenność wraz z takimi samym bądź podobnymi problemami do rozwiązania. Rzadko, jeśli w ogóle, zdarza się, by działało tyle czynników ujednolicających warunki, w których grupie krajów przychodzi podejmować reformy. Z tych względów podjętą przez Kitschelta próbę sformułowania teorii wyjaśniającej proces formowania się systemów partyjnych po upadku komunizmu uważamy za nieprzekonującą, choć nie odmawiamy jej pewnych walorów · opisowych, a do niektórych hipotez szczegółowych jeszcze powrócimy. 5. Na koniec tej części rozważań odwołamy się do przypadku Irlandii, której system partyjny od lat wzbudza zainteresowanie i dyskusje. Ruch na rzecz autonomii, a potem niepodległości Irlandii doprowadził do proklamowania Republiki Irlandzkiej i antybrytyjskiego powstania (1919-1921), które zakoń­ czyło się traktatem o utworzeniu Wolnego Państwa Irlandzkiego (jako dominium brytyjskiego) i Irlandii Północnej. Wynik ten podzielił ruch na stronnictwo traktatowe, z którego powstała partia Fiue Gael - Szczep Gaelitów (bardziej skłonna do kompromisu i współpracy z Wielką Brytanią), i antytraktatowe, 1 z którego powstała Fianna Fai! - żołnierze Przeznaczenia {opowiadająca się za , pełną suwerennością i zjednoczeniem obu części wyspy). Od tamtej pory partie te i cieszą się znacznym poparciem wszystkich warstw społecznych. Na przykład w 1969 roku 37% kategorii określanej mianem professional and managerial l (profesjonaliści i menedżerowie) głosowało na Fianna Fai! i dokładnie tyle samo (37%) na Fine Gael, a w 1989 roku poparcie tej kategorii dla obu partii wyniosło, : odpowiednio, 32% i 35%. Robotnicy częściej głosowali na Fianna Fai!, ale i Fine , Gae! uzyskiwała niemałe poparcie z ich strony (w 1969 roku i w 1989 roku 1 glosowało na nią 21 % robotników wykwalifikowanych). Chłopi posiadający . większe gospodarstwa głosowali na Fianna Fai!, a posiadający gospodarstwa mniejsze - na Fine Gael, ale w 1989 roku chłopi łącznie glosowali na Fianna Fili w 43%, a na Fine Gael w 39% (por. Laver 1992, s. 361). Zatem, choć preferencje partyjne poszczególnych warstw społecznych nie są identyczne, a ponadto nieco fluktuują i zmieniają się w czasie, obie główne partie mają zakorzenienie

l

i

'Ybić

eolo-

tanie :czna nych, oierze "'anie atWi? óreje ; pod

ospoosów

ni do

lików 1ować teońi

1unizlorów

and ii, rzecz·

wania akoń­

inium

1ictwo rdziej

Ltowe, się

za

irtie te :ykład

gerial ~samo

riosło,

i Fine i roku :lający

arstwa 1a Fail crencje r nieco 'nienie

. poparcie we wszystkich warstwach i grupach społecznych. Rządzą też na zmianę ~czasem w koalicji z Partią Pracy). Są autorzy, na przykład Michael Laver (por. l992), którzy przekonują, że system partyjny Irlandii nie jest aż tak unikatowy, jak mogłoby się wydawać: Fianna Fail pełni bowiem funkcję partii chrześcijańsko­ -demokratycznej, a Fine Gael funkcję partii ekonomicznie bardziej liberalnej. Pewne podobieństwa funkcjonalne między partiami różnych systemów partyjnych są prawdopodobnie nieuniknione, nie decydują one jednak o podobieństwie partii czy motywacjach jej elektoratu. Co więcej, analizy samego Lavera pokazują, że choć oferta partii lewicowych jest w Irlandii bogata (Labour Party, Workers' Party, Democratic Socialist Party), to są one popierane przez niewielki odsetek elektoratu, który niezmiennie dzieli swe poparcie między - przede wszystkim - Fianna Fai! i Fine Gaci. Z kolei analizy Petera Maira (por. 1992, s. 483-410), łączące strukturę społeczną z partiami, ukazują, że w Irlandii istnieją „obiektywne" warunki polityki klasowej: klasa robotnicza, która ma rozwiniętą samoświadomość, tzn. identyfikuje się z working class i jest w znacznym stopniu „uzwiązkowiona". A jednak „[„.] wszelkie związki, jakie istnieją między społecznymi podziałami z jednej strony, a preferencjami partyjnymi z drugiej strony, są w najlepszym razie zupełnie marginesowe" (tamże, s. 392). Mair tłumaczy to między innymi dziedzictwem przeszłych konfilktów i podziałów. Krótko mówiąc - historią. Obie główne partie wyrosły z historycznego konfliktu. Powstałe wtedy strony, wytworzone identyfikacje - zahartowane temperaturą autentycznych, zbiorowych emocji i biegiem wydarzeń - okazały się trwałe. Fianna Fail zdołała wytworzyć rodzaj narodowej i katolickiej mobilizacji oraz takąż definicję sytuacji, którą przez lata podtrzymywała (pomagał jej w tym z pewnością podział wyspy i istnienie Irlandii Północnej). Można powiedzieć, że wydarzenia zakorzenione w wojnie o niepodległość Irlandii i kończąi:ym tę wojnę traktacie stały się swoistym stemplem historii, który, nieco tylko wytarty, wciąż kształtuje polityczne strony, wciąż określa polityczną scenę. Byłaby to sytuacja różna od opisywanej w hipotezie zamrożenia, kiedy to stopniowo kształtujące się relacje między warstwami społecznymi a partiami powoli krzepły, kostniały, aż wreszcie zastygły. W przypadku Irlandii mielibyśmy do czynienia raczej z hipotezą zakrzepnięcia (hardening hypothesis), kiedy to konkretny historyczny konflikt, opowiedzenie się po jednej z dwu stron zastygło od razu. Od kończącego wojnę traktatu minęło ponad siedemdziesiąt lat, sytuacja się zmieniała, Irlandia uzyskała pełną niepodległość, ale podział pozostał - uformowane wtedy strony trwają do dziś. Przywołanie przypadku Irlandii było nam potrzebne do sformułowania hipotezy, „z ducha" Lipseta i Rokkana, że samo wydarzenie historyczne - a ściślej, seria wydarzeń: mniejszy lub większy opór społeczeństwa obywatel· skiego, upadek komunizmu, wysiłek przechodzenia do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej, tak jak niegdyś reformacja i kontrreformacja czy narodowe rewolucje XIX wieku wytworzyło społeczne podziały, uformowało partie i systemy partyjne Europy Środkowo-Wschodniej, a w każdym razie Polski.

Histońa

opowiada scenańusze powstawania tych podziałów, ich przekładania na stanowiska polityczne, ich instytucjonalizacji w partie; ukazuje rolę jednostek i elit oraz dokonanych przez nie wyborów. Zadaniem badań socjologicznych jest ukazanie społecznego charakteru podziału dokonanego przez historię.

* Proces przechodzenia od ustroju totalitarnego do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej jest z pewnością przemianą na miarę rewolucji XIX wieku. Nie ma jednak teońi przejścia, analogicznej do teońi Lipseta i Rokkana, i nieliczne są teoretyczne hipotezy, które podziały społeczne - sprzed totalitaryzmu, po nim odziedziczone (na przykład zróżnicowana kondycja społeczefistwa . obywatelskiego) czy tworzące się w procesie odchodzenia od niego są ważne dla procesu powstawania partii i ksztaltowania się systemu partyjnego. Nasza pierwsza hipoteza, wzorowana zresztą na teońi Lipseta i Rokkana, głosi, że: • to sarno wydarzenie historyczne - upadek komunizmu i przechodzenie do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej - wytworzyło społeczne podziały i uformowało partie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce. Druga hipoteza, odwołująca się do wielu autorów i różnie zresztą przez nich formułowana, głosi, że:

• obywatelski charakter nym i demokracji.

społeczności

powinien

sprzyjać

partiom politycz..

Partie jako pochodne podziałów społecznych Podejście historyczne wymaga obszernej i szczegółowej wiedzy historycznej, a także niebagatelnych zdolności jej syntetyzowania. Socjologowie zaś długo zadowalali się uog6lnieniarni swoich badań. 1. Lipset w Homo politicus pisał, że nawet jeśli partie utrzymują inaczej, to „reprezentują interesy różnych klas" (por. 1995, s. 235). Twierdził też, że wprawdzie istnieją wyjątki, ale reguła jest taka: „grupy o niższych dochodach głosują na partie lewicowe, natomiast grupy o wyższych dochodach - głównie na partie prawicowe" (tamże, s. 239). Twierdzenia te stanowią tyleż podsumowanie wyników ówczesnych badań, ile artykulację paradygmatycznej interpretacji zachowań wyborczych i - szerzej -postaw politycznych. W socjologii powszechnie przyjmowano, że ze strukturą społeczną związane są interesy klasowe, ekonomiczne - które wpływają na postawy i ujawniają się w zachowaniach wyborczych, a partie polityczne te interesy po prostu reprezentują. 2. Paradygmat „struktura a postawy" dominował też w polskiej socjologii. Zrekonstruował go i poddał krytyczntj analizie Tadeusz Szawiel (por. 1982). W skazywał on, że struktura społeczna rozumiana jest ateoretycznie, jako schemat stratyfikacyjny, wedle rozmaitych cech (wykształcenia, zawodu, dochodu itp.).

.ana >Stek I jest

troju ieku. :ana, u:yzstwa ażne

!asza ~e:

ie do ziały

·lsce. nich

tycz.

ryczlługo

ej, to Ż, że

idach de na vanie ~tacji

zech;owe, niach

logii. 982), temat itp.).

ponieważ związki tych cech ze sobą były w Polsce słabe i słabsze niż w innych Jdarka, generująca strukturę i interesy; b) kategońe i grupy społeczne, rozłokcr wane w strukturze, a w związku z tym mające określone interesy, co kształtuje ich postawy, oraz c) partie reprezentujące interesy określonych grup w zamian za kh poparcie wyborcze. Tymczasem „interes" nie jest pojęciem jasnym (por. Sartori 1968). Czy oznacza ono interes ekonomiczny, czy też percepcję interesu własnego przez działający podmiot? A jeśli interes ekonomiczny, to czy a) rekonstruuje go obserwator (i ten· zrekonstruowany interes może być fantastycznie odległy od postrzeganego przez podmiot), czy też b) obserwator arbitralnie uznaje, że interes wyrażony jest jakoś zmierzonym dochodem? Tylko gdy c) interes jest rozumiany jako postrzegany przez podmiot, może on motywować zachowania wyborcze. W pierwszych dwóch sytuacjach to badacz decyduje, co jest czyimś interesem (i na ogół jest to wskaźnik dobrze mierzalny); w trzecim przypadku może się okazać, że interesy nie są wyraźnie postrzegane czy rozumiane jak gdyby nie istniały. Pomijamy tu fascynujący skądinąd problem, dyskutowany od wielu już lat w różnych dziedzinach (w filozofii, psychologii, ekonomii, teorii gier), w jakim stoprdu ludzkie działarde w ogóle można wyjaśnić w kategońach osobistej,

egoistycznej wręcz korzyści-interesu. Warto jednak wspomnieć, iż Amartya Sen,: laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, w klasycznym już artykule Ratio, nal Fools: A Critique of the Behavioral Foundations ofEconomic Theory (1977) twierdził, że własny interes jest jednym z powodów działania i że równie dobrym motywem może być altruizm, lojalność, poczucie obowiązku wobec na przykład rodziny czy klasy, a także wartości religijne lub zaangażowanie polityczne. W swoich późniejszych pracach Sen wielokrotnie wracał do tej problematyki, ukazując jej złożoność. Zwracał między innymi uwagę, że interes może obejmować identyfikację: „Cz.lanek jakiegoś zespołu, który dąży do realizacji interesów tego zespołu, nawet jeśli nie jest to dla niego najlepsze [.„] niekoniecznie działa wbrew «Własnemu» interesowi rozumianemu szerzej. Dzieje się tak [.„] ponieważ wybór działań może być postr.regany jako wybór grupy i «własny» interes w tym kontekście może angażować odpowiednio szersze poczucie tożsamości. [.„] W wyjaśnianiu zachowania wyborców w wyborach krajowych bądź robotników pracujących w zespole bez nadzoru, lub żołnierzy na polu bitwy, problem tożsa­ mości ma oczywiste znaczenie, tak jak i w kontekście rodziny. W rzeczy samej, kwestia tożsamości jest bardzo ogólna i wymaga znacznie bardziej obszernych badań niż podejmowane" (Sen 1986, s. 350-351). Marny zatem problem węższego i szerszego rozumienia interesu oraz określenia relacji interesu i tożsamości. Tę samą w gruncie rzeczy problematykę egoistycznego interesu i współ­ działania - Robert D. Putnam (por. 1995b) analizował w kontekście par excellence socjologicznym, poszukując wyjaśnienia obywatelskiego charakteru Północy Włoch i nieobywatelskiego charakteru Południa. Za teorią gier przypomniał, że jeżeli aktorzy nie potrafią zaangażować się na rzecz innych, to stracą wiele okazji odniesienia wspólnych korzyści, co jest smutne, ale racjonalne. Zwracał jednak uwagę, że współpraca występuje częściej, niż wynikałoby to z teorii gier - zwłaszcza w społecznościach o znacznym kapitale społecznym w postaci norm wzajemności i sieci obywatelskiego zaangażowania. Najważniej­ szym składnikiem tego kapitału jest zaufanie. To ono niejako napędza współpracę (oraz przepływ informacji, przenoszenie się wzorów współpracy itp.), a współ­ praca powiększa z kolei zaufanie; koszty wyłamania się z takiej społecznej sieci rosną. Zatem od społecznego kontekstu zależy, do jakich działań motywuje interes: do współdziałania („własny" interes w tym kontekście może angażować odpowiednio szerszą tożsamość) czy do egoistycznego „pilnowania swego". Włodzimierz Wesołowski rozważał problematykę interesów w kontekście transfonnacji. Wychodząc od trzech teoretycznych koncepcji - liberalnej, Marksowskiej i Weberowskiej - rozumie on interes jako zjawisko dwoiste, , obiektywno-subiektywne: „Interes to jest jakby cecha przydana określonemu · stanowi i procesowi. Stan lub proces zaspokajają aktualne lub potencjalne, lecz zawsze w świetle czyjejś oceny, jakieś potrzeby lub dążenia" (1995, s. 3). Cytowany autor 'sądzi, iż analizując interesy w procesie transformacji, należy zwracać uwagę na rn'teresy już istniejące, dopiero wyłaniające się i „potencjalnie" możliwe oraz brać, pod uwagę zarówno namacalne potrzeby, jak i poglądy na temat tego, co jest korzystne i jak można o to zabiegać (byłby to ów subiektywny

1

1Sen, 1atio, l977) brym ykład

czne.

!tyki,'

'imoesów Iziała ewaź


Jków ożsa­

amej, :nych -ższe~

1ości. ·spół-

·

' par kteru

iypo;tracą

1alne. by to znym tniejpracę

•spół­

sieci •wuje ować J".

.kście '

alnej,

?

oiste, -; nemu 1

lecz

s. 3). ałeży

lnie"

iy na ywny

wymiar interesu). W procesie transformacji: a) już dokonała się destrukcja pewnych interesów (na przykład interesu partokracji czy interesu pracowników najemnych polegającego na pewności zatrudnienia); b) trwa walka o przeniesienie starych interesów w nową rzeczywistość (na przykład walka o przeniesienie interesów branżowych); c) dokonuje się teź transmutacja interesów, czyli ich przeniesienie i zarazem zmiana: na przykład w przypadku warstwy chłopskiej interes polegający na obronie własności ziemi ustępuje miejsca interesowi w postaci określonej polityki rolnej (kredyty, cła), a w przypadku nomenklatury interesy związane z dotychczasowymi zasobami ustępują miejsca interesom powstałej warstwy przedsiębiorców, którzy kapitał społeczny (powiązania koleżeńskie, dostęp do informacji gospodarczej czy do kredytów) zdołali przekształcić wkapitał ekonomiczny. Z kolei transgresyjny charakter interesów pewnego typu polega na tym, że są one wyobrażone, że nie istnieją namacalnie. Przykładem interesu o charakterze transgresyjnym może być prywatyzacja usług leczniczych: nie została jeszcze przeprowadzona i trzeba sobie wyobrazić, czy byłaby w czyimś interesie, czy nie. Na pewno są zarówno tacy lekarze, i pacjenci, którzy wyobrażają sobie, że byłaby to zmiana dla nich korzystna, jak i tacy, którzy obawiają się jej jako niekorzystnej, a wręcz krzywdzącej. Wesołowski uważa, że jasność widzenia złożonych ciągów przechodzenia ze stanu do stanu zależy od jasności przedstawianych społeczeństwu programów, a z tym nie jest w Polsce najlepiej. Dlatego „[.„] zwykły człowiek ma trudności z intelektualnym opanowaniem rzeczywistości: zrozumieniem tego, co faktycznie było w przeszłości, tego, co się obecnie dzieje i tego, co się stanie lub stać może w przyszłości. Ten ogólny stan kognitywnej bezradności odciska swe piętno na percepcji i zrozumieniu grupowych interesów. Występuje możliwość równoległych i równoczesnych stanów zalążkowych rozmaitych percepcji. Która percepcja ostatecznie i mocno skrystalizuje się, wypierając pozostałe, to zależy od calej konstelacji czynników" (tamże, s. 14). Istnieją interesy (egzystencjalne), które nie wymagają rozumowań, by je sobie uświadomić. Ale dla transformacji właściwe są interesy (także pragmatycznie kalkulowane), które odnoszą się do stanów przyszłych i wymagają wyobrażenia sobie etapów przechodzenia od stanów obecnych do przyszłych. W Polsce interesy te kształtują się woino, ponieważ słaba jest refleksja nad rzeczywistością, a jednocześnie strukturyzują ją różnorakie impulsy ideologiczne i polityczne. 4. Herbert Kitschelt umieścił problematykę interesów w kontekście jeszcze bardziej specyficznym- procesu formowania się systemów partyjnych po upadku komunizmu w Europie· Środkowo-Wschodniej. Jego tezą jest, że zachowaniami wyborczymi sterują - ku partiom antyrynkowa-autorytarnym lub rynkowo-libettariańskim - interesy. Są to jednak całe konstrukty: jeśli poprzednio ktoś posiadał znaczne zasoby, które obecnie potrafi przekształcić w zasoby liczące się w nowym ładzie ekonomicznym, to będzie popieral partie rynkowe; ci zaś, których zasoby okazały się ,,niewymienialne" lub którym brakuje zdolności ich przekształcenia w obecnie liczące się zasoby, będą glosować na partie antyrynkowe. Zasoby „sprzed upadku" mogą być dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, są to zasoby organizacyjne, związane z pozycją zajmowaną przez jednostkę w struk-

turach organizacyjnych komunistycznego porządku. Wyższa pozycja w tych strukturach to większe zdolności organizacyjne to kontakty, zdolności interpersonalne, umiejętność zawierania taktycznych koalicji i zdobywania strategicznych informacji - które przydają się także przy przechodzeniu do kapitalizmu. Takimi zasobami wyróżnia się dawna partyjna nomenklatura, którn dobrze sobie radzi także w nowym ładzie ekonomicznym. Po drugie, są to zasoby osobiste, niezależne od pozycji. Wiedza, wyżsU; wykształcenie, znajomość języków obcych, prawa, księgowości, a nawet udział w drugim obiegu ekonomicznym stanowią ceune zasoby w powstającym ładzie rynkowym. Takimi zasobami wyróżniają się specjaliści (professionals). Trzeba zatem: a) określić model struktury społecznej sprzed upadku Naz zidentyfikować kategorie i grupy o różnych zasobach i zdolnościach przekształ­ cania owych zasobów w zasoby cenne w nowym ładzie ekonomicznym; b) okreś­ lić, jakie powinny być w związku z tym „obiektywne" orientacje - interesy tych kategorii i grup wobec rynku; c) sprawdzić, czy pozycja w strukturze społecznej, interes i faktyczne zachowania wyborcze są skorelowane. Kitschelt następująco uszeregował kategorie społeczne ze względu na posiadane zasoby organizacyjne i indywidualne oraz ich „wymienialność" na zasoby cenne w gospodarce rynkowej: a) na czele, jako mający największe zdolności uczestniczerńa w gospodarce rynkowej, znajdują się menedżerowie wielkich zakładów państwowych {znaczne . zasoby organizacyjne i spore - indywidualne) oraz specjaliści {znaczne zasoby indywidualne i spore - organizacyjne); b) za nimi lokuje się inteligencja administracyjno-techniczna, a po części także nomenklatura {niejednolita pod względem zdolności znalezienia się w nowej rzeczywistości);

znajduje się inteligencja humanistyczna (która walczyła • ale której pozycja i kapitał kulturowy zdewaluowały się); d) tuż za nią jest lokalny aparat partyjny, niżsi urzędnicy, wykwalifikowani robotnicy, rynkowo zorientowani rolnicy; e) niżej znajdują się szeregowi pracownicy służb specjalnych, policji politycznej itp„ do pewnego stopnia także zawodowi wojskowi, ale przede wszystkim robotnicy niewykwalifikowani, a nawet wykwalifikowani pracujący w przemyśle ciężkim; f) na końcu lokują się chłopi i robotnicy rolni oraz emeryci i renciści. Miejsce w tym uszeregowaniu zależy także od wieku {im starsi, tym dalej • w porządku). Ogólnie mówiąc, ci, którzy spodziewają się znaleźć wśród „wygranych", będą popierali partie rynkowo-libertariańskie, a ci, którzy spodziewają się znaleźć wśród „przegranych" - partie antyrynkowo-autorytarne. Kitschelt formułuje także, choć bez przekonania, hipotezy konlnrrencyjne 10• c) w

o

środku

wolność,

rn W późniejszej

pracy Herbert Kitschelt {por. 1994a. s. 2) łagodzi swoje stanowisko, wrecz: „Wyborcy muszą jakoś decydować między, z jednej strony, emocjami i wskazówkami psychologicznymi a, z drogiej strony, racjona.Jną kalkulacją". stwierdzając

Pierwsza głosi, że ludzie w sytuacji niepewności nie myślą w kategoriach rachowania i „ wymiany" zasobów - nie byłoby wtedy związku między strukturą społeczną a preferencjami politycznymi - z czasem jednak nauczą się oceniać swoje zasoby i zdobywać informacje o partiach, które takich jak oni promują. Droga głosi, że w sytuacji zamętu po upadku komunizmu i niepewności o przyszłość Judzie powrócą do zbiorowych identyfikacji spoza sfery społeczno-ekonomicznej - do identyfikacji religijnych, narodowościowych, etnicznych zamiast kierować się po Kitscheltowsku rozumianymi interesami.

tych perriczemu. obie ższe

faial tdzie

*

.oraz :ztał­ kreś-

.

tych znej,

'po" na ·

jarce 1czne tsoby

l

:zęści

IOW ej

czyła

:

lWani

>alicji ,rzede :ujący

ci. . dalej . wśród

:idzie-

owisko,

1ocjami

Podsumowując rozważania dotyczące po1ęc1a interesu i roli interesów (przedstawione w punktach 3 i 4), trzeba podkreślić, co następuje. Po pierwsze, „interes" jest pojęciem wielowymiarowym. Interes może być obiektywny lub (i) subiektywny, rozumiany węziej bądź szerzej (czasem tak szeroko, że zawierałby w sobie tożsamość grupową), krótko- lub długookre­ sowy (co w okresie transformacji oznaczałoby rozumienie złożonych sekwencji powiązanych ze sobą stanów). Mając świadomość tej wielowymiarowości, przyj· mujemy własne określenia. Po drugie, „interes" jest pojęciem kontekstowym - od społeczno-kulturo­ wego kontekstu zależy, co się komu opłaca, czyli co jest w czyimś interesie: postawy obywatelskie czy egoistyczne. Po trzecie, koncepcja Kitschelta abstrahuje od wielowymiarowego i kontekstualnego charakteru interesów. Zakłada się w niej, że interesy są obiektywne, ale zarazem ludzie (wyborcy) wiedzą, co leży w ich interesie. Ta wiedza i racjonalny przegląd oferty partyjnej stanowią podstawę dokonania wyboru - oddania głosu na konkretną partię. Tymczasem w sytuacji transformacji ludzie mogą nie wiedzieć, co jest ich interesem, jak do niego dążyć czy go realizować, a zwłaszcza które partie mogłyby się do tego przyczynić, co przekonująco ukazal Wesołowski. Po czwarte, Kitscbeltowska hipoteza konkurencyjna, według której ludzie w sytuacji niepewności nie myślą w kategoriach wymienialnych zasobów, ale uczą się tego w miarę upływu czasu, podważa założenie, iż interesy są obiektywne i zarazem ludzie wiedzą, co jest w ich interesie. Jeżeli muszą się tego uczyć, to znaczy, że obiektywne interesy nie są automatycznie uświadamiane. Jeśli nie dzieje się to automatycznie, to znaczy, że na proces uświadamiania sobie włas­ nego interesu mogą mieć wpływ społeczne definicje sytuacji i wyobrażenia, jak potoczy się ona dalej. A te nie muszą zależeć od pozycji w strukturze społecznej. Po piąte wreszcie, Kitscheltowska hipoteza konkurencyjna, w myśl której w sytua.cji zamętu i niepewności po upadku komunizmu nastąpi regres do zbiorowych identyfikacji spoza sfery społeczno-ekonomicznej - do identyfikacji religijnych, narodowościowych, etnicznych, ma charakter ideologiczny. Nie ma powodu, by w uświadamianym interesie ekonomicznym widzieć dojrzalszą, lepszą formę identyfikacji niż identyfikacja narodowościowa czy religijna. Jeśli ekonomista, Amartya Sen, gotów jest rozważać wpływ tożsamości dzia-

łającego

podmiotu na sposób rozumienia przezeń jego interesu, to tym bardziej socjolog nie ma powodu dawać pierwszeństwa interesom przed wszystkim innym - chyba że stoi na gruncie marksistowskim. 5. W paradygmatycznym sformułowaniu Lipseta, że grupy biedniejsze głosują na partie lewicowe, a grupy bogatsze na partie prawicowe (por. punkt 1) kryje się jeszcze jeden problem. Nie jest jasne, co to znaczy „partie lewicy" czy, ogólniej, „lewica" i „prawica". Problemem podziału na lewicę-prawicę zajmujemy się bardziej dogłębnie w następnych rozdziałach. Tu warto zwrócić uwagę na fakt, że panuje zgoda co do ekonomicznego kryterium tego podziału: prawica broni praw własności i rynku, lewica chce co najmniej regulować rozkład bogactwa i dochodów (por. Sartori 1968; Lijphart 1984, s. 128-129). Natomiast inne kryteria podziału są wątpliwe (por. Sartori 1968). Trudno za takie kryteriwn przyjąć a) optowanie za zmianą (wobec popierania status quo), ponieważ po zdobyciu władzy lewica staje si„ konserwatywna. Nie może nim być b) optowanie za zmianą w interesie upośledwnych, bo co wtedy zrobić z faszyzmem, nazizmem, peronizmem, które nie tylko uzyskały poparcie klasy robotniczej, ale ta!G!e wprowadziły pewne zmiany w interesie upośledzonych. Nie można też wykluczyć z lewicy c) dyktatur, ponieważ formą dyktatury był komunizm. Wydaje się zatem, źe lewica każdorazowo musi być rozpoznawana w konkretnym, historycznym, ideologicznym i politycznym kontekście. Wskazówka ta nie pozwala jednak ogólnie odpowiedzieć na ważne pytania. Dlaczego w niektórych krajach sympatie robotników kierowały się ku komunistom, w innych - ku socjalistom, a w jeszcze innych - ku żadnej z tych sił? W jakich warunkach protest upośledzonych wyraża si" na prawicy? I wreszcie, czy podział na lewicę-prawi"-" ma sens w krajach postkomunistycznych, w tym w Polsce? Na to ostatnie pytanie próbujemy odpowiedzieć w rozdziale piątym. 6. Niezależnie jednak od tego problemu Sartori (por. tamże) przeprowadził zasadniczą krytykę całego paradygmatu „struktura a postawy". Zwrócił uwagę na wieloznaczność podstawowych pojęć, takich jak klasa, wal.ka klas (czy pojmuje się ją jako grę o sumie zerowej, czy też nie?), konflikt, interes (rozumiany jako interes ekonomiczny czy jako interes postrzegany przez działającego aktora?) oraz na niejasność podstawowych relacji, takich jak na przyldad relacja reprezcntacji (czy klasa w ogóle może być reprezentowana przez tak złożoną organizację, jaką jest partia?). Przede wszystkim jednak zgromadził argumenty przeciwko uporczywie utrzymującemu siiiwsoCjologii przekonaniu~-iestTiiktiira sp'ołeczno­ ··..ek:oiiorniczna· sp0leczeńshva determinuje system parfyjiiy. M:ialyby tym świactczyć zacliowailla Wyborcze zgodne z zajmowaną pozycją społeczną, czyli, mówiąc technicznie, korelacja pozycji i glosowania. Tymczasem takie podejście: l'i); pomija inne determinanty zachowań wyborczych, na przykład przynależ'/ ność związkową czy wyznanie, które w wielu krajach okazują się równie ważne, a nawet ważniejsze niż pozycja społeczna; \hl) w jego rantach nie sposób wyjaśnić, dlaczego w niektórych krajach roboiii.icy dzielili swoje poparcie między partie socjalistyczne a komunistyczne i od czego ono zależało;

p p k p

u

" ~

(

k n

ti d n n

e: e

·

z lt p

"

1" ·

li SI

·

n

l

n

o

,

SI

l' L

la

.· ;;): nie sposób też wyjaśnić, dlaczego w Anglii, stanowiącej ulubiony p~Jdiid autorów tego podejścia, konserwatyści, a więc klasowa mniejszość,

l

potrafią przyciągać głosy

)

"

I-

l-

l-

d

;(

n )-

~

n,

J-

IĆ

n, n, łic

:ie

ze ża.

eh

>O-

ził

na ~je

iko a?) :ję,

1ko noym

yli, cie: leż-

l

me,

~

1ach j :zne i

robotników i wygrywać. Zatem podejście to nie wyjaśnia wcale nierzadkich przypadków braku korelacji: dlaczego w pewnych sytuacjach głosowanie nie jest uzależnione od pozycji społecznej, lecz od innych charakterystyk, ani dlaczego ludzie ząjmujący takie same pozycje głosują inaczej (a tak właśnie w dużej mierze dzieje się w Polsce). Dostarcza ono fragmentarycznego i uproszczonego podsumowania wyników badań, ale nie prowadzi do teorii polityki czy do teorii partii politycznych. Czas przyswoić sobie nauki płynące z tej krytyki. Tym bardzitj że od opublikowania kcytycznego eseju Sartoriego pojawiły się nowe argumenty podważające paradygmat korelacyjnej interpretacji pozycji społecznej i postaw politycznych. Ten sam Lipset, który w 1960.roku (data pierwszego wydania Homo politicus) twierdził, iż biedni głosują na lewicę, a bogaci na prawicę, na progu lat dziewięćdziesiątych doszedł do wniosku, źe klasy społeczne umierają, a przynajmniej słabnie ich zdolność wpływania na politykę, lub ostrożniej - słabnie związek między położeniem klasowym a politycznymi rezultatami tego położenia". Llpset kontynuuje Weberowską, a nie marksistowską, tradycję, wedle której ekonomiczne interesy są tylko szczególnym przypadkiem wartości. Problemem empirycznym jest ustalenie, które grupy i z jakich powodów wchodzą w konflikt. Zależy to także od kultury (w tym od religii) społeczeństwa, która może wzmocnić lub osłabić pojawienie się świadomości grupowej w sposób niemożliwy do przewidzenia na podstawie samej ekonomii. Lipset zwraca uwagę, że socjologowie, opisując strukturę społeczną, w coraz większym stopniu uwzględniają - poza własnością-poziom umiejętności i odpowiedzialności menedżerów, ale pozostają przy klasycznym terminie „klasa". Tymczasem w różnych dziedzinach życia następuje zanik relacji klasowych. W sferze ekonomicznej, wraz ze wzrostem gospodarczym, coraz bardziej liczą się nowe technologie i wykształcenie, a w związku z tym coraz lepiej radzą sobie małe, elastyczne, wysoko wyspecjalizowane, kolektywnie kierowane firmy - procesy te przekształcają strukturę społeczną z „piramidy" (najliczniejsza klasa niższa) w „diament" (najliczniejsza klasa średnia). Rodzina staje się bardziej egalitarna i w mniejszym stopniu decyduje o społecznej ruchliwości, ponieważ coraz trudniej o preferentje dla członków rodziny wbrew rynkowi i ponieważ wykształcenie w coraz mniejszej mierze zależy od rodziny. W polityce coraz mniej liczy się przynależność klasowa: wojownicza klasa robotnicza stała się mniej wojownicza 12 • Ponadto postępowało zróżnicowanie struktury społecznej: 11

Artykuł

Terry'ego N. Clarka i Seymoura Martina Llpseta Are Sociol Cla.sses Dying? (por. temu zagadnieniu. Jej zwieńczenie stanowił artykuł Clarka, Lipseta i Michaela Rempela The Declining Political Significonce of Social Class (por. 1993). 12 Dzieki idei państwa opiekuńczego (welfare state) państwo stało się potężnym aktorem łagodzącym różnice i antagonizmy spoleczne. 1991)

wywołał dyskusję poświęconą

@część klasy robotniczej przeszła do pracy w usługach, powstała kategoria . „robotników umysłowych", ale także podklasa (underclass); <'§1 powstała klasa średnia (która w sensie marksistowskim nie jest klasą,c między innymi nie ma świadomości klasowej) -w rozwiniętych krajach Zachodu. jest ona zorientowana rynkowo i liberalna społecznie; niektórzy mówią też o specjalistach (professionals) jako o nowej klasie, która ma wspólne doświadczenia na rynku i chce wzmocnić swą pozycję wobec. posiadaczy. ~:_~!.ar§:w~~~:'.'· jiJ.k i ~,na gći~e" ~o~o!;1ały s~-~c.esy fra~en­ taryzowania st1'1Jkturr~ecznet _One ~Jlo;vod()wa!Y_. osł_~bieii:ie związku międztygynll!
(.9

--KrytycyLlpseta-Mike Haut, Ciem Brooks i Jeff Manza (por. 1993)- choć nie zgadzają się ani z jego stanowiskiem teoretycznym, ani z interpretacją danych empirycznych, to przecież nie uchylają podstawowego pytania, dlaczego klasa nie determinuje już polityki. Próbuje natomiast odpowiedzieć na to pytanie Jan Pakulski (por. 1993). Zgadzając się z Lipsetem, precyzuje argumenty teoretyczne i wskazuje kolejne dowody empiryczne. Na Zachodzie zauważa się inne jeszcze zjawiska potwierdzające dekom- • pozycję klas i sfragmentaryzowanie struktnry społecznej, takie jak rosnąca rola regulacji państwowych czy wzrost drobnej własności. A nowe ruchy często odwołują się do interesów „idealnych" - rasowych, etnicznych, religijnych-i do l „wyobrażonych" społeczności, takich jak na przykład Zieloni, wegetarianie, ! niepalący. Dodatkowo dokumentują one rozkorelowanie społeczno--ekonomicz- 1 nej pozycji, społecznej tożsamości i politycznego działania. W społeczeństwach komunistycznych, mimo braku własności prywatnej i rynku, powstały nierówności oraz konflikty niewytłumaczalne w kategoriach marksistowskich klas. Ruchy, które poprzedziły upadek komunizmu, nie były klasowe i nie są klasowe ruchy, które rozwijają się po jego upadku. Zatem jeśli nawet klasy żyją jeszcze, to marksistowska teoria klas jest już martwa. A wyjaśnić by należało nie tyle brak korelacji między pozycją społeczną a głosowaniem (bo ten brak może być nonnalniejszy, niż nam się wydaje), ile

.stnienie tej korelacji, która z klasy robotniczej uczyniła tak historycznie ważnego ~ra politycznego. Paradygmatyczne przekonanie, że pozycja społeczna determinuje postawy polityczne i zachowania wyborcze, stanowiłoby zatem właś­ ciwość szczególnego, europejskiego rozwoju historyczno-politycznego: to związ­ ki zawodowe i partie socjaldemokratyczne, dzięki partyjnym strukturom organizae:rlnym i poprzez struktury państwa opiekuńczegn (welfare state), przez długie dziesięciolecia „pracowały" na tę korelację, kształtując swój elektorat _ klllSę robotniczą. Obecnie jednak rozwój ekonomiczny i zmiany społeczne pozbawiły je i materiału, i dogodnych warunków do tego tworzenia.

~ria a.są,

odu

lSie,

1bec łen-

1zkn ~ta­

*

wód

.ach jszy ,góle 'jsce.

e się

1ych, irstw

tbnie echy choć.

nych

mnie

993). 1lejne ·

kom- i rola :zęsto , -idol

i

ianie,

f

. ': rrucz-

vatnej )riach : były

:st już :eczną

e), ile

Do dyskusji pozostaje, czy i jak dalece problemy te oraz ich rozwiązania możemy odnieść do krajów Europy Środkowej, w tym do Polski. Czy wyniki badań dadzą się podsumować twierdzeniem, że grupy mniej zarabiające gło­ sują na partie lewicowe, a więcej zarabiające - na partie prawicowe? Czy społeczno-ekonomiczna struktura społeczeństwa w ogóle wpływa na postawy polityczne i zachowania wyborcze? A jeśli nie, to jak można te postawy i zachowania wyjaśniać? Jeśli struktura społeczna nie wpływa na postawy i zachowania polityczne, to dlaczego tak się dzieje? Czy dlatego, że jest ona w procesie transformacji, czy też dlatego, że kształtująca się struktura społeczna jest równie, choć inaczej, sfragmentaryzowana, jak struktura krajów Zachodu? Pytania te dają wyobrażenie, jak centralnie usytuowana jest w socjologii i w politologii problematyka postaw i zachowań politycznych oraz partii. By móc odpowiedzieć na te wszystkie pytania, należałoby dysponować teońą struktury społecznej, a także teorią rozwoju społecznego. Przekracza to ramy niniejszej książki. Na takim tle widać jednak wyraźniej, że w zależności od przyjętego paradygmatu czy podejścia teoretycznego wyniki prowadzonych w Polsce badań można interpretować:

a) jako anomalię korelacyjnej interpretacji pozycji i postaw politycznych; b) a precyzyjniej - jako efekt zapóźnienia rozwoju struktury społecznej i organizacji robotniczych lub, przeciwnie, przeskoczenia „industrialnego" etapu tego rozwoju; c) wreszcie - jako wynik słabości pracy partii politycznych nad swoimi elektoratami. Dlaczego jednak jest ona tak słaba? Pytanie to prowadzi nas ku innej perspektywie.

Partie jako demiurgowie

społecznego świata

Oprócz krytycznego analizowania „paradygmatu korelacyjnego" i ogranisocjologicznego, w ramach którego postawy polityczne i partie traktuje się jako pochodne społecznych podziałów, poszukiwano odpowiedzi na teoretyczne pytanie o naturę zależności między partiami a społeczeństwem.

czeń podejścia

Zwracano uwagę (często robili to ci sami badacze, którzy prowadzili ana' lizy w ramach podejścia socjologicznego), że to partie z nieco bezkształtnej społecznej materii formują swoje elektoraty i szerzej - kategorie społeczne; w tym klasy. 1. Seymour Martin Lipset i Stein Rokkan (por. 1967) ukazywali, że: społeczne podziały nie przekładają się na partie automatycznie. Niektóre podzia•. ły są organizowane przez politycznych antreprenerów w polityczne „strony". i w partie; inne pozostają w uśpieniu. Przy czym ważne są nie tylko podziały i konflikty ekonomiczno-klasowe, ale także regionalne, etniczne czy religij, . ne. Czasem różnice na pozór ważniejsze, na przykład rasowe, nie przekładają się· na system partyjny (Stany Zjednoczone, Brazylia), a pozornie mniej ważne, na przykład językowe, wywierają nań wpływ (Kanada, Belgia). Natomiast raz powstałe partie stwarzają znaczące „pola ciążenia", wytwarzając struktury organizacyjne i instytucjonalne oraz ludzkie lojalności. Analizując kształtowanie się europejskich systemów partyjnych, Lipset i Rokkan (por. tamże) zrekonstruowali osiem scenariuszy - sposobów radzenia sobie z problemami, które pojawiły się w trakcie reformacji i rewolucji demokratyczno-narodowych. Scenariusz na przykład dla Anglii to - poczynając od . reformacji - wzmocnienie władzy królewskiej i powstanie Kościoła państwo- • wego, którego duchowni uzyskali znaczny stopień kontroli nad oświatą. Elity polityczne rekrutowały się głównie spośród posiadaczy ziemskich. Wobec tego w opozycji znalazły się obszary peryferyjne, religijni dysydenci (w stosunku do Kościoła anglikańskiego) oraz miejscy przedsiębiorcy handlowi i przemysłowi. W Austrii, gdzie zwyciężyła kontrreformacja, Kościół katolicki utrzymał uprzywilejowaną pozycję. I właśnie dlatego, choć elity polityczne, jak w Anglii, rekrutowały się spośród posiadaczy ziemskich, to opozycja miała charakter liberalno-miejski (a nie, jak w Anglii, religijno-miejski). We Francji natomiast, gdzie też zwyciężyła kontrreformacja, rewolucyjni budowniczowie państwa po 1789 roku wybrali opcję świecką, ograniczając i zwalczając wpływy Kościoła katolickiego. Oni sami pochodzili z miast i reprezentowali interesy stanu trze.ci~go. W~bec tego w .opozycji walazly ~ię regiony pod ~wny~ wzgl.ędami (relig1Jnynu, językowymi) peryferyjne, posiadacze ziemscy 1 katolicy. Nie tyle · zatem obiektywne okoliczności, ile dokonywane przez politycznych antreprenerów wybory, kształtujące się „strony" - świadomość, grupowe identyfikacje i działania - tworzyły partie. Partia nie jest więc konsekwencją klasy - to raczej ·. klasa otrzymuje swoją tożsamość od partii. Partie nie tylko zatem odzwierciedlają społeczną strukturę i podziały, ale ' także te podziały odzwierciedlają strukturę systemu partyjnego. System partyjny nie tylko kształtuje się jako odpowiedź na popyt konsumentów polityki (stronników, zwolenników, wyborców), lecz również pod przemożnym wpływem podaży producentów (polityków, partii). 2. Również Giovanni Sartori (por. 1968) zwrócił uwagę na rolę związków zawodowych i partii w określaniu zachowań wyborczych, Obiektywne warunki

l

l

l I

r r

s

V

i

V

p n

z

1

~

z

c

p

it n X'

Sj

Zl

ie

na.; !lej.

ne,.

ze ~ia­

Ly"

a1y gij-1 -. się

na raz nry >set nia

:raod VO-

lity ;go do wi. zy;lii! tter

ast, ' po .oła

mn nni yle )reLCje :zej .

I

I

ale jny on·em · :ów nld

nie są czynnikiem wystarczającym: to nie obiektywne warunki stworzyły partie -to partie stworzyły subiektywną świadomość klasową. Jeśli w jakiejś konkretnej, historycznej sytuacji partie odzwierciedlają klasy, to bardziej świadczy to o partii, która podtrzymuje grupowe „my" i bezustannie karmi grupowy wizerunek, niż klasach. Krótko mówiąc, kategoria społeczna staje się klasą, jeśli wmówi się jej 0 ro, a ponieważ wymaga to potężnej, zorganizowanej sieci komunikacyjnej, może to zrobić związek zawodowy, partia lub Kościół. Dane przekonują, że religia jest ważna: gdziekolwiek występują różnice religijne, tam religia wywiera wpływ na zacbowania wyborcze, często mocniej nawet niż podział klasowy (por. np. Inglehart 1990a, zwłaszcza s. 305-310; Kitschelt 1997, s. 68). 3. Jeśli jednak w partiach widzi się demiurgów, którzy fonnują świat polityki, a poprzez nią - całe społeczeństwo, to samym partiom i relacjom między nimi a społeczeństwem należy się szczególna uwaga. Tak też były one traktowane -historię socjologii partii politycznych na początku XX wieku otwierają nazwiska Roberta Michelsa i Maxa Webera. W 1918 roku podczas wykładu na uniwersytecie w Monachium, mówiąc o polityce jako powołaniu i zawodzie, Weber zwrócił uwagę na pojawienie się masowych partii politycznych. Kontrast z przeszłością był ostry: „Od takiego idyllicznego stanu panowania kręgów notabli i przede wszystkim parlamentarzystów różnią się zdecydowanie najnowocześniejsze formy organizacji partyjnej. Zrodziła je demokracja, masowe prawo wyborcze, konieczność werbowania mas, masowej organizacji, rozwój w kierunku jak najwięk­ szej jedności kierowania i jak najsurowszej dyscypliny" (1998, s. 82-83). Podobnie Maurice Duverger (por. 1954), już po drugiej wojnie światowej, wyjaśniał pojawienie się partii masowych rozszerzeniem praw obywatelskich i powszechnym prawem wyborczym, co spowodowało - dokonujące się przede wszystkim na lewicy - zastąpienie partii kadrowych przez masowe. Ten proces przejścia od partii kadrowej, czyli od luźnych kontaktów podobnie myślących notabli, do partii masowej, hierarchicznie zorganizowanej oraz finansowanej z członkowskich składek, zamknął- wedle przedstawionych wyżej analiz Lipseta i Rokkana - rynek wyborczy oraz uksztaltowal i ustabilizował systemy partyjne. To partie masowe zmobilizowały i zintegrowały obywateli, wytworzyły tożsamo­ ści polityczno-społeczne, które - zwrotnie - stabilizowały powiązania obywateli z partią. Zatem organizacja partii okazała się i pozostała istotnym, niezależnym czynnikiem w polityce. Masowe partie - zdaniem socjologów i politologów nie tylko zaczęły pełnić ważne funkcje polityczne (integracji i mobilizacji obywateli, agregacji interesów, rekrutacji liderów, formułowania polityk), ale stały się niezastępowal­ ną składową demokracji. Wspominaliśmy już, że pod koniec lat sześćdziesiątych związki partii z ich zwolennikami i wyborcami zaczęły słabnąć. Spowodowane to było zmianami społecznymi (zanikanie tradycyjnych klas, powstawanie nowych podziałów, zmiana wartości) oraz przeobrażeniami samych partii, które stawały się mniej ideologiczne i zaczęły zwracać się nie tylko do swoich tradycyjnych.elektora-

tów, ale do całego społeczeństwa 13 • Partyjne elektoraty nie były już ,,zastygłe": wprawdzie są badacze podkreślający ich trwanie, ciągłość, ale częściej chyba zwraca się uwagę na ich zmiany czy wręcz zmienność (pojawiło się zjawisko volatility, czyli „przerzucania się" z partii na partie w kolejnyc , wyborach)'4. Tego ,,rozmrażania" nie da się wyja.~nić wyłącznie czynnikami organizacyjnymi: socjologowie i politolodzy odwołują się do zaniku tradycyjnycłt klas społecznych i powstawania nowych podziałów, do zmiany wartofoi~ Alessandro Pizzorno (por. I 98 I) twierdzi nawet, że we współczesnych społeczeJi, stwach Zachodu nie ma już miejsea na polityczne tożsamości. Dzieje się taJc• dlatego, że partie tracą spójność programową i organizaeyjną, tym bardziej że finansowane są w coraz większym stopniu przez subwencje z budżetu, a do· wyborcy - coraz bardziej kompetentnego - zwracają się poprzez media, z parni', nięciem organizacji partyjnej. Ponadto wszelkie polityczne oczekiwania czy żądania stały się negocjowalne i o specyficzne rozwiązania polityczne wystar•. czająca zabiegają grupy interesów, które nie mają żadnej wspólnej tożsamości; lecz jedynie wspólny interes". Mimo tych nowych zjawisk badanie partii i systemów partyjnych pozostaje centralnie usytuowane w socjologii polityki i w politologii. Nigdzie nie jest to. wyraźniejsze niż w Europie Zachodniej, gdzie obserwujemy mnogość partii, róż­ norodność systemów partyjnych oraz długotrwałą tradycję analiz partii, sysie,, . mów partyjnych i ich relacji ze społeczeństwami 16• 4. Szczególnie dla nas interesująea jest praca Kitschelta (por. 1989), który - obserwując nieczęste w ustabilizowanych demokraejach zjawisko powstawania nowych partii: partii Zielonych w Republice Federalnej Niemiec i w Belgii" - zaproponował kompleksowy schemat teoretyczny obejmujący relacje wewnątrz partii i jej różnorodne relacje z otoczeniem. Po pierwsze, partia jest w tym schemacie elementem szerszej cało§ci. Zależy od struktur instytucjonałnych, które określają jej możliwości polityczne. Pozostaje w relacjach z państwem i społeczeństwem obywatelskim. Ma wiele związków z aktorami i organizacjami nie związanymi bezpośrednio z wyborczą rywalizacją najważniejsze z nich to związki z grupami interesów i agendami państwowymi. Te wielorakie relacje z innymi instytucjami politycznymi odu Otto Kirchheimer (1969) okre§lił takie partie mian_em_ catchwall parties (co można pnetłUIDaco/ćJakO·-,~partie zgłłiiilijąci$S;i}'.-śtko")_. -~~~~- .~ -- ----~---···-

• · -" Na p.Źyklad i;W;;;tlcTciągłość p~dkr-;śi~ją Richard Rose i Derek Urwin (por. 1970), a zmienność Mo~ens N. Pedersen (por. 1979). 15 Z tą argumentacją nie zgodziłby się: Herbert Kirschelt (por, np. 1992). 16 Tradycja ra zaowocowała cennymi pozycjami literatury politologicznej (por. np. Michels 1962; Weber 1998; Duverger 1954; Sartori 1976; Mair 1983, 1992; Ki1schelt 1989, 1992, 1994a, 1994b), ' 17 Uważał je za partie nowego typu - w nikłym stopniu ustrukturyzowane, zhierarchizowane i centralnie kierowane (z drastycznie ograniezonymi funkcjami przywódczymi i zdecentrali7..owanym podejmowaniem deeyzji), o nikłym stopniu ideologicznej jednośei, opierające się na luinym poparciu dobi-ze wyk.
wiadają różnorodności

celów partii, której perspektywa wyboreza „nie chwydemokracji to coś więcej niż machiny wyborcze. ta p0 drugie, udział partii w wyborczej rywalizacji o władzę pozostaje jednak Jduczowy. Wynik tej rywalizacji zależy, najogólniej mówiąc, od pozycji danej partii wobec rywali, którą określa prawdopodobieństwo zdobycia władzy lub współudziału w niej; jeśli jest ono bardzo wysokie, partia ma hegemonistyczną lub wręcz monopolistyczną pozycję; jeśli jest niskie, partia ma pozycję marginalną. W obu przypadkach konkurencyjność (competitiveness) partii jest słaba, pcnieważ jej los w niewielkim stopniu zależy od współzawodniczenia. Partia charakteryzuje się natomiast wysoką konkurencyjnością wówczas, gdy niewielkie zmjanY wyborczego poparcia wpływają na jej szanse uczestniczenia we władzy. Konkurencyjność partii zależy od a) poziomu i zmian jej poparcia wyborczego; b) fragmentacji systemu partyjnego i c) liczby możliwych koalicji, które partię wYkluczają: konkurencyjność rośnie, gdy wzrasta poparcie wyborcze partii, gdy mniej partii efektywnie ze sobą rywalizuje i gdy mniej koalicji jest możliwych bez udziału danej partii. Po trzecie, zanim partia zyska poparcie w wyborach, musi rozwinąć żywotną organizację, treściwy program polityczny i efektywne strategie działania. Upraszczając, można stwierdzić, iż partie wybierają spośród kontinuum opcji, których jednym biegunem jest logika reprezentacji, drugim - logika wyborczego współ­ zawodnictwa. Logikę reprezentacji inspiruje trzon zwolenników, którzy wolą ideologiczną czystość nawet za cenę szerszego poparcia i zdobycia władzy lub współudziału w niej. Logika wyborczego współzawodnictwa wymaga natomiast, by dostosować się do rynku wyborczego i maksymalizować poparcie nawet za cenę ideologicznej czystości. Wybór między logiką reprezentacji a logiką współ­ zawodnictwa zależy nie tylko od czynników zewnętrznych (takich jak wielkość i mobilizacja trzonu zwolenników czy strategie rywali), ale także od układu sił wewnątrz partii. Czwartym czynnikiem jest właśnie wewnątrzpartyjny układ sił. Od dawna nie budził ou zainteresowania. Uznano widać, iż w epoce środków masowego przekazu wewnętrzna struktura partii nie ma znaczenia lub że dostatecznie opisuje ją prawo oligarchii Michelsa (por. 1962). W „słabśzej" interpretacji Michelsa wskazuje się organizacyjne i indywidualne koszty funkcjonowania partyjnej demokracji: nawet w lewicowych partiach robotniczych, odwołujących się do demokracji i partycypacji, wytwarza się oligarchia, ponieważ duże organizacje, o złożonych zadaniach, nie mają środków, by skoordynować preferencje licznych członków. Pojawia się podział pracy, hierarchia i eksperci, a jednocześnie członkowie nie poświęcają swoich środków (czasu, energii fizycznej i psychicznej) niezbędnych do tego, by demokracja „pracowała". Tak więc koszty transakcyjne i letarg członków hamują partyjną demokrację. W „mocniejszej" interpretacji Michelsa utrzymuje się, że zwolennicy partyjnej demokracji mylnie postrzegają motywacje politycznego działania: masy chcą identyfikacji z liderami, którzy z kolei pożądają władzy i gotowi są dla niej wyrzec się programu radykalnej zmiany na rzecz strategii podtrzymującej ich

fll'., _ partie w

Kllnio . ccy rstar.ości;

•Staje !St to.

, rÓż.yst~

l
vania .Jgiin nątrz

ależy )ozo~

wiele Jrczą

darni i od:nożna

1970),

ficheJs l994a,

owane

„anynt

parciu :atnid-

uprzywilejowaną pozycję.

Elita nakłada zatem na partię cele, które systematycz · od celów szeregowych członków. Michels nie docenia jed współzawodnictwa elit, które łagodzi polaryzację na elity i bezsilne, ale radykalne masy. Ponadto partie nie mają sankcji wobec członków, nie mogą więc odchodzi od ich preferencji zbyt daleko, boby ich utraciły. Wreszcie nie ma teoretycznych powodów, dla których liderzy musieliby być bardziej kompromisowi, a człon. kawie bardziej radykalni, [ Nie oznacza to, że wewnątrzpartyjny układ sił rńe ma znaczenia. Wręcz przeciwnie, Kitschelt uznaje, że zdolności intelektualne, przekonania poznawcze oraz idee i normy, które charakteryzują różne grupy partyjnych aktywistów1 wpływają na partię, i to niezależnie od zewnętrznych uwarunkowań. Kitschelt (1989) wyróżnia trzy typy partyjnych aktywistów: · a) ideologowie podkreślają wagę dóbr wspólnych (collective), które są. osiągalne w dłuższej perspektywie, takich jak na przykład sprawiedliwość społeczna lub czyste środowisko (takie cele „usztywniają" partię); pochodzą oni ·spośród radykalnych intelektualistów i stają się partyjnymi intelektualistami; interesuje ich najwyższy, krajowy poziom działania i cele ideologiczne właśnie;· b) lobbyści uważają, że celem partii jest dostarczarńe dóbr specyficznych. (selective), takich jak na przykład prawo zezwalające na aborcję lub zakazujące jej, dbają także o organizację partyjną - cele perspektywiczne ich nie interesują; dlatego też są bardziej plastyczni i nieortodoksyjni, choć to najważniejsze dla nich specyficzne dobro może ich usztywniać; mają doświadczenie w konkretnym działaniu, często w grupach lub z grupami interesu; c) pragmatycy widzą związek między dobrami wspólnymi a specyficznymi: . w odróżnierńu od ideologów doceniają stopniowe reformy, a w odróżnieniu od lobbystów nie traktują określonych dóbr specyficznych jako celów ostatecznych, dlatego nie przeszkadzają im one ani w przystosowywaniu się do oczekiwań wyborców, ani w negocjowaniu. sojuszy; angażują się tam, gdzie liczą się · praktyczne osiągnięcia, efektywność i profesjonalizm. Ponieważ aktywni członkowie wybierają między celami i strategiami zgodnie ze swoimi preferencjami i przekonaniami, uwzględniając przy tym w jakiś sposób wyborcze poparcie, partie nie są tak do końca organizacjami rynkowymi, dla których miarą sukcesu jest zdobycie władzy. Co więcej, preferencje aktywnych członków nie są po prostu dane, ale są tworzone w wewnątrzpartyjnym dyskursie. Powyższa typologia nie mówi, która grupa jest w partii najsilniejsza ani jakie mogą powstać wewnątrzpartyjne koalicje. Liderzy nie muszą być jednak bardziej umiarkowani od rzesz członkowskich - zależą oni od wewnątrzpartyjnych koalicji, od swoich zdolności rozładowywania wewnątrzpartyjnych napięć, od wyborców wreszcie. Publiczny prestiż lidera może dać mu siłę wymuszania na własnej partii określonych decyzji politycznych. Przedstawiony wyżej teoretyczny schemat umożliwia - zdaniem Kitschelta - wyjaśnianie złożonych związków partii z otoczeniem, w tym zmian polityki partii. Zmiany działania partii zachodzą wówczas, gdy warunki w środowisku nie

różnią się

artii oddziałują na relatywną siłę każdej z grup - ideologów, lobbystów oraz wewnątrzpartyjne koalicje, kt6re tworzą. Te warunki to: a) otwartość systemu politycznego wobec partii reprezentującej nowe podzialy: jeśli establishment dopuszcza do dyskusji nowe partie, to przyciągną one pragmatyków nastawionych na stopriiowe reformy; jeśli nie - dominować wnich będą ideologowie; b) mobilizacja odłamu społeczeństwa, na którym partia bazuje, przyciąga ideologów i lobbystów Geśli mobilizacja związana jest z dobrami specyficznymi) _ taka sytuacja skłania ku logice reprezentacji; c) wysoka konkurencyjność partii przyciąga pragmatyków i lobbystów, niska - ideologów. Wyróżnione czynniki nie zawsze oddziałują w jednym kierunku: społeczna mobilizacja może kierować partię w stronę logiki reprezentacji, a wysoka konkurencyjność w stronę logiki wyborczego współzawodnictwa.

Ppragmatyków 1

·e

są,

•vość

oni :ami; ą

*

śnie;

I znowu do dyskusji pozostaje, czy i jak dalece Kitscheltowski model

nych

interakcji między społecznym środowiskiem partii a jej wewnętrznymi wyborami i prowadzoną polityką można odnieść do krajów Europy Środkowej, w tym do Polski. Przecież w Polsce partie nie wyłaniały się z ustabilizowanego systemu demokratycznego! Bardzo krótka jest także historia wzajemnych interakcji: otoczenia partii z wewnątrzpartyjnym układem sił i wybieraną polityką, a tej z kolei z decyzjami zdetenninowanych i marginalnych wyborców, których zachowania wyborcze są ważnym elementem otoczenia partii. I partyjni aktywiści, i wyborcy doświadczyli paru zaledwie wyborczych sekwencji- trudno orzec, w jakim stopniu były one instruktywne. Niezależnie jednak od odpowiedzi na te pytania Kitscheltowska teońa ukazuje znaczenie, mówiąc technicznie, zmiennych organizacyjnych rozmiaru partii, stopnia jej społecz­ nego zakorzenienia, wewnątrzpartyjnej demokracji i wewnątrzpartyjnych podziałów - a także interakcji zmiennych organizacyjnych ze środowiskiem społecznym i z innymi partiami. Analizując w naszych badaniach polskie partie nie tyle jako demiurgów, ile jako ważnych aktorów życia społecznego, a przede wszystkim badając ich funkcjonowanie w świadomości społecznej, także i na te zmienne zwracamy

1jące

sują; nich nym

ymi: u od 1ych, iwań

t się

baczną uwagę.

akie lziej iych :, od

Przypadek Polski

a na

tel ta ityki isku

1

1. Na koniec spróbujemy odpowiedzieć na dwa pytania: Co prowadzi do zmiany systemu partyjnego i co doprowadziło do tej zmiany w Polsce? Co wpłynęło i wpływa na kształtowanie się istniejącego obecnie w Polsce systemu partyj nego?

"

tautologiczna: do zmian· prowadzi.„ zmiana. 2:Hń111l~~stenmpll!!yjn:go polegała na _z_!illmięc~stemu z partią hegemoniczną zastąpieniu _go systemem pll]f;ihs~cznym: uiniai. kowfillyrri lub kriińcoWytp. 18 ). Natomiast zllliana, która do zffiiailysystemu partyjnego dopiowadziła,· jest beznadziejnie kompleksowa. Po pierwsze, negocjacje przed Okrągłym Stołem i. PJ:ZJ' Okrągłym Stole uruchoiriify proces prze~enia™(transplacement)' 9 z jęgQlogiką - ze wsp.§Inym clzTi!fa.i!ie~fcii'in!t.t()rów po stioiiie rządu (ilch ~godą na iakii.śform · odejściaOd systemu z partią hegemoiiis;iną)_. z»umiarkowanymi po stroni 9pozycji. Konsekwencje dla systemu partyjnego może mieć sama™sclcwencja: syslell!zpartią hegemoniczną transp/acement, ponieważ pogłębia podziały ze względu na stosunek do kompromisu po stronie rządu i opozycji (por. Huntington 1995, zwłaszcza rozdz. 3). '1· )9™drugie, wynil(wyborów 4 czerwcaJ.98-? _!.Olei! '.Y.}'Jaeował_s)'!!!actę, której -~~!!lJ:<1te.'l!™f;>yła_a_t!!Q!!omizacj11..partii yodporządkowanych, rozbicie ich koalicji: z PZPR oraz utworzenie kq_ą.licji_vuroIP.rzez dotychczasową op~ję,.a..także p0w0łanie ™f:zij_du .'i'adeus~a Mazowieckiego~ ci;\gu pół roku umiarkowan opozycja.źdol:iY!a ·· · Po _!!:zecie, konsekwencją zdobycia władzy było '!.111chomienie przemian gospodarczych, które generowały i gene.rują przemiąny stńiktiiry społeeznej. ' -- - J'.Ój:zwllfte, nastąplla zmiana relacji między państ~em a™KoSćfolem, które. szybko stały się kwestią polityczną. --- ··-·-·- · · -~- ·· .~. _po piąte, wydarzenia polityczne 1989 roku zmieniły™p~~ od ~Q.witeg
na pierwsze pytanie

może się wydać

o

W.

rn Giovanni Sartori (por. 1976, t. l, rozdz. S, 6, 9) operacyjnie ustalił, że granica między pluralizmem nmiarkowanym a krańcowym prLebiega między pięcioma a sześcioma partiami, W czasie prowadzenia przez nas badań, przed wyborami parlamentarnymi 1997 roku, polski system partyjny składał się z pięciu partii parlamentarnych i grupy partii pozaparlamentarnych - partii prawicy. Kryterium liczbowe było zatem niekonkluzywne, Niejednoznaczne wnioski nasuwała także analiza kryteriów merytoryeznych. Pod pewnymi względami ówczesny system partyjny zbliżał się do , pluralizmu krańcowego: Moi.na jednak mieć wątpliwości, czy spełniał on podstawowe kryterium - istnienia partii antysystemowych (mimo :te podziały ideologiczne były głębokie, a konsens skromny). Od umiarkowanego pluralizmu ówezesny system odróżniał się z kolei brakiem wyraźnych tendencji dwupolowyeh. Problem wart byIby osobnej, wnikliwej analizy. " Wedle SamuelaP. Huntingtona (por. 1995, s. 121-122 oraz 156-166) proces prz.emieszczenia (tron~placement) prowadzą refonniścl ze strony .rządowej i umiarkowani ze strony opozyeji.

ilicj~

stabilnego systemu panyjnego próbuje - skutecznie dołączyć nowa partia polityczna. Jest tak, że nast~ującym po sobie radykalnym zmfanom politycznym, ekonomiczno-społecznym 1 kulturowym towarzyszy znuemaJący się system partYjny. Zamiast hipotezy zamrożenia (freezing hypothesis) marny hipotezę ogólnego rozmrożenia (defrosting hypothesis) czy wielkiej zmiany. 2. Druga odpowiedź wskazywałaby konkretne układy sił politycznych i rozwiązania instytucjonaln.e, które stwarzają ramy istnienia partii . i ich współzawodniczenia. Wedle Kitschelta (por. tamże) w stadium budowania partii liczą się podziały społeczne i masowe ideologie, które kształtują partyjne organizacje i strategie zgodnie z logiką reprezentacji, później zaś zaczynają się liczyć ograniczenia strukturalne, pchając partie ku logice wyborczego współ­ z.awodnictwa. Inną zależność ukazują Linz i Stepan (por. 1992) argumentując, źe sam fakt ogólnokrajowych wyborów demokratycznych sprzyja ogólniejszemu widzeniu problemów, tworzeniu ogólnokrajowych aktorów politycznych i legitymizacji władzyw. W obu sytuacjach ważne są instytucjonalne ramy struk-

akie

mryzujące politykę.

'1

tóre1

~ana

:nlan ~j. '!

ctóre.

!'._:od

LWi_e.:

ctóre· zien1aso1\fych

(por. arzy;anej

s;odo Uęd:ey

:tiami.

;ystem',

partii

'tald.e

siedo terium

W Polsce można wyróżnić trzy sekwencje: • Sek.wencjjl_~-~~~:::. w _wy!li.)ru pr<><;e§!!.lt~ll~fe!!t'!ll!i wyborów 4 czerw_flL!989 roku - władzy przez zorl\llllizowaną w komitety obywatelskie -- - --·-- -~----~~---~- -~-----~··~ ~-· -'·~·-----··-·--~.,.,.,,......... --~---~--demokratyczną_ opozycję i utworzenia przez Tadeusza Mazowieckiego rządu ~koalicji z ZSLj~])_,p~.d<;if!jd yo_dporzą_dk()Vo'ru!Y'P!_PZfR,.(po:!"stała tzw. mała koalicja.-: Vf przt)ciwieństwie do proponowanej przez Wojciecha Jaruzelswfeiklerkoalicji). Formal;;J°e trwała Ócl 6 lutego (rozpoczęcie Oiiracl bki-ąiłego Stołn).do 12 września 1989 roku~(powolanie rządu Mazowieckiego). ..!.._~kwencję_i:ll.c!Ykalnej zmiany systemu partyjnego. Jest to okres rozpadu systemu z partią hegemonicziii!iz,;si.i!pfenTa~gÓ sysfemem pluralistycznym. Na sekwencję !.;-składają się zarówno decyzje o charakterze prawnoiilscymcjonalnym, jak i zmiany w partiach istniejących (personalne, symboliczne i organizacyjne), a także ~stalizowauie się podziałów w obozie solidarnościowym oraz powstawanie nowych partiCNąlważniejsze w tej śe~ji byJg_: sailloTo,;;,iązani~-~ię partiCiiigeiilónfoznef·...:wl.l";uchwal.enieUsl;;y partiach politycznych z 28 llpca-i991frokll;-wy6ozy-prezydenclcie i zwycię­ stwo Lecha Wałęsy, co przyspieszyło krystalizację podziałów w obozie solidarnościowym i przesądziło rozpisanie wcześniejszych wyborów parlamentarnych, oraz uchwalenie ordynacji wyborczej na posiedzeniu Sejmu 27-28 czerwca 1991 roku. W sumie wydarzenia te i akty prawne określiły faktyczne i instytucjonalne ramy funkcjonowania partii przed wyborami parlamentarnymi 1991 roku. Nowe

-kfeio

sei&
o

:>n sens iźnych

:szcze..

yeji.

W Hiszpanii to seria og61nokrajowyeh wyborów odtworzyła tożsamość państwową. i zarazem wielość różnorodnych tożsamości, mogących się. wyrazić d0piero w ustroju demokratycznym. :u Któ(~ nastąpHo na XI Zjeździe Maz z powołaniem do życia SdRP' (i USdRP). 10

układającą demokrację

partie w większości powstawały więc w sytuacji szansy i potrzeby, jaką stworzy pierwsze wolne i demokratyczne wybory do Sejmu w warunkach ordynacj proporcjonalnej i bez progów. Sekwencja ta trwała od 12 września 1989 ro. · (utworzenie rządu Mazowieckiego) do wyborów parlamentarnych 27 paździ nika 1991 roku. • ~~~wencję Instytucjonalizacji systemu politycZ1,l_llg(),.. Można by sekwencję okreśUć jako sfabilizac}ę demokr'acjl · jlaiiamentarnej~ ni kcle}Ile Zffii.any o charakterze J.lrawnomsiytticjórui!Ilym. Jednak pewna stabilizacja iiastępowafa :..:polegała ona mi pfynnym funkcjónowaniu procedur demokratycz nych. Sekwencja ta trwała od wyborów parlamentarnych 27 października 199. roku do roku 1997. Rok 1997 jest ważny z dwóch powodów. Po pierwsze, był lll rok uchwalenia i przyjęcia w referendum konstytucji: prezydent podpisał j 6 kwietnia, a referendum odbyło się 25 maja. Przyjęcie konstytucji zakończyłd okres swego rodzaju prowizońum ustrojowego. Po drugie, był to rok wyboró "' parlamentarnych (21 września), w wyniku których władza po raz kolejny przesz "-„z rąk do rąk". Spełnione zatem zostało, najbardzieLnąwet ryg~J;zni int,t!P.retowane, Huntingtonowśkle- (powsźeciiiiie. uznawane) kryterium demofucji22:Z:atem i Ż przycŻyn prawńoiistriijówyi:h, iz powodów proceduralno polit)rcznych data 1997 roku (wiosny lub jesieni) jest istotna. W sekwencj" instytucjonalizacji warto zaznaczyć ważne cezury zmieniające formalne i fakty ne warunki funkcjÓoowanfaparillpolffycznych:" . .. . -· ... . · · -(a))uchwalenie nowej ordynacji wyborczej 28 maja 1993 roku; i , b}"wybory parlamentarne 1993 roku i utworzenie koaUcyjnego rządu SLD• z PSI: oraz zwycięstwo Aleksandra Kwa§niewskiego w wyborach prezydenckich: (5 i ·19 Ustopada 1995 roku). Wybory 1993 roku, w połączeniu z wyborami prezydenckimi, dały pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej jednej for· macji postkomunistycznej. Mogła ona - bez oglądania się na pozostałych aktorów życia poUtycznego blokować konkófdat, forsować konstytucję, narzucać korzysme dla siebie warunki funkcjonowania na przykład posłów, partii czy innych podmiotów życia pubUcznego, z czego zresztą korzystała w zróż- ! nicowanym stopniu. '. To właśnie w okresie tej esdeerpowskiej hossy (8Jl w referendum 25 maja 1997 roku, przy niskiej frekwencji (43%) .• i niewlelką przewagą głosów (53%) przyjęto konstytucję.

2J

„Demokracja przeszła etap konsolidacji. jeieli partia lub ugrupowanie. które zdobyło władzę w pierwszych wyborach czasu przemian. przegra następne wybory i odda władzę nowym zwycięzcom, a następnie ten rząd również odda władzę przy kolejnych wyborach" (Huntington l 995, s. 269). Można się spierać, które wybory- z 1989 czy z 199 l roku- należy w Polsce uznać za pierwsze i które zmiany rządów traktować jako przekazanie władzy „z rąk do rąk". Gdyby nie liczyć wyborów z 1989 roku Gako niedemokratycznych i w związku z tym nie liczyć przekazania władzy rządowi Tadeusza Mazowieckiego), to kryterium dwukrotnego przekazania władzy zostało spełnione w 1997 roku: w 1991 roku władzę zdobyły rządy czysto postsolidarnościowe, które w 1993 roku oddały ją rządom postkomunistycznym. te zaś oddały władzę rzą_dom postso1idarnościowyru właśnie w 1997 roku. 21

Niemal jednocześnie @ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 roku zastąpiła ustawę zg lipca 1990 roku. z Polityczną korńunkturę odwróciło dopiero @powstanie A WS 23 i jej zwycięstwo w wyborach parlamentarnych 21 wrześrńa 1997 roku. Znowu nastąpił więc podział władzy: formacja postkomunistyczna ma w zasięgu urząd prezydenta, a formacja postsolidarnościowa, dysponując parlamentarną większością, utworzyła rząd.

Nie znaczy to oczywiście, że po roku 1997 nastąpił „koniec histońi" - będą kolejne wybory, a reforma administracji publicznej oraz utworzenie samorządnych powiatów i województw (a także ustawa z dnia 16 lipca J998 roku - Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiat6w i sejmik6w wojew6dztw) po raz kolejny zmierńły instytucjonalne ramy działania partii politycznych. Ponadto demokracja jest takim niezwykłym ustrojem, który potrafi zmieniać sam siebie. Nie można zatem wykluczyć - a nawet trzeba założyć - że w przyszłości bl}dą następowały zmiany o charakterze prnwnoinstytucjonalnym. '\VYdaje się jed.11_ak·~że_c!Cl__ 1997_!<'..k\Iz.()sta,!y_~Po~~ położone fun~amenty demokratycznego ustroju: uchwalono konstytucję, dwukrotnie - w latach 1993 [I997~ wy.!?~ry i)~lamentarne odbyły się-..;edletefsameJordyliacji wyborczej {fiifcnie zapowiada jej radykalnej zmiany przed wyboraffii 200TrolruS. a włitdza się przecież odbywać

ralno-

'lencj' ~cz2

t

SLD

icldcli orami :j fortałych 1tucję, ·

partii zróż-:;

(43%) ·.•

władzę

ięzcom. Można

zmiany 89 roku ideusza 7 roku:

p!fniiie]meclioazC~z-n\K-il~)ąli.":-

-·· · ·· ·· · ·

·

--

-Sytuacja staje się więc inna niż przed 1997 rokiem. Nie dlatego, że wówczas stoSunkowo często zmierńał się układ sił politycznych. Zmieniające się większo­ ści parlamentarne i przechodzenie władzy „z rąk do rąk", nawet w ogniu ideologicznych debat, mieści się w demokratycznych standardach. Warto przypoJllllieć, że polityczne wahadło przemieściło się od układu, w którym decydującą rolę odgrywały postsolidarnościowe sił;i polityczne (od wyborów prezydenckich 1990 roku do wyborów parlamentarnych 1993 roku), poprzez układ władzy podzielonej (między postsolidarnościowego prezydenta i postkomunistyczny rząd w latach 1993-1995), do układu zdominowanego przez postkomunistyczne siły polityczne (od wyborów prezydenckich 1995 roku do wyborów parlamentarnych 1997 roku) i z powrotem do układu władzy podzielonej (między postkomunistycznego prezydenta i postsolidarnościowy rząd w latach 1993-1995). Niezależnie od tego.jak w przyszłości zmieniać się będzie układ sil politycznych, takie zmiany są w demokracji normalne. Nie były natomiast normalne wcią,ż zmieniające się konkretne rozwiązania instytucjonalne. Utrudniały one funkcjonowanie partii politycznych. Ponadto opóźniały proces uczenia się - zarówno przez partie, jak i przez wyborców - związków między partyjną ofertą, poparciem wyborczym, realizowaną polityką, spodziewanym poparciem, kolejną ofertą itd. Od 1989 roku takich zmian było wiele. Zmieniana była, a także krytykowana i nadużywana, Mała Konstytucja. W ciągu czterech pierwszych lat trzykrotnie odbyły się wybory do Sejmu

rządom

roku.

23

AWS powstała 11 lipca 1996 roku na mocy deklaracji z 8 czerY1ca 1996 roku.

(w 1982 r2l<:l1_
jl.\V)29Jr.9Eu d()Sejmu II kadencji) i _.zg(jgiii~~_p.
3.

Hist()ry~zno-instytucjonalna

rekonstrukcja losów partii politycznych

iia

oto, "co

stanowl!aby dodat!Ćówioapowieaz pyfiiille wpły1_1ę19_Twi?!Ywa na 1i.s:ifiiłtowanie się systemu paii:y)ńego w Polsce. Pełnej rekoi:tstrnkcji podjąć tu nie sposÓb~pjzyJr.'.?YmY. się.Jooyiilit>!ij§j czterem Partiom._~~ one wybrane ze wzgl~dll na dwa kryteri.'1.:._~e_ vei:sus _nowe o~_ le_wi_cow~_rsus pr~wicowe. --Pierwsze kryterium jest w istocie czymś więcej niż tylko wiekiem partii, wydziela bowiem z jednej strony partie zakorzenione jeszcze przed 1989 rokiem, masowe, posiadające duże, scentralizowane biurokratyczne organizacje i znaczne środki materialne i finansowe oraz co najmniej akceptujące totalitarnym, z drugiej strony - powstałe po 1989 roku partie kadłubowe iframework parties), o nielicznym członkostwie, słabszej organizacji i bardzo skromnych środkach oraz odrzucające totalitaryzm Te pierwsze w dalszych naszych aiajizach najczęściej n~w~y „pa~mi J)O_s!komunisty;;znymi", używając tego obcifeiilliw sensie czy;to -oiiiSowym; te drugie·-=- ;,pasierpniowynii" !uo:;po~arnoś­ .cio:wyntl;,24_ norrnalnych,-io ~~czy deinofu.iYcznych warunkach partie masowe z powodów historycznych wystartowały pó:iniej i odwoływały się do upośledzonych - skłaniały się początkowo ku logice reprezentacji, partie kadłubowe zaś - ku logice współzawodnictwa. Z czasem jednak model biurokratycznej partii masowej, wzmacniany przez rolę partii w mediacjach między ekonomicznymi interesami grup a państwem opiekuńczym (welfare state), sprzyjał postrzeganiu polityki jako powtarzającej się gry, wymagającej kompromisu, i skłaniał partie masowe ku logice współzawodnictwa. Sam model partyjnej organizacji nie

w

Dodatkowym argumentem~ który przemawia za takimi określeniami, jest skład elit partyjnych (por. Grabowska, Szawiel 1993, s. 46-47). 211

:ncji, ~a tycz,sta!a

•teria

1gjch tawy

la się leżeć

:tylu· ążki.

czne

1

;!kim

ttegie

ewr-

l

tyle

a elit, ~eh

va na

tu nie

ne ze owe.

1artii. kiem,

aczne

rugiej ) nie-

l

oraz

ęściej

1

sen-

imoś­

e ma) upotbowe partii mymi :ganiu partie ji nie

tyjnych

pizesądza

zatem strategii jej działania, tym bardziej że w Polsce kolejność pojawiania się partii masowych i kadlnbowych była odwrotna niż w europejskiej ]listorii. W dalszych częściach książki charakteryzujemy wybrane partie pod względem organizacyjnym (rozmiaru partii, jej zasobów materialnych i finansowych itd.). Warto by pokusić się o rekonstrukcję procesu adaptacji partii postkomunistycznych do nowych warunków polityczno-instytucjonalnych. Mair (por. 1983) utrZymuje, że partie przystosowywują się do zmian stopniowych (czego przykładem może być trwanie partii socjaldemokratycznych czerpiących poparcie z klasy robotrriczej, której udział w populacji spada). Tymczasem zmiana watnnków w 1989 roku nie była stopniowa, a mimo to PZPR zdołała wygenerować SdRP, ZSL natomiast zmienić się w PSL. Obie partie nie tylko przetrwały, ale zdąźYły już nawet być partiami rządzącymi i stały się trwałymi, ważnymi elementami systemu partyjnego. Co zadecydowało o tym, że nie przetrwało SD? Co zadecydowało o wyborze strategii adaptacyjnej: zmiany organizacyjnej i przekształcenia PZPR w SdRP lub symbolicznego przemianowania ZSL na PSL? Warto by także pokusić się o rekonstrukcję procesu instytucjonalizacji niezależnych i opozycyjnych środowisk politycznych w partie. Co zadecydowało o podzieleniu się „umiarkowanych" po dojściu do władzy w 1989 roku? Co wpływało na proces powstawania partii? Czy zadecydowały o tym szanse instyrutjonalne? Pozytywna odpowiedź na ostatnie pytanie stanowiłaby potwierdzenie hipotezy Linza i Stepana (por. 1992) o kreacyjnej roli procedur demokratycznych. Na wszystkie te pytania o instytucjonalizację partii w Trzeciej Rzeczypospolitej nie udzielimy w tej książce bezpośred1ńej i precyzyjnej odpowiedzi -wymagałoby to odrębnych, historycznych już dociekań. Nasze badania i analizy rzucają jednak światło na motywacje partyjnych elit i - pośrednio na genezę partii politycznych. .Dn!~-(ęri.Jim - lewico~ści-jl!:_a~".(}.'!(}~!::-: r.~~niej; ri.ąs!I:ę<:,Z:a P()_V.:aż. ne problemy interpretacyjne, o których już była i jeszcze będzie mowa. ~ - - "· -- ~--~,"""'"~-----~·----~-~-·---------Wedle tych dwóch kryteriów mielibyśmy partie stare/masowe/zorganizowane/zasobne versus nowe/kadrowe/luźno zorganizowane/biedne oraz lewicowe versus prawicowe. Ale historia zadbała o to, by nie wszystkie możliwe typy partii istniały - nie ma na przykład starej partii prawicowej. W badaniach i analizach skupiliśmy się zatem na dwóch partiach lewicowych: starej SdRP i nowej UP, centroprawicowej nowej UW oraz prawicowym nowym ZChN. 4. Co wpływało i wpływa na pozycje partii? Klasycy politologii - Michels (por. 1962) i Weber (por. 1998) - sądzą, że pozycję partii warunkują: a) ramy instytucjonalne współzawodnictwa partii; b) sytuacja na rynku wyborczym; c) kondycja organizacyjna partii oraz d) ideologia i liczebność trzonn jej konstytuanty. W Polsce po czerwcowych wyborach 1989 roku ramy instytucjonalne zmieniały się, ale były dla wszystkich partii takie same - partiom przyszło rywalizować na tym samym rynku wyborczym. Różnic można zatem szukać w:

a) poparciu wyborczym, a zwłaszcza w liczebności zwolenników zdeter. minowanych (trzonu elektoratu) oraz · b) zmiennych organizacyjnych charakteryzujących daną partię, przect wszystkim w jej zasobach ludzkich, organizacyjnych i materialno-finansowych; Zasoby ludzkie i organizacyjne warto badać zarówno w podziale wertykak nym: szeregowi aktywiści - liderzy, jak i w wymiarze horyzontalnym: podział na ideologów, lobbystów i pragmatyków oraz relacje między partią a jej środowie; kiem społecznym. Ponadto interesujące byłyby powiązania partii ze związkami zawodowymi i innymi organizacjami (takimi jak stowarzyszenia biznesmenów, mniejszości narodowych, kościoły) oraz nieformalnymi grupami tożsamaś. ciowymi (na przykład kobiety czy feministki). Podział wertykalny związany jest z materialno-finansowymi zasobami partii, jej stylem funkcjonowania i podejmowania decyzji (środki na komunikację, informację, demokratyczne podejmowanie decyzji). Podział horyzontalny związany jest z ofertą programową partii i oscylowaniem ku logice reprezentacji lub współzawodnictwa oraz z relacjami z otoczeniem społecznym. Pozycja partii zależy od jej oferty programowej. Programy partii warto badać ze względu na ich adresatów, zawartość oraz pochodzenie (wpływy z wewnątrz partii, z formalnych grup interesów lub z nieformalnych grup tożsamościowych związanych z partią). Gdy chodzi o zaadresowanie, io istotne jest, czy partia apeluje do calego społeczeństwa, czy też do jakiejś jego części, a jeśli do części, to na podstawie jakich kryteriów jest ona wyróżniona. Istotny jest też udział i rola partii w dyskursie politycznym. Dyskurs bowiem - w odróżnieniu od programu - nie jest całkowicie podporządkowany maksymalizacji wyborczego poparcia. Partie są elementarni złożonej sieci komunikacji. Mają wiele powiązań z organizacjami nie związanymi bezpośrednio z wyborczą rywalizacją. Badanie dyskursu politycznego wydaje się tym istotniejsze, im większą wagę przywiązujemy do kreacyjnej roli partii politycznych w definiowa- · niu sytuacji społecznej i alternatyw politycznych. Jednak w tej książce prob- ., lematyki dyskursu nie uwzględniamy. Pozycja partii zależy wreszcie od jej strategii działania, której jednym biegunem jest logika społecznej reprezentacji, drugim - logika wyborczego współzawodnictwa. Wybór strategii jest, oczywiście, związany z proporcjami ideologów, lobbystów i pragmatyków oraz z ofertą programową, jej zaad. resowaniem i zawartością. Nie jest jednak tak, że proporcja sil wewnątrz partii . automatycznie przesądza o programie i o strategii partii. Logice reprezentacji sprzyja: a) mobilizacja tego odłamu społeczeństwa, do którego partia się zwraca, który chce reprezentować, o którego poparcie zabiega; b) podobieństwo klasowe między wyborcami a członkami czy liderami partii, rodzaj empatii, która ułatwia porozumienie (przykładem może tu być PSL); c) postrzeganie przez partię i reagowanie na istniejące lub pojawiające się podziały i konflikty (na przykład reagowanie brytyjskiej Partii Pracy na rozwój

acjonalistycznych partii szkockiej i walijskiej przekonuje, że odzew partii

~ecyduje o tym, czy konflikt pozostanie wewnątrz istniejących podziałów, czy też wyłoni się jako konllikt nowy - Partia Pracy przejęła część postulatów partii nacjonalistycznych i konflikt pozostał wewnątrz istniejących podziałów partyjnych; w Polsce podobnie zareagowały partie lewicowe wobec ruchu antyaborcyjnego). Logice współzawodnictwa sprzyja natomiast wysoka konkurencyjność

partfiWskazujemy wszystkie te problemy - proces instytucjonalizacji partii politycznych po 1989 roku, ich zasoby organizacyjne, oferty programowe i strategie działania bo choć w naszej książce aualizujemy je tylko częściowo, to warto było zarysować mapę problematyki, z jej pojęciami i podstawowymi pytaniami.

ania :zne ~wą

Podsumowanie arto 'IWY :rop

Analiza podejść teoretycznych wielu autorów doprowadziła nas do sformułowania głównych

~ci,

iem 1akika-

bor' im 1wa-

rob-

1

1ym • ~go;

iami

!

aad- '· artii tacji

cami SL); ~się

:wój

hipotez, które kierowały naszymi badaniami i będą przewodnie wątki tej książki. Sądzimy, że proces przechodzenia od ustroju totalitarnego do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej jest przemianą na miarę rewolucji. Dlatego że • samo to wydarzenie historyczne wytworzyło społeczne podziały i uformowalo partie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce. Zarówno zatem partie polityczne jako instytucje, jak i ich elektoraty są zakorzenione w tym wydarzeniu przejścia. Nie działo się ono jednak „na gołej ziemi": • obywatelski charakter społeczności sprz)'.ja partiom politycznym i demokracji. Społeczeństwa postkomunistyczne są „płytkie" - nie może być inaczej, skoro przez dziesięciolecia ograniczone były możliwości wyrażania przekonań, społecznego działania i organizowania się. Mogą jednak istnieć różnice zarówno między krajami, jak i między różnymi regionami i środowiskami tego samego kraju. Zgodnie z tezą o trwałości tradycji obywatelskich różnice te powinny dać o sobie znać, a nawet zostać zwielokrotnione po 1989 roku. Rozważenia wymaga rola struktury społecznej w ksztaltowaniu polityki: systemu partyjnego i postaw politycznych ludzi. Kitscheltowskahipoteza zakłada, że interesy są obiektywne, a wyborcy wiedzą, co jest w ich interesie; ta wiedza i racjonalny przegląd oferty partyjnej stanowią podstawę dokonania wyboru - oddania głosu na konkretną partię. Hipoteza ta głosi, że: • poparcie partii rynkowo-libertariańskich lub antyrynkowo-autorytarnych zależy od pozycji społecznej: kategorie społeczno-zawodowe ulokowane wyżej popierają partie rynkowe, a ulokowane niżej - antyrynkowe. Inaczej: ci, którzy stanowić

Jtne

®®

znajdują się

lub spodziewają się znaleźć wśród „wygranych" popierają partie rynkowe, a ci, którzy znajdują się lub spodziewają się znaleźć wśród „prze. · granych" - partie antyrynkowe. Jednak założenia tej hipotezy są tak mocne i wątpliwe zarazem, iż nasuwa się hipoteza konkurencyjna, że: • to identyfikacje spoza sfery społeczno-ekonomicznej - religijne, ideowe - kształtują postawy polityczne. Tradycyjnie ważną identyfikacją ideową jest wymiar „lewica-prawica". Kolejna hipoteza głosi, że: • zróżnicowanie na lewicę i prawicę jest obecne w świadomości społecznej i to ono wpływa na postawy polityczne, w tym na zachowania wyborcze. W Polsce, ze względu na siłę Kościoła katolickiego i wysoki poziom praktyk religijnych także • identyfikacja religijna kształtuje postawy polityczne i zachowania wyborcze. • Poparcie społeczne zależy wreszcie od samej partii: im większe są zasoby partii - organizacyjne, materialno-finansowe, ludzkie - tym większe ma ona szanse na zdobycie poparcia. Na koniec zostały naszkicowane trzy sekwencje: zdooycia władzy przez demokratyczną opozycję, zmiany systemu partyjnego z partią hegemoniczną na system pluralistyczny oraz instytucjonalizacji systemu politycznego. Nasze badania i analizy dotyczą przede wszystkim tej ostatniej sekwencji, nie obejmując roku 1997, sięgając natomiast w bliższą i dalszą przeszłość. Sądzimy bowiem, że również w tym trzecim okresie partie są zależne nie tylko od samego wyborczego · poparcia, ale także od: a) historycznie ukształtowanych i spOłecznie defmiowanych podziałów społecznych, w tym od mobilizacji stron tych podziałów: w Polsce podziały ekonomiczno-klasowe być może się krystalizują, ale jeszcze się nie wykrystalizowały i nie do nich apelują partie polityczne, wyraźue są natomiast podziały związane z wiarą religijną i Kościołem, zróżnicowaniem lewicowo-prawicowym oraz ze stosunkiem do komunistycznej przeszłości, i do nich wszystkich odwołują się zarówno partie, jak i inni ważni aktorzy społeczni; b) struktur instytucjonalnych - w Polsce wielokrotnie zmienianych, w tym od: „formatu" systemu partyjnego, określającego liczbę potencjalnych rywali w wyborach i koalicjantów w rządzie - w Polsce ewoluującego od krańcowego pluralizmu do pluralizmu umiarkowanego; zasobów organizacyjnych partii, w Polsce nierówno rozdzielonych między partie stare a powstałe po 1989 roku; wewnątrzpartyjnego układu sił i strategii partii. Zatem partie nie tylko odzwierciedlają społeczne podziały, ale także wpływają na nie. Tyle że w roli demiuigów pozostają bardzo słabe. Tym bardziej że elity polityczne nie miały w 1989 roku, a może i nadal nie mają wyrazistego modelu tej metainstytucji, na którą składają się partie, wybory i władza ustawo-

c

f j:

F

k

n

.e ,_

:e

·e

k I-

·y 1a

:z 1a lC

:e

:o.

:y y n ją

1,

li

:o

ej

:o

)-

dawcza (a którą „domyka" konstytucja, określająca władzę i strukturyzująca partY.ine współzawodnictwo na wyborczym rynku). Brakuje im jednak nie tylko jasnej koncepcji - brakuje im efektywnych organizacji partyjnych (poza SdRP i zapewne PSL). Może się zatem zdarzyć, że historyczny układ sił politycznych _ z silnym i trwałym Sill oraz z organizacyjnie rńeporównanie słabszymi partiami postsolidarnościowymi, od niedawna dopiero zorganizowanymi w AWS, koalicji o wciąż rńewiadomej spójności - utrwali się i oddziaływać będzie z kolei na społeczeństwo oraz na jego rozumienie siebie.

Rozdział~ Demokracja Mirosława

Grabowska, Tadeusz Szawiel

wa

pri Zd

Teorie demokracji

jes

wl

Nie ma tu miejsca, by systematycznie i obszernie omawiać teorie demokracji. Warto jednak wspomnieć, że po pierwsze - teoretycy demokracji zgodnie zwracają uwagę na zawarte w niej dwa wymiary: opisowy i wartościujący. Giovanni Sartori (1994, s. 22) pisze, że „[... ] demokracja jest wyjątkowo otwarta . i podatna na napięcia między faktami i wartościami", a Robert A. Dahl (1995, s. 13), że „[... ] tak w języku potocznym jak filozoficznym termin «demokracja» użyty być może i do oznaczenia pewnego ideału, i izeczywistego ustroju znacznie ·

o! del

wh

i « tov Mi

wy

odeń odbiegającego".

W naszych badaniach odnosimy się zarówno do opisującego, jak i do wartościującego wymiaru demokracji. Teoretycy demokracji zgodnie podkreślają jej kompleksowy, wieloaspektowy charakter. Ponieważ demokracja kształtowała się przez wieki (choć ji z przerwami) i pod różnymi wpływami, zawiera ona w sobie różne układy l odniesienia. W niniejszej książce abstrahujemy od rozważań Starożytnych i od i' praktyki greckich miast-państw, powtóizonych w pewnym stopniu przez włoskie ' miasta-państwa okresu średniowiecza i renesansu. Abstrahujemy w zasadzie , także od początków nowożytnej demokracji, które - wedle Dahla (por. tamże, s. 299) - polegały na przeobrażeniu się jej „jako sposobu iządzenia miastainipaństwami w system rządzenia o wiele większymi jednostkami - państwami narodowymi". Stwaizało to problemy związane z wypracowaniem jakiegoś systemu reprezentacji wobec konieczności ograniczenia demokracji partycypacyjnej, zapewnienia praw i wolności różnym, często skonfliktowanym ze sobą obywatelom, ograniczenia i kontroli rządu - z którymi zmagali się filozofowie i praktycy'. Dziedzictwo, od którego tu abstrahujemy, daje jednak o sobie znać w zróżnicowaniu współczesnych teorii demokracji. Jego biegunów upatrywali-

1

~

kra utv

dzi jes kla tan dei

A OC2

kra jUŻ

i rn kó1 kOI wo

ZWł;

1 Por. np. John Locke (1992); Jean Jacques Rousseau (1966); Alexis de Tocqueville (1996); John Stuart Mill (1995); Thomas Jefferson z napisaną przez niego Deklaracją. niepodległości Stan6w Zjednoczonych; fedcrali§ci i antyfederaliści.

elit

San

j

i

1

v

byśmy, z jednej strony, w formalnym, proceduralnym rozumieniu demokracji, z drugiej zaś w podtrzymywaniu, a nawet pogłębianiu jej rozumienia jako demokracji partycypacyjnej, aż do zamazywania rozróżnienia między demokracją a społeczeństwem obywatelskim. Pomiędzy tymi biegunami znajduje się substancjalne rozumienie demokracji jako ustroju gwarantującego pewne określone wartości i dobra jak na przykład sprawiedliwość czy równość'.

Demokracja proceduralna Formalne rozumienie demokracji zapoczątkował Joseph A. Schumpeter swoją socjalizm i demokracja, opublikowaną w 1942rokn (por. 1995). Zdefiniował on demokrację jako procedurę: „[... ] metoda demokratyczna jest tym rozwiązaniem instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki otrzymują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną 0 glosy wyborców" (tamże, s. 336-337). W innym miejscu stwierdził: „[... ] demokracja nie oznacza i nie może oznaczać, że lud faktycznie rządzi, sprawuje władzę, w jakimkolwiek oczywistym sensie przypisywanym określeniom «Ind» i «
i i

,

Choć John Rawls (por. 1994) i Richard M. Dworkin (por. 1998) argumentują, że demokracja. proceduralna, potrzebuje legitymizacji w postaci koncepcji sprawiedliwości i teońi praw, 3 Ponieważ zwolennicy proceduralnego rozumienia demokracji kładą nacisk na konkurowanie 2

zwłaszcza

elit o

władzę,

bywa ona

także

nazywana

demokracją elitarystycr.ną.

' Por. Dahl (1971. s. 3omz 1995, s. 310-311), gdzie autor sprowadw swoje warunki do siedmiu. Samo pojęcie „poliarchia" - w.ładu wielu - przypomnieli i wprowadzili w obieg Robert A. Dahl

a) wolność zakładania i przystępowania do organizacji; b) wolność wypowiedzi; c) prawo do głosowania; d) prawo do ubiegania się o urzędy publiczne; e) prawo przywódców politycznych do konkurowania o głosy wyborcó · f) istnienie alternatywnych źródeł informacji; g) wolne i uczciwe wybory; h) uzależnienie instytucji ustalających politykę rządu od głosów wyborcó oraz od innych sposobów ujawniania preferencji. Jednak nawet uzupełniona o dodatkowe warunki instytucjonalne procedum na definicja demokracji nie jest wystarczającym narzędziem pozwalając wyróżnić typ „demokracji liberalnej", tzn. takiej, która charakteryzuje się przywi zywaniem szczególnej wagi do ochrony wolności jednostek i grup. Zdanie Larry'ego Diamonda (por. 1996, s. 23), minimalne (Schumpeter) i rozszerza (Dahl) proceduralne rozumienie demokracji powinno zostać dodatkowo uzupeł­ nione o inne jeszcze warunki, z których trzy wydają się najistotniejsze: a) w demokracji liberalnej nie ma miejsca na tak zwane obszary zarezer wowane, podlegające władzy wojska lub innych sił społecznych czy polity · nych, które nie są bezpośrednio lub pośrednio odpowiedzialne przed elektorat · ma to wykluczyć takie przypadki, gdy wprawdzie odbywają się wybory, ale rząd znajdują się pod wpływem na przykład nie kontrolowanego przez elektorat woj czy jakiegoś potężnego lobby; i b) oprócz wertykalnej kontroli rządzących przez rządzonych, co odbywa się poprzez okresowe, wolne i uczciwe wybory, demokracja liberalna wyróżnia się horyzontalną kontrolą jednych urzędów przez drugie (rządu przez niezależne sądy, parlament, rzecznika praw obywatelskich, urzędy kontroli finansowej); c) demokracji liberalnej właściwy jest bardzo szeroki zakres i silne gwarancje pluralizmu; mniejszości kulturalne, etniczne, religijne i inne nie są. ograniczone w wyrażaniu swoich interesów, posługiwaniu się swoim językiem: i zachowaniu własnej kultury. Różnica między demokracją rozumianą proceduralnie a demokracją liberale nąjest, zdaniem Diaruonda, szczególnie istotna w przypadku tak zwanych nowych demokracji, a więc krajów, które w ostatnich dziesięcioleciach przeszły od ustroju, niedemokratycznego do demokratycznego. W sensie demokracji proceduralnej Turcja i Rosja to kraje demokratyczne. Ale sposób traktowania przez Turcję-.: mniejszości kurdyjskiej czy wojna toczona przez Rosję w Czeczenii wykluczają· oba kraje z !irona demokracji liberalnych. W naszych badaniach przyjęliśmy w zasadzie proceduralne, ale rozszerzone, Dahlowskie rozumienie demokracji i skupiliśmy się przede wszystkim na postawach wobec demokratycznych instytucji i procedur. : i Charles E. Lindblom (por. 1953). Oznaczało ono wtedy sytuację, w której tak zwani zwykli ludzie politycznych liderów. Dahl pozostał przy pojęciu „poliarchia" i dookreśli! je

mogą kontrolować

w swoich

późniejszych książkach.

wa się'. ńa się

ilłeżne'

1ej); silne nie sij. ykiem

iberalowych. Jstroju JralneJ Turcję·

:uczają'

!rzone,

im na

:li ludzie rreślil je

oobro wspólne - substancjalne rozumienie demokracji substancjalne teońe demokracji stanowią kontynuację klasycznego myś­ 0 ladzie demokratycznym, w którym w zakres znaczeniowy demokracji chodziło urzeczywistnienie pewnych wartości określanych mianem dobra wspólnego. Schurnpeter, któremu przypada największa zasługa w krytyce ~asycznego myślenia i porzuceniu przez współczesną politologię tego myślenia a rzecz ujęcia proceduralnego, tak określał podejście klasyczne: „[„.] metoda ~em@kratyczna jest rozwiązaniem instytucjonalnym służącym wypracowywaniu decyzji politycznych, które realizuje wspólne dobro, sprawiając, że ludzie sarni decydują o różnych sprawach w drodze wyboru jednostek zbierających się w celu wykonywania woli ludu" (1995, s. 312). Idea, że celem demokratycznie rządzonego związku politycznego jest urzeczywistnienie dobra wspólnego, wydaje się intuicyjne zrozumiała i przekonująca. Każda jednostka polityczna jest równocześnie jakąś wspólnotą (choćby nawet wysokiego rzędu, jak państwo federalne), zatem dobro tej wspólnoty wydaje się rzeczą oczywistą. Jakkolwiek sama idea jest atrakcyjna, to próby jej konkretnego rozwinięcia spotkały się z krytyką. Przede wszystkim - zwraca na to uwagę Dahl pojawiają się filozoficzne problemy związane z określeniem, czym jest dobro wspólne, w jaki sposób możemy je poznać. Już samo założenie, że dobro wspólne istnieje, jest kwestionowane. Schumpeter (tamże, s. 314) twierdzi wręcz, że „[„.] nie istnieje coś takiego jak jednoznacznie określone wspólne dobro, na które wszyscy mogliby się zgodzić lub można by ich do tego skłonić za pomocą racjonalnej argumentacji". Nawet gdyby przyjąć, że dobro wspólne istnieje, to problem rozpoznania go i uznania przez obywateli nastręcza nieprzezwyciężalne trudności. Trzeba by założyć, że - jak to formułuje Schurnpeter - dobro wspólne „[.„] zawsze może być rozpoznane przez każdą normalną jednostkę przy zastosowaniu racjonalnej argumentacji" (tamże, s. 312). Dahl posługuje się pojęciem „oświecone rozezruinie", które oznacza, że „[„.] każdy obywatel winien mieć odpowiednie i jednakowe możliwości stwierdzenia i oceny (w czasie jaki pozostawia konieczność podjęcia decyzji), który z jej możliwych wańantów najlepiej przysłuży się jego interesom" (1995, s. 426). Żadne z tych założeń nie jest spehllone w jakiejkolwiek rzeczywistej zbiorowości politycznej, a być może nawet z zasady nie może być spehńone przez żadną taką zbiorowość. Nawet jednak jeżeli zgodzimy się, że rozpoznanie i zgoda co do dobra· wspólnego są możliwe w rządzonych demokratycznie małych, homogenicznych i pozbawionych wewnętrznych konfliktów wspólnotach politycznych, to poza pytaniem, czy powrót do takich małych zbiorowości jest możliwy i czy zdołałyby one zapewnić współczesnemu człowiekowi godziwe życie (są to pytania, które zadaje sobie Dahl, aby odpowiedzieć na nie przecząco), problem polega na tym, że współczesne demokratycznie rządzone zbiorowości są jednostkami dużymi, nierzadko wewnętrznie zróżnicowanymi rasowo, etnicznie, kulturowo, religijnie. W dodatku ich obywatele są członkami stowarzyszeń, partii, grup interesu, lenia

których cele i dążenia pozostają ze sobą w sprzeczności. Nie wydaje się, by w dużych, pluralistycznych zbiorowościach możliwe było zaistnienie substancjalnie rozumianego dobra wspólnego. Gdyby jednak nalegać, że także w dużych, pluralistycznych zbiorowościach . możliwe jest zidentyfikowanie dobra wspólnego, a do często wymienianych przykładów takich dóbr należą pokój, sprawiedliwość, wspólnota, zamożność, porządek, to dobra te są tak ogólne - zwracają na to uwagę i Schumpeter, i Dahl · - że nie mogą służyć jako kryteria podejmowania decyzji w konkretnych sprawach. Ogólne kryteria poddają się bardzo różnym, także przeciwstawlłym„ interpretacjom i w momencie dokonania takich interpretacji dobro wspólne rozpada się na wielość (poszczególne interpretacje) dóbr partykularnych, często ' popadających ze sobą w konflikt. Jeżeli natomiast wspólne dobro zostanie zinterpretowane zbyt wąsko, to nie będzie mogło liczyć na powszechne uznanie, bo nie dla wszystkich okaże się możliwe do przyjęcia. Dahl analizuje jeszcze jeden argument godzący w ideę dobra wspólnego. Otóż w sytuacji, kiedy uzyskamy powszechną akceptację jakiegoś dobra wspólnego (w przykładzie analizowanym przez Dahla jest to zamożność), to przy pewnych oczywistych, zdroworozsądkowych kryteriach tego dobra, okazuje się, że nie istnieje żaden taki sposób działania, który by je wszystkie spełniał (por. tamże, s. 395-396) 5• Na jeszcze inną trudność wskazuje Schumpeter. Otóż w systemach demokratycznych akceptacja jakiegoś dobra może się dokonać jedynie jako wyraz woli wszystkich lub, w słabszej wersji, większości obywateli. Tymczasem istnieją dobra, które są ważnymi cechami instytucji lub zbiorowości (na przykład suwerenność państwa), zatem może zaistnieć konflikt między takim dobrem, a dobrem większości. Schumpeter (por. 1995, s. 319) podaje przykład rozwiązania przez Napoleona kwestii religijnej, które okazało się korzystne i dla Francji, i, w dłuższym okresie, dla Francuzów, ale. które byłoby niezgodne z ich wolą, gdyby mieli okazję ją wyrazić. Rządy ludu nie byłyby rządami dla ludu. Można tu wprawdzie ratować się koncepcją „właściwego rozpoznania" interesu ludu przez sam lud - problem wtedy znika, ale za cenę ubezwłasnowolnienia ludu, bo albo każemy mu czekać, aż „właściwie" rozpozna swoje dobro, albo powierzymy innym (lub innemu) troskę o rozpoznanie tego dobra. Dlatego Schumpeter konsekwentnie odrzuca ideę dobra wspólnego jako koniecznej cechy ładu demokratycznego, proponując proceduralną definicję demokracji. Natomiast Dahl, zgadzając się ze stanowiskiem, że substancjalne rozumienie dobra wspólnego natrafia na nieprzezwyciężalne przeszkody teoretyczne i praktyczne, zatrzymuje się o krok wcześniej. Jego zdaniem dobro wspólne w ładzie demokratycznym istnieje, lecz nie w sensie substancjalnym. Dobrem ~ Dahl analizuje przykład podauy przez Jamesa S. Fishkina (por. 1987, s. 7-30), który wykazał, nie istnieje talci sposób działania, który spełniałby cztery (a nawet tylko trzy) następujące kryteria: a) maksymalizacja globalnego dobrobytu; b) wzrost dobrobytu jak największej liczby osób; c) poprawa względna lub d) poprawa bezwzględna sytuacji najuboższych.

że

Jść,

wspólnym w demokracji są jej instytucje i procedury: „[ ... ] na nasze wspólne dobro - dobro i interesy, które podzielamy z innymi - rzadko składają się określone przedmioty, czynności czy stosunki; zazwyczaj konstytuują je praktyki, instytucje i procedury, które[ ... ] sprzyjają dobru naszemu oraz innych, wprawdzie z pewnością nie wszystkich, lecz dostatecznie licznych, aby były uznawane, a nawet cenione" (1995, s. 426).

lahl

*

~

ym„ ilne ;sto ' mie nie,

'go.

)bra

,rzy się,

por.

molłOli

Jeją


Taki oto, w najkrótszym streszczeniu, jest stan dyskusji: sceptyczny wobec ambitnych teoretycznie koncepcji dobra wspólnego. A jednak niełatwo zaprzeczyć, że odwoływanie się do dobra wspólnego ma co najmniej wartość perswazyjną. I trudno uznać, że ta perswazyjna oraz motywująca wartość oparta jest jedynie na złudzeniu. Wydaje się, że w ładzie demokratycznym dobrem wspólnym jest także jego tożsamość. Każdy ład demokratyczny ma partykularny, niepowtarzalny charakter. Dobrem wspólnym jest właśnie ów niepowtarzalny charakter każdorazowej demokracji, jej styl czy etos: jest on zarazem proceduralny i substancjalny. Mówimy: „amerykańska demokracja", „angielska demokracja" czy „republikański duch demokracji francuskiej". Wydaje się, że styl każdej z tych demokracji - choć trudny do opisania, gdy nie jest się Tocqueville' em- jest czymś, co znakomita większość obywateli tych demokracji gotowa byłaby uznać za wspólną wartość i bronić jej. Zakorzenione w tej wspólnej wartości poczucie wspólnoty ma z kolei swój udział w kształtowaniu hlerarchii dóbr niższego rzędu i rozstrzyganiu konkretnych problemów.

łnia

Demokracja partycypacyjna

1cji, •olą,

1atu

rzez

1Ibo

Rozumienie demokracji jako demokracji partycypacyjnej' jest zakorzenione w starożytności. To w greckich polis, na przykład w Atenach, lud - z wyłącze­ niem kobiet, cudzoziemców i niewolników - zbierał się wiele razy w roku na całodziennych zgromadzeniach, by uczestniczyć w debatach i bezpośrednio

ymy Na niejasno~ć pojęcia „demokracja partycypacyjna" zwraca uwagę Giovanni Sartori (por. 1994, s. 135-150). Wyróżnia on demokracje: bezpośrednią, poprzez referendum, wyborczą i przedstawicielską. Demokracja wyborcza to demokracja rozumiana po Schumpeterowsku, demokracja proceduralna. Bliska jej jest demokracja przedstawicielska, w której lud wybiera przedstawicieli nim rządzących. Sartori uważa demokrację wyborczą (proceduralną,') za warunek konieczny, choć niewystarczający, demokracji przedstawicielskiej, ale to rozróżnienie nie jest precyzyjne. Demokracja bezpośrednia obywa się bez przedstawicieli i możliwa jest we względnie małych grupach lub społecznościach. Demokracja poprzez referendum polega na tym, że lud podejmuje decyzje bezpośrednio, ale nie poprzez zgromadzenie, lecz przez głosowanie w referendum właśnie. Natomiast demokracja partycypacyjna- zdaniem Sartoriego - jest pojęciem nie tyle przeciwsta\Jlllym ez.y różnym od poprzednich, ile przecinającym się z nimi i kładącym nacisk na osobisty, aktywny udział w sprawach publicznych. My przyjęliśmy szerokie rozumienie demokracji partycypacyjnej, jako lączącej cechy demokracji bezpośredniej -w tym poprzez referendum-i w miarę możliwości opartej na osobistym, aktywnym udziale w sprawach publieznych. 6

jako tleję

alne

·etyólne 1rem ~azał,

teria: opra-

decydować

o prawach i polityce. W ten sposób stanowiono prawa i sprawowano Co więcej, obywatele uczestniczyli w życiu publicznym, pełniąc liczri urzędy (administracyjne, sądowe), obsadzane w drodze wyborów lub losowania urzędowanie było płatne, by umożliwić sprawowanie urzędów także obywatelo niezamożnym. Było niemal pewne, że każdy obywatel będzie przez ro sprawował jakiś urząd. Nie należy, oczywiście, idealizować tego modelu. Gra~ w nim rolę ludzkie ambicje i interesy. Toczyła się polityczna walka, czase brutalna - przywódcy stronnictw mobilizowali swoich zwolenników, wykorzyś. tywali ostracyzm, by skazać przeciwnika na banicję itd. Tylko część uprawnionych brała udział w zgromadzeniach, tylko nieliczni na nich przemawiali. At teoretycznie każdy obywatel Aten był uprawniony do uczestniczenia w zgromadzeniu, do zabierania głosu, sprawowania urzędu i decydowania - bezpośrednio, poprzez głosowanie-o sprawach dużych i malych. Wiele wskazuje na to, że ustrój ten był nie tylko formą organizacji życia zbiorowego - dla obywateli stanow· także wartość. Z dumą o ateńskim ustroju - zasadzie większości, politycznej równości, tolerancji, praworządności - mówił Perykles (por. Tukidydes 1988, s. 107-110). . W czasach nowożytnych samorządne w dużej mierze były miasta-państwa póhtocnych i środkowych Włoch w okresie od XII do XN wieku. Nie były on • demokratyczne we współczesnym sensie - nie spełnialy Dahlowskich warunków· rozszerzonego, proceduralnego rozumienia demokracji. Historycy nie są zgodni; jaki procent mieszkańców miał prawa polityczne i aktywnie uczestniczył w życiu publicznym'. Wydaje się jednak, że ci, którzy prawa mieli, nie ograniczali się do' sporadycznego udziału w wyborach - na przykład w Sienie, gdzie było 5 tys, mieszkańców, było także osiemset sześćdziesiąt stanowisk do obsadzenia, a w większych miastach rada miejska mogła liczyć kilka tysięcy członków, z których wielu aktywnie uczestniczyło w debatach (por. Waley 1978, s. 29-31, 51-52, za: Putnam 1995b, s. 190). Warto tu przypomnieć, że Robertowi D. Putnamowi udało się wywieść sprawność demokratycznych rządów regionalnych we Włoszech i obywatelski charakter regionalnych społeczności ze wzorów samorządnego życia społecznego, które można prześledzić, poprzez XIX wiek (dla którego są „twarde", statystyczne dane) aż do średniowiecznych Włoch (por. 1995b, s. 131-250). Od średniowiecza demokracja bezpośrednia funkcjonowała w niektórych szwajcarskich kantonach (por. A Survey of Democraey 1996; Barbet 1995). W 1513 roku Związek Szwajcarski składał się z trzynastu kantonów, z których sześć (w tym trzy najstarsze: Uri, Schwyz i Nidwalden, które w 1291 roku zawarły związek, w celu obrony przed Habsburgami) było demokracjami bezpośrednimi, z suwerennymi corocznymi zgromadzeniami wszystkich wolnych obywateli. Wedle uchwalonej w 1848 roku, a zmienionej w 1874roku konstytucASzwajcaria rządy.

7 Szacunki wahają się w granicach 2-12 %(por. Martines 1988, s. 148), poprzez około 20% (por. Lamer 1980, s. 122), aż do przypuszczeń, że liczba aktywnych uczestników życia politycznego była jeszcze wyższa (por. Waley 1978, s. 51-54, za: Putnam 1995b, s. 190).

·est

federacją

dwudziestu trzech kantonów

(spośród

których trzy

dzielą się

na

J aIJlodzielne półkantony), a elementy demokracji bezpośredniej funkcjonują sarówno na poziomie krajowym (instytucja referendum'), jak i na poziomie

~tonalnym i lokalnym.

enia, ków, 1-31, 1i D. nych

DfÓW

wiek 'loch

irych ~95).

irych varły

trimi, ateli. earla

b (por.

Na poziomie krajowym przeprowadzenia referendum ma prawo zażądać SO tys. wyborców (jest to niewiele ponad 1% uprawnionych do głosowania), a nie tylko rząd czy parlament. W ciągu stu trzydziestu lat (1866-1996) odbyło się czterysta pięćdziesiąt referendów, czyli mniej więcej trzy i pół rocznie, ale dochodzą do tego jeszcze referenda kantonalne i gminne. Oznacza to, że Szwajcal'ZY trzy-cztery razy do roku otrzymują pocztą stosowne dokumenty do przeczytania, mają szanse śledzić telewizyjne debaty, a nawet mogą znaleźć argumenty za lub przeciw danemu projektowi w Internecie. Przedmiotem referendów mogą być różne kwestie. Na przykład w marcu 1996 roku wyborcy pozwolili francuskojęzycznej i katolickiej wiosce Vellarat odłączyć się od protestanckiego, niemieckojęzycznego Berna i przyłączyć do katolickiego, francuskojęzycznego kantonu Jura. We wrześniu 1993 roku przegłosowali, że 1 sierpnia będzie świę­ tem upamiętniającym powstanie Szwajcarii (1291). Parę miesięcy wcześniej przegłosowali, że Szwajcaria do końca wieku nie kupi samolotów bojowych i zredukuje liczbę baz wojskowych. W 1992 roku zdecydowali, wbrew politykom, że Szwajcaria nie przyłączy się do Wspólnego Rynku, a w 1993 roku zablokowali inicjatywę ubiegania się o członkostwo w Unii Europejskiej - Szwajcarzy nie chcą bowiem wtopić się w Unię. W ciągu tych stu trzydziestu lat połowa ustaw zgłoszonych przez parlament uzyskała akceptację w referendum; dziewięć dziesiątych propozycji zgłoszonych w wyniku procesu zbierania podpisów wyborców zostało odrzuconych; kontrpropozycje zgłoszone przez parlament do propozycji wyborców zyskały aprobatę w dwóch trzecich. Referenda są zatem instytucją żywą i funkcjonującą. Ale istnieją też problemy. Dawniej frekwencja w referendach utrzymywała się na poziomie 50--00%. Od lat pięćdziesiątych obniżyła się, wyjąwszy referenda szczególnej wagi, do poziomu 40%, a więc niższego niż w referendach zarządzanych w demokracjach przedstawicielskich. Rządy kantonalne są równie, a nawet bardziej zależne od wyborców niż rząd centralny. A trzeba pamiętać, że to kantony zbierają i wydają połowę podatków, całkowicie kontrolują siły policyjne, system edukacji, wydatki socjalne. Na przykład w największym kantonie, w Zurychu, każde nowe prawo i każdy wydatek większy niż 2 mln franków szwajcarskich (około 1,6 mln dolarów) automatycznie jest poddawany pod referendum i musi uzyskać aprobatę wyborców. Aby zażądać referendum, potrzeba mniej podpisów-dlatego w tym kantonie głosuje się przeciętnie szesnaście kwestii rocznie. Ponadto istnieje tam instytucja „inicjatywy pojedynczej" (Einzelinitiative ), która polega na tym, że jeśli petycja jednej osoby znajdzie pewne poparcie w parlamencie, to poddaje się ją pod głosowanie. I tak na przykład w 1995 roku pan Albert Jtirger wnioskował, by

o była 8

Instytucję

referelldum i jej ograniczenia rozważa Giovanni Sartori (por. 1994, s. 145-156).

U'®

nauczyciele byli mianowani nie w powszechnym głosowaniu danej spolecznoś lecz przez specjalny komitet, powołany oczywiście przez wyborców dan społeczności - uzyskało to aprobatę wyborców. W niektórych kantonach demokracja bezpośrednia przyjmuje formę corocz nego zgromadzenia na rynku, umożliwiającego wypowiadanie opinii i podej. mowanie decyzji w głosowaniu przez podniesienie ręki. W niewielkim kantom Gla.rus właśnie takie zgromadzenie, odbywające się zwykle w jedną z wiosennyc niedziel (a dzieje się tak od 1386 roku), stanowi prawa, dokonuje wyboru sędziów określa podatki i podejmuje decyzje dotyczące jednorazowych wydatkó powyżej 500 tys. franków szwajcarskich (około 400 tys. dolarów). W maju 199 roku w zgromadzeniu uczestniczyło około 6 tys. obywateli, z czego jedną trzec· stanowiły kobiety (na 24, 7 tys. uprawnionych; uczestniczyła zatem zaledwi jedna czwarta uprawnionych). Na wokandzie było osiemnaście spraw. Zgro dzenie trwało cztery godziny. Między innymi zdecydowano zbudować now~ szpital, przepadł pomysł likwidacji nauki w szkołach w soboty, a największe emocje wzbudziła kwestia ograniczeń dotyczących polowań. Tak pewnie wy: glądały obrady zgromadzenia obywateli w Atenach (tyle że wśród zgromadzoc nych nie było kobiet). Podobnie dzieje się na poziomie lokalnym, gdzie wyraźnie widać, że to obywatele stanowią władzę i ponoszą odpowiedzialność za jej sprawowanie. Społeczności lokalne nakładają podatki od dochodów i własności (w sumie dysponują jedną czwartą pieniędzy podatników), a zarządzają przede wszystkim szkolnictwem obejmującym uczniów do lat szesnastu (włąc~nie z budowa• niem szkól i wyborem komitetu, który nominuje nauczycieli) oraz opieką socjalną (wypłacanie zapomóg biednym i uchodźcom, opieka nad ludźmi starymi). Na przykład Kilchberg, liczący 7 tys. mieszkańców, nie jest społecznością typową - jest zamożny (problem stanowi stu bezrobotnych plns garstka uchodźców ze Sri ·Lanki), a wielu obecnych mieszkańców przeniosło się tu z Zurychu, gdzie obowią-. zują wyższe podatki. Kilchberg posiada własną, ochotniczą brygadę przeciwpożarową, dom starców oraz policjanta, który „ma oko" na nieprawidłowe parkowanie samochodów i prowadzi biuro rzeczy znalezionych. Władzę stanowi tam zgromadzenie, które zbiera się cztery razy do roku na stoku wzgórza. Wybiera ono siedmioosobową radę, która nadzoruje niewielki personel fachowy. Zgroma· dzenie wysłuchuje sprawozdań i rekomendacji rady oraz orzeka, czy dobrze prowadzi ona sprawy społeczności. Zgromadzenie stanowi prawa, ustala wysokość podatków, sprawdza rachunki oraz rozważa wszystko, co ktokolwiek chciałby poddać pod dyskusję. Głosuje się przez podniesienie ręki, ale jeśli zażą!.ła tego jedna trzecia zebranych, to głosowanie może się odbyć tajnie, na pa- · pierze (nie zdarzyło się to jeszcze). Jeśli ktoś jest niezadowolony z rady lub chce ustanowienia nowego prawa, to wystarczy zebrać piętnaście podpisów, by najbliższe zgromadzenie musiało się zająć daną kwestią. Jedynym problemem wydaje się niska frekwencja: na 4 tys. uprawnionych w zgromadzeniach uczestniczy 400-700 obywateli.

że

to

•anie.

umie :zyst.owa• jalną

). Na pową ie Sri )Wią-.

wpoarkoi tam biera oma-

Fonny demokracji bezpośredniej przetrwały także w miastach Nowej Anglii (region, obecnie sześciu, północno-wschodnich stanów USA, gdzie od 1620 roku osiedlali się koloniści angielscy). Bliskie jej były i są wszelkie samorządy, od uniwersyteckich, poprzez zawodowe, aż po lokalne. Tak więc tradycja i doświad­ czerria demokracji bezpośredniej, o różnym zakresie, są niemal trwale obecne w praktYce życia społecznego w europejskim kręgu kulturowym'. Są one także obecne w myśli społecznej. Za demokracją bezpośrednią opawiadal się Jean Jacques Rousseau (który zresztą znal Szwajcańę i przez długi czas idealizował i wielbił Republikę Genewską1 °). Znacząco wpłynął on na współczesne rozumienie demokracji. Giovanni Sartori (1994, s. 77) stwierdził, iż: ,,Na każdego przekonanego do Bentharna przypada tysiąc osób rozpalonych przez Rousseau"a Może dlatego, że stawiał sobie ambitny cel, który tak określił w Umowie społecviej: „[„.] znaleźć formę stowarzyszenia, która by broniła i chronila całą wspólną siłą osobę i dobra każdego jej członka i dzięki której każdy, łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak tylko siebie i pozostał równie wolny jak przedtem" (Rousseau 1966, s. 21-22). Argumentował, że jedynie demokracja bezpośrednia gwarantuje owo liczenie się ze wszystkimi i zarazem wolność jednostki Zacznijmy od wolności - wedle Rousseau człowiek pozostaje wolny tylko wtedy, gdy jest posłuszny prawom, które sarn ustanowił. Można, oczywiście, przekazać władzę wykonawczą jednostce (mamy wtedy monarchię), mniejszości (mamy arystokrację) lub większości (marny demokrację), ale nawet w tym ostatnim przypadku rządzi tylko część calości i dlatego władza może stać się tyranią. Jeśli natomiast wszyscy zgodziliby się, że rządzić będzie wola powszechna, stosowana do każdego, to nie będzie to już władza części, lecz władza wszystkich. Taka władza może popełniać błędy, ale nie może być tyrańska czy pełna złej woli, gdyż nlkt z rozmysłem nie chciałby szkodzić samemu sobie. A zatem przejście od indywidualnej wolności do stowarzyszenia - państwa, w którym panować będzie władza wszystkich, dokonuje się u Rousseau poprzez koncepcję woli pow~zechnej obywateli. Nie możemy tu podjąć analizy tego pojęcia". Wystarczy powiedzieć, że wola powszechna niejako wyłania się ze zgromadzenia, które ignoruje prywatne pragnienia i głosuje za dobrem wspólnym. Dla Rousseau nie jest to w żadnym razie suma indywidualnych upodobań (tym

~brze

vysolwiek · li za- , .a pa· y lub w, by :mem ~stui-

Warto byłoby przyjneć się z tej perspektywy demokracji szlacheckiej - na niektóre jej zwraca uwagę Janusz Tazbir (por. 1996). w W dedykacji, z 1755 roku do Rozprawy o nierówności Jean Jacques Rousseau przedstawił Genewę jako najlepszy z motliwych system nądów. 1 to mimo że Genewa byla repubiik;i arystokratyczną, z urzędami dostępnymi jedynie pienvszej z pięciu grup obywateli i z trzema ostatnimi stanami (ponad 90% ludnośei) pozbawionymi nie tylko dostępu do urzędów, ale wręcz prawa głosu. Zmienił zdanie po tym, jak władze Genewy potępiły Emila i Umowę społeczną (por. Sartori 1094, 9

wartości

~

225).

11 Trudniej bowiem zajmować się konkretnymi ludfmi i rządem, jak utylitaryści, niż abstrakcyjnym państwern i luderri, jak Jean Jacques Rousseau (por. tamże, s. 77). " Przeprowadza ją Giovanni Sartori (por. tam:ie, s. 380-386).

bardziej że o przygotowaniu ludzi do pełnienia funkcji ustawodawczej nie miał 0 najlepszego zdania). Jest to wola rozumna i moralna, wyzwolona z jednostkowyc emocji"· Umowa pierwotna, fundująca takie stowarzyszenie - państwo, tająca z woli powszechnej, powinna być jednogłośna. Natomiast porem decyd wać może zdanie większości. hn ważniejsza jest jednak sprawa, o którą chodzi (n przykład ustawa), tym bardziej owa większość powinna zbliżać się do jednomys ności; w kwestiach mniej ważnych, a pilnych (bieżące rządzenie), wystarcz: przewaga choćby jednego głosu (por. tamże, s. 126, 128). Rousseau był głębo przekonany, że taka demokracja jest realna tylko w społecznościach niewielkie (a dodatkowo także egalitarnych, homogenicznych, dbających o wychowani w duchu cnót obywatelskich itd.), w których możliwe byłyby zgromadzeni .wszystkich obywateli mogących w ten sposób brać udział w stanowieniu pra Zdawał sobie jednak sprawę, że sama instytucja zgromadzenia i większośe głosów nie wystarczy do funkcjonowania tego rodzaju demokracji - dlatego wiele miejsca poświęcał innym warunkom jej funkcjonowania: niewie · rozmiarom oraz niezróżnicowaniu społeczności, a nade wszystko wychowani cnotliwych i patriotycznych obywateli. Każda demokracja jest w pewnym stopniu partycypacyjna - obywa tele uczestniczą wszak w okresowych, powszechnych wyborach - chodzi jed, mik właśnie o ów stopień. Na przykład demokracja amerykańska jest bar!. dziej partycypacyjna niż demokracje europejskie, ponieważ więcej urzędóv,; obsadza się tam w drodze wyborów. Jednak zwolennikom demokracji par' tycypacyjnej to nie wystarcza, chodzi im bowiem nie tylko o stopień, ale także o formy uczestniczenia Podkreślają oni wartość aktywnego zaangażowania obywateli w proces samorządzenia się, który winien obejmować możliwie sze.. roki zakres spraw. Demokracja to przecież nie tylko rządy „dla ludzi", bo te zapewnia demokracja przedstawicielska, ale rządy „przez ludzi": poprzez referenda na poziomie krajowym, samorząd lokalny, przez włączenie w proces samorządzenia nowych dziedzin, na przykład stosunków w miejscu praey (demokracja przemysłowa), a nawet poprzez wykorzys~.mie nowych technologii telekomunikacyjnych. Komunitarianizm 14 krytykuje we współczesnych liberalnych demokracjach indywidualizm panujący na poziomie społeczeństwa, a na poziomie polityki -profesjonalizację i upartyjnienie. Paradoksalnie, przyczynia się to do wyłączenia Judzi z prawdziwej, obywatelskiej odpowiedzialności i do panowania demagogii na dzisiejszej scenie politycznej. Proponuje demokrację bardziej bezpośrednią (częstsze wybory, więcej stanowisk obsadzanych w drodze wyborów, objęcie nią nowych sfer życia) i uczestniczącą (odwoływanie źle oceniauych przedstawicieli, · Jean Jacques Rousseau (por. 1966, ks. 2, rozdz. 3) podaje „operacyjną defj.nicję" woli ,; powszechnej - byłaby ona zsumowaniem tego, co pozostaje po wzajemnym zniesieniu się woJi 13

indywidualnych. 14 Na temat komunitarianizmu por. Steven Kautz (1995, s. 277-281). Najwybitniejszym bodaj przedstawicielem tego bardzo zróżnicowanego nurtu jest Michael Walzer, autor Splwres od Justice: A Defence of PluraUsm and Equality (por, 1983).

Ji:O

Jol

po cho uc

w:i

kil ip

pr2

W:

pie

uP 1

tyc tyY

Lw z1 san

der

o»

Po2 nie

toż:

mo:

prz,

róż1

nyn by

Sp
Lud

okn

tyk:t zurr

dzi oby

poci

dza irel: ze s

Włai

UCZ<

chara

:y il :h Id ia ji ią ią

..

~

korzystanie z ID!c!atywy dotyczącej referendum, uczestniczenie w samo.rządach lokalnych i w nueJSCU pracy, w ruchach społecznych, grupach mteresów itd.). Na p0zioroie prepolitycznym proponuje powrót do społeczności: rodziny, wychowania moralnego i obywatelskiego w szkołach (które przygotowywałoby do uczestniczenia w życiu publicznym), redystrybucji dochodów, by zapewnić większą równość ekonomiczną oraz do takich fonn demokracji bezpośredniej, ](tóre umożliwiałyby członkom społeczności wspólne rozważanie problemów" i podejmowanie decyzji. Nie ma, oczywiście, mowy o odstąpieniu od tolerancji, przestrzegania praw jednostki czy politycznych instytucji liberalnej demokracji. Wskazllje się jednak na ich ograniczenia polityczne, moralne i filozoficzne. Po pierwsze - na poziomie politycznym - indywidualizm liberalnej demokracji „podmywa" cnoty obywatelskie. Przytłoczeni państwową biurokracją i kapitalistyczną gospodarką, jesteśmy skoncentrowani na życiu prywatnym. Nie kultywujemy zainteresowania sprawami publicznymi ani dbania o wspólne dobro. Ludzka bierność i egoizm umożliwiają rządy elit. Nie ma to wiele wspólnego z liberalnym wyobrażeniem autonomicznej jednostki zdolnej do rozumnego samorządzenia. Potrzebne jest więc odrodzenie prawdziwej, tj. partycypacyjnej demokracji, która nauczy ludzi kontrolować swoje własne życie, pamiętając 0 wspólnym dobru. Po drugie - na poziomie moralnym - liberalny indywidualizm pozbawia nas zakorzenienia w gTUpach, wspólnotach i społecznościach (w rodzinie, wspólnocie religijnej, społeczności obywateli), które konstytuują nasze tożsamości. Wobec członków tych grup mamy zobowiązania o charakterze moralnym, z których liberalny indywidualizm nas wyswobodził, ale staliśmy się prrez to samotni i słabi. Tylko odbudowa społeczności przywróci moralny sens różnym sposobom naszego życia. Po trzecie wreszcie - na poziomie filozoficz... ny:m - liberalizm oferuje uniwersalne zasady moralne, które są zbyt abstrakcyjne, by służyć moralnemu życiu. Liberalizm nie jest w stanie ukonstytuować społeczności wyposażonej w podzielany przez jej członków horyzont moralny. Ludzie są ukształtowani przez partykularne biografie, nie ma zatem ucieczki od określonych wydarzeń historycznych, od konkretnych społeczności, od partykularyzmu właśnie. Filozoficzne poszukiwanie metafizycznej, ogólnej zrozumiałości musi ustąpić komunitańańskiemu poszukiwaniu konkretnej odpowiedzi moralnej. Partykularna społeczność wspólnego horyzontu moralnego i cnót obywatelskich stanowi odpowiedź na dezorient•cję, bezsens i alienację będące pochodnymi nowoczesności. Problematyka poruszana przez zwolenników komunitarianizmu nie sprowadza się li tylko do formy demokracji. Obejmuje także naturę życia społecznego i relację jednostka-społeczeństwo, w której to relacji podkreśla się raczej związki ze społecznością i obligacje jednostki wobec społeczności niż jej prawa. To właśnie owe żywotne związki ze społecznością mają motywować ludzi do uczestniczenia w życiu publicznym.

!aj ~e:

15

Ukuto nawet poj~ie „demokracja deliberująea" (deliberative de1nocracy), dla której charakterystyczna jest różnica stanowisk i niekończąca się publiczna debata na ich temat.

Krytycy komunitarianizmu widzą w nim zagrożenie prywatności jed, nostki i racjonalności polityki. Demokracja bezpośrednia, polegająca wszak n uczestniczeniu w dyskusji i podejmowaniu decyzji, wymaga bowiem niema< łych umiejętności i cnót obywatelskich. Zwolennicy komunitarianizmu nie tylko nie odrzucają, ale wręcz zakładają konieczność odpowiedniego przygo; towania - edukacji obywatelskiej, lecz, ich zdaniem, to samo uczestniczenie w demokracji bezpośredniej ma walor edukacyjny, stwarza szanse kultywowa,· nia cnót obywatelskich, utwierdza samorządność społeczności i suwerenna~ ludu. Nową formą demokracji bezpośredniej, która - dzięki współczesnym tech; nologiom telekomunikacyjnym umożliwia udział w debacie i podjęcie decyzji przez głosowanie milionów obywateli, mogłaby się stać teledemokracja (por~ Democracy and Technology 1995), którą proponują między innymi zwolennicy. komunitarianizmu. Te miliony obywateli, choć oddalone od siebie przestrzen' nie, byłyby w kontakcie bez oddalania się od ekranu monitora. Można sobie· wyobrazić, że każde gospodarstwo domowe zostałoby wyposażone w urządzenia pozwalające na głosowanie projektów legislacyjnych, i to zarówno w sprawach krajowych, jak i lokalnych czy dotyczących specyficznych kategońi społecznych (na przykład członków związków zawodowych). Komputer rejestrowałby głosy. Powszechne glosowania mogłyby odbywać się nawet częściej niż w starożytnych Atenach, a prostota i łatwość glosowania w doinu zwiększyłaby poziom. partycypacji. Takie pomysły wywołują krytykę - kto bowiem miałby prawo decydować o zadaniu pytania i kto by je formułował? Pojawia się też stały problem tyczący wszystkich form demokracji bezpośredniej - czy wyborcy są dostatecznie kompetentni, by podejmować decyzje legislacyjne? Zwolennicy teledemokracji odpowiadają na to, że każdy będzie mógł przywołać na swój ekran informacje; które pomogą mu podjąć decyzję, co w tradycyjnych referendach nie jest aż tak łatwe. Czy jednak każdy będzie umiał skorzystać z tych informacji? Problem obywatelskiej kompetencji (czy raczej niekompetencji) pozostaje argumentem, przeciwników teledemokracji. Z kolei zwolennicy teledemokracji zwracają uwagę, że umożliwia ona . - poprzez system poczty elektronicznej i telekonferencji - porozumiewanie się głosujących, zadawanie pytań temu, kto poddaje jakąś propozycję pod glosowanie, słowem - uczestniczenie w dyskusji. Technologia telekomunikacyjna pozwala zatem do pewnego stopnia imitować debaty, które toczyłyby się w trakcie bezpośredniego zgromadzenia. A ponadto przezwycięża główną : przeszkodę demokracji bezpośredniej we współczesnych społeczeństwach - ich ' wielkość.

Trudno przesądzić, czy i za ile lat teledemokracja stanie się formą demokracji bezpośredniej. Faktem jest, że tempo rewolucji informatycznej wciąż wzrasta, że rozszerza się zasięg i dostęp do globalnej sieci Internetu o właściwościach interakcyjnych. Zatem trwale obecna będzie pokusa, by to gotowe narzędzie wykorzystać.

w d' o

n

t)

m

w

la la

zl

w

m

I m

Cl

ni la

bi

Sf

nc qt

eli

'llĆ

iCY :tle cji

je; :ak

em

•m się

lo-

(a•

się

llllł ' ich :

ra-

;ta,

Demokracja jako problematyka badawcza Zanim przedstawimy problematykę empiryczną niniejszego rozdziału, musimy poczynić jeszcze trzy uwagi. Po pierwsze, już na początku podkreślaliśmy, że samo pojęcie „demokracja", a tym bardziej określana przez nie forma życia polityczno-społecznego może byćrozun:tlana w sposób opisowy i wartościujący. Perykles mówił o ustroju Aten jako o wzorze dla całej Hellady. Rousseau, analizując swoje, oparte na woli powszechnej, państwo demokracji bezpośredniej, nie opisywał żadnego konkretnego kraju, ani mu współczesnego, ani historycznego (choć, oczywiście, czerpał jnspiracje zarówno ze starożytnej Grecji, jak i z Republiki Genewskiej). Projektował raczej ład polityczno-społeczny, który n:tlał być - wedle jego kryteńów - dobry, najlepszy. Zwolennicy komunitarianizmu, podkreślając wartość aktywnego zaangażowaniaobywateli w proces samorządzenia, nie twierdzą wcale, że tak jest, ale że fllk być powinno. W tradycjach demokracji partycypacyjnej obecne są zatem wartościowanie, projektowanie, postulowanie, a nie tylko opis. Może się wydawać, że tradycja demokracji proceduralnej jest wolna od wartościowania. Istotnie, Schumpeter wystrzegał się normatywnego podejścia do demokracji. Ale n:tlmo to był oskarżany o wartościowanie, a n:tlanowicie o sprzyjanie status quo. Jego kontynuatorzy zaś już wyraźnie formułowali wan.mld - o charakterze nie tylko funkcjonalnym - właściwego działania demokratycznych procedur. Czyżby zatem wolne od wartościowania analizy demokracji nie były możliwe? Prawdą jest, że demokracja jako obiekt rozważań i badań wpisuje się w normatywny układ porównawczego odniesienia. Czy przyrównujemy konkretną demokrację do jakiegoś ideału, czy ustrój demokratyczny do niedemokratycznego, wyn:tlar oceniający pojawia się niemal spontanicznie, jako niezbywalny element analizy. Jest to, w naszym przekonaniu, bardziej cecha współczesnej kultury niż efekt niepowściągliwości autorów. I warto być świado­ mym tego naładowania wartościan:tl i otoczenia przez wartości. Nie oznacza to jednak, że obiektywne badanie demokracji jest niemożliwe. I tak na przykład Robert A. Dahl, opisując w książce Who Governs (por. 1961) miasto New Haven w stanie Connenticut, ukazał pluralizm tamtejszego społe­ czeństwa i w konsekwencji pewne rozproszenie władzy. Istniały tam grupy nierówne ze względu na swoje zasoby i dostęp do władzy, ale te nierówności nie kumulowały się. W pewnych kwestiach przewagę n:tlały jedne grupy, w innych - inne, a system polityczny dawał wszystkim szanse uczestniczenia - nikogo nie blokował ani tym bardziej nie wykluczał. Książka Dahla znacząco wpłynęła na sposób badania struktur władzy w społeczności lokalnej. Jednak układ odniesienia nonnatywnego sprawił, że została ona także odczytana jako pochwała status quo 16, ponieważ ukazała pluralizm społeczeństwa i partycypację we władzy wielu

;eh

zie

" W opozycji na przykład do Charlesa Wńghta Millsa (por. 1961). Przekonywał on, że różne elity - polityczne, ekonomiczne, wojskowe - rekrutują, się z tej samej, uprzywilejowanej warstwy

grup, co oceniane jest pozytywnie. A przecież uogólnianie wniosków poza przebadane New Haven nie było zapewne intencją autora. Trzeba się zatem liczyć z tym, że nawet rezultaty badań o charakterze opisowym będą funkcjonowały w normatywnym układzie odniesienia. W tym przypadku Dahl ze swoją książ · Who Governs został wpisany w tradycję Schumpeteriańską, z założenia raczej_, opisową niż normatywną i za to właśnie krytykowaną. ., Po drugie, podkreślaliśmy zróżnicowanie współczesnych teorii demokracji,; których biegunów upatrywaliśmy z jednej strony w proceduralnym rozumieniu. demokracji, z drugiej zaś w jej rozumieniu jako demokracji partycypacyjnej" Pierwsze podejście - proceduralne koncentruje się na demokratycznych; procedurach: w wersji minimalistycznej jest to po prostu uzależnienie władzy wykonawczej od wyników konkurencyjnych wyborów; w wersji maksymalistycz•: nej owa podstawowa demokratyczna procedura obudowana jest całym szeregiem warnnków instytucjonalnych, gwarantujących rzeczywistą konkurencyjność wyborów, autentyczną partycypację wyborczą oraz szczególną ochronę praw i wolności jednostek oraz grup. Drugie podejście - partycypacyjne - koncentruje się na stopniu, formach i wartości aktywnego zaangażowania obywateli w samorządzerńe się: powinno ono obejmować możliwie szeroki zakres spraw, dokonywać się na wiele sposobów, także nowych (teledemokracja), a to dlatego, że sama partycypacja obywateli jest wartością (nie tylko rządy „dla ludzi", ale i „przez · ludzi"). Wyróżnione bieguny - proceduralny i partycypacyjny - nie stanowią jednak logicznego przeciwieństwa. Istnieją autorzy, którzy bez reszty akceptują podejście proceduralne (Schumpeter) lub partycypacyjne (niektórzy zwolennicy komunitarianizmu). Są jednak autorzy, którzy, doceniając i badając demokrację rozumianą proceduralnie, jednocze§nie rozumieją i analizują demokrację partycypacyjną. I tak na przykład Dahl, który rozwinął proceduralną definicję demokracji, jest jednocześnie zwolennikiem demokracji partycypacyjnej. Co więcej, wskazuje nowe pola, na które partycypacyjna demokracja powinna się rozciągać, a które dotychczas postrzegane były jako niepolityczne, a mianowicie relacje w miejscu pracy. Dahl pisał już o tym wcześniej. W Demokracji i jej krytykach (por. 1995, s. 448-458), a więc w książce wieńczącej jego dorobek, powtarza postulat demokratyzacji systemu gospodarczego. Stwierdza, że pracownicy najemni mają zarówno prawo, jak i wystarczające kwalifikacje, by zarządzać przedsiębiorstwami, w których są zatrudnieni. Nie stanie się to jednak spontanicznie - należałoby tworzyć sprzyjające po temu warunki, rodzaj wewnętrznych konstytucji i gwarancji praw,na przykład wolności słowa. Te „[.„] demokratyczne 1 struktury przyczynią się równie skutecznie do postępowania demokratycznego w miejscach pracy, jak w rządzeniu państwem" (tamże, s. 45 8). Trudno o bardziej radykalny postulat demokracji partycypacyjnej. Trzeba zatem uznać, że zaproponowane rozróżnienie demokracji proceduralnej i partycypacyjnej ma spolecznej i prowadzą przychylną dJa niej politykę; w sumie obejmującej różne sfery życia spoteCznego.

można mówić

o jednej elicie

władzy

cha zol krJ zd1

i ro kra1

kra1 wol (og wk istn wt

mn mie fl1ll:

plUJ bad

obc wyl

cec kor. pov dot

wra

ucz

kor niac się

cjac

tyłll

nyc ran: dor bor racl

prz Ob) ani

den

barakter idealno-typowy oraz że mogą się zdarzyć autorzy i dzieła, które czerpią ~obu źródeł, a których żnakomitym przykładem jest Dahl i jego Demokracja i jej krJfYCY dzieło, w którym szacunek dla demokratycznych procedur łączy się z docenianiem obywatelskiej partycypacji. Po trzecie, na tym teoretycznym tle, naładowanym wartościowaniem i rozciągającym się od proceduralnego do partycypacyjnego rozumienia demokracji, trzeba rozważyć przypadek Polski. Polska jest niewątpliwie krajem, który spełnia proceduralne kryteria demokracji: władza wykonawcza jest uzależniona od wyników konkurencyjnych, wolnych i uczciwych wyborów, które odbywają się w warunkach powszechnego (ograniczonego jedynie wiekiem, obywatelstwem i długością zamieszkiwania w kraju), czynnego i biernego, prawa wyborczego, wolności słowa i zgromadzeń, istnienia alternatywnych źródeł informacji, wolności zakładania organizacji, w cym partii politycznych, i wstępowania do nich. Czy jednak Polska jest demokracją liberalną? Formalnie zapewne tak: mniejszości narodowe i religijne mają zagwarantowane prawa. Można jednak mieć wątpliwości, czy w praktyce społecznej - mimo gwarancji prawnych dla mniejszości - Polacy, a więc większość, zawsze potrafią sprostać wymogom pluralizmu i wykazać się poszanowaniem odrębności mniejszości. W naszych badaniach problematyką tą zajmujemy się jedynie marginesowo. Nawet jednak demokracja proceduralna nakłada na obywateli niełatwy obowiązek: oddania głosu, tzn. zamanifestowania swojej woli w okresowych wyborach. Aby akt oddania głosu nie był przypadkowy, wyborcy powinni cechować się pewnym poziomem kompetencji obywatelskiej. W klasycznej koncepcji kompetencji obywatelskiej - wedle Dahla - „Dobry obywatel jest poważnie zainteresowany sprawami publicznymi i życiem politycznym; jest dobrze poinfonnowany o problemach, kandydatach i partiach; jest zaangażowany wraz ze współobywatelami w dyskusje nad sprawami publicznymi; aktywnie uczestniczy w wysiłkach wywierfil1ia wpływu na decyzje rządu przez głosowanie, komunikowanie swoich poglądów urzędnikom, uczestniczenie w zgromadzeniach politycznych itp.; motywowany jest przy tym pragnieniem przyczynienia się do dobra wspólnego" (1992, s. 46). Nawet jednak w liberalnych demokracjach, o długim rodowodzie, pozostaje to ideałem, któremu jest w stanie sprostać tylko niewielka mniejszość. Zdecydowana większość obywateli we współczes­ nych demokracjach jedynie umiarkowanie interesuje się polityką, a poza wyborami nie angażuje się w nią bezpośrednio. Polska - gdzie mniej więcej co trzeci dorosły obywatel interesuje się na bieżąco polityką, co drugi bierze udział w wyborach.do parlamentu, a co najwyżej dwóch spośród trzech uczestniczy w wyborach prezydenckich - wypada gorzej. Trudno się temu dziwić. Poziom obywatelskiej kompetencji jest określany przez ogólny poziom wykształcenia, dostępność infonnacji i dostęp do niej obywateli oraz cia_głość demokratycznych tradycji. W Polsce nie możemy liczyć ani na samoczynne oddziaływanie poziomu wyksztalcenia, ani na oddziaływanie demokratycznych tradycji. Ludność Polski jest słabo wykształcona: dwie trzecie

(65,9%) ma wykształcenie co najwyżej zasadnicze zawodowe, a tylko 6;, - ukończone wyższe 17 i choć proporcje te zmieniają się, to następuje to bar wolno. Dla porównania można dodać, że na przykład w Stanach Zjednoc nych niemal co trzeci (31 %) Amerykanin ma ukończony co najmniej c letni college (studia wyższe) (por. News Poli 1996). Z kolei polskie tradyc demokratyczne obejmują historycznie odległą Rzeczpospolitą szlachecką Drugą Rzeczpospolitą, ponad sześćdziesiąt lat temu. Tymczasem obecne pro Jemy polskiej demokracji są bardziej fundamentalne w porównaniu z probj marni ustabilizowanych demokracji zachodnich. Polska ma już wprawdzie, sobą przejście do demokracji (spełnia proceduralne kryteria demokracji), ma jeszcze przed sobą konsolidację tej w trudzie zdobytej demokracji or' utrzymanie jej w długim okresie. Polacy od 1989 roku odbywają przyspi szony kurs praktycznej i teoretycznej wiedzy o demokracji, ale jego rezul ty, choć godne uwagi, są dalece niewystarczające. Badania pokazują ros akceptację demokracji i jej procedur, ale w dalszym ciągu znaczny jest o setek obywateli, którzy wykazują co najmniej zrozurnierńe dla niedemokr tycznych form rządów, znaczny jest także odsetek obywateli, którzy mają · le pojęcie o tym, czym jest demokratyczna forma rządów. Dotyczy to zwlas cza młodzieży, której deficyty w rozumieniu demokracji są bard.ro duże (po Grabowska 1999). Problematyce tej poświęcamy w naszych analizach wiei miejsca. Nawet jednak te sprzyjające demokracji czynniki - wykształcenie, dos tępność informacji oraz demokratyczne tradycje --' mogą okazać się niewystilr czające. Dahl (por. 1992, s. 49-51) podaje trzy okoliczności, które stawiaj obywateli w państwach demokratycznych przed nowymi wyzwaniami. P pierwsze, w ostatnich latach zmieniła się skala życia publicznego: coraz częś. ciej nie jest to już pojedynczy kraj, ale cały region czy związek państw. Wo· bee globalizacji gospodarki decyzje podejmowane w jednym regionie mogą mieć i mają konsekwencje w zupełnie innym regionie. Coraz częściej de-, cyzje podejmowane są na szczeblu ponadpaństwowym Uak w Unii Europejskiej), a ich skutki odczuwane są na poziomie lokalnym. Po drugie, zwiększa się złożoność spraw publicznych, a tym samym i dotyczącej ich polityki. Problemy· systemów opieki społecznej, ochrony zdrowia czy edukacji stają się coraz, trudniejsze do ogarnięcia ze względu na wielość i złożoność uwikłanych w nie , czynników. Po trzecie, wskutek rewolucji informatycznej lawinowo wzrosła ilość informacji dostępnych przeciętnemu obywatelowi. Wykorzystanie tych informacji stawia go w obliczu nowych wymagań. Politolodzy i politycy zgłaszają rozmaite propozycje sprostania tym zmianom, ale na razie większość z nich pozostaje jedynie przedmiotem dyskusji. Dyskusji, która w Polsce dopiero się · rozpoczęła. ' 17 Jeśli odsetek mających wykształcenie wyższe liczyć dla oSl)b od 18 lat (kategoria Hl8 lat i więcej„), Io podnosi się on do 7 ,3, a jeśli dla osób od 25 lat (kategoria „25 lat i wJęcej't) ~ do 8;5. Obliczenia własne na podstawie ~.Rocznika Slatystycznego" 1996, s. 55.

Dzisiejsze demokracje są w zdecydowanej większości demokracjami ·rzedstawicielskimi. Istnieją argumenty na rzecz wyższości tej formy demokacji nad demokr~cją ,bezpośrednią, partycypacyjną, która na sz;:zeblu ~a­ . wym musi przyb1erac formę referendum. Jednym z argumentow przeciw ~ moJ
,

mogą:

ij de-. skiej), ia się blemy coraz.· w nie. ł ilość

inforaszają

~

nich ~

ro

się

„ 18 łat do 8,5.

ie Przypomnijmy praktyk.i demokracji bezpośredniej w Szwajcarii: kilkanaście razy w roku trzeba przeczytać projekt rozstrzygnięcia (do podjęcia w referendum), trzeba wyrabia€ sobie o nim z.danie, rozmawiając z bliskimi lub nawet szukając informacji w mediaeh, trzeba wreszcie wziąć udział w glosowaniu. Nie jest to mało, 19 Wyjątkiem jest tu, oczywiście, Szwajcaria.

niż

koszty takiej samej komunikacji odbywającej się za pośrednictwem zwykł poczty czy telefonu. Również koszty referendów, w przypadku korzys z Internetu, byłyby mniejsze w porównaniu z klasyczną techniką głosow w lokalach wyborczych. Wszystko to, oczywiście, pod warunkiem, że in netowy terminal, czyli komputer z modemem, będzie równie powszechny j . obecnie odbiornik telewizyjny. I pod warunkiem, że obywatele zechcą skorzysta z możliwości, które stworzyła im rewolucja informatyczna. W przypadku Polski teledemokracja jest jednak kwestią odległej przyszłoŚQ i w naszych badaniach nie zajmowaliśmy się nią. Poświęciliśmy natomiast troch miejsca różnym formom demokracji partycypacyjnej. W Polsce po 1989 ro · odbyły się dwa referenda: tzw. uwłaszczeniowe (18 lutego 1996 roku - frekwenci wyniosła 32,40%) i konstytucyjne (25 maja 1997 roku - frekwencja wynios 42,86%). Oba odbyły się po naszych badaniach, które zrealizowano w paździer niku 1995 roku. Jakie postawy wobec referendum i innych form demokratj partycypacyjnej odnotowaliśmy w naszych badaniach? Czy zważywS7. · niewysoką frekwencję w obu referendach -demokracja partycypacyjna, a zwłasz­ cza referendum, nie znajduje uznania w polskim społeczeństwie? Także na t pytania próbujemy odpowiedzieć w niniejszym rozdziale. • W naszych badaniach koncentrujemy się na proceduralnym, rozszerzonym, rozumieniu demokracji jako ustroju, w którym władza jest uzależniona wyników konkurencyjnych, wolnych i uczciwych wyborów, odbywających się w warunkach powszechnego, czynnego i biernego, prawa wyborczego, wolności; słowa i zgromadzeń, istnienia alternatywnych źródeł informacji, wolności zakładania organizacji, w tym partii politycznych, i wstępowania do nich. Dlatego też badamy: a) uogólnione postawy wobec demokracji Gej rozumienie, ocenę, gotowość jej obrony); b) postawy wobec konkretnych demokratycznych procedur i instytucji:. wyborów (w tym partycypację wyborczą) i partii politycznych. • Zaczniemy jednak od najogólniejszego nastawienia wobec „ wielkiej zmiany" - od przekonania, czy Polska dobrze wyszła na załamaniu ustroju komunistycznego, czy jest lepiej niż przed 1989 rokiem i czy w miejscu . zamieszkania zaszły zmiany na lepsze. • W niewielkim stopniu bierzemy pod uwagę problem gotowości do funkcjonowa_nia w demokracji liberalnej, a przede wszystkim poszanowania praw . mniejszości.

• Uwzględniamy problematykę demokracji partycypacyjnej, czyli aktyw- j nego zaangażowania obywateli w proces samorządzenia się - badamy postawy ' wobec referendum, samorządu lokalnego i osobistego, aktywnego udziału w sprawach publicznych. • Przy różnych okazjach'° zajmujemy się też problemem obywatelskich kompetencji. 3

:1<

Przede wszystkim w rozdziale czwartym.

Nastawienia wobec demokratycznej transformacji Dlaczego wprowadzamy na początek kontekst demokratycznej transforinacji? Otóż wydaje się, że w krajach postkomunistycznych warto uwzględniać iosunek do przeszłości i docenianie obecnego ustroju na jej tle. Przywiązuje­ ~y do tego dużą wagę, ponieważ krytyczny stosunek do nieodległej historii i przedkładanie obecnego ustroju nad przeszły może stanowić łatwiejszy sposób W}'l"Żania uznania dla demokracji niż na przykład cenienie jej technicznych procedur czy konkretnych instytucji, które akurat mogą nie zasługiwać na uznanie (pOr. Ziółkowski, Pawłowska, Drozdowski 1994, s. 40-55, 87-102, 155-171). By podać przykład: można rozumieć i doceniać rolę partii politycznych w demoJa1ltycznym ustroju, ale nie akceptować partii działających „tu i teraz". Chodzi zatem o uchwycenie ogólnego nastawienia wobec demokratycznej transformacji: czy jest ono pozytywne, czy krytyczne. W naszym kwestionańuszu 21 były tylko cztery pytania dotyczące porównawcz.ej oceny sytuacji obecnej z przesz!ą22 • Odpowiedzi na uie są jednak bardzo wymowne. Wprawdzie połowa badanych sądzi, że Polska dobrze wyszła na załamaniu ustroju komunistycznego, ale niemal jedna trzecia nie potrafi dokonać porównawczej oceny komunistycznej przeszłości z czasami obecnymi. Natomiast zdaniem 46% badanych żyje się gorzej niż przed rokiem 1989, zdaniem 42% władza mniej liczy się z obywatelem, a zdaniem 40% w najbliższym otoczeniu nic się nie zmieniło, choć prawdą jest, że zmiany na poziomie społeczności lokalnej oceniane są lepiej niż na poziomie indywidualnym. Entuzjazmu jednak nie widać. Oceny te są wyrainie związane ze sobą: jeśli ktoś sądzi, że obecna władza liczy się z obywatelem mniej niż przed 1989 rokiem, to prawdopodobnie ocenia też, że obecnie żyje mu się gorzej i że Polska źle wyszła na załamaniu się ustroju komunistycznego; i odwrotnie - jeśli sądzi, że obecna władza liczy się z obywatelem bardziej, to prawdopodobnie ocenia też, że obecnie żyje mu się lepiej i że Polska na załamaniu komunizmu wyszła dobrze. Można więc przypuszczać, że za poszczególnymi odpowiedziami kryją się bardziej ogólne nastawienia do demokratycznej transformacji. Dlatego też, zamiast posługiwać

lOŚCi

1tego.

wość

:lkiej troju ~jscu

.

i do praw

tyw- i tawy · zialu

;kich

Dane analizowane w tym rozdziale poehodzą z badania sondażowego autorstwa Mirosławy Grabowskiej, Krystyny E. Siellawy-Kolbowskiej, Krzysztofa Kosely, Anwniego Sułka i Tadeusza Szawiela, przygotowanego i opraoowanego w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego 11

(w ramach grantu KBN or IP I 09 012 07), a przeprowadzonego przez CBOS wpaździerniku

1995 roku

na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie (N= 1585}. Dalej badanie to oznaczane jest jako IS 1995, w odróżnieniu od „regularnych" badań CBOS i PGSS. 22 „Cey obecnie żyje się Panu{i) lepiej, czy gorzej niż przed 1989 rokiem?" (ani treść, ani kontekst tego pytania nie sugerowały jego wąsko ekonomicznego znaczenia. Chodziło raczej o ogólne wrażenie: in plus lub in minus); „Czy obecna władza liczy się z obywatelem bardziej, czy rmriej niż pr.ted 1989 rokiem?"; ,,Jak Pan(i) sądzi, czy Polska wyszła na załamaniu się ustroju komunistycznego dobrze, czy też źle?";

„Czy w ciągu ostatnich pięciu łat w Pana(i) miejscowości zaszły jakie~ widoczne zmiany?n, Pytania znajdowały się w różnych częściach kwestionariuszn. Liczba odmów odpowiedzi na poszczególne pytania i braków danych w sumie nie przekniczala 0,2%.

się pojedynczymi ocenami, zdecydowaliśmy się utworzyć indeks pozytywn~J oceny transformacji, który punktuje każdą pozytywną ocenę; przybiera 0 wartości od O (najmniej, bo zero, pozytywnych ocen) do 4 (najwięcej pozytyw. nych ocen). Oto jego rozkład 23 : Wartość

Indeksu pozytywnej oceny transformacji

Liczba pozytywnych ocen transformacji Odsetek badanych, którzy wskazali pozytywnych ocen

o

1

2

3

4

daną liczbę

34 28 19 12 8

Rozkład wartości indeksu potwierdza, że zdecydowana większość badanyc jest krytyczna, a co najmniej sceptyczna wobec zmian po 1989 roku: jedna pią · ocenia je dobrze, mniej niż jedna dziesiąta - bardzo dobrze. Kim są ci, którzy oceniają je pozytywnie, kim zaś ci, którzy oceniają j negatywnie? Ahy odpowiedzieć na to pytanie, przeprowadziliśmy anali korelacyjną - w tabeli 1 przedstawiamy zależność indeksu pozytywnej oceny transformacji od cech demograficzno-społecznych badanych. Stwierdzone związki nie są bardzo silne. Wyróżnia się zależność od: a) oceny sytuacji materialnej rodziny (która jest silniejsza niż zależność stanu posiadania rodziny i od dochodu na głowę w rodzinie);

Tabela 1. Indeks pozytywnej oceny transformacji a cechy demograflczno-spo!eczne badanych , Cechy badanych Dochód na głowę w rodzinie Indeks posiadania dóbr materialnych" Miejsce zamieszkania Ocena sytuacji materialnej rodziny Płeć

Praktyki religijne Przynależność do kategorii spofeczoo-zawodowej Przynależność do klasy lub warslwy społeczne) Przynależność do PZPR Przynależność do Solldamośc! Słuchanie zagranicznych rozgłośni Wiara religijna Wiek Wykszlałcenie Wykształcenie

ojca

Wspólczynnlkl

gamma" 0,19 0,25 0,17 0,38 -0,16 0,09 -0,10 0,13

chJ..kwadrat

O,Q7 -0,25 0,33

0,0001 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0095 0,0000 0,0000 0,0207 0,0000 0,0000

0,12 0,24 0,24

0,0000 0,0000 0,0000

_,

_,

I

----------·················-------------------. "' Miarę .zależnośc1 w tej l w następnych tabelach dostosowal!śmy do najsłabiej mlerzonych zmiennych. tj W tym przypadku zalo.i.yllśmy, Iż są to zmienne porządkowe, choć zależności między niektórymi zmiennymi, oo przykład indeksami, mogłyby być mltirzone !epłej. ~ Zlicza posiadane p~ez respondenta dobra matońalne (od pralkl automatycznej po domek le!nlskowy). -; Zalel:ność nieistotna.

23 Tu i dalej, po pierwsze, podajemy procenty w zaokrągleniu do cało§ci - przy próbie liczącej 1585 osób (i współczynniku ufności 0,95) dokładność szacowania parametrów populacji (na podstawie parametrów próby) i tak przekrneza 2%. nie ma więc sensu podawać procentów z dokładnością do ich dziesiętnych czy tym bardziej setnych c~ci. Po drugie, stosujemy powszechnie przyjęte zasady zaokrąglania. co mote czasem prowadzić do tego, te procenty nie sumują się do l OO, lecz do 99 (gdy przeważają zaokrąglenia z niedomiarem) lub do IO I (gdy przeważają zaołcrąglenia z nadmiarem).

1 1

b) biograficznie zakorzenionych przekonań ideowych (słuchanie zagraniczych rozgłośni, przynależność do Solidarności); n c) wykształcenia (własnego i ojca). Jeśli ktoś lepiej ocenia sytuację mateńalną swojej rodziny i jeśli jest ona lepsza. jeśli był krytyczny wobec rzeczywistości przed 1989 rokiem, jeśli ma wyższe lub średnie wykształcenie, to lepiej ocenia zmiany po 1989 roku. Ponadto nieco lepiej oceniają je mężczyźni, ludzie młodsi, mieszkający w miastach, inteligencja i wykonujący wolne zawody (ale nie wyższe kadry!) oraz prywatni przedsiębiorcy (gorzej - robotnicy niewykwalifikowani i rolnicy), a także osoby regularnie praktykujące. Jako przykład przedstawimy związek oceny transformacji z oceną sytuacji materialnej rodziny (por. tabela 2), dochodem na głowę wrodzinie (przedstawiony jako zależność średnich dochodu na głowę w rodzinie od wartości indeksu pozytywnej oceny transformacji - por. tabela 3) oraz przynależnością do Solidarności (por. tabela 4). Analiza korelacyjna przynosi pewną wiedzę opisową o związkach między różnymi cechami badanych. Wszystko to jednak mieści się jak gdyby na jednym planie, na jednej płaszczyinie, która może wręcz przesłaniać „mechanikę" procesu powstawania tych związków. Analiza regresji wprowadza do naszlciTabela 2. Indeks pozytywnej oceny transformacji a ocena sytuacji materialnej rodziny (w %) Wartość

Ocena sytuacji materialnej rod.Ziny: ży}emy

>drat

Bardzo biednie (9%) Skromnie (43%) Średnio (40%) Dobrze (7%) Bardzo dobrze

01

oo oo oo oo 95 oo oo 07 oo oo oo oo oo

Tabela 3.

kowy)

o

1

2

3

4

59

24 30 28 19

13 20 20 18 24

3 9 14 22 40

1 3 9 36 19

38 28 5 18

o

Zależność między indeksem pozytywnej oceny a średnimi dochodami na osobę w rodzinie

Wartość indeksu pozytywnej oceny transformacji

Dochód na osobę (w

o

mnycll. ł ymi. na ;

indeksu pozytywnej oceny transformacji

1 2 3 4

zł)

Odchylenie

Liczebność

standardowe

kategorii,

188 158 175 222 444

481 411 281 171 109

190 213 236 264 416

l Tabela 4. Indeks pozytywnej oceny transformacji a , do Solidarności (w%)

.c?,ącej

stawie . do ich iasady 9(gdy !rem).

transformacji

Przynależność

do zawodowych 12 grudnia 1981 r,

Wartość

związków

Solidarność (28%) Inne związki zawodowe lub nie należai (72'%)

przynależność

indeksu pozytywnej oceny transformacji

o

1

2

3

4

25

30

24

12

9

41

28

16

10

6

cowanego wyżej obrazu perspektywę: wydobywa pewne jego elementy na pl pierwszy, a inne, nieistotne, odsuwa na dalszy plan lub w ogóle pomija. Dlate próbując dociec, co decyduje o ogólnym nastawieniu do transformacji po 19 roku, zdecydowaliśmy się na zastosowanie modelu regresji wielokrotnej (meto stepwise). Ze stosowaniem tego typu modeli zawsze jest ten problem, że zmie socjologiczne nie spełniają ich wyśrubowanych warunków. Podjęliśmy jednak próbę, wybierając trzynaście zmiennych: przede wszystkim zmienne, kt~ spełniają warunki analizy regresji (ilorazowe) oraz zmienne często w · stosowane - jak wykształcenie - co do których zakłada się, że w jakiejś mi spełniają jej założenia; wszystkie, oczywiście, były istotnie skorelowane z ind sem pozytywnej oceny transformacji"'. · Co zatem wpływa na wartość indeksu pozytywnej oceny transformacji czy, na, mówiąc najprościej, ogólne nastawienie do zmian po 1989 roku? Z trzynastu wprowadzonych do analizy zmiennych niezależnych - do mniemanych źródeł wpływu na wartość indeksu pozytywnej oceny transformacj - do ostatecznego równania regresji weszło dziewięć (por. tabela 5). Wyjaśniaj one w sumie 21 % zmienności zmiennej zależnej. Z tego w pierwszym krokus · ocena sytuacji materialnej rodziny wyjaśnia 11 % zmienności. Dodanie do równania regresji słuchania zagranicznych rozgłośni podnosi wyjaśnioną zmien ność oceny transformacji do 15%. Kolejne cztery zmienne (wiek, dochód głowę w rodzinie, miejsce zamieszkania i praktyki religijne) podnoszą wyjaśnionii zmienność do 20%, a następne trzy zmienne (płeć, przynależność do PZPR i skala pozycji społeczno,ekonomicznych) do ostatecznych 21 %. Tabela 5. Regresja wielokrotna; zmienna

Zmienne

zależna

Współczynniki

niezależne

B

ocena sytuacji materialnej Słuchanie

zagranicznych

ocena demokratycznej transformacj'i

rozglośni

Wiek Dochód na gtov1ę w rodzinie Miejsce zamieszkania Praktyki religijne Płeć Przynależność do PZPR Pozycja społeczno-ekonomiczna

Constant

0,37 0,31 0,01 0,00 0107 0,07 -0,20 0,31 0,05 1,15

SEB

beta

0,05 0,05 0,00 0,00 0,03 0,02 0,07 0,12 0,02 0,28

0,23 0,17 0,13 0,13 0,07 0,10 -0,08 0,07

o,oa •

T

7,95 6,03 4,80 4,39 2,54 3,42 -2,86 2,63 2,60 -4,07

sig T

o.oo 0,00 0,00 0,00 0,01

o.oo 0,00 0,01 0,01

0,00

Rwielokr01ne 0,48411 Skorygowany kwadrat R 0,20892

(1-2) płeć i wiek (reprezentowany przez rok urodzenia badanego); (3-4) wykształcenie respondenta i jego ojca; (S) miejsce zamieszkania; (6) skala pozycji społeczno~ekonomicznych; (7) dochód na głowę w rodzinie; (8) ocena sytuacji materialnej rodziny; (9) indeks posiadania dóbr materialnych; (IO) praktyki religijne (od „nigdy" o wartości+ l, do „częściej niź raz w tygodniu" - + 8); (11-12) przynależność do PZPR i do Solidarności („naleź.al" + 1. „nie należał"+ 2); (13) słu­ chanie zagranicznych rozgło§ni (zmienna została przekodowana następująco: kategoria „tak, regularnie" zachowała wartość + 1, „tak. rzadko" uzyska.la wartość O, natomiast kategoria „nie" uzyskała wartość -1). 14

zatem oddziaływania kształtujące ocen~ demokratycznej transformacji są _ poza wpływem oceny sytuacji materialnej rodziny - rozmyte. Znajdują się śr6d nich i przekonania ideowe, i - można by rzec - przypadkowe cechy :einograficzno·społeczne, i słabo zaznaczająca się pozycja zawodowa. Sądzimy, te właśnie stwierdzenie różnorodności i słabości uwarunkowań oceny transformacji stanowi ważny rezultat przeprowadzonej analizy. Na koniec warto podkreślić dwie kwestie. Po pierwsze, ani treść pytań, na padstawie których zbudowany został indeks pozytywnej oceny transformacji, ani ich rozmieszczenie w kwestionariuszu nie sugerowały interpretacji tych pytań w kategoriach ekonomicznych. Mimo to na indeks najsilniej oddziałuje ocena sytuacji bytowej rodziny - czyli „wielka zmiana" wartościowana jest przez p!YW'at subiektywnie postrzeganej i ocenianej materialnej sytuacji rodziny. Po drUgie, pewną rolę odgrywają cechy, na które nie mamy żadnego wpływu: zmiany po roku 1989 „zastały" nas w jakimś wieku, miejscu zamieszkania itd. Może się to wydać niesprawiedliwe, ale te przypadkowe charakterystyki również wpływają na ogólne nastawienie do demokratycznej transformacji. Dalsze analizy pokażą, czy to ogólne nastawienie, które nie wiadomo dokładnie, skąd się bierze, ma z kolei wpływ na bardziej konkretne postawy wobec demokracji.

Postawy wobec demokracji rozumianej proceduralnie

lioną >kala'

Przypomnijmy, że demokracja rozumiana proceduralnie to ustrój, w którym jest uzależniona od wyników konkurencyjnych, wolnych i uczciwych wyborów, odbywających się w warunkach powszechnego, czynnego i biernego, prawa wyborczego, wolności słowa i zgromadzeń, istnienia alternatywnych źródeł informacji, wolności zakładania organizacji, w tym partii politycznych, i wstępowania do nich. W naszym kwestionariuszu znalazło się wiele pytań dotyczących a) rozumienia demokracji proceduralnej; b) jej oceniania; aż po gotowość jej obrony, a także dotyczących postaw wobec konkretnych demokratycznych procedur i instytucji: c) wyborów, w tym partycypacji wyborczej oraz d) partii politycznych. Przedstawimy je teraz po kolei. władza

7T

oo oo oo oo 01

oo oo 01 01

oo Co to jest demokracja?

lcenie 7)do-

. dóbr , dniu" l) siu· „tak, „nie"

j

„Uzbrojeni" w Dahlowslde warunki, rozszerzające minimalistyczne, proceduralne rozumienie demokracji, zapytaliśmy, czy spełnienie tych warunków jest ważne w takim kraju jale Polska. Do listy warunków dodaliśmy jednalc dwa wykraczające poza proceduralne rozumienie demokracji: „sprawdzanie uczciwości kandydatów na ważne stanowiska" oraz ,,równość i sprawiedliwość społecz· ną". Zwolennicy demokracji proceduralnej zakładają, że uczCiwość kandydatów gwarantuje samo funkcjonowanie procedur. W warunkach konkurencyjnych wyborów i wolności prasy nieuczciwy polityk (lub taki, który nieuczciwie

promuje ludzi, firmy itd.) po prostu nie zostanie wybrany. Wydaje się jedn że w Polsce liczne oskarżenia o nadużycia pod adresem polityków oraz f tyczne nadużycia - nagłaśniane przez media - stworzyły wrażenie znaczne skorumpowania polityków i całej sfery polityki. Przekonamy się, czy proc duralne mechanizmy zapewniania uczciwości wydają się badanym wystarcz · jące, czy też nie. Natomiast równość i sprawiedliwość społeczna znajduje si w ogóle poza sferą zainteresowań zwolenników demokracji proceduralnej. Jes to bowiem, by tak rzec, dobro substancjalne, a do demokracji proceduraln!lJ nie są przywiązane żadne konkretne cele. Stanowi ona skomplikowaną, aJ pustą maszynerię: co się chce za jej pomocą osiąguąć - równość czy zró nicowanie społeczne i rozwój ekonomiczny - to już zależy od tych, którzy. jej używają. Tymczasem w Polsce tradycyjnie wysoko cenione są równość i sprawi · dliwość społeczna, a ponadto demokracja, kojarzona z krajami Zachod utożsamiana jest wręcz z dosratkiem i sprawiedliwością społeczną właśnie choćby relatywną. Sprawdzimy zatem, czy i w jakim stopniu badani gotowi są pozostawienie tej (i innych) wartości niejako poza obrębem demokracji (poi; tabela 6). Tabela 6. Akceptacja demokracji proceduralnej (w%) Czy Pana (i) zdaniem dla kraju takiego jak Pols~ ważne są•

Zdecydowanie lak

Wolne i uczciwe wybory Równość

i

Raczej

lak

78

19

75

20

74 72

22

67

28

56

33

47

32

Raczej nie

Zdecydowanie nie

Trudno powiedzieć

0,0

3

2

0,1

4

2 1

0,2 0,3

3

0.1

4

4

0,5

6

7

3

·

sprawiedli·

wość społeczna

Sprawdzanie uczciwości kandydatów na ważne stanowiska Wolność słowa

Powszechne prawo do udziału w wyborach lstnlenie wfelu różnych źródeł

Informacji

Obsadzanie ważnych stanowisk w zależności od wyników wyborów

24

2

Wolność zakładania

al< 44

36

10

2

7

or-

ganizacji

42

40

9

37

40

10

8

Konkurowanie polityków o poparcie i gtosy wy-

borców

1„ °'

10

Prawo każdego do ubie-

gania się o ważne stanowiska

L;

2

10

a W pytaniu tym nie ma braków odpowiedzi, jest natomlasl 0,2% odmów odpowiedzi.

Widać wysoki poziom aprobaty, a zapewne i zrozumienia, istotnych dla demokracji procedur: wszystkie Dahlowskie warunki zyskują zdecydowaną większość (w granicach 79-96% akceptacji). Ale „sprawdzanie uczciwości kandydatów na ważne stanowiska" oraz „równość i sprawiedliwość społeczna"

aI

m

pr

kr

pr

o :leć

skują, odpowiednio, 96 i 95% akceptacji! Zatem bardzo wysokiemu poziomowi zJrobalY demokratycznych procedur towarzyszy bardzo mocne podkreślanie :randardów moralnych i wartości społecznych, jakby w poczuciu, że nie można "eh zawierzyć samym procedurom. Ponadto łatwo zauważyć, że siła aprobaty ~arunków demokracji proceduralnej jest zróżnicowana. Te, które gwarantują wolne i uczciwe wybory, wolność słowa i wypowiedzi, powszechne prawo wyborcze oraz istnienie wielu różnych źródeł informacji, cieszą się mocną aprobatą większości. Pozostałe warunki mocną aprobatę zyskują u mniejszości. Wydaje się, że te pierwsze, skoncentrowane wokół wyborów i wolności słowa, mają charakter nie tylko procedur, ale także wartości. Te drugie - na przykład konkurowanie polityków o poparcie i głosy wyborców czy wolność zakładania organizacji - pozostają „tylko" narzędziarni, procedurami i nie nabrały jeszcze mocnego, pozytywnie wartościującego znaczenia. Ponieważ bardziej niż akceptacja poszczególnych warunków interesuje nas ogólny poziom aprobaty demokracji proceduralnej, utworzyliśmy indeks aprobaty demokracji proceduralnej. Warto dodać, że wszystkie warunki - proceduralne i substancjalne są ze sobą związane 25 • Na przykład docenianie wagi wolnych i uczciwych wyborów wiąże się zarówno z docenianiem wagi powszechnego prawa wyborczego i wolności słowa, jak i z docenianiem wagi sprawdzania uczciwości kandydatów oraz równości i sprawiedliwości społecznej26 • Jednak do indeksu zostały włączone jedynie proceduralne warunki demokracji, a odpowiedzi były punktowane tylko wówczas, gdy badany odpowiedzial „zdecydowanie tak". Indeks przybiera wartości od O {ani jeden warunek nie zyskał mocnej akceptacji) do 8 {wszystkie warunki proceduralne zyskały mocną akceptację). Oto jego rozkład: Wartość

Indeksu aprobaty demokracji proceduralnej

l.ic>ba akceptowanych warunków proceduralnych

O 1 2 3 4 5 6 7 6

Odsetek badanych, którzy.wskazali daną liczbę warunków

14 6 7 9 10 11 13 12 17

Wydaje się, źe rozkład wartości indeksu - zbudowanego wszak na mocnej akceptacji poszczególnych warunków potwierdza ogólnie wysoki poziom aprobaty demokracji proceduralnej: 53% badanych uzyskuje więcej niż połowę możliwych punktów. Nie jest jednak łatwo określić, kim są ci, którzy aprobują demokrację proceduralną w wysokim stopniu. Analiza zależności indeksu aprobaty demokracji proceduralnej od cech demograficzno-społecznych badanych i od ich przekonań politycznych27 ujawniła związki słabe i rozmyte. Stosunkowo silna jest dla 1aną

ości

:na)'

n Wartości współczynników Spearmana wahają się od 0.28 do 0,64. Wartości współczynników Spearmana dla tych korelacji mają warto~ć 0,55 lub większą. 11 Analogiczna do przedstawionej \V tabeli 1 dla indeksu pozytywnej oceny transformacji. 16

®il

zależność

od wykształcenia,

którą

dodatkowo potwierdza zależność od kateg kadry, inteligencja i osoby uprawiające w· zawody aprobują demokrację proceduralną w wyższym stopniu, a robo niewykwalifikowani i rolnicy-w niższym. Równie silna jest zależność odmie· zamieszkania: w dużych miastach demokracja proceduralna cieszy się Wię akceptacją niż na wsi. Ponadto jeśli ktoś pr7-ed 1989 rokiem słuchał zagraniczn; rozgłośni, to sprzyja to obecnie aprobacie demokracji proceduralnej, a jeśli·i członkiem PZPR lub Solidarności, to raczej nie sprzyja. Wreszcie, zwraca uw~ związek indeksu aprobaty demokracji proceduralnej z indeksem pozy oceny transformacji: ci, którzy lepiej oceniają demokratyczną transfonnac· mocniej też aprobują demokrację proceduralną. Stwierdzone zależności są zat stosuri\cowo liczne, ale nikłe. · Obraz wyostrzyła nieco analiza regresji", potwierdzając wpływ wyksz · cenia i słuchania zagranicznych rozgłośni na aprobatę demokracji proced Trzeba więc przyznać, że nie udalo się dotrzeć do wyraźnych i mocn 0 oddziaływań kształtujących aprobatę demokracji proceduralnej. Te uchwycone= nieliczne i - poza wpływem wykształcenia - nikłe. Potwierdza się jednak, : pewną rolę w akceptacji nowych, demokratycznych porządków odgrywa· słuchanie przed 1989 rokiem zagranicznych rozgłośni, sytuacja materi rodziny i miejsce zamieszkania. Ważne, że ogólne nastawienie do demokratyc nej transformacji wpływa - choć słabo - na aprobatę demokracji proceduraln~ Jeśli jednak badanym nie podsuwa się do akceptacji określonych proced demokracji, to jej postrzeganie i ocenianie wypada nieco gorzej. Zapyl · o skojarzenia z pojęciem "demokracja", proponując badanym do wybo zarówno skojarzenia pozytywne, jak i negatywne, polityczne, jak i niepolityczn (por. tabela 7)29• Wprawdzie 34% badanych wybrało polityczne atrybuty demokracji, o chara klerze pozytywnym lub opisov.'Ym (ustrój wolności obywatelskich, w większości), a 25% wskazało substancjalne rozumienie demokracji (us · sprawiedliwości społecznej, ustrój zapewniający dobrobyt), to jednak aż 39 zdecydowało się na określenia pejoratywne (rządy klik partyjnych, biurokracj . bałagan, puste słowo). Dla wszystkich kategońi odpowiedzi obliczyliśmy średnie wartości o , indeksów - pozytywnej oceny transformacji i aprobaty demokracji proceduralntj - by sprawdzić, czy są one różne (por. tabela 8). · społeczno-zawodowych: wyższe

zs Do analizy włąezone zostały te same zmieIUle, co w przypadku nastawienia do demo nej transformacji (por. przypis 24~ s. 94), a ponadto indeks pozytywnej oc:eny tra.nsformacp;; Z czternastu wprowadzonych do analizy zmiennych niezależnych do ostatecznego równania regres}' weszło pięć, Wyjaśniają one w sumie zaledwie 11 % zmienności zmiennej zależnej. Z teg'O w pierwszym kroku samo wykształcenie wyjaśnia ponad 7% zmienności, a dodanie do równanii regresji słuchania zagranicznych rozgłośni podnosi wyjaśnioną. zmienność do 9o/o. 2'J Pomocą w przygotowywaniu kategorii odpowiedzi na to pytanie była analiza odpowiedzi na pytanie otwarte ,,Jak nazwal(a)byś ustrój istniejący obecnie w Polsce? 1' , zadane w badaniach młodzieży w 1995 roku (por. Grabowska 1999; por. też Ziólkowsl
Tabela 7. Skojarzenia z pojęciem „demokracja'' {w 0/c)

eo najczęściej przychodzi PanuO) na myśl, gdy słyszy Pan(i) slowo „demokracja"? Proszę wybrać tylko jedno określenie' Ustrój Ustrój

wolności

obywatelskich

20 17 16 14 12 8

sprawiedliwoścf społecznej

Bałagan

Wtadza większości Puste

słowo

Ustrój

zapewniający

Rządy

dobrobyt klik partyjnych

7 4

Biurokracja

Trudno

powiedzieć

2

-------------------

---···· " W pytaniu tym nie ma Odmów ódpowiedzl.

Tabela

s. Skojarzenia z pojęciem „demokracja„ a średnie wartości indeksów pozytywnej oceny transformacji i aprobaty demokracji proceduralnej Indeks pozytywnej oceny

Indeks aprobaty

transformacji

demokracji proceduralnej

Demokracja to

Bala gan Biurokracja Puste słowo Rządy klik partyjnych Ustrój sprawiedliwości społecznej Uslrói wolności obywatelskich Ustrój zapewniający dobrobyt Władza wlększ:ości

Trudno powiedzieć

•chara władz

(ustrój lŻ

39

>kracj

ici o luraln

>krat)'O '

fonnacj!Ż

a regreS} Z tego

równaWB

Niedzi na llłodzie!j

52-154~

średnia

odchylenie standardowe

średnia

0,88 0,86 0,97 1118 1,44 1,82 1,23 1,57 0,71

1,02 1,08 1,16 1,14 1,29 1,32 1,19 1,28 0,98

3,91 3,96 3,87 4,37 4,86 5,07 4,41 4,59 2,53

odchylenie

standardowe 2,74 2,54 2,93 2,88 2,56 2,48 2,71 2,62 2,96

Okazuje się, że ci, którzy wskazali polityczne atrybuty demokracji, a zwłasz­ cza wolności obywatelskie, mają najv.'Yźsze średnie obu indeksów. Oznacza to, że mają najlepsze nastawienie do demokratycznej transformacji i najmocuiej aprobują demokrację proceduralną. Ci, którym demokracja z niczym się nie kojarzy oraz ci, którzy wskazali określenia pejoratywne - bałagan, biurokracja, puste słowo - mają najniższe średnie obu indeksów. Oznacza to, że mają najgorsze nastav.fonie do demokratycznej transformacji i najsłabiej aprobują demokrację proceduralną'°. ~ Istotność tych różnic została sprawdzona najsurowszym testem Scheffego oraz bardziej liberalnymi testami Bonferroniego (stanowiącego modyfikację testu LSD - Least-Significant Difference Procedure, opartego na teście Studenta) .i Tukeya-.B. Wszystkie wykazały te same kategorie jako istotnie różniące się od siebie: ci, którzy wybrali wolności obywatelskie różnią się: a) oceną transformacji od wszystkich pozostałych, z wyjątkiem tych, którzy wybrali władzę. wię.ks:zości, oraz b) aprobatą demokracji proceduralnej od tych, którzy jako skojarzenie z demokracją wskazali „bałagan" i •.puste słowo"; ci, którzy wybrali władzę większości różnią się.: a) oceną transformaeji od tych, którzy wskazali biurokrację, „bałagan" i „puste słowo'', nie wyróżnia ich natomiast b) poziom aprobaty demokracji proceduralnej; ci, którzy wybrali ustrój sprawiedliwości społecznej różnią, ~ie: a) oceffi\ transformacji oraz b) aprobatą demokracji proceduraJnej od tych, którzy wskazali „balagan" i „puste słowo".

Na podstawie tych analiz można zaryzykować tezę, że we współczesny · polskim zarysowują się trzy typy rozumienia i ogólnego na stawienia do demokracji. Pierwszy typ to demokracja rozumiana procedur · nie. Interpretacja ta wiąże się z wysoką oceną demokratycznej transformacj i, oczywiście, z aprobatą demokracji proceduralnej oraz z odrzuceniem kry, tyki demokracji jako bałagann i pnstosłowia. Drugi typ, nieco mniej wyra, zisty, to substancjalne rozumienie demokracji jako ustroju sprawiedliw , . społecznej. Również ta interpretacja wiąże się z wyższą niż. u krytyków demo: kracji (ale niższą niż u tych, którzy demokrację rozumieją proceduralnie) oce · demokratycznej transformacji i aprobatą demokracji proceduralnej. Trzeci ty . to krytyczna interpretacja demokracji jako - przede wszystkim - bałagan i pustosłowia, a w dalszej kolejności także biurokracji. Wiąże się ona z nega. tywną oceną demokratycznej transformacji i niską aprobatą demokracji proce duralnej. społeczeństwie

Czy demokracja to dobra rzecz? Choć już w różnych typach rozumienia i interpretowania demokracji zawarty. jest wymiar oceniający, to w naszym kwestionariuszu znalazło się kilka pytań~ dotyczących wprost oceniania demokracji, aż po gotowość jej obrony. '· Docenianie demokracji to, oczywiście, nastawienie bardzo złożone - w naszym badaniu mogło się ono wyrazić w odpowiedzi m.iil. na klasyczne już pytanie .. o to, czy demokracja ma przewagę na innymi formami rządów, czy też' - odwrotnie - rządy niedemokratyczne mogą być niekiedy bardziej pożądane. Dane w porównaniu z rezultatami otrzymanymi w badaniach młodzieży (por. Grabowska 1999) przedstawia tabela 9.

Tabela 9. DemokracJa a inne formy

rządów-

porównanie odpowiedzi młodzieży i dorosłych (w%)

Które stwierdzenie jest Panu{i) najbliższe? Proszę wybrać tylko jedno z nich

Młodzież

(czerwiec 1995 r.)

przewagę nad wszelk!mi innymi rządów rządy niedemokratyczne mogą być bar-

Dorośli (październik

1995 r.]

Demokracja ma formami

22,0

35,0

dziej pożądane niż rządy demokratyczne Ola takich ludzi jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rząd jest demokratyczny, czy

21,0

16,0

niedemokratyczny Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi

14,0 43,0 •

37,0 13,0 0,2

Niekiedy

I znowu, gdy nie chodzi o deklarację akceptacji dla demokracji, ale o opowiedzenie się za demokracją w sytuacji wyboru, jej docenianie wypada nieco gorzej niż w przypadku samej deklaracji. Zaledwie nieco ponad jedna trzecia badanych sądzi, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów -większość uważa, że forma rządu nie ma dla nich znaczenia lub dopuszcza rządy

1100

anie .. też'

ane.

por.

w%)

'r.)

ale )ada

'dna dów 'ądy

niedemokratyczne. Można się pocieszać, że młodzież jest wobec demokracji . '[/;Ze mniej entuzjastyczna niż dorośli. Marne to jednak pocieszenie. Ponadto ~%młodzieży nie ma zdania - w przyszłości może zatem wyrobić sobie opinię dla demokracji korzystną; dorośli takiej potencjalnie prodemokratycznej rezerwy nie mają. Także w tym przypadku dla poszczególnych kategorii odpowiedzi obliczyliśmy średnie wartości obu indeksów - pozytywnej oceny transformacji i aprobaty demokracji proceduralnej - by sprawdzić, czy kategorie te są różne". OkaZllło się, że ci, którzy sądzą, iż demokracja ma przewagę nad innymi formatni !Zlld6w oraz ci, którzy uważają, iż niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być bardziej pożądane niż demokratyczne (a te dwie kategorie różnią się oceną delllOkratycznej transformacji, ale nie demokracji proceduralnej) mają lepsze nastawienie do demokratycznej transformacji i mocniej aprobują demokrację proceduralną niż ci, którzy uznają, że forma rządu - demokratyczna czy niedemokratyczna nie ma w gruncie rzeczy znaczenia. Zatem różnica między beZWzględnym uznawaniem przewagi demokracji a dopuszczaniem niedemokratycznej formy rządu wydaje się bardziej kwestią chłodnej kalkulacji i racjonalnej decyzji niż zasadniczych różnic w nastawieniu do demokratycznych procedur. Istotna jest natomiast różnica między tymi, którzy mają zdanie, a tymi, którym jest wszystko jedno lub którzy zdania nie mają. Ocena demokracji w porównaniu z innymi formami rządów zależy od: a) ogólnych nastawień - do demokratycznej transformacji i do demokracji proceduralnej; na przykład spośród osób negatywnie oceniających demokratyczną transformację (o wartości indeksu pozytywnej oceny transformacji równej 0) 20% sądziło, że demokracja ma przewagę nad innymi formatni rządów, a 47%-że forma rządu nie ma dla nich znaczenia, podczas gdy spośród osób pozytywnie oceniających demokratyczną transformację (o wartości indeksu pozytywnej oceny transformacji równej 4) 66% było przekonanych o przewadze demokracji, a tylko 18% uważało, że forma rządu nie ma znaczenia; b) wyksztalcenia (własnego, ale i ojca respondenta); na przykład spośród osób z wykształceniem podstawowym 21 % sądziło, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów, a 44% - że forma rządu nie ma dla nich znaczenia, podczas gdy 52% osób z wyższym wyksztalceniem było przekonanych o przewadze demokracji i tylko 21 % uważało, że forma rządu nie ma znaczenia; c) biograficznie zakorzenionych przekonań ideowych (słuchanie zagranicznych rozgłośni przed 1989 rokiem, przynależność do Solidarności); d) płci. Jeśli ktoś lepiej ocenia demokratyczną transformację i silniej_ akceptuje demokrację proceduralną, ma wyższe lub średnie wykształcenie (i takie wykształ­ cenie miał jego ojciec), przed 1989 rokiem słuchał zagranicznych rozgłośni i należał do Solidarności oraz jest mężczyzną, to częściej sądzi, że demokracja ma przewagę nad innymi formatni rządów. J'.

A stwierdzone różnice poddane zostaly najsurowszemu restowi istolności różnic Scheffego,

Stwierdzone związki, choć niezbyt silne, okazały się na tyle liczne, że ty analiza regresji może wydobyć spośród nich te istotne, eliminując wp nieistotne i pochodne wobec innych. Do analizy włączone zostały te s · · zmienne jak w przypadku akceptacji dla demokracji proceduralnej (por. p 28, s. 98) i ponadto indeks aprobaty demokracji proceduralnej. Na potrzeb analizy regresji porównawcza ocena demokracji została zdychotomizowana: d pierwszej kategorii zaliczono oceny, że demokracja ma przewagę nad wszelki innymi formami rządów oraz że niekiedy rządy rńedemokratyczne mogą IJy bardziej pożądane niż rządy demokratyczne; do drugiej - że nie ma w grunći rzeczy znaczenia, czy rząd jest demokratyczny, czy niedemokratyczny oraz b zdania. Taką dychotomizację, choć nie jest ona intuicyjna, uzasadnia a średnich wartości indeksu pozytywnej oceny transformacji i aprobaty demokracj proceduralntj. Przypomnijmy, że istotna okazała się różnica między tymi, którz mają zdanie (uznanie przewagi demokracji lub dopuszczanie niedemokratycznej fonny rządu) a tymi, którym jest wszystko jedno lub którzy zdania nie mają (odpowiedzi: „dla ludzi takich jak ja forma rządu nie ma znaczenia" lub „trudno powiedzieć"). Rezultaty analizy zawiera tabela 10. Tabela 1o. Regresja wielokrotna: zmienna zależna

------------Zmlenne

porównawcza ocena demokracji

-~~-------------~·

Wspólczynnlki

niezależne

Indeks oceny lransformacji Wykształcenie

Płeć

Indeks aprobaty demokracji proceduralnej Słuchanie

zagranicznych

rozgłośni

Constant

B

SEB

beta

T

-0,08 -0,04 0,13 -0,02 -0,05 1,66

om

-0,20 -0,18 0,13 -0,13 -0,08

-6,77 -6,08

om

0,03 0,01 0,02 0,05

•

4,58 -4,56 -2,52 30,60

o.oo

0,00 0,00 0,00 0,01.

o.oo

R wielokrotne 0,42273 Skorygowany kwadrat R 0,17494

Z siedemnastu wprowadzonych do analizy zmiennych niezależnych do ostatecznego równania regresji weszło pięć. Wyjaśniają one w sumie 17% zmienności zmiennej zależnej. Z tego w pierwszym kroku sam indeks pozytywnej oceny transformacji wyjaśrńa niemal 9% zmienno§ci, a dodanie do równania regresji wykształcenia podnosi wyjaśnioną zmienność oceny demokracji do 13%. Pozostałe trzy zmienne - płeć, indeks aprobaty demokracji proceduralnej ~­ i słuchanie zagranicznych rozgłośni - podnoszą wyjaśnioną zmienność już tylko o 4%, do ostatecznych 17%32 • Praeprowadziliśmy także analizę regresji dla Jnaczej zdychotomizowanej oceny demokracji: do pierwszej kategorii zaliczyliśmy przekonanie. że demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów, do drogiej - całą resztę. Cztery zmienne indeks pozytywnej oceny transfOrmacji. wykształcenie, płeć oraz indeks aprobaty demokracji proceduralnej - wyjaśniły w sumie 12% zmien~ ności zmiennej zależnej. 32

Trzeba przyznać, że i tym razem uchwycone oddziaływania są nieliczne i na Jlikłe. Potwierdza się rola, jaką w tej sferze postaw odgrywa ogólne 61 og cawienie do demokratycznej transformacji (a słabszą - aprobata demokracji ":ceduralnej) oraz wykształcenie. Tu bardzo słabo, ale jak zawsze konsekwent\ prodemokratycznie, oddziałuje słuchanie przed 1989 rokiem zagranicznych

llł

'

rozg!ośID. "li' · ż · d kl · d d kr óż111ą · Slę · Od ZWfĆCl ,my JU uwagę, ze e araCJC Otyczące emo aCjl r „

bafdziej konkretnych ocen. O ile aprobata dla demokratycznych procedur jest powszechna, o tyle opowiedzenie się za demokracją w sytuacji wyboru wcale powszechne nie jest - mniejszość sądzi, że demokracja ma przewagę nad innymi fo!lllanll rządów. Analiza średnich przede wszystkim, ale także analiza korelacyjna i analiza regresji rzuciły światło na znaczenie porównawczej oceny demokracji. Teraz z kolei przekonamy się, czy badani cenią sobie demokrację na tyle, że byliby skłonni jej bronić (por. tabela 11).

Tabela 11.

Gotowość

obrony demokracji (w 0A>)11

Gr/ pana(i) zdaniem Istniejący u nas obecnie ustrój demokratyczny wart jest tego by go bronić, czy 1

też nie?

Warto bronić

'gT ,OO

,oo ,OO ,oo

,01 ' 1,00

l

do

56,0 25,0 19,0 0,3

Nie warto bronić Trudno powiedzieć OdmoWa odpowiedzi Brak danych Gdyby demokracja

0,1

w Polsce byla zagrożona•..•~,.co by Pan(Q uczynił(a) dla obrony demokracji? Trudno

Tak

Nie

--··· l'odpisywai(a)by Pan(I) listy w obronie demokracji

56

30

14

Nosll(a)by Pan(i) znaczek sprzeciwu wobec sił nledemokratycZnych Bral(a)by Pan(i) udział w slrajkach protestacyjnych Sral(a)by Pan(!) udział w manifeslacjach ulicznych Malował(a)by Pan(i) na murach hasia w obronie demokracji

24 23 18 5

65 66

11 11 11 8

Gr{

71

88

powiedzieć

17%

wntj

4

owa pytania wymienione w tabel! nle sąsiadowały ze

sobą

w kwestionańuszu.

tania

l3%. alnej ! :ylko ·~

cracji:

wymi

macji.

mien-

Najpierw trzeba jednak rozważyć problem kontekstu pytań o rozumienie i ocenę demokracji. W pew'nych pytaniach bowiem zawarte jest wyraźne odniesienie do sytuacji Polski (pytanie o proceduralne atrybuty demokracji, o obronę istniejącego u nas obecnie ustroju demokratycviego, o formy obrony demokracji, gdyby w Polsce była ona zagrożona itd.), w innych sformułowania są ogólne, jak na przykład w pytaniu o przewagę demokracji nad innymi formami rządów. Czy możemy założyć, że te konteksty - polski i ogólny - nie mają znaczenia? 'l:1i:i kontekst polski, poprzez kondycję bieżącej polityki, nie obniża „notowań" demokracji? Albo odwrotnie że koutekst ogólny, jako nazbyt

abstrakcyjny, nie generuje obojętności, nie podnosi prawdopodobieństwa br zdania? Otóż, po pierwsze, cały kwestionariusz był mocno osadzony we współcz~ nych, wręcz bieżących, polskich realiach. Pytania dotyczące demokracji pop c; dzone były pytaniami o czasy PRL, o uczestnictwo w poszczególnych wyborach o partie polityczne i konkretnych polityków, zatem cała sfera skojarzeniową z kontekstem polskiej demokratycznej polityki została - do czasu zadania omawianych właśnie pytań - mocno i wszechstronnie pobudzona. ,; Po drugie, zwraca uwagę fakt znikomej liczby braków i odmów odpowiedzi. Znaczy to, że problematyka demokracji nie była dla badanych kłopotliwa. · Po trzecie wreszcie, poziom odpowiedzi „trudno powiedzieć" nie b~ zależny od kontekstu pytania: i w kontekście polskim, i w ogólnym były pytania o stosunkowo wysokim i o niskim odsetku odpowiedzi „trudno powiedzieć". Można zatem uznać, że na ·odpowiedzi na pytania w obu kontekstac -polskim i ogólnym-miał wpływ mocno i wszechstronnie pobudzony przez cały. kwestionariusz kontekst polski, co nie stanowiło dla badanych problemu. Takie. było zresztą nasze zamierzenie przy konstruowaniu kwestionariusza. Po tej dygresji metodologicznej wróćmy do wątku obrony demokracji. Większość uważa wprawdzie, że istniejący u nas obecnie ustrój demokratyczny wart jest tego, by go bronić, ale gdy przychodzi do konkretnych akcji w obro~ nie zagrożonej demokracji, to tylko jedna, najłagodniejsza, forma działania!, zyskuje uznanie większości - podpisywanie listów. Malowanie haseł w obro~, nie demokracji ma więcej zwolenników wśród najmłodszych badanych, a straj-' ki - wśród robotników 33 • Łatwiej jest wszakże sobie wyobrazić malujących. na murach uczniów niż emerytów oraz strajkujących robotników niż przedsiębiorców. Nie dziwi zatem pewne wiekowe i „branżowe" zróżnicowanie bnic· nych pod uwagę form działania w obronie demokracji - jest to po prostu rea-

~

.J

Ponieważ bardziej niż poszczególne formy obrony demokracji interesuje

j

nas ogólna do niej gotowość, utworzyliśmy indeks gotowości obrony demokraJ i cji. Warto dodać, iż ogólne przekonanie, że istniejący u nas obecnie ustrój' j demokratyczny wart jest tego, by go bronić, jest związane ze wszystkimi formami l obrony demokracji, które z kolei są powiązane ze sobą3 4. Dlatego też do indeksu l zaliczyliśmy zarówno to ogólne przekonanie, jak i każdą konkretną formę jej l obrony. Indeks przybiera wartości od O (brak gotowości obrony demokracji) do l' 6 (gotowość wykorzystywania wszystkich sposobów obrony demokracji). Oto ; jego rozkład:

Malowanie na murach haseł w obronie demokracji zadeklarowało dwukrotnie więcej najstarszych, a udział w strajkach protestacyjnych - 34% robotników wykwalifikowanych, ale tylko 12% pracowników handlu i usług. 33

najmłodszych niż

Wartości współczynników Pearsona wahają się od 0,07 (przekonanie, że istniejący ustrój wart jest obrony, z deklaracją malowania haseł) do 0,58 (przekonanie, że istniejący ustrój wart jest obrony, z deklaracją udziału w manifestacjach ulicznych). 34

Wartość

Indeksu

gotowości

obrony demokracji

uczba wskazanych sposobów obrony demokracji odsetek badanych, którzy wskazali

Jbro~

Jbro~,

straj-' 1cych, rzed: bnic· l rea-

1

esuje j okra.! ,i 1stró;' l ' I nami~

leksu

:!

tę jej i 1i) do l' . Oto ;

więcej

" wy-

5j wart brony,

sposobów

1

2

3

4

5

6

7

3

indeksu wskazuje, re choć większość sądzi, iż warto bronić deJilokratycznego ustroju, to gotowość do konkretnych działań w obronie demo1cracji nie jest wysoka: podjęcie dwóch lub więcej form działania w obronie deJilokracji deklaruje nieco ponad jedna czwarta badanych (trzeba pamiętać, że indeks punktował także deklarację ogólną). Kim są ci, którzy gotowi są bronić deJilokracji? Czy są to ci, którzy cenią sobie demokrację i demokratyczną transformację? Stwierdzono liczne i dość silne związki między indeksem gotowości obrony demokracji a różnymi cechami badanych. Wyróżniają się zależności od: a) ogólnych ocen i nastawień wobec demokracji: od oceny transformacji i przekonania o przewadze demokracji, a w słabszym stopniu także od aprobaty deJI1okracji proceduralnej; b) biograficznie zakorzenionych przekonań ideowych: słuchania zagranicznych rozgłośni przed 1989 rokiem, przynależności do Solidarności, a w słabszym stopniu także od przynależności do PZPR; c) wykształcenia (własnego, ale także wykształcenia ojca); d) płci. Jeśli ktoś jest przekonany o przewadze demokracji nad innymi formami rządów i lepiej ocenia demokratyczną transformację (a także silniej akceptuje demokrację proceduralną), jeśli przed 1989 rokiem należał do Solidarności (również byli członkowie PZPR gotowi są, choć w znacznie słabszym stopniu, bronić demokracji!) i słuchał zagranicznych rozgłośni, jeśli ma wyższe lub średnie wykształcenie oraz jest mężczyzną, to w większym stopniu gotów jest bronić demokracji. Analiza regresji, do której włączone zostały te same zmienne jak w przedstawionym wyżej przypadku porównawczej oceny demokracji (por. przypis 28, s. 98), i ponadto sama ta ocena, wyostrzyły powyższy obraz. Jest to najlepszy z dotychczasowych rezultat analizy regresji, udało się bowiem wyjaśnić 27% zmienności zmiennej zależnej. Z osiemnastu wprowadzonych do analizy zmiennych niezależnych do ostatecznego równania regresji weszło sześć (por. tabela 12). Już w pierwszym kroku sam indeks pozytywnej oceny transformacji wyjaśnia niemal 14% zmienności, a dodanie do równania regresji słuchania zagranicznych rozgłośni podnosi wyjaśnioną zmienność oceny demokracji do niemal 19%. Pozostałe cztery zmienne - przekonanie o przewadze demokracji, przynależność do Solidarności, indeks aprobaty demokracji proceduralnej i pleć - podnoszą wyjaśnioną zmienność do ostatecznych 27%. Zwraca uwagę, że nastawienie do demokratycznej transformacji i przekonanie o przewadze demokracji, a w mniejszym stopniu także aprobata demokracji proceduralnej, których uwarunkowania są rozmyte, potrafią oddziałać na gotowość do obrony demokracji. Wydaje się zatem, że ogólne przekonania, oceny Rozkład wartości

lania!,

daną liczbę

o

25252311 7

Tabela 12. Regresja wielokrotna: zmienna zależna

-gotowość

obrony demokracji

IW

Współczynniki

Zmienne

niezależne

Indeks pozytywnej oceny transformacji zagranicznych rozgłośni przed 1989 r. Przekonanie o przewadze demokracji Przynależność do Solidarności Indeks aprobaty demokracji proceduralne) Słuchanie

Pleć

Constant

je!

B

SEB

beta

T

0,30 0,33 -0,58 -0,57 0,10 -0,21

0,04 0,07 0,09 0,10 0,02 0,09 0,28

0,23 0,14 -0,17 -0,16 0,16 -0,06

8,25 5,04 -6,11 -5,85 6,01 -2,39 12,17

3,36

•

o.oo 0,00

0,00

o.oo.

0,00: 0,02

t~

Od !
0,00

R wiełokrotne 0,5259

de

Skorygowany kwadrat R 0.2726

WI

i nastawienia nie kształtują się pod wpływem pozycji społecznej - nawet zależności z wykształceniem czy materialną sytuacją rodziny są fragmentaryczne i słabe. Kształtują się natomiast, oddziałując na siebie wzajemnie, wspomagane biograficznie zakorzenionymi praktykami i tożsamościami, takimi jak słuchanie zagranicznych rozgłośni i przynależność do Solidarności. By odpowiedzieć na tytułowe pytanie, czy demokracja to dobra rzecz, przyjrzymy się jeszcze postrzeganiu i ocenie demokratycznej polityki. Wprawdzie poziom aprobaty demokratycznych procedur jest wysoki, a większość jest przekonana, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów i chciałaby jej bronić, ale czy demokratyczna polityka - polityczna treść, która wypełnia demokratyczną maszynerię - jest oceniana równie pozytywnie? (por. tabela 13). .~

111'

dj

pe pr ni

sł•

di d!

pe

pl

di

w

Tabela 13. Ocena de~okratycznej polityki (w%) Czy zgadza się Pan(I), czy też nie zgadza z następującymi stwierdzeniami?" Wszyscy kandydaci są dobrzy przed wyborami, ale nigdy nie wiadomo, co zrobią, gdy zostaną wybrani Ludzie tacy jak ja nie mają żadnego wpływu na to, co robi rząd Silny przywódca zrobiłby więcej dla kraju niż wszystkie dyskusje I ustawy Polltyka to „brudna sprawa"

Trudno

Tak

Nie

92 88

3 9

5

69

15 12

16 12

68

d!

powiedzieć

m 4

• W stosunku do każdej kategońi odmowy odPoWledzi wynosiły 0,2o/„.

ol

t1'

re

&

m Mówiąc „tak" demokracji, nasi badani mówią „nie" demokratycznej polityce - jej obraz jest przytłaczająco negatywny. Co więcej, wszystkie te stwierdzenia są ze sobą związane". Dlatego mogliśmy utworzyć indeks odrzucenia demokratycznej polityki, który punktował stwierdzenia jej niechęt­ ne. Indeks przybiera wartości od O· (brak zgody na wszystkie negatywne 35 Wartości wspćlcz.ynników Speannana wahają się od 0.18 do 0,28. Na potrzeby analizy korelacyjnej wszystkie te zmienne zostały przekodowane w następujący sposób: zgoda ze stwier~ dzeniem zachowała warto§ć +1, kategorii „ttudno PQwi,edzieć" :wstała przypisana wartość O, a odrzuceniu stwierdzenia wartość -1.

pl

z

\I

rr n

(!

"

twierdzenia o polityce) do 4 (zgoda na wszystkie negatywne twierdzenia). Oto jego rozkład:

o o o o o,

Wartość

indeksu odrzucenia demokratycznej polityki

liOZba akceptacji wszystkich negatywnych

twier
o poiilyce

Od•etek badanych, którzy daną liczbę razy zaakceptowali negalywne twiar
o

1

2

3

4

2

5

15

29

49

Q

o

Net 1:lle

me nie :cz, lW·

jest 1by nia '

3). f

:nej ' te od1ęt­

vne

Rozkład wartości

indeksu wydaje się niemal odwróceniem nastawień do demokracji i jej ocen oraz gotowości jej obrony - oto połowa odrzuca politykę na wszystkie dane jej sposoby: na poziornie indywidualnym, ponieważ ludzie nie !llllją wpływu na rząd, na poziomie elit politycznych, które tylko obiecują, dyskutują, uchwalają, a tak naprawdę przydałby się silny przywódca, i na poziomie ogólnego przekonania, że polityka to „brudna sprawa". Kim są ci ludzie tak zbrzydzeni polityką i jak to się ma do ich w większości prodemokratycznych postaw? Aby odpowiedzieć na to pytanie, przeprowadziliś­ my analizę korelacyjną, ale uchwycone zależności okazały się nieliczne i bardzo słabe. Zwraca jedynie uwagę zależność, że jeśli ktoś jest przekonany o przewadze demokracji, lepiej ocenia demokratyczną transfonnację i mocniej aprobuje demokrację proceduralną, to w mniejszym stopniu odrzuca demokratyczną politykę.

Analiza regresji, która przyniosła bardzo skromne rezultaty 36 i której tu nie prezentujemy, potwierdziła jednak wpływ - prawda, że słabiutki - aprobaty demokracji proceduralnej, pozytywnej oceny transformacji, przekonania o przewadze demokracji oraz gotowości obrony demokracji na to, by nie odrzucać demokratycznej polityki. Przeprowadzone, obszeme i systematyczne, analizy upoważniają do sformułowania następujących wniosków. • Postulaty demokracji proceduralnej są powszechnie akceptowane. Jednak obok proceduralnego rozumienia demokracji (związanego z wysoką oceną transfonnacji i z odrzuceniem krytyk demokracji) występuje też jej substancjalne rozumienie jako ustroju sprawiedliwości społecznej oraz krytyczna interpretacja demokracji jako bałaganu i pustosłowia (związana z negatywną oceną transformacji i niską aprobatą demokracji proceduralnej). • Demokracja to dobra rzecz: większość jest przekonana, że demokracja ma przewagę nad innymi fonnami rządów. I większość chciałaby jej bronić, choć z proponowanych fonn działania uznanie zyskuje jedynie podpisywanie listów w obronie demokracji. Docenianiu demokracji sprzyja wysoka ocena transformacji, wykształcenie oraz (słabiej) słuchanie przed 1989 rokiem zagranicznych rozgłośni.

11izy „ier~

ć

o.

36 Do analizy włączone zostały te same zmienne jak w przypadku gotowości obrony demokracji (por. s. 105) i ponadto sam indeks obrony demokracji - udało się jednak wyjaśnić zaledwie 5% zmienności zmiennej zależnej.

;,,,

• Demokratyczna polityka jest dość powszechnie odrzucana. Wprawdzie przeciwdziała temu przekonanie o przewadze demokracji, wysoka ocena tran. sformacji i aprobata demokracji proceduralnej, ale oddziaływania są tak słabe, że nie zmieniają ogólnie negatywnego postrzegania i oceniania demokratycznej polityki. • Te ogólne oceny i nastawienia nie kształtują się pod wpływem pozycji społecznej, choć pewną rolę odgrywa tu wykształcenie. Kształtują się natomiast oddziałując na siebie wzajemnie, wspomagane biograficznie zakorzenionymi praktykami i tożsamościami, takimi jak słuchanie zagranicznych rozgłośni przed 1989 rokiem CZY przynależność do Solidarności.

j)l{

(ni C2"

ok

Ot

LIC O
okr

'

Wybory - przykry obowiązek czy prawo?

'

·~

Na tym ogólnym, naładowanym wartościowaniem tle pora przyjrzeć się '~ postawom wobec konkretnych demokratycznych procedur-wyborów. Przypom- ·.'' nijmy, że spośród Dahlowskich, proceduralnych warunków demokracji wolne i uczciwe wybory oraz powszechne prawo wyborcze cieszyły się aprobatą ·.~ większości. Czy postawa ta potwierdzi się w odpowiedzi na pytanie (umieszczone Jł w innej części kwestionariusza) proponujące badanym różnorodne, pozytywne i negatywne, ustosunkowanie się do wyborów? . ·.

i

'

Tabela 14. Postawy wobec wyborów (w%) Od 1989 roku odbywają się w Polsce wybory, w którycl1 partie polltyozne konkurują między sobą o glosy wyborców. Czy te wybory są dla Pana(i)'

Najlepszym sposobem wyłaniania tych. którzy będą rządzić Sposobem, w który ludzie tacy jak Pan(I) mogą wpływać na władzę Grą pozorów i mydleniem oczu

Z trudem wywalczonym prawem Stratą czasu obywateli I państwowych pieniędzy

~:~~ obowiązkiem

Tak

Nie

67 42 40 34 32

17 43 42 51 57

~

~

tra

zrr

osi

16 15 18 15 11 :

I

O, 1°..f..

Odpowiedzi przedstawione w tabeli 14 pr.rekonują że badani nie Qd, powiadają mechanicznie: dla większości wybory nie są przykrym obowiązkiem, . nie są obojętne, nie stanowią straty czasu i pieniędzy, są natomiast najlepszym . sposobem wyłaniania rządzących. Ale połowa nie ma poczucia, że jest to z trudem wywalczone prawo czy sposób, w który zwykli ludzie mogą wpływać na władzę. Odpowiedzi te w większości są ze sobą pozytywnie związane37 • 31

!Ul<

s.

Trudno

n Na py1an!e to nle odpowladzialo O, 1o/„ badanych; w stosunku do każdej kategorii odmowy odpowiedz! nie ,

Na potrzeby analizy korelacyjnej i następnie utworzenia indeksu wszystkie te zmienne . przekodowane w następujący sposób: pozytywnym ok:re§leniom wyborów (nie są przykrym · obowiązkiem. są z trudem wywalczonym prawem itd.) przypjsana została wartość +1. kategorii „trudno powiedzieć" wartość O, a negatywnym określeniom wyborów (są przykrym obowiązkiem,

zostały

(„i nic

powiedzieć

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

przekroczyły

WJ'. WJ'.

Zm

Ind Ind Ind Prz Ind

Wy

Pm

Pfe WIE Co,

nie

Spt;

wy• wyl

:_„

:Izie

'artłbe,

onej

ycji fast Ymi ·zei1

Ponieważ interesuje nas ogólne nastawienie do wyborów, utwor.ly!iśmy indeks nastawienia prowyborczego, punktując pozytywne określenia wyborów (nie są przykrym obowiązkiem, są z trudem wywalczonym prawem, nie są stratą czasu i pieniędzy itd.). Indeks przybiera wartości od O (brak pozytywnych oJcreŚleń wyborów) do 7 (maksymalna liczba pozytywnych określeń wyborów). Oto jego rozkład: Wartość

indeksu nastawienJa prowyborczego

o

uczba pozytywnych określeń wyborów Odsetek badanych, którzy wskazali określeń wyborów

'

Rozkład

.~

·~

się

.'>"

f

~m-

>lne · >atą.

one

.vne. j

10 zleć

daną liczbę

234567

pozytywnych

6

punktacji indeksu potwierdza

8 12 16 17 15 17 9

przywiązywanie dużej

wagi do pro-

cedury wyborów: 58% badanych uzyskuje więcej niż połowę możliwych punktów . Zależności

indeksu nastawienia prowyborczego od ważnych cech badanych wpisują się w pewien stały wzór. Na docenianie procedury wyborów słabo wpływają charakterystyki pozycji społecznej, przede wszystkim wykształcenie („im wyżej", tym lepsze nastawienie do wyborów), mocniej natomiast uogólnione nastawienia i oceny demokracji: prLekonanie, że demokracja ma przewagę Md innymi formami rządów, gotowość obrony demokracji, pozytywna ocena transfonnacji, aprobata demokracji proceduralnej. Wnioski te potwierdza analiza regresji, do której włączyliśmy te same zmienne jak w przypadku odrzucenia demokratycznej polityki (por. przypis 36, s. 107) i ponadto sam indeks odrzucenia polityki. Z dwudziestu wprowadzonych do analizy zmiennych niezależnych do ostatecznego równania regresji weszło dziewięć (por. tabela 15). Wyjaśniają one Tabela 15. Regresja wielokrotna: zmienna

zależna

-Indeks nastawienia prowyborczego Współczynniki

ł

l

rzinr~ ,~ od<

.em.

cym Jem dzę.

.enne Uym 'gorii dem,

Zmienne

niezależne

Indeks obrony demokracji Indeks oceny transformacji Indeks aprobaty demokracji proceduralnej Przekonanie o przewadze demokracji Indeks odrzucenia demokratycznej Wykształcenie

Praktyki religijne Pleć l~ek

Constant

B

SIO B

beta

T

0,19 0,24 0,14 -0,60 -0,15 0,09

O,Q4

0,16 0,15 0,19 -0,14

5,24 4,93 6,53 -4,97 -2,75 3,33 2,73

o,oe

-0,27 -0,01 4,02

0,05 0,02 0.12 0,05 0.03 0,03 0,11

o.oo 0,39

-om 0,10 0,07 -0,07

-o.os •

-2,43 -2,13 10,26

T

o.oo 0,00 o.oo

o.oo O,Ql

0,00 O,Q1

0,02 0,03

o.oo

Rwiefokrotne 0,4870 Skorygowany kwadrat R 0,2309

nie są z trudem wywalczonym prawem itd.) przypisana zostala wartość -1. Współczynnik.i korelacji Spearmana wahają się od-0,16(dla przekonań, że wybory nie sąprzykrymobowiązkiem i są z trudem \\'yWalczonym prawem- oznacza to, że przekonania te nie sprzyjają sobie) do 0,47 (dla przekonań, że W}'bocy są stratą czasu i pieniędzy oraz grą pozorów i mydleniem oczu),

w sumie 23% zmienności zmiennej zależnej. Z tego w pierwszym kroku sa indeks obrony demokracji wyjaśnia 11 % zmienności. Dodanie do równani regresji indeksu oceny transformacji i aprobaty demokracji proceduralnej podnos wyjaśnioną zmienność indeksu prowyborczego do 19%. Pozostałych sze· zmiennych - przekonanie o przewadze demokracji, indeks odrzucenia de kratycznej polityki, wykształcenie, praktyki religijne, płeć i wiek - podnOśf wyjaśnioną zmienność do ostatecznych 23%. Zatem w kształtowaniu pozytywu~· postawy wobec wyborów największą rolę odgrywają inne ogólne nastawienia d(i demokracji i jej oceny. · Czy jednak pozytywna postawa wobec wyborów ma praktyczne znaczenie2 Czy sprzyja udziałowi w wyborach? Aby demokratyczna maszyneria funk cjonowała, potrzebna jest partycypacja wyborcza na możliwie wysokim pozio, mie. W Polsce ten poziom nie jest wysoki's. Ale zależności między udziale w jakichś wyborach a udziałem w wyborach następnych są bardzo silne. Mówią] inaczej, są tacy, którzy na wybory chodzą i tacy, którzy nie chodzą. D!ateg' utworzyliśmy indeks partycypacji wyborczej, który punktuje każdy u ·· w przeszłych wyborach i zamiar udziału w wyborach przyszłych; przybiera 06 wartości od Odo 5. Prezentujemy go w rozdziale czwartym; tu warto powiedzieć że ci, którzy chodzili i deklarują gotowość pójścia do wyborów, a zatem maj wysoką wartość indeksu partycypacji, zarazem a) mają pozytywne posta wobec wyborów, chcą bronić demokracji i są przekonani o jej przewadze na' inriymi formami rządów; b) przed 1989 rokiem byli członkami PZPR, a w mniejszym stopniu także Solidarności i słuchali zagranicznych rozgłośni oraz c) są starsi i lepiej wykształceni. Analiza regresji, w której zmienną zależną jest indek$ partycypacji wyborczej - także zawarta w rozdziale czwartym - potwierdza. wpływ ogólnych ocen i nastawień wobec demokracji na udział w wyborach! Zatem te, mogłoby się. wydawać akademickie, przekonania o demokracji i jej docenianie mają wymierny wpływ na ludzkie działania: na to, czy ludzie idą, czy nie idą głosować. Na koniec jeszcze, jako przykład, przedstawimy związek indeksu na: stawienia pro wyborczego z indeksem partycypacji wyborczej (por. tabela 16).,'

pr

gc

kc

oa 19 fe

dy Wl

Pa Z\1

Pr.

d2I

Kl< poi

Pa Ko

w-,

W<

PO Są

Zr.

A, by!

Wartość

Wartość

indeksu nastawienia prowyborczego

o

o 42 26 15 13

1

2

3 4 5

6 3

2 1 10

6

7 Ogółem

:.a

Kwestię tę

2

3

4

21 15 12 10 16

18 11 15 21 11

9

11

3 3 10

13

3 22 12 12 16 17 17 10 14

7 10 17 17 16 16 16 17 15

omawiamy w rozdziale czwartym,

~~®

Ze

indeksu partycypacji wyborczej

7

13

Ko Ob Tn,

10 17 29 28 51

6 8 12 16 17 15 17

63

9

36 45

37

prz,

po ej' wi Se

Ci, którzy najwyżej cenią sobie wybory (wartość indeksu nastawienia prowyborczego równa 6 lub 7) częściej niż inni brali w nich udział i deklarują gotowość pójścia do wyborów w przyszłości.

Po co nam partie polityczne? Partie polityczne zrodziła „[„.] demokracja, masowe prawo wyborcze, werbowania mas, masowej organizacji, rozwój w kierunku jak największej jedności kierowania i jak najsurowszej dyscypliny" (por. Weber J998, s. 83 ). Od tamtej pory partie są z demokracją nierozerwalnie związane. Formułują programy i wyłaniają przywódców, biorą udział w społecznym dyskursie oraz artykułują i reprezentują interesy różnych grup. Ale przede wszystkim rywalizują o władzę, stając się co jakiś czas wyborczymi machinami. partie stanowią, by tak rzec, motoryczne instytucje demokracji. Ale czy tak zwani zwykli ludzie mają tego świadomość? konieczność

Tabela 17. Postrzeganie I ocenianie

działających

przeczytam teraz Panu(I) stwierdzenia dotyczące obecnie w Polsce partii politycznych. Które z nich tralnle opisują większość partii politycznych w Polsce?" działających

iej-

> są

ekS dz.a ich! jej czy. na.:,

6).. , .


-·· 6 '.f 8 2

6

w Polsce

pa~ll

politycznych (w %)

Zde<:ydowanie tak

wanie~nie

ZdetydoTrudno

oraz raczej

oraz raczej

powiedzieć

tak

nie

93

2 1

6 9

2

10

Partie polityczne Konkurują ze sobą o władzę w państwie \Vystawlają kandydatów do Sejmu Wskazują kandydatów na stanowiska państwowe Powodują kłótnie I zamęt w państwie Są klikami polityków dążących do wladzy Zrzeszają ludzi, dla których najwa:iniejsze są własne

ambicje Tak naprawdę, to nie wiadomo, o co partiom chodzi Zbierają postulaty I żądania wyborców Proponują rozwiązania ważnych problemów kraju Starają się załatwiać sprawy zwykłych ludzi

90 88 88 79

74 72

5

7

8

14

10

16 12

15

64 57

20

15

29

28

59

14 13

Agdyby z jakichś powodów wszystkie partie polityczne musiały zaprzestać swej dzlatalnoścl, to czy byleby to' Ze szkodą dla Polski Korzystne dla Polski Obojętne dla Polski Trudno powiedzieć

43 18

16 23

" Na pytanie to nle odpowiedzlalo O, 1IJ.t, badanych; wstostJnku do żadnej kategorll odmowy odpo'Medzl nie przekroczyły t>

o, 1 ~k.

.

Na pytanie 1o nie odP9W1edzW.lo O, 1% badanych, nie by1o natomiast odmów odpowiedzi.

7

5 7 9

•

Odpowiedzi na pytanie dotyczące działających obecnie w Polsce partii politycznych (por. tabela 17) wskazują, że badani dobrze ońentują się w funkcjach, jakie partie pełnią w strukturach demokratycznego państwa: zdecydowana większość wie, że konkurują ze sobą o władzę, że wystawiają kandydatów do Sejmu, że wskazują kandydatów na stanowiska państwowe. Ale już na tym

makrostrukturalnym poziomie pojawia się krytycyzm: większość badanych sądzi' że partie powodują kłótnie i zamęt w państwie, że są dążącymi do władzy klikami' że zrzeszają ludzi, dla których najważniejsze są własne ambicje. Mniej wyraziści~ rysują się funkcje, które partie mają do spełnienia wobec społeczeństwa: dwie trzecie uważa, że partie zbierają postulaty i żądania wyborców, ponad połowa-że: proponują rozwiązania ważnych problemów kraju, nieco ponad jedna czwarta-że' starają się załatwić sprawy zwykłych ludzi. Mimo tego krytycyzmu i sceptycyzmul wobec partii 43% jest zdania, że zaprzestanie przez nie działalności byłoby' szkodliwe dla Polski. Mieszają się zatem niezła orientacja w funkcjach partii . znaczny krytycyzm wobec nich oraz uznanie, że zaprzestanie działalności Partll' przyniosłoby jednak szkodę Polsce. Ponieważ w odpowiedzi na te dwa pytania sformułowano w sumie jectel · naście opinii i ocen, zdecydowaliśmy zagregować je w indeks nastawienia· antypartyjnego. Z pierwszego pytania wykluczone zostały opinie czysto opi: . sowe; punktowane były oceny dla partii niekorzystne: partie polityczne nie sta- · rają się załatwić spraw zwykłych ludzi, powodują kłótnie i zamęt w państwie, są· klikami polityków dążących do władzy, nie proponują rozwiązania ważnych . problemów kraju, zrzeszają ludzi, dla których najważniejsze są własne ambicje, nie zbierają postulatów i żądań wyborców, nie wiadomo, o co im chodzi oraz byłoby obojętne lub korzystne dla Polski, gdyby partie musiały zaprzestać swej działalności. Indeks ten może przybierać wartości od O (brak negatywnych opinii o partiach) do 8 (maksymalna liczba negatywnych opinii o partiach). Oto jego

ci

Ol

st

m (p

O! m

o i I de d< i ot na

st

rozkład:

Wartość

ro

indeksu nastawienia antypartyjnego

Liczba negatywnych opinii o partiach Odsetek badanych, którzy udzielili danej liczby odpowiedzi

o 4

,

23456781 5

6 11 18 22 18 11 4

Rozkład wartości indeksu potwierdza raczej niechętne nastawienie do partii politycznych: 55% badanych uzyskuje więcej niż połowę możliwych punktów. Trudno jednak określić, co charakteryzuje tych bardziej krytycznych, a co tych mniej krytycznych. Zależności indeksu nastawienia antypartyjnego od ważnych cech badanych są bardzo słabe. Zwraca uwagę jedynie związek z indeksem odrzucenia demokratycznej polityki: im ktoś jest bardziej krytyczny wobec polityki, tym ma bardziej antypartyjne nastawienie. Potwierdza ten obraz analiza regresji, do której włączyliśmy wszystkie wcześniej używane zmienne (w sumie dwadzieścia dwie). Wyjaśniła ona wprawdzie 13% zmienności zmiennej zależnej, ale już sam indeks odrzucenia demokratycznej polityki w pierwszym kroku wyjaśnił prawie 12% zmienności zmiennej zależnej. W ostatecznym równaniu regresji poza tym indeksem znalazły się jeszcze: pozycja ekonomi-

•·

sp sp M jal ró de ba po ir do na po nil

czno-społeczna 39 , płeć i dochód na głowę w rodzinie respondenta, ale wyjaśniają

one razem około 1,5% zmienności zmiennej zależnej. Zatem to krytyczny stosunek do polityki kształtuje antypartyjne nastawienie.

Demokracja proceduralna - tak, ale ... Demokracja jest ogólnie ceniona: większość jest przekonana, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów. I większość chciałaby jej bronić (poprzez podpisywanie listów w obronie demokracji). Warto podkreślić, że temu ogólnemu docenianiu demokracji sprzyja wysoka ocena demokratycznej transformacji. Wszystkie proceduralne warunki demokracji zyskały wysoki poziom aprobaty. Mocno akceptowane są te związane z wyborami i wolnością słowa _ stały się one wartościami. Pozostałe - na przykład konkurowanie polityków 0 głosy wyborców czy wolność zakładania organizacji - są „tylko" procedurami i nie nabrały jeszcze mocnego, pozytywnie wartościującego znaczenia. Warto dodać, że proceduralne rozumienie demokracji wiąże się z wysoką oceną demokratycznej transformacji i z odrzuceniem krytyk demokracji. Konkretne opinie o wyborach potwierdzają, że jest to procedura postrzegana i oceniana pozytywnie. Dla większości badanych wybory nie są przykrym obowiązkiem, nie stanowią straty czasu i pieniędzy, nie są obojętne, są natomiast najlepszym sposobem wyłaniania rządzących. W społecznym odczuciu wybory stanowią rdzeń i wartość demokracji. Ale oprócz aprobaty proceduralnego rozumienia demokracji istnieje także jej rozumienie substancjalne, bardzo mocno podkreślające standardy moralne i wartości, takie jak na przykład uczciwość czy równość i sprawiedliwość społeczna, których nie można zawierzyć samym procedurom. Nie sposób określić społecznego zasięgu tych dwóch interpretacji - nie są one zresztą rozłączne. Można jednak przypuszczać, że w im większym stopniu ktoś rozumie demokrację jako ustrój dostarczający konkretnych „dóbr", na przykład wspomnianej już równości, w tym większym stopniu będzie rozczarowany i podatny na krytyki demokracji, w różnych postaciach obecne w społecznym .dyskursie. Krytyczna interpretacja demokracji zwraca uwagę przede wszystkim na bałagan i pustosłowie, a w dalszej kolejności także na biurokrację. Warto podkreślić, że wiąże się ona z negatywną oceną demokratycznej transformacji i niską aprobatą demokracji proceduralnej. Dość powszechnie odrzucana jest demokratyczna polityka: nie ma zaufania do polityków - jest raczej tęsknota za silnym przywódcą; nie ma poczucia wpływu na rząd; jest przekonanie, że polityka to „brudna sprawa". To zbrzydzenie polityką (por. Ziółkowski, Pawłowska, Drozdowski 1994, s. 182-191) w tak nikłym stopniu wiąże się zarówno z obiektywnymi cechami badanych, jak i z ich 39

Mierzona na skali pozycji o rozkładzie ciągłym.

przekonaniami, że nasuwa się przypuszczenie, czy nie jest to zrytualizowaru1 narzekanie, rodzaj fat;on de parler. Nie znaczy to, że nie ma ono znaczenia - w dłuższym okresie takie stereotypowe sposoby przedstawiania rzeczywistości' na pewno wpływają na jej postrzeganie i ocenę. Także działające obecnie w Polsce partie polityczne nie budzą entuzjazmu: większość badanych sądzi, że partie powodują kłótnie i zamęt w państwie, że są, dążącymi do władzy klikami, że zrzeszają ludzi, dla których najważniejsze są własne ambicje. Jednak mimo to 43% badanych jest zdania, że zaprzestanie przez nie działalności byłoby ze szkodą dla Polski. Ten fakt oraz bardzo słabe zależności z różnymi cechami badanych - z wyjątkiem związku z odrzuceniem polityki (im • ktoś jest bardziej krytyczny wobec polityki, tym ma bardziej antypart)'jne · nastawienie) potwierdzają przypuszczenie, że jest to bardziej panujący obecnie fat;on de parler niż głęboko ugruntowane przekonania i oceny. Te ogólniejsze nastawienia i bardziej konkretne postawy nie kształtują się pod wpływem pozycji społecznej, choć pewną rolę odgrywa tu wykształcenie. Pozytywne nastawienia i oceny kształtują się oddziałując na siebie wzajemnie, · wspomagane biograficznie zakorzenionymi praktykami i tożsamośeiami, jak ' słuchanie zagranicznych rozgłośni czy przynależność do Solidarności. Natomiast względnie niezależne - i od pozycji społecznej, i od nastawień pozytywnych - są . postawy krytyczne i negatywne, takie jak odrzucanie polityki czy nastawienie antypartyjne, które z kolei są wyraźnie powiązane między sobą. Stanowią one wyraz trudnego do określenia nieukontentowania, które nie ma wyraźnego oblicza ekonomiczno-społecznego (brak zależności z cechami położenia społecznego) ani antydemokratycznego (aprobata demokracji proceduralnej, brak konsekwentnych korelacji ujemnych z nastawieniami pozytywnymi). W dłuższym okresie może to oznaczać formowanie się kultury prodemokratycznej oraz utrzymywanie się nieukontentowania z demokracji, pozbawionego zaplecza w społecznej strukturze i wartościach. Owe nastawienia i oceny nie mają li tylko akademickiego znaczenia. Różne formy doceniania demokracji wiążą się bowiem z ludzkimi działaniami: z tym na przykład, czy ludzie idą, czy nie idą głosować.

Demokracja liberalna Przypomnijmy - za Diamondem (por. 1996) - że demokracja liberalna to taka, która spełnia dodatkowo trzy warunki: a) nie ma w niej obszarów wyłączonych spod demokratycznego władania i kontroli; b) jedne demokratyczne urzędy kontrolują drugie i przede wszystkim c) bardzo szeroki jest zakres gwarancji dla mniejszości kulturalnych, religijnych, etnicznych i innych. W naszym kwestionariuszu znalazły się tylko cztery pytania i wszystkie dotyczyły praw mniejszości"". Charakterystyczne, że gdy chodzi o ogólną 40 „Czego oczekuje Pan(i) od rządzących']" ..Badani wypowiadali się w czternastu kwestiach. m.in. ekonomicznych: utc:zymania państwowej własności w gospodarce, socjalnych: podwyższa·

c i

I

o

u v n

n

lr

ni d<

a.

I 1'

m

gi !)'

na

J)lJ

j

po

op

jlO

"' O
nit

nie, jak iast -są

akceptację praw mniejszości („zdecydowanie tak" i „raczej tak" dla zapewnienia tych praw iich ochrony), to jest ona dość wysoka, co najmniej na poziomie dwóch tr'.Zeeich. Natomiast bierne prawo wyborcze obywateli niepolskiego pochodzenia _ prawda, że chodzi o pozycję prezydenta! - akceptuje już tylko mniejszość _ większość nie życzyłaby sobie, by prezydentem Polski został obywatel niemieckiego czy żydowskiego pochodzenia. Ciekawe, że niemieckie pochodzenie jest postrzegane jako nieco gorsze niż żydowskie (prawdopodobnie dlatego, że nasz kraj graniczy z potężnym państwem niemieckim, którego wpływy mogłyby byś silniejsze). Zapewne należałoby badać nie tylko i może nawet nie tyle stosunek społeczeństwa polskiego do rozmaitych praw różnego typu mniejszości, ile srosunek do realizacji tych praw w społecznej praktyce. Nie to było jednak celem naszych badań, dlatego odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu muszą wystarczyć jako wskaźnik z pewnością niedoskonały - politycznego liberalizmu społeczeństwa polskiego. „Liberalne" odpowiedzi w kwestiach dotyczących praw mniejszości są na ogól związane ze sobą41 • Dlatego też utworzyliśmy indeks liberalizmu, punktujący każde opowiedzenie się za prawami mniejszości, który może przybierać wartości od O (najniższy poziom liberalizmu) do 4 (najwyższy poziom liberalizmu). Oto jego rozkład:

~nie

one LCZa

ani ych oże

się

:ukrźne

tym

a to rów :zne '
tlde )Iną

lach, ższa~

WartOść

Indeksu liberalizmu

o

Poziom liberalizmu Odsetek badanych, któl)lch odpowiedzi na przypisanie do danego poziomu

1

2

3

4

pozwoliły

10 22 43 12 12

Rozkład wartości indeksu sugeruje niewysoki poziom liberalizmu w odniesieniu do rozmaitych praw różnego typu mniejszości: mniej niż średnią wartość indeksu ma prawie jedna trzecia badanych, a więcaj niż średnią - jedna czwarta.

nia emerytur i rent w miarę wzrostu płac, międzynarodowych: energicznych starań o przyjęcie Polski mniejszości narodowych i religijnych. „Z którymi z następujących stwierdzeń, dotyczących sytuacji w naszym kraju, z.Ęadza się Pan(i). a z którymi Pan(i) się nie zgadza?". Badani wypowiadali się w jedenastu kwestiach, m.in. ekonomicznych: „prywatna własność w przemyśle powinna być rozszerzona", społecznych: ,,należy energiczniej dążyć do zmniejszenia istniejących nierówności dochodów"; ~byczajowych: „tylko od kobiety powinno zależeć, czy przenvie eiąZe.H oraz w kwestii „zapewnienia wszelkich praw mniejszościom narodowym i religijnym, na przykład mniejszości niemieckiej, Świadkom Jehowy i innym". „Gdyby na prezydenta Polski został wybrany obywatel polski niemieckiego pochodzenia, to czy pogodzil(a)by się Pan(i) z lym wyborem, czy też nie?" „Gdyby na prezydenta Polski został wybrany obywatel polski żydowskiego pochodzenia, to cey pogódził(a)by się Pan(i) z cym wyborem. czy tet nie?" Liczba braków odpowiedzi i odmów odP-Owicdz.i na te pytania waha się od O do 0,2%. 41 Na potrzeby analizy korelacyjnej zmienne zostaly przekodowane w następujący sposób: opowiedzeniu się za prawami mniejszości została przypisana wartość +l, kategorii „trudno powiedzieć" wartość O, a nieopowiedzeniu się za prawami mniejszości wartość -1. Współczynniki korelacji Speannana mają wartośei od 0,03 do 0,64; nie są istotnie skorelowane jedynie oczekiwanie od rządzących ochrony praw mniejszości i pogodzenie się z wyborem na prezydenta Polski obywatela niemieckiego pochodzenia. do NATO oraz w kwestii ochrony praw

Poziom politycznego liberalizmu, mierzony stosunkiem do praw mniejs od wielu cech badanych i niektóre związki są dość silne. Wyróżniają · zależności od wieku i szeroko rozumianej pozycji społecznej: im ktoś jeŚ młodszy, ma wyższe wykształcenie i wyższą pozycję, także materialną, · bardziej jest liberalny. Sprzyja temu także mieszkanie w większych miastach a nie sprzyja religijność. Nieco tylko słabsze, ale konsekwentne, są zależności Od nastawień do demokracji i od jej ocen: docenianie demokracji proceduralnej gotowość obrony demokracji i pozytywna postawa wobec wyborćw, a w mniej szym stopniu także przekonanie, że demokracja ma przewagę nad inny formami rządów oraz pozytywna ocena demokratycznej transformacji -wszystk · to sprzyja liberalnej postawie w badanych kwestiach. ; Analiza regresji jednak w niewielkim tylko stopnin potwierdziła ten obraz: Wyjaśniła ona zaledwie 11 % zmienności zmiennej zależnej jej rezultaty ni będę tu prezentowane, tym bardziej że już samo wyksztalcenie w pierwszym kroku wyjaśniło niemal 7% zmienności zmiennej zależnej. Dodanie do równania regresji indeksu aprobaty demokracji proceduralnej podniosło wyjaśnioną zmie ność indeksu liberalizmu do prawie 9%. Kolejne cztery zmienne - wiek, inde posiadania dóbr materialnych, indeks obrony demokracji i wiara religijna - podniosły wyjaśnioną zmienność już tylko o 2%, do ostatecznych 11 %. Trzeb zatem przyznać, że nie udało się dotrzeć do wyraźnych oddziaływań kszlal tujących poziom liberalizmu. Jednak tak rozumiany liberalizm ma w życiu politycznym swoje miejsce. Przekonuje o tym analiza średnich indeksu liberalizmu obliczona dla elektoratów partyjnych z wyborów 1993 roku i przyszłych - w momencie badania - wyborów 1997 roku (por. tabela 18). W 1993 roku najbardziej różnił się42 liberalny elektorat UD-KLD Od elektoratów partii prawicy, PSL oraz Partii „X" i Samoobrony. Niższy · ści, zależy

Tabela 1e. Średnie wartości Indeksu liberalizmu w elektora lach partyjnych

elekloraly partii

średnia

odchylenie standar·

elektoraly partTI

średnia

Solidarność

UD lub KLO

SLD UP KPN Partia prawicyo.

PSL UPR Partia „Y:' lub Samoobrona

2, 70 2,48 2,32

1,07 1,09 1,07

2,11 2,06

1,15 1,36

1,93 1,82

1,06

1,67

0,95 0,57

1,65

1,15

UW

2,40

SLD UP Partie prawfcyac

2,21

Solidarność

PSL KPN

2,15 1,93

1,92 1,74 1,73

oóchylenl• standar· ,

42

istotności różnic

n p

0,98

1,04 1,03

0,93 0,84

"

lt

~

Do partii prawicy zaliczono: BBWR, PC; PL, KdR i ZChN.

Wedle najsurows:rego testu

p

1,19 1,06

~~~~~~~~~--~~~~~

11

f s

s

dowe

dowe

I·

u

Wybory 1997 r.

Wybory 1993 r.

J

Scheffego,

paziomem liberalizmu wyróżniały się43 elektoraty Partii „X" i Samoobrony oraz pSL. wyższym zaś - elektoraty Solidarności, UD-KLD i SLD. · Spośród potencjalnych elektoratów 1997 roku najbardziej różnił się"' nieliberalny elektorat PSL od liberalnych elektoratów UW i SLD. Niższym pezioroem liberalizmu wyróżniał się45 elektorat PSL i partii prawicy, wyższym zaś UW i SLD. Skoro nawet przy użyciu tak niedoskonałego wskainika, jakim jest indeks libefa!izmu, znajdujemy istotne i konsekwentne różnice w poziomie liberalizmu -W społecznym nastawieniu do praw mniejszości, to oznacza to, iż problematyka warta jest dalszego monitorowania i wnikliwych analiz.

Demokracja partycypacyjna

:sztal-

ejsce. ratów larów

D Od tszy ·

hylenle mdar-.

owe ,

Demokracja panycypacyjna nie stanowi ani logicznego, ani faktycznego prz.eciwieństwa demokracji proceduralnej. Są autorzy, którzy wpisują się w oba podejścia, jak na przykład Dahl. Natomiast Sartori podważa samo przeciwstawianie demokracji partycypacyjnej - demokracji proceduralnej (którą za jej kr)'tykami - nazywa elitarystyczną). Przekonuje, że za tymi dwiema interpretacjami nie stoją ani spójne tradycje, ani podobne intencje, ani ostre kryteria. Odrzuca też wyróżnianie demokracji partycypacyjnej jako osobnego typu, gdyż po części pokrywa się ona z demokracją bezpośrednią i referendalną (por. Sartori 1994, s.135-150; 199-207). W Szwajcarii, jak gdyby na poparcie argumentów Sartoriego, współwystępują elementy demokracji bezpośredniej, referendów i systemu przedstawicielskiego. Jeśli mimo wszystko badamy problem partycypacji, to z dwóch powodów. Po pierwsze, w przekonaniu, że osobisty, aktywny udział w sprawach publicznych i politycznych jest wartością. Po drugie, ponieważ obywatelskie zaangażowanie sJJIZY.ia demokracji, co w przypadku nowych demokracji może stanowić istotne uwarunkowanie ich stabilności. W naszym badaniu znalazło się kilka pytań dotyczących postaw wobec referendum, samorządu lokalnego i osobistego, aktywnego udziału w sprawach publicznych. Przedstawimy je teraz po kolei.

1,19 1,06

Referendum czy Sejm?

l,98

1,04 1,03 ),93

),84

!;·

Większość, która nie pamięta referendum 1947 roku, uczyła się o nim na lekcjach historii. Po 1989 roku mówiło się, że nowa konstytucja zostanie przyjęta w drodze referendum. Ponadto w 1992 roku, w związku z ówczesną dyskusją

43 44

45

Wedle bardziej liberalnego testu Bonferroniego i Tukeya~B. Wedle najsurowszego testu istotnośei różnic Scheffego. Wedle bardziej liberalnego testu Bonferroniego i Tukeya~B.

o ustawie mającej uregulować kwestię aborcji, domagano się przcprowadzenj referendum w tej sprawie. Powstał ruch społeczny na rzecz referendum, które · to ruchowi udało się zgromadzić wiele setek tysięcy podpisów popierających te wniosek. Postulat referendum w kwestii aborcji wysuwany jest przez zwole · ników dopuszczalności przerywania ciąży, ilekroć toczą się dyskusje nad ustaw Są oni bowiem przekonani, że aborcja „na życzenie" uzyskałaby w referend poparcie większości społeczeństwa. Zatem do czasu naszego badania {paździe · nik 1995 roku) referendum jako sposób podejmowania ważnych decyzji zagości! w społecznej świadomości. Natomiast osobiste doświadczenia z nim związ · -udziału w nim (lub nie), satysfakcji ze sposobu podjęcia decyzji i z samej decyzj (lub braku takiej satysfakcji) miały dopiero nadejść: referendum uwłaszc1.eniow odbyło się 18 lutego 1996 roku (frekwencja wyniosła 32,40%), a konstytucyjn - 25 maja 1997 roku (frekwencja wyniosła 42,86%). Tabela 19. Postawy wobec referendum w Czy Pana(i) zdaniem decyzje

W referendum, w gtosowaniu powszechnym

Poprzez dyskusje i głosowanie

76 60 60 44 41

11 28 27 38 41

tj.

w sprawie ... powinny zapadaćAborcji Przyjęcia

Wejścia

różnych kvłestiach

konstytucji Polski do Unii Europejskiej

Wprowadzenia powlatów Określenia sposobów prywatyzacji

w Sejmie

(w%)

Trudno pov.iedzieć

13 12 13 19 17

a Na pytanie to nie odpowiedziało o, 1o/o badanych; w stosunku do żadnej kaiegorii odmowy odpowiedzi nici przekroczyły 0,2"k.

-

Charakterystyczne, że we wszystkich kwestiach większość badanych prefe.i rowała referendum, a nie drogę parlamentarną (por. tabela 19) - z wyjątk:ieJI\· określenia sposobów prywatyzacji, które jest postrzegane jako kwestia techniczna i zbyt trudna. Potwierdziła to zresztą bardzo niska frekwencja w referendum uwłaszczeniowym.

odpowiedzi na te pytania są ze sobą związane"". Utworzyliśmy więc indeks referendalny, punktujący każde opowiedzenie się za referendum, który może przybierać wartości od O(brak opowiedzenia się za referendum) do 5 (pięciokrotne opowiedzenie się za referendum). Oto. jego rozkład: Nie

może być niespodzianką, że

Warość indeksu referendalnego

012345

Uczba wskazań za rererendum Odsetek badanych. którzy

wskazall na referendum

daną liczbę

razy

13 11 15 23 16 21

46 Na potrzeby analizy korelacyjnej zmienne z.ostały przekodowane w następujacy sposób: opowiedzeniu się za referendum została przypisana wartość +1, kategorii „trudno powiedzieć" wartość O, a opowiedzeniu się' za drogłł parlamentarną wartość-1. Współczynniki korelacji Spearmana mają wartości od 0,20 do 0,46.

Rozkład wartości indeksu potwierdza gotowość do sięgania po referendum: 60% badanych uzyskuje więcej niż połowę możliwych punktów. Pojawia się pytanie, jakie znaczenie ma to opowiadanie się za referendum. Czy w świadomo­ śei naszych badanych jest to alternatywa demokracji parlamentarnej, czy też raczej jej uzupełnienie? Czy wyraża się w tym niechęć do demokratycznej polityki i do partii politycznych? Otóż gotowość do sięgania po referendum wiąże się wprawdzie z gotowością obrony demokracji i docenianiem demokracji proceduralnej, ale silniej jeszcze z odrzuceniem demokratycznej polityki i z nastawieniem antypartyjnym. Wpisuje się zatem w demokratyczny ustrój, ale rńe w demokratyczną praktykę, która oceniana jest krytycznie. Potwierdza to po części analiza średnich wartości indeksu odrzucerńa demokratycznej polityki oraz indeksów antypartyjnego i referendalnego w róż­ nych kategoriach skojarzeń z pojęciem „demokracja" (por. tabela 20).

Tabela 20. Skojarzenia z pojęciem „demokracja" a średnie wartości indeksów odrzucenia demokratycznej politykl1 antypartyjnego I referendalnego

)

odrzucania demokratycznej

eć

Demokracja to

Indeks antypartyjny

polityki odchyla· średnia

nie

stan~

średnia

dardowe SaJagan 8iurokraeja

Puste Rządy

trefiF kiell\ iczna

1dum·

Ustrój

słowo

klik partyjnych spraw!edllwości społecznej

Ustrój wolności obywatelskich Ustrój zapewniający dobrobyt Władza większości Trudno powiedzieć

Indeks referendalny

3,50 3,54 3,19 3,42 3,12 2,90

0,71 0,71 1,08 0,86

5,36

1,03

4,49

1,10

4,41

3,30 3,06

0,94.

4,52 4,29

2,02

0,97 1,38

4,99 4,56

4,55

2,19

odchyla· nle stan- średnia dardowe 1,79 1,89 2,05 1,75 1,99 1,87 1,79

1,92

2,18

2,79

2,87 2,90 2,99 3,00 2,82 3,23 2,47 1,20

odchyla-

nre standardowe 1,73 1.68 1,83 1,85 1,66

1,43 1,63

1146 1,78

Otrzymane "'.Yniki wydają się nieprzypadkowe. Które jednak z tych róż­ nic są istotne? Wartości indeksów odrzucenia demokratycznej polityki i antypartyjnego wykazują wiele istotnych różrńc między kategoriami skojarzeń z pojęciem „demokracja" 47 • Ci, którym demokracja kojarzy się z bałaganem i rządami klik partyjnych, w najwyższym stopniu odrzucają politykę i zarazem mają silnie ancypartyjne nastawienie, ci natomiast, którym demol!:racja kojarzy się z ustrojem wolności obywatelskich, w najniższym stoprńu odrzucają politykę i partie. Wartości indeksu referendalnego wykazują tylko dwie istotne różnice: preferowaniem referendów wyróżniają się ci, którym demokracja kojarzy się pos6\>: dzieć"

innana

41 Nawet wedle najsurowszego testu istotności Scheffego. Natomiast wedle bardziej liberalnych testów Bonferroniego i Tukeya-B wszystkie kategorie skojarzeń różnią się przynajmniej od niektórych innych.

z ustrojem zapewniającym dobrobyt oraz ustrojem sprawiedliwości społecznej, a preferowaniem drogi parlamentarnej - ci, którym kojarzy się ona z władzą większości 48 • Na tej podstawie można sformułować hipotezę, iż ci, którzy sięgaliby po referendum, rozumieją demokrację w sposób bardziej substan" cjalny - jako ustrój dobrobytu i sprawiedliwości społecznej - i dlatego nie. odpowiada im demokratyczna praktyka, która owych „dóbr" nie dostarcza,. Natomiast obok rozczarowanych praktyką demokracji istnieją krytyczni wobec ustroju demokratycznego. A w praktyce życia społecznego obie te formy - co możemy obserwować i na co wskazuje także analiza korelacyjna - wspólwystę.. pują ze sobą. To współwystępowanie potwierdza także nie prezentowana tu analiza regresji, do której włączone zostały wszystkie dotychczas wykorzystywane zmienne. Do ostatecznego równania regresji weszło sześć zmiennych, które w sumie wyjaśniły 12% zmienności indeksu referendalnego, z czego w pierwszym kroku indeks nastawienia antypartyjnego wyjaśnił ponad 5%, w drugim · indeks obrony demokracji podniósł wyjaśnioną zmienność do 8%, a w trze.. cim indeks odrzucenia polityki - do 10%. Na poziomie ogólnych nastawień zwolennicy referendum nie są zatem antydemokratyczni, odrzucają natomiast · partie i politykę.

Gmina ery centrum? jest niechęć do polityki i partii, to może demokracji pomogłoby przesunięcie jej „środka ciężkości" - uprawnień i środków - ku samorządom lokalnym? W wyborach do rad grnin za pierwszym razem, 27 maja 1990 roku, frekwencja wyniosla 42%, a za drugim, 19 czerwca 1994roku-34%, była więc znacznie niższa od frekwencji w wyborach parlamentarnych. Wydaje się, że jednocześnie gminne samorządy stają się stopniowo coraz bardzitj „widzialne": mają pewne uprawnienia i odpowiedzialność - choćby za szkoły podstawowe i lokalne drogi. Mogły zatem zacząć się kształtować postawy wobec tej kwestii. Okazuje się, że we wszystkich kontekstach dominują postawy prosamorządowe, dominacja ta jest najsłabsza w przypadku odpowiedzialności gmin za szkoły (por. tabela 21). Odpowiedzi na te pytania są na ogół związane ze sobą49 • Utworzyliśmy zatem indeks samorządności, punktujący każde opowiedzenie się za samorządem, Skoro tak

4

wyraźna

a Wedle liberalnych testów Bonferroniego i Tukeya-B.

Na potrzeby analizy korelacyjnej zmienne zostały przekodowane w następujący sposób: wszelkim fonnom opowiadania się za samorządem została przypisana wartość +1, kategorii „trudno powiedzieć" wartość O, a nieopowiadaniu się samorządem wartość -1. Wsp6J~ 411

,

któJ do,

,

y l nyc

I'

za

1

stav

wI den

een: nasi

den

czynniki Spearmana mają wartości od 0,06 do 0,34; nie są istotnie skorelowane jedynie ocz.eki~ wania od rządzących wzmocnienia samorządów lokahtych i wskazania odpowiedzialności gmin za

Spr.

szkoły.

198

Tabela 21. Postawy wobec

~zekuje Pan(i)

od rządzących?a

samorządu

lokalnego {w 0/o)

Zdecydo· wanie tak

Raczej tak

Raczej nie

37

44

9

wzmocnienia samorządów lokal· nych

ZdecydoTrudno wanie nie powiedzieć 2

9

poniteJ przedstawiamy różne stwierdzenia w parach. Z każdej paty prosimy wybrać to stanowlsko, ~óre jeSI bliższe PanaQ) poglądom'

1 ,

powinny odpowiadać za szkoly: zatrudniać i oplacać nauczycieli, dbać o wyposażenie powinny [.„} zatrudniać i optacać nauczycieli, dbać o wyposażenie

-

~centralne

Trudno powiedzieć

1o

GmlnY powinny mieć dużą swobodę w nakładaniu podatków i powinny nimi gospodarować Tylko w!adz~ ce:it~alne powinny decydować o nakładaniu podatków Tn.JdnO pow1edz1ec

56

ponlźej przedstawiamy stwlerdienia dotyczące różnych ~uacji Zdecydo· i życra sp~ecznego. Dla kazdego wanie tak stwierdzenia proslmy określlć, czy zgadza slę Pan(!) z nim, czy też nie4

Raczej tak

Raczej nie

40

7

Wlodze lokalne powinny być silna i mieć jak największe uprawnienia

lllt

49 42

33

11

Zdecydo· Trudno wanie nle powfedzieć

11

2

Badani wypowladali się w czternastu kwestiach, mJ n. ekonomicznych, socjalnych i międzynarodowych. Na pytanie to odmówiło odpowie<.izi 0,23 badanych, nie byk; natomiast braków odpowiedzi. 11 Na pytanie to nie odpowiedzialo 0,2"'ki badanych; w stosunku do żadnej kategorii odmowy odPowiedz1 nie paekroCZYly 0,2%. " Badani wypowiada Il się w dzleslę<:lu kwestiach, dotyczących między innymi konfliktów między jednostką arodzlną cz.y rodziną a państwem, Na pytanie to nie odpowi'edzlalo0,2% badanyeh; w stosunku do żadnej kategorii odffiOY.'Y odpowiedzi nle pr.zekroc7.)lły O, 1%. 11

cji

ku

który może przybierać wartości od O (brak opowiedzenia się za samorządem) do 4 (czterokrotne opowiedzenie się za samorządem). Oto jego rozkład:

aja

%,

aje lej_ :J!y

Wartość

Liczba wypo\vledzi

Odsetek badanych, którzy daną liczbę razy opowiedzieli ~ę za samorządem

sa-

em

rm,

; ~

&

I ·~

;po-ale-

pól-

elci·

n

„

prosamorządowych

o

1 2

3

4

~~~~~~~~~~~~~~

>ee

za

indeksu samorządności

Rozkład wartości

610253129

indeksu potwierdza postawy prosamorządowe: 60% badanych uzyskuje więcej niż połowę możliwych punktów. To dużo. Kto opowiada się za samorządem? I co to znaczy? Otóż związki indeksu samorządności z naslawieniami wobec demokracji i innymi ważnymi cechami badanych wpisują się w pewien stały wzór: na postawy prosamorządowe słabiej wpływają cechy demograficzno-społeczne (dobra sytuacja materialna rodziny, wyższe wykształ­ cenie, bycie mężczyzną), mocniej natomiast - niemal wszystkie uogólnione nastawienia i oceny demokracji, a spośród nich najmocniej gotowość obrony demokracji oraz przekonanie, że ma ona przewagę nad innymi formami rządów. Sprzyja im także w pewnym stopniu przynależność do Solidarności przed 1989 rokiem i słuchanie zagranicznych rozgłośni.

Potwierdza to analiza regresji (por. tabela 22), do której wszystkie dotychczas wykorzystywane zmienne. Tabela 22. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - indeks samorządności Współczynniki

Zmienne niezależne Indeks obrony demokracji Indeks aprobaty demokracji proceduralnej Indeks wyborczej partycypacji Indeks nastawlenia antypartyjnego Indeks posiadania dóbr matelialnych Indeks referendalny Miejsce zamieszkania Indeks pozytywnej oceny transformacji indeks odrzucenia demokratycznej polityki Indeks liberalizmu Płeć

Przekonanie o przev1adze demokracji

Constant

8

SEB

beta

T

s19 r.·

0,07 0,04 0,08 0,05 0,10 0,06 -0,09 0,08 0,12 0,08 -0,14 -0,15 1,50

0,02

0,10 0,10 0,12 0,09 0,12 0,09 -0,11 0,09 0,10 0107 -0,06 -0,06

.3,16 3,19 4.36 3,08 4,12 3,13 -3,74 2,81 3,52 2,60 -2,20 -2,02 6197

o.oo. o.oo'

O,Q1

0,02 0102 0,02 0,02 0,02 0,03 0,03 0,03

o.oo

0,07 0,22

•

0,00 0,00.

0;00 ·,.

o.oo 0,00 o.oo o.oo

I

0,01

0,03 l 0,04 ~

o.oo'

R w!elokrotne 0,4454 Skorygowany kwadrat R0,18953

Z dwudziestu pięciu wprowadzonych do analizy zmiennych niezależ: nych do ostateeznego równania regresji weszło aż dwanaście. Wyjaśniają one w sumie niemal 19% zmienności zmiennej zależnej. Z tego w pierwszym kroku indeks obrony demokracji wyjaśnia 6% zmienności. Dodanie do równanlli. regresji, kolejno, indeksu aprobaty demokracji proceduralnej, indeksu par.·. tycypaeji wyborczej i indeksu nastawienia antypartyjnego podnosi wyjaśnioną zmienność indeksu samorządności do, odpowiednio, 9%, 11 % i 13%. Nie są lJl oddziaływania bardzo silne. Tworzą one raczej delikatną sieć niż wyrazislJi strukturę. Ale ta sieć powiązań między nastawieniami wobec demokracji kieruje - niewyraźnie, ale przecież w pewnym stopniu skutecznie - ku „opcji samo-

J

1

rządowej".

Warto podkreślić, że w tej sieci znacznie większą rolę odgrywają postawyj wobec demokracji niż charakterystyki demograficzno-społeczne (posiadanie. dóbr, miejsce zamieszkania i płeć). A wśród tych pierwszych obok nastawień prodemokratycznych (ważniejszych w równaniu) znalazły się jednak również postawy krytyczne wobec demokratycznej polityki (odrzucenie partii i polityki) i „opcja referendalna".

(

I ł V

I r

Rola jednostki

j

Za sięganiem po referendum i samorządnością - z wielu różnych powodów - opowiada się większość społeczeństwa. Jak w takiej wyraźnie partycypacyjnej. demokracji odnajduje się jednostka? Same demokratyczne instytucje i procedur)' nie wystarczą. Czy ludzie będą z nich korzystali? Jaki będzie ich osobisty, aktywny udział w. sprawach publicznych i politycznych?

r

a c \ (

s

'

W naszym kwestionariuszu znalazły się dwa pytania dotyczące jednostkowej obywatelskiej. Rozkład odpowiedzi na nie (por. tabela 23) wskazuje, że i w kampanii wyborczej, i na poziomie lokalnym aktywna jest bardzo niewielka aktywności

Tabela 23.

Al
obywatelska (w %)

czy kiedykolwiek był(a) Pan(I) al
Tak

podpisanie poparcia

Udzielenie wsparcia finansowego (zakup ceglelkl, nalepki, koszulki itp.) Rozdawanie materlaiów, rozklejanie plakatów Zbieranie pódpisów Zbieranie pieniędzy Pan(i)

'03. ,'04' ' . 1,00'

1

one

:roku

lania par1ioną są

lll

aby wpłynąć na

poprawę

sytuacji w Pana(I)

'16

84

5

95

3 3

97 97

1

99

miejscowości?'

Nie, nie ma takiej potrzeby Tak Trudno powiedzieć 0

b

ależ:

osobiście coś zrobił(a),

Nie

19

9 1

Na pytanie to nie odpowiedziało 0,2% badanych; nie było natomiast odmów odpowiedzi. Na pytanie to 0,4% badanych odmówiło odpowiedzi; ole było natomlasl btaków odpa#iedzl,

mniejszość.

Spektakularnie ukazuje to indeks aktywności obywatelskiej, punkktóry może pnybierać wartości od O (brak do 6 (wskazane wszystkie formy działania). Oto jego rozkład:

tujący każdą formę działania, działania)

Wartość

Liczba wskazanych fonn

indeksu

aktywności

Odsetek badanych, l
aktywności

obywatelskiej

daną liczbę

obywa!elsklel

o

2

3

5

2

term

76

16

!Zistą

eruje 1

amo-'

;tawy

danie twień

.vniei i tyld)

•odów. oyjnej

.edur)'

>bisty,

Trzy czwarte badanych nigdy zatem nie wzięło aktywniejszego udziału w kampanii wyborczej (nawet w postaci zakupu znaczka czy koszulki) ani w nie się nie zaangażowało w miejscu zamieszkania. Można się pocieszać. że ta jedna czwarta, która by!a w jakiś sposób aktywna, to sporo. I tak właśnie podzieliliśmy badanych: na tych, którzy w ogóle nie byli aktywni (wartość indeksu O) oraz tych, którzy byli aktywni pnynajmniej raz (wartości indeksu 1-6). Okazuje się, że tak minimalistycznie rozumiana indywidualna aktywność wyraźnie zależy od wielu ważnych cech badanych. Po pierwsze, im wyższe ktoś ma wykształcenie i pozycję, także materialną, tym większa jest szansa na przejawianie przez niego jakiejś formy aktywności obywatelskiej. Sprzyja jejlakże bycie mężczyzną. Po drugie, jeśli ktoś był aktywny przed 1989 rokiem, a zwłaszcza był członkiem PZPR, ale także Solidarności, i słuchał zagranicznych rozgłośni, to większa jest szansa na jego obecną aktywność. Po trzecie wreszcie, obecnej aktywności konsekwentnie sprzyjają pozytywne nastawienia wobec demokracji: partycypacja wyborcza, gotowość obrony demokracji, doeenianie demokracji proceduralnej, pozytywna ocena demokratycznej transformacji, pnekonanie, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów,

pozytywna postawa wobec wyborów i opowiadanie się za samorządnością. Zatem aktywni są ci, którzy i tak demokrację cenią, uczestniczą w jej procedurach i gotowi byliby przenosić ją na .niższy poziom organizacji państwa. Analiza regresji przyniosła jednak skromniejsze wyniki. Wyjaśniła zaledwie 11 % zmienności indeksu aktywności obywatelskiej - jej rezultaty nie będą tu ·:~ prezentowane. Indeks obrony ·demokracji w pierwszym kroku wyjaśnił 5% -~ ·~ zmienności zmiennej zależnej. Dodanie do równania regresji indeksu partycypacji -ł wyborczej podniosło wyjaśnioną zmienność indeksu aktywności do prawie 8%, a słuchanie zagranicznych rozgłośni - do 10%. Pozostale trzy zmienne - przynależność do PZPR, wykształcenie ojca i indeks posiadania dóbr materialnych l i(; - podnoszą wyjaśnioną zmienność do ostatecznych 11 %. Trzeba zatem przyznać, że nie udalo się dotrzeć do wyraźnych oddziaływań kształtujących poziom aktywności obywatelskiej. Niewątpliwie natomiast współwystępuje ona z pozytywnymi nastawieniami wobec demokracji.

c n

~

d n k k

I

o

s s n

Demokracja partycypacyjna - tak, ale ... Demokracja partycypacyjna napotyka w społeczeństwie polskim szanse i bariery. Przede wszystkim większość jest gotowa sięgać po referendum jako odpowiednią procedurę decydowania o rozmaitych kwestiach: konstytucji i mię­ dzynarodowego usytuowania Polski, ale także aborcji. W tej popularności referendum można dopatrywać się chęci i gotowości do współdecydowania o losach kraju. Ponadto w społecznej świadomości referendum nie stanowi alternatywy wobec demokracji parlamentarnej. Związane jest ono jednak z substancjalnym rozumieniem demokracji - jako ustroju dobrobytu i sprawiedliwości społecznej - i zapewne dlatego zwolennikom referendum nie odpowiada demokratyczna praktyka, która owych dóbr nie dostarcza. Po drugie, większość opowiada się też za samorządnością: to nie centrum, ale władze lokalne powinny mieć więcej uprawnień i środków. Także ta preferencja nie jest wolna od pewnych akcentów krytycznych, głównie wobec partii politycznych. Jest ona jednak przede wszystkim związana z różnymi · pozytywnymi nastawieniami wobec demokracji, które tworzą delikatną, kompleksową sieć powiązań skłaniających ku „opcji samorządowej". Po trzecie, większość nie jest aktywna. To prawda, że większość opowiada się za referendum, ale potem w nim nie uczestniczy - nawet w referendum konstytucyjnym, za którym opowiedziało się 60% badanych, ale frekwencja wyniosła niecałe 43%. To prawda, że większość opowiada się za samorządem, ale nie uczestniczy w samorządowych wyborach - frekwencja w wyborach w latach 1990 i 1994 wyniosła, odpowiednio, 42% i 34%. W kampanie wyborcze i działalność na szczeblu lokalnym angażuje się.niewielka mniejszość. Jest to mniejszość, która docenia demokrację i uczestniczy w jej procedurach. Fakt, że aktywna jest mniejszość, nie może dziwić. Powinna natomiast j skłaniać do refleksji proporcja aktywnych do biernych. Ale faktem jest także, iż

l ·-~

V V

d n

o k

g

a n n V

l k n V

o \

s

\ n

część

tych biernych opowiada się za referendanń i samorządnością, postrzeganynarzędzia czy możliwości społecznego dzialania. Po czwarte, warto podkreślić, że na opowiadanie się za elementarni demokracji partycypacyjnej bardziej oddziałują nastawienia wobec demokracji niż charakterystyki demograficzno-społeczne (posiadanie dóbr, miejsce zamieszkania i płeć). A wśród tych nastawień najważniejsze są postawy prodemokratyczne. Wywierają one także wpływ na dzialania, na te skromne przejawy obywatelskiej aktywności, jakie uchwyciliśmy w badaniach.

mi zapewne jako

Podsumowanie

1se ko ię-

§ci ńa

wi 1b§ci 1da -

m,

ta >ee mi

m-

poenekza 1cja ~%.

lka jej

iast

:, ii:

ł

·-~

• Badania i analizy rozpoczęliśmy od„. teorii demokracji. Rozważania stricte teoretyczne doprowadziły nas do wyróżnienia czterech idealna-typowych sposobów rozumienia demokracji: demokracji proceduralnej, demokracji liberalnej, demokracji partycypacyjnej i demokracji substancjalnej. Demokracja proceduralna zasadza się na demokratycznych procedurach: w wersji minimalistycznej jest to po prostu uzależnienie władzy wykonawczej od wyników konkurencyjnych wyborów. W wersji rozszerzonej owa podstawowa demokratyczna procedura obudowana jest wieloma warunkami instytucjonalnymi, gwarantującymi rzeczywistą konkurencyjność wyborów, autentyczną partycypację wyborczą oraz szczególną ochronę praw i wolności obywatelskich. W demokracji liberalnej dodatkowo spełnione są trzy warunki: nie ma w niej obszarów wyłączonych spod demokratycznego władania i kontroli, jedne demokratyczne urzędy kontrolują drugie, a przede wszystkim bardzo szeroki jest zakres gwarancji dla mniejszości kulturowych, religijnych, etnicznych i innych. Demokracja partycypacyjna koncentruje się na stopniu, formach i wartości aktywnego zaangażowania obywateli w samorządzenie się: powinno ono obejmować możliwie szeroki zakres spraw, dokonywać się na wiele sposobów, także nowych (teledemokracja), a to dlatego, że sama partycypacja obywateli jest wartością (nie tylko rządy „dla ludzi", ale także „przez ludzi"). Nawet jednak w teorii wyróżnione typy demokracji nie pozostają „czyste". A skoro na poziomie teoretycznym możliwe jest łączenie szacunku dla demokratycznych procedur z docenianiem obywatelskiej partycypacji, to tym bardziej możliwe jest łączenie i mieszanie elementów różnych typów demokracji w świadomości społecznej. • W badaniach empirycznych skoncentrowaliśmy się na proceduralnym, rozszerzonym rozumieniu demokracji. Stwierdziliśmy, że demokracja jest ogólnie ceniona. Sprzyja temu wysoka ocena demokratycznej transformacji. Wszystkie proceduralne warunki demokracji zyskały wysoki poziom aprobaty. Szczególnie mocno akceptowane są te związane z wyboranń i wolnością słowa. W społecznym odczuciu wybory stanowią rdzeń i wartość demokracji. Istnieje jednak także substancjalne rozumienie demokracji, bardzo mocno podkreślające standardy moralne i wartości, których nie można zawierzyć

samym procedurom. Nie sposób określić społecznego zasięgu tych dw&: · interpretacji - nie są one zresztą rozłączne. Można jednak przypuszczać, że w in}!. większym stopniu ktoś postrzega demokrację jako ustrój dostarczający konkretnych „dóbr", w tym większym stopniu będzie rozczarowany i podatny na krytykę demokracji. Krytyczna interpretacja demokracji, która wiąże się z negatywną oceną demokratycznej transformacji i niską aprobatą demokracji proceduralnej, zasadza• się przede wszystkim na „zbrzydzeniu" demokratyczną polityką i krytycyzmie· wobec partii politycznych. Typ demokracji liberalnej ograniczyliśmy, na potrzeby badania, do . jednego z jej trzech warunków, a mianowicie do praw mniejszości, pytając, jaki jest stosunek społeczeńsrwa polskiego do tych praw. Otóż, o ile poziom ogólnej akceptacji praw mniejszości jest dość wysoki, co najmniej na poziomie dwóch trzecich, o tyle obniża się on znacznie, gdy przechodzimy do szczegółów. I choć, · jak zawsze, można mieć zastrzeżenia do wskażników, to poziom liberalizmu w odniesieniu do życia politycznego trzeba uznać za niewysoki. Tak rozumiany liberalizm zyskał sobie trwałe miejsce w życiu politycznym: wysokim poziomem liberalizmu charakteryzuje się przede wszystkim elektorat UW, ale także SLD, niskim zaś - elektorat PSL. Problematyka ta, w naszych badaniach zaledwie zaznaczona, warta jest zatem dalszego monitorowania i wnikliwych analiz. Demokracja partycypacyjna napotyka w społeczeństwie polskim szanse · i bańery. Szanse to duża popularność referendum jako odpowiedniej procedury decydowania o rozmaitych kwestiach oraz opowiadanie się za samorządnością. Obie te fonny demokracji partycypacyjnej nie stanowią, w społecznej świadomości, alternatywy wobec demokracji parlamentarnej. Związane są one jednak z substancjalnym rozumieniem demokracji oraz z krytycyzmem wobec polityki · i partii politycznych. Bańerą jest niski poziom aktywności obywatelskiej, a nawet niska partycypacja w referendach i wyborach do rad gmin. Także . w kampanie wyborcze i działalność na szczeblu lokalnym angażuje się niewielka część społeczeństwa. Jest to mniejszość, która docenia demokrację i uczestniczy w innych jej procedurach. Uwarunkowania tych postaw, ocen i przekonań przedstawiają się dość konsekwentnie. Pozytywne nastawienia wobec różnych typów demokracji nie kształtują się na ogół pod wpływem pozycji społecznej, choć pewną rolę odgrywa tu wykształcenie. Kształtują się one natomiast oddziałując na siebie wzajemnie, wspomagane biograficznie zakorzenionymi praktykami i tożsamościami, jak słuchanie zagranicznych rozgłośni czy przynależność do Solidarności. Postawy krytyczne i negatywne pozostają także względnie niezależne od charakterystyk społecznych, a dodatkowo od pozytywnych nastawień wobec demokracji - są ponadto wyraźnie powiązane między sobą. W dłuższym okresie może to oznaczać formowanie się kultury prodemokratycznej oraz utrzymywanie się nieukontentowania z demokracji, pozbawionego jednak zaplecza w społecznej strukturze i wartościach.

akll

w, lud nie

wy1

pel jak -w też

om narr

odn

ustr1 dur<

Zabi i bu

nie~

nast tacji

bież

tych - aź pyra; nycll sam

WSZ)

prze< dobr: polit: spm medi

(

i

i, a y

e a ., k y k ą

ć

e

Owe bardziej i mniej ogólne przekonania i postawy nie mają li tylko jl](ademickiego znaczenia. Różne formy doceniania demokracji są bowiem wwymierny sposób związane z ludzkimi działaniami: z tym na przykład, czy Judzie idą, czy nie idą głosować, czy biorą udział w kampanii wyborczej, czy też nie ilrl. Na początku niniejszego rozdziału zwracaliśmy uwagę na wartościujący wymiar samego pojęcia „demokracja" oraz badań i rozważań jej poświęconych. peldarowaliśmy, że w naszych badaniach odnosimy się zarówno do opisującego, jak i do wartościującego wymiaru demokracji. Do wymiaru wartościującego _w tym sensie, że zdajemy sprawę z wartościowań spolecznych. Ale przyznać też trzeba, że żadne bodaj pytanie, żadna kategoria odpov.~edzi nie mogłaby być uznana za wolną od wartościowania. Bo demokracja jako obiekt społecznego ' namysłu i społecznej praktyki wpisuje się w normatywny układ porównawczego odniesienia. Czy przyrównujemy konkretną demokrację do jakiegoś ideału, czy ustrój demokratyczny do niedemokratycznego, czy jedną demokratyczną procedurę do innej, wymiar oceniający pojawia się niemal spontanicznie. Nie oznacza to jednak, że nasze badanie nie ma ambicji, aby być obiektywne. Zabiegamy o to, nie ukrywając naszego stosunku do komunizmu, jego upadku i budowania demokracji (wolna od wartościowania socjologia nie oznacza niewartościującego socjologa!), a przede wszystkim rzetelnie opisując społeczne nastawienia wobec demokracji. Ukazujemy zarówno znaczny poziom jej akceptacji i doceniania, jak i wątki krytyczne, a nawet odrzucanie pewnych elementów bieżącej praktyki politycznej polskiej demokracji; odsłaniamy uwarunkowania tych nastawień. Z pewnością opis ten nie będzie każdemu po myśli. Dlatego też - aż do przesady może - dbamy o jawność naszego warsztatu: przytaczamy pytania, a nawet określamy ich kontekst, podajemy wiele informacji technicznych. Bywa to czasami nużące, uznaliśmy jednak za niezbędne to, aby każdy mógł sam ocenić sformułowanie pytań, trafność wskaźników i analiz, a przede wszystkim zasadność wniosków. Naszym najogólniejszym wnioskiem z analiz przedstawionych w tym rozdziale jest, że z polską demokracją nie jest ani tak dobrze, jak życzyliby sobie tego autorzy, ani tak źle, jak twierdzą zgorzkniali politycy, nieukontentowani intelektualiści (dla których polska demokracja jest, by sparafrazować tytuł słynnego dzieła Freuda, źródłem cierpień) i powierzchowne media.

Rozdział~ Społeczeństwo

obywatelskie

Tadeusz Szawiel t

I I Społeczeństwo

obywatelskie a teoria demokracji

„We wszystkich społeczeństwach, w których zabronione jest zakładań) stowarzyszeń politycznych, stowarzyszenia społeczne należą do rzadkości. J~ rzeczą mało prawdopodobną, aby to było dziełem przypadku. Należy raczej wnioskować, iż istnieje pewien naturalny i być może konieczny związek mięc!Z, tymi dwoma rodzajami stowarzyszeń". Trudno przecenić wagę i aktualność tyb słów Alexisa de Tocqueville'a z O demokracji w Ameryce (1996, t. 2, s. 1251 Tocqueville jasno też widział szersze znaczenie stowarzyszeń politycznyc (political associations): „Wkrótce po wejściu do stowarzyszenia politycznego ludzie poznają sposoby utrzymania porządku wśród licznej grupy jego członkó' oraz środki, za pomocą których osiąga się zgodne i konsekwentne dążenie d(i wspólnego celu. Stowarzyszenie polityczne uczy również podporządkowyw własną wolę woli wszystkich, a własne wysiłki dostosowywać do potrze.B wspólnego działania; uczy rzeczy, które są równie niezbędne w stowarzyszeni)! politycznym, jak i w społecznym. Stowarzyszenia polityczne można więc uważ · za wielkie bezpłatne szkoły, w których wszyscy obywatele uczą się zasad działania stowarzyszeń" (tamże, s. 126-127). Jednak znacznie częściej przytaczana jest słynna Tocquevillowska pochwała stowarzyszeń obywatelskich (civil associations): „Niezależnie od wieku, pozycj' i poziomu umysłowego Amerykanie nieustannie się stowarzyszają. Mają nie tyłki> towarzystwa handlowe i przemysłowe, do których należą wszyscy, ale równie' mnóstwo innych: istnieją stowarzyszenia religijne i moralne, stowarzyszenia o poważnym i błahym charakterze, stowarzyszenia zajl)mjące się ogólnym! i bardzo szczegółowymi sprawami, stowarzyszenia wielkie i małe. Amerykani stowarzyszają się w celu organizowania zabaw, tworzenia seminariów, budowa-:4 nia zajazdów, wznoszenia kościołów, rozpowszechniania książek, wysyłania misjonarzy na antypody. W ten właśnie sposób zakłada się w Ameryce szpitale, więzienia, szkoły. Amerykanie stowarzyszają się również i po to, by głosić jakąś prawdę lub przez dostarczenie przykładu rozwijać w społeczeństwie jakieś· uczucia. Wszędzie tam, gdzie na czele jakiegoś przedsięwzięcia ujrzycie we

n

n

si

s.

1wała

izycj' tyłki>

wnie' ;zeniil_ lnyml 'kani '* lowa·:' yłania

pitale, jakąś jakieś

ie we

francji rząd, a w Anglii wielkiego pana, w Stanach Zjednoczonych spodziewajcie ię ujrzeć stowarzyszenie" (tamże, s. 116-117). s Obszar, który zajmowały Tocquevillowskie stowarzyszenia polityczne i obywatelskie nazywamy dzisiaj społeczeństwem obywatelskim, a Tocqueville był pierwszym, który systematycznie i w wielkim stylu badał ten obszar. Pojęcie społeczeństwo obywatelskie" od jakiegoś czasu przeżywa renesans zarówno ~dyskursie politycznym, jak i w kontekście teoretycznym ..Podkreśla się, że jest to obszar ciał pośredniczących między obywatelem a państwem. W ostatnich ki!kllnastu latach społeczeństwo obywatelskie stało się przedmiotem badań i teoretycznych dociekań całej grupy badaczy. Uknto nawet nazwę dla całego kierunku badawczego czerpiącego inspirację z Tocqueville'a: pisze się i mówi 0 nurcie neotocquevillowskim, a autorów pracujących w ramach tego nurtu określa się mianem neotocquevillianów. Wszystkich tych autorów łączą próby pokazania pozytywnych skutków funkcjonowania dobrowolnych stowarzyszeń na różnych poziomach i w rozmaitych sferach życia społecznego. Ale zawsze, kiedy powstawał i wyraźnie wyodrębniał jakiś kierunek badawczy, pojawiali się również jego krytycy. Tak też się stało ze 'społeczeństwem obywatelskim. Od niedawna zaczęto zwracać uwagę także na potencjalnie destruktywne funkcje dobrowolnych stowarzyszeń i badać warunki, w jakich te destruktywne funkcje mogą się objawić ze szczególną siłą. Do krytyków nurtu neotocquevillowskiego nawiążemy w dalszych partiach tego rozdziału (por. też Foley, Edwards 1996, s. 38-52) 1• Jednym z najważniejszych kontekstów, w jakich pojawia się społeczeństwo obywatelskie, jest przeciwstawianie go państwu. I to zarówno państwu totalitarnemu (bądź autorytarnemu), jak i państwu liberalnych demokracji zachodnich. Swój renesans pojęcie „społeczeństwo obywatelskie" wiele zawdzięcza temu, iż stało się ono od mniej więcej końca lat siedemdziesiątych pożytecznym narzędziem teoretycznym, ale zarazem hasłem politycznym, zarówno dla opozycji demokratycznej w państwach Europy Wschodniej, jak i dla tych, którzy z niepokojem obserwowali ekspansję i skutki realizacji idei państwa opiekuń­ czego (welfare state) w krajach zachodnich'. Dlaczego właściwie społeczeństwo obywatelskie, które działa autonomicznie na obszarze między jednostką a społeczeństwem (por. Lipset 1994), bądź - w innej terminologii - obszar „instytucji pośredniczących" (por. Diamond 1996) jest tak ważny? Seymour Martin Lipset zwraca uwagę na trzy rodzaje skutków, które można powiązać z obecnością struktur społeczeństwa obywatelskiego. Pierw1 Przypadkiem,.który, zdaniem jednego z krytyków, przeczy ustaleniom nurtu neotocquevillowskiego, jest upadek Republiki Weimarskiej. Przypadek ten analizuje Sheri Berman (por. 1997,

s. 401-429). 2 Konteksty historyczne i teoretyczne, w jakie uwikłane jest pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, omawia Jerzy Sz.acki (por. 1997). Społeczeństwu obywatelskiemu po§więcony jest także zbiór te~tów Europa a społeczeństwo obywatelskie. Rovnowy w Castel Gandolfo (por. 1994).

szym z nich jest, fundamentalna z punktu widzenia funkcjonowania syste demokratycznego, legitymizacja rywalizujących ze sobą grup religijnych i id·. logicznych, ale też grup konkurujących o władzę: „W ogromnej mierze rozw pojęcia tolerancji, uznanie praw grup, z którymi się nie zgadzamy, do lt' kurowania o zwolenników lub o władzę, był następstwem konfliktów mi silnymi i odpornymi na zniszczenie grupami. [.„] W tych konfliktach opozycyju lub mniejszościowe grupy rozwinęły demokratyczną ideologię, kładąc nacisk: specyficzne prawa mniejszości, jako środek legitymizacji swojego własne prawa do ismienia [„.]" (Lipset Trow, Coleman 1977, s. 15-16). A „Zamiast walczyć o przynależną elicie władzę polityczną, różne grupy- klasow religijne, ekonomiczne, zawodowe i tym podobne - konkurują ze sobą i z wem o publiczną uwagę, i o zdolność przeprowadzenia swoich 711miarów. Jakj o tym była mowa, pozostające w opozycji do siebie grupy muszą się wzaje legitymizować wspierając prawa innych grup do pozostawania w opozycj stwarzając w ten sposób podstawę dla demokracji" (Lipset 1994, s. 13). Ten~ konfliktu miał nie tylko historyczne znaczenie w tym sensie, że doprowadził d powstania systemów demokratycznych. Konkurowanie opozycyjnych wzg! siebie grup zakłada uznanie prawa adwersarzy do posiadania własnego stano :· ska, legitymizuje ich prawo do bycia w opozycji. Albowiem tylko uznając pra innych do różnienia i odróżniania się możemy uzasadnić nasze prawo d. posiadania własnego stanowiska i działań na rzecz jego urzeczywistnienia. Jest t jedyna gwarancja, w długim okresie, naszej własnej niezależności i prawa d. bycia w opozycji. W ten sposób tworzy się normatywny konsens: zgoda na to, Il' inne grupy pozostawały w opozycji. Taki normatywny konsens, będący jed · z podstaw demokracji, powstaje zdaniem Lipseta „[„.} często [„.] jedyni w wyniku podstawowego konfliktu, a do utrzymania go konieczna jest kontyuua cja tego konfliktu" (1995, s. 24). Do samej istoty demokracji należy zate · spór, rywalizacja, konkurencja, stronniczość i konflikty. Ponieważ jedn wszystkie te formy działania społecznego zakładają wzajemne uznanie prawa do inności pozostających ze sobą w sporze lub konflikcie stron, co jest róvi' noznaczne z prawem do istnienia, to tym samym te konflikty będące, wedłu Lipseta i innych, istotą demokracji, nie prowadzą do dezintegracji społeczności (czy państwa). Obecność struktur społeczeństwa obywatelskiego ma jeszcze jedną konsek· wencję: zmniejsza opór społeczny wobec nieoczekiwanych zmian.· „Organizacj · obywatelskie redukują opór wobec nieoczekiwanych zmian, ponieważ zapobiega·: ją izolacji instytucji politycznych od społtx:zeństwa i są w stanie złagodzić lub co: najmniej rozpoznać odpowiednio wcześnie różnice interesów" (Lipset 1994, s. 13). Wreszcie, po trzecie, struktury społeczeństwa obywatelskiego stanowią środowisko, które uczy i przyzwyczaja do innowacyjnych (twórczych) zachowań. „Są one [dobrowolne stowarzyszenia - voluntary associations] źródłem nowych opinii niezależnych od państwa i środkiem komunikacji tych nowych poglądów znacznej części obywateli. Dwie inne ważne funkcje, to wyuczanie umiejętności

d

CJ

m

p<

O<

źr

pr

Pt

kii

w

sp

litycznych i

zwiększenie

faktycznego uczestnictwa [obywateli] w organizac(Lipset, Trow, Coleman 1977, s. 77). Ja podsumowując należy stwierdzić, iż istnienie dobrowolnych stowarzyszeń konkurujących ze sobą (w przypadku partii politycznych o władzę) w różnych ferach i wymiarach życia społecznego jest warunkiem trwania porządku ~eJJloJrratycznego,. zmni~jsza ~pór ':"obec nieoczekiwanych zmian, uczy zacllOWań innowacyjnych 1 sprzyja takim zachowaniom.

!'°ch pelitycznych"

społeczeństwo

obywatelskie a

kapitał społeczny

Nie ulega wątpliwości, że w literaturze politologicznej i socjologicznej dominuje przekonanie i argumenty na rzecz pozytywnej funkcji konfliktu oraz wzajemnej rywalizacji dobrowolnych stowarzyszeń (włączając partie polityczne) w podtrzymywaniu i umacnianiu porządku demokratycznego. Jednak o ile pozytywną rolę dobrowolnych stowarzyszeń w utrzymywaniu porządku demoJ
1

Gwią·

wań.

vycb l(lów 10ści

' Na Emile' a Durkheima. który pisał (1999, s. 38): „Naród może przetrwać tylko wtedy. kiedy a obywatelami istnieje wiele grup wtórnych, które są na tyle bliskie jednostkom, że wciągają je w swoją strefę działania, wprowadzając tym samym w ogólny strumień tycia społe.cznego" powołuje się Seymour A1artin Llpset (por. 1977, s. 77), a cytat z tej pracy Durkheima wybrał na motto swojej książki Francis Fukuyama (por. J995). 4 Robert D, Putnam pisał (1996, s. 16): „{„.] na jako~ć życia publicznego oraz skuteczność społecznych instytucji (nie tylko w Ameryce) rzeczywiście silnie wpływają normy i sieci obywatelskiego zaangażowania.,Badania takich zagadnień jak edukacja, wielkomiejskie ubóstwo i bezrobocie, poziom przestępczości i narkomanii, a nawet sytuacja 7-drowotna, ujawniły, że uzyskanie zadowalają­ cych wyników jest bardziej prawdopodobne we wspólnotach, których członkowie przejawiają spoleczne zaangatowanie. [...] W tym samym czasie pooomie zupełnie odrębne badania socjologii rozwoju ekonomicznego także skupiły swoją uwagę na roli sieci społecznej. Część tego rodzaju prac przeprowadza się w krajach rozwijających się i niektóre z nich zajmują się wyjaśnianiem szczególnego sukcesu «Sieciowego kapitalizmu» w Azji Wschodniej", między państwem

lSek :acj' .ega1bco 994,

[networks], normy [nonns] i społeczne zaufanie [social trust], ułatwiających ·

obopólnej

korzyści koordynację

i

współpracę"

(1996, s. 17). Pojęcie „kapitał społeczny" po raz pierwszy szerzej zakorzenił w teo'.' socjologicznej James S. Coleman: „Tak jak i inne postaci kapitału, kapi .· społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celó których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło. [„.] Na przykład grupa,któ · członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym będzie w stanie osiągu znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania. [„:] wspólnocie rolników [„.], w której rolnikowi inni pomagają ułożyć w stog siano i gdzie narzędzia są powszechnie pożyczane, kapitał społeczny pozw każdemu z farmerów na wykonanie swojej pracy z mniejszym nakładem kapi fizycznego w formie narzędzi i wyposażenia" (1990, s. 302, 304, 307, cyt za Putnam 1995b, s. 258). Putnam pojęcie „kapitał społeczny" objaśnia w kontekśc' teońi racjonalnego v.'Yboru (rational choice theory), a dokładniej, w kontekści przezwyciężania dylematów zbiorowego działania. Najkrócej mówiąc, dylema. te polegają na tym, że „[„.] każdemu powodziłoby się lepiej, gdyby wszyscy z sobą współpracowali. Gdy jednak brakuje wzajemnej ufności i zaangażowania w wspólne działania, każdy jest zainteresowany, aby wyłamać się ze współprac. i zostać «wolnym strzelcem>>. Każdy, zgodnie z rozsądkiem, spodziewa się, :1,' inni się wyłamią pozostawiając na lodzie «frajera». [.„] To zjawisko nie j ' skutkiem złej woli czy egoizmu, choć ostateczny rezultat może sprzyjać ty uczuciom. Nawet jeśli żadna ze stron nie chce zaszkodzić innym i nawet jeśli obie są warunkowo skłonne do współpracy - ja będę współpracować, jeśli ty będzie· - to w sytuacji, gdy nie ma weryfikowalnych, możliwych do wyegzekwo zobowiązań, nie rąożna mieć gwarancji, że umowa nie zostanie zerwana. [. W takich warunkach każdy uznaje współpracę za irracjonalną i wszystko koń, czy się rezultatem, którego nikt nie chce - zboże nie jest zebrane, wspólne gron, ty nadmiernie spasane, a rząd nie ma możliwości działania" (Putnam 1995b;

s. 252--253)'. Z punktu widzenia teońi działania społecznego istota problemu polega na tym, że istnieją dwa rodzaje strategii postępowania, przy których możliwe jest osiągnięcie stabilności społecznej, to znaczy względnie długie samopodtrzymywarrie się i trwanie systemów społecznych opartych na jednej bądź drugiej strategii. Pierwsza - to strategia „nigdy nie współpracować" i druga - lO „podejmować współpracę". W przypadku drugiej strategii: „Akcje społecznego kapitału, takie jak zaufanie, normy i sieci stowarzyszeń zwykle są samowzmac-. niające i kumulują się. Dodatnie sprzężenia zwrotne prowadzą do równowagi społecznej, dla której typowy jest wysoki poziom współpracy, zaufania, od· wzajemniania, obywatelskiego zaangażowania i wspólnego dobrobytu. Te cechy· ' Przykładami dylematów zbiorowego działania są znany „dylemat więźnia" czy, mniej zna.Dl!t „tragedia wspólnego pastwiska". kiedy to żaden z wypasających swoje stado na wspólnym pastwisku nie ma wpływu na pozostałych wypasających. Jetli którykolwiek z nieb ograniczy wypas, to traci, ale jeżeli żaden nie ograniczy wypasu, to pastwisko ulegnie wyczerpaniu i stracą wszyscy, Te i inne przykłady podaje w swojej książce Robert D. Putnrun (por. 1995b, s. 252).

o

"

SI

il

u: il k• ol

w SJ

I s;; al

w Sf V. SD lll ()(

w SD

re

ni pi w: sil cz pe

en je1

ne kii łą<

ej< ce tó• Fu in;

nu

pr ta:

lat sp

to:e!lają wspólnotę obywatelską" (tamże,

s. 276). Natomiast strategia „nigdy nie

~pólP=ować" jest konstytutywna dla wspólnoty nieobywatelskiej i także jest sarno wzmacniająca się: „Wyłamywanie się, nieufność, wymigiwanie się, wyzysk,

1ania

. [„.] koń,

grun':' 195b:

sana· ~jest

ymy-.

ugzj - to

n ego

:mac-.

>wagi~

' od:ecby wana. twiskU

lCi, ale

i inne

izolatja, nieład i stagnacja nawzajem się stymulują w duszącej atmosferze uje!llllych sprzężeń zwrotnych (tamże, s. 276). Następnie Putnarn zwraca uwagę, ii [„.} zarówno «zawsze się wyłamać» i «odwzajemniona pomoc» są przypadkowymi konwencjami - to znaczy regułami, które wykształciły się w konkretnych okolicznościach i, wykształciwszy się, są stabilne, ale mogłyby się wykształcić wiJIDY sposób. Innymi słowy, i wzajemność/zaufanie i zależność/wyzysk mogą spajać społeczeństwo, choć poziom ich skuteczności i instytucjonalnej sprawności są różne. Znalazłszy się w jednym z tych dwóch ukladów, racjonalnie postępujący aktorzy są nakłaniani do postępowania zgodnego z regularni obowiązującymi w układzie. O tym, który z tych dwóch stabilnych stanów charakteryzuje dane społeczeństwo, decyduje historia" (tamże, s. 279). Historia też - zdaniem Putnarna, który przez kilkanaście lat badał przypadek Włoch - sprawiła, że Północ i Południe tego kraju kierowały się odmiennymi strategiami w życiu zbiorowym. Rezultatem procesów, które, według Putnarna, lJlialy początek około 11 OO roku, i które skierowały Północ i Południe na odmienne ścieżki, było wykształcenie się na Północy kapitału społecznego (norm wzajemności, sieci powiązań i zaufania społecznego), który przetrwał przez stulecia zmiennych losów, umożliwiając Północy osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju gospodarczego i większej sprawności.instytucji (badanych przez Putnama rządów regionalnych), podczas gdy na Południu: „Wzajemna nieufność, pionowe zależności i "'Yzysk, izolacja i nieład, przestępczość i zacofanie wzmacniały się. nawzajem [„.]" (tamże, s. 284). Wydaje się, źe Putnamowi udało się wykazać, iż za odmiennymi losami społecznej organizacji, rozwoju ekonomicznego, jakości działania instytucji na Północy i Południu Włoch (co najmniej od polowy XIX wieku, a zatem od momentu, kiedy istnieją wiarygodne dane empiryczne o różnych dziedzinach życia społecznego) kryją się, w istocie jako jedyny wiarygodny czynnik wyjaśniający, różnice w wielkości kapitału społecz­ nego między obywatelską Północą i nieobywatelskim Południem. Z szerszej (i nieco innej) perspektywy spogląda na społeczeństwo obywatelskie Francis Fukuyama, który ponowne odkrycie społeczeństwa obywatelskiego łączy z rozczarowaniem i porzuceniem we współczesnych liberalnych demokratjach nadziei wiązanych swego czasu z inżynierią społeczną: świadomym, celowym, z góry zaplanowanym i kontrolowanym kreowaniem procesów i efektów społecznych. Może najbardziej spektakularnym przykładem (którym akurat Fukilyama się nie zajmuje) porażki czegoś, co można podciągnąć pod miano inżynierii społecznej, są kompensacyjne programy pomocy społecznej (affirmative action) w Stanach Zjednoczonych, które po blisko trzydziestoletnim (od przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych) okresie funkcjonowania wyraźnie zawiodły pokładane w nich oczekiwania. Ich rezultaty, po parudziesięciu latach, okazały się dalekie od niegdyś zakładanych. W rozumieniu Fukuyamy społeczeństwo obywatelskie to „{„.] skomplikowana sieć instytucji pośred-

niczących [między rodziną a państwem T.S.], która obejmuje organizaćj ekonomiczne [businesses], dobrowolne stowarzyszenia, instytucje edukacyj kluby, związki zawodowe, media, organizacje charytatywne i kościoły, a z kol ono [społeczeństwo obywatelskie - T.S.] opiera się na rodzinie, pieiwotny' instrumencie, poprzez który ludzie socjalizują się do swojej kultury i nabywa· umiejętności pozwalające im żyć w szerszym społeczeństwie oraz dzięki które wartości i wiedza danego społeczeństwa przekazywane są z pokolenia 11 · pokolenie" (1995, s. 4-5) 6• W ostatnich latach wielu autorów podjęło analizy wpływu kapitału społec nego, a zwłaszcza zaufania społecznego, na jakość i rezultaty działań społee nych, funkcjonowanie instytucji i aktywność ekonorńiczną. Właśnie roli kapitabi społecznego w kształtowaniu struktur ekonomicznych poświęcona jest. ksi Fukuyamy, który pisze: „[„.] jedna z najważniejszych lekcji, jaką moż zaczerpnąć z badań życia gospodarczego, uczy nas, że pomyślność gospodarc narodów i ich zdolności do konkurowania uwarunkowane są przez jedną cec kulturową: poziom zaufania właściwy danemu społeczeństwu" (tamże, s. Cytowany autor podkreśla także, iż „kapitał społeczny", a więc normy wzajemno ści, obligacje moralne, obowiązki wobec zbiorowości i zaufanie opierają się racze· na zwyczaju (habit) niż na racjonalnej kalkulacji. Kapitału społecznego nie możn wytworzyć, tak jak w przypadku innych rodzajów kapitału (fizycznego, lu kiego), poprzez racjonalne decyzje inwestycyjne. Kapitał społeczny jest kreow ny i przekazywany przez takie instytucje jak religia, tradycje czy historyczni uksztaltowane zwyczaje. Ponadto, na co zwracał uwagę Putnam (por. 1995b; s. 262), kapitał społeczny zwiększa się, gdy jest używany, a obumiera, gdy ni·. jest używany.

Niektóre problemy

tęoretyczne

Jakkolwiek nie brakuje prób wintegrowania pojęcia „społeczeństwo ob watelskie" w szerszy kontekst teońi społecznej, to jednak konkretne prób• wykazania jego użyteczności teoretycznej i mocy wyjaśniającej zależą od prog · ramu badawczego autorów, którzy na swoim polu badawczym dostrzegli szans dla tego pojęcia. Gdy przyglądamy się bliżej sposobom, w jakie posługują się ty pojęciem różni badacze, to okazuje się, że rodzą one problemy, które nie s · kwestiami jedynie definicyjnymi. Warto zwrócić uwagę na niektóre z nich. 1. Nawet jeżeli istnieje zgoda, że społeczeństwo obywatelskie „pokrywa', obszar leżący między rodziną a państwem i że obszar ten wypełniają dobrowoln • stowarzyszenia (voluntary associations), to pojawia się pytanie, czy wszys · dobrowolne stowarzyszenia można zaliczyć do społeczeństwa obywatelskieg0> Negatywnej odpowiedzi na to pytanie udziela Putnam, którego koncepcja jes; 6 Mimo istnienia polskiego wydania książki Francisa Fukuyamy podajemy własne tłumaczenia'. cytatów z oryginału.

stosunkowo restryktywna. Dla Putnama podstawowe kryterium stanowi odna pytanie, czy dane stowarzyszenie (organizacja) generuje i podtm'muje kapitał społeczny. Niewątpliwie, w wytwarzaniu i podtrzymywaniu kapitału społecznego mają swój udział grupy afiliowane przy kościołach, związki zawodowe, stowarzyszenia rodzicielsko-nauczycielskie, kluby, chóry amatorskie, organizacje skautów, bractwa, towarzystwa wzajemnej pomocy, ruch spółdziel­ czy, Czerwony Krzyż, ligi drużyn graczy w kręgle itp. Są to wszystko przykłady organizacji, które Putnam określa mianem „tradycyjne wtórne stowarzyszenia" i które. odróżnia od trzech nowych form masowych organizacji. Do pierwszej z tych nowych form zalicza Amerykańskie Stowarzyszenie Emerytów, stowarzyszenia feministyczne, organizacje ochrony środowiska (wszystkie je nazywa organizacjami trzeciego rzędu). Do drugiej - usługowe organizacje nie nastawione na zysk (non-profit), na przykład fundacje. Do trzeciej zalicza tak zwane grupy wsparcia, jak na przykład Anonimowi Alkoholicy, które są najbliższe !radycyjnym organizacjom, jednak znacząco różnią się od nich. Od klasycznych· dobrowolnych stowarzyszeń odróżnia je (pierwszą i drugą formę) zdaniem Putnama brak bezpośrednich więzi między ich członkami, gdyż członkostwo w nich ogranicza się do płacenia składek i ewentualnie prenumeraty wydawanego przez organizację biuletynu. Nie mają one też udziału w zwiększaniu poziomu zaufania społecznego: „Niewielu kiedykolwiek bierze udział w zebraniach takich organizacji, a większość prawdopodobnie nigdy (świadomie) nie spotyka się z żadnymi innymi ich członkami" (Putnam 1996, s. 19). W pewnym momencie, by unaocznić różnice między tradycyjnymi organizacjami a tymi nowymi formami, Putnam ucieka się do objaśnienia swojego słynnego przykładu z ligami graczy w kręgle: „Po pierwsze, kiedy ktoś uczestniczy w kręglowych rozgrywkach ligowych, to spotykając się regularnie z tymi samymi osobami każdego tygodnia, uczy się i praktykuje coś, co de Tocqueville nazwał habits of the heart. Uczy się osobistych cnót (personal virtues) i umiejętności, które stanowią warunki możliwości (prerequisltes) demokracji. Umiejętność słuchania, na przykład. Notowania. Sporządzania sprawozdań. Brania odpowiedzialności za własne poglądy. Na tym polega właśnie różnica między graniem w lidze kręgli a samotnym graniem w kręgle. Po drugie, ligi gry w kręgle, kluby sportowe, zespoły miejskie i inne [„.] stwarzają. środowisko, w którym ludzie mogą rozmawiać o wspólnych zainteresowaniach. Jest to środowisko diametralnie różne od, powiedzmy, talk show, w trakcie którego dzwoni Ted z Toledo i dzieli się swoimi uprzedzeniami z całą telewizyjną widownią. W takiej sytuacji nikt z nas nie zna Teda i nie wiemy, jak inteipretować to, co powiedział. Ale gdyby Ted był w mojej lidze kręglowej, rozumiałbym go lepiej, ponieważ rozmawiałbym z nim regularnie i w ten sposób uczyniłbym go odpowiedzialnym za jego własne poglądy" (Putnam l 995a). Krytycy Putnama zarzucają mu, że skupiając się na stowarzyszeniach, które generują kapitał społeczny (sieci, normy, zaufanie społeczne), pomija organizacje konfliktogenne i organizacje mające znaczenie polityczne (na przykład partie polityczne). Zarzuca mn się także, iż nie dostrzega, że działalność wielu grup spod powiedź

y ni ·

'

ie s

1.

(Wa'

volne

rstki i ego,

1

jest

"

czerua

i

znaku „ochrony środowiska" jest bardzo podobna do aktywności grup skautows kich, które znalazły uznanie w jego oczach; podobnie jest z ruchami feministycz. nymi, które prowadzą w lokalnych społecznościach centra dla bitych i gw conych kobiet, kliniki zdrowia kobiet, księgarnie, zespoły teatralne, program studiów kobiecych, kasy kredytowe itp. Wytwarzane przez nie więzi i zaufani spolecŻne są, zdaniem krytyków, podobne do wytwarzanych przez tradycyjn organizacje. Zarzuca mu się również pominięcie organizacji, które stanowi raczej zagrożenie dla liberalnej demokracji, jak ruch milicji w Stanach Zjed; noczonych, fundamentalistyczne sekty i ruchy religijne, wreszcie organizacj i ruchy polityczne, które są zorganizowane wedle ważnych społecznych po. działów lub ideologii (na przykład protestanci i katolicy w Ulsterze). Takie grupy, mimo że generują społeczny kapitał, osłabiają rządy demokratyczne (na przykła fundamentaliści muzułmańscy w Turcji) i mogą prowadzić do rozpadu bąd anarchii społecznej (por. Foley, Edwards 1996, s. 43-46). Ogólniejszy i mocniejszy argument formułuje krytyk nurtu neotocquevillow. skiego Sheri Berman, analizując rolę organizacji obywatelskich w Republi Weimarskiej. Społeczeństwo obywatelskie i kapitał społeczny powinny być, jeJ zdaniem, traktowane jako swego rodzaju „neutralny mnożnik", sarn w sobie ani dobry, ani zły. To, co ten mnożnik „pomnoży", na przykład wzmocni czy osłabi, bądź też, w skrajnym przypadku, doprowadzi do upadku demokrację w jakimś, kraju, zależy od instytucjonalnego kontekstu, w którym działają organizacje obywatelskie. W sytuacji słabej instytucjonalizacji demokracji, słabego rządu, i słabych partii politycznych, które nie odpowiadają na potrzeby obywateli; przyczyniając się do wzrostu stopnia społecznej frustracji, społeczeństwo obywa-· telskie może stanowić, i zdaniem Berman stanowiło, formę ucieczki i azylu, Republika Weimarska odznaczała się wyjątkowo bujnym „życiem stowarzysze- . niowym", którego tradycje sięgały Wiihelmińskich Niemiec, Umiejętności i kontakty, które zaistniały dzięki stowarzyszeniom w Republice Weimarskiej· potrafili wykorzystać jedynie naziści i NSDAP. Organizacje społeczeństwa ' obywatelskiego ułatwiły im penetrację opozycji i obezwładnienie oporu. Zarówno instytucje polityczne, jak i stowarzyszenia obywatelskie pogłębiały podziały społeczne i utrudniały partycypację w procesie politycznym: „[.,.] zamiast reagować na postulaty i żądania w coraz większym stopniu aktywnego społeczeń- . stwa, polityczne struktury kraju utrudniały sensowny udział w życiu publicznym. W rezultacie interesy i energia obywateli skierowały się na d.ziałania w prywat- . nych stowarzyszeniach, które były aktywne raczej w ramach grup niż przekraczały grupowe bariery" (Berman 1997, s. 424-425). Te frustracje wykorzystali , naziści, grzebiąc, przy walnym udziale obywatelskich stowarzyszeń, Republikę . wraz z jej demokracją. Krytyka przeprowadzona przez Sheri Berman nie jest przekonująca, a zwłaszcza nie jest uprawniony mocny wniosek, że gdyby nie kwitnące w Republice Weimarskiej stowarzyszenia obywatelskie, przejęcie władzy przez nazistów nie byłoby możliwe. Przede wszystkim trzeba zauważyć, że wykluczenie partii politycznych ze społeczeństwa obywatelskiego Gak to czyni Berman) wypacza

j

i

I

s c f s a

b

u

i v Jl s: b " o

u,

tleli; /Wa-·


rszeLOŚci

;!dej . stwa'

•WllO dały

mast

zeń- . 1ym. wat-. :kra'Stali ' Jlikę ' .wła­

blice

nie >artii

diagnozę jego jakości. Partie w Republice Weimarskiej były słabe, partykularysl)'czne w odniesieniu do grup społecznych i interesów, nie reagujące na oczekiwania obywateli. Berman nie analizuje przyczyn słabości partii. Jeżeli 'ednak partie były słabe, to rzuca to cień na jakość ówczesnego społeczeństwa ~bywatelskiego, stawiając pod znakiem zapytania jego siłę. Dlaczego te liczne, autonomiczne stowarzyszenia dały się tak łatwo uwieść nazistom, którzy przecież nie obiecywali ich autonomii? Wydaje się, że Berman nie bierze pod uwagę antydemokratycznej kultury i autorytarnych nastawień ówczesnego społeczeńst­ wa niemieckiego, które porządek demokratyczny w formie Republiki WeimarsJdej uważało za równie narzucony jak traktat wersalski'. A demokracja i łączone z nią zjawiska spotykały się z potępieniem lub wręcz pogardą ze strony elit intelektualnych ówczesnych Niemiec. Kurt Sontheimer, w panoramie myśli antydemokratycznej okresu Republiki Weimarskiej, szeroko dokumentuje pogardę dla myślenia liberalnego, krytykę parlamentaryzmu, partii politycznych i ich stosunku do państwa, krytykę demokracji i konstytucji weimarskiej. Szczególnie ideologia liberalna zdaniem krytyków „[„.] określała pożałowania godne oblicze tamtego czasu: nie nadające się do niczego instytucje, jak parlament i system partyjny, postawy moralne, jak tolerancja i gotowość do kompromisu, niechęć do podejmowania decyzji i pacyfizm, do czego człowiek heroiczny mógł jedynie odczuwać pogardę, i wreszcie napawająca odrazą wszechobecność egoizmu i materializmu, która groziła unicestwieniem wszelkiej czystości i wzniosłości uczuć" (Sontheimer 1962, s. 188). Dominujące nastawienia i klimat intelektualny były wrogie Republice. Żadna znacząca siła społeczna nie utoż­ samiała się z nią. Mówi się także o słabości przywództwa politycznego. Sheri Berman nie wyciąga też konsekwencji z tego, na co sarna zwraca uwagę, a mianowicie z kompensacyjnego charakteru uczestnictwa w dobrowolnych stowarzyszeniach. Niemcy szukali w stowarzyszeniach czego innego niż one oferowały. Cele stowarzyszeń były wtórne wobec możliwości rozładowania frustracji, których przysparzało życie publiczne, i wobec naprawy którego czuli się bezradni. Tak czy inaczej, praca Berman zaprasza do bardziej pogłębionych analiz swoją prowokacyjną tezą, że to właśnie żywe społeczeństwo obywatelskie było warunkiem koniecznym zdobycia władzy przez Hitlera, a tym samym upadku Republiki Weimarskiej. Te krytyczne uwagi skłaniają do dwóch wniosków. Po pierwsze, organizacje i stowarzyszenia tworzące społeczeństwo obywatelskie różnią się zdolnością do wytwarzania kapitału społecznego. Zdolność taka jest cechą stopniowalną: bliżej jednego bieguna kontinuum zdolności do wytwarzania kapitału społecznego będą się sytuować tradycyjne organizacje obywatelskie Putnarna, a bliżej drugiego bieguna- masowe organizacje, w których niemal jedynym warunkiem członkost­ wa jest regularne płacenie składek. Po drugie, społecznej roli organizacji obywatelskich nie da się ocenić bez brania pod uwagę ich celów oraz kontekstu

I

7 Pisze o tym Christian Graf von Krockow (por. 1997, s. 122-142). Autor odsyła także do dobrze udokumentowanej pracy Kurta Sontheimera (por. 1962). .,

1acza

j

politycznego (rodzajn państwa, jego siły) i obywatelskiego Gakości spoleczeijS wa obywatelskiego), w którym one działają'. Na przykład działania tzw. milio· obywatelskich w Stanach Zjednoczonych mają, i najprawdopodobniej będąmia!M inne skutki społeczne w porównaniu z działaniami podobnych milicji w Sal waderze czy Kolumbii. 2. Problemy stwarza nie tylko zróżnicowanie dobrowolnych stowarzy w obrębie społeczeństwa obywatelskiego i przypisywanie im odmiennej w Problematyczne są także granice społeczeństwa obywatelskiego. Jego „do~ granica", rodzina, bywa włączana do społeczeństwa obywatelskiego. Ale przykład dla Hegla rodzina stanowiła jedynie warunek możliwości społeczeństw obywatelskiego, a nie jego element. Także Tocqueville, skupiając uwagę n dobrowolnych stowarzyszeniach, jest całkowicie jednoznaczny: rodzina uie z nimi nic wspólnego. Również Putnam nie włącza rodziny do sieci za gażowania obywatelskiego. I ma po temu powody: rodzina nie jest miej generowania kapitału społecznego, międzygrupowych sieci powiązań, no wzajemności i zaufania społecznego. Ani Putnam, ani inni autorzy nie zajmują się argumentami na rzec wyłączenia rodziny z zakresu społeczeństwa obywatelskiego, traktując to j rzecz sarno przez się zrozumiałą. Ale szkic takiej argumentacji mógłby wygląda następująco. Oczywiście, rodzina ma wielkie znaczenie w procesie internalizacji norm i wartości oraz wyuczania umiejętności nieodzownych jednostce q uczestniczenia w szerszym społeczeństwie. Ale więzy rodzinne i stosunki między, członkami rodziny nie uogólniają się w prosty sposób na szersze zbiorowości. By wziąć najtrudniejszy przykład: zaufanie. Niewątpliwie, to w rodzinie jednostka uczy się zaufania w dwojakim sensie. Po pierwsze, uczy się rozumieć, co to znaczy· mieć zaufanie do kogoś oraz, po drugie, uczy się umiejętności okazywania zaufania i działania w szczególnych warunkach, kiedy wie lub jest przekonana, że może komuś zaufać. Ale jest to doświadczenie ograniczone do własnej rodziny; w której jednostka naturalnie wyrasta, lub ograniczone zakresem więzów pokrewieństwa. A więzy pokrewieństwa są szczególnym rodzajem więzów. Nie zależą od swobodnego wyboru jednostki, są jej z góry dane. Z kolei więzy. z innymi zależą całkowicie lub w bardz.o dużym stopniu od swobodnego wyboru jednostki. Żeby wej§ć w te więzy, jednostka musi już mieć wykształconą szerszą tożsamość niż tylko członka rodziny i nabyć umiejętności przełożenia tej szerszej tożsamości na zachowania w stosunku do tych, z którymi nie łączą jej więzi pokrewieństwa: nauczyć się ufać innym. A tego nie jest w stanie dokonać sama rodzina, która może poz.ostawać dla jednostki podstawowym, jedynym i zami lrniętyrn punktem odniesienia. I to jest właśnie doświadczenie, na którym opiera się Putnarn, a także wielu badaczy regionalnego zróżnicowania we Włoszech. To właśnie Południe Włoch znane jest z dominacji specyficznej formy rodzinności, która dzięki książce Edwarda C. Banfielda (por. 1958) siala się znana

ni

s Michael Fołey i Bob Edwards (por. 1996} zwracają nwagę na rolę stowarzyszeń politycznych. zastanych reguł gry politycznej oraz związków dobrowolnych stowarzyszeń z państwem.

j l

j I I I

s i t

c

r

k ą

n

n

ędzy

LBy

>Stka

acey:

•ania

a, że liny; izów . Nie lięzy

boni ~rszą

szer"ięzi

sama

zam•,

opie-"

rech.

pod nazwą „amoralny familizm". Wyrażała się ona w formule: „Maksymalizować materialne, krótkoterminowe korzyści z życia w komórce rodzinnej, i zakładać, że inni czynią tak samo" (tamże, s. 85, cyt za: Putnam l995b, s. 134) oraz w przysłowiach, takich jak te: „Przeklęty jest ten, kto ufa innemu" czy !{iedy widzisz, że pali się dom twojego sąsiada, pr.i:ynieś wodę do swojego ;;.iasnego domu" (por. Putnam 1995b, s. 219). Ten specyficzny etos rodzinny sprawił, że życie obywatelskie, sieć grup i organizacji zaangażowania obywatelskiego są na Południu Włoch znacznie słabsze niż na Północy (co wykazał w swojej pracy Putnam) i że obywatele Południa, nie potrafiąc działać razem, nie odnoszą korzyści wynikających z połączenia sił dla osiągnięcia wspólnych celów". Nie jest to przy tym kwestia posiadanych za~obów. Wieśniacy na Połud­ niu mogli równie dobrze zakładać spółdzielnie jak ich rodacy na Północy, ale nie robili tego. Na Południu było wystarczająco wielu zamożnych obywateli, by wspólnie wybudować szkołę czy szpital. służące wszystkim. Pozostawało to jednak poza horyzontem ich utrwalonych sposobów reagowania i działania. Putnam poświęca sporo miejsca roli struktury społecznej, zwłaszcza pionowych zależności patron-klient, od stuleci charakterystycznych dla Południa i umacniających wzajemną nieufność oraz niemożność nawiązania poziomych więzi (por. tamże, s. 217-225). Różnicę w rodzaju zaufania, które spontanicznie wytwarza się w rodzinie oraz tego, które jest podstawą dobrowolnych stowarzyszeń, uwidacznia zwyczaj językowy. Putnam i inni mówią o zaufaniu społecznym, a nie po prostu o zaufaniu. Konsekwencje wynikające z różnicy między więzami zaufania, które wytwarza pokrewieństwo, a zaufaniem, które łączy osoby niespokrewnione ze sobą, pokazuje Fukuyama w sferze działalności ekonomicznej. Wyróżnia on dwa typy społeczeństw. Pierwszy typ charakteryzuje się wysokim poziomem zaufania i zońentowaniem na grupy (high-trust, group-oriented society); przykładem takich społeczeństw są Stany Zjednoczone, Japonia i Niemcy. Drugi typ charakteryzuje się niskim poziomem zaufania oraz zońenlowaniem na rodzinę i więzy pokrewieństwa (low-trust, familistic society); przykładem takich społeczeństw są Chiny i chińskie społeczeństwa Hongkongu, Tajwanu, Singapuru oraz Korea Południowa, a w Europie Francja, Włochy i Hiszpania. Fukuyama dowodzi, że {1995, s. 49): „Społeczeństwa, które mają bardzo silne rodziny, ale relatywnie słabe więzy zaufania między osobami niespokrewnionymi ze sobą, będą wykazywaly tendencję do dominacji małych, będących własnością rodzinną i zarządzanych przez rodziny przedsiębiorstw [businesses]. Z drugiej strony, kraje, które mają dynamiczne, prywatne, nie nastawione na zysk [non-profit] organizacje, jak szkoły, szpitale, kościoły i organizacje charytatywne, to także kraje, które najprawdopodobniej rozwiną silne, prywatne instymcje gospodarcze wykraczają-

dzin- .

.nana

„Członkostwo w klubach sportowych, grupach kulturalnych i rekreacyjnych, organizacjach spolecznych i socjalnych, grupach kształceniowych i rnlodzieżowych i tak dalej, jest mniej więcej dwa razy pows7.echniejsze w najbardziej obywatelskich regionach niż w regionach najmniej obywatel9

skich" (Putnam 1995b, s. 149),

ce poza rodzinę". Fukuyama silnie podkreśla, że farnilizm nie stanowi przesz kody na drodze do uprzemysłowienia ani nie wyklucza szybkiego wzms gospodarczego. Farnilistyczne kraje Azji, Chiny i Korea Południowa, cieszą si akurat jednymi z najwyższych stóp wzrostu. Społeczeństwa familistyczne maj· jednak trudności z tworzeniem dużych prywatnych, profesjonalnie zarządzanyc11 organizacji ekonomicznych, ze względu na ograniczoną „wydajność" rodziny, a to z kolei przesądza o sektorach, w ramach których mogą one konkurow~ w globalnej gospodarce (por. tamże, s. 77-78). Fukuyama zwraca też uwagę na szczególną rolę państwa w społeczeństwach familistycznych: „[.„] kultury, w których podstawową ścieżką uspołecznienia jest rodzina i krewniacy, mają' wielkie kłopoty ze stworzeniem dużych, zdolnych do przetrwania w długim okresie organizacji gospodarczych i dlatego oglądają się na państwo. jako inicjatora i protektora takich organizacjL Z drugiej strony, kultury mające inklinację ku dobrowolnym stowarzyszeniom są w stanie stworzyć duże organiza, · cje gospodarcze spontanicznie, nie potrzebując wsparcia ze strony państwa'~ (tamże, s. 62-63). Odmienną perspektywę teoretyczną proponują w swojej znanej książce Civil · Socie ty and Political Theory ( 1992) Jean L. Cohen i Andrew Ara to. Prezentując roboczą definicję społeczeństwa obywatelskiego, piszą: ,,Rozumiemy «społe- · czeństwo obywatelskie» jako obszar społecznych interakcji leżący między gospodarką a państwem, składający się przede wszystkim ze sfery osobowej bliskości (szczególnie rodziny), sfery stowarzyszeń (zwłaszcza dobrowol- · nych stowarzyszeń), ruchów społecznych i form publicznej komunikacji" (tamże, s. lX). Swoją koncepcję włączenia rodziny w struktury społeczeństwa obywatelskiego autorzy przedstawiają między innymi w opozycji do Hegla, który uważał rodzinę za zewnętrzną i logicznie wcześniejszą formę wobec społeczeństwa obywatelskiego. Autorzy rekonstruują trzy powody, które skłaniały Hegla do wykluczenia rodziny z obszaru społeczeństwa obywatelskiego. Pierwszy ma charakter logiczny: w społeczeństwie obywatelskim jednostki występują jako osoby prawne (podmioty abstrakcyjnego systemu prawa), ale aby móc występo· wać w takiru charakterze, muszą najpierw zostać stworzone. W tym sensie społeczeństwo obywatelskie nie jest samodzielne, musi zatem coś jeszcze zakładać. Rodzina jest naturalnym środowiskiem „ wytwarzania" jednostek ludzkich, jest ona zatem warunkiem możliwości społeczeństwa obywatelskiego i w tym sensie jest wobec niego logicznie wcześniejsza. Po drugie, rodzina monogamiczna jest „pierwszą formą jedności jednostek urzeczywistnionej jako wspólnota miłości" (tamże, s. 629). We wspólnocie tej niejako zlewa się wola i interesy jej członków. W ten sposób rodzina odróżnia się od wszystkich innych stowarzyszeń, które muszą uzgodnić interesy swoich członków, podczas gdy rodzina charakteryzuje się jednością interesu (community of lnterests). Po trzecie, rodzina, zdaniem Hegla, nie opiera się na zasadzie wolnego kontraktu, mimo re mówi się o „kontrakcie małżeńskim". Ale jest to bardzo specjalny kontrakt: jest on w zasadzie nierozwiązywalny i istotna jego część (dzieci) nie stanowi w ogóle podmiotu kontraktu (por. tamże, s. 628-630). Do tych argumentów Hegla

j j

~

c u

z k

s

s o n

r•

,,( s p n

z s: c n

n

z z u

s· r< \\ VI

SI

rnożna dodać, że

'vil jąc

'le-.

Izy

"'ej

·ol- . .że,

:Is.żal

:wa do ma lko

po-

isie cze

;tek

ego

dna

alro to la

ych gdy ~ie,

) że akt: owi egla

o ile założenie rodziny jest dobrowolne, o tyle jej opuszczenie jest niemożliwe (na przykład ze względów religijnych) albo też mniej lub bardziej urrudnione czy wręcz wykluczone przez prawo. Co więcej, prawo uprzywilejowuje rodzinę w sposób, który nie dotyczy żadnego innego dobrowolnego stowarzyszenia (na przykład rodzina ma prawo adopcji dzieci). Cohen i Arato sądzą, iż drugi argument Hegla ma charakter ideologiczny i że Hegel był ograniczony przez pewien historyczny model rodziny: monogamicznej, patriarchalnej, mieszczańskiej. Uważają, że możliwości rodziny przekraczają te ograniczenia i pozwalają zakwalifikować ją jako element społeczeństwa obywatelskiego, jako jego „pierwsze stowarzyszenie". „Wówczas bowiem - piszą _rodzina mogłaby zająć należne jej miejsce jako kluczowa instytucja społeczeńst­ wa obywatelskiego, instytucja, która ujęta w kategoriach egalitarnych mogłaby dostarezać doświadczeń poziomej solidarności, zbiorowej tożsamości i równego udziału składającym się na nią autonomicznym jednostkom. Rodzina spełniałaby zatem fundamentalne zadanie dla innych stowarzyszeń społeczeństwa obywatelskiego, rozwoju cnót obywatelskich i odpowiedzialności w stosunku do politycznej społeczności" (tamże, s. 631). Wydaje się nam, że taki obraz rodziny, jakim posługują się Cohen i Arata, jest również historyczny i ideologiczny. Nie są w nim brane pod uwagę istotne rM.nice między rodziną a dobrowolnymi stowarzyszeniami, z jakich składa się społeczeństwo obywatelskie. Nie ulega wątpliwości, że więzi rodzinne są odmienne od innych rodzajów więzi, w tym charakterystycznych dla dobrowolnych stowarzyszeń. Wprawdzie więzi rodzinne zawiązuje się dobrowolnie, ale rozwiązanie ich jest, o czym już była mowa, utrudnione lub wręcz niemożliwie (względy religijne). Ponadto rozwiązaniu rodziny nie sprzyjają ochrona i przyvdltje, jakimi z reguły obdarzają ją systemy prawne. Członkostwo w dobrowolnym stowarzyszeniu w zasadzie zależy od naszego swobodnego wyboru, ale więzy pokrewieństwa od nas nie zależą; nie wybieramy sobie ani rodziców, ani krewnych. Wprawdzie rodzina jest pierwotnym i podstawowym miejscem socjalizacji, ale tożsamości i wyposażenie, które otrzymuje w niej jednostka, nie dają się w prosty sposób przenieść na sytuacje spoza rodziny: okazywać zaufanie członkowi rodziny to nie to samo, co okazywać zaufanie komuś, z kim nie łączą nas więzy pokrewieństwa; miłość między dzieckiem a rodzicem czy miłość między rodzeństwem to nie to samo, co miłość między mężczyzną a kobietą, choć zapewne pierwsze jest w sensie psychologicznym warunkiem drugiego. Rodzina ze swojej natury jest ekskluzywna: zostać członkiem rodziny inaczej niż przez urodzenie się w niej jest praktycznie niemożliwe (adopcja jest zjawiskiem rzadkim i proceduralnie trudnym), podczas gdy dobrowolne stowarzyszenia są ze swojej natury inkluzywne, otwarte na nowych członków. Nie ma tu miejsca na rozwijanie tych argumentów i ich konsekwencji, ale wydaje się, że stanowią one wystarczającą podstawę, by uznać rodzinę za instytucję odrębną, choć będącą warunkiem społeczeństwa obywatelskiego. ' 3. Kontrowersje wzbudza też status takiego szczególnego dobrowolnego stowarzyszenia, jakim jest partia polityczna. Tocqueville, jak pamiętamy, sądzi!

wręcz, że:

„We wszystkich społeczeństwach, w których zabronione jest za. politycznych, stowarzyszenia społeczne należą do rzadko, ści. [... ] Stowarzyszenia polityczne można więc uważać za wielkie bezpłatne szkoły, w których wszyscy obywatele uczą się zasad dzialania stowarzyszeń" . (Tocqueville 1996, t. 2, s. 125 i 127). Było dla niego oczywiste, że Partie polityczne - najważniejsza forma stowarzyszeń politycznych - są podstawową · instytucją społeczeństwa obywatelskiego. Ale już dla Putnama partie nie są interesującym obiektem. W programie badawczym Putnama najistotniejsze było zidentyfikowanie źródeł różnic nńędzy obywatelską Północą a nieobywatelskim Południem Włoch. Z tego punktu widzenia partie polityczne nie okazały się czynnikiem różnicującym: „Członkostwo w partiach politycznych jest właściwie . równie powszechne w regionach najmniej, jak i najbardziej obywatelskich. Wyborcy w mniej obywatelskich regionach w tym samym stopni n utożsamiają się ze swoją partią, jak wyborcy w najbardziej obywatelskich regionach. Rozmawiają . o polityce równie często, jak mieszkańcy regionów obywatelskich i, jak widzieliśmy wcześniej, znacznie częściej mają osobiste kontakty z dzialaczarni politycznymi. Mieszkańcy mniej obywatelskich regionów nie mają mniej wyrobionych poglądów i nie są mniej «polityczni»" (Putnam 1995b, s. 165-166). Partie polityczne, mimo swojej obecności na Południu i Północy Włoch, równie licznego członkostwa i podobnego natężenia aktywności, nie były samoistnym źródłem kapitału społecznego. Cała ich aktywność na Południu okazywala się z tego punktu widzenia nieistotna. O ile bowiem na Północy dostosowały się do jej obywatelskości, o tyle na Południu - do stosunków patron-klient utrwalających tamtejszą nieobywatelskość: „Członkostwo w partii i zaangażowanie polityczne mają jednak odrębne znaczenie w mniej obywatelskich regionach. [.„] Zdobywanie łask u ludzi władzy jest ważniejsze w mnitj obywatelskich regionach. «ChodY» są tu podstawową sprawą, aby przeżyć, a te, które funkcjonują najlepiej, są raczej efektem pionowych zależności i podległości niż poziomych więzów współpracy i solidarności. [... ] Ponńmo swojego politykowania, mieszkańcy mniej obywatelskich regionów czują się wykorzystywani, wyalienowani i bezsilni" (tamże, s. 166). Krytycy Putnama zwracają uwagę, że nakładane przez niego na stowarzyszenia warunki: poziome powiązania umożliwiające szerszą współpracę, niejako wymnszają ich odróżnienie od organizacji politycznych, wnoszących konflikt i podziały. Z takiego punktu widzenia stowarzyszenia chóralne czy towarzystwa obserwacji ptaków są ważniejsze od organizacji politycznych. Ale krytycy dopuszczają, że analizy roli partii politycznych w książce Putnama mogą być niepełne i jednostronne. Wskazują na przykład, że region Emilia-Romania, należący do najbardziej obywatelskich we Włoszech, zawdzięcza gęstą sieć zaangażowania obywatelskiego właśnie partiom politycznym: ,,Putnam nie zdołlll dostrzec, że większość klubów sportowych, towarzystw chóralnych, spółdzielni i towarzystw kulturalnych w tym regionie została zorganizowana przez dwie główne partie polityczne: komunistów i chrześcijańskich demokratów" (Foley, Edwards 1996, s. 42). Wskazuje to co najmniej na konieczność wzięcia pod uwagę kładanie stowarzyszeń

Ul

pi

C< ol

Zi

sz

ne

SO

roz·

sfi

UV

o·

tei inl pr:

na

so:

W)

w~

Po W]

W)

się

.vie ch. się ają

1eJ!i•ioeh, yły

niu

xy :ów

Ll1ii ;lstlej te, >Sci ozysze!ko likt twa ycy być

na, ;ieć

Jłał

;Jni wie ley, agę

.

dodatkowych aspektów funkcjonowania partii politycznych w stosunku do tych, które uwzględnił w swoim programie badawczym Putnam. Ale partie polityczne można też „wykluczyć" ze społeczeństwa obywatelskiego z powodów systemowych. Tak właśnie czynią w swoim projekcie teoretycznym Cohen i Amio. Nie wszystko, co znajduje się na obszarze pomiędzy gospodarką a państwem należy do społeczeństwa obywatelskiego. Trzeba wyróżnić, ich zdaniem, obok społeczeństwa ekonomicznego także społeczeństwo polityczne partii, organizacji politycznych i politycznej publiczności: „[ ...] aktOrzY politycznego i ekonomicznego społeczeństwa są bezpośrednio uwikłani we władzę państwową i produkcję ekonomiczną, dążą do ich kontroli i zarządzania nimi. Nie są w stanie podporządkować strategicznych i instrumentalnych kryteriów wzorom normatywnej integracji i otwartej komunikacji charakterystycznej dla społeczeństwa obywatelskiego. [... ]Rola polityczna społeczeństwa obywatelskiego nie jest bezpośrednio związana z kontrolą i zdobyciem władzy, ale ze zdobywaniem wpływu poprzez działalność demokratycznych stowarzyszeń i wolnej od przymusu dyskuaji w publicznej sferze kultury. Tego rodzaju polityczna rola jest rozproszona i nieefektywna" (Cohen, Arato 1992, s. IX-X). Społeczeństwo obywatelskie można definiować węziej i szerzej, a także umieszczać w ramach różnych koncepcji teoretycznych. Każdy autor ma do tego prawo. Cohen i Arato zaznaczają, że w ich projekcie teoretycznym nie wszystko, co znajduje w sferze pomiędzy gospodarką a państwem należy do społeczeństwa obywatelskiego. Należą do niego tylko te normy, role, praktyki i kompetencje z szerokiego repertuaru kulturowego, które odnoszą się do świadomego stowarzyszania się, samoorganizacji społecznej oraz zorganizowanej komunikacji społecznej: „Stosownie do tego, społeczeństwo obywatelskie odnosi się do struktur socjalizacji, stowarzyszania się, zorganizowanej komunikacji świata życia [lifeworld] w takim zakresie, w jakim struktury te są zinstytucjonalizowane lub znajdują się w trakcie procesu instytucjonalizacji" (tamże, s. X). To ograniczenie nie jest jednak wystarczające, by wykluczyć z niego „społeczeństwo polityczne". Podstawowy argument Cohen i Arato polega na tym, że stowarzyszenia ze sfery społeczeństwa politycznego (a więc i partie polityczne) są bezpośrednio uwiklane w struktury władzy państwa. To ma konsekwencje. Konkurowanie o władzę i utrzymanie władzy jako cel strategiczny oraz środki, które wiodą do tego, nie dają się, zdaniem Cohen i Arato, podporządkować wzorom normatywnej integracji (chociażby ze względu na dominację administrowania) i wolnej od przymusu komunikacji. Uwikłanie partii w walkę o władzę i sprawowanie władzy nakłada na nie ograniczenia: dążenie do egoistycznych celów raczej rozbija solidarność, podobnie jak konkurencja podmiotów ekonomicznych na rynku wyklucza normatywną integrację (ale wydaje się, iż jest tak jedynie pod Warunkiem, że normy integratji nie obejmują demokratycznych reguł gry). Podobnie udział we władzy ogranicza wolną od przymusu komunikację (nawet wparlamencie swoboda komunikacji podlega ograniczeniom formalnym i czasowym). Krótko mówiąc, bezpo§redni udział we władzy korumpuje ruchy społeczne

i dobrowolne stowarzyszenia, podmywając ich normatywne fundamenty i swob 0,· dę komunikacji. Istnieje jednak jeszcze jeden powód: dla Cohen i Arato Ważny,·• jeżeli nie najważniejszy, jest krytyczny, emancypacyjny i utopijny potencjał.. społeczeństwa obywatelskiego, skupiony na podstawowych prawach: wolności' równości, demokracji, solidarności i sprawiedliwości, a struktury władzy, a zareii; • i partie polityczne, są jednym z adresatów takiej krytyki. .; Czy jednak te argumenty są przekonujące? Wydaje się, że tylko pod warunkiem zawężonego i selektywnego spojrzenia na instytucję partii politycz; · nej. To prawda, że w demokracjach partie rządzące uwikłane są w struktury. władzy, ale partie opozycyjne uwikłane są w nie już w dużo mniejszym stcpniu. Także finansowanie, w jakimś stopniu, przez państwo partii politycznych me czyni z nich tym samym elementu struktury państwa. Wiele stowarzyszeń.' społeczeństwa obywatelskiego korzysta ze wsparcia państwa, bezpośrednio lub . pośrednio (na przykład w formie zwolnień podatkowych). Najważniejszym , jednak argumentem, jak się wydaje, jest fakt, że partię polityczną można . swobodnie powołać do życia, że członkostwo i rezygnacja z członkostwa w niej są. całkowicie dobrowolne i wolne od utrudnień. Ponadto można argumentować, że "!! działalność partii na szczeblu lokalnym czy w podstawowych jednostkach ~ organizacyjnych może być w dużym stopniu wolna od obciążeń związanych :ł z uwikłaniem w sprawowanie władzy i struktury państwa. Dotyczy to zwłaszcza ~ nowych partii, które nierzadko przez długi czas mogą pozostawać nie tylko poza · strukturami władzy wykonawczej, ale i poza strukturami przedstawicielskimi. Jako przykład mogą tu posłużyć partie Zielonych, które nawet po wejściu w struktury przedstawicielskie i struktury władzy zdołały zachować cechy ruchu społecznego i strukturę organizacyjną zdecydowanie odróżniającą je od klasycznych partii. Wreszcie, nierzadkie są przypadki partii cieszących się znacznym . poparciem społecznym, które na przykład ze względu na większościową ordynację wyborczą przez długi czas pozostają poza ciałami przedstawicielskimi lub są w nich niedoreprezentowane: są to między innymi liberalni demokraci· w Wielkiej Brytanii czy Front Narodowy Jeana-Marie Le Pena we Francji. Przy bardziej zróżnicowanym spojrzeniu na partie polityczne okazuje się, że mają one więcej cech, wspólnych z typowymi dobrowolnymi stowarzyszeniami społeczeństwa obywatelskiego niż cech odmiennych, które skłaniałyby do tworzenia nowej kategorii społeczeństwa politycznego mediującego między społeczeństwem obywatelskim a państwem.

Polskie społeczeństwo obywatelskie Państwo

totalitarne a społeczeństwo obywatelskie

do j sieb i zw nani dale uzo: i pr któr total koni szył bąd<

stw' wj' zacj dzói ager sta\\

pow pań!

cji posi konJ całk

i ha tłurr życi

nie, ślad

ik01 nej r częś

poli1 -cz: sześ

W standardowym ujęciu w państwie totalitarnym społeczeństwo obywatelskie nie istnieje. Między jednostką (rodziną) a państwem nie ma instytucji mediujących lub są one całkowicie kontrolowane przez państwo. Państwo dociera

dorc czyr piąt:

ich ~ •ch ~ :za .,

do jednostki albo bezpośrednio, albo za pośrednictwem kontrolowanych przez siebie agend. Sfera pośrednia jednak istnieje (zarówno związki zawodowe, jak i związki twórcze), choć jest zakresowo i ilościowo znacznie uboższa w porównaniu z państwami liberalnych demokracji. Ta sfera pośrednia podlega jednak tak daleko idącej kontroli ze strony aparatu państwowego, że jej instytucje można uznać wręcz za agendy totalitarnego państwa. Jednak całkowita kontrola i przeniknięcie wszelkich struktur społecznych przez państwo jest ideałem, którego w ścisłym sensie nie osiągnęło żadne historycznie istniejące państwo totalitarne. Zresztą z punktu widzenia celów państwa totalitarnego taka całkowita kontrola nie jest ani konieczna, ani nawet pożądana (gdyż drastycznie zmniejszyłaby skuteczność i wydajność takiego państwa). Zapewne dałoby się sporządzić listę typowych sposobów unicestwiania bądź obezwładniania przez państwa totalitarne (lub autorytarne) społeczeństwa obywatelskiego. Ponieważ zastawały one już społeczeństwa obywatelskie wjakimś stanie, pierwszym ich krokiem była po części eliminacja (delegalizacja) organizacji społeczeństwa obywatelskiego, po części kontrola lub nadzór nad nimi, a wreszcie zakładanie własnych organizacji będących jego agendami. Powszechna reglamentacja sfery obywatelskiej unicestwiała jej podstawową cechę: „spontaniczne uspołecznienie". Żadna organizacja nie mogła powstać spontanicznie, z woli jej założycieli, wymagana była zawsze zgoda

na

państwa.

ci;

:m :

.; od :z;

1ry

iu. tie el\.' ub . rm , :na . są . że

'!I

ni. ciu :bu czym. wą

1nti aci, rzy Jne eń­

wej

·em

elsucji

iera

Polskie doświadczenia

Delegalizacja oraz kontrola miały prowadzić do wyeliminowania konkurencji i. konfliktu w sferze publicznej (poza wyjściowym konfliktem z klasą posiadaczy, rozwiązanym przez jej likwidację). I chociaż w praktyce niejawny konflikt i konkurencja były obecne, to jednak ze sceny publicznej zostały one całkowicie usunięte na rzecz ideologii niczym nie zakłóconej współpracy i harmonii. Przez ponad czterdzieści lat rządy komunistyczne ukrywały bądź tłumiły konflikty. Wkładano wiele wysiłku, by przekonać obywateli, że istotą życia społecznego jest bezkonfliktowość (zapewniona przez centralne planowanie, decyzje administracyjne i odgórny podział produktu społecznego). Eliminacja konkurencji i.konfliktu ze sceny publicznej pozostawiła trwałe ślady w świadomości społecznej. Odmienność stanowisk, spór, konkurencja i konflikt-tak charakterystyczne dla publicznego dyskursu, społecznej i politycznej rzeczywistości demokracji - nie znajdują zrozumienia ani uznania u znacznej części Polaków. Trudne okazuje się zaakceptowanie faktu, że w nowym systemie politycznym spór, konkurencja i konflikt są czymś normalnym, więcej nawet -czymś pożądanym (por. Hirschman 1994, s. 203-218). W 1995 roku, a zatem po sześciu latach funkcjonowania demokratycznych reguł gry (od 1989 roku), 73% dorosłych Polaków zgodziło się, że „spory między partiami politycznymi są czymś normalnym", ale co piąty (19%) nie zaaprobował takiej opinii. Ponadto co piąty (19%) zgadzał się z opinią, że „demokracja to przede wszystkim bałagan

i chaos", co można uznać za pośredni wskaźnik braku zrozumienia i akcept cji sporów oraz konfliktów w systemie demokratycznym (por. CBOS 1 Podobne rezultaty otrzymaliśmy w naszym badaniu z października 1995 „Konkurowanie polityków o poparcie i głosy wyborców" za ważne dla nznalo 77% re&-pondentów, a za nie mające znaczenia - 12%; 16% respom!e, tów demokracja kojarzyła się najczęściej z bałaganem. Można zatem powiedzieći że po sześciu latach doświadczeń trzy czwarte Polaków zaakceptowało POdl stawowy strukturalny warunek funkcjonowania demokracji i społeczeństwa obywatelskiego - konkurencję i konflikt - ale co piąty nadal odmawiał mn

uznania.

~

Spontaniczne organizowanie się jest sprzeczne z istotą totalitarnego państwa; Jeśli jednak przyjrzymy się bliżej praktyce w Polsce po 1956 roku, to zobaczy. my, że nie było to takie jednoznaczne. W zasadzie chór przykościelny czy kólkó· zainteresowań (na przykład teatralne) w szkole mogły zostać powołane spon, tanicznie i zachować wewnętrzną swobodę. Kluby inteligencji katolickiej musiały uzyskać pozwolenie na dzialalność, ale w ramach różnych ograniczeń cieszyły się wewnętrzną swobodą. Jednak nawet w przypadku chóru czy kółka teatralnego nie była to taka spontaniczność i swoboda, jaką cieszyły się analogiczne instytucje. w zachodnich demokracjach. Chociażby ze względu na kontekst: zawsze obecne· było potencjalnie poczucie zagrożenia, niepewność, czy aby nie przekroczyło się jakichś granic, co do których nie miało się nawet pewności, jakie one naprawdę· są. Był to rodzaj nie zawsze widocznego, a może i nieuświadamianego, ciśnienia, które działało deforrnująco, obawa, że kraś kiedyś może to jakoś przeciw nam, 'I czy naszym kolegom, wykorzystać itp. Podobnie było z dobrowolnością członkostwa. W niemal wszystkich organizacjach członkostwo w latach 1956-1989 było dobrowolne. Ale znaczenie· tej dobrowolności było inne niż w krajach demokratycznych. Wypaczała ją na • przykład motywacja. Do organizacji często wstępowano nie ze względu na ich · cele, by wspólnie czegoś dokonać, ale ze względu na inne dobra. Do partii komunistycznej (PZPR) wstępowano ze względu na karierę zawodową, bo było to dobrze widziane itp. Nie można jednak wykluczyć autentycznej dobrowolności w przypadku organizacji zawodowych, towarzystw naukowych, regionalnych towarzystw kulturalnych czy naukowych, klubów sportowych, harcerstwa, choć i tu mogło się zdarzyć, że wstępowano także z innych względów niż sama . organizacja (bo na przykład jakiekolwiek członkostwo było mile widziane pizez · „władze"). I, podobnie, nie musiały to być motywy świadome. W interesie pańr ewa totalitarnego leżało popieranie orgarńzowania się obywateli pod jego nadzorem, bo wówczas łatwiej było ich kontrolować. W rozważaniach nad społeczeństwem obywatelskim nie można pominąć cezury, jaką w Polsce stanowił rok 1956; o możliwościach, jakie on stworzy~ wspomnieliśmy już wcześniej i jeszcze do nich powrócimy. Rok 1976 stanowił kolejną cezurę: powstała jawna (w przeciwieństwie do utajnionej) i zinstytu· 10

Por. przypis 21, s. 91.

o I

o

s

o i•

z \1

g il j(

b

z n z a

p z. \I

1 d z p n

o n g

s ~

cjonalizowana (KOR) opozycja, działająca nieprzerwanie w dłuższym okresie, co w Europie Wschodniej stanowiło wówczas całkowicie nowe zjawisko, Jatach 1976-1980 powstawało coraz więcej jawnie działających organizacji opazycyjnych o bardzo różnym charakterze: partie polityczne - jak KPN, przedsięwzięcia edukacyjne - jak Latający Uniwersytet, wolne związki zawodowe itp. Składały się one w sumie na polski ruch opozycji demokratycznej, pewnym sensie kulminacją tego procesu i kolejną zmianą jakościową było powstanie i działalność Solidarności w latach 1980-198 L I wreszcie trzeci okres, lata 1982-1989, to czas stanu wojennego i ostatecznego rozkładu systemu realnego socjalizmu w Polsce, W okresie względnej liberalizacji, w latach 1956-1958, odrodziło się wiele organizacji zlikwidowanych bądź drastycznie przekształconych w latach !949-1955. Dotyczyło to zwłaszcza towarzystw regionalnych, kulturalnych i zawodowych, Wiele organizacji po 1956 roku rozpadło się lub gruntownie się odnowiło. Nie znaczy to, że odrodzone bądź odnowione po 1956 roku organizacje stały się autonomiczne. Nadal podlegały kontroli państwa i wciąż dotyczyły ich ograniczenia, o których już była mowa, Zaszły jednak co najmniej dwie ważne dla ich funkcjonowania zmiany. Zakres kontroli i interwencji ze strony państwa był zdecydowanie mniejszy w porównaniu z okresem 1949-1955, a zatem zakres ich wewnętrznej swobody stal się większy. Wiele jednak wówczas zaleźalo od gotowości ich władz (czy szerzej elit) do podporządkowania się kontrolnym instancjom partyjno-rządowym lub nawet gotowości do wychodzenia naprzeciw ich oczekiwaniom. Po drugie, zmienił się kontekst ich działania na niewątpliwie bardziej swobodny, pozbawiony atmosfery bezpośredniego zagrożenia czy zastraszenia. Wynikiem obu zmian było zróżnicowanie się organizacji ze względu na gotowość podporządkowania się czy wręcz współpracy z władzami nadzorującymi. Na tym między innymi polegała różnica między na przykład PTS a PTNP czy między klubami inteligencji katolickiej a PAX-em. Zatem organizacje społeczne, a więc i społeczeństwo obywatelskie, chociaż pod kontrolą, funkcjonowały. Nawet jeżeli wykluczymy organizacje o jednoznacznie politycznych czy ideologicznych celach, to i tak pozostawało ich wystarczająco dużo. Jakie były rezultaty ich funkcjonowania w latach 1956-1976? Zanim podejmiemy próbę odpowiedzi na to pytanie, konieczna jest krótka dygresja. Ciągle jeszcze można mieć powody do fascynacji Solidarnością, która z nielicznych grup działaczy wolnych związków zawodowych, wspomaganych przez działaczy demokratycznej opozycji, przekształciła się najpierw w ogromny ruch społeczny, a następrńe w ciągu roku, od września 1980 roku do września 1981 roku, dokonała pełnej instytucjonalizacji. Nie wolno zapominać o rzeczach oczywistych: ogromna mobilizacja w początkowej fazie była możliwa dzięki nagromadzonemu potencjałowi sprzeciwu wobec jednego, dobrze zlokalizowanego przeciwnika (wroga): państwa partii komwristycznej. Ale nie wszystkie cechy Solidarności i zjawiska z lat 1980-1981 można wytłumaczyć uogólnioną negatywną reakcją na kilkadziesiąt lat realnego socjalizmu (której motywy były

w w

on, aly się

nie leje cne się 'i'dę

nia,

am, -i,

dch ~nie·

l

na

ich ortil oto ości

ych hoć

mia,

rzez

esie iego inąć 'Zył,

)Wił

ytu-

zakorzenione w biografiach) czy, posługując się terminologią lat dziewi ' dziesiątych, rządów partii komunistycznej, Ruch społeczny, a i związek Solidarność, nie powstał w wyniku loka!nei spontaniczności. Potencjał działania istniał, ale impuls i instrukcje, na pny, kład jak założyć zakładowe kolo Solidarności, musiały często przychodzj z zewnątrz. Na szczęście istniały zasoby ludzkie i sieci komunikacji, dzięki którym możliwe było zbudowanie w ciągu paru miesięcy wielomilionowej sprawnej instytucji. Po drugie, instytucjonalizacja Solidarności miala szczególne' cechy: dbanie o demokratyczność procedur, wysoki poziom partycypacji i inno~ wacyjność, mające zapewnić nie tylko formalną, ale także rzeczywistą dernokra' cję w budowaniu i funkcjonowaniu związku. Znalazło to wyraz w wieloszczeblowych, skomplikowanych i czasochłonnych procedurach wyborczych, które' jednak były akceptowane ze zrozumieniem, a nierzadko wręcz celebrówane,, Trwała wreszcie praca, często ciągnąca się miesiącami, nad statutami komisji zakładowych, w których miały zostać sformułowane i zapisan.:; procedl'ry, rzeczywiście gwarantujące ducha demokracji i partycypacji. , Tym fragmentem o Solidarności celowo poprzedziliśmy odpowiedź na pytanie, jakie były rezultaty funkcjonowania w latach 1956-1976 organizacji, które, gdyby funkcjonowały w krajach demokratycznych, można byłoby określić· mianem społeczeństwa obywatelskiego. Pomijamy tutaj rzeczowe rezultaty ich, działań w tym okresie: tysiące imprez kulturalnych (rozrywkowych) zorganizowanych przez towarzystwa kulturalne czy sesji naukowych przygotowanych przez towarzystwa naukowe, wypoczynek dla setek tysięcy młodzieży zor• ganizowany przez harcerstwo. Interesuje nas tu pytanie, czy organizacje te wytwarzały kapitał społeczny, a więc - stosując terminologię Putnarna - siec~ normy i zaufanie społeczne. W wielu wypadkach członkowie tych organizacji byli członkami jedynie w sensie nominalnym: zapisali się, płacili składki, a gdy już , musieli, to na zebraniach czy spotkaniach byli obecni jedynie ciałem, a nie dnchem. Jaka jednak była skala tego zjawiska? Trudno odpowiedzieć na ro pytanie. Zapewne rożna w zależności od typu organizacji: w związkach zawodowych pewnie niemała, w . klubach inteligencji katolickiej zapewne niewielka. W sumie jednak skala nominalnego członkostwa była znaczna, jeżeli weźmiemy pod uwagę motywacje i okoliczności stawania się członkiem oraz znaczny zakres fasadowej działalności i jej biurokratyzację, a wszystko to nie z sprzyja autentycznemu, zaangażowanemu uczestnictwu. W takich sytuacjach , o żadnym kapitale spolecznym nie może być mowy. Ale czy nie można by mówić o wytworzeniu przez nie sieci poziomych powiązań? Bardzo wątpliwe. Przede wszystkim dlatego, że poziomych powiązań władze komunistyczne obawiały się i je tępiły. Jeżeli jakieś powiązania powstawały, to raczej o charakterze klikowym, a nie jawnej, wzajemnej, mającej ponadosobisty charakter współpracy. Pierwsze autentyczne poziome sieci współpracy zaczęły powstawać dopiero w latach 1976--1980 i 1980-1981. Stanowiły je na przykład struktury opozycyjne (pomocowe, wydawnicze, samokształceniowe), a potem komitety porozumiewawcze czy tzw. struktury poziome w obrębie PZPR. Trudno też o okresie 1956-1976

1

I

-O

j•

D

t

t: z

"y

f; c i

ji n

n s

~

p c z

n

n

o

h

~

p

o

ll

p

si li

((

n

tf

n

je R

zo, /Ch ' :or-

te ~ci,

)Yli-· już

nie to >eh

me

teli ,raz nie · ach • .vić

ede się /ltl,

sze ach nocze

n6

ł

J!lówić w odniesieniu do większości organizacji o nonnatywnej integracji czy non:nach wspólpracy, lojalności. Dominującym klimatem był raczej pragmatyzm i oportunizm. Trudno też mówić o zaufaniu społecznym, bo dominowała wzajemna obojętność i nieufność 11 • Niedanno przecież, mimo ogromnego wówczas stopnia społecznego zorganizowania, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych powszechnie diagnozowano społeczną atomizację: członkowie jednej organizacji byli sobie nawzajem obcy (por. Nowak 1979). Istniała jednak dziedzina, którą trudno „podciągnąć" pod Putnamowskie kategorie kapitału społecznego, a w której organizacje lat sześćdziesiątych i siedemdzieslą­ tyeh mogły być produktywne, wytworzyć jakiś rodzaj kapitału: oswojenie się z demokratycznymi procedurami wewnątrzorganizacyjnymi i retoryką demokracji. We wszystkich tych nieautonomicznych organizacjach odbywały się jakieś wybory. Oczywiście, procedury te były często, a w wielu organizacjach wyłącznie fasadą dla z góry ustalonych rezultatów. Tak bywało, gdy wewnątrzorganiza­ cyjne wybory, przy całym demokratycznym rytuale, dawały z góry oczekiwane i „zaplanowane" w odpowiednich komitetach partii rezultaty. Mimo wszystko jednak nawet takie wybory dawały wyobrażenie o prawdziwych demokratycznych wyborach oraz wiedzę o tym, jak można by je przeprowadzić. Stąd, być może, gdy od jesieni 1980 roku w Solidarności przeprowadzanie wyborów stało się realne, wiedza już była, a pamięć o niedobrych doświadczeniach przeszłości wzmacniała upór i dążenie, by to, co miało być demokratyczne, było rzeczywiście prawdziwie demokratyczne. To było źródło, z którego brała się, przynajmniej po części, proceduralna inwencja na zebrani.ach wyborczych i w ciałach decyzyjnych związku, a także cierpliwość i zrozumienie dla prawdziwej demokracji. O narodzinach autentycznego społeczeństwa obywatelskiego, autonomicznego wobec państwa i zdolnego do generowania kapitału społecznego, można mówić dopiero od lat 1976-1980. Powstałe wówczas różnorodne instytucje opozycji demokratycznej stanowiły przełom tak we wzorach, jak i w skali działania społecznego w porównaniu ze wszystkim, co można było zaobserwować w Polsce od 1949 roku. Nowe instytucje nie powstały naturalnie w zupełnej próżni, opierały się na sieci już wcześniej istniejących kontaktów, przeważnie o charakterze środowiskowym, towarzyskim, i korzystały ze wsparcia takich instytucji jak kluby inteligencji katolickiej czy struktury Kościoła katolickiego. Przede wszystkim instytucje opozycji demokratycznej stworzyły autentyczne sieci wzajemnych kontaktów i współpracy między opozycyjnymi grupami działającymi lokalnie, regionalnie, a nawet w skali całego kraju. Te sieci kontaktówprzyczyuily się najpierw do sukcesu strajków w sierpniu 1980 roku, a następ­ nie' do szybkiego powstania kół i struktur Solidarności w calym kraju jesienią tego samego roku. Struktury demokratycznej opozycji byly też niewątpliwie normatywnie zintegrowane: nonny solidarności, wolności, sprawiedliwości

11 Nie można oczywiście wykluczyć istnienia wąskich kręgów wzajemnego zaufania, ale jest to jakościowo inne zjawisko w porównaniu z zaufaniem społecznym. na które taki nacisk kladzie

Robert D. Pmnam.

nie tylko spajały wewnętrznie różne grupy, ale stanowiły też podstawę międzyo · grupowych solidarności i współpracy". Były wreszcie generatorem zaufania społecznego, bo opierały się przede wszystkim na zaufaniu do drugiego . człowieka. Zaufaniu tym trudniejszym, że okazywanym w sytuacji świadomości · zagrożenia przez aparat ścigania państwa, które wykluczało legalizację działań · opozycji demokratycznej. Solidarność przejęła sieci kontaktów po opozycji demokratycznej i zbudowała własne sieci kontaktów poziomych. Inaczej wyglądał problem nonnatywnej integracji: oprócz solidarności i opozycji w stosunku do państwa realnego socjalizmu dominowały w Solidarności tradycyjne wartości patriotyzmu (nacjonalizmu), religijności i antykomunizmu. Wartości i normy demokratycznej opozycji nie stały się dominujące (por. Touraine i in. I 989): Pozostały charakterystyczne dla węższych grup i kręgów wewnątrz związku, co miało się okazać w ewolucji Solidarności po 1989 roku. Lata 1980-1981. wy generowały pewien kapitał zaufania społecznego, który znacznie stopniał w latach 1982-1989, częściowo pod wpływem represji w latach 1982-1986," a częściowo pod wpływem zniechęcenia i apatii po załamaniu się nadziei. wzbudzonych w latach 1980-1981 (wprowadzenie stanu wojennego w grudniu. 1981 roku i jego następstwa). Okresu 1982-1989 nie da się opisać w sposób jednoznaczny. Z jednej strony1 była to kontynuacja zjawisk z lat 1976-1981, jednak w dużo trudniejszych· warunkach zewnętrznych (represje w latach 1982-1986), z drugiej strony, poza skalą represji, nie pojawiły się w tym okresie żadne nowe jakościowo zjawiska, hanmjące bądź promujące zaczątki społeczeństwa obywatelskiego. , Rewolucyjne zmiany przyniósł natomiast rok 1989. System demokratyczn~; zniósł bariery rozwoju społeczeństwa obywatelskiego; nastąpił upadek, transformacje (głębsze lub płytsze) lub co najmniej przystosowanie się dawnych· organizacji do nowych warunków. Nastąpiła także zmiana skali: we wszystkich sferach i na terenie całego kfaju możliwy stał się rozwój struktur społeczeństw · obywatelskiego. Pojawił się także trzeci nowy czynnik: gwałtownie poszerzył si obszar możliwych autentycznych zaangażowań jednostek (ua przykład zawo . wych, w gospodarce i usługach), co niekoniecznie sprzyjało instytucjom społeczeństwa obywatelskiego. Istnieje zgoda co do tego, że fenomen polskiego społeczeństwa obywatels' kiego w formie opozycji demokratycznej w latach 1976-1989 był zjawiskie wyjątkowym i jakościowo nieporównywalnym z innymi krajami Europy Wschod. niej. Stwierdzają to parokrotnie w swojej książce Linz i Stepan (1996, s. 262, po· też s. 7, 245, 352): ,;z porównawczej i teoretycznej perspektywy, moraln i organizacyjny styl polskiej opozycji zapewnił Polsce awangardową pozycj w Europie Wschodniej. Zasadnicza różnica między Polską a wszystkimi inny .

---···-Na temat nonnatywnej integracji opozycji demokratycznej i jej związk.6\l1 z dzialani w perspektywie teoretyez.nej grup etosowych por. Szawiel 1982. Problem specyfiki poJskieg 12

społeczeństwa obywatelskiego i jej konsekwencji dla transformacji ustrojowej podejmują JuanJ. · i Alfred Stepań (por. 1996, rozdz. 16: AuJhoritarian Communism, Ethical Civil Svciety, · Ambivalent Political Society: Polami). ·

k

k ~

u

Sj

k

z

n

fcji

lf'JJku lŚci

my 19);.

J(rajami Europy Wschodniej polegała na niezwykłych «horyzontalnych związ­ kach w obrębie społeczeństwa obywatelskiego»". Trzeba dodać, że to właśnie wtym moralnym i organizacyjnym stylu opozycji w Polsce cytowani autorzy upa1r11ją przyczyn polskich problemów z konsolidacją demokracji po 1989 roku.

Tendencje

długookresowe

- hipotezy

U progu lat dziewięćdziesiątych, gdy możliwe stało się nieuprzedzone spojrzenie, powszechna była jednak diagnoza słabości społeczeństwa obywatelskiego w krajach Europy Wschodniej, nie wyłączając Polski, w porównaniu i państwami o długiej tradycji demokratycznej (por. Lipset 1994, s. 13-14). Analizując stan społeczeństwa obywatelskiego w kilka lat po rozpoczęciu demokratycznej transformacji oraz diagnozując jego słabości czy rozczarowanie tempem rozwoju i jego jakością. nie można pominąć czynników działających wdługim okresie. Przede wszystkim nie sposób pominąć tego, na co taką uwagę 2wracał Putnarn, mianowicie tradycji obywatelskiego zaangażowania. I to zarówno tych bardzo dawnych Geżeli zaakceptujemy argumentację Putnama, to tradycje nawet sprzed kilkuset lat mogą mieć widoczny wpływ na teraźniejszość), jak i późniejszych. Je.~liby chcieć iść śladem Putnarna, to trzeba by prześledzić tradycje obywatelskiego zaanga7..owania w Polsce co najmniej w XVII i XVIII wieku, do 1795 roku, i spróbować określić „kapitał", jaki Geżeli jakikolwiek) te tradycje zostawiły po sobie. W tym kontekście warto byłoby zapewne zwrócić uwagę na społeczne zaplecze odrodzenia ducha obywatelskiego w drugiej poIowie XVID wieku i jego dziedzictwo. W krótszej perspektywie interesujące byłoby prześledzenie inicjatyw patriotycznych i obywatelskich w drugiej połowie XIX wieku w Polsce rozbiorowej. że te tradycje miały znaczenie, to nie ulega wątpliwości. Zapewne tam mają korzenie wielokrotnie potwierdzane różnice w aktywności obywatelskiej po 1989 roku między terenami byłej Galicji a byłym zaborem rosyjskim. W kształtowaniu wzorów obywatelskiego zaangażowania miał także udział krótki okres Polski międzywojennej. Jeżeli tradycje mają długie trwanie i długotrwałą efektywność gdzie indziej w świecie, to dlaczego nie miałyby ich mieć w Polsce? Kolejny czynnik, który należałoby wziąć pod uwagę, odnosi się do struktury społecznej. Chodzi o rÓlę rodziny w Polsce. Tradycyjnie zwraca się uwagę na siłę polskiej rodziny i jej wyróżnioną pozycję jako najważniejszej grupy odniesienia dla jednostek, nie zagrożonej przez konkurencję ze strony innych grup bądź instytucji. Ta pozycja rodziny ma w Polsce uzasadnienie historyczne. W okresie zaborów, a zwłaszcza po 1864 roku, rodzina polska spełniała nie tylko normalne funkcje wychowawcze, ale także przekazywała wartości, tradycje kulturalne, wiedzę o przeszłości narodu, kultywowała język polski i wiarę katolicką. Pełniła więc dodatkowo funkcje, których nie spełniały lub w których jej nie wspierały instytucje edukacyjne (po 1864 roku do końca zrusyfikowane). Okres zaborów zatem dodatkowo umocnił polską rodzinę. Wyniki badań systematycznie plasują rodzinę i więzi rodzinne na pierwszym miejscu w systemie odniesienia jednostek.

Około 70% dorosłych Polaków źyje w związkaćh małżeńskich (w Stana Zjednoczonych 54%). Czy jednak polskie społeczeństwo jest społeczeństwe. familistycznym, -o niskim stopniu zaufania społecznego (low-trust famiłis ' society w terminologii Fukuyamy)? To bardzo prawdopodobne. W taki· przypadku Polska- wraz z Włochami, Francją i Hiszpanią- należałaby do jedne grupy krajów. Pozostaje jednak pytanie, w jakim stopniu silna pozycja rodzin i silne więzi rodzinne wpływają na charakter szerszych więzi społecznych. Ni' wydaje się, aby pod tym względem sytuacja w Polsce była porównywa] z sytuacją na Południu Włoch, z ich „amoralnym familizmem". Społeczna gene · polskiej rodziny wskazuje jednak, źe polska odmiana familizmu może stanoWi barierę dla tempa rozwoju i jakości społeczeństwa obywatelskiego. Według spisu z 1931 roku 61 % wszystkich Polaków żyło wówczas w rodzinach utrzymującyc~ się z pracy w rolnictwie: 52% w rodzinach utrzymujących się z samodzielnyc. gospodarstw, a 9% - w rodzinach robotników rolnych (por. „Mały Roc · Statystyczny" 1939, s. 30). Ze względu na strukturę społeczną współczesn polska rodzina wywodzi się w większości z rodzin chłopskich. Co to oznacz w sensie socjologicznym? Tradycyjna rodzina chłopska odznaczała się pew ną zamkniętością, nadrzędnością własnego interesu gospodarczego - wz · Dianą tym, źe wszyscy jej członkowie stanowili równocześnie jedną jed nostkę gospodarczą - oraz samowystarczalnością. Charakteryzowała się t nieufnością i podejrzliwością wobec sąsiadów. Te cechy związane były z ogó · nie raczej wysokim poziomem konfliktowości i wzajemnych niesnasek na w ' polskiej. Taki, zdetenninowany strukturą społeczną, charakter rodziny w Po scenie stanowił dobrej podstawy dla społeczeństwa obywatelskiego. Chłop poi · był podejrzliwy, nieufuy, w specyficzny sposób chytry. Nie zamierzamy oczywiście, demonizować chłopskiej rodziny. Można wskazać wiele jej pozytywr nych cech: przyzwyczajenie do ciężkiej pracy, uczciwość, rzetelność, wytrwało i odporność na przeciwności losu, poczucie godności (honor) itp. Ale z punktu widzenia wytwarzania zadatków na cnoty sprzyjające budowie społeczeństw ' obywatelskiego i społecznego kapitału nie była to na pewno wymarzon~ instytucja", Drugi czynnik strukturalny odnosi się do często odnotowywanej obserwacji o charakterystycznym dla społeczeństwa polskiego resentymencie. Wedle określenia Maxa Schelera (1997, s. 33-34): „Resentyment - to duchow. samozatrucie, które ma ściśle określone przyczyny i . skutki. Jest to trwał nastawienie psychiczne, które rodzi się, kiedy określone odruchy uczuciow i namiętności - same przez się normalne i zasadniczo wchodzące w skład ludzkie.f natury - ulegają systematycznie stłumieniu i nie zostają rozładowane, pociągają()' za sobą pewne trwałe skłonności do określonego rodzaju złudzeń co do warto&c\ i odpowiadających im sądów wartościujących. Odruchami uczuciowymi i na, miętnościami, które przede wszystkim wchodzą tu w grę, są: mściwe uczuci!!' i odruch zemsty, nienawiść, złośliwość, zazdrość, zawiść, szyderstwo". Z na~ 13 Taką charakterystykę

cWopskiej rodziny przekazują świadectwa literackie i pamiętnikarskie:

szego punktu widzenia istotna jest obserwacja Schelera, że zjawisko resentymentu zakorzenione jest w strukturze społecznej. Wymieniane przez niego uczucia przekształcają się w resentyment, kiedy nie towarzyszy im reakcja, która wnaturalny sposób powinna z nich wypływać: uczucie zemsty potwierdzone mściwym czynem, zazdrość potwierdzona sceną zazdrości, nienawiść prowadzą­ ca do wyrządzenia krzywdy. Nie dzieje się tak, kiedy takie niejako naturalne reakcje hamuje świadomość własnej słabości bądź bezsilności: „Skoro uczucie !llściwe z istoty swej opiera się od początku na zahamowaniu pierwszej reakcji odrllchowej przez poczucie własnej bezsilności, zatem tkwi w nim też tendencja do dalszego powstrzymywania i tłumienia tej reakcji. [... ] Ale istotne jest też wtym uczuciu, że urażony i urażający zostają do pewnego stopnia zrównani. [... ] socjologii wynika stąd ważne twierdzenie, że ów dynamit duchowy gromadzi się tym bardziej, im większa zachodzi różnica między prawną pozycją i publicznym prestiżem grupy, które zależą od ustroju politycznego lub «obyczaju», afaktycznym układem sił. [„.] W demokracji nie tylko politycznej, ale talcie społecznej, zmierzającej do równości majątkowej, nikły byłby przynajmniej resentyment społeczny. Ale byłby on też - i był rzeczywiście - nikły na przykład w społeczeństwie kastowym, jakie istniało w Indiach, lub w społeczeństwie 0 wyraźnym podziale stanowym" (tamże, s. 40-41). W dziejach struktury społecznej w Polsce można wskazać dwie sytuacje, które mogły być przyczyną resentymentu. Pierwsza dotyczy stosunków między cltlopami a szlachtą, kiedy to upokorzenia, szykany, wyzysk ze strony dworu spotykały się ze świadomością bezsilności i podległości po stronie chłopów. Tego strukturalnego stosunku nie osłabia jego uzasadnienie stanowe, co według Schełera powinno zapobiegać resentymentowi. System stanowy w Europie nigdy nie był szczelny i nie miał tak mocnego uzasadnienia religijnego jak system kastowy w Indiach. Chrześcijaństwo w ostatecznej instancji zawsze akcentowało równość wszystkich ludzi wobec Boga. Ale nawet kiedy pominiemy okres dominacji struktury stanowej, ostatecznie zlikwidowanej w Polsce dekretami uwłaszczeniowymi z 1863 roku (rząd powstańczy) i 1864 roku (dekret carski), to stosunki bezsilnej zależności chłopów od szlachty trwały po 1864 roku wystarczająco długo, by zrodzić całe pokłady resentymentu. Relacja chłopi-szlachta -mimo zmian w formach, zakresie i intensywności trwała aż do roku 1939. Po roku 1945 została zastąpiona przez jakościowo zupełnie odmienną, ale strukturalnie analogiczną relację „my-oni": upokorzenia, wyzysk, niesprawiedliwość doznawane przez „nas", spotykały się z poczuciem bezsilności w stosunku do „nich": rozmaitych struktur i funkcjonariuszy komunistycznego państwa. Druga taka sytuacja to zróżnicowanie strukturalne w obrębie stanu szlacheckiego. Przysłowiowego „pana na zagrodzie równego wojewodzie" dzielił nieskończenie wielki dystans wobec bogatych i mających władzę możnowładców (a przecież także „braci szlacheckich"). Był on ich klientem, narażonym na afronty, szykany, upckorzenia, które musiał przełknąć w poczucin swojej faktycznej niższości i słabości. Tu trudniej byłoby wskazać drogi transmisji i strukturalnej trwałości tego źródła resentymentu, ale - sądząc z jego znacznego rozpowszechnienia

w

·;

vacf

1edle

;ająq:

tości;

i na' mci~ ~ na~

w śródowisku polskiej inteligencji - niełatwo jest oprzeć się wrażeniu, że j · drogi transmisji musiały jednak istnieć. Zbyteczne jest rozwodzenie się nad· negatywnymi, niszczącymi skutkami resentymentu dla struktur społeczeństwa obywatelskiego. , Zarówno polski farnilizm,jak i resentyment jako źródła słabości społeczeńst~; wa obywatelskiego (stosunkowo słabej dynamiki jego rozwoju i jakości po 1989, roku) mają tu status jedynie wstępnych hipotez, które należałoby pogłębić ora71 zweryfikować na materiale historycznym i współczesnym. Nie można przy tym' wykluczyć, że w wyniku takiej weryfikacji obie hipotezy mogłyby okazać sięc chybione.

Ustalenia empiryczne W Polsce „realnego socjalizmu", w latach 1956-1989, poważni socjologo, wie nie badali stowarzyszeń obywatelskich w stylu analiz Putnama. Nie liczyli. amatorskich chórów, klubów sportowych, drużyn piłkarskich., klubów omitolo„ gicznych, organizacji zawodowych itp. Nie liczyli też, na ilu mieszkańców przy„ pada! jeden klub sportowy w poszczególnych regionach, jak czynił to Put:nam; · Nie zajmowali się poziomem przynależności do organizacji młodzieżowych,. partii politycznych czy związków zawodowych. I mieli po temu uzasadnione powody. Przede wszystkim nie bardw można było wszystkie te organizacje · nazywać stowarzyszeniami obywatelskimi z przyczyn, o których już była mowa. Aby je krótko przypomnieć: stowarzyszenia obywatelskie zakładają dobrowolność członkostwa, motywacje związane z ich celami, spontaniczność i auto- · nomiczność działania. Dobrowolność w latach 1956-1989 była często wątpliwa. Wprawdzie formalnie przynależność nie była sprawą przymusu, ale w konkret- . nych sytuacjach wielu ludzi mogło się czuć (i prawdopodobnie czuło się) zmuswnych do członkostwa w partii, związku zawodowym czy organizacji młodzieżowej. Podobnie, motywacje nie były jednozuaczne: często dominowaly nie chęć działania na rzecz celów organizacji, ale oportunizm i nadzieja na uboczne korzyści. Jakie były proporcje tych motywacji, tego nigdy już się nie . dowiemy. Wreszcie - organizacje nie były niezależne: były nie tylko kontrolowane, ale nierzadko także sterowane odgórnie. Dotyczyło to nie tylko partii czy związków zawodOwych, lecz również klubów sportowych czy ornitologicznych. Także badanie stopnia uczestnictwa w organizacjach mijało się z celem. · Wiadomo, że było duże, bo organizacje nastawione były na masowe uczestnictwo i nominalnie miały miliony członków. Tylko że taka informacja nie byłaby dobrym wskaźnikiem żadnych interesujących socjologicznie cech. Nie upoważ­ niałaby też do porównań z krajami Zachodu. W żadnym razie nie chcemy przez to powiedzieć, że członkostwo było czysto fasadowe: członkostwo, nawet nomina!- · ne, zawsze miało konsekwencje, tyle tylko że w ówczesnych warunkach mogło ono być i budujące, i demoralizujące. Badanie skutków różnych typów członkost„ · wa byłoby frapującym tematem badawczym, tyle tylko że wówczas nie można było pizep'rowadzać tego rodzaju badań. ·ł

']]~

i

kllj

Fn

kn by

z>

W!

mi mi im

Dlatego socjologowie musieli sobie radzić, i radzili sobie, na inne sposoby przynależności do dobrowolnych stowarzyszeń. Takim sposobem ~yło badanie subiektywnej ważności różnych grup i instytucji społecznych dla jednostki. Podsumował to w swoim słynnym eseju Stefan Nowak (por. 1979). okazało się, że w latach siedemdziesiątych najważniejsze dla Polaków były J1)dzina i więzi rodzinne oraz przyjaciele i więzi przyjacielskie, potem długo, d]ugO nic, a następnie tylko naród. Ów brak „środka" Nowak określił mianem różni socjologicznej": „[ ... ] pomiędzy poziomem grup pierwotnych a pozio"P narodowej społeczności istnieje - z punktu widzenia identyfikacji ludzi mem i ich emocjonalnego zaangażowania - rodzaj próżni socjologicznej. Gdybyśmy chcieli naszkicować «gigantyczny socjogram» oparty na ludzkich poczuciach grupowej więzi i identyfikacji, to tak pojęta społeczna struktura naszego kraju jawiłaby się jako «federacja» grup pierwotnych, rodzin i grup opartych na przyjaźni, zjednoczonej w narodowej wspólnocie z bardzo słabymi innymi typami więzi pomiędzy tymi dwoma poziomami" (tamże, s. 160, wyróżnienia aurora). Brak w skali masowej identyfikacji z organizacjami i instytucjami sytuującymi się między rodziną a narodem Nowak tłumaczył następująco: „[.„] ludzie nie posiadają poczucia dostatecznego wpływu na sprawy dziejące się w instytucji, w której pracują lub do której należą, czują się w nich «wyalienowani», nie mając poczucia uczestnictwa w określaniu jej działań. [...] instytucje są często postrzegane jako nieprzyjazne, niechętne, nierzetelne, a czasem wręcz zagrażające" (tamże, s. 161). W latach siedemdziesiątych był to jedynY sposób pokazania na forum publicznym negatywnych konsekwencji kontroli przez totalitarne państwo instytucji sfery pośredniczącej między rodziną a narodem.

nit badanie

~0'

~li

.Jo•. 'Cf· llTu

eh, me tje .va. ·ol- . 1W. .va.

ret- . lię)

Stan społeczeństwa obywatelskiego

1cji ały

na nie int·

rtJi CZ· . ~m.:

:wo łby ·aż-

l

Najogólńiejsze wskaźniki stanu. społeczeństwa obywatelskiego i wielkości w Polsce po 1989 roku nie dają podstaw do optymizmu. Frekwencja w wyborach parlamentarnych i prezydenckich w latach 1989-1995 - najważniejszy przejaw obywatelskiego zaangażowania w systemie demokratycznym - wahała się w granicach 42-68%, ale w wyborach parlamentarnych była niższa średnio o około dwudziestu punktów procentowych w porównaniu z krajami Europy Zachodniej. Aktywny udział w kampanii wyborczej, w postaci wspierania jakiegoś polityka lub partii, miało za sobą 19% badanych, ale jeśli pominiemy „podpisanie poparcia" lub „udzielenie wsparcia finansowego", a więc działania nie wymagające własnej inicjatywy, a weźmiemy pod uwagę działania rzeczywiście wymagające osobistego zaangażowania (rozdawanie mateńałów, zbieranie podpisów lub pieniędzy), to ten odsetek spada do 4 14• Czy to mało, cey dużo? W liczbach bezwzględnych 4% równa się l, 12 mln ludzi -liczba imponująca. Badania przeprowadzone w innych krajach wykazały, że na przykład kapitału. społecznego

to

1al'gło JSt·

żna '

1I

" Dane z badania IS 1995; por. przypis 21, s. 91.

w Stanach Zjednoczonych nieodpłatnie zaangażowanych w pracę na rzec partii politycznych było 5% hadanych, w Kanadzie 4%, w Niemczech 3% a w Wielkiej Brytanii 2% (por. World Va/ues Survey 1990, cyt. za: Lipset 1996 s. 279). Dane te nie są bezpośrednio porównywalne z polskimi, bo w badaniu I! 1995 pytano o zaangażowanie we wszelkich kampaniach wyborczych, poza ty nie pytaliśmy, czy było ono odpłatne, czy też nie. Można jednak sformułować ostrożny wniosek, że zaangażowanie Polaków w wyborcze kampanie polityczn nie odbiega znacząco od zaangażowania innych, demokratycznie rządzącycl\ się nacji. .1 Ważnym wskaźnikiem obywatelskiego zaangażowania jest zaangażowanie na rzecz lokalnej wspólnoty. Na pytanie, „Czy osobiście Pan(i) coś zrobił(a), abJi wpłynąć na poprawę sytuacji w swej miejscowości?" pozytywnie odpowiedziało, 9% badanych. A zatem niemal co dziesiąty Polak, w swoim przekonaniu, zrobQ. coś na rzecz swojej lokalnej wspólnoty. , Nie bez znaczenia jest także fakt, jak ważne dla jednostkowej tożsamości' jest obywatelskie zaangażowanie. Otóż 2,7% dorosłych Polaków za ważne dla własnej tożsamości uznało bycie „c·złonkiem towarzystw, stowarzyszeń". Zatem dla około 750 tys. w jakiś sposób istotne, znaczące jest bycie członkiem dobrowolnej organizacji o statusie towarzystwa". Istotnym składnikiem kapitału społecznego jest zaufanie społeczne. Czy Polacy przejawiają zaufanie do swoich współziomków? Ze stwierdzeniem, że „można ufać większości ludzi" zgadza się 9% Polaków. Odsetek ten w zasadzi.<; . nie zmieniał się w łatach 1992-1993 (por. PGSS 1996). Z identycznym :;: stwierdzeniem zgodziło się w 1993 roku 37% Amerykanów (por. Putnam 1996, : s. 20). Tutaj dopiero uwidacznia się różnica między społeczeństwem o wysokim i niskim poziomie kapitału społecznego. W stosunkach między Polakami dominuje brak zaufania; pierwszą reakcją jest z reguły nieufuość połączona z ostrożnością. Ważną formą społecznego kapitału są również więzi sąsiedzkie. W 1993 roku 73% Polaków spotykało się ze swoimi sąsiadami w celach towarzyskicli częściej niż raz w roku (por. PGSS 1994). Na identyczne pytanie o spotkania towarzyskie z sąsiadami „częściej niż raz w roku" twierdząco odpowiedziało 61 % Amerykanów (por. Putnam 1996, s. 20). Niestety ponownie, ze względu na inną strukturę zamieszkania i zwyczaje związane z towarzysk.ością, odpowiedzi nie są bezpośrednio porównywalne. Polacy wprawdzie podtrzymują więzi sąsiedzkie (nie mamy danych na temat jakości tych więzi), ale generalnie do innych osób nastawieni są nieufnie. Najciekawsze bodaj jest jednak pytanie o to, jak wygląda w liczbach obywatelskie zaangażowanie Polaków: do jakich należą organizacji, stowarzyszeń czy grup? Mapę społecznych zaangażowań Polaków obrazuje tabela L 1

~

Jako odpowiedzi na pytanie „Teraz cbcielibyś1ny zapytać, jak Pan(i) my§li o sobie", badanym przedstawiono do wyboru czterdzieści cztery określenia, spo§ród których proszeni byli o wybranie tych, które uważali za ważne dla siebie.

-z; f)

SI 01 01

w Oi

Kl G< O<

Or

or

Gr

SI• pa Gr Gr

Or

re

Or Im

pr

pi (~

w: pe de m

pe nc

uz

w: !el

w Pe de gr

K• nr na Ją

Tabela 1. Członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach rypY stowarzyszeń

0

związek

9,3 5,9 5,7

zawodowy ~ S!oWarzyszenla dzlatkowiczów, hodowców, wędkarzy, myśliwych organizacje szkolne dla rodziców, np, Komitet Rodzicielski organizacje wiejskie, np. Kólko Rolnicze, KOio Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza

/o

Straż

pożarna

wspólnoty, grupy, ruchy i organizacje religijne przy Kościele organizacje sportowe i turystyczne Kółka zainteresowań, towarzystwa przyjaciół, kluby hobbystów, fanów, kibiców GruPY i organizacje emerytów, kluby seniora organizacje mtodzieźowe, szkolne i studenckie organrzacje zawodowe i towarzystwa naukowe organizacje, towarzystwa, grupy charytatywne, także PCK Grupy r organizacje weteranów, kombatantów, ofiar wojny Stowarzyszenia artystyczne, np. chór, zespół taneczny Partia polityczna Grupy i organizacje ekologiczne Grupy samopomocy, np. stowarzyszenia niepełnosprawnych, samotnych ojców itp. organizacje kobiece rowarzystwa regionalne, także repatriantów, mieszkańców byłych terenów wschodnlch organizacje i grupy ochrony praw cz!owleka, towarzystwa przyjaźni, np. polsko~ niemieckiej, ruchy pokojowe Inne grupy, stowarzyszenia i organizacje

:r_,

inie; ab~.· iało' .•

:>bil.; \

:>Śc~

dla.

tem iem.

:zy

'że Izie

tym '• :? 196, 'I

ISO·

•mi ona '

993

ich mia iało

I

na

~dzi ię1J

do

ach "ZY·

>ie''. byli

5,5 3,6 3,0

2,6 2,5 2, 1 2, 1 2,0 1,9 1,4

1,3 1,2 1, 1 0,8 0,4 0,3 0,9

Aby wyrobić sobie realistyczne wyobrażenie o tym, co kryje się za tymi procentami, musimy wziąć pod uwagę co najrruńej dwie okoliczności. Po pierwsze, każdy procent oznacza około 280 tys. dorosłych mieszkańców Polski (w wieku 18 i więcej lat). Po drugie, biorąc pod uwagę błąd oszacowania wynikający z wielkości naszej próby losowej, wszelkie dane poniżej 3% nie powinny być w ogóle interpretowane. Jednak mimo wszystko z tej mapy stopnia dobrowolnego zorganizowania społeczeństwa polskiego jesienią 1995 roku można sporo wyczytać. Tylko cztery kategorie organizacji osiągają ponad 5% poziomu uczestnictwa, a żadna nie osiąga poziomu 10%. Najliczniej zorganizowani są Polacy w związkach zawodowych - przynależ­ ność do wszelkiego rodzaju związków deklaruje około 2,6 mln. Pod względem uzwiązkowienia Polska plasuje się w granicach średniej dla krajów zachodnich; wyraźnie wyższym poziomem członkostwa w związkach zawodowych charakteryzowała się RFN (przed zjednoczeniem). Zaskakująco duże wydaje się z kolei zaangażowanie rodziców w szkolę. W organizacje szkolne i współpracę ze szkołą zaangażowanych jest około 1,6 mln Polaków. Co prawda kobiet jest tu trzy razy więcej niż mężczyzn, nie jest to jednak domena wyłącznie kobiet Zaskoczeniem może być stosunkowo małe uczestnictwó w organizacjach, grupach i ruchach przykościelnych, zważywszy na rozbudowaną infrastrukturę Kościoła katolickiego. W tego typu działalność zaangażowanych jest około miliona Polaków, czyli co piętnasta osoba spośród tych, które praktykują co najmniej raz w tygodniu. Wśród nowych ruchów i organizacji społecznych spore członkostwo mają organizacje ekologiczne: zrzeszają ponad 300 tys. Polaków. Mniejszym

zainteresowaniem ciesZll się organizacje kobiece, które, według naszych bad mają około 200 tys. członkiń, Wreszcie - partie polityczne, bez których nie pomyślenia byłoby funkcjonowanie systemu demokratycznego: członkos w partiach politycznych deklaruje około 360 tys. Polaków (1,3%), co wydaje realistyczne, jeśli weźmiemy pod uwagę liczby członków podawane przez polityczne 16 • Jednak to bardzo mało w porównaniu z takimi demokracjarn; j Wielka Brytania (5%) czy przedzjednoczeniowa RFN (8%). '· Jaki odsetek Polaków przejawia obywatelskie zaangażowanie, które wyr · się członkostwem w dobrowolnych stowarzyszeniach? Indeks członkos przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Indeks

członkoslwa

Członkostwo

w stowarzyszeniach

1

w dobrowolnych stowarzyszeniach (w Jo) Ogólem

Bez związków zawodmvych

Należy

do Czterech

Trzecłl

Dwócłl

Jednego Nie

należy

1

3 8 24

es

1 3

e

20 71

Jedynie co trzeci Polak (35%) jest członkiem co najmniej jednej org zacji. Jeśli wyłączymy członkostwo w związkach zawodowych, które różni od członkostwa w innych organizacjach, to 30% Polaków, a zatem trzech ń dziesięciu, gdzieś należy. Dwie trzecie Polaków pozostaje poza sferą obywatelś.< kiego zaangażowania, co plasuje Polskę na samym końcu wśród krajó~ rozwiniętych (por. tabela 3). Warto też pamiętać, że chociaż 35% Polaków t\l członkowie co najmniej jednej dobrowolnej organizacji, to jedynie niespełna 3
f

k

sl

w s;

\1

S]

w

" Ewa Nalewajko (por. 1997, s. 26-27) ustaliła, że w 1995 roku UW miała I 0,5 lys. c1Jonków: : SdRP - około 60 tys.; PSL - około 200 tys.; ZChN - około 6 tys. W sumie daje to około 276S ty!. ' członków. Wydaje się prawdopodobne, że pozostałe partie i ugrupowania mogły mieć w sumie

n'

kilkadziesiąt tysięcy członków.

O·

'

;;

3.

Członkostwo

Ty?Y stowarzyszeń

GruPY kobiece ocnrony środowiska partie polityczne pomOOY społecznej Religijne, kościelne sportowe i rekreacyjne 51-rzyszenla zawodowe związki zawodowe

NI• należy

w dobrowolnych stowarzyszeniach - porównanie

międzynarodowe

Francja Japonia Kanada Niemcy• Polska

USA

3

7

6

1

8

8 8

2

1 2 3 7 6 16

2 7 9

7 8 25 23

5 8 7 16 32

5 5 61

4 7 64

16 12 35

16 32

9

1 1 1

2 4 3 2 9 65

14 9 49 20 15 9

18

(w%)

Wielka Brytania Wloohy

o

5 5 5 7 17 17

8 11

10 14 47

4 6 64

3

5 4

• Niemcy Zachodnie. źródlo: World Values Survey 1990; dla Polskl: badanie IS 1995.

również

bnie

i są:-.

I Sil•

fa all

Japonia, która, wedle Fukuyamy, należy do krajów o wysokim poziomie zaufania społecznego, charakteryzuje się bardzo niskim poziomem obywatelskiego zaangażowania. Zatem gęsta sieć obywatelskiego zaangażowania nie jest jedynym źródłem zaufania społecznego, albo też i zaufanie społeczne, które analizuje Fukuyama, jest w Japonii specyficzne. Wydaje się, że mogą mieć na to wpływ czynniki kulturowe, habits of the heart. Również w każdej kategońi organizacji, dla których kategorie World Values Survey 1990 i badania IS 1995 wydawały się porównywalne, Polska plasuje się na najniższym poziomie (wyjątkiem jest przynależność do związków zawodowych). A o tym, że są to akurat ważne typy organizacji, nie trzeba przekonywać. Poziom przynależności Polaków do organizacji religijnych i przykościelnych, partii politycznych czy organizacji sportowych jest wielokrotnie niższy w porównaniu z rozwiniętymi gospodarczo demokracjami. Zatem w kategoriach ilościowych obraz polskiego społeczeństwa obywatelskiego nie jest optymistyczny. Z jednej strony, ogólny poziom uczestnictwa wdobrowolnych stowarzyszeniach jest, na tle krajów rozwiniętych, bardzo niski, ale równocześnie jest on niemal porównywalny z takimi ustabilizowanymi demokracjami jak Francja, Włochy czy Japonia. Z drugiej strony, zaangażowanie w stowarzyszenia szczególnie ważne dla porządku demokratycznego jest w Polsce wielokrotnie niższe (z wyjątkiem członkostwa w związkach zawodowych) w porównaniu z rozwiniętymi demokracjami Zachodu. Cechy społeczno-demograficzne mają wyraźny wpływ na poziom obywatelskiego zaangażowania (por. tabela 4). Mężczyźni nieco częściej angażują się w dobrowolne stowarzyszenia Poziom członkostwa w organizacjach jest najwyż­ szy dla osób w wieku 25-54 lata; młodsi i starsi stowarzyszają się rzadziej. Wyższe jest też członkostwo wśród osób aktywnych zawodowo. Wyraźnie też sprzyja angażowaniu się wyższy poziom wykształcenia. Polowa osób z wyższym wykształceniem należy do co najmniej jednej organizacji w porównaniu z tylko niespelna jedną czwartą wśród osób z wykształceniem podstawowym. Jednak dystans, jaki nas dzieli w stosunku do Stanów Zjednoczonych, jest ogromny. W USA średnia przynależność do organizacji absolwentów college' ów,

Tabela 4. Cechy społeczno-demograficzne a członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach (W%) , Cechy społeczno~ -demograficzne

Należy

do

stowarzyszeń

Nie

należy

jednego

dwóch

trzech I więcej

21 27

7 8

3 5

69

24

7 11 4 7

3 5 4

9 9

10

6 9 5

66 58 71 66 67

6

2

59 63

2

2

77

7 12 10

3 5 15

67 55 50

'

Płeć

Kobieta tł.ężczyzna

Region zamieszkania Centrui:o Dolnyąląsk GómySląsk

Małopolska Północno-wschodni Północno-zachodni

Wielkopolska Wschodni

26 21 23 18 23 26 29

3

6(1

59

Wykształcenie

Podstawowe ~asadnicze zawodowe Srednie

19 24 27 26

amerykańskiego odpowiednika polskich szkół wyższych, wynosiła w 1993 roku 2,0, to znaczy, że każdy absolwent college'u w USA należał średnio do dwóch organizacji, a analogiczna średnia dla Polaka z wyższym wykształceniem wynosiła w 1995 roku 0,9, a więc była ponad dwa razy niższa. Podobny jest stosunek tych wskaźników dla osób z wykształceniem średnim w USA i w Polsce. Wskaźniki te dobrze obrazują skalę różnic między Polską a Stanami Zjednoczonymi pod względem przynależności obywateli do dobrowolnych stowa-

l

'(

rzyszeń,

t;

Nieco bardziej skomplikowany jest obraz regionalnego zróżnicowania poziomu członkostwa w dobrowolnych stowarzyszeniach. Nieoczekiwanie - najwyższym poziomem tak mierzonego zaangażowania obywatelskiego charakteryzują się Dolny Śląsk, region północno-zachodni i Wielkopolska, gdzie 41-42% mieszkańców deklaruje członkostwo w co najmniej jednej organizacji. Natomiast najmniejszym zaangażowaniem charakteryzuje się Górny Śląsk (29%) i Małopolska (32%). Szczególnie Małopolska wypada zaskakują­ co nisko, jeśli weźmiemy pod uwagę jej tradycje i silniejsze więzi społeczne. Z kolei regiony charakteryzujące się słabymi więziami społecznymi i w sensie · społecznym nowe, zasiedlone po 1945 roku, charakteryzują się znacząco wyż­ szym stopniem zaangażowania w dobrowolne organizacje. Potwierdza to aktywność w kampaniach wyborczych. Najwyższa jest w regionie północno-zachod­ nim, gdzie 33% deklaruje jakąś formę zaangażowania w kampanie, i na Dolnym Śląsku - 26%. Trudno jest wytłumaczyć te nieoczywiste zależności. Moż­ liwe, że więzi organizacyjne rekompensują słabość naturalnych więzi społecznych na tych terenach. Być może przyczyna leży w rodzaju organizacji, do których należą mieszkańcy, odpowiednio, regionu północno-zachodniego i Małopolski.

n

V

c c

g n

\I

n n

\I

o

li kl

Niestety, ze względu na nikłe liczebności dla poszczególnych organizacji w naszej próbie, nie jesteśmy w stanie sprawdzić tej hipotezy. Członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach wpływa wyraźnie na obywatelskie postawy i zachowania (por. tabela 5). Przynależność do co najmniej jednej organizacji podnosi prawdopodobieństwo wzięcia udziału w wyborach do sejmu z 52% do 66%, a prawdopodobieństwo wzięcia aktywnego udziału Tabela 5. Członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach a inne wymiary zaangażowania obywatelSkiego (w %) Należy

Wybrane przekonania 1zachowania

do

sło\varzyszeń

Nie

o;m;;kraCja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów ()dyby wszystkie partie musialy

jednego

dwóch

40

35

46

54 74

trzech.;

należy

więcej

52

32

zaprze.stać działaJności, byłoby

to ze szkodą dla Polski GIOsował

ku 'eh

w wyborach do Sejmu 1993 r. interesuje s"1ę polityką (bardzo lub średnio) 1s1n!ejącej \V Polsce demokracjl warto bronić Nie brał aktywnie udziału w kampaniach wybomzych Wybory są najlepszym sposobem wplywania ludzi na v.!adze Wybory są najlepszym sposobem ' wyłaniania rządzących

39

41

52

52

75 66

67

58

35 53

76

Ol

71

86

46

57

59

38

73

73

69

64

66 48 61

est )1~-

1a-

na ajiktie :any ją-

1e.

sie 1ż-

w>dim Jż-

w kampanii wyborczej (na rzecz partii lub polityka) zwiększa z 14% do 24%. Członkowie stowarzyszeń w dużo większym stopniu interesują się polityką, są także w znacznie większym stopniu przekonani o efektywności demokratycznych wyborów (wybory są najlepszym sposobem wyłaniania rządzących i wpływania na władze). Bardziej cenią sobie demokrację jako formę rządów i częściej są przekonani, że istniejącej w Polsce demokracji warto jest bronić. Bardziej cenią sobie też partie polityczne: uważają, że byłoby to ze szkodą dla Polski, gdyby z jakiegoś powodu partie polityczne zmuszone były zaprzestać działalności. Zgodnie z ocżekiwaniami, członkostwo w dobrowolnych organizacjach wpływa pozytywnie - i, co trzeba dodać, niezależnie od poziomu wykształcenia - na jakość kontekstu społecznego, w jakim funkcjonuje polska instytucjonalna demokracja. Tocqueville miał rację. W tym sensie istniejące w Polsce w 1995 roku dobrowolne stowarzyszenia wpisywały się w sferę społeczeństwa obywatelskiego.

Podsumowanie

)(}-

:ji, go

• Współcześni badacze społeczeństwa obywatelskiego - neotocquevillianie, jak już zdążono ich zaetykietować - nawiązują do wielkiego Francuza, który pierwszy dostrzegł i w wielkim stylu zanalizował amerykańskie stowarzy-

szenia obywatelskie. Zasługą Alexisa de Tocqueville'a było pokazanie roU prywatnych stowarzyszeń w umacnianiu porządku społecznego oraz pierwszo" planowej roli, jaką spełniają stowarzyszenia polityczne w społeczeństwie obywa'. telskim. Tocqueville pisał (1996; t. 2, s. 125): „We wszystkich społeczeństwach, w których zabronione jest zakładanie stowarzyszeń politycznych, stowarzyszenia. społeczne należą do rzadkości". ' • Znaczenie dobrowolnych, autonomicznych stowarzyszeń zostało zauwa•. żone przez teoretyków demokracji. Seymour Martin Lipset zwrócił uwagę na trzy . podstawowe rezultaty funkcjonowania struktur społeczeństwa obywatelskiego: . a) legitymizację rywalizujących ze sobą grup religijnych, ideologicznych . i politycznych; funkcję tę spełnia rywalizacja i konflikt, konkurowanie bowiem · opozycyjnych względem siebie grup zakłada uznanie prawa adwersarzy· do posiadania własnego stanowiska, a uznanie praw naszych adwersarzy jest warunkiem uznania przez innych naszego prawa do różnienia się; b) zmniejszenie oporu wobec nieoczekiwanych zmian; c) uczenie i przyzwyczajanie obywateli do innowacyjnych zachowań. • Badając źródła sprawności rządów regionalnych we Włoszech, Robert D. · Putnam zwrócił uwagę na rolę kapitału społecznego, na który składają się normy, sieci powiązań i zaufanie społeczne. Kapitał ten jest wprost proporcjonalny do aktywności obywateli w różnego rodzaju stowarzyszeniach. Kapitał społeczny, · umożliwiając kooperację na skalę wykraczającą poza więzi rodzinne, ułatwia osiąganie wspólnych celów, wytwarza kulturę norm wzajemności i cnót obywatel· skich, wzmacnia rząd demokratyczny i jego efektywność. • Francis Fukuyama zwrócił uwagę na rolę kapitału społecznego w życiu :1 ekonomicznym. Zaufanie społeczne - główny składnik kapitału społecznego - ma, jego zdaniem, zasadniczy wpływ na formy gospodarowania i pomyślność gospodarczą społeczeństwa.

• Wśród badaczy społeczeństwa obywatelskiego nie ma zgody co do tego, , jakie organizacje działające w sferze pomiędzy rodziną a państwem generują kapitał społeczny i przyczyniają się do umocnienia porządku demokratycznego. Nie ma też zgody co do tego, które organizacje i instytucje należą do społeczeństwa obywatelskiego, a które tworzą jakościowo odrębne systemy. Spory dotyczą zwłaszcza statusu rodziny i partii politycznej. • Osobne problemy teoretyczne i badawcze stwarza status organizacji pośredniczących między rodziną i państwem w krajach totalitarnych bądź autorytarnych ..Polskie doświadczenia skłaniają do zróżnicowanej oceny skut- .i ków działania tych organizacji w latach 1956-1976. Swego rodzaju feno· . menem, uznanym teorii społeczeństwa obywatelskiego, było powstanie w latach 1976-1980 instytucji i organizacji określanych mianem opozycji demokratycznej. Stanowiła ona społeczeństwo obywatelskie par excellence, umożliwiła powstanie Solidarności, a w dłuższym okresie - przemian demokratycznych po 1989 roku. • Badania empiryczne organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Polsce po 1989 roku przynoszą niejednoznaczne rezultaty. Z jednej strony, globalny

w

poziom zaangażowania Polaków nie odbiega znacząco od poziomu zaangażowania najmniej obywatelskich, rozwiniętych gospodarczo krajów, takich jak Francja, Włochy czy Japonia, z drugiej zaś - poziom zaangażowania w konkretnych typach organizacji jest w Polsce kilkakrotnie niższy niż w rozwiniętych J
na zachowania obywatelskie.

;o: ych

tem do

iest

tD. • my, 'do

my, wia itel-

,,

1ciu l ego lOŚĆ ~go,

j

rują

1go. do my.

arji •ądź

kul' } !flO·

mie ycji flC6,

mo· Isce !Iny

Rozdział~

I'

u.

Partie i elektoraty Mirosława

Grabowska

lt c:

w

je si

ll1

(J

Ż!

W rozdziale tym, na tle teoretycznych koncepcji Giovanniego Sartońeg . rekonstruujemy historyczne etapy i mechanizmy kształtowania się stron, part" oraz systemu partyjnego w Polsce, przy czym system partyjny rozumiany j kompleksowo, jako układ partii względem siebie i swoich elektoratów. Wska zujemy na znaczenie i formacyjną rolęfounding elections 1989 roku. Wykreow one strony podziału i w znacznym stopniu określiły pasma, czy spek późniejszych wyborów politycznych, z których przestrzeni ludzie rzadko prze.: chodzą do pasma przeciwnego: są to umacniające się „pasmo postkomunis, tyczne" oraz słabnące - do powstania AWS (8 czerwca 1996 roku) i zwycięs­ kich dla niej wyborów (21 września 1997 roku) - „pasmo postsolidarnoś­ ciowe". Zwracamy uwagę na rolę czynnika instytucjonalnego: autentyczny. podział z roku 1989 był i jest artykułowany i organizowany przez rywalizujące sobą, często przeciwstawne sobie siły polityczne (partie polityczne, zwią:z.kl zawodowe, Kościół i inne). Raz powstałe, właściwie „kultywowane" stron stwarzają znaczące pola ciążenia, oddziałują - zwrotnie - na społeczeństwo, wytwarzając ludzkie lojalności i tożsamości, czego udało się dokonać SdRP i SLD. Na koniec próbujemy określić społeczne i psychospołeczne mechanizmy tego procesu.

li• cl zr

m w

pe w

jfr pe

1!2 ne

Partie i systemy partyjne Nie ma demokracji bez partii, przynajmniej współcześnie. Wzbierającej od polowy lat siedemdziesiątych fali demokratyzacji nie towarzyszy jednak, jak_ w dawnych wiekach, obraz ludnego, rozdyskutowanego forum czy w Polsc · - szlacheckich sejmików bądź solidarnościowych zebrań i zjazdów. Demokracj i partie rozumiane są formalnie: demokracja jako wiązka procedur, poprzez którepreferencje wyborcze głosujących przekształcają się, z konieczności niedo· skonale, w rządową politykę, partie zaś - jako instrumenty walki o władzę i jej sprawowania.

-

w: by

sy1

cie na

Także systemy partyjne - w klasycznych pracach Maurice' a Duvergera (por. !954) czy Giovanniego Sartoriego (por. 1976) - rozunńane są formalnie: jako układ partii względem siebie. Konkurują one w wyborach, współpracują ze sobą lub pozostają w opozycji we władzy ustawodawczej, wspierają bąd~ zwalczająrząd parlamentarnej, a więc partyjnej większości. Bard1iej odpowiednia dla w.Jdego rozumienia partii (niź rozdyskutowane forum czy solidarnościowy zjazd) jestmetafora struktury atomu - mechaniczna, zimna i pusta, choć nie pozbawiona sił przyciągania i odpychania oraz oddziaływań pozasystemowych. Takie rozuntienie znajduje mocne podstawy w pojęciu „system polityczny" Davida Eastona (por. 1975); jest to analitycznie wyróżniona sfera polityki, na którą oddziałują :!ądania i poparcia (inputs), a która generuje decyzje (outputs), te zaś - zwrotnie _oddziałują na środowisko systemu politycznego'. Systemy partyjne długo klasyfikowano - w zgodzie z metaforą struktury atomu - wyłącznie ze względu na liczbę partii. Z czasem zaproponowano też inne Jtryteria formalne, jak indeks fragmentaryzacji czy rozproszenia partii. Dopiero chyba Joseph LaPalombara i Myron Weiner (por. Political Parties and Political J)evelopment 1969) do formalnego kryterium pozycji partii w systemie (hegemonicznej lub nie) dodali kryterium ideologicznego lub pragmatycznego charakteru partii. Jednak kryterium ilościowe wciąź dominuje: w niedawno wydanej The Encyclopedia of Democracy jako pierwszą charakterystykę systemów partyjnych wymienia się właśnie liczbę partii (por. Strl')m 1995, s. 933-938). Tymczasem już Sartori (por. 1976, rozdz. 5, 6, 9) wykazał, że kryterium liczbowe nie jest, wbrew pozorom, ani jednoznaczne, ani wystarczające dla charakterystyki systemu partyjnego. Pytanie nie brzmi bowiem, czy liczba partii ma znaczenie, bo oczywiście ma, ale jak partie liczyć. Wedle):;fl):tm:ięg(),pQ_f>ief':".ge, mała partia może nie być liczona, jeśli w jakimś czasie nie wchodzi do koalicyjnej

,zki

iny

110,

IRP

my

WiękSWśc~yćlicZOn.a,JesllPizynaimiiiejroź aa·rząiiii\c~większo"ści

weszla2. Po drugie, partia kwalifikuje się do liczenia, jeśli jej .istnienie lub pojawiemeSlęwpfywa wsi)ótiawodirictwo-:a·iwłiiSiczii rui Ukierunkowanie współzawodnictwa (na lewo_l!!!ł..w:awo) .. Tak_zinterpl:l-'Jowaną li<,'.Zb"cpartii, która piZOS'rafebYćki)itenum"foilua!nym, oraz ideologiczny charakter systemii-sianowią poOsfa\iię dwuw)iIDiaroweJklasyflkacpsyst:iimóWiiasysteiiiy: a) jednopartyjne; bJ. z P'!!!ili J:t~ieiiiori[c;il,ą; ej zpartią-domiiiującą;a)=~Wiip_aitjjne;-e) umiarkowanego pluraliznm; j}spolaryzowanego pluraliziriii'oiaz g) zatomizowane'. - - · " .-„.---· ·- .,. - .- .. --

na

-~-·

od jak

u:ja

:óte do-

jaj

1 Pojęcie systemu politycznego w dorobku Davida Eastona jest jednak bogatsze, ale i mniej precyzyjne niż w cytowanym artykule. Wyróżnia on bowiem poziom władz politycznych, ustroju (reguł gry, nonn. wartości) i spoleczeństwa, które - wedle cytowanego artykułu - pozostaje środowiskiem systemu, ale bywa te.Z interpretowane jako jedna ze składowych systemu (por. Easton 1965). " Zasada ta ma ograniczenia w sytuacji istnienia partii pozasystemowych, Na przykład we Włoszech komuniści zbierali od jednej czwartej do jednej trzeciej głosów, ale ich potencjał koalicyjny byl równy zeru - a przecie.Z nie można by tej partii nie liczyć. 3 W stosunku do klasyfikacji na systemy jedno-, dwu- i wielopartyjne nowe jest rozbicie systemów jednopartyjnych (wedle kryterium ideologicznego) na trzy różne kategorie oraz rozbicie systemów wielopartyjnych (w zależności od liczby partii i charakteru współzawodnictwa) również na trzy różne kategorie.

Proponowana kategoryzacja przekonująco wydziela systemy wielopartyjn · w których: a) żadna partia nie jest w stanie utrzymać absolutnej większości; b)s' lub słabość partii może być oceniona ze względu na jej koalicyjną niezbędność lti~ zbędność oraz c) ze względu na jej możliwość blokowania czy szantażowama. Natomiast podział na system umiarkowanego i spolaryzowanego pluralizmu nie· jest precyzyjny. Sartoń przyjął „operacyjne" kryteńum liczbowe (do pięciu Partii'. to jeszcze pluralizm umiarkowany-więcej to już spolaryzowany) i dodał do niego.: kryteńum merytoryczne - polaryzację w sensie ideologicznym. Same podziały; istniejące w społeczeństwie, nawet liczne, mają prowadzić do pluralizmu umiarkowanego; dopiero w sytuacji ideologicznej polaryzacji podziały te mają prowadzić do pluralizmu spolaryzowanego. · do lJ:!(){)..tJ!~~art()riei,i() ]:ll"ZYI!!ierzyć_s~tlJ1leję Polski, to ujawniłaby się przede wszystkim radykalna zmiana systemu partyjnego: rozpad sys!e~artią · fiegemoiiicziląTzasli\pienie go systemem pluralistycznyiii:·Formamie zmiana ta. dokonała· się między'fz "Wrieśnla'i989 rokii·-(utworzenie rządu Tadeusza Mazowieckiego) a wyborami parlamentarnymi 27 paździenńka 1991 roku.Na tę.· radykalną zmianę złożyły się decyzje o charakterze prawnoinstytucjonałnym, zmiany w istniejących partiach (organizacyjne, symbolićzne i personalne) oraz krystalizujące się podziały w obozie solidarnościowym i powstawanie nowych · partii. Najważniejszymi wydarzeniami były: · i~ samorozwiązanie partii hegemonicznej, PZPR. które nastąpiło na jej XI Zjeździe (27-29 stycznia 1990 roku) wraz z powołaniem do życia SdRP (i USdRP - 28 stycznia 1990 roku); ~ I Q>jl uchwalenie ustawy o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku; c)l wybory prezydenckie i zwycięstwo Lecha Wałęsy (25 listopada i 9 grud- { nia i99o .roku), co przyspieszyło krystalizację podziałów w obozie solidarnoś­ 1 ciowym i przesądziło rozpisanie wcześniejszych wyborów parlamentarnych; @))uchwalenie ordynacji wyborczej na posiedzeniu Sejmu 27-28 czerwca ' 1991 foku. . . Te akty prawne oraz wydarzenia i procesy polityczne określiły instytucjonalne i faktyczne ramy funkcjonowania partii. Stare partie walczyły o przetrwanie oraz znalezienie swojego miejsca w zupełnie nowych warunkach politycznych i prawnych, społecznych i ekonomicznych, wewnętrznych i międzynarodowych. Większość nowych partii powstawała natomiast w sytuacji szansy, stworzonej przez ustawę o partiach politycznych i zwycięstwo Lecha Wałęsy w wyborach prezydenckich, or.u wyzwania, którym były pierwsze wolue i demokratyczne wybory.dg.S.ęjJ!lJ!_(27 października J.'~91 roku)w w~ach ordynacJCpr0por------ .....- · ----·cjotialnej i bez progów~-.-

-O

s

-O

p a

2!1YEY

'

.~Jednak wyłonienie się w wyborach 1991 roku wielu partii stanowiło dopiero

systemu partyjnego w Polsce. Rozpoczęła się normalna rywalizacja między partiami o pozycję i o władzę. Pewną komplikacją były kolejne zmiany o charakterze prawnoinstytucjonalnym oraz przeobrażenia politycziiegp:=iiklactu ·sił:które-oicran1y-roiinalne __ !ub-(i)f:.ikt:iCzile-Waninld 'ftlitlccjonowania partll.Politycznych: ·· ·-·· - ·-· · ----~ -·

p 1 u

~

n

p

TI

~

k

1

~ -

p

-

n n p

i<

li

s

b u

s: k p

początek kształtowania się

--

"

-

~"--

~

-------

z w

je

L'lj)uchwalenie 28 maja 1993 roku nowej ordynacji wyborczej, która wymaga 5%, a przez koalicję 8% głosów w skali kraju, by wejść do

osiągnięcia przez partię

sejmu;

(Qj) wybory parlamentarne

. . 1993 roku i utworzenie koalicyjnego rządu SLD

z PSL.?raz

,5)) zwycięstwo Aleksandra Kwaśniewskiego w wyborach prezydenckich 1995 roku; / d)) rozstrzygnięcia prawnoinst:ytucjonalne i wydarzenia polityczne roku !997:'przyjęcie w referendum konstytucji (25 maja), uchwalenie nowej ustawy 0 partiach politycznych (27 czerwca) oraz zwycięskie dla A WS wybory parlamentarne (21 września) - co jednak wykracza poza ramy czasowe naszych

analiz.

ta sza

I

atę.

!In,

raz. ych

W wymiarze inst:ytucjonalnopolitycznym nastąpiło radykalne wzmocnienie pozycji najsilniejszych partii politycznych. W wymiarze bieżącej polityki wybory 1993 roku w połączeniu z wyborami prezydenckimi 1995 roku daly pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej jednej formacji~ postkomunistycznej. Oznacza to, że była ona w stanie, bez oglądania się na pozostały~h aktorów życia politycznego, narzucić nowe, korzystne dla siebie warunki funkcjonowania na przykład partii politycznych czy innych podmiotów życia publicznego. Z perpektywy natomiast roku 1997 trzeqa podkreślić kolejne, płynne przejściewładzy „Z rąk do-iąl{'': Czy m~żna Si:wierdZic coś ponad to, że w i 99T roku pÓwstllłw Pofsćesysiem ~~Y LCzy był_to·.:. ~e_ifte klas)rf!.kac]i Sartońeg!Ł::JlluraliZm uJ11iru:kowany, czy . też raczej. spolary:i;owany? Polski system partyjny w latach 199i:19if'.Viiie składał się·wprawdZie dwudziestu dziewięciu partii (bo choć tyle ugrupowań weszło do Sejmu I kadencji, to większość z nich imała zerowy potencjał koalicyjny), ale znacznie przekroczy! granicę pięciu partii', do której . - ~die „operacyjnego" kryteńum Sartońego_=.filllm:cll_o czyr_tl.eni_a,~_pJ_!lnl]iz­ mem umiarkowanym. System partyJnflIKształtowany w wyniku wyborów parlamentarnych 1993' rokU składał się z pięciu lub nawet czterech istotnych partii parlamentarnych (jeśli potencjał koalicyjny KPN uznać za zerowy) i co najmniej jednej istotnej grupy partii pozaparlamentarnych - partii prawicy'. Kryteńum liczbowe okazuje się zatem niekonkluzywne. Niejednoznaczne wnioski nasuwa także analiza ośmiu wskazanych przez Sartońego kryteńów merytorycznych. Są to: a) istnienie partii antysystemowych; b) istnienie dwustronnej opozycji wobec rządzącej większości; c) centralne ulokowanie partii, co - paradoksalnie - powstrzymuje centrowe tendencje całego systemu; d) ideologiczna polaryzacja - głębokie podziały, skromny konsens, kwestionowanie systemu; e) przewaga tendencji odśrodkowych (utrata głosów przez centrum) nad dośrodkowymi; t) zaangażowanie ideologiczno-emocjonalne;

.

'z

ud1oś-.

lal·

lilie ych 'eh. mej ach

zne

Jor-

iero się icją

inia

inki

' Rząd Jana Olszewskiego składał się z ZChN, PC, PSL-PL i PChD, a rząd Hanny Suchockiej z UD, ZChN, KLD.PSL·PL,PPG, SLCh(dawnePSLSo!idarność) iPChD, Zatem w latach 1991-1993 w sprawo_waniu rządów uczestniczyło osiefil partii. 5 Pod przewodnictwem NSZZ Solidarność utworzyły one A\VS. Śledzenie jej losów wykracza jednak poza ramy czasowe przyjęte w tej książce.

g) istnienie opozycji, która w istocie nigdy nie rządzi, nie jest więc odpowi dzialna; e) dlatego też prowadzi politykę obietnic bez pokrycia - jeśli partia IIló przyrzec raj, nie musząc odpowiadać za to, co obiecała, to nie jest to uczciw współzawodnictwo. Pod pewnymi "'."g~ędarni_s~stem pEIJi.l!Y_:>' lat_l_99 l:-1993 a także system z lat 1993-1997zbliżały się_clo plu_r_a!~Z!Ilu sp
wyborów parlamentarnych, a tendeneji do dwubiegunowości w okresie wyborów prezydenckich. 7 Będzie to zależeć od relatywnego poparcia wyborczego dla AWS z jednej, a SLD z drugiej strony - w stosunku do poparcia „partii środka", ale także od trwałości AWS w Sejmie III kadencji i później oraz od siły i strategii partii środka (PSL, UP, UW) w Sejmie i poza nim. 8 Można by próbować odsuną~ problem, uznając że, po pierwsze, model Sartoriego nie dotyczy kształtujących się dopiero systemów partyjnych oraz, po drugie, uznając sytuację Polski za przejściową i czekając, aż uwyraźnią się i umocnią (po kolejnych wyborach parlamentarnych) cechy pluralizmu umiarkowanego.

pO' pili iP

rói pili cz~

pili /

--

IllO

IllO

gry Uzf

-

sys

ukł

elel wo

IllO

zak strc tyn

og się

pad

i ni tam wyl

zan wie wiii elcl kor, nyc ~

re-U

Poe nari feri Poe mia

odziałów)

i te partie, które robią to dobrze, osiągają sukcesy; jeśli natomiast :artie nie agregują interesów lub robią to nieudolnie, to może być ich więcej . przez sam ten fakt tracą. 1 Zatem istniejące, by tak rzec, miary i wagi partii i systemów partyjnych, choć różnorodne i niekiedy nawet bardzo wyszukane, stosowane do kształtujących się partii i s~stemów partyjnych krajów postkomunistycznych okazują się niewystarczające

1

ułomne.

Elektoraty Kształtowanie się

systemu partyjnego jest procesem wielorako (w relacjach

partiMilOtec~!FCi i.Partia =Parti~ł_i w~~@_~ó!fiifiiiterą((śylnYffi:ani ])~]me

,ze cy;

nie

'j

na - j

'go ież

elu ów Jeż

rze niż

~po prostu uznać za nieza~ch aktorów, nagradzanych od czasu do czasu mocniejszymi lub słab_szyiiiibrawarni sE2~ascenfilonieważ brawa zależą_teiod giflnnych aktorów), ani społeczeńst\\'aJ'1_ściślej --:1"$5'.podziałów) nie można ~za twórców partii i _c_ałego ich systemu. Może zatem:W-artó byi'oziimieć systemy partyjne bardziej kompleksowo? Nie tylko jako układy partii, ale jako układy partii względem siebie i swoich -- zmiennych -- elektoratów? Wszak elektoraty nie sprowadzają się do zewnętrznych wektorów poparć, ale odgrywają wobec partii rolę interakcyjną: mogą partię, z rozmaitych powodów, poprzeć mocniej, słabiej lub porzucić, i to nawet na rzecz konkurenta. Powody te są zakorzenione w biografiach, wartościach i doświadczeniach wyborców z jednej strony, z drugiej -w partyjnych ofertach, a nawet w całej ich konfiguracji. Między tymi elementarni systemu -- partiami i elektoratami -- nie toczy się racjonalna gra: o głosy ze strony partii i o reprezentację interesów ze strony elektoratów. Toczy się złożony proces interakcyjny, w tym również polifoniczna rozmowa, w której padają różnego zresztą rodzaju argumenty, ale także wytwarzają się przywiązania i niechęci. Elektoraty ze swoimi charakterystykami są konstytutywnymi elementami systemów partyjnych -- żaden system partyjny nie byłby możliwy, gdyby wyborcy głosowali losowo! Badania elektoratów długo J(~_11.c~_n_!!'_ową_ły_ąję_1J,a,j_ąk!Q_n_~y_~"?o,_przywią­

~_!:'ffi1!~tio_n) f ide11:Ęf~a~ją~łl_(ifl~~)_z_J,Jarti~~tóre ~ajgii_
esie h.

wiedzę wyborcy o partii, jej postrz~ganie jako w pewnymp_rzy_n_iijrnniej_~te>_pniu wiarygodnej oraz odpowiadającej na _oczekiwania> p_ostulaty_ i_ żądania swojego elektOfa~emokracjach- z~cli.~du do ·1;,1 s~~ŚĆdziesiątych takle pr;y;;iąźallia k~ały ze społecznymi podziałami. Te ostatnie wyrosły z trze"1!__!risto_ry_s:znych · sytuacji, szczególnie Vl'!ż_nych dla-formow-"iJii_jj_ę:::i:l:artiL ..i:_.PQ.dJ:i.alchv

1giej meji

Podziały

1isze

rczy i za

:chy

re§J.iiiY-3!. z rewoiiiCJI.!iar.9~2?'.'.~~__i.;;;(;k;~tyc~_11.y_~h_i_~.r~\\'_aj_11_Cj_iJ2f."eil1ysło_Vl_ei._ religijne, na które nalożyły się podziały i konflikty okresu rewolucji narodowo-demokratycznych między państwem a Kościołem i centrum a peryferiami. w wielu krajach do tej pory mają wpływ na układ głosów w-\V:Yboiach. Podziały i konflikty okresu rewolucji przemysłowej rozgrywały się pomiędzy miastem a wsią (i dotyczyły na przykład ceł) oraz między kapitałem a pracą, który ---------·-~-.

. - .--·-

-

---- ··- ·-·-

--·

to konflikt przybrał na sile od końca XIX wieku. Powstawały związki zaw i partie robotnicze. Do lat dwudziestych XX wieku większość zachod • demokracji wprowadziła powszechne prawo wyborcze {choć w wielu kraj kobiety musiały czekać na nie dłużej), a także jakąś zasadę proporcjo ieprezentacji. Dzięki tym reformom nowe partie niogły zyskać poparcie wybo i miejsca w parlamencie. Wtedy właśnie przywiązania wyborców ustaliły i systemy partyjne „zastygły" - jest to słynna hipoteza zamrożenia lfreez hypothesis) Seymoura Martina Lipseta i Steina Rokkana (por. 1967). · Pod koniec lat sześćdziesiątych bezpośrednie związki partii z ich zwol nikami i wyborcami zaczęły słabnąć. Przybierało to różne formy. Powsta uowe partie lub gwałtownie umacniały się, odbierając elektorat konkureu partie już istniejące, które wcześniej odgrywały marginesową rolę. Wyborcy głosowali już konsekwentnie na swoją partię, lecz przerzucali się w kolejny wyborach z partii na partie, co określono mianem zmienności (volatili Pojawiły się także nowe formy politycznej artykulacji, takie jak grupy interesó ruchy społeczne, akcje bezpośiednie. Spowodowane to było zmianami społe Jl.Ymi: wlg_ączanieIP_na!J'.'.!l~k ~borcZ)'._lUdzi coraz!ep1e1 wykształconych, a · .i:?iav;i_aniem się nowych Jll:Ob.!~ów,!_":'artoścL We współczesnych spolecze wach Zachodu wyborcy, coraz bardziej kompetentni, nie muszą polegać partyjnych organizacjach jako źródle informacji i opinii; także polity<--y muszą polegać na swoich partyjnych organizacjach zwracając się do potencj nych zwolenników i wyborców za pośrednictwem mediów. Oprócz tradycyjnyc spraw bytowych pojawiły się w debacie publicznej kwestie styl6w życia, ró ności, wolności, z którymi lepiej niż partie radziły sobie właśnie rozmaite grup interesów i ruchy. To także z nimi, a nie już tylko ze sobą, partie muszą kon kurować o uwagę i poparcie potencjalnych wyborców. Najbardziej traciły na tycW zmianach partie tradycyjrrie najsilniejsze: socjaldemokraci i chadecy. Czy wszystko to oznacza zmierzch partii politycznych? A jeśli nawet tak, t czy dotyczy to także nowych demokracji w krajach postkomunistycznych, w Polski? Od początku lat dziewięćdziesiątych powstają tu nowe partie i kształtuj się systemy partyjne. Czy powtórzą one históńę swoich odpowiedników z Europ~ Zachodniej, czy raczej upodobnią się do obecnej ich postaci? Sądzimy, że hipoteza powtórzenia historii partii zachodnioeuropejskicti nie znajduje uzasadnienia. Polska bowiem nawet przed rokiem 1945 ni rozwijała się analogicznie do krajów Zachodu. Z okresu reformacji wyszłii katolicka, co - wedle teorii Lipseta i Rokkana oznacza, że demokratyczn -narodowa rewolucja albo prowadziłaby ku sojuszowi państwa z Kościołem (jall: w Austńi), albo ku konfliktowi i zeświecczeniu (jak we Francji). Jednak Polska:, w XIX wieku nie przeszła swojej demokratyczno-narodowej rewolucji, gdyż,''. wskutek rozbiorów, została pozbawiona państwowości i podzielona. We wszyst·~ kich trzech państwach zaborczych stanowiła peryfeńum, które było integrowan~· z trzema różnymi organizmami politycznymi - Rosją, Prusami i Austrią. W ostatnich dekadach XIX wieku na podzielonych ziemiach polskich

p

o

i: si

Ei iI je

id st

ni ni cz ll)

pe pi ty

dr

is in1

sp foi r'" pa

. ~ wróżnych zaborach ze

zróżnicowaną dynamiką - dokonywała się rewolucja ona na tyle słaba, że nie podważyła interesów rolniczych, na ~le jednak mocna, że powstały duże grupy robotników oraz zaczątki socjaldemokfollYcznych i komunistycznych partii politycznych, połączonych z partyjnymi IJUktllrami państw zaborczych. 5 Wedle zastosowanego do Polski scenariusza Lipseta i Rokkana kluczowy \\')'daje się okres 1918-1939. Wtedy to bowiem w Polsce rozpoczęło się to, co wEufOpie działo się przez cały wiek XIX: budowa demokratycznego państwa jlllfildowego. Odrodzona Polska od razu zagwarantowała swoim obywatelom, także kobietom, powszechne prawo wyborcze oraz prawa polityczne i obywatelskie. Stanęła jednak przed problemami, z którymi inne kraje miały szanse uporać się przez ponad wiek: przed problemem głębokiego zróżnicowania terytorialnego, narodowościowego i wyznaniowego. Znajdowało to wyraz w systemie partyjnym: początkowo partie polityczne były podzielone ze względu na przynależność do Jńźllych zaborów; wiele też było partii o charakterze narodowym i wyznaniowym. Część tych problemów udało się opanować: partie utworzyły ogólnokrajowe 5truktury, a frekwencja wyborcza była dość wysoka. Ale okres1enie, czy i jak dalece Druga Rzeczpospolita „nadrobiła" wiekowe zaległości i „dogoniła" kraje Europy Zachodniej, wymagałoby analizy historycznoporównawczej, na którą nie ma tu miejsca. Nawet jednak jeśli założymy, że Polska do 1939 roku „dogoniła" kraje Europy Zachodniej, to rozwój ten został przerwany przez drugą wojnę światową i przede wszystkim przez instalację ustroju komunistycznego. Ustrój ten niszczył jedne podziały, a tworzył podziały nowe, o niewiadomej trwałości, jak na przykład podział partia- reszta społeczeństwa. Jednak poza tezą o słabości społeczeń­ stwa obywatelskiego w krajach postkomunistycznych (por. Linz, Stepan 1992) nie ma teoretycznej koncepcji, która rozważałaby pozostałości ustroju komunistycznego - te podziały, które stworzył lub podtrzymał (partia-reszta społe­ czeństwa lub, w Polsce, miasto-wieś; a w krajach wielonarodowych i wieloetrńĆz­ nych - podziały narodowe i etniczne właśnie). Także hipoteza upodobnienia partii i systemów partyjnych krajów postkomunistycżnych do obecnej postaci partii i systemów zachodnioeuropejskich nie znajduje uzasadnienia: ekonomiczne, społeczno-kulturowe i polityczne różnice między społeczeństwami postkomunistycznymi a zachodnimi oraz dramatyczne różnice w tak zwanym czynniku organizacyjnym partii d1ialających w tak różnych społeczeństwach sprawiają, że o upodobnieniu nie ma i długo jeszcze nie będzie mowy. Pozostaje zatem „trzecia droga". Przyjmujemy, że kształtowanie się partii i sl'.!ltemu ml!t:Y.i~iOJeslzawszc..fws~~i
•olska." gdyż,'

szyst•' I 1wane·

Iskieh

int:~~~l'i.llY!fl„-JJF..~!iIC>\V~Jlll_ .~~!.12'1:1. sto~i.Ju _iig;e_i }slfl!.e1'ce 129dz.i.afy

społeczne, regulacje prawnoinstytucjonalne, świadomość elit partyjnych i elek~'Y· oznacza to, :te-forikie1ny-pr0cesk5ziai.tówallia-siępartl.fTTysteillu partyjnego jest zawsze jednostkowy. Nie znaczy to natomiast, iż nie można badać

podobieństw partii i systemów partyjnych, że nie warto konstruować ich typo1 0 czy klasyfikacji. Jeśli podobne są społeczne czy instytucjonalne w wyjściowe Qak to było w przypadku krajów postkomunistycznych w 1989-1990), jeśli podobna jest świadomość elit czy elektoratów, to było, dziwne, gdyby interakcyjny proces kształtowania systemu partyjnego dopro dził do zupełnie nieporównywalnych rezultatów. ___ ~-~--~ ·· · · ·Staramy się odtworzyć ów proces kształtowania systemu partyjnego w P,ci sce. Uważamy, że historyczne wydarzenie, jakim było przejście od ustroj totalitarnego do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej wytworzy, społeczne podziały, które wpłynęły i wciąż wpływają na formowanie p _ i systemu partyjnego w Polsce'. Zarówno bowiem partie polityczne j instytucje, jak i ich elektoraty są zakorzenione w tym wydarzeniu przejścia..

Kształtowanie się

systemu partyjnego

Kondycja demokracji, także w Polsce, zależy od kondycji partii polity' nych. Stąd nasze zainteresowanie partiami i - przede wszystkim - relacj _ między nimi a społeczeństwem. Interesuje nas kształtowanie się systemu partyjne• rozumianego kompleksowo, jako układu partii względem siebie i swoich el toratów. Ale ezy w Polsce ukształtowały się już elektoraty, nie tylko rozpoznają swoje partie, ale postrzegające partie jako wiarygodne i przywiązane do swoi_ partii (a więc do pewnego stopnia przewidywalne dla nich)? Rok pierwszy - 1989 Polska demokracja, choć młoda, ma swoją prehistorię i historię. Prebisto_: to koniec lat siedemdziesiątych i lata osiemdziesiąte. Wedle badań CBOS (198 w latach 1984-1985 członkowie PZPR w porównaniu z osobami nie należący · do partii: ta'l)lepiej oceniali własną sytuację materialną i sytuację społeczeństwa o · wierzyli, że dzięki ówczesnej działalności rządu kryzys szybko się skończy; ( b.!) pozytywnie oceniali dorobek PRL i uważali ją za kraj dernokratyc oraz'popierali politykę władz, a także deklarowali udział w wyborach; .· i, cyuważali, że władza ma prawo ograniczać wolności obywatelskie w i „wy2:szych celów", a Kościól nie ma prawa wypowiadać się w kwestia politycznych. Przy porównaniu członków PZPR z członkami Solidarności różnica był zapewne jeszcze większa. Członkowie PZPR - pod koniec lat osiemdziesiątyc nieco ponad dwa miliony osób- nie zniknęli przecież w 1989 roku i w większo nie zmienili z dnia na dzień swoich przekonań. Historia polskiej demokracji zaczyna się od wyborów 1989 roku. Już sruµ -~

Y-

Jest _to pierwsza z hipotez

sformułowanych

przez nas w rozdziale pierwszym.

giosowanie 4 C7.erwca 1989 roku, wraz z towarzyszącymi niu emocjami, 1110tywacjarni i ocenami, mogło stworzyć identyrikacje na tyle silne, że trwają one J!li!!IO upływu czasu. Uważa się jednak powszechnie, że wybory 1989 roku nie J!liały charakteru politycznego, że stanowiły raczej plebiscyt niepopularności ówczesnych rządów. Nie zgadzamy się z tą interpretacją i spróbujemy pokazać, że wybory 1989 roku były mocno zakorzenione w przeszłości, miały istotne znaczenie ideowe i polityczne oraz że dokonany wtedy wybór w znacznym stopniu okfeŚlił pasmo, czy •'Jlektrum, późniejszych wyborów politycznych 10 • Zakorzenienie w przeszłości to złożony kompleks postaw i metapostaw _ trUdnY do refleksyjnego określenia przez badanego i niełatwy do badania. składają się nań długotrwałe przynależności (na przykład do PZPR), systematyczne praktyki (na przykład głosowanie bez skreśleń czy słuchanie zagranicznych rozglośni), różne bardziej i mniej uogólnione oceny rzeczywistości sprzed i po 1989 roku. Z tego bogactwa problematyki w prowadzonych tu analizach zostały uwzględnione zmienne przedsta>,Vi()ne w_ tabeli 1. L Po przeprowaiizernu analiz korelacyjnych okazało się, że udział w wyborach ·1989 roku i głosowanie na Solidarność są istotnie skorelowane z udziałem w wyborach peerelowskich orai ze sposobem głosowania w nich: z jednej strony wybory 1989 roku były po prostu jeszcze jednymi wyborami (i udział w poprzednich zwiększał szanse udziału także w nich), ale, z drugiej strony, rnialy radykalnie nowy sens polityczny im ktoś gorliwiej uczestniczył w wyborach peerelowskich i głosował bez skreśleń, z tym mniejszym prawdopodobieństwem w 1989 roku , glosował na Solidarność. „---- __ .„ . • , - . . „ . ~-co więcej, jeśli ktoś chodził do kościoła, słuchał zagranicznych rozgłośni, był członkiem Solidarności, a ponadto sądzi, że Polska dobrze- wyszła na załamaniu komunizmu, to w J989 roku głosował na Solidarność; jeśli zaś był członkiem PZPR, to nie głosował na Solidarność. Wydaje się, że tak właśnie powinny układać się zależności. Wario podkreślić, że analizowane zmienne są, by tak rzec, zakorzeniońe w praktykach życiowych (takich jak praktyki religijne czy słuchanie zagranicznych rozgłośni), związane ze znaczącymi przynależnościami (do PZPR i do związków branżowych lub do Solidarności), mającymi trwałe życiowe konsekwencje, oraz z uogólnionymi nastawieniami wobec okresu komunistycznego. Zależności przedstawiono w tabeli 2". Wnioskujemy tak na podstawie deklaracji o sposobach głosowania od 19&9 roku. Na temat których pochodzą dane analizowane w tym rozdziale por. przypis 21. s. 91. 0 Na potrzeby analizy korelacyjnej zmienne zostaly przekodowane w nas1:ępujący sposób: a) Vle wszystkich zmiennych odpowiedzi „byłe(a)m za młody, by„.:·. ,,nie pamiętam 0 oraz odmowa odpowiedzi zostały zaliczone do brak.ów danych, a ponadto b) przynaleiność do PZPR została 7.dychotomizowana: należal(a) do PZPR versus nie należal(a) do PZPR (w tym „nie dotyczy"); c) przynależność do Solidarności w i981 roku została zdychotomizowana: należał(a) do Solidarności łub do Solidarności RI versus nie należał( a) do Solidamo~ci, w tym należał( a) do związku branżowego, łtU!onomicznego, do Krajowego Związku Kółek i Organizacji Rolniczych lub nie należal(a) do 1.adnego związku zawodowego; d) ocena, że Polska dobrze wyszła na załamaniu komunizmu - kategoria „trudno powiedzieć" została uznana za odpowiedź po§rednią między kategoriami „dobrze" i „źle"; e) praktyki religijne zostały przekodowane. 10

badań. z

~ \[

~

i

<- ~

~ . '~

'

I

,:

Tabela 1. Zakorzenienie w przeszłości,

udział

w wyborach 1989 roku i ocena upadku komun -

(w o/o) Czy przed 1989 rokiem

brał(a)

Pan(i)

udział

w wyborach do Sejmu?

Tak, we wszystkich wyborach, do których byłe(a)m uprawniony(a) Tak, ale tylko w niektórych wyborach Nie, nie brałe(a)m udziału w żadnych wyborach, do których byłe(a)m uprawniony(a) Nie pamiętam oraz odmowa odpowiedzi Byłe(a)m wtedy za młody(a), by móc głosować Czy w wyborach, w których Pan(i) kandydatów?

brał( a)

udział, głosował( a)

Pan(i)

Zawsze skreślałe(a)m , Czasem skreślałe(a)m, a czasem glosowałe(a)m bez Zawsze głosowałe(a)m bez skreśleń Nie pamiętam Nie dotyczy

Pan(i) bez skreśleń, czy też skreśl· ·

skreśleń

Czy przed 1989 rokiem słuchał( a) Pan(i) rozgłośni zagranicznych nadających po polsku (na przyk Wolnej Europy czy Głosu Ameryki)? ·.,

Tak, regularnie Tak, rzadko Nie Nie pamiętam oraz odmowa odpowiedzi Byłe(a)m wtedy za młody(a), by słuchać Czy

należał(a)

Pan(i) do PZPR lub do ZSL

bądź

SD?

PZPR ZSL SD Odmowa odpowiedzi oraz brak danych Nie należałe(a)m oraz byłe(a)m za młody(a), by należeć

Czy 12 grudnia 1981 roku

był(a)

Pan{i)

członkiem jakichś związków

zawodowych?

Solidarność

20,0

Związek branżowy, w tym ZNP Krajowy Związek Kółek i Organizacji Solidarność RI, Solidarność Wiejska Związek autonomiczny Nie należałe(a)m Nie pamiętam oraz brak danych Był(a)m

Czy

za

młody(a),

wziął(ęła)

Pan(i)

Tak Nie Nie pamiętam Byłe(a)m wtedy za

Czy

głosował(a)

by

13,0· 1,0 1,0 1,0" 40,0 2,0 22,0

Rolniczych

należeć

udział

w wyborach do Sejmu, które

młody(a),

Pan(i) na

sądzi,

by

19,0 7,0 11,0

głosować

Solidarność,

czy Polska

i;>obrze

czy

też

na

stronę rządową?

wyszła

na

załamaniu się

41,0. 11,0 10,0; 38,0 ustroju komunistycznego dobrze, czy

źle?

49,0.

~

Trudno

4 czerwca 1989 roku? 62,0.

Na Solidarność . · Na stronę rządową Nie pamiętam oraz odmowa odpowiedzi (1 %) Nie dotyczy oraz byłe(a)m za młody(a), by głosować Jak Pan(i)

odbyły się

~~ powiedzieć

30,0.

· -l)ak cz~sto bierze Pan(i)

~tkania rel1911ne?

udział

w takich praktykach religijnych jak msze,

nabożeństwa,

4,0 4,0

~~d~ roku

~~-trzY raz.; w roku_ . OW dziej niż raz w m1es1ącu

10,0

7,0

8: wmiesiącu ~a-trzY raz.;. w miesiącu

9,0 11,0 49,0 6,0

AllZ wtygodniu częściej niż raz w tygodniu

a warto zwrócić uwagę na niewielką liczbę odmów odpowiedzi na poszczególne pytania I braków danych. te kategorie nie przekroczyty_0,3%, zostały pominięte w dalszych prezentacjach rozkładów.

Jeśliotiie

Tabela 2. Doświadczenia biograficzne i wybrane postawy a glosowanie na Solidarność w 1969 roku ·Doświadczenia

Współczynniki

biograficzne i postawy

w

Udział wyborach przed 1969 r. GłOsowanie bez skreśleń przed 1989 r. przynależność do PZPR przynależność do Solidarności w 1981 r.

Sluchanle zagranicznych rozglośni praktyki religijne Ocena, że Polska dobrze wyszła na

20,0 13,0• 1,0 1,0

1,0· 40,0 2,0 22,0

62,0. 19,0

7,0 11,0

41,0. 11,0 10,0; 36,0 ~.czy źle?

49,0· 21,0 30,0.,

załamaniu

gamma'

chi-kwadrat

-0,43

0010

-'

komunizmu

-0,62 0,56 0,23 -0,36 0,31

-'

o,ooooc 0,0000 0,0073 0,0000 0,0000

1 Miary zależności tu i dalej dostosowane są do na/slab.Je] mierzonych zmlennycll -w tym przypadku są to zmienne porządkowe. b Zależność nieistotna. 0 Zależność ta została obliczona z wykluczeniem najmłodszych - tych, którzy w 1989 roku mieli 18 lal 1mn!e/ - a więc tylko dla tych, którzy mieli wówczas 19 lat lub więcej (urodzonych w 1970 roku lub wcześniej); filtr 1en pełni analogiczną rolę do kategorii „byłe(a)m wtedy za młody(a)", występującej w pozostałych zmiennych .historycznych",

Strony, które się wtedy wyłoniły, skupiały duże odłamy społeczeństwa i choć nie były ani nie są one „zakrzepłe" - zmieniał się ich skład, liczebność i siła - to sam podział ma względnie trwały charakter, o czym będzie się można przekonać.

Strony tego podziału nie ukształtowały się przypadkowo, a on sam jest moeno zakorzeniony w historycznym dziedzictwie - .i tym odległym, i przede wszystkim w tym bliższym, peerelowskim, obecnym także w ludzkich biografiach. Jest zatem wyrazisty i, by tak rzec, dobrze opracowany: zawiera przekonania poznawcze i ładunek emocjonalny oraz wzory zachowań, gotowe, ale także przetwarzane na bieżące potrzeby. W dodatku ten autentyczny podział był i jest zagospodarowywany, artykułowany i organizowany przez przeciwstawne sobie strony i siły polityczne: partie, związki zawodowe, Kościół i inne. Kluczowy może okazać się właśnie ów czynnik instytucjonalny, fakt, że raz powstałe strony, jeśli są zorganizowane, stwarzają znaczące „pola ciążenia", oddziałują - zwrotnie - na społeczeństwo, wytwarzając ludzkie tożsamości i lojalności.

. W żadnym więc razie wyborów 1989 roku nie można uznać za niepolity~ lub tylko sytuacyjne. Udział w nich oraz głosowanie na Solidaroość lub na stro· rządową były wyborem politycznym, ideowym i życiowym. Ponadto "')!bQrY 1989 roku stały się wydarzeniem par excellence rewoluć'

&1!1· t[ie~ty.!k_<>~względE-r1a:ef'e~cletii~nsfracJL._
w!zystkim dlatego, że w ich31yniku ~wołany został Tadś'.usza_Mazowie~~ii~:::-..t<:~rr~·ii:'.'_Cl,i()ii.ii~-~fillLPro~ Prodeni kratYQzne. Nie jest to zresztą nic niezwyklegp: republiki często fundowane ·przez hlStOi:'yczne wydarzenia, jak rewolucje czy wojny, częściej może nawet ' poprzez pozycyjną walkę klas. Wygrane przez Solidarność wybory i utworze·· „naszego" ··-rządu rozpoczęły nowyokreStiistorii. .. -· - -- . ~·~--

Udział

w kolejnych wyborach

Od 1989 roku władza już kilka razy przechodziła „z rąk do rąk". O przekazy;_e!rie.J przejmowanie wmdzy.~i rąk··ao rąk" "jest tak ważne . -odemÓkracji można mówić dopierowti:dy,-gdy odb~tni gdy·:.t .. :fpartialuli"ugrupo;;m;e, które zdobyfo Włw.iwplerw"oizych wy. rach pueffiian, prźegra ria5tępiie-wy1loiYTOCi
czasu

Jana

w"

w

110'®

Tabela 3. Deklaracje

udziału

w kolejnych wyborach (w%)

CiYWzlą!(ęla)

Pan(I) udział w wyborach dO Sejmu, które odbyły się 4 czerwca 1989 roku? (IJwaga:_laktyczna frekwencja wyniosła 62%)

•

•

NI•

19 NI• pamiętam 7 aylem(am) za mlody(a) 11 wz;ą~ęła) Pan(I) udział w pierwszej turze wyborów prezydenckich w listopadzie 1990 roku? (uwaga: faktyczna frekwencja. w pierwszej turze wynlosla 61%) ··-------

c;; •N•

ro 19

Nie pamiętam By1$111(am) za mlody(a)

2 9

Ct)'WZlą!(ęla) Pan O) udziaiw ostatnich wyborach do Sejmu, które odbyły się we wrześniu 1993 roku? (Uwaga: fa!dyczna frekwencja wyniosla_50_%~)_ _ __

M

M

•

M 34

-~~ ayle(a)m za mlody(a)

• Gdy pytamy ludzi o to, czy zamierzają wziąć Udział w wyborach prezydenckich, sporo odpowiada, że nle pójdzie głosować. A czy Pan(i) pójdzie głosować1 czy też, jak wiele innych osób, nie weźmie udZiału w wyborach? (Uwaga: fakty_czna frekwencja w pienvszej tufZB wyniosła 65%)

~~o wezmę udział Jeszcze nie wiem Raczej nie wezmę

74 19 8

udziału

Czy gdyby w najbliższą niedzielę odbywały się wybory do Sejmu, to wziął(ęla)by Pan(i) w nich udział, leż

nie?

Na pewno wzią~ęla)bym udział Jeszcze nie wiem Na pewno nie wzią!(ęla)bym udziału

62 17 22

tycypacji faktycznej; widać też, że wybory prezydenckie mogą liczyć na wyższą partycypację niż wybory parlamentarne. Uczestniczenie lub nieuczestniczenie w kolejnych wyborach nie jest przypadkowe. Kształtują się bowiem dwie kategorie: tych, którzy dość systematycznie do wiliorów chodzą' isą gotowi diodiić Kiorzydo ~wyborów Śys~~cznie nie ~h~d~ą. Jeśli ktoś wziął u
oraztycli;

;waj. pytani

udzi do

-· ." \Vsp~czyg~_ik gamma osiąga_ '''''!l.Rśf:i .rnlQ,§ł do 0,91L_ ____ ...--. 13 Na potrzeby arutlizY~kOrei.lcYJnej zmienne „historyczne", opisujące udział w wyborach wlataeh 1989, 1990 i 1993 zostafy przekodowane rak, re kalegorie „byle(a)m wtedy za młody( a), by móc głosować". „nie pamiętam" oraz odmowa odp<>wiedzi zostały zaliczone do braków danych. Natomiast deklaracje wzięc~a udziału w wyborach 1995 r. i w przyszłych wyborach parlamentarnych zostały ponadto zdychotomizowane: weźmie udział w wyborach „na pewno" versus „jeszcze nie wie" lub „nie weźmie udziału".

Tabela 4. Udział w wyborach 4 czerwca 1989 roku a udział w kolejnych wyborach Współczynniki

Zachowania wyborcze - faktyczne i deklarowane Udział. w wyborach prezydenckich 1990 r. Udział w wyborach parlamentarnych 1993 r. Zamiar wzięcia udzialu wyborach prezydenckich Zamiar wzięcia udzlalu w przyszłych wyborach

w

gamma

chi-kwadrat

0,90 0,68 0,66

0,0000 0.0000 0,0000

0,68

0,0000

1995 r.

parlamentarnych

Tabela 5. Udział w wyborach 4 czerwca 1989 roku a udział w kolejnych wyborach (w%) • Wybo'i' 1989 r.

Wybory 1990 r. wziął udział

Wziął udział

udziału

Nie

Wybo'i' 1993 r.

nie

wziął udział

wzląt

udziału

Wybory 1995 r. ,

nie

wzfąt

weźmie

udziału

udział

92

8

BO

20

83

38

63

20

80

50

Skoro stwierdzone zależności są tak silne, to zamiast posługiwać s.· pojedynczymi „zmiennymi partycypacyjnynń", można utworzyć indeks tycypacji wyborczej, który punktuje każdy udział w przeszłych wyborach i z; nńar udziału w wyborach przyszłych; przybiera on wartości od O (brak mizi łu w danej liczbie wyborów) do 5 (udział we wszystkich wyborach) Oto jeg rozkład: Wartość Udział

Indeksu partycypacji wyborczej

w danej liczbie wyborów

o

Odsetek badanych, którzy wzięli udział w danej liczbie wyborów

1 2 3 4 5

10 10 13 14 15 37

Kim są ci, którzy chodzili i deklarują gotowość pójścia do wyborów, kim z · ci, którzy chodzą glosować z mniejszą gorliwością lub wcale? Aby odpowiedzie na to pytanie, przeprowadziliśmy analizę korelacyjną indeksu partycypacji wyborczej z dwudziestoma pięcioma zmiennymi - demograficzno-społecznymi 14, 16 biograficznymi 15 i przekonaniowynń , ~s-~~ma_~~t.'!c-~mi~i:i!D.'.ch zosta!~ uwzględniona dlatego, że j~st to irro~lematyk~J
'"~

.

-

--

Płeć, wiek, wykształeenie, wykształcenie ojca, miejsce zamieszklmia, przynależność dó1 kategorii społeczno-zawodowej, zaliczenie się do klasy lub warstwy społecznej. dochód na gł w rodzinie, ocena sytuacji materialnej, indeks posiadania dóbr nrateriałnych (zliczajqcy posiadane przez badanego dobra materialne: OO pralki automatycznej po domek letniskowy); może przyjmować wartości od O do 6), " Wiara religijna, praktyki religijne, przynależność do PZPR. przynalet.nośe do Solidarności; słuchanie zagranieznych rozgłośni. 14

u {l

n

1 ~ Przekonanie, że Polska dobrze wyszła na za1amaniu komunizmu, że respondentowi .tyje się: lepiej niż przed 1989 rokiem, indeks pozytywnej oceny transformacji. indeks aprobaty demokracji'

n

zali„,

p

proceduralnej. porównawcza ocena demokracji (zdychotomizowana: do pierwszej kategorii

s

yje

SJ_rQJc.ll, Y!ypada )'.l()Zytywnie, to yhodzi~ę_-gł().§9W
CM

@

demokrację proceduralną;

~interesują się życiem publicznym, na co składają się róźnorodne „praktyki' , takie jak czytanie prasy, oglądanie w telewizji programów informacyjnych i publicystycznych czy rozmawianie o polityce. Trzeba podkreślić, że indeks partycypacji wyborczej jest stosunkowo najsilniej związany z życiowymi przyzwyczajeniami i tożsamościami, takimi jak przynaleźność do PZPR, a w słabszym stopniu także do Solidarności, słuchanie zagranicznych rozgłośni czy indeks zainteresowania polityką. Tabele 6 i 7 prezentują, jako przykład, dwa takie związki. Analiza korelacyjna przyniosła wiedzę opisową o wzajemnych związ­ kach między wartością indeksu partycypacji wyborczej a różnymi cechami badanych. Próbując zaś dociec, co decyduje o wyborczej partycypacji, zastosowaliśmy analizę regresji wielokrotnej Gale zwykle metodą stepwise). Do analizy wybraliśmy zarówno zmienne demograficzno-społeczne", jak i zmienne cz.yliśmy

się

>kraCii

i zali,·

przekonanie,

że

demokracja rua przewagę nad wszelkimi innymi formami

rządów.

do dru~

giej- całą resztę). indeks gotowości obrony demokracji, indeks zainteresowania polityką (punktujący oglądanie w telewizji codziennie lub kilka razy w tygodniu dzienników oraz programów pubłicystycz~ nych. czytanie gazety codziennej i podanie jej tytułu, czytanie tygodnika lub pisma ilustrowanego i podanie jego tytułu> deklarację ro najmniej średniego za.interesowania polityką oraz rozmawianie o polityce z trzema bliskimi osobami co najmniej raz w tygodniu; może przyjmować wartości od O do 8), indeks nastawienia antypartyjnego, indeks odrzucenia demokratycznej polityki~ indeks naslawienia prowyborczego, Poza indeksem :z.ainleresowania polityką pozcstałe zostały przed~ stawione w rozdziale drugim. 1 ' \Viek (okreśJony przez rok urodzenia badanego), wykształcenie (założ;iliśmy, że zmienna ta spełnia wymogi analizy regresji; nie jest to ścisłe, ale operacja przeliczania wykształcenia respondentów określonego przez nich samych na lata nauki nie doprowadziłaby do precyzyjniejszego pomiaru), indeks posiadania dóbr materialnych (o wartościach od O do 6).

Tabela 6.

Słuchanie

zagranicznych rozgłośni a lndeks partycypacji wyborczej (w%) _ Wartość Indeksu partycypacji wyborczej

Przed 1989 rokiem słUchał zagranicznych rozgtośnJ!

0-2

Regularnie (14) Rzadko (40) Nie sluchał (46) a

3-5

19

81

23 37

77

63

W nawiasach podano ucttfał procentowy danej kalegoril.

Tabela 7. Indeks zainteresowania polityką a indeks partycypacji wyborczej (w %) Wartość Indeksu partycypacji wyborczej

Wartość

indeksu zainteresowania polityką"

o (3) 1 (10) 2 (14) 3 (20) 4 (19) 5 (17) 6 (12) 7 (6)

0-2

3-5

61 56

39

43 40 30 28 9 - 19 0

W nawiasach podano

udział

44 57 60 70 72

91 81

procentowy danej kategorii.

o charakterze biograficznym 18 , a także rozmaitego rodzaju oceny i nastawienia demokracji1 9• Z jedenastu wprowadzonych do analizy zmiennych domniemanych źr wpływu na wartość indeksu partycypacji wyborczej - ostało się siedem tabela 8). Wyjaśniają one w sumie 27% zmienności indeksu. Mówiąc swob' niej - za zmiany wartości indeksu w ponad jednej czwartej odpowiedzialne · indeks zainteresowania polityką (który sam, w pierwszym kroku, wyjaśnia l i zmienności indeksu partycypacji), wiek i indeks nastawienia prowyborcze (które podnoszą wyjaśnioną zmienność partycypacji wyborczej do 23%), a . stępnie wykształcenie, praktyki religijne, indeks nastawienia antypartyjne i indeks posiadania (które podnoszą wyjaśnioną zmienność indeksu partycypac do ostatecznych 27%). Zatem wśród zmiennych najwyraźniej wpływających ie Przynależność do PZPR (zdychotomizowana: należał[a] versus nie należał[a]), s zagranicznych rozgłośni (zmienna została przekodowana następująco: kategoria „tak, regu zachowała wartość+ 1, „tak, rzadko" uzyskała wartość O, natomiast kategoria „nie" uzyskała wart -1 ). praktyki religijne (założyliśmy, te zmienna spełnia wymogi analizy regresji). 19 Ocena, że Polska dobrze wys11a na załamaniu komunizmu (zmienna została przekodo następująco: kategoria „dobrze„ zachowała wartość + 1. ,,trudno powiedzieć" uzyskała wartość: natomiast kategoria »ile" uzyskała wartość l); ocena, że respondentowi żyje.się lepiej niż ' 1989 rokiem (zmienna zosta.Ja przekodowana nas~pująeo: kategoria „Jepiej" zachowała wartoś6 + „tak samou uzyskała wartość O, natomiast kategoria „gorzej" uzyskała wartość -1): Ind zainteresowania polityką (o wartościach od Odo 8)~ indeks nastawienia antypartyjnego (o wartości od O do 8); indeks nastawienia prowyborczego (o wartościach od O do 7).

Tabela 8. Regresja wielokrotna: zmlenna zależna - indeks partycypacji wyborczej

zmienne niezależne ~zainteresowania polityką

Vll•k indel
constant

Współczynniki

B 0,25 -0,03 -0,22 0,11 0,10 0,08 0,09 2,79

SEB

0,03 0,00 0,02 0,02 0,02 0,02 0,03 0,22

beta 0,26 -0,30 -0,22 0,15 0,10 0,09

o.w •

T 9,96 -12,52 -6,97 5,38 4,46 3,49

2,88 12,64

slg T

o.oo 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

R wielo1
nie znalazły się-poza wiekiem -inne cechy demograficzani bycie „za" czy „przeciw", ani uogólnione oceny przeszłości. Głosują bowiem ludzie wszystkich sfer (nieznacznie częściej - wykształceni) i opcji politycznych - jeśli tylko są zainteresowani polityką i nieuprzedzeni do wyborczych procedur (nie sądzą na przykład, że jest to przykry obowiązek, strata ·czasu i pieniędzy, gra pozorów i mydlenie oczu). Wyborczej partycypacji sprzyja uczestniczenie w praktykach religijnych, a nie przeszkadza jej nawet nastawienie antypartyjne"'. Sądzimy, że nikłe uwarunkowania indeksu partycypacji wyborczej przez strukturę społeczną (jedynie słaby wpływ wykształcenia) oraz brak uwarunkowań przez opcje ideowopolityczne są ważnymi rezultatami przeprowadzonej analizy. Rezultaty te warto porównać z uwarunkowaniami głosowania na Solidarność w wyborach 1989 roku oraz udziału w konkretnych wyborach 1993 roku. Wyjaśniając głosowanie na Solidarność uwzględniliśmy wiek, wykształcenie, indeks posiadania dóbr materialnych, przynależność do PZPR oraz do Solidarności", słuchanie zagranicznych rozgłośni, praktyki religijne, ocenę, że Polska dobrze wyszła f}a załamaniu komunizmu, oceuę, te respondentowi żyje się lepiej niż przed 1989 rokiem oraz indeks zainteresowania polityką. Zatem wpływów na konkretne wydarzenie historyczne- udział w wyborach 1989 roku i głosowanie na Solidarność - szukamy między innymi w pewnych cechach o trwalszym ·charakterze, takich jak wykształcenie, posiadanie, czy ogólniejsze postawy, istniejące - zakładamy - przed 1989 rokiem, których obecnym przejawem jest krytycyzm wobec komunizmu i docenianie nowej sytuacji. Natomiast wyjaśniając udział w wyborach 1993 roku uwzględniliśmy te same zmienne niezależne, a dodatkowo jeszcze udział w wyborach lat 1989 i 1990 oraz indeks nastawienia prowyborczego. Okazało się, że spośród dziesięciu domniemanych przyczyn głosowania na Solidarność w wyborach 1989 roku, naprawdę wpłynęło na nie osiem (por. no-społeczne

Zdaje się to potwierdzać sformułowaną_ w rozdziale drugim interpretację, że krytycyzm wobec istniejących obecnie w Polsce partii polityeznych to bard7lej fa;;on de parler niż głęboko ugruntowane przekonania i oceny. 21 Zdychotornizowana: naleiał(a) versus nie należał(a). 10

Zmienne

Współczynniki

niezależne

do PZPR Przynależność do Solidarności Praktyki religijne Ocena, że Polska dobrze wyszta na zalamaniu komunizmu Przynależność

Wykształcenie

Słuchanie

zagranicznych rozgtośni Indeks zainteresowania polityką Indeks posiadania

Constant

B

SEB

beta

T

-0,29 0,17 -0,04

0,05 0,03 0,01

-0,21 0,19 -0,19

-6,27 5,50 -5,68

-0,07 0,02 -0,06 0,03 0,02 1,49

0,02 0,01 0,02 0,01 0,01 0,12

-0,15 0,09 -0,14

-4,19 2,31 -3,79 2,88 2,09 12,15

0,11

0,08

•

R wielokrotne 0,4524 Skorygowany kwadrat R 0,1959

tabela 9).

Wyjaśniły

one to

głosowanie

w

niespełna

20%.

Wśród

zmienoyc

najw~n~j~_'."3.i~YS:E_f!!! ..lllosowanie na Solidarność z.nai~s!CeCJi

!Ożsamości: istotne, długoti:wałe przynaie:i.nóścidO PZPR (wpływ negatywny · ~Solidlirfiości~płtw pozJt):wii~I9.§zawarty w priiktykacli:r~li~iJ:ń:YCh~ z rellgią i Kościołem (wpływ pozytywny). · -- - NatomiaSt-spoś;ó2CtrZ)'naśi:ll i:ioiiiiiiemanych przyczyn udziału w wyboru' 1993 roku naprawdę wpłynęło na nie osiem (por. tabela 10). Wyjaśniły one udzi w tych wyborach w 38%. Okazało si.ę,~....!!!!.1!.'!ział ~-V-:yboracb .!!193 n)ku w de~ dującej mierze .wpłynął udział wwyborach 1989 roku, 11as!ępnie ądział w wyboracl.11990 a dÓpiero w irzecie) kolejności wylrnŻtal~aje.J:!!l~d:i:!ał w kon~. kiefuych wybOraCh najsilniej wpływa. zatem .udzi_a!--W. WyJJO.JćaCh poprzedzających., ----------·---------- ------- ·--

roku,

Tabela 10. Regresja wielokrotna: zmienna zależna Zmienne

niezależne

w wyborach 1989 r. Udział w wyborach 1990 r. Udział

Wykształcenie

Indeks Indeks Wiek Indeks Ocena

nastawienia ·prowyborczego posiadania _ zainteresowania polityką sytuacji życiowej

Constant

udziatwwyborach 1993 roku Współczynniki

B

SEB

beta

0,37 0,29 -0,02 -0,02 -0,03

0,03 0,03 O,o1 0,01 0,01

-0,02 -0,03 0,61

0,01 0,02 0,06

0,32 0,24 -0, 11 0,08 -0,09 0,09 -0,06 -0,05 •

o.oo

o.oo

T

10,92 8,37 -3.96 3,07 -3,28 3,67 2,43 2,02 10,25

slg T

0,00

o.oo o.oo 0,00 0,00 0,00 0,02 0,04 0,00

R wielokro1ne 0,62045 Skorygowany kwadrat R P,38046

Czas na wnioski. Wpływ 9,ę9\tdem9graficzno-społecznych naJ.ęu!l~ncję dd uczestniczenia w wyborach(i~dek;~P.1\f!Ycyy~cji wyborczej); na ud'iiał w konkretnYc\iWY60riiCl1(ro!{·i993Ti .~a konkreilie gióśOwanie.(nas~lidarn~ 19s9· roku) jest słaby.-PaftYcypacja wydaje Się w znacznym stopniu ~na odstrtltury społecznej i od opcji ideologicznych. Niezależność tę dodatkowo potwierdza fakt, że na udział w wyborach 1993 roku najsilniej wpłynął udział w wyborach 1989 roku. Można sformułować tezę, iż tendencja do uczest-

wyborcza.

nicienia w wyborach stała się konstytutywnym elementem tworzącej się kultury obywatelskiej, relatywnie niezależnej od uwarunkowań społecznych:}-ła konkretne decyzje wyborcze wpływają natomiast toźS:iJ:llOś(;igolit:}'(;~e i ideowe, z1.yi11-. ~ażny~_organi~<'.'!iuni i in_1!tytucjami: PZPR, Solidarnością,~~~:_. Kształtowanie się Już

elektoratów - lojalni i zmienni

dotychczasowe analizy przekonują,

że

wybory 1989 roku były prawdzi-

wyroifounding elections. Pokażemy teraz, jak wpłynęły one na późniejsze wybory. ,Najpierw jednak przedstawimy rozkłady kolejnych głosowań (poi< tabela 11 ). · Trzeba tu rozważyć problem wiarygodności odpowiedzi. Czy możemy nasi badani są szczerzy i że nie zawodzi ich pamięć? Po pierwsze, zwrac
.

założyć, że

o

lO lO lO )Q

lO

JO )2

l4 )()

pniu ić tę

ynął

rest-

głosowania na cztery największe w momencie badania partie parlament , SLD, PSL, UW i UP. Najistotniejsze rozbieżności między faktycznym wynik.i partii w wyborach a jego odtworzeniem na podstawie odpowiedzi badan, notujemy w przypadku partii lub koalicji, które z różnych powodów znikrl z politycznej sceny, a w drugiej dopiero kolejności w przypadku partii lub koali Tabela 11. Sposoby

głosowania

w kolejnych wyborach

(w%)

Czy 4 czeiwca 1989 roku glosował(•) Pan(i) 11a Solidarność, czy na stronę rządową? (Uwaga: taktyczna frekwencja wyniosła 62%) Na Solidarność Na slronę rządową Nie pamiętam

Odmowa odpowiedzi

41 11 10

Nie dotyczy (ponieważ nie braija] udziału w tych wyborach)

Na kogo Pan(I) glosował(a) w pierwszej turze (wyborów prezydenckich 1990 roku)? (Uwaga: faktyczna frekwencja w pierwszej turze wyn/osla 81%) Lech Wałęsa Nie pamiętam

1

Roman Bartoszcze Włodzimierz Cimoszewicz

5

Tadeusz Mazowiecki

9 2 9.

Leszek Moczulski Stanisław Tymiński

Odmowa odpowfedzi Nie dotyczy (ponieważ nie bral[a] udziału w tych wyborach)

Oto partie 1 koalicje partyjne i ugrupowania, które zgłostły swoich kandydatów do Sejmu [w wybor' 1993 roku]. Z której listy kandydowala do Sejmu osoba, na którą Pan~) glosował(a)? (Uwaga: faktyczna frekwencja wyniosła 50%) BBWR KdR KLO KKW Ojczyzna KPN Mniejszość Niemiecka Partia „X"

1 O

SLD

1

PC

2

PL PSL Samoobrona Leppera

8

UD UP UPR Inna partia Nie pamiętam, trudno powiedzieć Odmowa odpowledZl Nie dotyczy (ponieważ nie bra~a] udziału w łych wyborach)

Solidarność

1

2 O i

1 i

Na kogo z tej listy (kandydatów w wyborach prezydenckich 1995 roku) najchętniej oddal(a)by Pań. głos w wyborach prezydenckich? (Uwaga: faktyczna· frekwencja w pierwszej turze wyniosła IJ5

1

Oto nazwy partii I koalicji partyjnych swój głos w wyborach do Sejmu? 1

2 1 1 O 1

Nie dotyczy (ponieważ nie zamierza

·2 3

Waldemar Pawlak

2 1 O

Lech Wałęsa Tadeusz Zieliński Ktoś Inny Nie wiem jeszcze Odmowa odpowiedzi

19

Jan Olszewski

AP BBWA ChDSP KK KPN PC PChD PK PL

Stanisław Tymiński

8 1 1 6

Hanna Gronkiewicz-Waltz Lech Kaczyński Janusz Koiwln·Mlkke Jacek Kuroń Aleksander Kwaśniewski Leszek Moczulski

O '

udzialtJ w tych wyborach)

w porządku alfebeiycznym. Na którą partię odda«a)by Pan

PPS PSL RdR ATA SLD SLCh Solidarność

SWR UPR

wziąć

1 13 5· 2 13

· 1

8 1 O 14 1 1O O 2

UP UW ZChN Inna partia

Nle wiem jeszcze Odmowa odpowiedzi Nie dotyczy (ponieważ nie zamierza 1112iąć udziału w tych wyborach)

Tabela 12. Wyniki wyborów 1993 roku a deklaracje Faktyczny wynik

psr!l8 1ub koalicja

SLD pSI.

UD

-

~OjczYZll•

l(l'N

so11damo~

pe

""

wyborów do Sejmu w 1993 r. (w%)

20,4 1514 10,6 7,3 6,4 5,8 5,4 4,9 4.4

1(1.D

UPR

samoobrona Leppera partia „X"

4,0

3,2 2.8 2,7

głosowania

Głosowanie wedle odpowiedzi badanych (w%)

Współczynnik wiarygodności

9

0,44 0,52 0,47 0,55 0,16 0,34 0,19

8 5 4 1 2 1

odpowiedzia

9

1,84

2 1 1 1

0,45

1

0,25 0,31 0,36 0,37

~ W$półczynnlk wiarygodności

odpowiedzi to stosunek deKła,aejf głosowania na poszczególne partie do f8k1)'ctnego odSetka uzyskanych przez nie głosów w wyborach,

„obciążonych" sympatią lub :mtypatią. Zawyżone - w stosunku do faktycznych, · a odpowiadające zapewne sympatii i poparciu z momentu badania- są deklaracje głosowania na Solidarność. Natomiast zaniżone są deklaracje glosowania na zorganizowaną przez ZChN koalicję KKW Ojczyzna. na PC czy KLO. Można by powiedzieć, że co z oczu, to i z myśli. Skoro zatem prosta hermeneutyka podejrzenia okazała się jawnie niewystarczająca do rozwiązania problemu wiarygodności odpowiedzi, to lepiej z niej w ogóle zrezygnować. Wreszcie, po piąte, skoro pokazana została „stronniczość" pamięci, to czy w ogóle można na niej polegać? Czy nie dostosowuje ona przeszłości do bieżących przekonań 1 Odkryliśmy tylko jeden przypadek pamięci wyraźnie stronniczej- w 1995 roku 9% badanych twierdziło, że w 1993 roku głosowali na Solidarność, gdy tymczasem otrzymała ona 4,9% głosów - który zresztą interpretowalibyśmy raczej sytuacyjnie niż psychologicznie" czy w innych ogólnych kategoriach. Nawet jednak gdybyśmy znaleźli wiele takich przypadków, to nie kwestionowalibyśmy wartości danych. Przecież - pozwolimy sobie przypomnieć elementarną właściwość wypowiedzi jako materiału badawczego - opisują nam one świadomość badanych, a nie tak zwane obiektywne stany rreczy. Jeśli badany „pamięta", .że w 1993 roku glosował na Solidarność, to ta właśnie świadomość kształtuje jego percepcję istniejącego stanu rzeczy, a nie fakt, jak głosował. Nie chcemy przez to powiedzieć, iż jego faktyczne głosowanie jest bez znaczenia (bo to ono przesądziło o władzy na okres czterech lat), stwierdzamy tylko, że ważne jest także subiektywne pamiętanie, bo to ono będzie motywować badanego do działania (i może przesądzić o sprawowaniu władzy w Polsce przez koltjne cztery lata).

W zawyżonych deklaracjach głosowania na Solidarność upatrywaliby§my raczej reakcji na koalicji SLD-PSL i bezsilność opozycji parlamentarnej. co kierowało uwagę. ku 7.nancmu, wyrazistemu rywalowi koalicji rządziicej, ku Solidarno§ci właśnie, niż na przykład tendencji do doceniania niezrealizowanych opcji. 21

rządy

Po tej metodologicznej dygresji wracamy do głównego wątku. Półtora ro . po founding elections 1989 roku, jesienią 1990_r~~odbyły się w Polsce pierwsz naprawd~olne i demokratyczne wybory -prezydencKie.··pEY omni"m ··

~iał~_jl!i.\Vtiefy:§a@:I~~.r:.,1c1ót~:tą_pjii_tie wys!awiix_~.l".Y1J.~~h swoić

kandydatów: Włodzimierza .Cimoszewicza i Romana. Barto_szcz~ Nie 1stnj jeszcze partie postsolidarnościowe (z wyjątkiem ŻChN), b"i)tezaczęły się tworzY. dopiero w związku i w wyniku tamtych wyborów prezydenckich. Ale choć ńJ istniały partie, to żywe były doświadczenia 1989 roku, które wpływały na spoS6B • głosowania w 1990 roku (por. tabela 13)23 • Tabela 13. Sposób

głosowania

·

w wyborach 1989 roku a

głosowanie

w wyborach prezydencki

1990 roku (w %)

W pieiwszej turze wyborów prezydenckich 1990 r. głosował na

W wyborach do Sejmu 1989 r. głosował n.ą• Solidarność

stronę rządową

(68)

(18)

Romana Bartoszcze Włodzimierza

Cimoszewicza Tadeusza Mazowieckiego Leszka Moczulskiego Stanisława Tymińskiego Lecha Wałęsę Nie pamięta

2

3

1

3 13 2 8 68 5

29

7

18 2

14

23

15

4

15

40

10

20

a W nawiasach podano udziat procentowy danej kategorii.

Widać wyraźnie, że wysunięty

przez SdRP Cimoszewicz tylko w pewnym wyborców strony rządowej z 1989 roku i że miał on poważnego rywala w Stanisławie Tymińskim. Spadkobiercą strony solidamos' ciowej był Lech Wałęsa, wysunięty przez środowiska polityczne, które stosunkowo szybko znalazły się w różnych partiach politycznych (ZChN, PC, KLD). Sposób głosowania w wyborach 1989 roku wywarł także wpływ głosowanie w wyborach parlamentarnych 1993 roku (por. tabela 14). j'onad połow_a cys:_h,_któ_fl
zdołał skupić

na

cych

--

23

Na potrzeby analizy korelacyjnej - tu i dalej - zmienne

---

opisujące

sposób

głosoWaniD

w wyborach w latach 19&9, 1990 i 1993 oraz w przyszłych wyborach prezydenckich 1995 rokii

i w przyszłych wyborach parlamentarnych zostały przekodowane w ten sposób, że nieliczne odmowy. odpowiedzi oraz kategoria „nie dotyczy" zostały zaliczone do braków danych (i nie wchodzą w~ podstawy procentowania), natomiast kategorie „nie pamiętam" i ,.jeszcze nie wiem" zostały zaliczon do braków danych i wchodzą w zakres podstawy procentowania. 24 Przy zaliczaniu danej partii do partii prawiey kierowaliśmy się kryterium ilościoWYill; i merytorycznym. Połączyliśmy partie, których elektoraty nie osiągnęły 2% i które zarazem lokują si .po prawej stronie politycznego spektrum. W kategorii tej, ze względu na liczebność swoich. elektoratów, nie znalazły się Solidarność, KPN i UPR, ze względu zaś na swą specyfikę-Samoobronii

T bela 14. Sposób głosowania w wyborach 1989 roku a głosowanie w wyborach do Sejmu a W 1993 roku (W 0/o)a

-

W wyborach do Sejmu 1989 r.

Wwyborach do Sejmu 1993 r.

głosowat

KPN (3) . , partie prawicy (8) partię „X" lub na Samoobronę (2) pSL (14) SLD (15) solidarność (16) UD lub KLD (1 O)' UP (7) UPA (2) Inne (1) Nie pamięta (23)

na

głosował

Solidarność

stronę rządową

(66)

(20)

(15)

4 11 1 15 6 25 10 7 2 1 19

1

o

o

nie

pamięta

9 9

4 4 15 10 7 5 4

o

o

1 13

1 50

3 9 55

o

na

W nawiasach podano udział procentowy gtosujących na dane partie. Do partii prawicy zaliczono: BBWR, KdR, KKW Ojczyzna, PC i PSL·PL. c Połączenie UD z KLO w UW nastąpiło na kongresie zjednoczeniowym 23-24 kwietnia 1994 roku, co do pewnego stopnia tłumaczy zasadność połączenia w tej analizie Ich wyborców z 1993 roku. a

b

jednego instytucjonalnego spadkobiercy, a głosy jej wyborców z 1989 rokn rozproszyły się. Jednak wpływ wyborg\\'.}989roi<,u.j~~~~.11.Ź~Ljf'ś_li_ktoś_\V_l989 roku głosowa! IlaSolidarność, to _z_..yjelo_lg.Q.~!!i<:u1!!].i$jgym prawdopodobieńst­ wem mż wyborca strony rządowej w 1993 rokn głosował na SLD; jeślrna!oilliasT

!doś głosowaFila-SiTO""iięiZic!_i!:~_ą, l?~"'.J 99~ r~Jcii itl~ gfośowałnasolidamciść·aru.

na partie J>~awicy~ Wpływy wyborów 1989 rokn sięgają wyborów prezydenckich 1995 rokn. Na początku października 1995 rokn w odpowiedzi na pytanie „Na kogo z tej listy najchętniej oddal(a)by Pan(i) głos w wyborach prezydenckich?'"' najczęściej wskazywano Aleksandra Kwaśniewskiego (25 %), a następnie Lecha W alęsę (18% ), Harmę Gronkiewicz-Waltz (11 %), Jacka Kuronia (8%), Tadeusza Zielińskiego (7%), Waldemara Pawlaka (4%) i Jana Olszewskiego (3%). Ówczesne sympatie -jak wiemy- uległy zmianie. Nas interesuje jednak „styk" wyboru dokonanego w 1989 rokn i W)'.lJ.9_f1J kandydata, il~Pi:ti~Y_clt)J!ta w_ 1995 "rolill-(por. tabelaf5). Spadkobiercą strony--rządowej_~_l 982__!"Q~U byl._ji'ys_u_i!i_ę_i}'_ Pi"it!_z. §dRP Aleksander rażem nie mia! konknrentów. Spadkobiercą --·--. Kwaśniewslg,-któl}' - - -·--tym ·-·--···- ---····· -···-- ·---·.--- ---· --- -strony solidarnościowej_p_gzostal Lech Walę~a, który jednak przez pięć lat swojej p;ezyae~ stracił ponad połowę solid,.;:nościowego elektoiifu-zi98~.r2.1'11.:. SdRP i jej kandydaci sknpiali wyborców sircinyrz;\dowe}; Wiłcisa n.ie zdoła! utrzymać wyborców strony solidarnościowej. ·--------~--

~

--------~---

Leppera, Partia ,,X" i Mniejszość Niemiecka (dołączona do „innych partii"). Zdajemy sobie sprawę zpewnej arbitralności przyjętego rozwiązania. Sądzimy jednak, iż zachowaliśmy maksimum informacji, a fakt, że żaden wyborca partii prawicy w 1989 roku nie głosowa! na stronę rządową potwierdził zasadność takiej konstrukcji. Warto zaznaczyć, iż zabieg połączenia w jedną kategorię partii prawicowych mających niewielkie poparcie zastosował po raz pierwszy Tadeusz Szawiel (por. 1996), analizując dane PGSS. Było to przed powstaniem AWS. 25

Na które odpowiedziało 73% badanych; i to oni stanowią podstawę procentowania.

Czy winę za ten stan rzeczy ponosi rozbicie sił postsolidarnościowych? M gdyhy wystartował jeden solidarnościowy kandydat, to zdołałby skupić Wok siebie poparcie większości wyborców Solidarności z 1989 roku? Tabela 16 pr stawia rezultaty hipotetycznego łączenia kandydatów postsolidarnościowy0 i prawicowych w porównaniu z poparciem dla Aleksandra Kwaśniewskiego., Tabela 15. Sposób glosowania w wyborach 1989 roku a zamiar prezydenckich 1995 roku (w%)' Zamiar głosowania 1995 r. na

wwyborach prezydenckich

W wyborach do Sejmu 1989 r. Solidarność

(67)

------------ ------12 Hannę Gronkiewicz-Waltz (11) Jacka Kuronia (8) Aleksandra Kwaśniewskiego (25) Jana Olszewskiego (3) Waldemara Pawlaka (4) Lecha Wałęsę (18) Tadeusza Zielińskiego (7) Nie wie jeszcze (18)

głosowania

9 15 4 4

26 6 15

w W)/bor głosował

stronę rządową

(19) ---3 4

64

9 6 21 1 5

2 2 1 11 9

11 10 33

" Pominięto kandydatów, którzy mieli poparcie 2o/„ lub mnie). W nawiasach podano procent deklarująi glosowanie na poszczególnych kandydatów i na poszczególne partie.

Okazuje się, że dopiero - politycznie niewyobrażalne - połączenie k dydat6w postsolidarnościowych i prawicowych, od Leszka Moczulskiego i Jan Olszewskiego po Jacka Kuronia, dałoby efekt skupienia większości wyborcó' Solidarności z 1989 roku w jednym - hipctetycznym - elektoracie. Trzebajed zwrócić uwagę, że nie wystarczyłoby to, by osiągnąć rezultat porównywahi z wynikiem Aleksandra Kwaśniewskiego: niemal jedna trzecia wyborc4 Solidarności z 1989 roku to osoby, które na parę tygodni przed wyborami albo · były zdecydowane, na kogo będą głosować, albo planowały głosować n Aleksandra Kwaśniewskiego; odpowiednia proporcja wśród wyborców stroń; rządowej jest dużo niższa Gedna piąta). Warto dodać, że na kilka tygodni przed wyborami zarówno Aleksand~ Kwaśniewski, jak i Lech Walesa dystansowali rywali i rozmiarami deklarowan Tabela 16. Sposób glosowania w wyborach 1989 roku a zagregowane zamiary glosowańl w y,;yborach prezydenckich 1995 roku {w %) 0 Zamiar

głosowania

w wyborach prezydencklch

1995 r. na

Solidarność

(67) ····--·~

Aleksandra Kwaśniewskiego (25) Kandydata prawicy (Hanna Gronkiewicz-Waltz, Lech Kaczyński, Leszek Moczulski, Jan Olszewski) (16) Kandydata prawicy oraz na Lecha Walęsę (34) Kandydata prawicy oraz na Lecha Wałęsę i na Jacka Kuronia (42) Nie wie jeszcze (18)

15

64

21

19 45

7 8

11 22

54 15

12

9

W nawiasach podano proce ni deklarujących glosowanie na poszczególnych kandydatów 1nap ne partia. 11

go p0parcia, i determinacją swoich zwolenników. Odpowiadając na pytanie „W ·a!ciJn stopniu jest Pan(i} zdecydowany(a} oddać swój głos na tego właśnie

landydata? Gdyby miał(a} Pan(i} określić stopień swego zdecydowania w procentach• to na ile procent jest Pan(i) pewien(na), źe poprze Pan(i) w wyborach tego właśnie kandydata?" badani określali stopień swojej pewności w procentach na specjalnie wyrysowanej skali od 0% do 100% (zob. tabela 17). Tabela 17. Średni procent pewności zamiaru głosowania na poszczególnych kandydatów

Średni procent s~~"Jt~~~e

N

JanUSZ Korwin-Mikke .1aook Kuroń

76 68 79 78

21 18 22 21

123 8 22

86

20

Jan orszev1ski Waldemar Pawlak

82 69 79

19 27 26 17 17

293 15 34

Hanna Gronkiewicz-Waltz

Le
pJel
Stanisław Tymiński cech Wałęsa · Tadeusz Zieliński Kłoś

Inny

B4

89 79 82

92

46 15

19

205 80

18

22

~~~~~~~~

Najbardziej zatem pewni, że będą glosować na swojego kandydata, byli zwolennicy Lecha Wałęsy i Aleksandra Kwaśniewskiego, a różnice w poziomie zdetenninowania między nimi a zwolennikami innych kandydatów były istotne26• Wpływy wyborów 1989 roku sięgają nawet przyszłych wyborów parlamenwnych, co do których w momencie przeprowadzania badania nie było nawet wiadomo, kiedy się odbędą. Pełnych danych nie będziemy tu przedstawiać, tym bardziej że deklaracje głosowania w odległej przyszłości mają mocno hipote1yczny charakter. Trzeba jednak podkreślić, że wpływy founding elections 1989 roku utrzymują śię nawet w stosunkowo odległej przyszłości: jeśli ktoś w 1989 roku glosował na Solidarność, to z większym prawdopodobieństwem niż wyborca strony rządowej zamierzał w przysZłości głosować na Solidarność lub na partie prawicy, a z wielokrotnie mniejszym prawdopodobieństwem - na SLD; jeśli natomiast ktoś głosował na stronę rządową, to z wielokrotnie większym prawdopodobieństwem zamierzał w przyszło§ci głosować na SLD, a z mniejszym -na Solidarność czy partie prawicy. Znowu jednak te dwie strony wykazują różną, by tak rzec, siłę przyciągania. Oto bowiem niemal dwie trzecie tych, którzy w 1989 roku głosowali na stronę rządową, w przyszłych wyborach do Sejmu zamierzało głosować na SLD; spośród tych natomiast, którzy w 1989 roku głosowali na stronę solidarnościową, jedna piąta zamierzała głosować na Solidarność i jedna szósta na partie prawicy. Jesienią 1995 roku strona solidarnościowa wciąż nie miała jednego instytucjonalnego reprezentanta. u. Ściśle mówiąc, wedle najsurowszego testu istotno§ci różnic Schcffego, zwolennicy Aleksandra Kwaśniewskiego różnią się. pewnością swojego wyboru od zwolenników Hanny Gronkiewicz~ -Waltz i Jana Olszewskiego, a zwolennicy Lecha Wałęsy - od zwolenników Hanny Gronkiewicz. -Waltz, Jana Olszewskiego i Jacka Kuronia.

Owe deklaracje dotyczące przyszłości można zanalizować z perspek zaistnienia AWS - tabela 18 przedstawia .rezultaty połączenia zwolenniJi:'6 Solidarności, partii prawicy i KPN (w porównaniu z poparciem dla SLD i innY, 0 partii parlamentarnych): · Tabela 18. Sposób głosowania w wyborach 1989 roku a deklaracje głosowania w Przys --,. wyborach parlamentarnych (w °lo)a ·

Zamiar glosowania w przyszłych wyborach

, W wyborach do Sejmu 1989 r. głosował~·

do Sejmu

Solidarność

stronę rządową

(67)

(18)

PSL (11) SLD (20)

11 9 40

8 62 10 7 2 9

Solidarność

oraz partie prawicyb i KPN (31)

UP (6) UW (6)

Nie wie jeszcze

6 8 22

15 16 16 7 1

42

W nawiasach podano procent deklarujących glosowanie na poszCzególne partie. b Do partii prawicy zaliczono: AP, BBWR, ChDSP, KK, PC, PChD, PK, PSL-PL, RdR, ATA, SLCh s' 1 i ZChN. Kierowaliśmy się kryteriami ilościowym oraz merytorycznym i hfslorycznym. Połączone zostal'f P·.' o elektoratach poniżej 2o/o (wyjątkiem jest BBWR, którego elektorat wyn!óst2,3o/o), które lokują się po prawej s(· politycznego spektrum I zostat.,i zaliczone do lej kategorii przy okazji wyborów 1993 roku (oraz nowo pow$ ugrupowania prawicy, takie jak AP). W kategorii tej, ze względu na liczebność swojego elektoratu, nie znalazi8. a.

Sol!damość.

.

Okazuje się, że w 1995 roku nawet połączenie zwolenników Solidarnośe1 partii prawicy i KPN nie dałoby efektu skupienia większości wyborc6; Solidarności z 1989 roku w elektoracie jednej partii czy koalicji. Nie wystarczył. by też, by osiągnąć efektywność porównywalną z wynikiem SLD. Po częśo dlatego, że ponad jedna piąta wyborców Solidarności z 1989 roku nie wiedziai na kogo będzie głosować; proporcja niezdecydowanych wśród wyborców stron; rządowej była dwukrotnie niższa. Podsumowując tę część analiz trzeba zwrócić uwagę na, po pierws utrzymywanie się stron wyłonionych w wyborach 1989 roku. Charakteryzują si one różną dynamiką. Strona solidarnościowa, choć poprzez swoich wyborcó. i ich preferencje wpływa na wyniki kolejnych wyborów, do 1995 roku rozpraszał poparcie społeczne zdobyte w 1989 roku: w 1993 roku nie poparła wyraźni jakiejś jednej partii i sytuacja ta nie zmieniła się do jesieni 1995 roku; w dodatk:il tuż przed wyborami prezydenckimi 1995 roku niemal jedna szósta (spośród tycli którzy w 1989 roku głosowali na Solidarność) zamierzała głosować na Aleksanclfa Kwaśniewskiego. Inaczej strona rządowa z 1989 roku - w 1993 roku skoncen · rowała swoje poparcie na SLD, a koncentracja ta została nawet wzmocniona jesienią 1995 roku; ponadto przed wyborami prezydenckimi 1995 roku niem' dwie trzecie (spośród tych, którzy w 1989 roku głosowali na stronę rządow ' zamierzało głosować na Aleksandra Kwaśniewskiego. Trzeba też, po drugie, zwrócić uwagę na charakter wyborów 1989 rakli ich zakorzenienie w przeszłości i zwrócenie ku przyszłości. Były on· zakorzenione w ludzkich biografiach: w istotnych praktykach życiowych (takie)!

'ale praktyki religijne czy

słuchanie

zagranicznych

rozgłośni), znaczących

~rz;ynależnościach (do PZPR i do związków branżowych lub do Solidarności),

uogólnionych nastawieniach do okresu PRL. Jednocześnie wykreowały one str0nY podziału i w znacznym stopniu określiły pasmo późniejszych wyborów paJitycznych. . Po trzecie, nie stało się to automatycznie. Autentyczny podział roku 1989 był jjest zagospodarowywany, artykułowany i organizowany przez rywalizujące ze sobą, a często przeciwstawne sobie siły polityczne: przede wszystkim partie polityczne, ale także związki zawodowe, Kościół i inne. Przez minione lata SLD i skUpione w nim organizacje „kultywujące" stronę postpeerelowską robiły to produktywnie: dwie trzecie osób, które w 1989 roku głosowały na stro~ę rządo­ wą, zadeklarowało, że w przyszłych wyborach parlamentarnych będzie głoso­ wało na SLD. Do wyborów prezydenckich 1995 roku nie udało się to Solidarności i partiom postsolidarnościowym. Kształtowanie się elektoratów odbywa się nie tylko poprzez oddziaływania founding elections 1989 roku, ale także poprzez kolejno następujące po sobie . wybory. Interesujące są właśnie „styki" wyboru kandydata na prezydenta i partii w wyborach parlamentarnych, tym bardziej że - jak zobaczymy - łatwiej jest 0 koncentrację poparcia wokół osób niż wokół partii. Wybory prezydenckie 1990 roku wpłynęły na wybory parlamentarne 1993 rokU. Poszczególni kandydaci na prezydenta przekazali swych zwolenników z 1990 roku „swoim" partiom; wyjątkiem jest Stanisław Tymiński: jedna czwarta jego zwolenników nie pamięta, na którą partię głosowała w 1993 roku, a jedna piąta głosowała na SLD. Jest też problem z Lechem Wałęsą, który konsekwentnie podkreślał swoją ponadpartyjność - jedna czwarta jego zwolenników głosowała na Solidarność. To przekazywanie i przejmowanie przez partie zwolenników odbywało się jednak z różną efektywnością: SLD przejął niemal dwie trzecie zwolenników Włodzimierza Cimoszewicza, i to była efektywność najwyższa, Solidarność - tylko jedną czwartą zwolenników Lecha Wałęsy, i to była efektywność najniższa. Warto zwrócić uwagę, że ci, którzy nie pamiętają, na kogo glosowali w 1990 roku, w większości nie pamiętają też, na którą partię głosowali w 1993 roku (por. tabela 19). A co z kolei stało się ze zwolennikami poszczególnych partii z wyborów parlamentarnych 1993 roku? Którym kandydatom na prezydenta przekazywały one swoich zwolenników jesienią 1995 roku? Odpowiedzi na te pytania dostarcza analiza danych przedstawionych w tabeli 20. Widać, że partie z różną efektywnością przekazywały zwolenników swoim kandydatom. Zwraca uwagę, że nawet stosunkowo popularni kandydaci - jak Hanna Gronkiewicz-Waltz, Jacek Kuroń czy Tadeusz Zieliński - nie zyskali zdeterminowanego poparcia partyjnych elektoratów (pomijając już kwestię ich liczebności). Hanna Gronkiewicz-Waltz wygrywała wprawdzie w elektoratach UD i KLD, które to partie jej nie popierały, ale przegrywała z Lechem Wałęsą wśród zwolenników Solidarności i partii prawicy, które ją poparły.

Tabela 19. Sposób glosowania w wyborach prezydenckich 1990 roku a glosowanie w wyborac , parlamentarnych 1993 roku (w 0;f.)111 -.,~ W wyborach do Sejmu 1993 roku głosował na ~

W pierwszej turze wyborów prezydenckich 1990 roku głosował na Romana 8artoszcze (2) \JViodzimierza Cimoszewicza (10) Tadeusza Mazowieckiego (16) Leszka Moczulskiego (3) Stanisława Tymińskiego (11) Lecha Wałęsę (52) Nie pamięta (8)

' partie

PSL KPN praw!cy" (14) (2) (8)

o

o 1

4 3 7

27

o

3

13 3

o.

o

2

53 10 9 9 16 13 19

Solidarność

(16)

o 2 4 12 8 26 6

SLD (15)

UD+ KLD (10)

UP (7)

nie Pa. llllęłi;'

(23)

8 61 20 19

o

3

3 35

8 13 4

21

6

5

7

7

1

o

~

9 6 6

1813

9'

16 ..

ze 24 .

57

ntt.2%

a W tabel! pominięto: UPR. &'>moobronę Leppera I Partię „X", Zktórycti każda otrzymała nie Więcej wskazań, W nawlasach podano procent deklarujących glosowanie na poszczególnych kandydatów i na~ ne partie. b Do partii prawicy zaliczono: BBWR, KdR, PC, PSL~PL i ZChN,

Tabe1a 20. Sposób głosowania w wyborach parlamentarnych 1993 roku a zamiar glosowan~ w wyborach prezydenckich 1995 rokuQ ;, Zamiar głosowania \V wyborach prezydenckich 1995 r. na KPN (3) Hannę

Gronkiewicz-Waltz (10) Jacka Kuronia (7) Aleksandra Kwaśniewskiego (26) Jana Olszewskiego (3) Waldemara Pawlaka (3) Lecha Wałęsę (18) Tadeusza Zielińskiego (9) Nie wie jeszcze (16)

10

o

7 11

o

46 6 13

W wyborach do Sejmu 1993 r. partie pra\viCJI° PSL (13)

(8) 18 8 6 11

o

46 1 4

5 5 20 5 18 7 12 18

głosował

na

SLD (16)

UD+ KLO (11)

UP (7)

10

2

26

8

7 11

2 79 1

13 15 1

11 25

o

17

4

11

8

5

10

14 30

Solid ar~ ność

(16)

o o

46. 3 13

o

o

o o

-~'" .:1:-~

nł•W.'· mięta.J:

(22) .• 7 7:1 26. 3 ''

Tab<

3\

18 t', 9 .•' 16 !'

a W tabeli pominięto zarówno partie, na które.głosowało nie więcej niż 2% (UPR, samoobronę Lepp „X" oraz „inną partię"), jak i kandydat6w na prezydenta, którzy uzyskali nie więcej nlż 2% w (Janusza Koiwlna·Mikke, Lecha Kaczyńskiego, Leszka Moczulskiego, Stanisława Tymińskiego oraz kandydata"); zmienną nlezależnąjest, oc:.eywlścle, sposób głosowania w Wljborach parlamenlarn~h 1993 W nawiasach podano procelit deklarujących zamiar glosowaola na poszczególnych kandydat6w l na: posz Partię

Kan•

gólne partie.

Jac1 IJel<

b

Oo partii prawicy zaliczono: BBWR, KdR, PC, PSL-PL 1ZChN,

Jacek Kuroń nie miał znaczącego poparcia ani wśród zwolenników UD, której b: kandydatem; czy KLD, ani żadnej innej partii. Tadeusz Zieliński nie mi, znaczącego poparcia UP, która go popierała Gedna trzecia zwolenników UP by niezdecydowana, na kogo będzie głosować). Już zatem na cztery tygodnie przed wyborami prezydenckimi 1995 ro tylko dwaj kandydaci cieszyli się mocnym poparciem. Aleksander Kwaśniews miał za sobą zdyscyplinowany elektorat SLD, poparcie Sojuszu i jego or„ zacyjne zaplecze. Lech Wałęsa miał niemal połowę elektoratu Solidarności i p prawicy z 1993 roku. Ale Solidarność jako instytucja, organizacyjnie potężna, zdecydowała się na poparcie Lecha Wałęsy, popierały go natomiast niektó partie prawicy, były one jednak podzielone, a nawet skłócone o wspólnego

Gr

"'Ol

Wal Tad Nie

mi• Gd bu !ci -t

w,

pndydata i nie ---"';. ~

1fePa~ miętą·

(23)

"18 13

9' 16 '

24 '

24 .

57

~. '""91f.

\

!lWllnla. ___;,;>' "t

,fr

---'.'

nie Pl!'.· mię%;

(22) '

7""·

miały

zaplecza organizacyjnego. Zatem i elektorat, i

~parat

~ganizacyjny miał za sobą jedynie Aleksander Kwaśniewski. Być może nie da się

jr! wygrać wyborów prezydenckich bez zorganizowanego zaplecza partyjnego iidetenninowanego elektoratu. Czy rozproszenie elektoratu Solidarności nie zostało spowodowane właśnie ~stytucjonałriym rozdrobnieniem postsolidarnościowych sił politycznych? SLD, 115uwając kandydatury Włodzimierza Cimoszewicza i Aleksandra Kwaśniews­ µego oraz konktnUjąc w kolejnych wyborach parlamentarnych, był elementem sta!Ym· Nie było natomiast jednego, stałego elementu po stronie solidarnościowej, 1 wyjątkiem może Lecha Wałęsy, który jednak odżegnywał się od związków 1 partiami politycznymi (nie przekazywał im swojego elektoratu i w pewnym eylko stopniu przejmował ich elektoraty). Jakie hipotetyczne rezultaty dałoby ,naksymalne połączenie postsolidarnościowych i prawicowych sił politycznych w1993 roku (Solidarności, partii prawicy i KPN) i jednocześnie kandydatów w wyborach na prezydenta 1995 roku (Hanny Gronkiewicz-Waltz, Lecha gaczyńskiego, Leszka Moczulskiego, Jana Olszewskiego, Lecha Wałęsy)? Gdyby się okazało, że w takich warunkach efektywność przepływów elektoratu jest porównywalna z efektywnością przepływów elektoratu postkomunistycznego, to całą winą za istniejący jesienią 1995 roku stan rzeczy należałoby obarczyć postsolidarnościowe elity polityczne.

7'1 26 \: - tabela 21. Zagregowane sposoby głosowania w wyborach parlamentarnych 1993 roku a zagregowane zamiary glosowania w wyborach prezydenckich 1995 roku (w o/Q)a 3 .

3' 18' 9 ,• 16 r

-- .•

-~----

Z8młaf

~--

w wyborach do Sejmu 1993 r. glosował na

gtosowania w wyborach partiS.praWicy:>+ ---~·----------UD+

111ezydenckloh 1995 r. na

Solidarność

nie

pa~

PSL (3)

SLD (16)

KLO (11)

UP

67

17

8 9

5

2 2

20

79

46 13 15

12 11 25

1 4 11

12 18

11

8 10

14

2B 6 18 2 9

30

32

(27)

(7)

mięta

(22)

·-------~------

Kandydata

prawicy

(Hanna

Gronkiewlcz~Waltz, Lech Kaczyński, Leszek Moczulski, Jan OlszeWski, Lech Wałęsa) (34)

Jacka Kuronia (7) Al9'sandra Kwaśniewsl
o

o

s

o

o

~---------··

' W nawiasacn podano procent

deklarujących

zamiar glosowania na poszczególnych kandydatów I na

posz.czególne partie. b Do partii prawicy zaliczono, Jak poprzednio: 6BWR, KdR, PC, PSL-PL, ZChN oraz dodatkowo KPN.

Okazuje się,

że

rozproszenie solidarnościowego elektoratu jest w ogromnej

mierze spowodowane rozdrobnieniem instytucjonalnym strony solidarnościowej.

Gdyby w 1995 roku strona ta zdobyła się na wystawienie jednego, wspólnego kandydata, to miałby on szanse na skupienie dwóch trzecich elektoratu Solidarności i partii prawicy z 1993 roku. Nie jest to, oczywiście, tylko kwestia arytmetyki -taki wspólny kandydat musiałby być politycznie możliwy (poparty przez Lecha Wałęsę, Solidarność i partie prawicy) oraz społecznie przekonujący. Ale jest to

takźe

kwestia arytmetyki - taki kandydat miałby duży potencjalny ele jednak ustępowałby kandydatowi Sill poziomem zdecydowama.e t.oratu i nieoddawania zwolenników głównemu rywalowi27 • / Warto dodać, że na wybór kandydata w wyborach prezydenckich 1995 wpływał nie tylko sposób głosowania w wyborach parlamentarnych 1993 (por. tabela 21), ale także bieżące preferencje partyjne (wyrażone w odpoWi na pytanie, na którą partię glosowałby badany, gdyby wybory odbywa!yi w najbliższą niedzielę). Nie będziemy tu przedstawiać pełnych danych bardziej że wpływy mogą być wzajemne: nie tylko partyjne preferencje w zują kandydata, ale i wybór kandydata kieruje ku jego partii). Trzeba J nak podkreślić, że zwolennicy różnych partii w zróżnicowanym stopniu . rali kandydatów „swoich" partii: 87% zwolenników SLD zamierzało gloso na Aleksandra Kwaśniewskiego, 55% zwolenników Solidarności - na Wałęsę. Aż 41 % spośród tych, którzy nie mieli „swojej" partii, nie wiedzi. na kogo będzie głosować w wyborach prezydenckich. Zwolennicy pozost partii nie mieli upatrzonych kandydatów na prezydenta. Zwraca uwagę, że 0 zwolennicy Solidarności preferowali Lecha Wałęsę, o tyle zwolennicy prawicy byli podzieleni między kandydata prawicy a Wałęsę. Podzieleni także zwolennicy innych partii: UW (jedna trzecia zamierzała głosować na Ja Kuronia, ale prawie jedna czwarta na kandydata prawicy) i UP (niemal j · czwarta zamierzała glosować na kandydata prawicy i niemal tyle samo 1 Tadeusza Zielińskiego). To, co w momencie badania już się niemal stało - przekazanie elektora SLD Aleksandrowi Kwaśniewskiemu i, w mniejszym stopniu, elektoratu Soli · ności Lechowi Wałęsie - ma wszelkie szanse kontynuacji. W przy wyborach do Sejmu dwie trzecie zwolenników Aleksandra Kwaśniew · zamierzało głosować na SLD, 40% zwolenników Lecha Wałęsy- na Solidarn jedna trzecia zwolenników Jacka Kuronia na UW, Zatem wszystkie „przejścia" (1990-1993, 1993-1995 oraz 1995 -przy. wybory do Sejmu) potwierdzają „pasmową" interpretację wyborów polityc od 1989 roku. Włodzimierz Cimoszewicz skupił mniejszą część wyborców sire rządowej z 1989 roku, ale przekazał swoich zwolenników SLD. Lech Wal skupił większość wyborców strony solidarnościowej z 1989 roku, ale przekazał swoich zwolenników żadnej partii w 1993 roku, choć, oczywiście, je wyborcy z większym prawdopodobieństwem głosowali na Solidarność. Tade Mazowiecki, który skupił niewielką część wyborców strony solidarnościow z większym prawdopodobieństwem przekazał swoich zwolenników UD, Z kolei SLD przekazał swoich zwolenników Aleksandrowi Kwaśnie skiemu, a Solidarność - Lechowi Wałęsie. Oni zaś przekażą ich: Aleksand Ciągle

27

Raz jeszcze podkreślamy,

że są

to rozważania czysto hipotetyczne.

Oczywiście,

taki je

wspólny kandydat strony solidarnościowej mógłby uzyskać lepsze wyniki niż te wynika· z sumowania poszczególnych kategorii, choćby dlatego, że byłby kandydatem jedynym.

'"waśniewski w dwóch trzecich SLD, Lech Wałęsa nawet nie w połowie :!'

_,

.„

. UdafllvoCI .

· SIJ ]'lietrudno zauważyć, że znacznie wyższą efektywność tego przekazywania •· i'l'J1'1illlOwania zwolenników z wyborów na wybory miało - przynajmniej do · ll'l'b
utrwala je). Podobnie stało się w Irlandii: dwie główne, rywalizujące ze 80 partie - Fianna Fail (ŻOłnierze Przeznaczenia) i Fine Gael (Szczep Gae · które mają genezę w powstaniu antybrytyjskim (1919-1921) i kończącym traktacie z 6 grudnia 1921 roku29 - dominują na politycznej scenie już od po siedemdziesięciu lat. Utrzymywanie się tego podziału tłumaczy się historią-o partie wyrosły ze stron historycznego konfliktu, a wytworzone w nim i tyfikacje okazały się trwałe. Zatem samo wydarzenie historyczne - w szym przypadku cala seria: opór społeczeństwa obywatelskiego wobec tÓ litarnego państwa, upadek komunizmu, wysiłek przechodzenia do demokraty nego ustroju gospodarki rynkowej - może wytworzyć społeczne pod · · uformować partie, a nawet system partyjny. Zadaniem przeprowadzonych było ukazanie, że tak właśnie stało się w Polsce: podział dokonany przez hist oraz nabyte w historycznym konflikcie polityczne tożsamości i lojalności ok · się trwałe.

Jednak na postawione na początku niniejszego rozdziału pytanie, w Polsce ukształtowały się już elektoraty, odpowiedzielibyśmy, że niewątp · ukształtował się jeden elektorat - SLD"'. Tylko bowiem wyborcy . odznaczają się długotrwałym przywiązaniem do swojego ugrupowania, wie głosując na nie i na jego kandydatów.

Mechanizmy kształtowania systemu partyjnego

się

Jak to się stało? Dlaczego to właśnie wyborcy SLD tak wiernie głosuj swoje ugrupowanie i na jego kandydatów? Zrekonstruowaliśmy etapy histo · ne i uwarunkowania biograficzne kształtowania się stron, partii oraz syst partyjnego w Polsce. Warto jeszcze zadać pytanie o społeczne i psychospoł mechanizmy tego procesu. Prze.analizujemy tu poznawczy i oceniający wy relacji między partiami a społeczeństwem oraz rolę tych relacji w kształto~ wymiaru behawioralnego - zachowań wyborczych. Jak, o ierwsze, przeds' .się po3..lll\W.Czy_.wy@ar ..E~.!.'!Sii pa.!):ie-s~g~~Czy partie w o 61 .Yl1!!!e? Jg_SllJ,9]:poznawane? Na czym opiera się_:'!',.ą.ę~ek partii: na partyj liderach? Programie? spofeCWym z~2lęcziipiiiiii? Jak, po drugie, prze sta oceml\fii'C)-"wjiiiliarl:Ych~elacji? Jak ksztafuijii"s\ę sympa e 1 an patie l' czyT]:il<ąr~łę-oi.lgrywa"iga
-·---

~::._~~~-"---"--'"--~~~--'-

19 O utworzeniu Wolnego Państwa Irlandzkiego (jako dominium brytyjskiego) i Ir Północnej. Wynik ren podzielił ruch na stronnictwo traktatowe. z którego Powstała partia Fi

(bardziej skłonna do kompromisu z Wielką Brytania.) i stronnictwo antytraktatowe, z którego partia Fianna Fail (opowiadająca się za pełru\ suwerennością i zjednoczeniem obu części Szerzej piszemy o tym w rozdziale pierwszym. 30 Trzeba by jeszcze dokładnie przeanalizować wyborców i zwolenników PSL kandydatów.

ialltYPali!_
.___-.

Partyjne who is who W odniesieniu do wybranych partii prosiliśmy o podanie nazwiska partyj· nego przywódcy31 • Oto odsetki poprawnych odpowiedzi: PSL SLD KPN Solidarność

66% 63°/o 60% 570/i:-

UP ZChN UW

32% 18<%i 17%

Wprawdzie w przypadku UW jeszcze 17% wskazało innych niż Leszek Balcerowicz32 znanych działaczy tej partii, ale „premia" za sprawowanie rządów wpastaci znajomości partii i ich przywódców jest oczywista. W rozpoznawaniu partii liczy się, naszym zdaniem, nie tylko to, na kogo się gtosuje, ale takż.e to, z kim się głosuje - z kim się jest razem, a z kim osobno. Dlatego zadaliśmy pytanie: „Jacy ludzie głosują na różne partie lub koalicje? Dla każdej z partii proszę wskazać nie więcej niż trzy kategorie ludzi, którzy - Pana(i) iaaniem- na nią głosują". Tu następowało trzynaście kategorii do wyboru w celu scharakteryrowania elektoratów siedmiu partii". Które partie są wyraźnie ulokowane społecznie? Informuje o tym prosty wskaźnik liczbowy. Otóż każdy elektorat mógł być scharakteryzowany poprzez co najwyżej trzy cechy, ale badany mógł podać ich mniej lub nie podać żadnej 34 • Zmienne zarezerwowane na opisy elektoratów zostały zdychotomizowane w ten sposób, że do jednej kategorii włączono podanie którejkolwiek cechy, a do drugiej - brak charakterystyki z jakiegokolwiek powodu („trudno powiedzieć" oraz odmowy i braki odpowiedzi). Następnie zliczone zostały przypadki podania cechy elek!Dratu dla poszczególnych partii (por. tabela 22). Pytanie brzmiało: „Czy zna Pan(i) przywódców partii politycznych? Proszę wymienić MZWisko jednego przywódcy następujących partii lub koalicji: 1) Sojusz Lewicy Demokratycznej; 2) Unia Pracy; 3) Polskie Stronnictwo Ludowe; 4) Unia Wolności; 5) Zjednoczenie Chrześcijańsko­ 31

~owe; 6) Solidarność; 7) Konfederacja Polski Niepodległej". Braki odpowiedzi wahają się od w przypadku ZChN. 32 Który został przewodniczącym Unii w kwietniu 1995 roku, na IT Kongresie tej partii. i bedaoia zostały przeprowadzone w październiku 1995 roku, 33 Były ro następujące kategońe: l) zainteresowani niepodległością i sH4 państwa; 2) zainterełM.ni rozwojem gospodarczym kraju; 3) ludzie wykształceni i światli; 4) ludzie niewykształceni

il,4'11 w przypadku SLD do 1.8%

«

i zagubieni; 5) ludzie religijni; 6) ludzie bezbotn.i; 7) zdrajcy wolności i pomyślności kraju;

8) faszyści: 9) mieszkańcy wsi; 10) zwolennicy równości i sprawiedliwości społeeznej; 11) ludzie •pezetpeerowskiej przeszlości; 12) przeciwnicy komunizmu; 13) ludzie przyzwoici; 14) trudno (lo\\iedzieć. 34

Odmowy i braki odpowiedzi pozostają na minimałnym poziomie, wynosząc od 0,3% i 0,29'o

!I' przypadku

SLD do 0,4% i 0,9% w przypadku UW.

Tabela 22. Liczba charakterystyk elektoratów poszczególnych partii Liczba charakterystyk poszczególnych

elektoratów (o/o wskazań)

Partia polll)'czna

KPN

P.SL SLD Solidarność

UP UW ZChN

o

3

2

1

28 35 39 38 28 28 33

15

22

35

19

25 19 20

21

20

17

12 14 20

22

17

24 42

18 25

23

40

" Różnfce w średniel liazble charakterystyk przekraczające dopuszczalny błąd próby występują mlędi)' a UP, UW, ZChN i KPN, PSL a UP, UW i K?N oraz Solldamościąa UP, UW l KPN,

Najbogaciej charakteryzowany jest elektorat SLD, a do partii o nie elektoratach zaliczyć można jeszcze PSL i Solidarność; elekto. KPN, UW i UP charakteryzowane są najubożej. · Interesujące są różnice treściowe tych charakterystyk. PSL .Il9.S.1J:zi; · jest bardzo wyraziście - przez 70% badanyc_h_iako mające elektorat wi Wizerunek su5}esthardziej rozmyty:ofaiiołowy badanych.(52%) jest to "iUdZJO. pezetpeerowskiej przeszlości, dla Je-diieJ czwartej - ludzi nastawion c. ~2~1vój_gQ~p_o~czi·i.o:~juza1~~jednef ciesząCa81ę poparciem . wykształconych i światłych (Clfa ro%·-=-ruewy!Cszliiłooiiych i zagubionych) o. zwoiermllców równość! (spraW:ieafiwósci spO!eczriej:-Solid'arność ma elekt . antykomurustyczffi.Jiiia-47%)iegaffuu:ny(dla 27%f zChN - reli i'n i an §:.~1!11is~y1 KPJi ;-:ą!lJY~~ odarczy oraz równ. i sprawiedliwość Sj'.>Oł~ · ·· Okaz-;;je się; te~ajlepiej znany i zestereotypizowany jest SLD. Zwłasz jego elektorat postrzegany jest szeroko i bardzo bogato, tak że niemal k człowiek (z wyjątkiem antykomunistów i religijnych) może w nim znaleźć sw. miejsce: zońentowany na rozwój gospodarczy i sprawiedliwość społeczn światły i zagubiony. Dobrze rozpoznawalna jest też antykomunistyczna i egali na Solidarność. A zatem sposobem na obecność w świadomości społecznej są rządzenia lub miliony członków - sposoby dla wszystkich partii powstalycli 1989 roku niedostępne. Znane są .też partie w jakiś sposób ekstremalne, przykład w stosunku do religii, jak ZChN, czy do komunistycznej przeszłości, J KPN, ale nie są one lubiane {o czym dalej), Partie postsolidarnościowe, mają umiarkowane programy i opinię poważnych, jak UW czy UP, są mniej zn· i dużo słabiej rysują się w społecznej świadomości. Dane dotyczące znajomości liderów partii i ich elektoratów agregujemy dwa sposoby. Pierwszy - to charakterystyka poziomu ońentacji ludzi w si) partyjnej polityki - indeksy: a) znajomości wszystkich liderów badanY, określonych

Pltitef-=-

partii, który punktuje każdą poprawną odpowiedź i przybiera wartości od Odo 7, rai b) znajomości wszystkich elektoratów, który punktuje każdą charaktery~!© partyjnego elektoratu i pierwotnie przybierał wartości od O do 21, a po p(lekodow:miu od l do 3. Drugi -to charakterystyka, które z partii są lepiej znane, a które gorzej jest to siedem indeksów czytelności poszczególnych partii: puJlktują o?e znajo~ośc lidera i każdą. charakterystykę elektoratu danej partii i przybieraią wartosc1 od O do 4 35 • Oto ich rozkłady: Wartość Indeksu znajomości llderów partyjnych

Liczba

prawidłowo

podanych nazwisk

o

liderów partyjnych Odsetek badanych, którzy wskazali liczbę liderów partyjnych

1 2

3

5 6 7

4

daną

22 10 9 13 17 11 9 10

Wartość indeksu znajomości elektoratów

Liczba wskazanych charaklerys1yk partii

1 (Q-6)

2 (7-13)

3 (14-21)

31

31

38

Odsetek badanych, którzy wskazali charakterystyk

daną liczbę

Tabela 23. Indeksy czytelności poszczególnych partii Wartość

Partia rx>lityczna

KPN PSL SLD Solidarność

UP

4

3

23 29

16

18

20 21

21 16

22

16 14 13 20

33 28 13 8 8

!NI ZChN

Indeksów czytelności poszczególnych partii (% wskazań)

o

2

20

24 29

• 19 13 14 16 17 17 21

24 16 17 18 36

38 22

Srednia wartość Indeksów (średnia dla

wszystkich partii = 1,53)' 1,95

2,33 2,39

2,25 1,57 1.47 1,81

Rólnice w średniej wartości indekśów przekraczające dopusl!:czalny bląd próby występują między SLD a wszystkimi partiami, między PSL a UP, UW, ZChN I KPN oraz mlęd2ySolidarnośc!ąa UP, UW, ZChN i KPN. 6

Jeśli

zatem zagregować znajomość liderów i elektoratów poszczególnych partii w indeks czytelności partii (por. tabela 23), to na czele znowu znajduje się SLD, za nim PSL i Solidarność; społeczna czytelność KPN i ZChN jest mniejsza, a najmniejsza jest czytelność UP i

uw:

" Może się wydawać, iż jednakowe punktowanie znajomości partyjnego lidera j każdej z trzech charakterystyk elektoratu sprawia, że utworzony indeks jest w pewien sposób stronniczy: przecenia., by tak nee, rozeznanie elektoratu, a nie docenia znajomo~ci politycznego przywództwa, Jeśli jednak zanalizować zaproponowane w kafeterii charakterystyki elektoratu, to ok:aU się, że nie są to tylko społeczne charakterystyki wyborców 1 ale także określenia ich oblicza ideowego. nawiązujące do

PIO&ramowych charakterystyk partii.

'\l®®

Partyjne sympatie I antypatie w odpowiedzi na pytanie „Czy gdyby w najbliżs niedzielę odbywały się wybory do Sejmu, to wziął(ęła)by Pan(i) w nich udział, c · też nie?" 22% badanych zadeklarowało, że na pewno nie wzięłoby w nich udziału; Wszystkim pozostałym zadano pytanie: „Na którą partię oddał(a)by Pan(i) swój głos w wyborach do Sejmu?". Na początku października 1995 roku osiem najliczniejszych kategorii odpowiedzi przedstawiało się następująco: Przypomnijmy,

że

Jeszcze nie wiem

SLD Solidarność

PSL UP UW BBWR UPR

25% 17'7'o

12% 11% 7°;'o

7% 3°/c 3%

Notowania zmieniają się z miesiąca na miesiąc, warto więc zwracać uwagę' jedynie na tendencje: utrzymywanie się na czele SLD, nieoczekiwanie wysoka• pozycja Solidarności, co stało się trwałą tendencją (przypominamy, że badania zrealizowano przed wyborami prezydenckimi i powstaniem A WS) oraz bardzo niskie notowania partii prawicowych, których w powyższym zestawieniu nawet nie uwzględniliśmy". Wprawdzie prawica miała potencjalny elektorat (bez BBWR jeszcze 13%), ale nie było partii, która potrafiłaby ten elektorat pozyskać i utrzymać. Gdyby dla partii prawicy utworzyć, jak to już robiliśmy, wspólną· kategorię, to zestawienie najpopularniejszych partii jesieni 1995 roku przed- . stawialoby się następująco:

SLD

17'Yo

Partia prawicy

16% 12% 11o/o 7% 7o/o

Solidarność

PSL UP UW UPR

3%

Jakaś

forma współdziałania partii prawicy z Solidarnością dawałaby temu pierwsze miejsce. Ale jesienią 1995 roku było to tylko gdybanie - półtora miesiąpa później układ ten przegrał wybory prezydenckie. Skąd taka popularność partii ówczesnej koalicji rządowej, a zwłaszcza SLD?. W odpowiedzi na pytanie ,,Dlaczego głosował(a)by Pan(i) na tę właśnie partię lub ugrupowanie partyjne?" badani wskazywali motywy swojego wyboru'7• Niemal. układowi

" Do partii prawicy zaliczyliśmy: AP, BBWR, ChDSP, KK, PChD, PK, PC, PSL-PL, RdR, RTR, SLCh, SWR i ZCru'l. 37

O każdej z podanych włafuiwości badani wypowiadali się, ezy stanowi ona powód

głosowania na wskazaną przez rUch partię, cey też nie, A oto te wJaściwości: 1) ta partia cieszy sie

poparciem Pana(i) bliskich i znajomych; 2) ta partia trzyma się zasad; 3) ta partia potrafi być.

wszyscy (dziewięć dziesiątych) chwalili program partii, którą wybrali, i jej przYwódców (taką opinię wyraziło tylko trzy czwarte zwolenników PSL). Nie może to dziwić. Ale może budzić zdziwienie, że zwolennicy SLD uznali, iż „ich" partia szanuje wartości narodowe (dziewięć dziesiątych) i wiele zrobiła dla kraju (trll' czwarte, właściwie nie różniąc się w swych ocenach od zwolenników partii pastsOlidarnościowych). ~prawdzie wśród ~\J\'..Olenn~J>LD c75!c;~j tri_ż_~~ród

zwolenników inn__ych partiiy
powód

;ey sii;

li

być

" •.A czy któraś z istniejących w Polsce partii politycznych zdecydowanie nie podoba się Prum(i)? Proszę podać jej nazwę". Było to pytanie otwarte. Nie odpowiedziało llll nie lub odmówiło odpowiedzi tylko 0,3% badanych, ktćcych, oczywiście, wyłączamy z podstawy procentowania. Natomiast 32% odpowiedziało „trudno powicdziOC''• a 21% uznało, że nie ma takiej partii - tych z podstawy procentowania nie wyłączamy. poniewat ich odpowiedzi nie oznaczają braku post.a.wy, leci brak wyraźnych negatywnych ocen czy emocji wobec partii, co jest istotne. " Dopartiipmwicy wwybomch 1993 roku zaliczyliśmy, konsekwentnie: BBWR. KdR, KKW Ojczyzna, PC i PSL-PL.

·b))iek!aracje głosowania w wyborach prezydenckich 1995 roku ' kandyfuta prawicy (czyli Hannę Gronkiewicz-Waltz, Lecha Kaczy6skie Leszka Moczulskiego lub Jana Olszewskiego) bądź na Jacka Kuronia, AI· sandra Kwaśniewskiego, Waldemara Pawlaka lub Lecha Wałęsę (pięć Zllli nych); deklaracje głosowania w przyszłych wyborach parlamentarnych na Parli pra~cy4°, PSL, SLD, Solidarność lub UW (pięć zmiennych); ·· d))uzasadnienia zamiaru głosowania na daną partię (dwanaście zmiennych•e)wskazania partii nielubianych: SLD, ZChN, KPN (trzy zmienne"); 'f)' wskazania charakterystyk partyjnych elektoratów (trzynaście zmiennych: W wyniku analiz, do których ostatecznie weszło trzydzieści si zmiennych, wyodrębnionych zostało dziesięć czynników, które w sumie . jaśniały 69,8% wariancji analizowanych zmiennych. Arbitralnie ogranie]) lillmy liczbę czynników do sześciu (kierując się zarówno odsetkiem wyjaśnian przez nie wariancji zmiennych, jak i sensownością ich możliwych interpretacj~ i po zastosowaniu rotacji varimax uzyskaliśmy rezultaty, które przedsta . tabela 24. Pierwszy czynnik można nazwać czynnikiem uzasadnień - obejmuje 0 uzasadnienia wyboru partii, na którą badany zamierza głosować w przyszły wyborach parlamentarnych, w pierwszej kolejności uzasadnienia odwołujące. do wartości narodowych, partyjnych programów, zasad i przywódców. Dru czynnik to czynnik charakterystyk elektoratów, przede wszystkim w kateg riach tradycyjnych: religijny, wiejski, antykomunistyczny. Wydaje się, że oba;, czynniki wyrażają kompetencje - umiejętność uzasadnienia wyboru p ·· i scharakteryzowania, choćby w stereotypowy sposób, partyjnych elektoratów, Trzeci czynnik to czynnik postkomunistyczuy,_który obejmuje głosowanie lu zamiar głosowania na SLD lub Aleksandra Kwaśniewskiego, odrzucenie głos· wania na prawicę, na jej kandydata oraz na Lecha Wałęsę, odrzucenie nielubieni SLD, a także używania kategorii „komunistyczna przeszłość" itp. przy opisyw niu partii i elektoratów, odrzucenie ZChN i KPN oraz uzasadnianie swojeg wyboru niezależnością partii od Kościoła. Czwarty czynnik to .czynnik prawi wy- obejmuje on odrzucenie głosowania na PSL i odrzucenie SLD, a glosow na partie prawicy. Piąty, to czynnik postsolidarnościowy, który obejmuj głosowanie lub zamiar głosowania na Solidarność lub Lecha Wałęsę, ale nie partie prawicowe. Szósty czynnik to czynnik „unijny", który obejmuje głosow nie lub zamiar głosowania na UW lub Jacka Kuronia, ale nie na partie prawico · Warto zwrócić uwagę na fakt, iż spośród czterech czynników politycznych c..,

rfj

40 Do partii prawicy w przyszłych wyborach parlamentarnych zaliczyliśmy. konsekwen~ AP, BBWR, ChDSP, KK, PC. PChD, PK, PSL-PL, RdR, RTR, SLCh, SWR i ZChN.

4

'

Utworzone z odpowiedzi na pytanie otwarte. Do analizy włączyliśmy wskazania liczniej ; KPN była Solidarność z 2,7% odrzuceń-pozostałe partie zebrały niewi

następna po SLD, ZChN i niż

1,2%

odrzuceń.

Tabela 24. Analiza czynnikowa postrzegania i ocenrania partii oraz głosowania na nie ··-1---·

zmienne

Czynniki

..

2

3

4

5

6

-o,3289

-0,3347

··~---~··--·

powód głosowania na partię wartości narodowe

program

z,asadl'

przywódcy

outo zrobiła dla kraju Nie ma lepsze]

ludzie o czystych

rękactl

smcunek dla Kościoła e1astyc>noś6

N}eZaleźna od Kościoła NJekomunlstyczna

Poparcie bliskich

0,9121 0,9035 0,8712 0,8690 0,8152 0,8107 0,7964 0,7943 0,7778 0,7081 0,6892 0,6553

EleldOrat Religijny

0,3131 -0,3595 -0,2563 0,7834 0,7737 0,7549

Wiejski Antykomunistyczny Opowiadający się za rozwojem

gospodarczym

0,7085 0,6952 0,6908 0,6199 0,2597

Niepodległościowy

Egalitarny

Postkomunistyczny Zdrajcy

Sposób lub zamiar głosowania Zamiar głosowania na SLD

-0,2942

/

0,8074

w 1997 r.

Zamiar glosowania na Aleksandra

Kwaśniewskiego

w 1995r. Gtosowanle na SLD

w 1993 r.

Odrzucenie SLD 7.amiar głosowania na partie prawicy

w 1997

Głosowanie

r.

0,7567 0,7551 -0,5218

0,2956

-0,4658

0,2630

-0,4243 0,4079

0,3441

na partie prawicy

w 1993 r. Odr.rnoenie ZChN Zamiar głosowania na kandydata prawicy w 1995 r.

-0,3741 0,3097

Odrzucenie KPN Zamiar głosowania na PSL w 1997 r. Głosowanie na PSL w 1993 r.

-0,3345

-0,3324

-0,8052 -0,7926

Zamlar glosowania na Solidarność

Głosowanie

w 1997 r.

0,7660

na Solidarność

w 1993 r.

0,7384

Zamiar głosowanla na Lecha Wałęsę w 1995 r.

-0,32&3

Zamiar głosowania na UW

0,5349

w 1997 r. Głosowanie na UW w 1993 r. Zamiar głosowania na Jacka

0,7786 0,6753

Kuronia w 1995 r. Procent wyjaśnionej wariancji ~

..

0,5224 24,8

10,2

··---

8,8

5,3

4,9

4,3

partyjnych to czynnik postkomunistyczny jest najbardziej rozbudowany i konsel« wentny. Natomiast czynniki, by tak rzec, posierpniowe, pozostają ze sobą w niezgodzie: czynnik postsolidarnościowy i unijny zawiera na przykład: odrzucenie partii prawicowych (ale nie SLD). Zamierzając scharakteryzować społeczne rozlokowanie i znaczenie tych czynników, przeprowadziliśmy analizy korelacyjne42 • Okazalo się, że: a) spośród cech demograficzno-społecznych jedynie wyksztalcenie wchodzi' w istotne, choć słabe związki z czynnikiem charakterystyk (co potwierdza, że czynnik ów wyraża, przynajmniej w pewnej mierze, kompetencje - umiejętnQŚĆ' scharakteryzowania elektoratów), z czynnikiem prawicowym i z czynnikiem postsolidarnościowym"; · b) przynależność do PZPR i do Solidarności, a także słuchanie zagranicz, nych rozgłośni przed 1989 rokiem, przekonanie, że Polska dobrze wyszła na załamaniu komunizmu oraz indeks partycypacji wyborczej nie wchodzą w zwią·· zki z wyróżnionymi czynnikami; c) praktyki religijne są negatywnie skorelowane z czynnikiem postkomunisc tycznym i pozytywnie, ale bardzo słabo, z czynnikiem postsolidarnościowym";'. Oznacza to, że wyróżnione czynniki, w tym czynniki partyjne, pozostają w dużej mierze niezależne zarówno od społecznego ulokowania badanych, jak i od ich politycznych biografii; nie stanowią też pochodnych wyborczej partycypa. cji._Można jed~~twJ~rtł~~'. że 11<1,,i_b~..cłzieJ~oz!!_ugQ,~_!l!l.Y i ko~kwentny_ czynnik· postkomunistyczny wiąże się z niższym po~O..ID!
Znajomość

·~.---ru"~--·"~-

partii i sympatia do niej a głosowanie

Czas powrócić do sformułowanego na początku pytania jaką rolę · w głosowaniu na daną pę.rtię odgrywa jej wizerunek i sympatia do niej, ajakąinne cechy społeczne czy polityczne? Przypomnijmy, że formułowane są na ten temat. różnorodne hipotezy. Zacząć wypada od hipotezy, którą tradycyjnie trzeba by nazwać hipotezą przynależności klasowej, a współcze&'!lie -hipoteząJ!ołOżenia społecznego. Głosi ona, że ludzie głosują zgodnie z miejscem, jakie ~ą ~~ . "·----~~~--·--·-·-------·-~-~--~··- ~~ w strukturze społecznej (ponieważ miejsce to określa ich interesy) . K9nkuren• · ~---·-·----........-~~-~--„„„~~·-···--~---

-- ' -----·----

-

41 Uwzględniając wiek, wykształeenie, miejsce zamieszkania, indeks stanu posiadania, słuchanie zagranicznych rozgłośni przed 1989 rokiem, przynależność do PZPR i Solidarno§c~ indeks partycypatji · wyborczej, przekonanie, że Polska dobrze wyszła na załamaniu komunizmu oraz praktyki religijne. 43 Na poziomie istotności 0,0307; wartości współczynników gamma wynoszą, odpowiednio: 0.20, 0,18 i -0.16. 44 Na poziomie istotności 0,0266; wartości współczynników gamma wynoszą, odpowiednio: -0,33 i 0.Q6. 4 ~ Więcej o teoretycznych koneepcjach związków struktury społecznej, interesów i postaw· politycznych, w tym zachowań wyborczych por. rozdział pienvszy. Empirycznym analizom tej problematyki poświęcony jest rozdział szósty.

cyjna hipoteza p~ityc~_.i!!!!_acji g~_s}.!,że _nie__l:y}_ejl_()~ł'.~La~połecz_na,)lę.l!i~t~­ jfczme i bi'.'_graficznie zakorzeniona afiliacja, czy li przywiązanie oo partii zna-

~g!osowanie~_n_a_ni:l~'iCli\\i)'borac~~ICs;:iałtUJ~ ~Jl?.~~b.]ló,~§F~~

~ Niezależnie jednak od tego, która z tych dwóch hipotez le-

piej wyjaśnia zachowania wyborcze w Polsce po 1989 roku (Herbert Kitschelt [por. 1992) sądzi, że lepiej powinna wyjaśniać je hipoteza położenia społecznego, my _te politycznej afiliacji) potrzebne są „zmienne pośredniczące" między strukrurą a zachowaniami wyborczymi oraz afiliacją a nimi. W warunkach transformacji wzmienne pośredniczące, łączące pozycję społeczną badanego, jego postrzeganie i ocenianie sytuacji oraz zachowania wyborcze, stają się szczególnie ważne. Wsytuacji zmiany relacja poznawcza społeczeństwo- partie nabiera szczególnego znaczenia, jeśli bowiem ludzie nie znają i nie rozpoznają partii, to może to blokować j.one procesy {na przykład świadomego szukania partii reprezentującej interesy badanego lub kształtowania się sympatii i przywiązania do partii). Dlatego sformułowaliśmy hip-0łezę rfJ!a<:ji __ P.O~!l~C~-=_7;e_z,n_ajQmość __ pa:rtiL i_ jej tunis'~,

~tein ość ksztaltuj~9~~~jl_<,>sow.llają ,or.az.NP()!~_ę ri:Jlł~ji .!lę!lJliilj!lc;e,t:-_,Ż,~

ym"!,

z!ożonc,J1ostrzega:aj~jJ(R_mpleksowa ocena partii kształtuje sposób gl9,~..wania. „_..---~ --:.,,......,---;: "-----~~-,.,..,--.••'" --, ':'•"'• -„-y_~.~~">''' o W•'' --.~'-'••'-

:istają

jak cypa-"

1,

ymńk

ynniJc :szym ~'

,

rolę

ąinne,

temat, ba by tżenia iJm!ją

~-

uchanie 1cypacji' igijne.

1iecb:Iio:

;riednioi

postaw zom tej

Próbując

dociec, eo decyduje o g!osowaruu na daną partię,

zdecydowaliśmy

się na zastosowanie modelu regresji wielokrotnej"". Do analiz wybraliśmy partie różne pod względem politycznym i społecznym oraz liczniej wskazywane: SLD, PSL, UD i Solidarność; zrezygnowaliśmy natomiast z uwzględnienia partii prawicy, ponieważ jest to kategoria utworzona arbitralnie. Skonstruowaliśmy osobne równania regresji, aby wyjaśnić: a) glosowanie w 1993 roku na SLD (15%), PSL (14%), UD lub KLD (10%) i Solidarność ( 16%) oraz b) zamiar głosowania w przyszłych wyborach parlamentarnych na SLD ('20%), PSL (11 %), UW (6%) i Solidarność (14%). Przypuszczamy, że na wybór danej partii wpływają zarówno oddziaływania ogólniejsze i trwalsze, jak i specyficzne dla danej partii i zmieniające się w czasie, Jeśli na zachowania wyborcze wpływają raczej interesy niż afiliacje, to potencjalny elektorat SLD w przyszłych wyborach parlamentarnych powinien różnić się od elektoratu z 1993 roku: upośledzeni i protestujący przeciwko polityce reform powinni przepłynąć (na przykład do Solidarności), a do elektoratu SLD powinni napłynąć ludzie establishmentu (kadra kierownicza) i zadowoleni ze swojej sytuacji. Zmieniająca się czytelność poszczególnych partii jednym może sprzyjać, innym - nie. Poza zmiennością w czasie warto zwrócić uwagę na specyfikę poszczególnych partii i czynników formujących ich elektoraty: PSL może być jedyną partią, której elektorat formuje się na podstawie pozycji społeczno­ zawodowej. Krótko mówiąc, to, co działa w przypadku wyborów 1993 roku i jednej partii może w przypadku drugiej partii i w przyszłych wyborach nie

Mi Mając oczywiście ~wiadomo§ć, źe zmienne socjologiczne nie zawsze spełniają wyśrubowane warunki tego modelu. Dlatego pny v:niennych określamy ich charakter i (lub) podst.a\\>)' włączenia ich do analizy regresji.

działać. f>._ oto donm~'!l~ źródła_YIJl_ł}i\Vu_ _... zn,iJe~~--~~Y!$.~°'e_=-.!!Jają wyjaśnić głosowanie w 1993 roku:. -·-· ··--®):echy-demogiaficmC:spÓłeczne: wiek, wykształcenie i miejsce zamiesi kania (o obu tych zmiennych założyliśmy, że spełniają wymogi analizy regresji)i bycie bezrobotnym, pozycja społeczno-zawodowa47 , postrzeganie swojej pozycjf społecznej 48 - społeczna tożsamość, indeks posiadania dóbr materialnycJi (o wartościach od O do 6) oraz ocena, że respondentowi żyje się lepiej niż przed 1989 rokiem"· Cb)l zmien::ie historyczne: w 1989 roku głosowanie na stronę rządową lu; solidarnościową, a w 1990 roku głosowanie na Włodzimierza Cimoszewicza;. Romana Bartoszcze, Tadeusza Mazowieckiego lub Lecha Wałęsę; ·; (§> cechy biograficzno-tożsamościowe: przynależność do PZPR, związki{· branżowego, NSZZ Solidarność (wszystkie zdychotomizowane), słuchanie ~ granicznych rozgłośni50 , praktyki religijne (założyliśmy, że zmienna spełni~ wymogi analizy regresji} oraz ocena, że Polska dobrze wyszła na załamaniu;

komunizmu51 ;

;

charakteryzujące stosunek do demokratycznej polityki: indeb zainteresowania polityką (o wartościach od O do 5)52, indeks odrzucenia demo. kratycznej polityki (o wartościach od O do 4), indeks nastawienia prowybor, czego (o wartościach od O do 7) oraz indeks nastawienia antypartyjnego (o war,· teściach od O do 8); · ' (aj! indeks znajomości partyjnych liderów (różnych partii, nie tylko ,,swojej") oraz indeks znajomości elektoratów (także różnych partii; oba indeksy zostafy zapre~.e.ntowane wyżej); . (fl·lndeks wpływu bliskich (może przyjmować wartości od O do 4)53 • W sumie do równań regresji wyjaśniających głosowanie w 1993 roku. włączyliśmy trzydzieści sześć zmiennych. Zdajemy sobie sprawę, że poza zmiennymi ściśle historycznymi, jak przynależność do PZPR czy głosowanie

Ci:i)l indeksy

Ściślej, wybrane kategorie społeczno-zawodowe (zdychotomizowane: należy versus nię inteligencja i wolne zawody, robotnicy wykwalifikowani, niewykwalifikowani oraz robotnicy ogółem. rolnicy, prywatni przedsiębiorcy. 47

należy): wyższe kadry, 48

Zaliczenie swojej rodziny do wybranych warstw iuh klas: inteligencji, klasy robotniczej!

klasy chłopskiej, prywatnych przedsiębiorców. 49 Zmienna została przekodowana następująco: kategoria „lepiej" zachowała wartość +l, „tak samo" uzyskała wartość O, natomiast kategoria „gorzej" uzyskała wartość: -1. ,10 Zmienna została przekodowana następująco: kategoria ,,lak, regularnie" zachowała w~ +t, „tak:, rzadko" uzyskała wartość O, natomiast kategoria ,.nie'' uzyskała wartość -1. . si Zmienna 1.ostała przekodowana następuj.ąco: kategoria ,.dobrze" zachowała wartość „trudno powiedzieć" uzyskała wartośt O, natomiast kategoria „źle" uzyskała wartość -1. 51 Punktuje oglądanie w telewizji codziennie łub kilka razy w tygodniu dzienników i programóW. publicystycznych. czytanie gazety codziennej i podanie jej tytułu, czytanie tygodnika tub pismą ilustrowanego i podanie jego tytułu oraz co najmniej średnie zainteresowanie polityką; może przyjmować wartości od O do 5. 3 ~ Punktuje rozmawianie o polityce z trzema bliskimi osobami co najmniej raz w tygodniu (każda osoba liczona jest oddzielnie) oraz uzasadnienie, że „ta partia cieszy się poparciem bliskich i znajomych".

+H

VI 1989 roku, wszystkie pozostałe stanowią „miarę" interesujących nas cech zjesieni 1995 roku. Zakładamy jednak, iż są to cechy na tyle trwale, że w jakiejś forJllie oddziaływały także przed wyborami 1993 roku. Nawet bycie w 1995 roku IJeZfObotnym oznacza przynależność w 1993 roku do kategorii zagrożonej 1Jezrobociem. A znajomość w 1995 roku partyjnych liderów i elektoratów nie wzięła się przecież znikąd i oznacza interesowanie się polityką, a więc cechę siosunkowo trwałą. Uprzedzając prezentację wyników trzeba podkreślić, że choć, zgodnie z logiką analizy regresji, mówimy o wyjaśnianiu głosowania w 1993 roku i wprzyszłych wyborach do Sejmu oraz o zmiennych wyjaśniających, to są to raczej predyktory sposobu głosowania. Ponieważ do analizy włączyliśmy głosowanie w przeszłych wyborach - dła głosowania w 1993 roku jest to sposób głosowania w 1989 roku i w wyborach prezydenckich 1990 roku, a dla zamiaru głosowania w przyszłych wyborach do Sejmu jest to sposób głosowania VI 1989 roku, w wyborach prezydenckich 1990 roku i głosowanie w wyborach 1993 roku zmienne te niejako przesłoniły oddziaływania innych czynników. Jest to, oczywiście, mocne potwierdzenie hipotezy pasmowej, skoro zmienne zpasma okazały się silniejszymi predyktorarni niż na przykład zmienne położe­ nia społecznego. Jednocześnie stanowi to spłaszczenie odpowiedzi na pytanie 0 powody takiego, a nie innego sposobu głosowania w kolejnych wyborach. Dlaczego w 1993 roku ktoś głosował na przykład na SLD? Ponieważ w 1990 roku głosował na Włodzimierza Cimoszewicza, a w 1989 roku głosował na stronę rządową - znajduje się zatem w obrębie pasma postkomunistycznego i zgodnie ztym głosuje. Ale dlaczego znalazł się w obrębie tego pasma? Na to pytanie trzeba szukać odpowiedzi poza pasmową interpretacją zachowań wyborczych. Próba odpowiedzi na nie znajduje się w podrozdziale Kształtowanie się systemu partyjnego oraz w rozdziale szóstym. Tabele 25-28 zawierają wyniki, dokonanych metodą stepwise, analiz regresji głosowania w 1993 roku na, kolejno, SW, PSL, UD lub KLD i Solidarność. Można, najprościej, powiedzieć, że zmienne - cechy, które pojawiają się w tabeli, to są właśnie te, które wpływają na wyjaśnianą zmienną zależną; są Tabela 25. Regresja wielokrotna: zmienna zaleZna ~głosowanie na SLD w 1993 roku

Zmienne

Współczynniki

niezależne

lllosowanie na stronę rządową w 1989 r. Głosowanie na Włodzimiera Cimoszewicza w 1990 r. Praktyk! religijno Znajomość liderów partii Słuchanie zagranicznych rozgłośni Pr>ynalel:ność do PZPR Robotnicy wykwalifikowani

Ccnstant R wielokrotne 0,66287 Skorygowany kwadrat R0,43274

B

SEB

beta

T

sig T

-0,30 -0,32 -0,04 0,03 -0,05 -0,07 0,07 1,44

0,03 0,04

-0132 -0,25 -0,21 0,19 -0,09 -0,o? 0,07

-9.04 -7,28 -6,37 5,86 -2.75 -2,31 2,26 12,83

0,00 0,00

O,Q1

0,01 0,02 0,03 0,03 0,11

•

o.oo 0,00 0,01 0,02 0,02

o.oo

Tabela 26. Regresja wielokrotna: zmienna

zależna

-glosowanie na PSL w 1993 roku

Wspóh:zynnikl Zmienne

niezależne

B

Rolnicy Miejsce zamieszkanla O~ena upadku komunizmu Słuchanie zagranicznych rozgłośni Głosowanie na Romana Bartoszcze w 1990 r,

Constant

-0,30 -0,03 -0,05 0,04 -0,18 1,15

SEB

beta

T

0,05 0101 0,02 0,02 0,09 0,19

-0,27 -o, 11 -0,11 0,09 -0,08

-6,31 -2,73 -2,81 2,33 -1,99 6,17

•

R wielokrotne 0,37947 Sk01Y90Wany kwadrat R 0, 13676

Tabela 27. Reg!'esja wielokrotna: zmienna

zależna-głosowanie

na UD lub KLO w 1993 roki.i· Współczynniki

Zmienne nlezale:Zne

B

Głosowanie na Tadeusza Mazowieckiego w 1990 r. -0,2Q 0,04 Ocena, że po 1989 r. w Polsce żyje się lepiej 0,03 Miejsce zamieszkania -0,12 Tożsamość przedsiębiorcy 0,01 Praktyki religijne 0,03 Ocena upadku komunizmu

Constant

0,55

SEB

beta

T

0,03 0,01 0,01 0,05 0,01 0,02 0,12

-0,26 0,10 0.13 -0,09 0,08 0,08

-6,68 2,43 3,34 -2,37 2,09 1,97 4,66

•

RWietokrotne 0,37814 Skoiygowany kwadrat RO, 13428 Tabeła

28. Regresja wielokrotna: zmienna

zależna

- gtosowanie na Solidarność w 1993 roku Współczynniki

Zmienne

niezależne

Glosowanie na stronę solidarnościową w 1989 r. Tożsamość robotnicza Głosowanie na Lecha Wałęsę w 1990 r. Znajomość elektoratów partii Przynależność do Solidarności Indeks odrzucenia polityki Znajomość liderów partii Tożsamość inteligencka

Constsnt

B

SEB

beta

T

-0,14 -0,13 -0,13 0,07

0,03 0,03 0,03 0,02 0,03 0,01

-0,17 -0,18 -0,17 0,14 -0,11

O,Q1

-0,11 -0,09

-4,04 -4,41 -4,10 3,37 -2,82 2,29 -2,49 -2,23 6,30

:...o,09 O,o3 -0,02 -0,10 0,90

0,05 0,14

0,09

•

T 0,00 0,00 0,00 0,00 0,01 0,02 O,Q1

0,03 0,00

R wielokrotne 0,42337

Skorygowany kwadrat R0,16809

one uszeregowane. od najsilniej do najsłabiej wpływających. W pierwszym przypadku spośród trzydziestu sześciu wprowadzonych do analizy zmiennych . niezależnych ostało się siedem, które w sumie w 43% wyjaśniają głosowanie na. SLD (ściślej: zmienność tej zmiennej). Z tego najsilniej oddziałuje głosowanie w 1989 roku na stronę rządową (które w pierwszym kroku wyjaśnia Z!%. zmienności zmiennej zależnej) oraz głosowanie na Włodzimierza Cimoszewi: · cza i praktyki religijne (które podnoszą wyjaśnioną zmienność głosowania na SLD w 1993 roku do 39%). Stosunkowo niewielką rolę odgrywają pozostałe cztery zmienne (wyjaśniają one pozostałe 4%). W 1993 roku SLD wybierali ci,

I

'

n

c

•

gT

,oo ,oo ,oo ,OO ,01 ,02

,01 ,o:l ,OO

zylń

1ych ie na

którzy wcześniej głosowali na stronę rządową i Włodzimierza Cimoszewicza, nie praktYkują, a także znają liderów różnych partii (czyli interesują się polityką), nie sJuchali zagranicznych rozgłośni, należeli do PZPR i nie są robotnikami wYJcwalifikowanymi". •w 1993 rokn PSL wybierali przede wszystkim rolnicy, a w dalszej kolejności mieszkańcy wsi, osoby nie oceniające pozytywnie upadku komunizmu, które jednak słuchały zagranicznych rozgłośni, a w 1990 roku głosowały na Romana Bartoszcze. Wszystkie te cechy wyjaśniająjednak w sumie tylko 14% zmienności zmiennej zależnej (z tego w pierwszym kroku sama przynależność do kategorii ro)ni.k6w wyjaśnia 11 % zmienności; na pozostałe cztery zmienne przypada wyjaśnienie 3%). W 1993 roku UD lub KLD wybierali przede wszystkim ci, którzy w 1990 roku głosowali na Tadeusza Mazowieckiego, którzy sądzą, że obecnie w Polsce żyje się lepiej niż przed rokiem 1989, którzy mieszkają w mieście oraz ci, którzy zaliczyli się do warstwy prywamych przedsiębiorców, a także osoby praktykujące i pozytywnie oceniające upadek komunizmu. Wszystkie te cechy wyjaśniają jednak w sumie zaledwie 13% zmienności zmiennej zależnej (z tego w pierwszym kroku samo głosowanie na Mazowieckiego w wyborach prezydenckich wyjaśnia 8% zmienności; na pozostałe pięć zmiennych przypada wyjaśnienie 5% ). W 1993 roku Solidarność wybierali ci, którzy w 1989 roku glosowali na stronę solidarnościową, zaliczają się do klasy robotniczej (robotnicza tożsamość społeczna), w roku 1990 głosowali na Wałęsę, a w dalszej kolejności osoby charakteryzujące partyjne elektoraty, ale nie znające liderów różnych partii, członkowie Solidarności (z 1981 roku), osoby o nastawieniu antypolitycznym, zaliczające się do inteligencji (tożsamość inteligencka). Cechy te wyjaśniają wsumie niemal 17% zmienności zmiennej zależnej. Z tego najsilniej oddziałuje glosowanie w 1989 roku na stronę solidarnościową (które w pierwszym kroku wyjaśnia 8% zmienności zmiennej zależnej) oraz tożsamość robotnicza i głosowa­ nie na Lecha Wałęsę w wyborach prezydenckich (które podnoszą wyjaśnioną zmienność głosowania na Solidarność w 1993 roku do 13%). Pozostałe zmienne odgrywają stosunkowo niewielką rolę. Przedstawione rezultaty potwierdzają przypnszczenie, iż na wybór różnych partii wpływają specyficzne konfiguracje czynników. PSL okazała się partią chlopów i wsi - ale w przypadku pozostałych partii wpływy poło-.ienia społecznego były niewielkie (SLD nie była partią robotników wykwalifikowanych, a UD i KLD miały elektorat miejski) lub żadne. W tej samej, niewielkiej, mierze co „obiektywne" wyznaczniki pozycji społecznej, liczyło się też jej postrzeganie, rodzaj tożsamości społecznej: wśród wyborców UD i KLD obecne

•anie

Tl% ewi:

a na stale

li ci.

rezultatów analizy regresji są nieoczywiste znaki przy kierunek zaleźno~ci. Za tak.i układ znaków odpowiedzialne są, rótnesposoby re kodowania zmiennych: jedne są zakodowane''' porządku rosnącym, inne- w maleją­ cym. O:ltwor7..enie kierunku zależności jest możliwe, poniewai podajemy sposób kodowania wszystkich zmiennych. Jednak, dla wygody. stwierdzone zależności są krótko opisane po każdej tabeli. S4

Niedogodnością przy interpretowaniu

współczynnikach. charakteryzujące

I

było poczucie przynależności do warstwy prywatnych przedsiębiorców, a wśród wyborców Solidarności - do klasy robotniczej i, słabiej, do inteligencji". Mocne potwierdzenie znajduje natomiast „pasmowa" interpretacja wyb-O rów i hipoteza politycznej afiliacji. Poza PSL56, elektoraty wszystkich p „ w największej mierze ukształtowane zostały przez poprzednie wybory- różne dla różnych partii. Dla SLD i Solidarności były to wybory 1989 roku, tyle, że elek, torat SLD z 1993 roku w 1989 roku głosował na stronę rządową, a elektorat Solidarności z 1993 roku - na stronę solidarnościową. Kontynuacją i utrwałemeni­ politycznej afiliacji z 1989 roku były wybory prezydenckie, w których elektorat SLD głosował na Włodzimierza Cimoszewicza, a elektorat Solidarności na Lecha Wałęsę. Wybory 1990 roku i głosowanie na Tadeusza Mazowieckiego ukszta1" towały elektorat UD i KLO. Podejmowane w kolejnych wyborach decyzje mają zakorzenienie biograficzne: wyborców SLD charakteryzował dystans wobec,_ Kościoła, dawna przynależność do PZPR i stronienie od zagranicznych rozgłośni\ wyborców Solidarności dawna przynależność do Solidarności; a wyborców lJ]} i KLO praktyki religijne. Natomiast znaczenie wymiaru poznawczego i oceniającego relacji społe•_ czeństwo-partie okazało się niewielkie: pewną rolę w kształtowaniu elektoratów odgrywała znajomość liderów i zwolenników różnych partii, pewną - ogólne; oceniające przekonania dotyczące skutków załamania komunizmu· czy jakości życia po 1989 roku. Trzeba jednak pamiętać, że na przykład tradycyjnie efektywne w socjologicznym wyjaśnianiu wykształcenie w ogóle „nie zmieściło się" w równaniach regresji, a rola pozycji społecznej i jej postrzegania również nie była wielka. Gdyby najkrócej, hasłowo określić elektoraty z 1993 roku wybranych do ·• analiz partii, to elektorat SW można by nazwać konsekwentnie i lojalnie. postkomunistycznym; elektorat PSL - chłopskim; elektorat UD i KLD - refor" matorskim; a elektorat Solidarności - wiernym, ale rozgoryczonym. Czy w czynnikach wpływających na elektoraty partyjne zachodzą jakieś zmiany? Co formuje zamiar głosowania na analizowane partie w przyszłych wyborach parlamentarnych? Odpowiedź przyniosła kolejna seria analiz regresjL Włączyliśmy do niej, po pierwsze, te same zmienne demograficzno-społeczne. Po. drugie, zmienne historyczne uzupełniliśmy o głosowanie w 1993 roku (zmienne zależne z poprzedniej serii analiz stały się zmiennymi niezależnymi) oraz o zamiar. głosowania w 1995 roku na Aleksandra Kwaśniewskiego, Waldemara Pawlaka; Jacka Kuronia lub Lecha Wałęsę. Po trzecie, włączyliśmy te same zmienne. biograficzno-tożsamościowe oraz, po czwarte, indeksy charakteryzujące stosunek do demokratycznej polityki. Po piąte, indeksy charakteryzujące ogólny poziom

'' Trudno orzec, czy fakt, ii elektoraty SLD i PSL kształtowane są, choć słabo, przez wpływy struktury społecznej, a elektoraty postsolidarnościowych UD i KLD oraz samej Solidarności -przez społeczne tożsamości, jest przypadkowy i jakie, ev;1entuałnie, moźe to mieć znaczenie, 56 Nawet jednak w przypadku warstwowego elektoratu PSL pewną - niewielką - rolę w jego ukształtowaniu odegrały wybory prezydenckie 1990 roku i głosowanie na Romana Bartoszcze.

( (

c (

w

w

znajomości

partyjnych liderów i elektoratów zastąpiliśmy indeksami okreś­ poszczególnych partii (zostały one zaprezentowane wyżej) i indeksami uzasadnień ich wyboru''. Są one, w naszym przekonaniu, na tyle specyficzne, związane z określonym historycznym momentem i partią, że nie mogły być użyre w wyjaśnianiu głosowania w roku 1993. Po szóste, pozostawiliś­ my bez zmian indeks wpływu bliskich. W sumie do równań regresji włączyliśmy pięćdziesiąt zmiennych niezależnych. Tabele 29-32 zawierają wyniki analiz regresji zamiaru głosowania w przyszłych wyborach parlamentarnych" na, kolejno, SLD, PSL, UW i Solidarn9ść. W przypadku SLD spośród pięćdziesięciu wprowadzonych do analizy zmiennych niezależnych ostały się cztery, ale wyjaśniają one zamiar głosowania na to ugrupowanie w przyszłych wyborach parlamentarnych (ściślej: zmienność tej zmiennej) aż w 62%. Z tego najsilniej oddziałuje zamiar głosowania na Aleksandra Kwaśniewskiego (który w pierwszym kroku wyjaśnia 47% zmienności zmiennej Jającymi czytelność

Tabela 29. Regresja v1lerokrotna: zmienna zależna- zamiar głosowania na SLD w 1997 roku

Wspólczynniki Zmienne

niezależne

~~sowan!a na Aleksandra Kwaśniewskiego Glosowanie na SLD w 1993 r. Gtosowanie na stronę Czytelność SLD constanf

rządową

w 1989 r.

---··--·--·Rwłelokrolne 0,79011 Skorygowany kwadrat R o,62225

B

SEB

beta

T

sig T

0,36 0,40 -0,12 0,02 0,19

0,02 0,03

0,41

15,11 13,05 -4.38 3,46 3,45

o.oo

O,Q1

0,38 -0,12 0,08

0,05

•

o.oa

0,00 0,00 0,00 0,00

:h do

alnie efor" akieś

dych resji. .e.Po.

.enne

uniar. laka: ienne :unek

ziom

Tabela 30. Regresja wielokrotna: zmienna zależna

zamlar gtosowania na PSL w 1997 roku Współczynniki

Zmlenne

niezaJeżne

B

Glosowanie na PSL w 1993 r. 0,33 Zam tar głosowania na Waldemara PawJaka w 1995 r. 0,37 Glosowanie na Romana Bartoszcze w 1990 r. -0,25 Czytelność PSL 0,05 Czytelność Solidarności -0,03 To.!samość chłopska -0,07 Poparcie bliskich dla PSL 0,03 0,1)6 GłosO\vanie na Tadeusza Mazowieckiego w 1990 r. -0,04 Słuchanie zagranicznych rozgłośni Ocena Llpadku komunizmu 0,04 Ocena, że po 1989 r. w Polsce żyje się lepiej -0,03 Czytelność UW -0,02 Constant 0,45

SEB

beta

T

s;gr

0,03 0,05 0,07

0,15

•

11,80 7,83 -3,75 5,75 -3,23 -2,83 3,54 2,46 -2,68 3,27 -2,48 -2,17 2,98

0,00 0,00 0,00

O,Q1

0,37 0,24 -0,11 0,2.5 -0,14 -0,09 0,10 0,07 -0,08 0,10 -0,07 -0,09

om

0,01 0,02 0,01 0,03 0,01

O,Q1

0,01

o.oo o.oo 0,00 0,00 0,01 0,01 0,00 0,01 0,03 0,00

Rwielokrotne 0,66106 Skorygowany kwadrat R 0.42782 pływy

.przez N

jego

ze.

st Sumują one powody, dla których badany zamierza głosować na daną partię w przyszłych wyborach; mogą przyjmować wartości od O do 12. 8 ' Oznaczamy je dła uproszczenia - datą 1997 roku, choć w momencie badania nic było

wiadotno, kiedy się odbędą, a pytanie sugerowało, Ze wybory odbędą się „w najbliższą niedzie1ę".

zależnej)

oraz głosowanie na SLD w 1993 roku (które podnosi wyjaśnion zmienność zamiaru głosowania na SLD w przyszłości do bez mała 61%) Pozostałe dwie zmienne odgrywają niewielką rolę (WY,jaśniają niecałe 2%). Na: SLD mieli zanńar głosować ci, którzy zamierzali też głosować na Aleksan~; Kwaśniewskiego w wyborach prezydenckich i którzy głosowali na SLD w 1993 roku, a także ci, którzy w 1989 roku głosowali na stronę rządową i dla których SUJ· jest dobrze określoną, czytelną partią. i Nie znaczy to, oczywiście, że w 1997 roku wszyscy oni spełnili swój zamiar;· Przyszłe wybory parlamentarne były w momencie badania wydarzeniem odleg, łym., hipotetycznym. Wiele jeszcze mogło się wydarzyć i wiele się wydarzyło; w ciągu dwóch lal oddzielających badanych od wyborów na jesieni 1997 roku Jednak siła i kształt zależności przekonująco pokazują, jakie znaczenie dl budowania wiernego elektoratu ma związek partii z kandydatem na prezyde partia zapewrńa swojemu kandydatowi poparcie, a on to poparcie po i przekazuje je partii w kolejnych wyborach parlamentarnych. Największa bodaj zmiana zaszła w czynnikach kształtujących elektorat PS (por. tabela 30). Z partii klasowej, a przynajmniej zakorzenionej w struktu społecznej, staje się ono partią o własnej histońi. Wypracowuje w elektoraci przywiązanie do siebie i dorabia się tradycji, która niejako przesłania o · działywania struktury społecznej. W zakres tego przywiązania i tradycji wchod · głosowanie na PSL w 1993 roku i zamiar głosowania na Waldemara Paw! (które to zmienne wyjaśniają w pierwszych dwóch krokach 36% zmiennośc.1 zmiennej zależnej; pozostałym dziesięciu przypada zatem wyjaśnienie 7%); a także głosowanie na Romana Bartoszcze i niegłosowanie na Tadeusza Mazowieckiego w 1990 roku. Dalej, na PSL zamierzali głosować ci, dla których jest to partia czytelna, a nie jest czytelna Solidarność ani UW, którzy przyznają się d · chłopskiej tożsamości i których bliscy popierają PSL. W 1993 roku w elektoraci PSL przeważały osoby, które nie oceniały pozytywnie upadku komunizmu, al słuchały zagranicznych rozgłośni; w 1995 roku przeważały·osoby, które wpra\\!. dzie nie słuchały zagranicznych rozgłośni, ale pozytywnie oceniały upade komunizmu, choć nie sądziły, że żyje się lepiej niż przed 1989 rokiem. ' Za te zmiany odpowiadać może częściowa zmiana składu potencjalnego ele toratu: wśród tych, którzy w 1995 roku zanńerzali głosować na PSL, nieco pon · dwie trzecie (68%) głosowało nań w 1993 roku; reszta napłynęła skądinąd-pra ' jedna piąta (18%) nie pamiętała, na kogo głosowała w 1993 roku. W sumie prawi jedna trzecia elektoratu była nowa. Jest, oczywiście możliwe, że ci, którzy w 199 roku zadeklarowali, że w przyszłości będą głosować na PSL, gdy przyjdzie d wyborów, odpłyną ku innym partiom lub w ogóle nie pqjdą głosować". Jedn możliwe jest także, iż elektorat PSL zaczyna w większym stopniu określać si

;

''

5

l (

l ( 11

F ( ( ( (

l (

l F

2 ( ( (

Przypominamy, że do analiz .regresji v.1ączono wszystkich. którzy w odpowiedzi napy ' czy .•w najbliższą niedzielę" wzięliby udział w wyborach do Sejmu, nie odpowiedzieli ,,na pewno 59

wziąl(ęla)byin

7S% - trzeba

w nich udziału", Tych, kt6r.cy nie wykluczyli udziału w przyszłych wyborach, faktyczna frekwencja byłaby dużo niźSza.

przypuszczać, że

( (

p0przez partyjną afiliację (i odrzucanie innych partyjnych afiliacji: unijnej i solidatnościowtj) niż poprzez położenie społeczne. Na UW (por. tabela 31) zamierzali głosować ci, którzy w 1993 roku głoso­ wali na UD lub KLD (co w pierwszym kroku wyjaśnia 2.5% zmienności zmiennej zależnej), którzy zamierzali głosować na Jacka Kuronia w wyborach prezydenckich (zamiar ten podnosi wyjaśnioną zmienność Zfillliaru głosowania na UW wprzyszłości do 31 %) i dla których UW jest dobrze określoną, czytelną partią. ZaJ11.ierzała nań głosować inteligencja oraz osoby, których bliscy nie popierają IJW, które w 1990 roku głosowały na Tadeusza Mazowieckiego, a w 1989 roku na stronę solidarnościową, ale obecnie Solidarność nie jest dla nich ugrupowaniem czytelnym. Zamiar głosowania na Solidarność (por. tabela 32) został wyjaśniony w 29%. Z tego najsilniej oddziałuje głosowanie na Solidarność w 1993 roku (które w pierwszym kroku wyjaśnia 20% zmienności zmiennej zależnej) oraz zamiar głosowania na Lecha Wałęsę w wyborach prezydenckich (który podnosi WY.iaśnioną zmienność zamiaru glosowania na Solidarność w przyszłości do 27%). Na pozostałe sześć zmiennych przypada wyjaśnienie 2%. Te pozostałe, słabe wpływy, to przynależność do Solidatności, niegłosowanie na Aleksandra Tabela 31. Regresja wielokrotna: zmlenna

zależna

zamiar głosowania na UW w 1997 roku Wspólczynniki

1oścj

7%), )Wie'st to

:ię do ,racie u, al

praw"

pade

.zie d

Jedn Jac si

Zmienne

niezależne

B

Glosowanie na UD lub KLD w 1993 r. 0,34 zamiar głosowania na Jacka Kuronia w 1995 r. 0,21 0,04 Czytelność UW -0,14 Inteligencja -0,02 Poparcie bliskich dla UW Głosowanie na Tadeusza Mazowieckiego w 1990 r. -0,07 -0,05 Glosowanie na stronę solidarnościową w 1989 r. Czytelność Solidarności -0,02 Constant 0,46

SEB

beta

T

sig T

0,03 0,03 O,Q1 0,05 O,Q1 0,02 0,02 0,01 0,10

0,41 0,23 0,23 -0,09 -0,09 -0,09 -0,09 -0,09

12,66 7,77 5,71 -2,90 -2,99 -2,97 -3,06 -2,31 4,80

0,00

•

o.oo 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,02 0,00

RwielokTotne 0,60668

&1
Tabela 32. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - zamiar głosowania na Solida mość w 1997 roku Współczynniki

Zmienne niezależne

8

Glosowanie na Solidarność w 1993 r. 0,30 Zamiar głosowania na Lecha Wałęsę w 1995 r. 0,20 Przynależność do Solidarności -0,06 Zamiar głosowania na Aleksandra Kwaśniewskiego -0,05 Glosowanie na UD lub KLD w 1993 r. -0,09 Ocena, że po 1969 r. w Polsce żyje się lepiej 0,03 Czytelność Solidarności 0,03 Czytelność PSL -0,02

Constant Rwielokrotne 0,54583 Skorygowany kwadrat R 0,20034

SE B

beta

T

O,Q3 0,03 0,02 0,02

0,33 0,23 -0,08 -0,o?

9,71 6,84 -2,35

0,04

-0.09

0,01 0,01

0,07 0,14

O,Q1

-0,10

•

-2,05 -2,63

T

0,00

o.oo 0.02 0,04

0.-01

Kwaśniewskiego, niegłosowanie

na UD lub KLD w 1993 roku, przeko po 1989 roku w Polsce żyje się lepiej oraz czytelność Solidarności, a, czytelność PSL. Druga seńa analiz regresji potwierdziła zatem, że na wybór różnych wpływają specyficzne konfiguracje czynników, które w dodatku zmieniają w czasie - upraszczając się (przypadek SLD) lub komplikując (przypadek PS Jeszcze słabsze okazały się wpływy położenia społecznego, i to zarówno „obie tywnego", jak i subiektywnego (postrzegania swojej przynależności społeczne Jeszcze mocniejsze okazaly się wpływy politycznej afiliacji: elektoraty - ·· podkreślić, że potencjalne wszystkich partii w największej mierze ukszta!tow. zostały przez poprzednie wybory i zamiar głosowania na partyjnego kandyd w wyborach prezydenckich. Natomiast biograficzne zak0rzenienie wyborcz zachowań i zamiarów było słabsze: ci, którzy zamierzali głosować na Solidan( należeli dawniej do Solidarności, ale przynależność do PZPR czy praktyki religij wśród uwarunkowań nie wystąpiły. Zyskał na znaczeniu60 wymiar poznaw czytelność poszczególnych partii kształtowała elektoraty wszystkich partii. łjl zmieniła się natomiast niewielka rola ogólnych, oceniających przekonań dotyc· cych skutków załamania komunizmu czy jakości życia po 1989 roku. Elektorat SLD pozostał postkomunistyczny. Elektorat PSL zyskał partyj afiliację, dla której znajduje oparcie wśród bliskich. Natomiast elektorat , który umocnił swoją partyjną afiliację, nie znajduje dla niej oparcia w' bliskich. Elektorat Solidarności pozostal postsolidarnościowy, w niewie : stopniu antykomunistyczny i niechętny UD lub KLD z 1993 roku, ale wyzbył si nastawienia antypolitycznego. że

Podsumowanie Rezultaty przeprowadzonych analiz nie są w żadnej mierze ostatec i od rozstrzygnięć metodologiczno-technicznych, i od historyczne kontekstu. Utworzenie i włączenie na przykład do analizy regresji jedn trafnego indeksu może zasadniczo zmienić jej wyniki. Moment badania - ro czynająca się kampania przed wyborami prezydenckimi - mógł przesądzić przykład o roli zamiaru glosowania na Aleksandra Kwaśniewskiego w dete minowaniu zamiaru glosowania w przyszłych wyborach parlamentarnych SL!). Niektóre wnioski wydają się jednak niewą1pliwe. • Na wybór różnych partii wpływają specyficzne konfiguracje czynnikó; które zmieniają się w czasie. Zmieniają się zatem partyjne elektoraty: i . charakter, tożsamość, przekonania. Można na przykład utrzymywać, że w 19 .roku PSL było partią czysto klasową, dla elektoratów UD i KLD istotna by tożsamość prywatnych przedsiębiorców, a elektorat Solidarności był rozgoryczony na politykę i polityków, sądząc, że polityka to „brudna sprawa", ludzie ni zależą

60

Lub

został

lepiej „zmierzony„.

plllją żadnego wpływu

na to, co robi

rząd,

kandydaci

są

dobrzy przed wyborami

·qi. żadne jednak z tych stwierdzeń nie byłoby prawdziwe w odniesieniu do roku

~995. Trzeba zatem zachodzące zmiany rejestrować i próbować je wyjaśniać, by do licznych stereotypów funkcjonujących w polityce i o polityce nie dodawać nieadekwatnych i uproszczonych interpretacji socjologicznych. • Nie znalazła potwierdzenia hipoteza położenia społecznego. Cechy .iemograficzno-społeczne słabo i selektywnie wpływają na uczestniczenie w wybOrach oraz na konkretne sposoby głosowania. Ponieważ temu ostatniemu zagadnieniu poświęcony jest rozdział szósty, tutaj jedynie je sygnalizujemy. • Potwierdzona została - i to na wiele sposobów'" - hipoteza główna, kt6rą można by nazwac historyczno-tożsamościową, że historyczne wydarzenie, jakim było przejście od ustroju totalitarnego do demokratycznego ustroju gospodarki rynkowej, wytworzyło społeczne podziały, które wpłynęły i wciąż wpływają na formowanie się partii, elektoratów i systemu partyjnego w Polsce. zarówno bowiem partie polityczne jako instytucje, jak i ich elektoraty konstytuowaly się w tym wydarzeniu przejścia, w kolejnych jego etapach. Strony wyłonione w wyborach 1989 roku były zakorzenienie w przeszłości, w ludzkich biografiach. Jednocześnie wykrcowaly one pasma późniejszych wyborów politycznych, przede wszystkim „pasmo postkomunistyczne" i „pasmo postsolidarnościowe". Jeśli ktoś w czerwcu 1989 roku opowiedział się za stroną rządową (co było uwarunkowane biograficznie), to największe były szanse, że w wyborach prezydenckich 1990 roku głosował na Włodzimierza Cimoszewicza, w wyborach parlamentarnych 1993 roku na SLD, w 1995 roku zamierzał głoso­ wać na Aleksandra Kwaśniewskiego, a w przyszłych wyborach parlamentarnych - na SLD. Jeśli ktoś w czerwcu 1989 roku opowiedział się za stroną solidarnoś­ ciową (co również było uwarunkowane biograficznie), to największe były szanse, t.e w wyborach prezydenckich 1990 roku głosował na Lecha Wałęsę, w wyborach parlamentarnych 1993 roku na Solidarność lub partie prawicy, w 1995 roku zamierzał głosować na Wałęsę lub kandydata prawicy, a w przyszłych wyborach parlamentarnych - na Solidarność lub na partie prawicy. Nie jest to, oczywiście, zero-jedynkowa macierz przejść, ale właśnie „pasma polityczne", z których przestrzeni ludzie rzadko przechodzą do pasma przeciwnego. Do 1995 roku „pasmo postkomunistyczne" było efektywniejsze 62 , umacniało się, natomiast „pasmo postsolidarnościowe" słabło. Zatem to nie struktura, ale historia wytworzyła społeczne podziały, uformowała partie, elektoraty i cały system partyjny. Nie wydaje się to dziwne, skoro podział 1989 roku był wówczas istomy, doprowadził do zmiany systemu politycznego i radykalnych reform ekonomicznych oraz został zagospodarowany przez przeciwstawne sobie w znacznej micrze siły i partie polityczne. 61

Przy u:l,yci'1 wielu technik analizy danych; analizy korelacyjnej, analizy czynnikowej

i analizy regresji. 62 Prawdoj>odobieństwo przekazania wyborców swojemu kandydatowi c:z.y partii z \Vyborów na wybory jest w tyru paśmie wyższe niż w pa§mie postsolidarnościowym.

Takie nieumocowane w strukturze społecznej pasma polityczne już zd się w historii - wsporrńnali§my o Irlandii, w której dwie główne, rywalizują:

partie - Fianna Fail i Fine Gael - mają genezę w historycznym ko · sprzed ponad siedemdziesięciu lat, a powstałe w tym konflikcie identyfi · polityczne i partyjue okazały się trwałe. · • Warto zwrócić uwagę, że owe polityczne pasma mają umocowanie. graficzne. Od strony „wielkiej historii" są to całe serie wydarzeń, takich jak bory, tworzenie się partii i ich tradycji, następujące po sobie rządy itd. W „ · małej", w biografiach, te same wydarzenia zaznaczały się istotnyrrń praktyk życiowymi (słuchaniem zagranicznych rozgłośni czy po prostu praktykami rell • gijnymi), znaczącymi przynależnościami (do PZPR czy Solidarności), uogólnia~ rrń nastawieniarrń do PRL i do czasów po 1989 roku, a wreszcie konkretnyrrń spQ' . bruni glosowania. Wydaje się, iż w rrńarę upływu czasu funkcje tradycyjnych · ków tożsamości politycznej Gak dawniejsze przynależności organizacyjne, p · wiązanie do Kościoła, czy nawet przekonania ideowe i opinie polityczne) przejm. partyjne afiliacje: mniej ważne staje się, że ktoś należał do PZPR, bardziej - że j przywiązany do SLD i konsekwentnie głosuje na Sojusz oraz na jego kandy • Trzeba także podkreślić wagę czynnika instytucjonalnego. Owe pas polityczne powstały nie na mocy metafizycznych oddziaływań historii, :· błogosławieństwa czy przekleństwa, ale poprzez działania, decyzje i p organizacyjną ludzi, z czasem w coraz większej mierze zorganizowany,!i w partie. Autentyczny podział roku 1989 był i jest zagospodarowywan artykułowany i organizowany przez rywalizujące, a często przeciwstawne soąi siły polityczne: przede wszystkim partie polityczne, ale także związki zawodow Kościół i inne. SdRP, SLD i skupione w nim organizacje „kultywujące" stto postpeerelowską robiły to produktywnie: wygenerowały znaczące „pole ci nia", oddziałując - zwrotnie - na społeczeństwo, wytwarzając ludzkie lojalno . i tożsamości. Im się udało: dwie trzecie tych, którzy w 1989 roku glosowali stronę rządową oraz dwie trzecie tych, którzy w 1995 roku zamierzali glosować n Aleksandra Kwaśniewskiego, zadeklarowało, że w przyszłych wyborach p lamentamych (1997 roku) będzie głosowało na SLD. Solidarności i partio postsolidarnościowym nie udawało się to w takiej mierze (przynajmniej powstania AWS i zwycięskich dla niej wyborów w 1997 roku), także z powod owego czynnika instytucjonalnego, a mianowicie organizacyjnego rozbici i rozproszenia strony solidarnościowej. Możemy to obserwować i na poziomi wielkiej histońi, owych ciągnących się od wyborów do wyborów pasm polity nych, i na poziorrńe histońi małej - w ludzkich przywiązaniach, ocenaa działaniach, a także w aktach wyborczych. • Najwierniejszy elektorat ma w Polsce SLD: wyborcy Sojuszu odznaczaj się długotrwałym przywiązaniem do swojego ugrupowania, wiernie głosując n nie i na jego kandydatów. • Hipoteza relacji poznawczej zyskała potwierdzenie - stwierdzono pew być może rosnącą rolę czynników poznawczych: głosuje się na partie, które si zna, których przywódcy i elektoraty są „czytelne". sobą

·n

Rozdział@ Podział

lewica-prawica w polityce oraz w szerszym kontekście kulturowym Tadeusz Szawiel

Rozdział ten zaczyna ilię od przedstawienia rozważań teoretycznych nad S13tusem pojęć „lewica" i „prawica" w debatach ideowych i w polityce. Przytaczamy argumenty socjologiczne na rzecz społecznej funkcjonalności i trWalości tych pojęć. Przedstawiamy status tych pojęć w polskim dyskursie iw badaniach po 1989 roku. Analizujemy śladowe uwarunkowania demograficz,w.społeczne zróżnicowania na lewicę i ptawicę. Następnie rozpoczynamy prawdziwy maraton: szukamy - z powodzeniem korelatów znaczeniowych uóżnicowania „lewica-prawica" w sferze wartości i tożsamości społecznych, wstosunku do przeszłości (w tym przynależności do PZPR), do demokratycznych przemian i demokracji, w politycznych preferencjach i w religijności. Na koniec analizujemy lewicowe i prawicowe tożsamości partyjnych elektoratów, ich bliskości i dystanse, oraz odnosimy te tożsamości do klasycznych lewicowych i prawicowych przekonań w sferze ekonomicznej i ideowej.

Status

pojęć

„lewica" i „prawica"

Jaki jest dziś status pojęć „lewica" i „prawica"? Jakie jest ich uzasadnienie i jakie znaczenie? W demokracjach zachodnich od lat toczą się spory o ten klasyczny podział polityczny. N orberto Bobbio w książce Prawica i lewica (1996) pióbuje zdać sprawę z tej dyskusji. Niemało zwolenników ma teza, pisze Bobbio, ie „[„.) prawica i lewica to dzisiaj słowa nic nie oznaczające [.„]". Przedstawiciele tej grupy argumentują, „[.„] że rozróżnienie [to] miało sens w innych ' czasach, ale uważają, że dzisiaj, w coraz bardziej skomplikowanym społeczeńst­ wie, w którym liczne powody konfliktów nie pozwalają już stanąć wyraźnie po : iednej lub drugiej stronie barykady, jednoznaczne przeciwstawienie prawicy . i lewicy jest uproszczeniem" (tamże, s. 6-7). Ale istnieją też zwolennicy Pt2eeiwnego stanowiska, na przykład Marcel Gauche!, którego opinię przytacza . llobbio: „«Niezależnie od tego, co się stanie, prawica i lewica wiodą teraz żywot Die-zależny w stosunku do źródeł, z których w sposób organiczny wyrosły. Podbiły

całą planetę. Stały się

uniwersalnymi kategoriami politycznymi. Wchodzą; podstawowego zestawu pojęć, które w sposób ogólny informują o funkcjono niu współczesnego społeczeństwa»" (tamże, s. 10). Kwestionującym sens posługiwania się obu pojęciami Bobbio odpowiada· przecież są one „[„.] nadal używane z całą powagą w związku z polity partiami, stanowiskami, gazetami, programami politycznymi i ustaleniami· wnymi. Jest prawdą czy nie, że wymieniając opinie o jakimś polityku zadaj .: sobie przede wszystkim pytanie, czy jest z lewicy, czy z prawicy? Py pozbawione sensn? Wśród możliwych odpowiedzi jest i taka, która mówi, że d osoba nie jest ani z prawicy, ani z lewicy. To oczywiste. Jakże jednakmoźemy · uświadamiać sobie, że odpowiedź «ani stąd, ani stamtąd» jest możliwa ty · wtedy, gdy słowa «lewica» i «prawica» mają sens, i zarówno pytający, j odpowiadający wiedzą, choćby mgliście, co one oznaczają? Czy można pawi dziec, że ten a ten przedmiot nie jest ani biały, ani czarny, jeśli nie mas· najmniejszego pojęcia o różnicy między tymi dwoma kolorami?" (tamże, s. 2 W swej książce Bobbio przytacza kilka powodów kwestionowania tego ro. różnienia. Pierwszym było przywiązanie do tezy o „kryzysie ideologii". Ale.J się okazało, ideologie kwitną („drzewo ideologii jest nadal zielone"). Poza rednkcja obu pojęć do sfery czystej ideologii byłaby, zdaniem Bobbio, bezpra nym uproszczeniem. Zarzuca się też obu pojęciom, re upraszczają rzeczywistość, redukując ją .. prostej dychotomii: „[„.] w coraz bardziej skomplikowanym uniwersum polity · nym wielkich społeczeństw, a zwłaszcza wielkich społeczeństw demokratyc nych, zbyt wyraziste rozdzielenie dwóch jedynych przeciwnych sobie obo staje się coraz mniej adekwatne, że coraz mniej wystarczająca okazuje · dychotomiczna wizja polityki". To prawda, ale przeciwstawienie to nie wyklu zdaniem Bobbio, by „[.„] między prawicą początkową a lewicą końcową mieśc' się poglądy pośrednie, zajmujące środkową przestrzeń między dwoma skraj i nazwane, jak wszyscy wiedzą, «centrum». [„.] szarość nie niweczy bynajmni · różnicy między bielą i czernią, a zmierzch - różnicy między nocą i dniem" ( s. 28-29). Argumentuje się także, iż diada lewica-prawica „[„.] utraciła (.„] w znacz nym stopniu swój walor deskryptywny, gdyż stale zmieniające się społeczeństw i nowe problemy polityczne - a problemami politycznymi nazywamy tutaj które wymagają rozwiązania wykorzystującegÓ tradycyjne instrumenty polityc nego działania, to znaczy działania kształtującego zbiorowo obowiązują następnie wszystkich decyzje - doprowadziły do powstania ruchów nie mies· czących się w tradycyjnym schemacie prawicy i lewicy i uznających, że sam poza ten schemat wychodzą. Współcześnie najbardziej interesującym z tycli ruchów są zieloni" (tamże, s. 32). Na ten argument Bobbio odpowiada, że ruch Zielonych nie tyle zanegowały i zniosły tę diadę, ile ją wchłonęły, co jeg zdaniem, doprowadzi, lub już doprowadzilo, do różnicowania się Zielonych n Zielonych lewicowych i Zielonych prawicowych. Od siebie możemy dodać, · proces ten można było śledzić w postaci niemal wzorcowej na niemieckiej p "

2 (

~

l•

r ~

d 11

i il k ()

Il

h '\1 k

Je b II .

5(

je m k

m Ili

s.

w ii pl

pi

;zielonych (Die Griinen) i obu jej frakcjach czy tendencjach: t~w. Fundis (fulldaIDentaliści - lewica) i Realos (pragmatycy - prawica). :Mimo krytyki z bardzo różnych pozycji, nie widać oznak, by oba pojęcia fl)iałY zniknąć z publicznego dyskursu, nie widać też żadnych poważnych ton!
„lewica" i „prawica" funkcjonują, mają sens i swoje miejsce w dyskursie politycznym, to pozostaje jeszcze kwestia kryteriów wyróżnienia lewicy i prawicy. ~oim eseju B~o.!J_l>~o.P~YJ!"-?:a.I!liędzy.ipn)'.u_ti ()kreś!~e pina Cofrancesco: „«[ ..:Jczfowfo:k z prawicy to ten, który troszczy się przede

~!kim ~.()calenie tradyc}i;}]to\Vi~K·.lewicfzari:Ó. tell;~!{i§~ .n~.~ wszi~ffeo

diiżYd~>~~EI<'Pf!:J:>~!ii~':.z_c;k,()W.ó.W..J.aj<:irrfśii~~r~!~~j~r~.~~W.!~.~-tanowe, ..

:JilliS()We itd.»" (cyt. za: tamże, s. 64). Takie ujęcie ma interesujące konsekwencje, gdyż wieie wartości, które można przytaczać jako konstytutywne kryteria, ma wówczas charakter wartości instrumentalnych: „[.„] wolność i władza, dobrobyt . i surowe warunki życia, indywidualizm i antyindywidualizm, postęp techniczny i idea! rękodzielnictwa są uznawane w obydwu przypadkach za wartości instrumentalne, to znaczy takie, które można popierać albo odrzucać zależnie od korzyści, jakie mogą przynieść, jeśli chodzi o utwierdzenie tradycji albo, odpowiednio, uwolnienie się od jakiegoś przywileju" (tamże, s. 65). Jak jednak zauważa Bobbio (tamże, s. 76): „[ ... ] kryterium najczęściej używanym do rozróżniania prawicy od lewicy jest odmienność postaw, jakie ludzie żyjący w społeczeństwie przyjmują w stosunku do ideału równości". Wedle Bobbio bowiem: ,,Równość jako zasada tworząca jest jedynym kryterium, które opiera się niszczącemu działaniu czasu, rozpadowi, jakiemu podlegały inne kryteria, i to do tego stopnia, że, jak powtarzaliśmy wielokrotnie, kwestionowane było nawet samo rozróżnienie między prawicą a lewicą" (tamże, s. 75). Warto też przytoczyć dwie bardziej socjologicznie zinterpretowane definicje rozróżnienia „lewica-prawica". Pierwsza pochodzi od teoretyka niemieckiaj socjaldemokracji Petera Glotza: „«Zdefiniowałem lewicę jako siłę, którą cechuje dążność do ograniczenia logiki rynku albo, ostrożniej, poszukiwanie racjo· nalności możliwej do pogodzenia z gospodarką rynkową; uwrażliwienie na kwestie społeczne, to znaczy wspieranie państwa opiekuńczego i pewnych instytucji demokracycznych; nowych praw wolnościowych, rzeczywistej równości kobiet; dbałość o życie i przyrodę; walka z nacjonalizmem" (cyt. za: tamże, s. 93, przypis 1). Obszerniejszą definicję formułuje Elias Diaz, który za charakterystyczne dla współczesnej lewicy uznaje „«[ ...] większą skłohność do redystrybutywnej i cechującej się proporcjonalną niwelacją polityki gospodarczej opartej raczej na pracy niż na kapitale; większy nacisk ua to, co w orgaruzacji 'państwa jest publiczne i wspólne, niż na to, co prywatne i indywidualne; przewaga wartości

związanych ze współpracą i współdziałaniem nad wartościami zwil!Zany, z konfrontacją i konkurencją; większa wrażliwość na nowe ruchy społeczne i· pacyfistyczne, ekologiczne, feministyczne postulaty; troska o rzeczywiste Wp wadzenie w życie praw człowieka, zwłaszcza w odniesieniu do grup z margin · grupy trzeciego wieku, dzieci itd.; podkreślanie priorytetu zaspokajania po . ' podstawowych, jak ochrona zdrowia, prawo do wykształcenia, do mieszkanj większe uwrażliwienie i przyjaźń międzynarodowa, jeśli chodzi o obs . ubóstwa, zależności i zacofania; autonomia wolności wyboru i racjo dyskusji zarówno przy podejmowaniu większościowych i demokratyczny decyzji politycznych, jak przy konstruowaniu krytycznej etyki i dokonyw przeobrażeń, decyzji nie wynikających ani z argumentów narzuconych p władzę, ani z dogmatów, którym instytucje religijne nadają charakter eh matyczny i/lub tradycyjny»" (cyt. za: tamże). Bobbio zwraca uwagę także na dwie tendencje uniwersalne, sprzyjaj~ podziałowi na lewicę i prawicę. Po pierwsze, to sama demokracja sprz~ dualizmom, ze względu na większościowy charakter podejmowania decyzji na zero-jedynkowy charakter walki o władzę w kluczowych instytucj : politycznych: zawsze mamy rząd (nawet jeśli jest koalicyjny) i opozycję (naw jeśli składa się z wielu podmiotów). W największym stopniu sprzyja dualizmo większościowy system wyborczy, ale nawet w systemach proporcjonalnych i opozycja, ci, którzy popierają aktualny rząd i jego przeciwnicy, oraz i opozycje mają pełne obywatelstwo (przykłady takich dychotomii z polskie· podwórka: postkomuniści versus Solidarność, ci, którzy są za reformami versus· •. którzy są przeciw reformom). Po drugie, tendencją uniwersalną jest z funkcji, które spełnia centralnie państwo. Lewica w zasadzie optuje za państw „bogatym" w różne uprawnienia i funkcje, zwłaszcza redys1rYbutywne, opieku cze i kontrolne. Prawica w zasadzie wskazuje na jednostkę oraz na różnoro niepaństwowe ciała i instytucje jako odpowiedzialne za spełnianie funktj1 którymi lewica chętnie obarcza państwo. Upraszczając, można powiedzieć, · prawica kładzie nacisk na odpowiedzialność jednostki i dobrowolnych stowarz szeń, lewica bardziej ufa państwu i uważa je za skuteczniejsze. Bobbio w swej książce posługuje się w dużej mierze argumentami anali tycznymi (formalnymi własnościami pewnych par pojęć) oraz zakorzenieni lewicowo-prawicowej dychotomii w fundamentalnych wartościach (równośc' wolności): Istnieje jednak także nurt analiz, które odwołują się do argumentacJ socjologicznej, a zwłaszcza do teorii komunikacji społecznej, szukając w nie· wyjaśnienia trwałości i, jak się wydaje, niesłabnącej funkcjonalności symbol' · lewicowo-prawicowej. W socjologii i politologii panuje zgoda co do tego, że kategorie „lew· cowości" i „prawicowości" są określeniami ideologicznymi. Samookreśleni lub autoidentyfikacja (self-placement, self-location) własnych poglądów w plll:e'. strzeni „lewicowo-prawicowej" traktowane jest jako określenie własnej toi~ samości ideologicznej. A jeżeli tak jest, to między tożsamością ideologiczną a postawami politycznymi i poglądami na konkretne sprawy (specific issu~.

·

sitions) powinien istnieć związek logiczny. Ze zrozumienia pewnych ideor:gicznych całości wynika (logicznie) określone rozumienie wyborów polityczych i konkretnych problemów będących każdorazowo przedmiotem debaty. 0 Takie ujęcie ma jednak niedogodne konsekwencje. Wiadomo skądinąd, że VI Igi9Z!l~g~.-~mfu!ą,;ymliLJief~!'~

Jogical sophisticatio11J,_g;y_li.e.osi~~~~3,~.u~ow_~Y.c~.i .~J?:'.il!JYCh.pqgląd~<'l'!

prw

i toi; :iczną

issuą

ldeiifogicznych, od „tożsamości ideologicznej". Zwracają uwagę, że „lewica" Cprawica", jaktl swego rodzaju etykiety ideologiczne, mogą spełniać funkcje orientujące w stosunku do posługujących się nimi jednostek właśnie w sytuacji elementarnego, uproszczonego rozumienia tych etykiet. Teoretycznej podstawy takiego analitycznego rozdzielenia upatrują w pracach Talcotta Parsonsa i Niklasa Luhmanna, którzy zwrócili uwagę na funkcjonalną (systemową) potrzebę mediów mogących służyć jednostce do orientacji w skomplikowanym świecie politycznym. Złożoność świata polityki, szybkość zachodzących w nim zmian wymaga (w sensie funkcjonalnej ccy systemowej konieczności) posiadania uogólnionych, redukujących jego złożoność, środków orientacji i komunikacji. Kategorie „lewicowości" i „prawicowości", redukując złożoność i nadając sens zjawiskom re sfery politycznej umożliwiają jednostkom orientację i komunikację w przestrzeni politycznej. Aby móc spełniać obie te funkcje, odpowiednie „media" (w tym wypadku kategorie „lewica-prawica") muszą spełniać trzy formalne warunki, które Fuchs i Klingemann określają mianem a) symbolicznego uogólnienia; h) ograniczenia i c) binarnej schematyzacji. Pierwszy warunek polega na tym, że odpowiednie media (symbole, kategorie) muszą być na tyle ogólne (abstrakcyjne), by mogły być odniesione do szerokiego spektrum zjawisk i problemów politycznych. Warunek drugi - na tym, że to odniesienie nie może być jednak niczym nieograniczone, jakieś ograniczenia muszą istnieć: symbole bądź kategorie nie mogą być kojarzone dosłownie ze wszystkim, bo w takiej sytuacji nie mogłyby pelnić funkcji komunikacyjnej. Trzeci zaś na tym, że w przypadku odniesienia danego symbolu do konkretnego zjawiska, problemu bądź dziedziny, rezultatem muszą być pary opozycji, których człony muszą możliwie wyłącznie wiązać się bądź z „lewicą" bądź z „prawicą" (na przykład robotnicy-kapitaliści, komu-

nizm-faszyzm; postępowy-konserwatywny). Fuchs i Klingemann (tamże, s. piszą: „Jednostka, aby zapewnić sobie orientację i uwieńczony powadze · · udział w społecznej komunikacji, nie musi opanować wszystkich potencjaJny • znaczeń ideologii; wystarczy, że wybierze pewne elementy z tego kulturo • predeterminowanego zasobu znaczeń i te wybrane znaczenia prawidłowo Odni do biegunów lewicowo-prawicowego wymiaru". Zdaniem Fuchsa i Klingemanna istnienie jakiegoś uogólnionego medium· ·. funkcjonalną koniecznością zarówno z perspektywy jednostkowej, jak i syste społecznego. Jednak z chwilą wejścia takiego medium do powszechnego UŻ zaczyna się ono charakteryzować trwałością w czasie, ponieważ jego potencjaln] „zastępnik" nie może być skonstruowany na życzenie. Podział „lewica-prawi · jest przestrzenną metaforą, która każdorazowo musi być odniesiona do ko nych problemów politycznych. W Europie znaczenia związane z tym podział odnosiły się do głównych linii konfliktów politycznych dominujących w proc · · jego instytucjonalizacji; były to przede wszystkim konflikty klasowe i religijn (por. Llpset, Rokkan 1967). Konflikty te na długo uformowały korelaty znac ·

niowe wymiaru nlewica-prawica". Fuchs i Klingemann wskazują także, iż w złożonych systemach polityczn;: · podnoszony argument, że wymiar „lewicowo-prawicowy" nie odda) sprawiedliwości wielowymiarowej naturze konfliktu politycznego, mija się. specyficznym charakterem tego wymiaru: redukcja i uproszczenie rzeczywista politycznej poprzez symboliczne uogólnienie nie wyklucza jego sytuacyjne ukonkretnienia. Nowe, konkretne problemy polityczne, jeżeli są ważne, znajdują interpretację w kategoriach lewicowych versus prawicowych. Według Fuchsa i Klingemanna wszystkie trzy pojęcia: „ideologiczn systemy orientacji", „stosunek do konkretnych problemów" (issue prioriti oraz „samookreślenie w kategoriach lewicowo-prawicowych" dają się analityc nie rozdzielić, mają niezależną siłę wyjaśniającą. Obaj autorzy rozważają także pytanie o przyszłość „lewicowo-prawicowej' metafory i udzielają na nie ciekawej odpowiedzi: „Biorąc pod uwagę funkcjo nąkonieczność uogólnionych mediów [ze względu na wymóg orientacji i kom kacji społecznej - T.S.] z jednej strony, oraz trudność wprowadzenia w obie nowych mediów, z drugiej strony, uważamy za prawdopodobne, że schem «lewica-prawica» utrzyma się nawet w sytuacji, kiedy struktury konfliktu w ro winiętych społeczeństwach przemysłowych ulegają zmianom. Oznacza to, nowe wymiary konfliktu będą musiały być wintegrowane w prawicowo-lewico · schemat" (Fuchs, Klingemann 1990, s. 234). Pewnym dowodem potwierdzającym tę tezę jest wintegrowanie noweg wymiaru rnaterializmu-postmaterializmu w schemat lewicowo-prawico Począwszy od lat siedemdziesiątych badacze w krajach Unii Europejs · stwierdzili systematyczną korelację między samookreśleniem lewicowym bą prawicowym a indeksem materializmu/postmateriałizmu skonstruowanym prz Ronalda Ingleharta (wrócimy do tej kwestii niżej). W wypadku Holandii i często

n

~wierdzono nawet wyższą korelację samookreślenia lewicowego bądź prawicowego z indeksem wartości materialistycznych/postmaterialistycznych niż z klasą społeczną (por. tamże, s. 229-230). Wymiar i symbolika lewicowo-prawicowa funkcjonują jednak nie tylko wsterze ideologicznych debat czy też jako środek orientacji i komunikacji wświecie polityki. Ta dychotomia miała i ma odniesienie do władzy wykonawczej: do rządów lewicy bądź prawicy. W krajach zachodnich politykę lewicową reprezentowały rządy partii socjaldemokratycznych, prawicową partii chadeckich, mieszczańskich bądź konserwatywnych, w zależności od każdorazowej narodowej specyfiki. Istnieje wyraźna tendencja, by redukować polityki rządowe do racjonalnych technik rozwiązywania problemów, przy czym zakłada się, że te techniki i problemy mają w coraz większym stopniu uniwersalny zasięg i ważność. W fonnie popularnej argument ten przybiera postać stwierdzenia, że nie-zależnie od głośno artykułowanych różnic ideowych i programowych, tak naprawdę rządy różnią się jedynie sprawnością rozwiązywania tych samych problemów. Dowodem na to miałaby być okoliczność, że zmiany ekip rządzą­ cych prowadzą zazwyczaj do korekt polityki swoich poprzedników, a niemal nigdy nie zdarzają się zmiany radykalne. Jednak analizy empiryczne przeczą iakiej diagnozie. W sferze społeczno-ekonomicznej empiryczną analizę polityki lewicowych bądź prawicowych rządów przeprowadził Arend Lijphart, który badał dwadzieś­ cia dwa systemy partyjne w dwudziestu jeden demokracjach w latach 1945-1980. Lewicowe bądź prawicowe stanowiska partyjne w sferze społeczno-ekonomicz­ Mj układają się zdaniem Lijpharta na czterech osiach szczegółowych: a) rządowa versus prywatna własność środków produkcji; b) silna versus słaba rola rządu w planowaniu ekonomicznym; c) popieranie versus sprzeciwianie się redystr)'bucji dochodu od bogatych do biednych; d) rozwijanie versus sprzeciw wobec rozwijania przez rząd programów socjalnych. Dokonana przez Lijpharta analiza danych empirycznych wykazała, że polityka społeczno-ekonomiczna rządów zorientowanych lewicowo prowadzi systematycznie do wyższych stóp wzrostu sektorów państwowych w gospodarkach, większych bud:l.etów centralnych, większego spłaszczenia dochodów, większych wysiłków na rzecz zmniejszenia bezrobocia, większego nacisku na oświatę i ochronę zdrowia oraz większych wydatków na świadczenia socjalne (por. Lijphart 1984, s. 12&-129). Autor ten stwierdził ponadto, że problemy ekonomiczne lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zintensyfikowały zróżnicowanie na lewicę i prawicę, wbrew żywio­ nym na początku lat sześćdziesiątych - między innymi przez Daniela Bella - oczekiwaniom na „koniec wieku ideologii". To samo można by powtórzyć jeszcze raz w odniesieniu do problemów spoleczno-ekonomicznych lat dziewięćdziesiątych, które zwiększyły polaryzację lewica-prawica w zachodnich demokracjach (Niemcy, Francja, Stany Zjednoczone). Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych granice wydajności osiągnął model państwa opiekuńczego (welfare stale) - zasługa

i duma rządów socjaldemokratycznych - który bez gruntownych reform sta niemożliwy do sfinansowania w dotychczasowym kształcie (Niemcy, s · Zjednoczone). Ponadto okazało się, że skutki społeczne programów socjalri~ pozostają w tyle lub wręcz w sprzeczności z oczekiwaniami żywion w momencie wprowadzania tych programów w życie. Rozczarowanie bu · · przykład efektywność i długookresowe skutki kompensacyjnych program: społecznych (affinnative action) zapoczątkowanych w Stanach Zjednoczor( w latach sześćdziesiątych i potem konsekwentnie rozwijanych. Jest to je osobny temat, którego nie możemy tu rozwijać.

Pojęcia „lewica" i „prawica" w polskich debatach i badaniach

Dyskusje o prawicy i lewicy w Polsce, ilekroć były prowadzone, zawsze od dwóch zasadniczych wątpliwości, będących swego r powtórzeniem na polskim gruncie argumentów obecnych w obiegu intele nym od lat: wątpliwości pierwszej, czy aby ten podział nie jest w Polsce po t · roku (i w ogóle w krajach postkomunistycznych) anachroniczny? I dru · wątpliwości, formułowanej zazwyczaj tak: nawet jeśli już dopuścimy sługiwanie się obu pojęciami, to czy nie są one w Polsce beznadziej pomieszane, i czy przez to nie wprowadzają w błąd? Czy lewica w Polsce niej w znacznym stopniu prawicą, a prawica nie jest skażona poglądami charakte. tycznymi dla lewicy? Trzeba zaznaczyć, że w publicznych dyskusjach, prow nych w Polsce w latach 1989-1991, wyraźnie dominował pogląd o nieadekwatn. ści tych pojęć do opisu rzeczywistości politycznej w Polsce i krajach po komunistycznych. Swego rodzaju pointą tych dyskusji był przełom, jaki w dyskursie pu. licznym dokonał się jesienią 1993 roku za sprawą ówczesnych (wrześni wych) wyborów parlamentarnych. O ile wcześniej dominował sceptyc · co do sensu posługiwania się obu pojęciami, o tyle po wyborach we wrześniu 1 roku powszechnie i bez zastrzeżeń przyjęto diagnozę „lewica wygrała, p wica przegrała". Nawet ci, którzy już odesłali te pojęcia do historii, chcąc chcąc, zaczęli się nimi posługiwać. W latach 1993-1996 określenie „praw pozaparlamentarna" stało się powszechnie używanym i trafnym pojęcie opisowym. Podobnie w krajach zachodnich, gdzie politolodzy nigdy nie zrezygnow z posługiwania się obu pojęciami, sama rzeczywistość niejako wymu dowartościowanie tej pary pojęć. Dwie nowe, pierwsze od kilkudziesi~ lat formacje polityczne, które pojawiły się na Zachodzie, określono w nie za pomocą tych klasyc~ych kategońi; partie ekologiczne - jako sytuuj się bardziej na lewo od tradycyjnych, lewicowych partii socjaldemokraty nych, a Front Narodowy Jeana-Marie Le Pena we Francji, Partię Wolności ., się

j6rga Haidera w Austrii cr.y Republikanów (Republikaner) w Niem=ch - jako partie radykalnie prawicowe. W latach 1944-1989 pojęcia „lewica" i „prawica" wiodły w Polsce, niejako z konieczności, żywot na uwięzi, reglamentowany. Zostały zaanektowane przez partyjno-państwową machinę PRL i przez to ich publiczna obecność nie mogła być autentyczna. Mimo to jednak polskie tradycje lewicowe i prawicowe były w jakiś sposób obecne w momentach, kiedy mniejsze ograniczenia cenzuralne pozwalały na pewną formę ograniczonej publicznej debaty. zwłaszcza po stronie lewicowej można by zarejestrować występujące w tym oJ;.reSie ciekawe, jak na Polskę, zjawiska 1• Ich zbadanie jednak to zadanie bardziej dla historyka idei. Oczywiście, żadne empiryczne badania świadomości ideologicznej w ściślejszym sensie nie były wówczas możliwe, nie tyle faktycznie, ile ze. względów metodologicznych: w sytuacji braku wolnej opinii publicznej, reglamentacji podstawowych pojęć i braku poczucia bezpieczeństwa w artykulatji przekonań politycznych, takie badania, nawet gdyby były możliwe, mijałyby się z celem. jakim jest socjologiczna rejestracja masowych przekonań ideologicznych. W sytuacji, gdy po 1989 roku podjęcie takich badań stało się możliwe i sensowne, trudno było znaleźć punkt odniesienia dla rezultatów owych badań. Nie można bowiem odpowiedzieć na pytanie, czy coś się zmieniło, czy czegoś jest więctj, czy mniej, czy rezultat jest zaskakujący, czy też zgodny z oczekiwaniami, gdy nie wiadomo, jak było wcześniej. Również ograniczona jest możliwość dedukcji z teońi, bo żadne społeczeństwo nie jest klasycznym przypadkiem określonym przez teorię. A wiedza o warunkach pocr.ątkowych umożliwiających zinterpretowanie teorii akurat w sferze ideologii była ułomna lub nie było jej wcale. Renata Siemieńska w badaniu z 1994 roku stwierdziła, że „Osobom lewicowo zorientowanym lewica częściej· kojarzyła się z r6wnością społeczną, postępowymi poglądami, pewnością jutra, sprawiedliwością, zdecydowaniem w działaniu, dbaniem o interes społeczny, odpowiedzialnością i postępem technicznym. Natomiast osobom o prawicowych poglądach kojarzyła się z konserwatyzmem, zacofaniem, agresywnością, korupcją i przywilejami dla. wybranych [podkr. -T.S.]. Cechy przypisywane prawicy były odwrotnością cech przypisywanych lewicy. Prawicowo zorientowani skłonni byli przypisywać prawicy cechy, które utożsamiający się z lewicą uważali za konstytutywne dla tej ostatniej. Lewicowo zorientowani wierzyli, że prawicę chatakteryzuje konserwatyzm, zacofanie oraz pozostałe, poprzednio wymienione cechy, które «prawicowcy» przypisywali lewicy" (Siemieńska 1996b, s. 102-103). W badaniach Procesy demokratyzacji Wschodniej i Środkowej Europy, przeprowadzonych w 1991 roku, okazało się, że respondenci, odpowiadając na 1

Zwłaszcza debaty ideowe w latach 1944-1948 oraz pna okres kilku lat po pafdziemilcu

195~ roku.

otwarte pytanie o znaczenie pojęć „lewica" i „prawica", rozumieją te poj' w kontekście zmian politycznych 1989 roku. 0 ~yi:icę_'_'.l;:c:>jaizono z instytuCJ sprzed 1989 wku bądź z ich kontynuacją po 1989 roku, a także z o · -w-S!ó&lillk.UCiociek.tiillil;;lscycz~ego.rządu.°i':faioilliasI.Jruro:prawica'' po -byruklad rz=iiiiiWicowyć!lautoidentyfikacjach Polakó: zasz!y w trakcie i w następstwie kampanii prezydenckiej z jesieni 1995 ro , Wówczas to nastąpiła trwała polaryzacja ideologiczna społeczeństwa polskie · wyrażająca się między innytni spadkiem odsetka odpowiedzi „trudno powi dzieć" oraz dużym zwiększeniem odsetka osób deklarujących swoje pogl jako „lewicowe" bądź „prawicowe". Pankowski analizował zróżnicow lewicowo-prawicowe w grupach socjodemograficznych, w zależności od prn należności organizacyjnej w okresie PRL, oraz wśród elektoratów partyjny w 1996 roku. Podkreślił również rolę obu kategorii jako narzędzi poznawczyc w procesie podejmowania decyzji w systemie demokratycznym.

z

w'

j

I

p

Systematyczna analiza autoidentyfikacji lewicowych bądź prawicowych Tożsamości

a cechy

lewicowe i prawicowe

demograficzno-społeczne

W pięciu badaniach2 , które wykorzystujemy w naszych analizach, zadawano słlllldardowe, niemal identycznie brzmiące pytanie', prosząc badanych o okreś­ lenie swoich poglądów politycznych na dziesięciopunktowej skali, na której 1 oznaczało poglądy najbardziej lewicowe, a 10 - najbardziej prawicowe (por. ll!bela 1). Tabela 1. Średnie na dziesięciopunktowej skali „lewica-prawrca"

Średn Ja 5,94 5,n 5,60 5,99 6,06

Rok 1992" 1993' 199411 19958 1995'

N

1471 1440 1490 1493 1288

a Badania PGSS, ti

Badanie IS 1995,

W badaniach PGSS z lat 1992-1995 (dalej badania te zaznaczamy tylko zostały przeprowadzone) ponad 90% osób potrafiło określić swoje poglądy na skali „lewicowe-prawicowe". Niemal połowa badanych lokowała się w centrum skali (pozycje 5 i 6), ale średnia dla całej zbiorowości była zawsze lekko przesunięta w prawą stronę (średnia dla dziesięciopunktowej skali wynosi 5,5). Zatem poglądy Polaków w ich subiektywnym odczuciu są - w stosunku do centrum - systematycznie lekko przesunięte w prawo. W latach 1993-1994 średnia spadła, by w połowie 1995 roku przekroczyć poziom z 1992 roku. W badaniu IS 1995, przeprowadzonym jesienią 1995 roku, ponad 80% Polaków potrafiło określić swoje poglądy, jednak przesunięcie ku prawicy było już wyraźniejsze - średnia wyniosła 6,06 - a odsetek badanych deklarujących PiJglądy centrowe (pozycje 5 i 6 na skali) zmniejszył się o połowę, do 25%. Był to zapewne wpływ zaawansowanej w momencie badania kampanii prezydenckiej,

rokiem, w którym

' Są to badania PGSS z lat 1992-1995 (por. PGSS 1994; 1996) oraz badanie sondarowe przeprowadzone m.in. przez autorów, oznaczane IS 1995, Por, przypis 21, s. 91, 3 Dziesięciopunktowa skala „lewica-prawica" jest powszechnie stosowanym narzędziem do szacowania własnych poglądów przez respondenta (ang. self-łocation bądź self-placement). W badaniach PGSS pytanie brzmiało: „Wielu ludzi, mówiąc o poglądach politycznych, u:tywa określeń •lewicowe» i «prawicowe». Mamy tutaj skalę, która przebiega od poglądów lewicowych do prawicowych. Na którym miejscu tej skali umieścił(a)by Pao(i) swoje poglądy polityczne?'>, W bMa.niu IS 1995 pytanie brzmiało; „Rozmawiając o poglądach politycznych, ludzie używają określeń
stawionej na karcie?".

gdyż

od pierwszej tury wyborów

oddzielał

wówczas badanych okres

niespełna

miesiąca.

Jeżeli dziesięciopunktową skalę „ściągniemy" do trzech kategorii: „lewicy" (punkty 1-4), „centrum" (5 i 6) oraz „prawicy" (7-10), to dynamikę zmian obrazuje wykres. Od polowy 1992 roku do połowy 1994 roku „centrum" zacho.•. wuje swój stan posiadania, natomiast przybywa „lewicy", a ubywa „prawicy",. Od połowy 1994 roku obserwujemy odwrotny proces: przybywa prawicy, a uby•. wa lewicy. Ten proces trwa do połowy 1995 roku, po czym, pod wpływem prezy. · denckiej kampanii wyborczej, od czerwca do października 1995 roku następuje polaryzacja poglądów. W okresie trzech miesięcy mniej więcej połowa „cen'. trowych" badanych zmieniła swoją „ideologiczną tożsamość" na lewicową bądź prawicową. Skądinąd wiemy, że był to proces trwały, a nie wahnięcie pod wpływem nastrojów chwili4•

01

l}

g:

Wykres. Dynamika zmian autoidentyfikacji lewicowych i prawicowych (W%)

100

ni

ao

13

60

ni

40 20

o

M

1992

1993

1994

1995

1995•

Źródlo: dm lal '1992-1995 badania PGSS; dla roku 1995g -badanie IS 1995.

Jakie czynniki wywierają wpływ na tożsamość lewicową bądź prawicową? 1. Płeć. Praktycznie nie występuje zróżnicowanie według płci. Żadna z pltj nie jest ani bardziej lewicowa, ani bardziej prawicowa'. · 2. Wiek. Nie widać dramatycznych różnic w deklarowaniu lewicowej bądź prawicowej tożsamości własnych poglądów w grupach wiekowych (por. tabela 2); Jednak w tym stosunkowo krótkim okresie (1992-1995) dostrzegalne są trzY prawidłowości: jako bardziej lewicowe określają swoje poglądy ludzie bardzO młodzi (do 24 lat) oraz osoby w wieku 35-54 lat. Natomiast najbardziej prawi' cowe poglądy deklarują osoby starsze, w wieku 65 lat i więcej. Zatem staty, stycznie istotne różnice we wszystkich pięciu badaniach występują międzj

w M M

M

ta

g<

il S2

ol m

W 19% roku nie zostało przeprowadzone badanie PGSS. Porównanie byłoby możliwe dopiero zdanymi z drogiej połowy 1997 roku, ale pozostaje to poza zakresem czasowym naszych analiz (por. 4

Szawiel 1999). ~ W!izystkie komentowane w tym rozdziale różnice między średnimi zostały podd testom istotności Bonferroniego i Tukeya-B na poziomie istotności 0,05 lub T-testowi niezal.W_ nych prób. '

i! I} I}

je si

dwoma pokoleniami: pokoleniem tych, którzy w 1992 roku mieli 65 lub więcej lat oraz tych, którzy w tym samym roku byli w wieku 35-44 lata. Jest to zatem różnica między tymi, którzy urodzili się najpóźniej między 1927 a 1930 rokiem, oraz tymi, którzy urodzili się w latach 1948-1960. Środowiska socjalizacyjne tych dwóch pokoleń różniły się drastycznie, co mogło mieć wpływ na postrzeganie tożsamości poglądów w skali masowej. Tabela 2. Średnie na skali „lewica-pra\Yica" a wiek

uje en>' iwą

)Q(j''

1992'

Wiek (W latach)

średnia

N

s5-44

5,58 6,07 5,83

45-54 5!Hl4 651 więcej

6,10 6,47

184 325 362 226 208 166

Do24

25-34

5,72

1993' 5,71 5,84 5,48 5,74 5,89 6,18

1994'

1995' N

N

średnia

N

średnia

203 302

5,69 5,61 5,39

221 264 343

5,64 6,05 5,81 5,86 6,23 6,48

349 233

5,50

259

197 181

5,89 5,72

210 173

1995' N

średnia

205 284 342 265 194 202

6,05 6,34 5,98 5,69 5,84 6,62

172 231 315 207 187 177

"' Badania PGSS. n Badanie IS 1995.

własnej tożsamości ideologicznej systematycznie w badanym okresie z miejscem zamieszkania (por. tabela 3). Można jedynie stwierdzić, że najbardziej stabilni w swoich przekonaniach są mieszkańcy wsi.

3. Miejsce zamieszkania. Poczucie

nie łączy

się

Tabela 3. Średnie na. skali 111ew1ca-prawica" a miejsce zamleszkanfa

1992

Miejsce zamieszkania Wieś

Miasto

liczące

.wą?

płci

liczące

środn!a

N

średnia

N

średnia

N

5,85

529

5,85

483

5,56

537

5,99

546

6,06

325

5,82

361

5.45

340

5,78

338

5,85

293

5,65

298

5,65

282

6,09

307

6,06

324

5,71

298

5,79

311

50-249 tys.

mleszkańców

Miasto

1995

1994

N

do 49 tys.

mleszkańców

Miasto

1993

średnia

liczące powyżej

249 tys.

mieszkańców

302

Źródło: badania PGSS.

bądt. a2):

trzt.

rdzo ·awi.taty· ędzj

opieró

, (por,

4. Region zamieszkania. Istnieje natomiast zróżnicowanie regionalne (por. tabela 4). Przede wszystkim widać różnicę między regionami bardziej stabilnymi, gdzie wahania w czasie nie są duże (regiony: wielkopolski, centralny, wschodni i małopolski) oraz takie, gdzie wahania w obu kierunkach były wielokrotne i więk­ sze(regiony: zachodni, pomorski, północno-wschodni, śląski). Stabilne w dłuższym okresie są zatem regiony w mniejszym stopniu lub w ogóle nie dotknięte masowymi migracjami. Najbardziej prawicowa jest Malopolska, znana z wyższej relii,>ijności i silniejszych więzi społecznych. Wyraźny jest także zróżnicowany kierunek polaryzacji w okresie od czerwca do października 1995 roku Trzy regiony uległy spolaryzowaniu w kierunku prawicowym (centralny, północno-wschodni i pomorski), jeden w kierunku lewicowym (zachodni), a cztery pozostały bez zmian (wielkopolski, wschodni, śląski i małopolski). Należy jednak być ostrożnym w wyciąganiu

dalej idących wniosków, ponieważ różnice między średnimi w poszczególny badaniach nie wykraczają poza możliwy błąd próby. ·

-z

Tabela 4. Średnie na skali „lewica-prawica" a region zamieszkania 1992"

Region

p

1995a

1993"

1994' ·---·--· średnia N średnia

średnia

N

średnia

N

5,94 6,23 6,14

235 217 149

5,74 6,07 5,44

232 229 169

5,80 5,75 5,67

269 193 141

5,85 6,29 6,08

N ---------317 6,16 213 6,20 149 6,31

6,04 6,10 5,35 5,67 6,01

93 284 214 98 180

5,64 5,73 5,71 5,BO 5,93

107 226 199 86 192

5,14 5,61 5,48 5,62 5,51

97 206 259 110 196

5,71 6,23 5,53 5,97 5,99

312 196 108 116

Centralny Małopolski

Pomorski

ś

~

Północno~wschodni

Śląski

Wielkopolski Wschodni

Zachodni

82

6,79 6,24 5,66 6,02 5,51

a Badania PGSS. t Badania IS 1995.

S. Struktura społeczna. Słabe są też związki deklarowanej tożsama· ideowej ze strukturą społeczną mierzoną przynależnością do grup społecz -zawodowych (por. tabela 5), jak i poziomem wykształcenia (por. tabela Tabela 5.

Średnfe na skali „lewlca-prawica" a przynależność do grupy społeczno-zawodow~

Grupa

1993'

1992"

społeczno-

1995'

1994°

średnia

N

średnia

N

średnia

N

średnia

N

średnia

5,88 6,01 6,00

88 224 62

5,86 5,63 5,63

116 286 82

5,40 5,78 5,02

110 195 54

6,22 5,93 5,92

91 215 73

5,53 5,92 5,72

5,79

126

5,65

113

5,40

127

5,85

130

5,84

6,05

373

5,67

335

5,51

411

5,92

359

6,36

niewykwalltlkowani 5,78

137

6,05

102

5,34

98

5,86

123

5,90

65 165 86

5,87 5,80 6,42

90

122 77

5,80 5,71 6,15

62 168 80

5,90 6,16 6,43

81 168 87

5,79 6,41 6,48

-zawodowa Inteligencja Technicy Pracownicy biurowi Pracownicy handlu I uslug

p

Robotnicy wykwallfikowanl Robotnicy

Niewykwalifikowani pracownicy usług 5,89 Rolnicy 6,10 Właściciele

6,23

a Badania PGSS. li

Badanie IS 1995.

Jedyną grupą społeczną,

prywatni właścicie &')'stematycznie deklarujący własne poglądy jako bardziej prawicowe w por naniu ze wszystkimi innymi grupami społeczno-zawodowymi. Być może jedynie podstawowy poziom wykształcenia wiąże się z d klarowaniem własnych poglądów jako bardziej prawicowych. Ale w zasadzi wykształcenie nie łączy się z deklarowaniem jakiejś wyraźniejszej tożsama w kategoriach „lewica-prawica" (por. tabela 6). Ogólnie można stwierdzić, że analizy z podstawowymi zmiennymi spoi no-demograficznymi przyniosły negatywne wyniki. Wprawdzie daje się zaob która

wyraźnie się odróżnia, są

ci P' n ri

Tabela 6. Średnie na skali ulewica-prawica" a poziom wykszła.łcenla

V/)'ksztalcenie podstawowe zasadnicze zawodowe średnie

WyisZJ3 ukończone

19938

1995•

1994°

średnia

N

średnia

N

6106 5,81 5,99 5,66

439 443 464 125

5,97 5,67 5,68 5,81

407 380 515 138

1995'

średnia

N

średnia

N

średnia

N

5,54

411 485 441 132

6,17 5,81 5,95 6,01

467 414 502 109

6,34 6,27 5,76 5,94

387 461 116

5,49

5,78 5,61

322

~·

' Badania PGSS. :; Badanie !$ 1995.

wować pewne zróżnicowanie,

ale jest ono bardzo słabe. W zasadzie nie udało się wzoru zależności w czasie (w latach 1992-1995). Szczególnie istotny wydaje się brak związku samookreślenia lewicowego versus prawicowego z pozycją społeczną. Wynika z tego, że w Polsce pozycja społeczna nie jest źródłem samookreślenia ideowego, a więc społecznie nieczynne jest lu klasyczne źródło (pozycja na drabinie społecznej) wyznaczające orientacje ideowopolityczne. Potwierdza te wnioski niepowodzenie analizy regresji wielokrotnej. W modelu typu stepwise, w którym jako zmienne niezależne uwzględniono pleć, wiek, wielkość miejsca zamieszkania, wykształcenie oraz pozycję społeczno-ekonomi­ czną, w badaniach PGSS w równaniu regresji znalazł się tylko wiek (współczyn­ nilc beta nie przekraczał 0,10), natomiast w badaniu IS 1995 znalazłą się jedynie wykształcenie (beta -0,08). W sumie wszystkie zmienne społeczno-demograficz­ ne nie wyjaśniały więcej niż 1% wariancji zmiennej „lewica-prawica". Można zatem powiedzieć, że najważniejsze wymiary obiektywnego położenia społecz­ nego są nieczynne w określaniu charakteru własnych poglądów. Lewicowe bądź prawicowe tożsamości w Polsce po 1992 roku znajdują się poza zasięgiem oddziaływania podstawowych czynników społeczno-demograficznych. Źródeł i treści tych tożsamości trzeba szukać gdzie indziej. odkr)'Ć żadnego

Linie

podziału

- sfera wartości

Materializm-postmaterializm Zanim przejdziemy do podziałów w sferze wartości, związanych z tożsamoś­ versus prawicową, zatrzymajmy się na głośnym, badanym od początku lat siedemdziesiątych, podziale na wartości materialistyczne i postmaterialistyczne. Teoretyczną podstawę wyróżnienia dwóch orientacji w sferze wartości, materialistycznej i postmaterialistcznej, stanowią dwie hipotezy Ronalda Ingleharta: „Hipoteza niedostatku (scarcity hypothesis). Hierarchia ważności jednostki jest odzwierciedleniem jej środowiska społeczno-ekonomicznego. Jednostka przypisuje·największą subiektywną wartość tym przedmiotom, których podaż jest relatywnie najmniejsza. Hipoteza socjalizacji (socialization hypothesis). Związek między środowiscią lewicową

kiem społeczno-ekonomicznym a hierarchią wartości nie ma charakteru miastowego wzajemnego dostosowania. Marny tu do czynienia ze znacZ!lJ opóźnieniem czasowym. Ogólnie rzecz biorąc, podstawowe wartości jednos " odzwierciedleniem warunków, które dominowały w okresie poprzedzaj osiągnięcie przez nią dojrzałości" (Inglehart l 990b, s. 69). Obie hi11otezy zakładają, źe istni~e zasadnicza róźnica między potrze '

„ma~ycznJmr', służącymi fizyc~pod~an~

----r-------------- ---- --· ti:zebą[Jezpiec70eńs,t'ł(a, a takhni]i:lostniąte.~...!'!=Y~J.ty.!!fil.potrz~~arni Jak - . -~---

ne~;_:u~r_:'~gią czy_ _saty~!~cJ_:i .:'ste~~~oteza zakład~ hierarcliia potrzeb (według Ingleharta typ onentacji kształtu e się w 0 · "sOCjalizacji, Zaiilffi"]eanosllii w!
Illlliej więcej tyle samo co „postmaterialistów" (s. 75-76).

jJUIYnll przez wintegrowanie

weń

orientacji rnatrializm/postmaterializm (por.

fUchS, Klingemann 1990, s. 229-230). fudeks wartości materialistycznych/postrnaterialistycznych, którym będzie­ rnY się tu posługiwać, powstał na podstawie analizy odpowiedzi na pytanie, Wktózyrn proszono badanych o wybór dwóch z czterech pozycji (wartości) oraz zdecydowanie, którą wybiera się na pierwszym miejscu: a) utrzymani~orządku ~};raju; b)_:z;wkkszeni.e .wPł)lwu obyw.
wartości

materialistycznych/post-

materialistycznych

1992'

1993'

199411

1995"

1995'

średnia

N

średnia

N

średnia

N

średnia

N

średnia

N

5,96

696

5,75

654

5,54

727

5,95

737

5,97

662

-pos!matertallstyczne 6,06 ""'1maJeńallstyczno·materialistyczne 5,88 Postmaterialistyczne 5,63

409

5,80

453

5,65

401

6,02

414

6,23

354

240 63

5,76 5,52

253 67

5,65 5,74

244 77

6,10 5,85

249 75

6,05 6,28

217 39

Materialistyczne l'a1eńalls\yczno-

• Badania PGSS, b Badanie IS 1995.

Badania obu orientaeji podjęto w Polsce w !980 roku (por. ""11ie, s. !57-159). Badania ~ew Polsce zostały pokrótce omówione przez Renate Siemieńską (por. 1996a, s. 158-159). 7

Pierwsza i czwarta pozycja indeksu w tabeli to czyste orientacje mate · tyczna i postmateńalistyczna. Pozycje droga i trzecia to orientacje mies Omawiane tu badania konsekwentnie wykazują brak związku między tożs cią własnych poglądów badanych w ka~egoriach „lewicowe-prawicowe" a ty preferowanych przez nich ońentacji. Zadna z różnic między średnimi w pięq analizowanych badaniach nie jest istotna statystycznie, Oznacza to, że w Po w przeciwieństwie do rozwiniętych krajów zachodnich, wymiar mateńalistyczn -postmaterialistyczny nie został wintegrowany w kontekst znaczeniowy „lewi" wości-prawicowości". Kontekst ten wypełniony jest innymi znaczeniami.

cl

s. ;t• kl

de pr

w w

Równość ekonomicv1a (egalitaryvn)

to jedno z najważniejszych, jeżeli nie najważniejsze historycznej lewicy. Bobbi o uważa kryterium równości za podstawowe dla · · lewica-prawica. Teoretyczna (filozoficzna) i historyczna problematyka ZWiąz z pojęciem „równość" jest tematem samym w sobie, którym nie będziemy jedn się tu szerzej zajmować (por. Bobbio 1996, s. 76-88; Sartori 1994, s. 41 Bobbio zauważa, że pojęcie „równość" jest względne, gdyż zalefy od spos określenia trzech wymiarów. Są to: „[„.] a) podmioty, między które chce· rozdzielać dobra i ciężary; b) dobra i ciężary do rozdzielenia; c) kryterium we którego będziemy je rozdzielać. [.„] Podmiotami mogą być wszyscy, mogą li, liczni lub nieliczni, a może też być tylko jeden podmiot; dobrami przeznaczon · do podziału mogą być prawa, przywileje lub ulgi ekonomiczne, a także stanowi w systemie władzy; kryterium może być potrzeba, zasługa, zdolności, ranga, siłek albo jeszcze coś innego, a w przypadku granicznym może nie być żadne kryterium, co charakteryzuje system skrajnie egalitarny, który proponuję naz «egalitatystycznym»: «Wszystkim to samo»" (Bobbio 1996, s. 77-78). Jedn etos lewicy historycznie związany jest przede wszystkim z walką o popra materialnych warunków bytu warstw upośledzonych. Przeciwstawienie bo ci-biedni mobilizowało lewicę i wyznaczało kierunek jej działań. Postula!)' najmniej zredukowania nierówności w dystrybucji bogactwa, poprawy warun materialnych grup upośledzonych kosztem uprzywilejowanych (różne fo , redystrybucji bogactwa) są trwałym elementem programów i działań lewi Zatem na przykład postulat ograniczenia (co najnllliej) nierówności mateńaln powinien cieszyć się większym uznaniem w miarę przesuwania się ku lei' Badania społeczeństw zachodnich potwierdzają te oczekiwania. Na podsta analizy wyników badania przeprowadzonego w 1979 roku w dziewięciu kraj Wspólnoty Europejskiej Inglehart s~ierdził, że korelacja skali „lewica-prawi, z postulatem „zmniejszenia nierówności dochodów" była trzecia pod wzg wielkości (r = 0,271) spośród dwunastu korelowanych ze skalą postula· a druga wśród postulatów ekonomicznych. Cytowany autor tak skomentowali rezultat: „Stosunek do tradycyjnych kwestii ekonomicznych znacząco korel z autookre.~leniem się na skali «lewica-prawica». Na przykład ci, k ' w największym stopniu popierali wysiłki na rzecz zmniejszenia różnic w:

si

ta

Równość

ro S\

ni Tl

'

Cl

za że

w Ze Z! Ar NI Il: Tr

ta je Cl

w T1 Ol by

.,ml

i~ kt~

ie w:

cbOdach mieli wyraźną tendencję do lokowania się na lewicy" (1nglehart 1990a,

s. 295). CVJ w Polsce w kontekst znaczeniowy podziału „lewica-prawica" wchodzi stosunek do

nierówności

materialnych? Dysponujemy dwoma

wskaźnikami,

które mogą stanowić podstawę do odpowiedzi na to pytanie: pierwszy to stosunek do przekonania, że „różnice dochodów w Polsce są zhyt duźe", a drugi - do przekonania, źe „obowiązkiem rządu powinno być zmniejszenie różnic między wysokimi i niskimi dochodami". Naleźałohy oczekiwać, iź osoby zgadzające się z przekonaniem, że różnice 'li dochodach w Polsce są zbyt duże, będą cechować się średnio wyższą pozycją na skali „lewica-prawica" w porównaniu z osobami przeciwnego zdania. Nic tikiego jednak nie obserwujemy (por. tabela 8). Różnice średnich między grupami 0 różnych opiniach w tej sprawie w latach 1992-1995 są niewielkie i statystycznie nieistotne (z wyjątkiem grupy odpowiadającej „ani tak, ani nie" w badaniu z 1994 roku, która różni się istotnie od grupy pierwszej, drugiej i czwartej). Tabela s. Średnie na skali „lewica-prawica'' a opinie na temat zróżnicowania dochodów w Polsce

r;zy zgadza się Pan(i) ze stwierdzeniem, że różnice dochodów wPolsce są zbyt duże? Zdecydowanie

się

zgadzam

Zgadzam się ArU tak, ani nie Nie zgadzam się Zdecydowanie się nie zgadzam Trudno powiedzieć

1992

1993

1994

1995

średnia

N

średnia

N

średnia

N

5,87 6,00 5,62 6,00 6,70 6,22

582 612 82 101 16 69

5,60 5,88 6,19 5,77 5,98 5,89

604 614 68 142 19 16

5,49 5,58 6,50 5,73 5,34 5,80

591 641 79 119 20 18

średnia

6,07 5,85 6,19 6,01 6,02 6,37 .

N

432 645 147 206 29 33

Żródło: badania PGSS.

Podobnie wyglądają rozkłady średnich w wypadku drugiego wskaźnika (por. tabela 9). Żadna z różnic między średnimi nie jest istotna statystycznie. Można jeszcze dodać, że korelacja (r) między autookreśleniem na skali „lewica-prawica" a postulatem „energicznego dążenia do zmniejszania różnic w dochodach" wynosi w Polsce 0,0068 , a identyczna korelacja dla społeczeństw Wspólnoty Tabela 9. Średnie na skali „lewica-prawica" a opinie na temat obowiązku rządu zmnlejszenia różnic między dochodami Obowiązkiem rządu powlnno być zmniejszenie różnic między

wysokimi

~~lskimi dochodami

Zgadzam się Ani tak, ani nie Nie zgadzam się Zdecydowanie się nie zgadzam Trudno po~iedzieć

-

1992

1993

1994

1995

średnia

N

średnia

N

średnia

N

średnia

N

5,85 5,94 6,16 6,40 6,09

653 140 147 36 72

5.72 5,76 5,88 6,23 5,94

646 132 170 27 37

5,57 5,46 5,90 6,52 5,57

703 133 167 21 25

5,82 6,00 6,21 6,85 6,13

624 97 134 13 37

Źródło: badania PGSS.

'

Badanie rs 1995. Postulat ten nie ma odpowiednika w badaniach PGSS z lat 1992-1995.

Europejskiej w 1979 roku wynosiła 0,271. Wszystkie badania przynoszą zaie ten sam rezultat: w kontekst znaczeniowy zróżnicowania lewicowo-prawicowe w Polsce nie wchodzi postulat zmniejszania różnic w dochodach ani pereepcj Polski jako kraju o zbyt dużym zróżnicowaniu dochodów. Postulaty równosc· ekonomicznej mogą równie dobrze pojawić się zarówno w ramach lewicowej, j i prawicowej tożsamości ideowej.

'

1

Konserwatyzm W sferze wartości interesowała nas również, jako przykład ideologii, klasyczna doktryna konserwatyzmu, w odróżnieniu od swoich dwóch równie · klasycznych rywali: liberalizmu i socjalizmu. Główne postulaty doktrynalne' konserwatyzmu zrekonstruowaliśmy na podstawie pracy Roberta Nisbeta Conse~~· vatism: Dream and Reality (1986). Nadaliśmy im postać dziesięciu tez'. Na podstawie stosunku badanych do tych dziesięciu tez (zgadza się czy też nie zga
1 2

3 4 5

rednia

N

1,00 6,12 7,32

1 7 10

4,89

44

5,85

151

Wartość

indeksu

6

7 8 9 10

rednia

N

5,69 6,18

234 396

6,37 6,45 5,55

325 101 20

Źródło: badanle tS 1995.

Tak normatywnie rozumiany konserwatyzm powinien się łączyć z wymia-

rem „lewica-prawica". Jeżeli

pominiemy pierwsze trzy wartości indeksu i wartość ostatnią, które ze względu na małe liczebności mogą stanowić anomalie, to w zasadzie hipoteza

l ,]

p

"/.'

T

G ni p N

T G Ź' p N

T1 9

Były to następujące tezy: a) gdy dobra rod7lny nie da się pogodzić

z dobrem jednostki, to

ważniejsze jest dobro rodziny; b) w konflikcie między interesem państwa a dobrem rodziny ważniejsze jest dobro rodziny; c) w wychowaniu dzieci ważniejsze jest doświadczenie pokoleń niż wiedza zawarta w ksiqi.kru:h; d) dzieci powinny mieć prawo do skarżenia rodziców przed sądem (na przykład za biele); e) nie ma wolności bez poszanowania porządku; f) ludzie są z natury dobrzy; g) własność prywatnajesl

święta; h) dąż.en.ie do równości społeeznej przynosi więcej szk6d niż pożytku; i) kościół jest jednym z filarów społeezeństwa; j) władze lokalne powinny być si1ne i mieć jak największe uprawnienia. (Uwaga: do tez d i f konserwatysta ustosunkowuje się negatywnie).

!l lt

cl

związku

wymiaru „lewica-prawica" z konserwatyzmem znajduje potwier(istotne statystycznie są różnice między 4. oraz 7., 8. i 9. wartością indeksu, a także różnica między 6. i 8. wartością; istnieje też słaby związek liniowy między skalą „lewica-prawica" a indeksem konserwatyzmu (r Pearsona wynosi 0,09, p = 0,001). 0

dzenie,

choć słabe

Nacjonalizm, ksenofobia, antysemityzm ~tycznie_pra'v:i:_:: i:Jc.c_:o~o_\V~ ~~~J?~ści J:lart~l~sl).'.~.z!l_eJeks~~· natom_!~.t lewic'.l. .!!~wersalistyczne (inkluzywn!'..LJednym z przeja-

:ie

zje

·.~

) ł

s

5 1

)

wów tych tendencji było, w zależności od czasu i miejsca, poparcie prawicy dla rendcncji nacjonalistycznych (żądania, w różnym stopniu, uprzywilejowania własnego narodu), niechęć wobec innych, na przykład mniejszości etnicznych, religijnych, kulturowych wewnątrz własnego kraju, a także mniej lub bardziej aktywny antysemityzm. Wszystkie te przypadłości były obecne w historycznych polskich formacjach prawicowych, a i współcześnie wskazuje się na istnienie elementów nacjonalistycznych i antysemickich, jeśli nie w programach ugrupowań używających, w różnych połączeniach, określenia „pra\\~ca", to co najmniej w wypowiedziach niektórych ich członków bądź przedstawicieli. Nie ma tu miejsca na analizę ideologic7.ną i socjologiczną (por. Datner-Śpiewak 1996, s. 27-64; Krzemiński 1996, s. 146-198), jednak dostępny materiał pozwala na sformułowanie pytania: czy w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych autodeklaracje ideowe tożsamości prawicowej mają konotacje nacjonalistyczno-ksenofobiczne? W badaniu IS 1995 znalazły się dwa pytania, które posłużyły za wskaźniki takich konotacji: czy badani zaakceptowaliby wybór na prezydenta obywatela polskiego pochodzenia niemieckiego bądź żydowskiego (por. tabela 11). Tabela 11. Średnie na skali „lewica-prawica" a postawa wobec wyboru na prezydenta obywatela polskiego pochodzenia niemieckiego lub żydowskiego Gdyby na prezydenta Polski został wybrany obywatel polski niemieckiego pochodzenia, czy pogodzll(a)by się Pan(i) z tym wyborem? Pogodził(a)bym się

la-

ze za ro

Nie pogodzlł(a)bym Trudno powiedzieć

się

Gdyby na prezydenta Polski został wybrany obywatel polski żydowskiego pochodzenia, czy pogodzlł(a)by się Pan(i) z tym wyborem?

Średnia

N

5,93 6,07

267 940

e,s6

eo

Średnia

N

~~~-~~~~~~~~

Pogodzll(a)bym się Nie pogodzlł(a)bym Trudno powiedzieć

się

5,97 6,08

348 856

6,46

63

Źródło: badanie IS 1995.

sze

II!ll

le);

iest ym

oo.

Należałoby oczekiwać, że ci, którzy nie byliby w stanie pogodzić się z takim wyborem, będą lokować się wyżej na skali, jako bardziej prawicowi. Niczego takiego jednak nie obserwujemy. Zarówno ci, którzy byliby w stanie się pogodzić, a więc nie wykazujący tendencji do wykłuc7.ania innych z powodu uprzedzeń antysemickich czy nacjo'nalistycznych (lub akceptujący taki wybór z innych powodów), jak

i ci, którzy nie byliby w stanie się z tym pogodzić, być może z racji uprzedzeń nacj nalistycznych (lub z jakichkolwiek innych przyczyn) statystycznie nie różnią się od, siebie pozycją na skali „lewica-prawica", a zatem określeniem tożsamości własc nych poglądów. Jeżeli wskaźnik ten jest trafny, oznacza to, że w Polsce w zakres> znaczeniowy tożsamości prawicowej nie wchodzi wymiar nacjonalistyczno-ksen0-; fobiczny i antysemityzm. Jest to wynik zaskakujący, jeśli wziąć pod uwagę rozpowszechnione stereotypy. W Polsce można być zatem nacjonalistą i antysemitą: o tożsamości zarówno lewicowej, jak i prawicowej. Ani etykieta „lewicy" nie chroni przed tym, ani etykieta „prawicy" nie przesądza o tym automatycznie.

WJ

d2 sk

SO

Tożsamość społeczna

st

Spróbujmy teraz określić związek między wyborem tożsamości społecznych a lokowaniem własnych poglądów na skali „lewica-prawica". Interesowalo nas przede wszystkim to, jak dana osoba myśli o sobie. Prosiliśmy o wybranie z ponad czterdziestu określeń takich, które badany uważa za ważne dla siebie. Wśród tych • określeń było kilka o charakterze bezpośrednio ideologicznym (por. tabela 12).

St<

Zd

Ra

An Aa Zd NI<

Tabela 12. Średnie na skali „lewica-prawica" a wybrane tożsamości społeczne

Wyb rat

-· średnia

Tożsamość społeczna

Przootwnik komunizmu Zwolennik wartoścl narodowo-niepodległościowych Demokrata Zwolennik równości

7100

6,64 6.49 6,03

Nie wybrał

N

średnia

N

477 397 349 782

5,53 5,82 5,92

811 891

6,14

938 506

ba

Źródło: badanie IS 1995,

SO

Ci, którzy wybierali jako ważne dla siebie, zatem jakoś ich określające, tożsamości „przeciwnik komunizmu", „zwolennik wartości narodowościowo­ -niepodległościowych" i „demokrata" określali swoje poglądy jako znacząco bardziej prawicowe w porównaniu z tymi, którzy tych wartości, jako dla siebie ważnych, nie wybrali. Natomiast wybierający określenie „zwolennik równości" niemal nie różnili się w identyfikacji własnych poglądów od osób, które takitj i tożsamości nie wybrały (choć różnica między obiema grupami jest na granicy statystycznej istotności). W zasadzie preferencje te są zgodne z logiką różnic . między lewicą a prawicą, z wyjątkiem kategorii „demokrata", która w Polsce, zapewne wskutek okoliczności historycznych, bardziej wchodzi w kontekst znaczeniowy „prawicowości". j

pa SO

ba

1 po J

Linie podziału - przeszłość Victor Perez-Dfaz, hiszpański politolog, świetnie wyraził tę prawdę: „[...) dziedzictwo przeszłości bywa dwuznacznym błogosławieństwem, niepodobna jednak od niego uciec. Przeszłość nie jest «obcym» krajem, lecz stanowi naszą własność" (1996, s. 5). Przeszłość już się wydarzyła, a zatem nie tylko „była",

od

po Op Jak Na ZIG

Do Do

Ni<

ale też jest, bo zostawiła jakiś ślad w biografiach jednostek. I niezależnie od iego, czy dziś jest chciana, czy niechciana, daje o sobie bez przerwy znać. Proponujemy teraz coś w rodzaju maratonu, którego pierwsza część będzie wiodła przez przeszłość, a druga przez teraźniejszość. Pytanie jest proste: jak dzieli Polaków przeszłość i teraźniejszość. Miarą tego podziału będzie pozycja na skali „lewica-'Prawica".

Stosunek do socjalizmu Zacznijmy od stosunku do socjalizmu. Kraj był określany powszechnie jako socjalistyczny; budował socjalizm i był realnym socjalizmem. Jaki ślad pozostawił po sobie w pamięciach społecznych? Tabela 13. Średnie na skali „lewica-prawica" a stosunek do socjallzmu Stosunek do socjalizmu Zdecydowanie za

Raczej za Anl za, anl przeclw Raczej przeciw

ZdecydOwanle przeciw Ni& wie

1992

1993

1995

1994

średnia

N

średnia

N

średnia

N

średnia

5,25 5,17 5,57 6,31 7,11 6,03

39 130 687 290

4,24 4,85 5,59 6,26 6,77 5,57

24

4,24 5,03 5,32 6,08 7,03 6,00

39 189 764 243 162 71

4,38 5,45 5,52 6,78

234 91

154 779 248 206

54

7,07 6,04

N

40 155 708 286 226 76

Źródło: badania PGSS.

Dane przedstawione w tabeli 13 wskazują, że za socjalizmem opowiadają się badani, którzy swoją tożsamość określają jako bardziej lewicową: w ich pamięci socjalizm kojarzy się dobrze albo też ich bardziej lewicowa tożsamość każe im pamiętać go dobrze, może nawet utożsamiać się z nim. Z kolei przeciwnicy socjalizmu to osoby o tożsamości wyraźnie prawicowej. Zatem prawicę i lewicę bardzo wyraźnie dzieli stosunek do socjalizmu.

ce,

IO·

lCO

bie :i" :iej icy nic

re,

kst

~

1

l l

Stosunek do komunizmu jako fonny

Wraz ze zmianami, które nastąpiły w 1989 roku realny socjalizm jak gdyby odszedł w niepamięć, wyrugowany przez przymiotnik „postkomunistyczny": kraje postkomunistyczne, postkomunistyczna Polska, to najczęściej spotykane określenia po 1989 roku. Jak dalece były to kraje komunistyczne i co oznacza przymiotnik Tabela 14. Średnie na skali .,lewica-prawica" a stosunek do komunizmu jako formy rządów·

Opinie o komunizmie

Jako formie

rządów

Najgorsza forma rządów

[...]

1992

1993

1994

1995

~~~~~~~~-

średnia

N

średn Ia

N

średnia

N

średnia

N

6,55

452 624 157 65 172

6,73 5,53 5,25 5,03 5,58

386

6,32 5,59 4,99 4,78 5,74

300 678 230 105 156

6,99 5,61

434

631

Zia, ale nie gorsza nlż niektóre inne 5,71

)Da

D
5,58

szą

Nie wie

5,99

a",

rząd6w

4,78

Źródło: badania PGSS.

~$®

213 108

125

5,48 4,43 6,36

630 205 94 130

„komunistyczny" jest sprawą do oddzielnych rozważań. Przyjrzyjmy się w maratonie, co sądzą o komunizmie jako formie rządów badani (por. tabela l I znowu zależność się powtarza: bardziej lewicowa tożsamość jest pob!'., !iwa dla komunizmu. Polacy o wyraźnie lewicowej tożsamości uważają, że jes. wręcz dobra forma rządów. I odwrotnie, Polacy o tożsamości prawicowej źe jest to najgorsza forma rządów. Stosunek do komunizmu, podobnie jak socjalizmu, bardzo dzieli w skali masowej. Przynależność

do PZPR

Instytucją szczególnie związaną z realnym socjalizmem była PZPR. PZPR (wcześniej PPR) przewinęły się w latach 1944-1989 miliony Polak<) Zapisywali się do PZPR z najrozmaitszych powodów, inni z równic wiei przyczyn trzymali się od niej z daleka. Czy podjęcie decyzji „będę tam" członkiem) zostawiło jakiś ślad u tych, którzy taką decyzję podjęli i na króctj lu. dłużej znaleźli się w szeregach partii? Czy da się ten ślad odnaleźć w roku 199 czy 1995? Zakładamy, że było to doświadczenie, którego nie da się tak po prostu pozostawić za sobą, że było to uczestniczenie, które czegoś uczyło, kró · mówiąc, jakoś zmieniało człowieka. Jeżeli członkostwo w PZPR zostawiło j poznawczy i emocjonalny osad w biografiach ludzi, to powinien on znaleźć w różnicach tożsamości (por. tabela 15).

Tabela 15. Średnie na skali „lewica-prawica" a przynależność do PZPR Przynależność

1993"

partyjna

średnia

N

średnia

5,14

179

4,65 6,11 7,25 6,13 6,24

--------

PZPR

SO

Przynależność najwyżej 18

do PZPR osób, l
PZPR SD ZSL

Odmowa odpowiedzi Nie dotyczy, nie należał Wstąpił ~ t

do PZPR w latach 1971-1990

•

5,86

1276

5,13

26

• •

•

• •

ZSL

Odmowa odpowiedzi Nie dotyczy, nie należał co

•

• •

14:r 32 • 3' 1095' l ._

miały

•

• •

5,72

673

•

•

5,17 8,80 5,08 7,70 6,20 4,82

28 2 5,_l 1 590';

i

63 i

Badanie PGSS, Badanie IS 1995. ;<;

Zgodnie z naszym przypuszczeniem przynależność do PZPR pozostawiła !l wyraźny ślad na poczuciu ideowej tożsamości. Ci, którzy nigdy nie byli członkami PZPR mają skłonność do deklarowania własnych poglądów jako bardziej ~ prawicowych, ci natomiast, którym zdarzyło się być członkami PZPR w latach.~ 1949-1990określają swoje poglądy jako bardziej lewicowe. Co więcej, w sytuacji ' wyraźniejszego konfliktu politycznego, a zatem większej polaryzacji ideologicz· ·

' c

2

! l

2

nei. obie grupy reagują zgodnie z oczekiwaniami:

ci, którzy kiedykolwiek byli PZPR przesuwają się bardziej na lewo, a nie będący nigdy członkami tej partii - bąrdziej na prawo. W pierwszym badaniu (PGSS 1993) ci, którzy w 1944 roku mieli 18 lat, w 1993 roku mieli 67 lat, natomiast w momencie drugiego badania (IS 1995) mieli 69 lat. Można zatem powiedzieć, że badaniami zestali objęci wszyscy ci, którzy swoje dorosłe życie spędzili w PRL, z wyjątkiem paru lat po 1989 roku. Zatem ich doświadczenia społeczne w skali masowej były podobne. Nie można jednak uznać, że jedyną okolicznością różniącą ich była przynależność·(bądź nie) do PZPR. Na wstępowanie do PZPR wpływały bowiem dwa czynniki: pochodzenie z rodzin lepiej wykształconych (wykształcenie ojca co najmniej średnie) stanowiło pewnego rodzaju barierę: osoby z takich rodzin aadziej stawały się członkami PZPR. Po drugie, wyższy poziom własnego wykształcenia sprzyjał wstępowaniu do PZPR. Wśród osób będących kiedykolwiek członkami PZPR 62% ma wykształcenie co najmniej średnie (w tym 18% wyższe), natomiast wśród nie będących nigdy członkami PZPR 35% ma wykształcenie co najmniej średnie (w tym 7% wyższe). Jak jednak wykazały wcześniejsze analizy, to nie wykształcenie ani status społeczno-zawodowy decydują o lewicowej bądź prawicowej tożsamości. Jeżeli osoby, które były kiedykolwiek członkami PZPR różnią się znacząco miejscem na skali „lewica-prawica", to nie ze względu na wykształcenie i pochodzenie. Niezależnie bowiem od motywów bądź powodów wstępowania do PZPR następowała socjalizacja do instytucji, której uświadamianym lub nieuświadamianym rezultatem była tożsamość ideowa (tu mierzona skalą „lewicowości-prawicowości"). Wpływ przynależności do PZPR na określenie własnych poglądów można przetestować w jeszcze jeden sposób. Marzec 1968 roku uchodzi potocznie za datę, która kończy epokę ideologiczną w dziejach PZPR i otwiera okres odideologizowanego pragmatyzmu. Po 1968 roku, a zwłaszcza po roku 1971, liczyła się gotowość do współpracy i podporządkowania, a nie wyznawane ideały. Począw­ szy od l 971 roku, wedle rozpowszechnionych opinii, członkostwo w PZPR bywa najczęściej traktowane jako rodzaj nieszkodliwego pragmatyzmu, różnie uzasadnianego: wymóg kariery, możliwość zrealizowania czegoś pożytecznego, „ w koń­ cu ktoś musiał być przecież członkiem". Pojawiła się wówczas opinia, że przynależność do PZPR bywała funkcjonalna i nie tńiała w sobie nic z „zaprzedania duszy diabłu". Lata siedemdziesiąte uchodzą potocznie za odideologizowane i pragmatyczne. Słyszało się często, że partia komunistyczna (PZPR) ideologicznie była martwa, i chyba tak rzeczywiście było. Ale czy ta ideologicznie martwa partia nie produkowała ideologicznych rezultatów? Zadaliśmy sobie pytanie, czy młodzi ludzie, których osiemnaste urodziny wypadały w latach 1971-1990, i którzy w tym okresie wstąpili do PZPR, różnią się od swoich rówieśników, którzy, niezależnie od powodów, trzymali się od PZPR z daleka? Owi młodzi ludzie zaczynali swoje dorosłe życie albo w epoce gierkowskiego „pragmatyzmu", albo jaWilego cynizmu lat osiemdziesiątych. Mimo że w obu badaniach mamy takich osób niewiele, to jednak rezultaty są zadziwiająco zgodne: młodzi ludzie,' którzy przeszli przez PZPR w okresie członkami

148_1.'8 -i .. 32' 3 1. !095'

28 2

5

I

1

590'! 63 ;

awilaj"

ikami ·~

rdziej Ąi

atach~ tuacji i >gicz- .

pragmatyzmu Gierka i cynizmu Jaruzelskiego, zostali jednak „naznaczeni": ob~ badania,_ z lat 1993 i 1995, wykazują, że ich tożsamości są w niewielkim, statystycznie istotnym stopniu, bardziej lewicowe niż tożsamości ich rówieśników nie mających za sobą przynależności do PZPR. Te dwie grupy relatywnie młodych ludzi (w wieku 18-42 lat) różnią się. Niezależnie od motywów wstępowania do PZPR, ta instytucja odcisnęła na nich swój ślad, który był widoczny, odpowiednio;. w trzy i pięć lat po jej zniknięciu wraz ze światem, który symbolizowała. ., Tezę o „nieszkodliwym pragmatyzmie" w jeszcze większym stopniu deza; wuuje porównanie tożsamości lewicowych/prawicowych wszystkich osób,~ starszych, które w latach 1971-1990 wstąpiły do PZPR. W badaniu IS 1995 ich średnia na skali „lewica-prawica" jest wyraźnie niższa (4,82), a więc „bardziej. lewicowa" w porównaniu z tymi, którzy nigdy do PZPR nie należeli (6,24). Ale czy do PZPR nie wstępowali ci, którzy już i tak mieli bardziej lewicową wrażli+ waść? Taki argument trudno zaakceptować w stosunku do tych, których osiemna• ste urodziny przypadały w latach 1971-1990, chyba że przyjmiemy, iż taką wraź• liwość ukształtowała rodzina bądź środowisko. Dyskusję nad tym, jaka część od,• powiedzialności za deklarowaną tożsamość ideową przypada na fakt bycia człon­ kiem PZPR, aj aka na inne czynniki, można by kontynuować. Dla prowadzonych tutaj analiz ważne jest ustalenie, że ci, którzy przeszli przez doświadczenie PZPR są wyraźnie „naznaczeni" i wiele przemawia za tym, że to właśnie doświadczenie· bycia członkiem PZPR jest odpowiedzialne za to trwałe naznaczenie.

a1i

Przynależność

do

1993"

1995'

w lalach 1980-1981

12 grudnia 1961 r.

Należał Nie należał

Byt za

młody

" Badanie PGSS, c Badanie IS 1995.

1

z(

•

•

w~

po

po szl

"

Tabela 16. Średnie na skali „lewica-prawica" a przynalatność do Solidamoścł do Solidarności

do ale oJ wi po.

Solidarności

O ile członkostwo w PZPR było w większym stopniu aktywnie naznaczające­ (cały czas mamy na myśli identyfikację własnych poglądów w kategońach „lewi, · cowe-prawicowe") niż pełniło rolę filtra przepuszczającego już jakoś predesty• nowany „mateńał", o tyle przynależność do Solidarności była przede wszystkim filtrem przepuszczającym tych, którzy i tak mieli skrystalizowane poglądy na sprawy społeczne i polityczne (por. tabela 16). Solidarność była dla nich raczej wehikułem dającym publiczny wyraz tym przekonaniom i mającym dopomóc w ich urzeczywistnieniu. Nie znaczy to, że doświadczenie Solidarności nie było doświadczeniem formującym - oczywiście było, ale nie w dziedzinie ideologii1 Na to okres piętnastu miesięcy funkcjonowania związku był zbyt krótki, a i zr6źi:i nicowanie ideowe członków było bardzo duże (por. Touraine i in. 1989).

Przynależność

jal<

6.47

286

5,84 tl,24

715 285

--:'

sai

Po

zi

Działanie

tego filtra

można zaobserwować

zarówno w badaniu PGSS 1993,

jaki w badaniu IS 1995. W badaniu POSS 1993, w którym pytano o przynależność do Solidarności w latach 1980-1981, różnica

średnich

jest co prawda niewielka,

ale istotna statystycznie (na poziomie 0,08). W badaniu IS 1995, w którym pytano 0 przynależność, do Solidarności 12

grudnia 1981 roku, różnica średnich jest (i istotna na poziomie 0,001). Jest charakterystyczne, że w sytuacji p01aryzacji różnica w średnich między obiema grupami zwiększa się, zgodnie z oczekiwaniami. większa

Głosowanie

4 czerwca 1989 roku

Przejdźmy wreszcie do testu 4 czerwca 1989 roku, kiedy to Polacy zadecydowali o zwrocie społecznym i politycznym we własnym kraju (por. tabela 17).

Tabela 17. Średnie na skali „lewica-pra\\llca" a gfosowanie 4 czerwca 1989 roku na Solidarność Stronę rządową

6,70 3,82 5,0/ 5,88

Nie pamięta Odmowa odpowiedzi Nie dotyczy (byt za miody)

:nie·

6,12

586 148 114 9 430

Źródlo: badanie IS 1995,

Glosujący

na Solidarność wyraźnie określają swoją tożsamość jako prawico-

wą,

natomiast głosujący na poglądy jako lewicowe. Ten

jące

stronę rządową

podział

jednoznacznie identyfikują swoje trwa i jest bardzo głęboki.

:Sty<

.kim y na

1czeJ móc było

ogii1 g-Ói\.;.

-

., ~~

;s

15 l5

Stosunek do

załamania się

komunizmu

Zamykając

stosunek do przeszłości, zapytajmy, jak sami Polacy oceniali PRL. W badaniu IS 1995 pytaliśmy o ocenę, jak Polska wyszła na załamaniu się systemu komunistycznego (por. tabela 18).

pożegnanie

z

epoką

Tabela 18. Średnfe na skali ,,lewica-prawica" a ocena, jak Polska wyszła na załamaniu się komunizmu

Jak

wyszła

na

załamaniu się

Qobrze Zie Trudno

komunizmu?

N 6,47

685

5,21

277

5,99

325

Źródło: badanre IS 1995.

Jako pozytywne dla Polski oceniają załamanie komunizmu Polacy z toż­ bardziej prawicową w stosunku do tych, którzy uważają, że Polska tle wyszła na załamaniu się komunizmu. Tęsknota za PRL łączy się zatem z autoidentyfikacją relatywnie lewicową. samością wyraźnie

Linie podziału - teraźniejszość Głosowanie

w wyborach prezydenckich 1990 roku

Podzieliły Polaków pierwsze wybory prezydenckie, zarazem pierw,sze 1 . demokratyczne i wolne wybory po drugiej wojnie światowej. W debacie, politycznej i publicystyce poświęconej tym wyborom pajawiło się pojęcie „ wojna. ; na górze" co sugerowało, że tak naprawdę był to jedynie konflikt w obrębie.• solidarnościowych elit politycznych, nie mający ani znaczenia, ani przełożenia na : postawy tak zwanych zwykłych ludzi, czyli szerokich rzesz wyborców. Taka interpretacja już wówczas mogła się wydawać o wiele za wąska, by nie powiedzieć, że powierzchowna. Konflikty w obrębie elit solidarnościowych · niezależnie od ich praktycznych konsekwencji (przejściowe lub długotrwał;,: zmniejszenie skuteczności politycznej), ujawniały rzeczywiste różnice jeśli nie ' interesów, to co najmniej zróżnicowanie w sferze wartości i idei. Znajduje to pośrednie odzwierciedlenie w autoidentyfikacji ideowej wyborców, którzy oddali swe głosy na poszczególnych kandydatów (por. tabela 19).

Tabela 19. Średnie na skali „lewica-prawica" a głosowanie w pierwszej turze wyborów prezy- ;' denckich 1990 roku 1992'

Kandydat

średnia

5,99 Roman Bartoszcze WJodzimierz Cimoszewicz 4,12 6,14 Tadeusz Mazowteck:i 6,17 Leszek Moczulski 5,63 Stanisław Tymińskl 6,36 Leeh Wałęsa 4,97 Inne odpowiedzi 5,69 Nie pamięta a t

1993'

N 44

52 209 32

177 536 7 90

średnia

5,42 4,30 5,79 6,19 5,26 6,35 5,10 5,55

N 39 68 208 21 192 476 10 100

1994' N

1995a

średnla

średnia

6,06 3,56 5,69 5,68 4,98 6,09 6,95 5,33

5,43 4,07 6,03 5,83 5,10 6,71 5,67 5,82

34 62 182 22 152 512 5 1;22

1995n

N

średnia

li

34

6,04 3,27 5,67 6,11 5,17 6,93

15

73 152 317 104 538 13 116

•

6,06

n

1"

129 25 l 117 -·l·i

491

• ·j•

62

Badania PGSS, Badanie IS 1995.

w autoidentyfikacjach ideowych w obrębie obozu zwolennikami Lecha Wałęsy i Tadeusza Mazowiec- ·' kiego, są znacznie słabsze (być może autoidentyfikacja nie jest najlepszym czy po prostu wystarczająco czułym wskaźnikiem) niż między zwolennikami ich obojga a zwolennikami Włodzimierza Cimoszewicza i Stanisława Tymińskiego. Elektoraty wszystkich czterech kandydatów wykazują znaczną stabilność autoidentyfikacji ideowych w dłuższym okresie. Jako zdecydowanie lewicowy określa się elektorat Cimoszewicza, mniej lewicowy jest elektorat Tymińskiego, elektorat Mazowieckiego lokuje się w centrum (środek metryczny skali wynosi 5,5), natomiast elektorat Wałęsy - v.'Yraźnie na prawicy. W latach 1992-1995 utrzymywał się wyraźny i głęboki podział według identyfikacji ideowych między elektoratami Cimoszewicza a elektoratami . Wałęsy i Mazowieckiego, zatem podział między postkomunistami a elektora· · tem postsolidarnościowym. Trwał również podział., chociaż słabszy, między Okazuje

się, że różnice

solidarnościowego, między

umiarkowanie lewicowym elektoratem Tymińskiego a elektoratami Wałęsy i :Mazowieckiego. Natomiast elektoraty Wałęsy i Mazowieckiego zbliżały się do siebie i oddalały. W latach 1992 i 1994 różnice między oboma elektoratami nie były istotne statystycznie. W latach 1993 i 1995 różnice te były istotne, zwłaszcza jesienią 1995 roku, kiedy to identyfikacje obu elektoratów bardzo się rozeszły (średnie wynosiły wówczas 6,93 i 5,67). Jest bardzo prawdopodobne, te różnica w poziomie średnich utrzyma się, ponieważ umacnia ją wyraźnie piawicowa tożsamość elektoratu Wałęsy, zinstytucjonalizowanego od czerwca !996 roku w AWS.

.-:

wsze1:„

>acie1,--_

'ojna; :ębie/

iana ·

faka nie 'YCh,

Czy powiedź

Jrezy.

l

od PRL?

Od momentu nastania Trzeciej Rzeczypospolitej Polaków dzieli też od· na pytanie, jaki zająć stosunek wobec spuścizny po PRL. Spór dotyczy zarówno oceny całego okresu 1944-1989, jak i praktycznych zachowań wobec pozostałości po PRL (na przykład dostępu do archiwów MSW). Budzącym szczególne emocje wymiarem stosunku do spuścizny po PRL była i jest kwestia lustracji. W badaniu IS 1995 pytano o kwestie lustracji i odcięcia się od przeszłości (por. tabela 20).

wale,. i nie je to :!dali .

-

odciąć się

Tabela 20. Średnie na skall „lewica-prawica" a opinie na temat konlecznoścl odcięcia się od PRL N

15

n

Czy obecna Polska powinna odciąć się od PRL?

1

129 ' 25 1 117 ,-1' 491 :-; 62

-l

wtedy powinni zostać osądzeni funkcjonariuszy partyjnych od polllyki Wystarczy to, co już zrobiono Obecna Polska nie powinna się odcinać od PRL Trudno powiedzieć

Średnia

N

Rządzący

7,42

212

Odsunąć wyższych

6,79 5,43 4,21

454 316 184

5,53

121

źródło: badanie IS 1995. Zależność

jednoznaczna: im bardziej prawicowa tożsado radykalniejszych sposobów odcięcia się od PRL. Osoby o toźsamości wyraźnie lewicowej nie widzą potrzeby odcinania się od PRL. Zatem kwestia odcięcia się - zarówno w wymiarze oceny, jak i konkretnych posunięć (lustracja) - jest problemem, który wyznacza ostrą linię podziału i jest silnie skorelowany z lewicowymi versus prawicowymi autodeklru:acjarni ideowymi. jest

całkowicie

mość, tym większa skłonność

bozu

>liec· zy po

lojga

Iność :owy i ego,

Wiara religijna Linię podziału

)lllOSi ~ług

1tami ~toraiędzy

tworzy także cały zespół kwestii związanych ze stosunkami oraz z obecnością religii i przekonań motywowanych religijnie w życiu publicznym. Badacz, którego interesuje wpływ religijności na wybór opcji politycznych stoi przed poważnym problemem. W Polsce od wielu lat dziewięćdziesięciu pięciu ua stu dorosłych Polaków określa się jako osoby wierzące. Kryterium różnicującym wybór opcji politycznych nie może zatem być państwo-Kościół

·

wiara bądź brak wiary. Stoimy więc przed koniecznością bardziej wnikliweg pomiaru religijności. W Europie za religijnych uważa się przeciętnie 57. badanych, a w Ameryce Północnej 80%. Ale są też w Europie kraje, w któryc ·· osoby religijne znajdują się w mniejszości (Szwecja, Czechy, Estonia, a obszar byłej NRD). W niektórych krajach osobną i znaczną kategorię tworz ·. ateiści (we Francji jest ich 11%, w byłej NRD 17%) 10• Ponieważ od lat wskaźnik wierzących osi;yluje w naszym kraju wokół 95%'' bardzo istotne staje się nie tyle pytanie, ilu Polaków wierzy, ale jak wierzy. dziewięćdziesięeiopięeioprocentowy wskaźnik jest bowiem tyleż imponujący, ile. nieprzekonujący. Intuicja mówi, że wiara powinna do czegoś zobowiązywać. : Jednak nawet powierzchowna wiedza o Polsce wystarcza, by się przekonać, że nie jest to kraj wiary skutecznej. Dlatego też, zwłaszcza w oczach zewnętrznych, . nawet życzliwych nam obserwatorów, te 95% zawsze budziło sceptycyzm oraz. pytanie, co ten odsetek tak naprawdę oznacza. Aby obraz Polski jako kraju ludzi niemal wyłącznie wierzących jako§ zróżnicować, można, w charakterze pierwszego przybliżenia, wziąć pod uwagę· inne wskaźniki. Gdy pytamy o poziom praktyk religijnych (o uczestnictwo w mszach i nabożeństwach), to okazuje się, że46% dorosłych Polaków praktykuje co najmniej raz na tydzień, natomiast co piąty (21 % ) w zasadzie nie praktykuje Gest w kościele co najwyżej kilka razy w roku), i odsetki te utrzymują się na tym· samym poziomie w ciągu ostatnich lat. Gdy z kolei pytamy o częstość modlitw, to , 71 % deklaruje, że modli się co najmniej raz w tygodniu, a 6% odpowiada, że nie ł modli się nigdy. W życie po śmierci wierzy 60%, nie wierzy 25%. Wynikałoby z tego, że wedle takich bardziej instytucjonalnych i doktrynalnych kryteńów co najwyżej dwie trzecie Polaków można. uznać za osoby religijne w mocniejszym sensie". Jeżeli weźmiemy pod uwagę łącznie dwa kryteria: deklarowaną częstość praktyk 12 i określenie własnej religijności 13 , to uzyskamy czterostopniową skalę religijności (por. tabela 21). Wedle tej skali, której głównym składnikiem jest intensywność praktyk religijnych, nieco mniej niż połowa Polaków jest religijna (kategońe 1 i 2), a niemal jedną czwartą (kategoria 4) trzeba uznać za osoby w zasadzie niereligijne, choć większość z nich deklaruje, że wierzy. Wydzielone w ten sposób cztery zbiorowości. rzeczywiście różnią się cechami społeczno-biograficznymi, poglądami i deklarowanymi wartościami w sposób, w jaki byśmy oczekiwali, że będą różnić się od siebie osoby bardziej religijne od mniej religijnych, a te z kolei od niereligijnych (por. szerzej Szawiel 1996). Osoby określane tu jako niereligij·

Teti

1\

SJ I

Ni

NI I

po

1! w Z<

zr i( is

V. kt re to O·

S)

S; " Dane pocilodzą z badań przeprowadzonych w latach 1991}-1991 (por. Zulehner, Denz 1993,

NI·

s. 18).

" Wymienione wyżej dane pochod7Ą z badania PGSS 1994. 12 „Systematycznie praktykujący" oznacza prak.tykującyeh co tydzień lub częścii:j; „niesys~ tematycznie praktykujący" - praktykujących co najmniej raz w miesiącu. ale rzadziej niż co tydziek „niepraktykujący" praktykujących oo najwyżej kilka razy w roku. · 13

„Głęboko wierzący", „wierzący". „nie,vier:iący".

Ni

ne, na które składa się, w zależności od miary, jaką przyjmiemy, od jednej czwartej do jednej trzeciej ogółu dorosłych Polaków, pozostają poza oddziaływaniem g:ościoła jako instytucji. Sfera życia, jaką jest Ko§ciół i religia, pozostaje dla nich o wiele mniej ważna w porównaniu ze znaczeniem, jakie ma ta sfera dla osób . religijnych. Osoby niereligijne mają też mniejsze zaufanie do Kościoła. Tabela 21. Typy religijności (w%)

•ile: ·

vać.

~nie ~

ycb, ·

:>raz

lkOO 1ag~

~two·

kuje kuje· tym w,to-~

enie 1 loby

WCO

;zym

stość skalę

aktyk i 2),

adzie

ryp

jącY i glęboko wierzący ( 1) SySternatycznie praktykul!ICY i wierzący (2)

kolei ~ligij·

z 1993,

,niesys:ydzień;

%

N

%

N

%

N

%

N

%

N

12

192

11

185

10

157

14

226

12

185

34

550

35

573

36

578

35

556

43

678

33

528

30

487

32

504

29

455

20

313

21

346

24

385

22

355

22

339

25

387

Niesystematycznie praktykujący i wierzący (3) Niepraktykujący (wierzący

lub

niewierzący)

(4)

8

Badania PGSS. Badanie IS 1995. Ze względu na Inną kategoryzację w badaniu !S 1995 tylko pierwszy l ostatni typ porównywalne z typami z badań PGSS. b

religijności są

w pełni

Kościół

i religia, ich stosunek do państwa i sfery publicznej, jest w Polsce od 1990 roku problemem wywołującym ostre kontrowersje. Nauczanie religii w szkole, ustawa antyaborcyjna, wreszcie spory o konkordat to oczywiste skróty, za którymi kryją się Jatami niewygasające debaty, niezwykłe emocje, a także brak zrozumienia i niezdolność dostrzeżenia wartości kompromisu. O ile pierwsza i ostatnia kwestia otwierają pole do różnych uregulowań praktycznych, jeśli tylko istnieje wola politycznego kompromisu, o tyle kwestia aborcji jest szczególna. W tym wypadku jedna ze stron postrzega ten problem jako debatę nad dobrem, które Albert O. Hirschman (por. 1994) zalicza do dóbr niepodzielnych (jak język, religia, przynależność do grupy etnicznej czy narodowej). W debacie tej spór nie toczy się o „mniej albo więcej", ale o „być albo nie być". Dlatego też w konfliktach o dobra niepodzielne bardzo trudno jest o kompromis i osiągnięcie trwałego modus Tabela 22. Średnie na skali „lewica-prawica" a typy religijności

~ymi, że

1995' .

19958

systematycznie praktyku-

JOSÓb

tli,

1994a

1993'

1992'

religijności

Typ religijności

1992' średnia

Systematycznie praktyku· jący'iglębokowlerzący (1) 6,70 Systematycznie praktyku· Jący i wierzący (2) 6,10 Niesystematycznie prak~ tykujący I wierzący (3) 5,88

N

1993' średnia N

19944

1995*

średnia

N

średnia

1995'

153

6,64

151

6,33

132

6,99

202

7,34

143

502

5,86

512

5,77

541

6,12

524

6,33

537

455

5,79

434

5,56

456

5,72

426

5,79

259

321

5,30

355

5,13

330

5,49

320

5,28

331

r.llepraktykujący (wierzący

lub niewierzący) (4)

* Ba.dania PGSS. •

0

Badanie IS 1995.

5,52

vivendi. Z tego też powodu wymiar religijny tradycyjnie wchodził i historyc (i jest nadal, będzie o tym mowa w następnym rozdziale) źródłem podział6. politycznych i ideologicznych. Tak stało się również w Polsce po 1989 rok:u·; Poziom religijności jest bardzo głęboko związany z postrzeganiem w · tożsamości w kategoriach „lewicowa versus prawicowa" (por. tabela 22). Osob: które ze względu na swoją religijność należą do typu pierwszego lub drugieg systematycznie różną się od osób zaliczonych do typu czwartego. Osoby religijif mają tożsamość wyraźnie prawicową, podczas gdy osoby niereligijne ( czwarty) określają swoją tożsamość po lewicowej części skali, blisko jej cenll:ull!l W Polsce zatem w kontekst znaczeniowy wymiaru „lewica-prawica" wc!J.Qdzl bardzo wyraźne zróżnicowanie związane z poziomem wiary religijnej. był

Stosunek do demokracji Stosunek Polaków do demokracji nie jest prosty. Gdy pytamy, czym jest dli Polaków demokracja, to próżno byłoby oczekiwać entuzjazmu, satysfakcji, · wreszcie znaleźliśmy się w rodzinie krajów demokratycznych, czy choćby chłodnych, ale jednoznacznie pozytywnych ocen. Nierzadko można nawet usłyszeć, iż w Polsce wcale nie ma demokracji lub że demokracja to chao$· i bałagan. W 1995 roku jedynie co trzeci dorosły Polak stwierdza!, że jest. zadowolony z „demokracji takiej, jaka istnieje w Polsce", ponad połowa (57%) deklarowała niezadowolenie 14 • Podobnie tylko co ttzeci (35% ), stojąc przed wyborem spośród kilku możliwości, wybierał określenie „demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów", ale nieco więcej (37%) . wyraźało opinię, że dla nich osobiście w gruncie rzeczy nie ma znaczenia, czy rząd · jest demokratyczny, czy niedemokratyczny. Jest oczywiste, że Polakom pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych demokracja nie imponuje: nie są do tej formy rządów przekonani ani jej szczególnie nie cenią. Normąjest stosunek chłodny. Ale jest tak nie do końca, gdyż kiedy pytamy, czy obecny ustrój demokratyczny w Polsce wart jest tego, by go bronić, większość wyraża opinię, że jest wart obrony (56%, badanie IS 1995), jednak aż co czwarty stwierdza, że nie warto go bronić. Nie ma tu miejsca, by dociekać przyczyn ambiwalencji wyrażającej się w fakcie, iż większość Polaków jest niezadowolona z istniejącej demokracji, ale jednocześ­ nie sądzi, że warto jej bronić. Zazwyczaj jako wyjaśnienie tej ambiwalencji przytacza się jeden poważny argument: budowa demokratycznego porządka zbiegła się w Polsce z wieloma głębokimi zmianami, które mniej lub bardziej dotknęły każdą rodzinę, powodując problemy i sttesy, stawiając ludzi w obliczu trudnych wyzwań. W takiej sytuacji ·nie bardzo wiadomo, za co mieliby kochać czy choćby cenić demokrację, zwłaszcza że wszyscy mieli za sobą jedynie doświadczenie niedemokratycznych form rządu. Istnieje jednak jeszcze jedno Dwa lata później, na przełomie lat 1997-1998, prop0rcje te uległy odwróceniu: 59% bada* nych deklarowało zadowolenie z „demokracji takiej, jaka istnieje w Polsce", a 29% deklarowalO niezadowolenie (dane PGSS 1997). i

I j

ć

'

s f (

4

z c

źr6dłO rozczarowań:

konkretne, prywatne wyobrażenia o tym, czym jest i co powinna przynieść demokracja. Oczekiwano, źe przyniesie dobrobyt, prawdziwą sprawiedliwość, namacalny wpływ obywatela na rządy, silną i wpływową opinię publiczną. Tymczasem „rzeczywistość demokratyczna" okazała się dużo skromrtlejsza: oznaczała okresowe wybory i żmudną pracę u podstaw nad budową instytucji demokratycznych. Warto zatem zadać pytanie, czy jakaś forma utożsamiania się z polską „realną demokracją" wiąże się z tożsamościami ideowymi (por. tabela 23). Tabela 23. Średnie na skali „lewica-prawica" a zadowolenie z demokracji

1992

zadowolenia

z zadowolony Nfozadowolony Polsce nie ma demokracji wie

w

w Polsce

1994

1995

średnia

N

średnia

N

średnia

N

średnia

N

6,29 5,85 5,61 5,90

339 970 67 86

6,22 5,59 5,92 5,09

447 914

5,81 5,46 6,12 5,36

544 838 38 48

6,12 5,90

533

33 87

877

24 59

badania PGSS.

Okazuje się, że takie powiązanie (raczej słabe, ale wyraźne i systematyczne) 1995 roku, kiedy różnica w autoidentyfikacji lewicowej versus prawicowej między zadowolonymi a rńezadowolonymi jest najmniejsza, to jednak jest statystycznie istotna (na poziomie 0,06). Trudno wszakże wytłuma­ czyć, dlaczego to właśnie nieco bardziej prawicowa tożsamość ideowa wiąże się z zadowoleniem z demokracji. występuje nawet w

ma

7%)

7lld.

szej rmy Ale :my :ony

Tabela 24. Średnie na skali „lewtca-prawlca" a przekonanie, że istnlejący ustrój demokratyczny wart jest obrony

Czy

istniejący

u nas obecnie ustrój demokratyczny

wart jest tego •. by go bronić?

Tak Nie Trudno

powiedzieć-

Średnia

N

6,23 5,63 6,18

784 317 185

Źródło: badanie IS 1995.

mić.

ecie,

cze§-

mcji jdlru .

!ziej iczu chać

Podobnie jest z utożsamianiem się z istniejącym w Polsce ustrojem demokratycznym. Osoby o tożsamości bardziej prawicowej są przekonane, że warto go bronić (por. tabela 24). Tożsamość bardziej prawicowa sprzyja cenieniu sobie istniejącej w Polsce demokracji. Prawdopodobnie dla osób o wyższym poziomie identyfikacji prawicowej jest to w większym stopniu „ich" ustrój niż dla osób lokujących się niżej na skali „lewica-prawica".

.ynie etłno

bada·

owatO

Stosunek do «zmian w zasięgu

ręki»

Zadowolenie bądź niezadowolenie, pozytywna bądź negatywna ocena z bliskimi, „namacalnymi" doświadczeniami w bezpośrednim otoczeniu. To, co się widzi na własne oczy na ogół bardziej przekonuje niż związane są

abstrakcyjne rozumowanie czy perswazja posługująca się takimi trudno uchwyt. nymi pojęciami jak „istniejąca w Polsce demokracja". W badaniu IS 1995 pytaliśmy, czy w miejscowości, w której mieszkają badani, zaszły jakieś zmiany i jak oceniają oni te zmiany (por. tabela 25). Przeobra. żenia, które zaszły w ich miejscowości, jako „zmiany na lepsze" ocenili badani o tożsamości wyraźnie bardziej prawicowej w porównaniu z tymi, którzy ocenili, że nic się nie zmieniło bądź że zaszły „zmiany na gorsze".

1 1

Tabela 25. Średnie na skali „lewica-prawica" a dostrzeganie przez badanych zmian zaszłych w Ich miejscowościach w ciągu ostatnich pięciu lat Czy w ciągu ostatnich pięciu lat zaszly w Pana(i) miejscowości jakieś widoczne zmiany? Zmiany na lepsze Nic się nie zmienili> Zmiany na gorsze Trudno powiedzieć Źródto: badanie IS 1995.

Średnia

N

6.52 5,81 5,61 5,79

533 496 201 58

j \

I

------~

Dlaczego osoby skłonne określać swe poglądy jako prawicowe pozytywnie zmiany w swoim najbliższym otoczeniu, natomiast lokujący się w centrum skali (mający bardziej lewicowe poglądy lub, inaczej mówiąc, lokujący się wyraźnie niżej na skali „lewica-prawica") oceniają te zmiany negatywnie? Na pewno nie dlatego, że jednym na początku października 1995 roku żyło się lepiej, a drogim gorzej. Sytuacja materialna, mierzona dochodem przypadającym na osobę w rodzinie, nie wywiera samodzielnego wpływu na ocenę zmian we własnej miejscowości. Nie ma też wpływu na tę ocenę zamieszkiwanie w regionie za. możnym bądź biednym. Zgrupowanie województw według dochodu na osobę w cztery makroregiony nie wykazało żadnych różnic między nimi pod względem siły związku między oceną zmian a pozycją na skali „lewica-prawica". Analiza regresji wielokrotnej wykazała, że pewien, choć niewielki, samodzielny wpływ na kierunek postrzegania zmian ma subiektywna ocena sytuacji materialnej rodziny (stwierdzenia od „żyjemy bardzo biednie" do „żyjemy bardzo dobrze"). Również niewielki, samodzielny wpływ ma deklarowana lewicowa versus prawicowa toż­ samość poglądów. Ale decydujące znaczenie mają trzy inne czynniki. Największy wpływ na pozytywną ocenę zmian ma przekonanie, że ,,Polska wyszła dobrze na załamaniu ustroju komunistycznego", słabszy, ale istotny wpływ rna także . subiektywne przekonanie, że obecnie żyje się lepiej niź przed rokiem 1989, oraz jako trzeci istotny, choć jeszcze słabszy czynnik, plasuje się wiek: młodszy wiek sprzyja pozytywnej ocenie zmian. Związek tożsamości prawicowej z pozytywną · oceną zmian w najbliższym otoczeniu zachodzi ze względu na korelację skali „lewica-prawica" z oceną upadku komunizmu (pozytywną) i konstatacją zmiany własnej sytuacji na lepsze w porównaniu z okresem sprzed 1989 roku. Wydaje się zatem, że mamy tu do czynienia z autentycznymi różnicami przede wszystkim w percepcji zmian, bo co do tego, że zmiany zaszły, nie ma najmniejszych wątpliwości. Osobom, które załamanie komunizmu oceniają jako oceniają

s \ (

l I l

!

I 1 I

t.

1•

korzystne i uważają, że żyje im się lepiej w porównaniu z okresem sprzed 1989 roku oraz- co się z jednym i drugim wiąże- mają skłonność do określania swoich poglądów jako prawicowych, zmiany się podobają i postrzegają je jako zmiany na lepsze. Negatywnie oceniają zmiany osoby, które uważają, że Polska źle wyszła na załamaniu komunizmu, że żyje im się gorzej i które lokują swoje poglądy na ,skali „lewica-prawica" bliżej bieguna lewicowego. A zatem percepcję i ocenę zmian wyznacza nie obiektywna sytuacja, ale wyznawane przekonania.

Podsumowanie

tie

'n>ię

~a

ej,

na

lej

1.a· 1bę

:llll

iza

na

iny ież oż­

ny

.na >;że

,raz.

iek 'lllą

k:ali

any

ami

ma ako

Na tym kończy się nasz maraton. Czas na wnioski. • Identyfikacja własnych poglądów w kategońach „lewicowe-prawicowe" jest w skali masowej w Polsce zjawiskiem naturalnym. Nie jest to w żadnym wypadku artefakt będący rezultatem wymuszonej przez badacza odpowiedzi. Ci, którzy z różnych względów nie potrafią dokonać takiej oceny własnych poglądów, stanowią co najwyżej kilkanaście procent dorosłych Polaków. • Ta autoocena poglądów jest w Polsce w latach 1992-1995 wyraźnie przesunięta na prawo, a tożsamości lewicowe i prawicowe są systematycznie i spójnie obudowane znaczeniami społecznymi. • Ocena własnych poglądów (tożsamość ideowa) nie jest jednak związana w Polsce lat dziewięćdziesiątych z czynnikami społeczno-demograficznymi i strukturalnymi. To odróżnia Polskę od krajów zachodnich, w których czynn.iki strukturalne, przede wszystkim położenie społeczne (przynależność do klasy), w dalszym ciągu, choć słabiej niż w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, określają ideową tożsamość poglądów w skali masowej. W Polsce nie tylko płeć i wiek, ale także wykształcertie, pozycja społeczno-zawodowa i miejsce zamieszkania nie łączą się w żaden wyraźny i systematyczny sposób z tożsamością lewicową czy prawicową. • Cały kontekst znaczeniowy lewicowej bądź prawicowej tożsamości Polaków koncentruje się na sferze wartości, na stosunku do przeszłości i do teraźniejszości, to znaczy do problemów, które okazały się trwale obecne w dyskursie politycznym po 1989 roku. • W sferze wartości tożsamości lewicowe i prawicowe łączą się z klasycznym ideologicznym konserwatyzmem: generalnie im wyższa pozycja na skali konserwatyzmu, tym wyższa średnia na skali „lewica-prawica". Przesunię­ cie ku prawicy związane jest z takimi tożsamościami społecznymi jak „przeciwnik komunizmu", „zwolennik wartości narodowo-niepodległościowych" oraz ,,demokrata", natomiast przesunięcie ku lewicy - z tożsamością „zwolennik równości". Wymiar „lewica-prawica" rtie wiąże się z nacjonalizmem, ksenofo· bią i antysemityzmem, których wskażnildem była gotowość do zaakceptowania lub odrzucenia wyboru na prezydenta Polski osoby pochodzenia rtiemieckiego bądź żydowskiego. Oznacza to, że w Polsce można być nacjonalistą i antysemitą o tożsamości zarówno lewicowej, jak i prawicowej. Nie chroni przed tym etykieta „lewicy", rtie przesądza o tym automatycznie etykieta „prawicy". Wreszcie

wymiar „lewica-prawica" nie zasymilował w Polsce wartości materialistyc nych/postmaterialistycznych. „Materialiści" i nieliczni „postmaterialiści" Ili różnią się na wymiarze tożsamości lewicowych bądź prawicowych. Podobnie ni wchodzi w kontekst znaczeniowy skali „lewica-prawica" egalitaryzm ekonollli. czny mierzony stosunkiem do postulatu redukcji różnic w dochodach orai, przekonaniem, iż różnice dochodów w Polsce są zbyt duże i że obowiązkiem rządu! jest zmniejszenie różnic między wysokimi i niskimi dochodami. . • Wymiar „lewica-prawica" łączy się wyraźnie ze stosunkiem do ideologicznych i instytucjonalnych form systemu z okresu przed 1989 rokiem ... Przeciwnicy socjalizmu i komunizmu jako formy rządów oraz osoby, które· uważają, że „Polska dobrze wyszła na załamaniu się ustroju komunistycznego" · deklarują tożsamość bardziej prawicową, podobnie jak ci, którzy nigdy nie byli.· członkami PZPR lub w latach 1980-1981 byli członkami Solidarności. Wreszcie.' ci, którzy w wyborach 4 czerwca 1989 roku głosowali na stronę solidarnościową mają bardziej prawicową tożsamość w porównaniu z tymi, którzy wówczas · głosowali na stronę rządową. • Wyraźny jest też związek tożsamości lewicowych i prawicowych ze stosunkiem do ważnych kwestii bądź trwałych problemów okresu po 1989 roku. Ci, którzy w wyborach prezydenckich jesienią 1990 roku poparli Lecha Wałęsę mieli tożsamość prawicową, ci natomiast, którzy wówczas poparli Włodzimierza Cimoszewicza - tożsamość lewicową. Osoby opowiadające się za lustracją, deklarujące zaufanie do Kościoła i cechujące się wyższym poziomem religijności są bardziej prawicowe. Podobnie osoby deklarujące zadowolenie z demokracji takiej, jaka istnieje w Polsce, uważające, że demokracji w Polsce warto bronić i pozytywnie oceniające zmiany, jakie zaszły w ich miejscowości od 1990 roku, wyżej plasują się na skali „lewica-prawica". Polska specyfika związana z kontekstem znaczeniowym wymiaru „lewica-prawica" jest zatem dwojakiego rodzaju. Pozbawiona jest zakorzenienia w strukturze społecznej, natomiast związana jest ze stosunkiem do przeszłości (okresem przed 1989 rokiem), a zatem ze społeczną pamięcią i percepcją przeszłości, stosunkiem do polskiej demokracji po 1989 roku, poziomem religijności i, jak się wkrótce okaże, z zachowaniami oraz preferencjami wyborczymi. Za obecnością i trwałością lewicowego versus prawicowego wymiaru tożsa­ mości ideologicznej przemawiają co najmniej trzy argumenty. Po pierwsze, takie uproszczone, binarne schematy poznawczo-identyfikacyjne są swego rodzaju funkcjonalnym niezbędnikiem w złożonych organizmach społecznych (por. Fuchs, Klingemann 1990). Po drugie, efektywne w skali społecznej narzędzia orientacji i komunikacji są trudno zastępowalne, a wprowadzenie niejako „na życzenie" i przyjęcie się nowych wykracza poza możliwości planowo-racjonalnego procesu". 15 Potwierdza to toczona w Polsce, głównie w latach 1990-1991, dyskusja nad użytecznością i sensownością posługiwania sie pojęciami „lewica„ i „prawica'~. Mimo przeważających opinii

o anachroniczności tego podziału, żadne inne propozycje (na przykład za refonnami bądź przeciw reformom) nie przyjeły się w dyskursie publicznym.

!

f l ! s I

s

a ~

I

J d d ~

e (

T

p

s

p L

K

s

Ir p

K

Pl

~

ją,

§ci

cji :rić

ro,

:a-

na ści

Szi i.

kią

1inii ciw

po u:z;ecie, nowe problemy, linie podziału i konfliktu podlegają raczej procesowi integracji w istniejące schematy poznawczo-identyfikacyjne. Dzięki takiemu procesowi nieustaonej aktualizacji wymiar „lewica-prawica" zapewnia sobie trwałą obecność w dyskursie społecznym i politycznym.

Lewicowe versus prawicowe tożsamości elektoratów partyjnych Lewicowo-prawicowe zróżnicowanie

społeczeństwa, jakkolwiek interesują­

ce, nie jest jednak głównym powodem zainteresowania tym podziałem. Podział na lewicę i prawicę jest obiektem badań politologów ze względu na jego zdolności mobilizowania elektoratów i prognozowania zachowań wyborczych. Dlatego też naszym celem badawczym było udokumentowanie funkcjonowania tego podziału w odniesieniu do sceny politycznej. Analizy w tej części rozpoczniemy od ustalenia, jak elektoraty partii politycznych w Polsce określają tożsamości w:łllsnych poglądów w kategoriach „lewicowe-prawicowe". Trzeba wyraźnie podkreślić, że przedmiotem zainteresowania są elektoraty, a zatem grupy ludzi, które w przeszłych wyborach oddały swój głos na jakąś partię lub deklarują zamiar głosowania w najbliższych wyborach na jedną z partii politycznych. Grupy te stanowią tylko część dorosłej ludności Polski (obejmują, w zależności od wyborów, 40-60% dorosłych mieszkańców). Zaistniały w wyniku działania swego rodzaju filtru, którym jest bycie wyborcą bądź zwolennikiem danej partii. Analiza ta nie dotyczy problemu, w jakim stopniu lewicowe bądź prawicowe są deklaracje programowe partii politycznych czy też podejmowane przez nie decyzje polityczne. Nie dotyczy też kategorii, w jakich określane są lub chcia!yb}' być określane same partie (por. Szawiel 1999, s. 132-135). Spróbujmy zatem najpierw ustalić poczucie tożsamości ideologicznej elektoratów partyjnych, tak jak ono przedstawia się w deklaracjach badanych (por. tabela 26). Tabela 26. Deklarowane poparcie dla partii w wyborach 1991 roku a pozycja na skal! „lewica-

-prawica" (% i

Partia

Lewlcas

SLD, PSL,

25,2 7,3

UD,

lewica 47,0

2,0

KPN 4

Solidarność,

lnne6 Partie prawi~

KLO,

Centro~

o.o 4,9

0,6 0,0 0,0

14, 1 11,3 6,0 9,7 7,9 11,1 1,0

średnie)

Centro-

Centrum prawlca

Prawica

Średniah

1,5

3,52234"75

49

4,96j:)t~

33 172

26,2 75,2 52,4

3,3

o.o

23,3

68,8

14, 1

43,5 46,5 36,0

26,8

11,0 11,0 15,0 11,3 30,5

51,6

0,0

33,7 22,4 20,3

27,1

6,16 1276 6,2012 6,4512 6,4512 7,01,23 7i061zi

N

54 59 105

67 52

a Rozkład według skali ściągniętej co dwa punkty. ll Średnie na dziesięciopunktowej skali autodektaracjl poglądów; 1 - najbardziej lewicowe. 10-najbardzlej prawicowe. Indeksy przy wartościach średnich wskazuią. dla jakich partii różnice między średnimi są istotne statystycznie wodług testu Tukeya~B, p = 0,05.

e Do partii prawicy zallczono WAK, POC I PSL-PL źródlo: badanie PGSS 1992.

Zacznijmy od pierwszego badania PGSS, przeprowadzonego w maju -ezerwcu 1992 roku (por. PGSS 1994), w którym pytano badanych, na jak partię oddali swój głos w wyborach do Sejmu w październiku 1991 roku16 , Jl!· podstawie danych zawartych w tabeli 26 można stwierdzić, iż elektorat SLD miaf. wówczas wyraźńie, i niemal skrajnie, lewicową tożsamość. Także elektorat PSL lokował się po lewej stronie skali. Po prawej stronie, bliżej centrum, lokował się: elektorat UD i KPN. Wyraźnie na prawicy lokowały się Solidarność, Partie· prawicy i najbardziej wówczas prawicowy KLD. Do jakich wniosków upoważniają te wyniki? Po pierwsze, ideologiczne . poczucie tożsamości elektoratów partii politycznych, własne samookreślenia · partii politycznych w kategoriach ,,lewicowa-prawicowa" oraz tożsamości ideowe tych partii, tak jak się ukształtowały i funkcjonowały w publiczn~ dyskursie, pokrywały się. Nie można powiedzieć, by partia, która w połowie 1992 · roku uchodziła za lewicową i sama się tak określała, miała elektorat o po. czuwający się do tożsamości prawicowej. Również - by partia, wedle własnego mniemania prawicowa, miała lewicowy elektorat. Już wówczas, w połowie 1992 roku, a zatem w parę miesięcy po pierwszych wolnych i demokratycznych wyborach do Sejmu, istniało w sferze ideowej pewne elementarne uporząd. kowanie. Po drugie, uponoądkowanie partii od lewicowych do prawicowych, wedle kryterium tożsamości ich elektoratów mierzonych średnią na skali „lewica-prawica", pokrywało się z uporządkowaniem partii na osi „lewicowe-prawico.. · we", którego mógłby dokonać ówczesny dobrze poinformowany obserwator polskiej sceny politycznej. Pewnym zaskoczeniem mogłaby być, co najwyżej, silna prawicowość elektoratu KLD, który przecież zapisał się w swej krótkiej Wstońi jako partia bardzo antytradycjonalistyczna. Być może jest to dowód na początki kształtowania się wówczas w Polsce nowoczesnej, laickiej prawicy, w przeciwieństwie do prawicy narodowo-chrześcijańskiej (ZChN). Przyjrzyjmy się teraz, jak przedstawiała się tożsamość ideologiczna elektoratów w wyborach we wrześniu 1993 roku (por. tabela 27). Wydaje się, że sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie, choć po dwóch latach można było za. I obserwować ciekawe zjawiska. SLD pozostał partią elektoratu o "'Yraźnie lewi· cowym poczuciu tożsamości. Mimo dwukrotnego powiększenia swego elektoratu, średnia na skali „lewica-prawica" niemal nie drgnęła. Oznacza to, że albo SLD przyciągnął do siebie właśnie wyborców o identyfikacji lewicowej, lub, oo wydaje się bardziej prawdopodobne, udało się mu narzucić swojemu elektoratowi taką właśnie, bardzo lewicową autoidentyfikację. Po lewej stronie skali usytuował się także elektorat UP, która przez swoje ciała kierownicze określana była jako partia autentycznie lewicowa, sytuująca się na lewo od koalicji SLD. Jednak elektorat UP w dużo mniejszym stopniu gotów był określać się jako zdecydowanie lewicowy. Po prawej stronie nadal pozostawały elektoraty UD

i

1 f

L

F Ir L

F ~

p s1

i n ~

k ~

o ~

(<

k l k ~ T

p

s u

p

In

u

K ~

s Pr

Mimo i.e pytano oto, na jaką partię badany oddał głos w wyborach w październilcu 1991 roku, odpowiedzi nałeży traktować raczej jako wyraz preferencji w połowie 1992 roku. Uzyskany rozkład poparcia nic pokrywa się bQwicm z rzeczywi">cym rozkładem głosóW w wyborach w 1991 roku, 16

~

Źi

TebeJa 27. Deklarowane poparcie dla partit w wyborach 1993 roku a pozycja na skali „lewica-prawica" (o/o i średnie) partia

LewlcaJ

SLD,

25,7 1,7 5,1 3,1 2,1 0,0 2,1

UP, pst., Jnne4 UD+ KLO, Partie prawicy; KPN,

Centrolewica 38,8

26,5 22,9 18,9 11,8 13, 1 4,8

Centrum

Centroprawica

Prawica

Średnia"

N

31,9 60,4 46,1 44,4 45,1 43,5 55,0

1,8 7,0 15,5 28,7 26,4 28,5 15,2

1,8 4,4 10,4 4,9 14,6 15,0 23,0

3,69134667 5,151!trr 5,54,m 5,6211 6,32123 6,42123

134 61 134 37 143 186 44

6,801~"4

t Rozkład

w procentach wedlug skali ściągniętej co dwa punkty. ~ Średnie na dziesięciopunktowej skali autodeklaracji poglądów: 1 - najbardziej lewicowe; 10- najbardziej prawicowe. lnd&ksy przy wartościach średnich wskazują. dla jakich partii różnice między średnimi są istotne 51atystycznie wedfug testu Tukeya·B, p = 0,05. <;; OO partii prawicy za!tczono: BBWR, KKW Ojczyzna, Solidarność, PC, PSL«PL, RdR I UPR. Źródło: badanie PGSS 1994,

i KI.D oraz partii prawicy. Ale prawicy nie udało się swym nowym wyborcom narzucić tak prawicowej identyfikacji (bądź przyciągnąć wyborców o tak prawicowej identyfikacji}, jaką cechował się jej elektorat dwa lata wcześniej. Możemy tu powtórzyć wszystkie wnioski z poprzedniej analizy. Uporząd­ kowanie elektoratów wedle wymiaru „lewica-prawica" pozostało, z drobnymi wyjątkami, nie zmienione. Wraz ze wzrostem elektoratu danego ugrupowania na ogół nieznacznie malał prawicowy bądź lewicowy poziom jego autcidentyfikacji w porównaniu z elektoratem sprzed dwóch lat. Tak było z zarówno z prawicą (osłabienie identyfikacji prawicowej), jak i z PSL (osłabienie identyfikacji lewicowej}, identyfikacje te przesunęły się w stronę centrum. A jak przedstawiała się sytuacja pod tym względem jesienią 1995 rokn? Ugrupowaniem o najbardziej lewicowej tożsamości elektoratu pozostał SLD, który raz jeszcze powiększył swój elektcrat i umocnił jego lewicową tożsamość (por. tabela 28). Drugą partią po lewicowej stronie skali pozostawała nadal UP,

~-

oor

ej,

iej

na

:y,

:kże ~a-

iabela 28. Deklarowane poparcie dla partlf w_

'7ito.bo ~b.

10-

:all

Ula

11

·~

Partia

Lewica6

SLD,

37,6 13,6 13,0 7,8 1,4 6,0 2,1 0,3

UP, PSL, lnne4 UW,

październiku

1995 roku a pozycja na skali

lewtca-prawlca" (% i średnie)

Centro~

lewica

37,3 17,7 19,7 8,3 7,5 6,9 8,3 3,2

Centrum

Centroprawica

Prawica

Średn la"

N

21,2 45,3 22,1 20,3 32,7 30,0 27,0 17,2

1.8 19,5 24,2 34,0 39,1 19,9 28,9 36,0

2,2 3,9 21,0 29,6 19,2 37,2 33,7 43,3

3,21l!3451111t! 5,2014&'118 5J87usn 6,S41Z1B 6,90,"' 7,0112 7,26iz:w

200 76 118

46 82

J).

KPN, Partie prawicy;

iko

Solidarność,

Jl)

w procentach wedlug skali ściągniętej co dwa punkty. Średnie na dzleslęciOpunkfowef skal! autodeklaracji poglądów: 1 -najbardziej lewicowei 1O- najbardziej prnwk:o•ł:e. Indeksy przy wartościach średnich wskazują. dla jakich partii różnice międ2y średnimi są istotne statystycznie według testu Tukeya-8, p = 0,05. 0 Po partii prawicy zaliczono: AP, BBWR, KK, PC, PCłlP, PK, RdR, SLCh, SWA, UF'R ! ZChN, Źródło: badanie IS 1995.

,ku, kład

u.

a Rozkład

11

7,991~;

28 158 144

jednak z wyraźnie słabszl! lewicowl! identyfikacją elektoratu w porównam · z elektoratem SLD. PSL nieznacznie przesunęło się w prawo. Ciekawe zjawisko zaszło natomiast po prawej stronie: prawica, a zwłaszcza Solidarność, uzyskały. bardzo intensywną identyfikację prawicową. Najprawdopodobniej był to efekt polaryzacji, spowodowany prezydenckĄ kampanią wyborczą, która wyborcó~. ugrupowań popierających Lecha Wałęsę przesuwała na prawo, a wyborców Alek: sandra Kwaśniewskiego na lewo. Czy tak intensywne tożsamości okażą się:. trwałe? Wraz z czasowym oddalaniem się kampanii prezydenckiej można by się· spodziewać osłabienia polaryzacji na lewicę i prawicę. Jednak powrót do okresu sprzed kampanii prezydenckiej 1995 roku wydaje się problematyczny, ze względu · na udaną instytucjonalizację w czerwcu 1996 roku prawej strony sceny politycz- · nej w koalicję wyborczą AWS. Oznacza to, że nie można wykluczyć, iż zwolennicy ówczesnej prawicy i Solidarności (a od połowy 1996 roku AWS) z jednej strony, a elektorat SLD z drugiej strony, zachowają swoje wyraziste tożsamości ideologiczne, choć być może na poziomie nieco niższym niż w październiku 1995 roku. · ·. Podsumowując tę część analiz można powtórzyć wniosek, że między" autookreśleniami ideologicznymi partii politycznych Gako lewicowych bądź prawicowych), ich publicznym wizerunkiem, jako lewicowych bądź prawicowych, oraz poczuciem tożsamości ideologicznej ich elektoratów zachodzi daleko idąca zbieżność. Nie można tu mówić o żadnym rozmazaniu: obraz i hierarchia zależności są przejrzyste. I drugi wniosek: istniała i istnieje nadal, z tendencją do umacniania się, bardzo wyraźna polaryzacja ideologiczna na lewicę versus prawicę. Różnica średnich między zwolennikami SLD (lewica) a zwolennikami . prawicy wynosi 4,06, a gdy weżrniemy pod uwagę Solidarność - wzrasta do 4,78. Ta wielkość dystansu je.st większa w Polsce niż w 1979 roku w Irlandii (1,25), Niemczech (1,82), Wielkiej Brytanii (2,47), Holandii (3,65) i Belgii (3,78), · a podobna do występującej we Francji (4,26) i Danii (4,30) 17 , a zatem w krajach . o stosunkowo znacznej polaryzacji.

Ideowa

bliskość

ej d• J11

Jd SI

d~

al d;

el ta Tl

Pl P! Sl Sl Sl

i dystanse elektoratów partyjnych

Dokładniejszy

obraz dystansów między lewicą i prawicą oraz podobieństw · zwolennikami poszczególnych partii politycznych można uzyskać dzięki zastosowaniu miar zaproponowanych przez Giacoma Saniego i Giovanniego Sartoriego (por. 1983, s. 321-329). Aby ocenić różnice w rozkładzie na skali „lewica-prawica" między zwolennikami partii politycznych, autorzy ci zaproponowali trzy miary. Dwie z nich wykorzystamy do pomiaru polskiego zróżnicowania. Pierwsza . mierzy stopień „[„.], w jakim elektoraty różnych partii zajmują takie same pozy-

T1

między

i"

" Dane te pochodzą z badania Eurobarometr 1979 (por. Huber 1989, s. 604). Eurobarometr Io nazwa badań opinii publicznej, przeprowadzanych od 1973 roku na zlecenie Komisji Europejskiej we ·· wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Od 1991 roku badaniami obejmuje się tnkZe kraje Europy Środkowo-Wschodniej.

P! PE

P! P! P!

St Sl Sl Sl

cje w lewicowo-prawicowej przestrzeni. Możemy ocenić pokrywanie się dwóch dowolnych elektoratów, porównując odsetki przypadające na każdy z pięciu segmentów kontinuum. Dokonujemy tego dzieląc absolutną sumę różnic dwóch rozkładów przez teoretyczne maksimum (to znaczy 200%, ponieważ każdy wiersz sumuje się do 100%) i uzyskany wynik odejmując od 1''. Druga mierzy „[ ... ] dystans między dwoma dowolnymi elektoratami; miara ta równa się ilorazowi absolutnej różnicy ich średnich na skali i jej teoretycznego maksimum, które dla dziesięciopunktowej skali wynosi 9 (10- l)" (tamże, s. 321). Dzięki tym miarom możemy określić stopień pokrywania się (overlapping) elektoratów w przestrzeni lewicowo-prawicowej oraz dystans, który je dzieli (por. tabele 29-31 ). Tabela 29.

Bliskość

i dyslans na skali „lewica-prawica" między parami elektoratów partii w wyborach 1991 roku

Para elektoratów

hia

.do ~us

się

PSL I partie prawicy PSL I Solidarność PSLi UD Solidarność I partie prawicy

0,50 0,62

0,23 0,17

0,69 0,83

0,06

SLD i Solidarność

0.42

0,33

11

!5), . 78), ach

SIW ięki

0,13

Tabela 30.

Bliskość

Para elektoratów

0,16 0,29 0,09

0,90

0,03

Pokrywanie

Po~vanie Dystans Para elektoratów

PSL i partie prawicy PSL i UD+ KLD SLD i partie prawicy' SLD I PSL SLD I UP

się

się

0,82 0,85

0,10 0,07 0,30 0,21 0,16

0,49 0,64 0,64

SLD i UD+ KLD UP i partie prawicy UD i PSL UD + KLD I partie prawicy UPiUD+KLD

11

Do partii prawicy zaliczono: BBWR, KKW Ojczyzna, PC, Źródło: badanie PGSS 1994.

PSL~PL,

RdR,

Dystans

0,49 0,68 0,82

0,29

0,96

0,01 0,13

0,70

SOlldaroość

0,14

0,04

l UPR,

Tabela 31. Bliskość i dystans na skali „lewica-prawica" między parami elektoratów partii w październiku 1995 roku

trzy

Partie prawicy i Solidarność

0,83

PSL I partie prawicy PSL I Solidarność PSLI UW SlD I partie prawicy' SLD i PSL

0,78 0,66 0,74 0,36 0,58

0,15 0,24

SLD i Solidarność SLD i UP

0,25

0,53

0,56

0.22

etrlo ej we talt!e

0,39

0.48 0,41 0,81

i dystans na skalf „lewica-prawica" między parami elekloratów partii w wyborach 1993 roku

Para elektoratów

Jzy·

0,39

Do partii prawicy zaliczono: POC, PSL-PL i WAK.

Sar-. ica-

ISZll

SLD i partie prawicy" SLD I PSL SLDI UD UD I partie prawicy UD I Solidarność

Źródlo: badanie PGSS 1992.

mli

,78.

Pokrxwanie 0 tans się ys

Pokrywanie Dystans Para elektoratów

11

Po~anie Dyslans Para elektoratów się

o.os 0,11 0,45

0,30

SLDI UW UP I partie prawicy UP I Solidarność UPI PSL UP i UW UW i partie prawicy UW I Solidarność

Pokrywanie Dystans się

0,34 0,61 0,44 0,76 Q,65

0,31

O,o7 0,19

0,84

0,04

0,76

0,12

Do partii prawicy zaliczono: AP, BBWR, KK, PC, PChD, PK, RdR, SLCh, SWR, UPR i ZChN.

Źród!o: badanie IS 1995.

0,41 0,23

W pierwszym momencie, który tu analizujemy (wybory 1991 roku), partii, których elektoraty najmniej się pokrywają, a zarazem dzieli je najwi dystans, to SLD i partie prawicy. Natomiast para partii, których lewicowe bą prawicowe tożsamości elektoratów pokrywają się w największym stopniu• i równocześnie dzieli je najmniejszy dystans to UD i Solidarność oraz Solidarno§ć. i partie prawicy. Warto też zwrócić uwagę, że najbliższy SLD w przestrzen{ lewicowo-prawicowej był wówczas elektorat PSL i równocześnie najwięhzy.' dystans w stosunku do elektoratów innych partii dzielił elektorat SLD. ." Dwa lata później, w wyborach we wrześniu 1993 roku, sytuacja była podobna (por. tabela 30}. Największy dystans dzielił, ponownie, elektoraty SLD i pa, i. wicy, najmniejszy - UD i prawicę oraz UP i PSL. Najbliżej SLD w lewicown;.· -prawicowej przestrzeni lokował się elektorat UP, a następnie PSL. Natomiast po. prawej stronie najbliższa prawicy była UD (tu połączona z KLD ze względu iili; zjednoczenie obu partii, które nastąpiło wiosną 1994 roku). We wzajemnych dystansach i bliskościach znajduje odzwierciedlenie także lekkie przesunięcie·· elektoratu PSL na prawą stronę w lewicowo-prawicowej przestrzeni. .. Trzeci moment pomiaru bliskości i dystansów zwolenników ugrupowJ politycznych przypada na początek października 1995 roku (por. tabela 31). Obaj bliskości i dystansów jest podobny, Widać jednak wyraźnie oddziaływanlę· nowego czynnika: polaryzacji na wymiarze „lewica-prawica", związanej z za: awansowaną już wówczas prezydencką kampanią wyborczą. Dystans w prze- · strzeni lewicowo-prawicowej między elektoratem SLD a elektoratami prawicy . i Solidarności jest zuacząco wyższy w porównaniu z dwoma poprzednimi pomiarami (dla prawicy 0,45 w porównaniu z 0,39 w 1991 roku i 0,30 w 1993 roku). Warto też zwrócić uwagę, że po lewej stronie zwiększył się wówczas·: dystans między elektoratem SLD a najbliższymi mu elektoratami UP i PSL, ·~·.~ i dystans ten pozostawał zdecydowanie wyższy niż dystanse po prawej stronię .·· (prawica, Solidarność, UW}. . ·• Od wyborów parlamentarnych jesienią 1991 roku lewicowo-prawicowa.~ przestrzeń, którą zajmują elektoraty ugrupowań politycznych, pozostaje stabilna,.' Lewą stronę zajmuje elektorat SLD, prawą elektorat prawicy i (lub) Solidar· : ności. W miarę upływu czasu elektoraty najbliższe elektoratowi SLD nieco odda· łają się od rńego, podczas gdy po prawej stronie dystanse pozostały rńewielkie. Jak polska przestrzeń lewicowo-prawicowa wypada w porównaniu z krajami · Zachodu? Sani i Sartoń, analizując dane z 1979 roku (por. tamże) wyodrębnili· dwie grupy krajów. Pierwsza charakteryzuje się znacznym pokrywaniem się. elektoratów i stosurlkowo małym dystansem między biegunami lewicowym· i prawicowymi. Do tej. grupy należały wówczas Stany Zjednoczone (dystans· między krańcowymi ugrupowaniami, w tym wypadku demokratami i repub- ·, likaoami, wynosił 0,08), Austńa (socjaldemokraci .:. Partia Ludowa: 0,30), (SPD- CDU/CSU: 0,28), Wielka Brytania (Partia Pracy-konserwatyści: 0,33), j Belgia (socjaliści-partie chrześcijańskie: 0,31), Szwajcaria (socjaliści- katolicy: \ 0,27) i Holandia (socjaliści-partie wyznaniowe: 0,32). W drugiej grupie znalazły > się Hiszpania, Francja, Wiochy i Finlandia, gdzie wielkość dystansu między

RFN]

sJo: zal

~Ol

je.

odi

wi•

Na

eh•

s.

ele gd:

pr! sie Ni1

b3J

w

tal

ŚW

od ko

jąc

dz

od zO po ba

po

ny

klJ ci< mi

W<

sil

za

St< ba zn w

''.)

•boa prą,..

siJajnymi elektoratami zawiera się w granicach od 0,47 do 0,64. Jednak kraje te zawdzięczały wielkość dystansu obecności w nich znaczących wówczas partii ~omunistycznych o skrajrńe lewicowych elektoratach. Z porównania tego wyrńka, ie Polska lokuje się w grupie państw o umiarkowanym dystansie, chociaż dystans odnotowany w październiku 1995 roku zbliża nas do drugiej grupy krajów. Nie wielllY jednak, jak trwała okaże się polaryzacja z okresu wyborów prezydenckich. Należy przypuszczać, że raczej nie utrzyma się na poziomie z jesieni 1995 roku, cbOĆ nie wróci prawdopodobnie do poziomu z ląt 1991-1993 (por. Szawiel 1999, 5• 135-137). Zatem w Polsce dystans między zajmującymi skrajne pozycje eJektoratami po lewej i prawej stronie politycznego spektrum należałoby lokować gdzieś pomiędzy „umiarkowanym" a „znacznym".

tpo

nat

1

tych ecie.

'.

wai\

braZ anię

za:

rze-: l'icy . ritrli 993·.

GZ:!S ·.

'SL·•.~

.

,

onię

owa•·.~ , _-,4

ilna: -~ dar-~

idakie.

iami :mili I

się

vym :tans.

pub- .

md.,

,33), 1 Hey: \ azły •

:dzy

Autoidentyfikacje ideowe a klasyczny sens określeń „lewica" i "prawica" Fakt, że Polacy różnią się oceną swoich poglądów jako lewicowych bądź prawicowych i że zwolennicy partii politycznych, jako całe grupy, różnią się od siebie w czytelny i zgodny z oczekiwaniami sposób jest interesujący sarn w sobie. Nie mówi jednak niczego o znaczeniu tego zróżnicowania. Dotykamy tu słabości badań opartych na ocenie (szacowaniu) własnych poglądów przez badanych. Wiemy, co prawda, jak ktoś określa swoje poglądy, ale nie wiemy, co się kryje za taką oceną, jaki ma ona sens. Wprawdzie wcześniejsze analizy rzuciły sporo światła na sens, jaki kryje się za zróżnicowaniem na lewicę i prawicę w Polsce, nie odpowiedziały jednak na pytanie, czy to zróżnicowanie pozostaje w jakiejś korespondencji z klasycznym jego rozumieniem. Klasycznym, to znaczy pociąga­ jącym za sobą odmienny stosunek do kwestii, które w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat uchodziły za probierz lewicowości bądź prawicowości. Aby jednak odpowiedzieć na tak postawione pytanie, trzeba niezależnie, wedle w jakiś sposób zobiektywizowanych kryteriów, zmierzyć „lewicowość" bądź „prawicowość" poglądów, a następnie odnieść ją do lewicowych lub prawicowych autodeklaracji badanych. W badaniu IS 1995 podjęto próbę niezależnego od deklaracji badanych pomiaru ich poglądów jako lewicowych bądź prawicowych. Starając się niezależnie, „obiektywnie" określić charakter poglądów badanych, zdecydowaliśmy się „zmierzyć" je normatywną skalą, która oddawałaby klasyczny sens pojęć „lewica" i „prawica". „Klasyczny" - to znaczy odzwierciedlający tradycyjne różnice między stanowiskami lewicowymi i prawicowymi, ale jednocześnie uwzględniający nowe zróżnicowania (feminizm, ekologia) wchłonięte na Zachodzie przez lewicowo-prawicowy podział na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. By umożliwić porównarńa, staraliśmy się zachować pewną zewnętrzną porównywalność ze skalą „lewica-prawica" zastosowaną w badaniach Eurobarometru w 1979 roku. Dystans czasowy między badaniami Eurobarometru (1979) a badaniem IS 1995 nie ma tu większego znaczenia, ponieważ naszym celem nie było porównanie Polski z innymi krajami wdanym momencie czasowym, lecz odpowiedź na pytanie, czy ten podział wedle

klasycznych dla lewicy i prawicy kwestii jest w Polsce „normalny" (a nie dziwaczny czy bezsensowny), a w takim razie sytuacja pod tym względem ::; w krajach zachodnich w 1979 roku mogła być uznana za w jakimś sensie normalną. Skalę Eurobarometru tworzyło dwanaście pytań, pięć dotyczyło spraw gospodarczych, siedem - kwestii ideologicznych 18 • Skala w badaniu IS 1995 składała się z jedenastu pytań. Badani byli proszem, by ustosunkowali się do jedenastu stwierdzeń dotyczących poglądów na konkret, ne sprawy (zgodzili się z nimi lub nie) 19• Przedstawione badanym stwierdzenia zostały tak sformułowane, by zawierały kłasyczne kwestie, dla których tradycje lewicowa i prawicowa oferują przeciwstawne rozwiązania, a zarazem aby były dostosowane do polskich realiów. Pięć stwierdzeń dotyczyło poglądów na sprawy ekonomiczne, sześć - na kwestie ideologiczne. Zacznijmy od analizy rozkładu poglądów potencjalnych elektoratów Partii politycznych. Partie mówią o sobie i są określane jako „prawicowe" bądź·. „lewicowe". Wiemy już, że badane elektoraty (lub słabiej: zwolennicy po. szczególnych ugrupowań politycznych), w zgodzie ze swoimi preferencjami partyjnymi, mają lewicowe bądź prawicowe poczucie tożsamości. Ale czy tą_ poczucie (autookreślenie poglądów) pokrywa się z „obiektywnym" sensem pojęć< „lewica" i „prawica „? Jeżeli weźmiemy pod uwagę średnią punktację odpowiedzi na wszystkie. jedenaście pytań tworzących obiektywną skałę „lewica-prawica", to uzyskamy' Były to następujące kwestie: rozszerzenie Społecznej własności; większa rola l'Z4du w zarzĄdzaniu gospodarką; równy udział pracowników w zarządzaniu; większa kontrola mii:dzy~ tS

na eli

U1 ek ną

pn

w wl !l)l

Tal

W1 .~

Wl

Da

I Pń

I

Ro \

co \ z~

~

I

m

narodo\'ll)'ch korporacji; Z.IlUliejszenie nier6wno§ci dochodów; samodzielne decydowanie przez. kobietę o aborcji; zwiększenie ochrony prawa do swobody wypowiedzi; zwiększenie ocb!ony §rodowiska; zwiększenie wysiłków na nec.z obrony wojskowej; rozwijanie wykorz.ystania energll nuklearnej~ stosowanie surowszych kar za te:IToryzm; zwiększenie pomocy dla krajów TrzeciegO·. Świata (por. tam±e. s. 619--020), 19 Możliwe odpowiedzi: „zdecydowanie tak" ••.raczej tak", „raczej nie", „zdecydow · , nie", „trudno powiedzieć;•. Odpowiedzi były kodowane 1-4 (1 oznacza stanowisko najbardziej lewicowe). A oto dokładne brzmienie jedenastu stwierdzeń (w nawiasach podano symbol kodo , odpowiedzi najbardziej „lewicowej"). Prywatna własność w przemyśle: prywatna włas w przemyśle powinna być rozszerzona (l = zdecydowanie nie); rola rządu w gospodarce: rząd powinien odgrywać większą role w zarządzaniu gospodarką (1 ~zdecydowanie tak)~ władza pracowników: pracownicy powinni mleć tyle samo do powiedzenia we wład7..ach przedsiębiorstw cO ich wlaściciele (1 : zdecydowanie tak); :unniejszanie nierówności: należy energiczniej dążyć _ zmniejszenia istniej~cych nierówności dochodów (1 =zdecydowanie tak); walka :z: bezrobo polityka gospodarcza powinna być nastawiona przede wszystkim na zmniejszenie bezro (1 Zdecydowanie tak); samodzielne decydowanie przez kobietę o aborcji: tyłka od kohi: powinno zależeć, czy przerwie ciążę (1 =zdecydowanie tak); zanieczyszczanie środowisk! powinno się ostrzej karać za zanieczyszczanie środowiska naturalnego (1 ..., zdecydowanie tak) prawa mniejszości: powinno się dążyć do zapewnienia wszelkich praw roniejszościom n wym i religijnym, na pnykład mniejszości niemieckiej, Śwladkom Jehowy i innym (l zdecY.~ dowanie tak); ułatwianie karier kobietom: powinno się ułatwiać kobietom robienie kari w gospodm:ce i polilyce (I= zdecydowanie tak); wartości narodowe: dobry polilyk powi · dbać o wartości narodowe i polskie tradycje (1 zdecydowanie nie); opinia Kościoła: politye 1, 1 podejmując decyzje, powinni uwzględniać opinię Kościoła (I= zdecydowanie nie), !

I Ka I

l

01

'

u~

l

u.

'

Za

=

••

;•,,,.

lSie

raw

eni, ret~nia

(Cje Jyły

J

1

awy '' artil

Tabela 32. Średnie elektoratów partyjnych na skali ulewica-prawica'' a stosunek do wybranych kwestii ekonomicznych i ideologicznycW Wybrane kwastie SLD, ekonomiczne i Ideologiczne

:iądt

UP,

PSL,

Solidarność,

KPN,

Partle prawlcy11

UW,

wymiar ekonomiczny

po-

Dążenie do zmniejszenia nierówności dochodów

iami

.y

następujący porządek, od najbardziej lewicowych do najbardziej prawicowych elektoratów partyjnych: SLD, UP, PSL, Solidarność, KPN, partie prawicy, {)W. Obraz zmienia się nieco, gdy osobno obliczymy średnie dla wymiarów ekonomicznego i ideologicznego (por. tabela 32). W wymiarze ekonomicznym najbardziej lewicowy jest elektorat PSL, a następnie UP i SLD, najbardziej prawicowy UW, prawicy i KPN. Elektorat Solidarności lokuje się pośrodku. Wwymiarze ideologicznym porządek jest taki sam jak na łącznej skali, ale linia względnego podziału na lewicę i prawicę przebiega inaczej. Lewicowe elektoraty rna SLD i UP, prawicowe (z niemal z identycznymi średnimi) - pięć pozostałych

tą

1ojęć'

stlde·

:amy; 'iii

rządu_j

1~:.1

:brony mergi! eciegó-

JWanie,

Priorytet dla zwalczania oezrobOcla Rozszerzenie prywatnej wtasności w przemyśle ZWiękSzenie roli rządu wgospodaroe Zwięl
tom

1,6:27

1,55,

1,47;

1,611

1,78

1,78

1,991~

1,27„

1,321

1,34

1,37

1,48

1,44

1,6112

2,51e7

2,67,

2,6957

2,611

3,00

3,05:3

3,241234

1,90,

1,877

1,6751

2,02

1,75

2,05,

2,30121

2,19

1,99,

1,90,

2,08„

2,56

2,20

2,50234

3,73

3,69

3,57

3,74

3,64

3,76

3,61

1,14,

1,213

1,42126?

1,28

1,34

1,15;l

1,213

1,'6f4E7

1,31467 1,62

1,8312

1,81

1,8412

1,97m

1,57

1,66

1,83

1176

1,61

1,71

1,83

1,673467 2, 1B1e

2,41,

2,851m

2,38

2,601;:

2,33,

1,86

1,99

1,87

1,99

2,07

2,00

1,81$7

1,98„

2,12

2,10u~:; 1

2,3312~

2, 1412 1,99%-7

2,2212 2,1112:1

2,13 2,12

2,19u) 2,15123

2,24,n

5,48 85

7,83

7,23 18

7,32

6,98

122

65

Uwzględnianie opinii Koś-

ciota Zapewnienie praw mniejszościom narodowym i religijnym

1,83

Wymiar ekonomiczny -średnia 1,90,, 1,88,, Wymiar Ideologiczny . -średnia 1,923467 1.~ę; Srednia dla obu wymiarów· 1,91457 1,93"67 Skala autodeklaracji poglądów 3,25 5,04 N 161 74

100

2,16::

a lndeksy przy wartościach średnich in-formują, między jakimi śfadniml różnice Sf\ istotne statystycznie wedug testu Tukeya-a, p = 0,05. 11 Do partii prawicy zaliczono: AK, BBWR, KK, PC, PChD, PK, RdR, $LCh, SWR, UPR l ZChN. Zródlo: badanie IS 1995.

~'il

partii. Największymi rozbieżnościami między wymiarem ekonomicznym i ide<:i~. logicznym charakteryzują się elektoraty PSL (0,34) i Solidarności (0,22). Gdy:~ dodatkowo weźmiemy pod uwagę autodeklaracje poglądów na skali „lewicowe..': -prawicowe" przez zwolenników siedmiu partii, to widać, że samoświadomość• ideowa czy też poczucie ideologicznej tożsamóści jest znacznie bardziej roz, :. winięte niż „obiektywne" poglądy. Trzeba jednak podkreślić, że oba porządki·• średnich: na obiektywnej skali i na skali subiektywnego postrzegania wlasnycJi poglądów są bardzo podobne; ulokowanie na wymiarze „lewicowości-prawi-.,' cowości" jest w obu porządkach niemal takie samo. Dane przedstawione w tabeli 32 wymagają jeszcze dwóch komentarzy. JeżeJj zwrócimy uwagę na absolutną wielkość średnich, to stosunkowo rzadko przekra' czają one wartość 2,5, która wyznacza metryczną połowę skali, co prowadziłoby do.• wniosku, że polskie spektrum lewicowo-prawicowe, kiedy bierzemy pod uwag~ konkretne problemy, jest przesunięte w lewą stronę. Z wyjątkiem dwóch kwestii;' rozszerzenia prywatnej własności w gospodarce i dbania o wartości narodow~ w których obserwujemy wyraźne przesunięcie w prawo. Również polaryzacja (rot: nica między lewicą SLD - a prawicą, czyli partiami zalicznymi do prawicy) . w konkretnych kwestiach ekonomicznych i politycznych nie wydaje się duża, waha się od maksimum 0,54 do 0,01. Ale, co ważne, nigdy nie przyjmuje wartości ujemnych, co zdarzyło się w krajach zachodnich w badaniu Eurobarometru z 1979 roku: trzy razy w Irlandii, raz w Niemczech, cztery razy w Belgii (por. Huber 1989; . s. 604). Jeśli chodzi o polaryzację w kwestiach ekonomicznych, Polska sytuowała · się wśród takich państw jak Irlandia, Niemcy i Belgia, natomiast w przypadku polaryzacji w kwestiach ideologicznych jest podobna do Irlandii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Belgii, a więc w obu wypadkach lokuje się wśród krajów o stosunkowó ·~ niskiej polaryzatji (por. tam7..e, s. 606-607). Polska nie jest więc krajem specy- s ficznym pod względem różnic w konkretnych poglądach między elektoratami. Trzeba także podkreślić, iż elektoraty partii politycznych rzeczywiście ~ różnią się od siebie. Na „średniej dla obu wymiarów" różnice między średnimi dla $ poszczególnych elektoratów są istotne statystycznie między wszystkimi partiamiił po prawej i po lewej stronie (z wyjątkiem KPN, ale może tu wchodzić w grę," niewielka liczebność zwolenników tej partii). Również w wypadku konkretnych kwestii różnice między średnimi dla poszczególnych elektoratów są co najmniej' dla skrajnych partii istotne statystycznie. Z trzema wyjątkami: praw mniejszości,. awansu kobiet i dbania o wartości narodowe. W tych trzech kwestiach różnic~. między elektoratami poszczególnych partii nie są istotne statystycznie - nie róż...„ nicują elektoratów lewicy i prawicy. Być może problemy praw mniejszaści i wyrównywania szans kobiet nie zdążyly jeszcze wintegrować się w kontekst znaczeniowy lewicowo-prawicowego zróżnicowania na poziomie elektoratów'. (w wypad~ e~t!estjuż p~awdopodobnieinaczej), a w kwestii dbałości o wartości narodowe istnieje szeroki konsens. , Trzecim wskaźnikiem zróżnicowania lewicowo-prawicowego będzie dla nas.,· zbadanie różnic w poglądach na konkretne problemy ekonomiczne i ideologiczne ze względu na pozycję na skali identyfikacji własnych poglądów. Tym razem

i

f

a b

k

"n (;

V

si \\

j;

il p k

o Il

VI li ~

D p

R

1: 1: ~

D

K

o u u

z

analiza dotyczy nie elektoratów partii politycznych, ale ponad 80% wszystkich bJldanych, to jest tych, którzy określili swoje poglądy na skali „lewica-prawica". Jeśli skalę autoidentyfikacji własnych poglądów „ściągniemy" do pięciu · kategorii: lewicy (pozycje na skali 1 i 2), centrolewicy (3 i 4), centrum (5 i 6), centroprawicy (7 i 8) i prawicy (9 i 10), to porządek średnich dla wszystkich grup na wymiarze ekonomicznym, ideologicznym i ogółem dla całej skali jest rosnący (zjednym wyjątkiem), choć różnice są wyraźniejsze w wymiarze ideologicznym. wymiarze ekonomicznym centrum, centroprawica i prawica niemal nie różnią się od siebie. Różnice średnich dla skali ogółem są istotne statystycznie między wszystkimi grupami, a zwłaszcza „lewicą" i „prawicą". Podobnie, różnice są istotne statystycznie na wymiarze ideologicznym. W wymiarze ekonomicznym istotna statystyczrńe różnica zachodzi jedynie między lewicą a centrum, centro-

w

I

1t,efi ·.

kra'

Vdo,

prawicą

ragę

i

prawicą.

Inaczej natomiast ma się rzecz z konkretnymi kwestiami. Tylko w trzech kWestiach różnice między grupami autoidentyfikacji lewicowej versus prawicowej są istotne statystycznie. Są to: rozszerzenie prywatnej własności w przemyśle, przekonanie, że tylko kobieta może decydować o przerwaniu ciąży oraz

~:·

lWe;·

'

rótr

1cy)

Vahi\

jemoku:

Tabela 33. Kategorie ideologlczne a stosunek do 'NYbranych kwestii ekonomicznych i ideologicznych•

989,

Wybrane kwestie ekonomiczne i !deofoglczne

wała

adku.

11kiej ł :owo·~

'lfX;y- :ii ni '

"

i~ie t

Wymiar ekonomiczny Dążenie do zmniejszenia nlerćw~ noścl dochodów Priorytet dla zwalczania bezrobocia Rozszerzenie prywatnej własności

w przemyśle Zwiększenie

roli

rządu

w

darce Zwiększenie wpływu

V gtę,

Wymiar Ideologiczny Dbanie o wartości narodowe jako powinność polityka Karanie za zanieczyszczanie środOWiska naturalnego O przerwaniu ciąży może decydować 1ylko kobieta Ułatwianie karier kobietom Uwzględnianie opinii Kościoła Zapewnienie praw mniejszościom narodowym i religijnym

nniej :ości,

żnie~

'róź..,, zości

i teks~

ratóW: rtości

la nas,·

;iczne

'.azenl .

Centro-

lewica,

Centrum,

Centro-

p~~~~4

Prawica,

1,58 1,28

1,70 1,35

1,62 1,40

1,68 1,37

1,63 1,37

2,47345

2,56345

2,79. 25

2,93:2

3,06123

1,724

1,91

1,93

2,05,

1,96

1,97

2,07

2.20

2,10

2,03

3,66

3,63

3,63

3,74

3,71

1,21

1,22

1.31

1,24

1,25

1,414$ 1,60 2,00..,

1,54, 1,64 2,08.,5

1,61 1,75 2,2145

1,691 1,76 2,51;~

1,82,, 1,74 2,71123

1,90

1,87 1,92 2,00345 1,96345 148

1,95 1.99, 2,084s 2,04125 273

2,01 2,03, 2,16\ZJ. 2,101:1: 211

gospo~

li dla j tiamil

nych

Lewica,

pracowników

wprzedsiębiorstwie

Wymiar ekonomiczny - średnia Y/Ymlar ideologiczny - średnia Srednia dla obu wymiarów

N

1,80345 1,96345 1,89:w5 108

2,00 2,01, 2,20t23

2,12123. 171

" lndeksY pny wartośclacłl średnictl wskazują, dla których grup róZnlce wartości średnich są istotne statystycznie według tesru Tukeya~B, p = 0,05. Źród!o: badanie IS 1995.

uwzględnianie

roli Kościoła. Autoidentyfikacja lewicowa bądź prawicowa mote predyktorem nastawienia jedynie w tych trzech konkretnych kwestiach (pot; tabela 33). Lewicowo-prawicowa polaryzacja (róźnica średnich między lewicą a prawi•. cą) w konkretnych kwestiach nie jest d11ża: w kwestiach ekonomicznych wynosj 0,21, w kwestiach ideologicznych 0,24. Są to różnice przeciętnie trzykrotnie. niższe niż stwierdzone w krajach zachodnich w badaniu Eurobarometr 1979 (por. ·• tabela 34). Ale podobną jak Polska różnicę między lewicą a prawicą miała. w wymiarze ek~nomicznym Irlandia (0,21), a Niemcy mają niższą (0,06) .. W wymiarze ideologicznym różnice w ośmiu krajach zachodnich, z wyjątkiem Belgii (0,15), nie spadają poniżej 0,35. W Polsce, w porównaniu z krajami Europy • Zachodniej, różnice między ekstremami lewicowym i prawicowym w konkretnych sprawach są na ogól mniej wyraźne. Polska pod tym względem jest podobna do krajów zachodnich o niskiej polaryzacji w konkretnych kwestiach ideologieznych i politycznych. być

Tabela 34. Średnie na wymiarze ekonomicznym i ideologicznym kategorii ideologicznych na skali „lewica;irawica"

Lewica•

Kraj

Wymiar ekonomiczny Belgia Dania

w krajach Centro~

Europy Zachodniej I w Polsce

Centrum

Centroprawica

1.87 2,30 2,02 2,12

2,04 2,58 2,03 2,17 1,89

1,44 1,69 1,42 1,54 1,66 2,14 1,80 1,86 1,61

1.73 2,01 1,71 1,84 1,72 2,09 1,92 2,07 1,90

2,18 1,99 2,40 2,25

2,03

Belgia

2,18

Dania Francja Holandia Irlandia Niemcy Polska Wielka Brytania

1,78

2,16 2,01 2,07 1,96 2,29 2,24 2,00 2,35 2,06

2,24 2,21 2,32 2,28 2,38 2,36 2,08 2,50 2,31

2,34 2,41 2,46 2,39 2,45 2,49 2,16 2,57 2,40

Francja

Holandia Irlandia Niemcy

Polska Wielka Brytania Włochy

1,84

2,33

2,64 2,43

Prawlca

Różnica

lewica-prawica

1,82 2,65 2,01

0,38 0,96 0,59

2,34 1,87 2,20 2,01 2,75 2,33

0,80 0,21

0,06 0,21 0,87 0,72

Wymiar ideologiczny

Włochy

1,69 1,66 2,10 1,87 1,96 2,18 1,83

2,33 2,38 2,56 2,54 2,45

2,61 2,20 2,70 2,53

0,15 0,60 0,67 0,68 0,35 0,74 0,24 0,52 0,70

a Lewica to osoby, które okreś!Hy swoje poglądy jako 1 lub 2 na dziesięciopunktowej skali; centrolewica, odpowiednio 3 lub 4; centrum 5 lub 6; centroprawica 7 lub 8; prawica 9 lub 10.

Źródło: dane dla ośmiu krajów zachodnichpochodząz badania Eurobarometr 1979 (por. Huber "1989,s. 612), :' dane dla Polski z badania IS 1995.

Można powiedzieć, że

ideologiczne autookreślenia Polaków jesienią J995 roku były dużo bardziej radykalne niż róźnice „obiektywne". Wskutek tego polaryzacja ideologiczna osiągnęła poziom krajów Europy Zachodniej o wysokiej polaryzacji, takich jak Francja, Dania czy Włochy. Natomiast polaryzatja poglądów w konkretnych sprawach, które w tradycji lewicowej i prawicowej

znajdowały

l\Vi. lOsi

tnie. por... iala

06).

iem

opy :ret-

•bna

;icz.

vica

odmienne rozwiązania, sytuowała Polskę w grupie krajów o niskiej polaryzacji (czyli na przykład Irlandii, Belgii i Niemiec). Istnieje jednak wyraźny związek między określeniem własnych poglądów a ich rzeczywistym charakterem. Im wyższa pozycja na skali ideologicznego samookreślenia danej grupy, tym wyższa jest jej pozycja na skali lewicowego bądź prawicowego stosunku do J
Najsilniejsze zatem są różnice autodeklarowanych poglądów, a następnie poglJ
* Zamiast podsumowania wskażmy na podstawowe wnioski z przeprowadzonych analiz oraz na wyłaniające się problemy. Wśród badaczy panuje w zasadzie zgoda, że identyfikowanie własnych poglądów w kategońach „lewicowe" versus „prawicowe" przyjęło się w Polsce. Nie ma jednak pełnej zgody w kwestii społecznych uwarunkowań tego zróżnicowania: nasze analizy, obejmujące różne zbiory danych, wykazały, że struktura społeczna jest w formułowaniu tego zróżnicowania niemal nieczynna, natomiast Aleksandra Jasińska-Kania (por. 1996) stwierdziła związek między pozycją społeczną a identyfikacją lewicową bądź prawioową.

,,612), i

1995

tegu · >0kiej zacja :owej

Nikt, jak dotąd, nie podważył naszego podstawowego wniosku, że zróż­ nicowanie „lewica-prawica" czerpie swoje znaczenie z zakorzenienia w sferze wartości i tożsamości społecznych, ze stosunku do komunistycznej przeszłości i jej instytucji (w tym do PZPR), ze stosunku do demokratycznych przemian i demokracji, z religijności i stosunku do Kościoła. Konieczne jest jednak zwrócenie uwagi na dwie kwestie szczegółowe: związku lewicowości z postawami egalitarnymi oraz związku prawicowości z nacjonalizmem. Trudno zaprzeczyć, że takie związki istniały zarówno w znaczeniu klasycznym, jak i w polskich tradycjach sprzed 1945 roku. Nasze analizy nie potwierdziły ich jednak (lub potwierdziły w nikłym stopniu). W takiej sytuacji najłatwiej jest kwestionować przyjęte wskaźniki, wskazywać na ich ograniczenie lub nieadekwatność. Gdy jednak chodzi o postawy egalitarne, to dysponowaliśmy wieloma

różnymi wskaźnikami. Może więc zamiast kwestionowania wskaźników należy '. przyjąć hipotezę, że

po kilkudziesięciu latach systemu oficjalnie egalitarnego · i internacjonalistycznego oraz po przemianach roku 1989 egalitaryzm i na. cjonalizm wiążą się ze zróżnicowaniem „lewica-prawica" na nowo i w odmienny, nieklasyczny sposób? Że możliwa jest prawica bardziej egalitarna i nienac. jonalistyczna (ze wzgll,'du na wartości chrześcijańskie)? Kwestia ta, tak jak wszystkie inne, wymaga dalszych, systematycznych i wnikliwych analiz. Wreszcie, mocno podkreślamy logiczny -. ze względu na skalę „lewi;, ca-prawica" charakter polskiej sceny politycznej i elektoratów partyjnych. Także i tu trzeba zwrócić uwagę, że subiektywne oceny są znacznie bardziej wyraziste niż „obiektywne" różnice poglądów. Sądzimy jednak, iż to właśnie owe subiektywne definicje przesądzają o politycznej rzeczywistości, że - mówiąc żartobliwie - to świadomość określi byt.

t

l

i

Rozdział® Interesy czy ideologia? Tadeusz Szawiel lłi·

eh.

:iej We ląc

Interesy i Ideologia a preferencje polityczne - Interpretacje Każde nowoczesne społeczeństwo jest wielorako podzielone. W okresie realnego socjalizmu pewne typy podziałów były akcentowane i celebrowane - mówiło się: „inteligencja oraz lud pracujący miast i wsi" lub, w innym sfonnułowaniu, „inteligencja pracująca, klasa robotnicza i chłopi". Celebrowanie i rytualizacja podziałów w gruncie rzeczy neutralizowały ich znaczenie. Społe­ czeństwo miało być wzajem uzupełniającą się quasi-organiczną cało~cią. Umacniać takie przekonanie miały slogany w rodzaju „moralno-politycznej jedności narodu". Wiele wysiłku włożono w to, by różnice, zawsze niekonfliktowe i nieantagonistyczne, sprowadzić do poziomu folkloru: rzeczy barwnych, jakoś wyróżniających, ale wszak nieistotnych. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojawiła się opozycja „władza versus społeczeństwo'": władza - rozumiana jako partyjno-państwowy aparat rządzący, i społeczeństwo postrzegane jako ogół tych, którzy, chcąc nie chcąc, podlegali tej władzy. Za politycznego reprezentanta społeczeństwa powszechnie uchodziła w latach 1976-1980 tak zwana opozycja demokratyczna, a od jesieni 1980 roku do 1989 roku Solidarność. W wyborach w czerwcu 1989 roku podział na tych, którzy opowiedzieli się po „stronie rządowej" i tych, którzy opowiedzieli się po „stronie solidaroościowej" został zalegitymizowany, dając równocześnie początek nowemu podziałowi, z czego wówczas nie zdawano sobie sprawy: opowiadających się za ugrupowaniami postkomunistycznymi i opowiadających się za ugrupowaniami postsolidarnościowymi. Po 1989 roku w publicznym obiegu pojawiła się formuła „społeczeństwo pluralistyczne". Ale nadal żywa była idea jednego interesu politycznego i jednej reprezentacji politycznej pluralistycznego społeczeństwa. Wystarczy przypomnieć dyskusje w obozie solidarnościo­ wym w latach 1990--1991, w których obecny był problem, czy skupiona w OKP strona solidarnościowa powinna „dzielić się czy nie dzielić". Nie wszystkie ważne podziały społeczne i ideologiczne znajdują wyraz 1

Pomijamy tu rolę Kościoła w latach siedemdziesiątych.

w zinstytucjonalizowanych podziałach politycznych, których reprezentantami . są partie polityczne. Obywatele dają wyraz tym podziałom preferując jedne Partie ' wobec drugich. Nasze podstawowe pytanie teoretyczne można by zatem sformułować następująco: które podziały społeczne w Polsce po 1989 roku zdołały wygenerować partie polityczne lub, z innego punktu widzenia, które podziały ·· partiom politycznym udało się zagospodarować? Niewątpliwie ludzi dzielą interesy: na transformacji ustrojowej i gospodar. czej nie wszystkie grupy społeczne jednakowo skorzystały i nie wszystkie jednakowo straciły. Po 1989 roku pojawiło się miejsce na nowe grupy społeczne, wiele mówiło się o powstaniu nowej klasy średniej (por. Domański 1994). Nowego znaczenia nabrały pojęcia „biedni" i „bogaci": powstała grupa ludzi bardzo bogatych, a biedni stali się rzeczywiście biedni. Kuszące zatem stało się przypuszczenie, że to interesy powinny wyznaczać linie podziału, wokół których . powinny się krystalizować opcje polityczne. Czy partie polityczne reprezentują odrębne interesy? Czy preferencje partyjne obywateli są odzwierciedleniem ich interesów? To pierwsza z hipotez, które będziemy usiłowali sprawdzić, odwołując się, po pierwsze, do pojęcia „interes", związanego z pozycją społeczno­ -zawodową i, po drugie, do teoretycznie wyrafinowanej koncepcji Herberta Kitschelta. Po 1989 roku istniejące już różnice w sferze idei i wartości uzyskały szansę ekspresji na scenie publicznej. Równocześnie pojawiła się możliwość określenia lub nabycia przez każdego jego własnej tożsamości ideowej, znikły bowiem związane z tym do 1989 roku bariery i zagrożenia. Można więc przypuszczać, że również podziały ideowe mogą mieć wpływ na krystalizację opcji politycznych, a zatem na preferencje partyjne obywateli. I odwrotnie, partie polityczne :'! mogą odwoływać się do treści ideologicznych, umacniając i rozbudowując w ten • sposób swój elektorat. To druga hipoteza, którą sprawdzaliśmy w rozdziale pią- ~ tym, analizując zróżnicowanie lewicowo-prawicowe, w tym rozdziale natomiast ~ zajmiemy się zróżnicowaniem według kryterium religijności. ].·,: Wreszcie sam akt fundacyjny przemian politycznych i gospodarczych, ~ głosowanie 4 czerwca 1989 roku, wraz z towarzyszącymi mu motywacjami, mógł stworzyć na tyle silne identyfikacje, że przetrwały one mimo upływu czasu. Czy uda się wyśledzić tego rodzaju poczucie tożsamości oraz jego konsekwencje j w postaci czytelnego wzoru zachowań wyborczych i preferencji partyjnych? Nie • byłoby w tym nic niezwykłego, o czym poucza przykład Irlandii. żołnierze ·~ Przeznaczenia (Fianna Fai!) i Szczep Gaelitów (Fine Gael), dwie główne partie w Irlandii, które mają genezę w wojnie domowej 1922 roku, od ponad siedemdziesięciu lat trwają i dominują na scenie politycznej tego kraju (por. Laver 1992, s. 359-381). Jako kolejny przykład może posłużyć Południe Stanów Zjednoczonych po 1864 roku przez ponad sto dwadzieścia lat wierne Partii Demokra· tycznej. Raz nabyte lojalności i tożsamości polityczne potrafią mieć długie życie. Być może jest tak również w Polsce. To. trzecia hipoteza, której poświęciliśmy obszerne analizy w rozdziale czwartym.

(

j

l I

Pozycje społeczno-zawodowe i interesy a preferencje partyjne ~r-

iły lły

arkie ue,

4). cizi się

'Ch ~ją

ich

'O·

1()..

'rta nsę

nla

em :ać,

cz-

me ten >ią-

I

iast ~1J J

1

•eh, ' 1 ógł

::zy

i

·_%

;cje J Nie l

:rze

1

~m-

1

rtie ł

192, :zo~

cracie. imy

Jakkolwiek interesujące mogą być teoretyczne rozważania nad pojęciem interes", to jednak weryfikacja konkretnych hipotez zmusza do znacznych „ uproszczeń. Podstawowym powodem jest konieczność oparcia się na zastanych danych empirycznych, gromadzonych ze względu na inne zazwyczaj problemy badawcze. Próbę sprawdzenia naszkicowanych wyżej hipotez podejmiemy na podstawie analizy wyników trzech badań, przeprowadzonych na podobnych, reprezentatywnych próbach dorosłej ludności Polski2• W badaniach tych przyjęto niemal identyczne założenia metodologiczne i zadawano prawie takie same pytania. W pierwszym badaniu, zrealizowanym w czerwcu 1992 roku, pytano, z jakiej listy kandydowała do Sejmu osoba, na którą badany oddał swój głos w wyborach w paidzierniku 1991 roku. Identycznie brzmiało pytanie zadane wbadaniu przeprowadzonym w czerwcu 1994 roku, w którym pytano o głosowa­ nie w wyborach do Sejmu we wrześniu 1993 roku. Wreszcie w badaniu zrealizowanym na początku października 1995 roku pytano o to, na którą partię respondent oddałby swój głos, gdyby wybory do Sejmu odbywały się w najbliższą niedzielę. W pierwszych dwóch badaniach pytano o rzeczywiste zachowania wyborcze, w trzecim o preferencje wyborcze na początku paidziernika 1995 roku. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że we wszystkich trzech przypadkach dysponujemy jedynie deklaracjami badanych: w pierwszych dwóch badaniach - deklaracjami o faktycznym głosowaniu, w trzecim - o intencji głosowania na określoną partię. Zakładamy, że deklaracje w jakiejś mierze odzwierciedlają faktyczne zachowania lub rzeczywiste zamiary głosowania. Jednak porównanie deklarowanych zachowań w wyborach w 1991 roku z rzeczywistymi rezultatami wyborów wskazuje na znaczne czasem rozbieżności. W październiku 1991 roku na UD oddało głos 12% wyborców, a w badaniu w czerwcu 1992 roku głosowanie na tę partię deklarowało 24%; na Sill w paidzierniku 1991 roku głosowało 12%, a do głosowania na to ugrupowanie przyznawało się 7%. Natomiast w badaniu z czerwca 1994 roku rozbieżności są znacznie mnitjsze: glosowanie na SLD we wrześniu 1993 roku deklarowało wówczas 16% badanych (faktycznie glosowało na tę partię 20%), na PSL 16% (faktycznie 15,4%), na UD 13% (faktycznie głosowało 10,6%) 3 • Biorąc pod uwagę tę okoliczność, można powiedzieć, że 1 Pierwsze badanie (oznaczane jako PGSS 1992) zostało zrealizowane przez PGSS w maju i czerwcu 1992 roku na repre1.entatywnej próbie dorosłej ludności Polski (N= 1647); drugie badanie (oznaczane jako PGSS 1994) zostało przeprowadzone w maju i czerwcu 1994 roku (N= 1609) (na
w pierwszym badaniu (z czerwca 1992 roku) w rzeczywistości dysponujemy, raczej deklaracjami preferencji wyborczych w momencie przeprowadzania badania niż danymi o faktycznym głosowaniu, · · Drugie ograniczenie związane jest z określeniem i mierzeniem pojęcia· „interes". Niewątpliwie identyfikacja interesów, a jeszcze bardziej ich pomiar,, jest poważnym zadaniem teoretycznym4 i metodologicznym. Na użytek tej Części rozdziału przyjęliśmy proste, intuicyjne rozumienie interesu. Zakładamy, że· wskaźnikiem interesu jest pozycja społeczna określana przez poziom wyksztat1 cenia i rodzaj wykonywanego zawodu, Niewątpliwie są intuicyjnie zrozumiał~ twierdzenia w rodzaju: „transformacja gospodarcza w latach 1990--1995 odbyła. się kosztem inteligencji" lub „polityka fiskalna rządu nie leży (bądź leży) w interesie właścicieli", bądź, by na tym poprzestać, „to właśnie robotnicy najbardziej stracili na przemianach ekonomicznych po 1989 roku". Każde z tycfi' twierdzeń zakłada, ie te duże grupy społeczne mają jakiś interes, coś do zyskani~ lub stracenia, co nie ogranicza się wyłącznie do sfery ściśle wymiemej materialnie. Przyjrzyjmy się zatem, czy i jaki wpływ miał tak rozumiany interes~. deklarowane preferencje wyborcze (por. tabela 1). Tabela 1. Deklarowane poparcie partii polilycznych w wyborach do Sejmu w 1991 roku a przynale;. ność grupy społeczno-zawodowej (w%) Grupa społeczno-

KLD

KPN

·zawodowa Inteligencja Technicy Pracownicy blurowi Pracownicy handlu i

usług

Robotnicy wykwalifikowanl Robotnicy niewykwalifikowani Niewykwalifikowani pracownicy usług Rotnlcy Właściciele

Partie

PSL

Soli·

SLD

UD

1nne--N~

damość

prawicy'

12 17

3 8 6

5 7 16

4 3 3

3 11

o

19 6 7

42 37 21

19 15 29

66 136 29

9

7

8

5

12

11

2.3

25

53

7

16

14

4

16

6

20

18

140

7

s

17

13

9

25

21

38

2 1

10 2 3

27

4

10 4 3

52 16 19

58

8

12 7 7

10

29

5

22

5

o

14 34

ł

22 47

a Do partii prawicy zaliczono: POC, PSL·PL I WAK. Żródlo: badanie PGSS 1992.

W kilka miesięcy po pierwszych wolnych i demokratycznych wyborach do Sejmu widoczne były pewne tendencje. Inteligencja poparła przede wszystkim UD (42%). Żadna grupa nie popierała tak zwarcie jednaj partii jak inteligencja Unię. Co piąty inteligent deklarował poparcie dla bloku SLD. Obie partie zebrały glosy dwóch trzeeich tej warstwy społecznej. Pozostała jedna trzecia głosów • rozproszyła się na kilkanaście innych ugrupowań. Głosy robotników wykwalifi- ,, "' O problemach

związanych

z pojęciem 1,interes" piszemy w rozdziale pierwszym.

;ztafl· niaf~ !była

!ety)·

tnicy

tycli •

!rnnia; ernej ·

-esna 1 ·należ.

N 66

136 29 53 14(1

36 22 58

47

.chdo.

·stkim ~encja

,

;brały

losów. ~alifi· ~

kowanych rozłożyły się niemal równo na cztery ugrupowania: UD, Solidarność, I
• ' Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodów PSJ\'Z.94 (por. PGSS 1994, aneks H).

Tabela 2. Deklarowane głosowanie na partie polityczne \V wyborach do Sejmu w 1993 n::iku: a przynależność do grupy społeczno--zawodowej (w 0/o) ,, Grupa społeczno-zawodowa Wyższe kadry

Inteligencja, wolne zawody Inteligencja techniczna Technicy Pracownicy administracji, specjaliści

Pracownicy biurowi Pracownicy handlu i usług 8rygadziści

Robotnicy wykwai· fikowani Robotnicy niewykwaiifikowani Niewykwalifikowani pracownicy handlu

i

usług

Robotnicy rolni Rolnicy Przedsiębiorcy ~

•ft

Partie prawic)"'

PSL

SLD

UD· -KLD

UP

o

15

10

49

20

6

3 1 14

14 17 29

10 10 11

22 27

42

o

7 3

28 23

5

o

1

KPN

Inne

N ..

10

39 ·, 41 31

6

39 28

12

o

o

19 31

30 25

10 13

5

33 37

17

19 7

17

26

7 9

6

22

o

14

8

25

19

18

11

10

9

189 -(

4

40

19

8

7

15

8

39

9

21

12 6

13 11

6 18

24 12

23

7

o

o 2

11

o

15

24

36

16 37

e

30 7 15

74

o

Do partii prawicy zaliczono; BBWR, KKW Ojczyzna, PC, PSL-PL,

5

o

Solidarność,

2

1

2

104 32

I -

57

t ,_

es 41

RdR i UPR.

Źródło: badanie PGSS 1994.

partie połączyły się w Unię Wolności. Inny też jest skład zbiorczej kategorii „prawica" - dostosowany do realiów wyborów w 1993 roku. Inteligencja, w poprzednim badaniu potraktowana jako jedna grupa, w tym badaniu została podzielona na trzy grupy (wyższe kadry, inteligencja i wolne· zawody, inteligencja techniczna). Inteligencja i wolne zawody oraz inteligen, ej a techniczna pozostały w dalszym ciągu wieme UD, ale wyższe kadry administracji okazały się wyborcami SLD. Pracownicy biurowi „odpłynęli" od UD i KLD (spadek poparcia z 38% do 25 %) głównie do SLD (wzrost poparcia z 6% do 31%). Robotnicy wykwalifikowani „odpłynęli" od partii prawicy i Solidarności (spadek poparcia z 40% do 25%) do SLD (wzrost poparcia z 6% do 18%), PSL (wzrost poparcia z 4% do 19%) oraz UP (poparcie 10%). Rolnicy znaleźli wreszcie swojego reprezentanta w postaci PSL (wzrost poparcia z 27% do 74%) „odpływając" tym samym od prawicy i Solidarności (spadek poparcia z 36% dó 16%). Wreszcie prywatni przedsiębiorcy (poprzednio: właściciele) „odpłynęli'! od UD i KLD (spadek poparcia z 56% do 23%) do partii prawicy i Solidarności (wzrost poparcia z 15% na 37%) oraz SLD (wzrost poparcia z 3% do 15%); Emeryci „odpłynęli" od UD i KLD (spadek poparcia z 35% do 14%) do PSL (wzrost poparcia z 7% do 22% ), SLD (wzrost poparcia z 8% do 11 %) i prawicy (wzrost poparcia z 21% do 28%). Młodzież ucząca się „odpłynęła" przede wszystkim od UD i KLD (spadek poparcia z 75% na 34%) do partii prawicy (wzrost poparcia z 9% na 33%) i SLD (wzrost poparcia z 8% do 21 %).

j

I

! ~

c i

zwycięskie w wyborach we wrześniu 1993 roku, wyborców niemal wśród wszystkich kategońi społeczno-zawodowych. straciły głównie UD i KLD: część pracowników biurowych, ponad połowę przedsiębiorców, dwie trzecie emerytów i połowę uczącej się młodzieży. Prawica i Solidarność straciły niemal połowę robotników wykwalifikowanych i ponad Połowę rolników: ale także zyskały: dwukrotnie więcej przedsiębiorców, ponadtriykrotnie więcej młodzieży uczącej się i jedną trzecią emerytów. W okresie dwóch lat reprezentacja interesów ważnych grup społecznych zmieniła się (bądź wyłaniające się interesy wpłynęły na zmianę reprezentacji). wyborach we wrześniu 1993 roku: • Inteligencja w zasadzie w dalszym ciągu powierzała reprezentację swoich interesów UD i KLD. • Robotnicy wykwalifikowani przenieśli swoją reprezentację z partii prawicy i Solidarności na ugrupowania postkomunistyczne, SLD i PSL, które wsumie uzyskały 37% głosów tej grupy społecznej. • Rolnicy wyraźnie skoncentrowali swoją reprezentację w PSL, które otrzymalo trzy czwarte ich głosów. • Emeryci i renciści rozproszyli swoją reprezentację z 35% (UD, KLD) do 28%, przy czym przenieśli ją na partie prawicy; • Rozproszyli reprezentację także uczący się młodzi ludzie: z 66% (UD i KLD) do 34%. Podzielili ją między UD i KLD (34%) oraz partie prawicy (33%). W latach 1992-1993 przeważało zatem rozpraszanie i przenoszenie przez grupy społeczno-zawodowe reprezentacji interesów na inne panie niż w roku

SW i PSL, ugrupowania

zyskały

9 , 1

1

19

'4 12

)6

•1

wicy

zede

wicy

w

1991. Klasyfikacja grup zawodowych w badaniu IS l 995

była

identyczna jak

w badaniu PGSS 1994. Tym razem jednak nie pytano o to, jak badany rzeczywiście głosował

w konkretnych wyborach, ale na jakie ugrupowanie swój głos, gdyby właśnie odbywały się wybory. Partie prawicy, podobnie jak poprzednio, połączono ze względu na małe liczebności ich zwolenników w próbie; zgodnie jednak z realiami z końca 1995 roku z „prawicy" wyłączono Solidarność, która wysunęła się jesienią 1995 roku na drugie miejsce w rankingu partii politycznych, uzyskując 16% deklarowanego poparcia. · Jakie zmiany przyniosły kolejne dwa lata? Dane zawarte w tabeli 3 wska" zują, iż wyższe kadry w dalszyf!l ciągu, a inteligencja techniczna w znacznie większym stopniu (wzrost poparcia z 27% do 37%) upatrywały reprezentanta swoich interesów w SlD. Inteligencja nietechniczna i wolne zawody „odpły­ nęły" od UW (spadek poparcia z 42% do 33%) do partii prawicy i Solidarności (wzrost poparcia z 14% do 43%). Robotnicy wykwalifikowani „przypłynęli" do Solidarności i partii prawicy (wzrost popareia z 25% do 41%). Rolnicy w stosunkowo dużym stopniu „odpłynęli" od PSL (spadek poparcia z 74% do 54%), ale w dalszym ciągu PSL utrzymało niemal monopolistyczną pozycję jako reprezentant rolników. Prywatni przedsiębiorcy nadal odchodzili od UW oddałby

Tabela 3. Deklarowane poparcie partii politycznych w paidziemiktl 1995 roku a przynależność grupy społeczno-zawodowej (w%)

Grupa społeczno· ·zawodowa

KPN

Partie prawicy

PSL

o

SLD

kadry Inteligencja i wolne zawody lnteligencja techniczna Technicy Praco111nicy administracji Pracownicy biurowi Pracownicy handlu I usług

o o

40

o

5

3 4

6

24

7 4

3

17 19

11 12

2

9

6

Brygadziści

4

25

5

Wyższe

Robotnicy wykwalifikowani Robotnicy nlewykwalitiko\vani

o

13

48

Soi· damość

13

' (

UP

UW

Inne

11

5

11

j'

V i

3

20

33

o

37

2

23

16 10

25

26

5

4 4

32 27

12 15

10 18

11 6

4 2

t

49 16

7

3 7

\

36

11 10

13

3

19

14

18

22

9

8

6

17

14

13

31

8

6

10

5

5 4

2

11

16

2

s i t

o

s f f

Niewykvłalifikowani

pracownicy handlu i usług Robotnicy rolni i inni Rolnicy i rybacy Prywatni przedsiębiorcy

8 6

22

o

8

17

27

9

20

35

29

6

o

13

54

9

11

4

30

9

18

14

o 7

o

" Oo partil prawicy zaliczono: AP, BBWR, KK. PC, PChD, PK. RdR, SLCh, SWA, UPR i ZChN.

r

Źródło: badanie IS i 995.

r

I

(spadek poparcia z 23% na 16%), a przychodzili do partii prawicy i Solidarno (wzrost poparcia z 37% do 44%). Emeryci skoncentrowali swoje głosy na par' tiach prawicy i Solidarności (wzrost poparcia z 28% do 38%) oraz SLD (wzroś poparcia z 11 % na 25%). Młodzież ucząca się przeniosła swoje głosy z (spadek poparcia z 34% na 20%) oraz partii prawicy wraz z Solidarnością (spa poparcia z 33% na 22%) na SLD (wzrost poparcia z 21 % na 35%). W ciągu dwóch lat (1993-1995) reprezentacja interesów ważnych gru~ społecznych zmieniła się zatem następująco: • Inteligencja w dalszym ciągu odchodziła od UW. Jesienią 1995 ro jedynie co trzeci przedstawiciel „inteligencji i wolnych zawodów" gotów by poprzeć tę partię, tymczasem w 1992 roku UD gotów był poprzeć niemal co dru · inteligent. Inteligencja rńetechniczna i osoby wykonujące wolne zawody przeni sly swe poparcie na partie prawicy i Solidarność (poparcie 43% ), a wyższe ka i inteligencja techniczna na SLD. • Partiom prawicy i Solidarności udało się odzyskać poparcie robotników Obie bliskie sobie jesienią 1995 roku formacje uzyskały poparcie ponad robotników wykwalifikowanych. Jednak eo trzeci robotnik wykwalifikowany jesienią 1995 roku czuł się reprezentowany przez koalicję SLD-PSL. Powstali!. zatem sytuacja dość zaawansowanej koncentracji reprezentacji interesów.

s r l

c ' z i

I I

1

I c

• Niemal monopol na reprezentację rolniczych interesów utrzymało PSL. w porównaniu z rokiem 1993 rolnicy raczej „odpłynęli" od tej partii, to jednak ci, którzy odeszli, rozproszyli się po wielu ugrupowaniach, PSL nie miało wówczas poważnych konkurentów w postaci ugrupowań partyjnych, które 010g!yby „przechwycić" tę grupę zawodową. • Reprezentacja interesów prywatnych przedsiębiorców skoncentrowała się w partiach prawicy i Solidarności. Poparcie dla tych ugrupowań politycznych deklarował niemal co drugi przedsiębiorca. Od 1992 roku następował systematyczny odpływ przedsiębiorców od UD i KLD: w połowie 1992 roku obie partie popierało 56% przedsiębiorców, w 1994 roku 23%, a jesienią 1995 roku już tylko 16%. • Emeryci i renciści w 1992 roku rozproszyli swoje głosy, jednak co trzeci popruł wówczas UD lub KLD. Dwa lata później odpływ od obu tych ugrupowań spowodował jeszcze większe rozproszenie głosów emerytów i rencistów, z lekką przewagą poparcia dla ugrupowań prawicowych (28%), Jesienią 1995 roku partie prawicy i Solidarność umocniły swoją pozycję reprezentanta emerytów (38%); swą pozycję w tej grupie umocnił także SLD (25%), a UW, następczyni UD i KLD, w dalszym ciągu tracąc, cieszyła się poparciem jedynie 8% emerytów i rencistów. • Uczniowie i studenci w 1992 roku upatrywali swojego reprezentanta niemal wyłącznie w dwóch partiach: UD i KLD (75%). Na „wyborczą historię" ' uc1,ącej się młodzieży składa się proces odchodzenia od obu tych partii: w 1993 roku wskazało je już tylko 34%, a w badaniu z jesieni 1995 roku jedynie 20%. Ale gdy jeszcze w wyborach we wrześniu 1993 roku UD wraz z KLD oraz, z drugiej strony, partie prawicy stanowiły dwa bieguny koncentracji, na których co trzeci młody człowiek lokował swe nadzieje, to jesienią 1995 roku zdecydowanym liderem wśród młodzieży okazał się SLD, za którym optowało 35%; za prawicą i UW opowiedział się co piąty uczeń bądź student. Przedstawione rezultaty analiz wymagają paru komentarzy. Przede wszystkim problemem jest tożsamość partii politycznych w analizowanym okresie. Przy czym największą trudność w przedstawionych tu analizach sprawiają partie i koalicje prawicowe. W latach 1991-1995 na pewno nie mieliśmy do czynienia z ciągłością organizacyjną prawicowych partii i koalicji wyborczych. Niemal i.adm większa formacja prawicowa nie uchroniła się przed takim czy innym kryzysem, który w konsekwencji znajdował odbicie w kryzysie organizacyjnym. Nawet stabilne ZChN, po kryzysie lustracyjnym w czerwcu 1992 roku, nie ustrzegło się odejścia grupy działaczy. Mimo wszystko jednak usprawiedliwione wydaje się posługiwanie zbiorczym określeniem „prawica". Po pierwsze, więk­ szość obecnych ugrupowań prawicy wywodzi się personalnie z dwóch ugrupowań: powstalego jesienią 1989 roku ZChN i zawiązanego w maju 1990 roku PC, które przekształciło się w partię w marcu 1991 roku. Po drugie, programy partii określających się jako „prawicowe" oscylują wokół wyraźnych punktów ciąże­ nia: wartości religijne, etyka chrześcijańska czy wręcz katolicka, niepodlegChociaż

łość

i wartości narodowe, prywatyzacja, reprywatyzacja i powszechne uwłas · czenie. Elementy te, w różnych proporcjach i różnie akcentowane, można znal w programach wszystkich partii prawicowych. Po trzecie, począwszy od w.y. borów w październiku 1991 ro1.'U, partie te mają swój, mniej więcej staiy, elektorat, który, w zależności od tego, jakie partie uwzględnimy, obejmuj' 20-30% udających się do urn wyborczych. Wszystkie te okoliczności, nie licząc argumentu „technicznego" - małej liczebności zwolenników poszczególnycll partii prawicowych w próbach losowych, co uniemożliwia analizy statystyczne - usprawiedliwiają stworzenie zbiorczej kategorii „prawica", która, jakkolwiek' w każdym z trzech momentów czasowych obejmuje nieco inny zestaw ugrupo,' wań, to jednak zachowuje tożsamość. ,: Drugi problem, związany z tożsamością organizacyjną partii, dotyczy UD i KIJ), partii, które połączyły się wiosną 1994 roku. Wcześniej obie partie miali't odrębne elektoraty, różniące się programy i konkurowały ze sobą. Jednak badani~ PGSS 1994 zostało przeprowadzone już po kongresie zjednoczeniowym obu partii, wydawało się zatem sensowne połączenie ich elektoratów. ,. W analizach używaliśmy różnych terminów określających związek bada: nych z partiami: sympatie, preferencje wyborcze, głosowanie na ... itp. Z technicz. nego punktu widzenia dysponujemy jedynie deklaracjami badanych: z czerwca 1992 roku o tym, na kogo oddali swój głos w wyborach w październiku 1991 roku, z czerwca l 994 roku o tym, na kogo oddali swój głos w wyborach we wrześniu· 1993 roku, oraz z października 1995 roku o tym, na kogo oddaliby swój głos jesienią 1995 roku. O ile deklaracje z czerwca 1994 roku dobrze oddają rzeczywiste wyniki głosowania we wrześniu 1993 roku, o tyle deklaracje z czerwca 1992 roku znacznie odbiegają od rzeczywistych wyników głosowania w październiku 1991 roku. Dlatego, na co już zwracaliśmy uwagę, trzeba je raczej uważać za wyraz preferencji wyborczych z połowy 1992 roku. Fakt, że grupy społeczno-zawodowe w różny sposób rozkładają swoje głosy ;, na partie polityczne sam w sobie nie jest dowodem na to, że to interesy związane~ z pozycją społeczno-zawodową były przyczyną takiego a nie innego rozłożeniaj się głosów. Nawet sam związek pozycji społeczno-zawodowej z interesem wcale i nie jest prosty i niileżałoby właściwie niezależnie pokazać, czy pozycja społeczno, zawodowa generuje interes (który może być przecież i ekonomiczny, i ideowy) oraz jakie są mechanizmy przekładania się tego wygenerowanego interesu na · zachowania wyborcze. W naszych analizach rozumowanie jest odwrotne: gdyby\ założyć, że z pozycją społeczno-zawodową wiąże się jakiś interes, to czy znajduj· to odzwierciedlenie w deklarowanych zachowaniach wyborczych? Oczywiście1 rozkład głosów w obrębie dużych grup społeczno-zawodowych nie jest, jak toi widzieliśmy, przypadkowy. Wszystkie trzy badania pokazują tendencje do skupiania głosów, które być może oznaczają poszukiwanie reprezentanta. W ten: sposób można interpretować skupienie rzędu 40% głosujących z danej grupy społeczno-zawodowej (inteligencja, robotnicy, rolnicy, ucząca się młodzież), które nierzadko mogliśmy zaobserwować. Nie zaobserwowaliśmy jednak trwak· go, jednokierunkowego trendu skupiania głosów danej kategorii społecznej

1

~

na jednej partii czy formacji. Przypływom głosów towarzyszyły zazwyczaj odpływy. Dlaczego te przypływające głosy nie „przyklejały się" do partii? Nasuwają się dwa wyjaśnienia. Po pierwsze, w Polsce kategorie społeczno­ .zawodowe elektoratu znajdują się nadal w fazie poszukiwania tożsamości, kfYStalizowania się interesów, a już istniejące interesy szukają jeszcze swoich p<>lityczuych reprezentantów. Po drugie, same partie w widoczny sposób nie ułatwiają tego procesu. Partie prawicowe, a także UW, znajdowały się w stanie permanentnych zmian organizacyjnych, nie myślały też o swoim elektoracie wtakich kategoriach (interesu, grup spoleczno-zawodowych) 6, w związku z czym oie dbały o trwałe związanie swoich zwolenników. Po trzecie, obraz, wedle którego interesy szukają reprezentacji, a partie rozpoznają je i reprezentują, jest ogromnym uproszczeniem. Interesy nie są „gotowe" i nie „czekają" na partie. To partie w ogromnej mierze definiują i mobilizują interesy. Efektywna reprezentacja interesów zakłada aktywność partii we wskazywaniu i rozjaśnianiu interesów oraz organizowaniu grup społecznych wokół w ten sposób wyartykułowanych czy opracowywanych interesów.

obu

bada-

lmicz. erwca

Wiara religijna a preferencje partyjne

. roku, ześniu.

ij

:iddają

laracje

)Wania·. rac:rej ~głosy~

.

'

'ląZane·~

:ożeniał

t wcalei

leCZOO-.~ ieowy)

na· wiści

Kryterium religijne okazało się historycznie jednym z czynników najsilniej w kwestiach społecznych i politycznych. Przez długi czas po drugiej wojnie światowej wydawało się, że religia została, przynajmniej w Europie, zneutralizowana. Wprawdzie od końca lat siedemdziesiątych fundamentalizm w krajach muzułmańskich ponownie zwrócił uwagę na siły tkwiące w ideach religijnych i ich moc mobilizującą, ale był on, zwłaszcza na początku, postrzegany raczej jako rodzaj przemijającej fali, a nie trwale zjawisko o tendencji rosnącej. Ale i wEuropie konflikty o charakterze religijnym, bądź narodowo-religijnym, wyszły z uśpienia w fazę czynną. Zbrojny konflikt w Irlandii Północnej czy wojna serbsko-muzułmańska w Bośni zaktualizowały problem roli religii w budowaniu tożsamości narodowej, ale także tożsamości politycznej wielkich grup społecznych. Miejsce wiary i ruotywacji religijnej w życiu publicznym oraz stosunki między państwem a Kościołem okazały się jednymi z najbardziej kontrowersyjnych i dzielących społeczeństwa problemów. Wyznaczały też nierzadko linie podziałów i wpływów politycznych w Europie. Dla politologa kryterium religijne jest jednym z głównych czynników wyjaśniających, a dla historyka polityki interesujące może być śledzenie genezy współczesnej mapy politycznej w niegdysiejszych podziałach religijnych. W Polsce nie ma znaczących mniejszości religijnych czy narodowych o religii bądź wyznaniu innym niż katolickie. Nie ma więc znaczących podziałów religijnych lub wyznaniowych. Nie ma też znaczącego odsetka osób niewierzą­ cych bądź ateistów. Nie ulega jednak wątpliwości, że czynnik religijny jest dzielących

głos

T

, jak toi 1cje do . W ten i grupy Jdzież),

trwale·

J!ecznej

6

Problem ten został przedstawiony w rozdziale siódmym.

w dzisiejszej Polsce czynnikiem politycznym. Po 1989 roku Kościół kato · · w Polsce stał się pełnoprawnym podmiotem życia publicznego. Znikn dotykające go wcześniej ograniczenia i zagrożenia. Kościół mógł przemó · własnym głosem i skorzystał z tej możliwości. Także wierni przywiązam. Kościoła przestali być w jakimś sensie obywatelami drugiej kategorii i włącz się, w różnych rolach, w dyskurs publiczny. W bardzo krótkim czasie po 1 roku Kościół katolicki z instytucji opatrznościowej - co do tego do 1989 ro panowała niemal powszechna zgoda stal się stroną w debat.ach i sporac' publicznych ze wszystkimi tego konsekwencjami. Ale przede wszystkim dWi wielkie debaty podzieliły Polaków wedle kryteriów religijnych i stosunku dii Kościoła: problem nauki religii w szkołach oraz kształt ustawy antyaborcYil nej. Trzecim czynnikiem dzielącym stawało się, przy okazji każdej kampanij wyborczej, zaangażowanie Kościoła (księży, poszczególnych biskupów) ' jednej ze stron. Czwartym - zawarty latem 1993 roku konkordat między Polsk a Watykanem, który w ciągu czterech lat rządów koalicji SLD-PSL nie doczek się ratyfikacji przez Sejm, będąc wielokrotnie w tym okresie źródłem napi~ politycznych (por. Gowin 1995). Za wskaźnik poziomu religijności przyjmiemy zróżnicowanie według typów religijności'. Czy to zróżnicowanie religijne znajduje odzwierciedlenie w prefe-,' rencjach partyjnych? Dane przedstawione w tabeli 4 wskazują, że osoby głęboko wierzące najczęściej preferowały partie prawicy, następnie KLD i UD. Osoby praktykująe\! niemal w ogóle nie wybierały SLD. Najwięcej spośród reprezentantów każdej .. kategorii religijności uzyskiwała wówczas UD, ale częściej preferowały ją oso- · by o mniejszej religijności lub w zasadzie niereligijne (por. ostatrrią kategorię Tabela 4. Deklarowane głosowanie na partie polłtyczne w wyborach do Sejmu w 1991 roku a typy religijności (w%) Typ

KLO

religljności

KPN

Partie prawicy

PSL

Soli· darność

SLD

UD

Inne

N

-·--··--------·--·-------·--·---·--· Systematycznie praktykujący

I glęboko wierzący Systematycznie

14

3

21

3

9

o

15

35

78

9

11

11

9

10

4

26

20

243

8

8

9

5

12

8

34

16

167

praktykujący

l

wlerzący

Niesystematycznie pral
i wierzący Niepraktykujący (wierzący, niewierzący)

oraz inni

~

7

9

8

3

8

18

33

·----~-··--·

"' Do partii prawicy zaliczono: PL, POC 1WAK. Źtódło: badanie PGSS.

7

Koncepcja typów religijności zostaJa przedstawiona w rozdziale piątym,

14

/~

142

=~

;

w tabeli 4).

Pozostałe

partie nie wykazywały żadnego wyraźnego profilu. zmianom, które zaszły po dwóch latach (por. tabela 5). Zaobserwowane dwa lata wcześniej tendencje stały się dużo bardziej czytelne. Wraz ze spadkiem religijności wyraźnie zmniejszało się poparcie dla partii prawicy: o ile niemal połowa głęboko wierzących głosowała na te partie, tyle głosowała na nie jedynie co dziesiąta osoba niewierząca. Odwrotnie było 0 wprzypadku SLD, który preferowało 8% spośród osób głęboko wierzących, ale za l!J co trzecia osoba spośród najmniej religijnych. Podobny trend, chociaż nie tak wyraźnY. wystąpił w przypadku UD i KlD: nieco częściej na obie partie gtosowaly osoby mniej religijne, a najczęściej niereligijne {27% ). W przypadku innych ugrupowań trudno mówić o wyraźnym wzorze zachowań ze względu na jlOZiom religijności. W badaniach z października 1995 roku {por. tabela 6) wzór preferencji partyjnych ze względu na poziom religijności utrzymał się w przypadku ł'!Zyjrzyjmy się

Tabela 5. Deklarowane głosowanie na partie polityczne w wyborach do Sejmu w 1993 roku a typy religijności (w %) Typ

religijności

Partie PSL KPN prawicy'

SLD

UD· ·KLO

UP

Inne

N

5

45

15

8

16

4

7

81

5

30

22

11

15

10

5

318

7

20

21

21

20

7

5

207

5

11

9

35

27

8

4

154

Solidarność

i UPR.

systematycznie praktykujący

I glęboko wierzący SyStamatycznie prak~ !)'kujący I wierzący Niesystemalyeznie

oso-. gorię

praktykujący i wierzący Niepraktykujący

.

(wierzący, niewierzący)

oraz Inni

-··---· " Do partii prawlcy zaliczono: BBWR, KKW Ojczyzna, PC, PSL-PL, RdR,

a l)'PY

Źtódło: badanle PGSS 1994.

N Tabela 6. Deklarowane poparcie partii politycznych w październiku 1995 roku a typy religijności (w%) 78

Typ religlnoścl

Partie prawicy'

PSL

SLD

2

13

6

11

4

19

14

3

13

3

16

Soli·

UP

UW

inne

N

32

3

5

8

102

18

20

9

11

7

393

25

24

11

10

8

e

183

10

38

12

8

3

234

darność

Systematycznie

243

praktykujący

167

142

KPN

'i

'

~

i głęboko wierzący Systematycznie prak· lykujący I wierzący Niesystematycznie praktykujący

i Wierzący Niepraktykujący (v.ierzący, niewierzący)

oraz inni a

g,

Do partii prawicy zaliczono: AP, BBWR, KK, PC, PChD, PK, RdR, SLCh, SWR, UPR i ZChN.

Źródło: badanie IS 1995.

prawicy i, jeszcze wyraźniej, w przypadku Solidarności (która dwa lata wcze ' niej była włączona do prawicy). hn wyższy poziom religijności, tym częsts preferowanie obu tych ugrupowań. Także SLD utrzymał swój wzór preferencji · względu na poziom religijności. Wprawdzie zyskał po kilka punktów proce towych w każdej kategorii, ale proporcje osób z różnych poziomów religijno§(:j\ pozostały identyczne. Na SLD oddałaby swój głos niemal co czwarta osob~;. niereligijna, ale tylko co dziesiąta głęboko religijna. Natomiast straciła swój profil. UW, która wcześniej cieszyła się większym poparciem wśród grup o mnitjszym;-, poziomie religijności. 1· Można stwierdzić, że w ciągu okresu, dla którego przeprowadzamy analizY,t: (1992-1995), utrzymały się wzory preferencji partyjnych ze względu na podział według kryterium poziomu religijności. Bardziej religijni zdecydowanie częściej' preferowali i głosowali na partie prawicy (i Solidarność, jeśli była liczona oddzielnie), natomiast mniej religijni - na SLD i do 1993 roku na UD. W 1995' roku UW miała pod tym względem wyrównany elektorat, co oznacza, że zatraciła· • swój dawny wzór kompozycji elektoratu. Kryterium religijne jest zatem aktyw,, · nym czynnikiem w procesie krystalizowania się preferencji partyjnych (poi. Szawle! 1999, s. 143-146).

Koncepcja Herberta Kitschelta W liberalnych demokracjach w dzień, w którym odbywają się wybory do parlamentu, ta część obywateli, która zdecydowała się pójść do tun, podejmuje decyzję. Dla partii konkurujących ze sobą o glosy wyborców jest to dzień prawdy. Dla zewnętrznych obserwatorów jest to umowny koniec procesu kształtowania się preferencji wyborców. Dlaczego te preferencje okazały się takie a nie inne, jakie czynniki miały wpływ na ich rozkład w dniu wyborów? W teorii i w tradycji badawczej istnieją dwa typy odpowiedzi na to pytanie. Pierwsza odpowiedź skupia się na długookresowych, strukturalnych czynnikach (społecznych, ekonomicznych) wpływających na preferencje polityczne, druga akcentuje autonomiczną rolę partii politycznych w kształtowaniu politycznych poglądów wyborców1. Pierwszemu podejściu zagraża zawsze socjologiczny determinizm, drugiemu natomiast aktywizm polityczny. W ostatnich latach w badaniach nad kształ­ towaniem się preferencji politycznych wyróżnia się głos amerykańskiego politologa Herberta Kitschelta. Jego zdaniem szanse wyborcze konkretnej partii w rozwiniętych liberalnych demokracjach zależą przede wszystkim od struktury międzypartyjnej konkurencji, wewnętrznej organizacji i wewnętrznego funk- ., cjonowania partii oraz właściwego jej dyskursu politycznego. Ale otoczenie ~l spoleczneiinstytucjonalne, a więc czynniki strukturalne, wyznaczają możliwości, które partie polityczne mogą wykorzystać albo też przegapić. Te strukturalne , czynniki tematyzuje Kitschelt w interesujący sposób, wskazując na zmiany, jakie 8

Obszerniej piszemy o tym w rozdziale pierwszym.

'

zaszły

rozwiniętych demokracjach Zachodu. Owe zmiany każą na nowo na strukturę społeczną ujmowaną tradycyjnie w kategoriaeh pozycji zawodowej. Zdaniem Kitschelta (!994b, s. 8) bowiem, to: „Doświadczenia związane z rynkiem, organizacją pracy i w sferze konsumpcji głęboko wpływają na polityczne aspiracje i preferencje obywateli". Kitschelt rozpoczyna swoje analizy od odwołania się do trzech wartości wyrażonych w haśle rewolucji francuskiej: „wolność, równość, braterstwo". zwraca uwagę, że: „Hasło to określa trzy podstawowe wartości popierane przez większość obywateli, które trudno jest zawrzeć w jednym projekcie zdolnych do funkcjonowania instytucji społecznych" (tamże, s. 9). Tym trzem podstawowym wartościom odpowiadają trzy instytucje, będące swego rodzaju przekładnią owych wartości na społeczną praktykę. Instytucją, która przekłada zasadę wolności na praktykę społeczną jest „rynek, oparty na wolnej i dobrowolnej wymianie między jednostkami". Z kolei instytucją, która umożliwia równość, są „formalne, kolektywne organizacje z pewnego rodzaju centralnym mechanizmem alokacji (dyktator, większościowe wybory), który jest źródłem kolektywnych decyzji zobowiązujących dla wszystkich członków organizacji". Do pewnego poziomu wolność i równość, ryuek i centralna organizacja, indywidualny i zbiorowy wybór wspierają się wzajem, powyżej tego poziomu związane są z wyraźnie konkurencyjnymi formami organizacji. Ci, którzy cenią wyżej wolność preferują instytucję rynku, która alokuje rzadkie dobra między grupy i jednostki. I odwrotnie: ceniący sobie wyżej równość preferują centralne mechanizmy alokaeji. W liberalnym kapitalizmie, w którym dominuje zasada wolności, dokonuje się spontaniczna alokacja bogactwa przez rynki, w socjalizmie natomiast następuje planowa redystrybucja dochodów poprzez kolektywne decyzje polityczne. Instytucją, która umożliwia urzeczywistnienie idei braterstwa jest zdaniem Kitschelta wspólnota (community). Idea braterstwa urzeczywistnia się w komunitariańskim (communitarian) porządku społecznym opartym na bezpośrednich kontaktach lface-to-face). Komunitarianie odrzucają zarówno dominację rynków (wolność),jak i centralnej organizacji (równość), ponieważ, ich zdaniem, podcinają one „naturalną" normatywną integrację wspólnot wskutek albo dominacji jednostkowych interesów, albo narzuconych regnl. W centrum uwagi komunitarian znajduje się interakcyjny proces komunikacji, w którym uczestnicy razem identyfikują cele wspólnoty i określają reguły instylucjonalne. Kitschelt powiada, że liberałowie i socjaliści zainteresowani są przede wszystkim rezultatami procesu społecznego (alokaeją zasobów), podczas gdy komunitarianie kładą nacisk na jakość procesu, w którym dochodzi do kolektywnie osiągniętych rezultatów. Kitschelt wyróżnia dwie odmienne wizje wspólnotowego ładu. Pierwszą jest jego wersja libertariańska, związana z dobrowolną, równą partycypacją wszystkich obywateli we wspólnotach tworzących !użną federację. Drugą jest wersja autorytarna, związana z odrzuceniem równości i wolności, z przymusowym członkostwem w wewnętrznie zhierarchizowanych i ustratyfikowanych wspólnotach.

w

spojrzeć

por.

I do

auje

vdy.

asię

akie

lycji iedi

)JlO-

licz-

ów'.

emu ztał-

poli.artii :tury unk- ,,„ :enie ' ości,

'lllne jakie

''

_!

Wolność

i równość tworzą jeden wymiar, którego biegunami są, z je: strony, instytucja planowej alokacji zasobów (formalna organizacja opierającą na rozporządzeniach bądź głosowaniu) i odpowiadająca jej polityka socjaJist)\ na, a z drugiej - spontaniczna alokacja zasobów (rynek z wolną wymianą) · z odpowiadającą jej polityką kapitalistyczną. Braterstwo i odpowiadające 1 1n wspólnoty komunitariańskie tworzą natomiast osobny wymiar, nieredukowaim do wolności i równości. Na jednym biegunie tego wymiaru lokuje się wspóJno o dobrowolnym członkostwie, z równością i wolnością, a na drugim - wspólna bez równości i wolności (paternalistyczna bądź korporacyjna). Oba wymiary ŁW9l rzą w ten sposób czteropolową przestrzeń możliwych preferencji politycznycJi'! Zdefrniowana przez ten układ odniesienia przestrzeń polityczna jest dla Kitschelta punktem wyjścia własnej teońi kształtowania się preferencji polity · nych w rozwiniętych liberalnych demokracjach. Kitschelt próbuje pokazać, stosunki własności (fundament klasowej teońi interesu politycznego}, ale p wszystkim doświadczenia związane z rynkiem, organizacją pracy oraz style życia i konsumpcji wpływają na kształtowanie się preferencji politycznych.·· Analizę wpływu tych czyrrników prowadzi Kitschelt z punktu widzenia: dwóch podstawowych założeń (master hypotheses): a) doświadczenia ludzi w życiu codziennym kształtują hierarchię je preferencji politycznych dotyczących wolności, równości i wspólnoty; b) preferencje, które znajdą wyraz w decyzjach politycznych jednoste. muszą być dla nich ważne i równocześnie najmniej realizowane przez porząde

r

społeczny.

Rynek zdaniem Kitschelta motywuje jednostki do postrzegania życia w kategońach sukcesu lub poraźki, zwiększa także wyrafinowanie poznaw ; i racjonalność. Doświadczenia na rynku kształtują racjonalną, zwróconą na sieb! jednostkę, dążącą do pieniężnego dochodu jako jej nadrzędnej instrumentalnej preferencji. To jednak, czy owa ogólna preferencja przekłada się na poparc( instytucji spontanicznej rynkowej alokacji, czy też scentralizowanej socjalistycż­ nej redystrybucji zależy od pozycji jednostki na rynku i rodzaju doświadczeń w miejscu pracy. Kitschelt zwraca uwagę na sześć takich czynników: a) posiadanie praw własności (czy dana osoba czerpie dochód z zysku bą . z odsetek od kapitału); b) czerpanie dochodu z sektora prywatnego lub publicznego: zatrudnie _· w sektorze publicznym są mniej narażeni na presje rynku związane z konkurencyj· nością i wydajnością; zatrudnieni w sektorze prywatnym są przeciw redystrybucji dochodów w formie subsydiów i usług jako ogólnie obowiązującej zasady, gd ' zmniejsza to zyski i zdolności do inwestowania; c) stopień, w jakim miejsce pracy jednostki i jej umiejętności (assets) znajdują się pod presjąkonkurencji; Kitschelt wyróżnia tu sektory wystawione na międzynarodową konkurencję (część sektora wytwórczego, usługi finansowe). i sektory ograniczające się do krajowych bądź lokalnych rynków (handel: budownictwo, usługi dla ludności); zatrudnieni w pierwszym sektorze są

(assets)

rione na

msowe). :handel: orze są

prieciwni redystrybucji (ua

przykład

wysokim podatkom oraz rozbudowanym która zagraża konkurencyjności ich sektora, natontlast dla zatrudnionych w sektorze krajowym ma to mniejsze znaczenie, gdyż firJIIOm z tego sektora łatwiej jest zrekompensować obciążenia fiskalne przez podwyżki cen; d) doświadczenia jednostek związane z organizacją i typem pracy oraz stylami konsumpcji; e) upowszechnienie się wyższego wykształcenia; f) rosnąca aktywność kobiet na rynku, połączona ze zmianą defmicji ról społecznych kobiety i mężczyzny. Kitschelt uważa, że wskutek postępu technologicznego (technologia informatyczna}, otwarcia rynków i obniżenia barier celnych na świecie, w rozwiniętych liberalnych demokracjach nastąpiły wyraźne zmiany na korzyść sektora prywatnego i międzynarodowej konkurencji. To z kolei przesuwa \preferencje polityczne na korzyść rynku w stosunku do socjalistycznych programów redystrybucji. Ale doświadczenie na rynku to zdaniem Kitschelta tylko jeden z czynników wpływających na formowanie się preferencji politycznych. Nie mniej ważne, a może nawet ważniejsze, są doświadczenia jednostek związane z organizacją i typem pracy oraz stylami konsumpcji. O ile pozycja na rynku decyduje o poziomie zamożności, o tyle doświadczenia w pracy decydują o osobistym zadowoleniu i poczuciu samorealizacji. To właśnie doświadczenia związane z pracą wyznaczają pozycję jednostek na wymiarze komunitariańskim. Autonomia w pracy, umiejętności komunikacyjne, kreatywność, zindywidualizowany kontakt z klientami wpływają na poczucie kompetencji i samospełnienia. A to z kolei wywiera wpływ na preferowanie i pozytywne wartościowanie uczestniczenia w podejmowaniu decyzji. W dziedzinach, w których możliwa jest kreatywność i niestandardowa interakcja z klientami lub praca związana z symbolami kulturowymi (edukacja, sztuka, komunikacja, ochrona zdrowia, doradztwo, praca społeczna) sprzyja to libertariańskim preferencjom politycznym. Z kolei w dziedzinach, w których klienci traktowani są jako standardowe przypadki (handel, finanse, ubezpieczenia, administracja publiczna, policja, część usług prawnych) bądź w których pracuje się z przedmiotami lub dokumentarni (produkcja, transport, projektowanie, badania) doświadczenie komunikacyjne jest mniej waż­ ne, co z kolei pociąga za sobą słabszą tendencję do libertariańskich preferencji politycznych. Kolejnym czynnikiem, który analizuje Kitschelt, są style życia i konsumpcji (czas wolny, pieniądze, podróże, środowisko), które nie dają się zredukować do doświadczeń na rynku i w miejscu pracy, a które w coraz większym stopniu wpływają na położenie jednostki na osi „libertarianizm-autorytaryzm''. W rozwiniętych liberalnych demokracjach nastąpiło, zdaniem Kitschelta, przesunięcie preferencji z polityki socjalistycznej w kierunku polityki kapitalistycznej i równocześnie zwiększyła się waga wymiaru komunitariańskiego. Nie ma tu miejsca na dokładne streszczenie analiz Kitschelta. Wystarczy powiedzieć, że świadczeniom społecznym},

kładzie on przede wszystkim nacisk na wzmocnietńe się ońentacji libertart skiej, której sprzyja wzrastający udział zawodów wymagających wyso :· kwalifikacji i wykształcenia (professionals), rozwój usług osobistych (person services), związanych ze zindywidualizowanym kontaktem z klientami, oraz ni powszechnienie się wyższego wykształcenia. Sprzyja jej także rosnąca akty..• ność kobiet na rynku, połączona ze zmianą definicji ról społecznych kobie i mężczyzny, oraz znaczny udział kobiet w sektorach, w których wymagana j: zindywidualizowana interakcja z klientami. · Zmiany strukturalne w rozwiniętych liberalnych demokracjach są jedn obosieczne: wzmacniają ońentację libertariańską, ale sprzyjają także pojawieni! się nowego autorytaryzmu, charakterystycznego dla niżej wykształconych mę ·" czyzn, robotników w sektorach wytwórczych (manufacturing), urzędnikó:' i właścicieli małych firm. Na podstawie założeń o wpływie pozycji na rynku i rodzaju pracy Kitschel próbuje określić, jak w stosunku do dwóch wyróżnionych osi („socjalizm -kapitalizm" oraz „libertariatńzm-autorytaryzm") kształtują się preferencj polityczne dużych grup obywateli. · Po pierwsze, zatrudnieni w sektorze publicznym i pracowtńcy firm produl\u; jących na rynek krajowy (bądź lokalny) nie są entuzjastami wolnego ry , ponieważ ich stanowiska są zabezpieczone przed ryzykiem rynku i globalnei, konkurencji. Sektor publiczny jest libertariański, ponieważ praca w nim wymaga zindywidualizowanej interakcji z klientami oraz wykształcenia i w znacznym• odsetku pracują w nim kobiety. Wyjątkiem w tym sektorze jest ogólna administracja i policja, gdzie pracują osoby o niższym wykształceniu, w więks~ ści mężczyźni, zaangażowatń w przetwarzanie dokumentów i przedmiotów, Có tńe sprzyja preferencjom libertariańskim. Po drugie, osoby zatrudnione w sektorze prywatnym, mające wyżs-w wykształcenie i pracujące w zawodach wymagających zindywidualizowanej interakcji z klientami będą bardziej libertariańskie; osoby zatrudnione w sektorze. prywatnym w firmach pracujących na rynek krajowy będą się skłaniać ku. socjalizmowi, osoby zatrudnione w przedsiębiorstwach wystawionych na global' ną konkurencję (firmy konsultacyjne i reklamowe, media, menedżerowie) - ku kapitalizmowi. Jednak libertarian o nastawietńu prokapitalistycznym jest iloM ciowo znacznie mniej tńż libertarian o nastawieniu socjalistycznym. Osoby_ wysoko wykwalifikowane, zatrudnione w firmach przetwarzających przedmioty}. będą sytuować się w połowie osi „libertariatńzm-autorytaryzm". Mniej wyi. kwalifikowani pracowtńcy fizyczni i umysłowi będą bardziej autorytarni. W zależności od stopnia wystawienia ich finn na międzynarodową konkurencję będą mniej lnb bardziej prokapitalistyczni. Jednak ta grupa nisko wykwalifikowanych robotników w firmach produkujących na rynek krajowy zmniejsza się w rozwiniętych liberalnych demokracjach. Z tego, eo już zostało powiedziane, wyraźnie widać, że pierwotny dwuosio-. wy schemat interpretacyjny jest konkretyzowany na podstawie kryteriów ze sfery· rynku i doświadczeń w pracy. Kitsche\t bierze pod uwagę znaczcie więcej.

czynników w porównaniu z tradycyjną analizą strnktury społecznej jako źródła ]:SZtaltowania się preferencji politycznych: posiadanie praw własności, rodzaj sektora (publiczny czy prywatny), wystawienie na globalną konkurencję (sektor ]lliędzynarodowy czy krajowy), charakter pracy (z lndźmi, z symbolami, z przedmiotami), poziom wykształcenia i pleć. tych wszystkich ,względów Kitschelt (tamże, s. 33) konkluduje: „Polityka nie może dłużej opierać się na zastanych tożsamościach, lecz partie zmuszone są wytwarzać koalicje polityczne w ekonomicznie, społecznie i kulturalnie bardziej heterogenicznym otoczeniu [zatem] konkurencja wyborcza staje się bardziej problemem zarządzania różnorodnością niż radzeniem sobie z jednorodnymi zbiorowościami tworzącymi elektorat". Kitschelt zaznacza, że w swojej analizie pomija sferę konsnmpcji i stylów życia, pomija też rolę doświadczeń związanych z mobilnością zawodową, a także czynniki występujące jedynie lokalnie, takie jak na przykład kryzysy ekonomicz.. ne, konflikty wokół problemów związanych z ochroną środowiska czy kwestie feministyczne. Pomija również czynniki, które różnicują poszczególne kraje: strukturę ekonomiczną, instytucje polityczne, na przykład stopień rozwoju państwa opiekuńczego (welfare state), rolę polityków, w tym polityków charyzmatycznych. Pomija też fakt, że duża część elektoratu głosuje raczej ze względu na utożsamianie się z daną partią (party identification) niż ze względu na konkretue kwestie (issue positions). Na wyborczy sukces (lub porażkę) partii politycznych wpływają według Kitschelta trzy podstawowe czynniki. Po pierwsze, systemowe warunki między­ partyjnej konkurencji (strukturalne osie konkurencji, o których była wyżej mowa); po drugie, wewnętrzne, charakterystyczne dla danej partii reguły wyznaczające jej politykę; po trzecie zaś - specyficzne dla danej partii uniwersum dyskursu politycznego, wyznaczające zakres możliwych argumentów i możliwej ideo· logicznej innowacji. Najważniejszy wniosek Kitschelta brzmi następująco: struktura społeczna i losy partii nie są bezpośrednio związane. Partie w rozwiniętych ekonomicznie demokracjach mają znaczną, większą, niż się na ogól sądzi, swobodę: „[„.] partie mogą wybrać swoje zaplecze [constituencies] i zmodyfikować swoje oddzialywanie na wyborców; jest to proces, któremu towarzyszy racjonalna kalkulacja celów wyborczych w sytuacji konkurencji, wymiana [turnover] aktywistów, zmiana koalicji, zmiana struktur organizacyjnych w ramach partii i w końcu wysiłek zmodyfikowania przez partie uniwersum dyskursu, w którym wyjaśniają swoje cele" (tamże, s. 285). Kitschelt formułuje także bardziej generalną diagnozę: „Konflikt polityczny w krajach rozwiniętego kapitalizmu będzie stawał się w coraz większym stopniu konfliktem kulturowym dotyczącym politycznych parametrów ograniczających wybór przez obywateli stylów życia i rzeczywistej jakości życia. Podczas gdy ekonomia staje się bezdyskusyjnie ważną kwestią [salience issue], w której partie wzasadzie zgadzają się co do celów, a naw.et co do podstawowych metod polityki ekonomicznej, i w której przedmiotem konkurencji jest kompetencja w realizacji

z

>t ilośJ1 Osoby

lmiotyi

ej wy1 Il zaleę będą

vanyeh W roZ· vuosio~:

'e sfer)' więcej

l--;•

tych celów, to konflikt komunitariański tworzą tzw. problemy kierunkn' [directional issues], na których partie wyznaczają alternatywne wizje społ~ze •· wa" (tamże, s. 298). Najistotniejsze ustalenia Kitschelta można podsumować następująco: • O szansach wyborczych partii decyduje przede wszystkim Oś (osf konkurencji międzypartyjnej. · • Te osie konkurencji zależą w rozwiniętych ekonomicznie liberalnye demokracjach od ulokowania się grup społecznych na dwóch głównych osiac!i centralne zarządzanie (socjalizm) versus alokacja rynkowa (kapitalizm) or. libertarianizm versus autorytaryzm. • To z kolei zależy od zawodowego ulokowania jednostki w sektorze p. watnym bądź publicznym; jej wystawienia na międzynarodową konkurencję nie) oraz od tego, czy jej praca związana jest ze zindywidualizowaną interakcj~ z klientami, czy .też jest to praca z przedmiotami, dokumentarni bądź praca, w któ klienci traktowani są jako standardowe przypadki (jak na przykład w banku). , • Na to wszystko nakłada się rosnąca waga zróżnicowania według styló konsumpcji i stylów życia.

Koncepcja Herberta Kitschelta a kraje postkomunistyczne Ten sam podstawowy schemat teoretyczny stosuje Kitschelt analizując! formowanie się preferencji politycznych w postkomunistycznych krajach Europy; Wschodniej. Dwie podstawowe osie tego schematu są identyczne. Z jednej stron)!' jest to oś „polityczne zasady dystrybucji (lewica, populizm) versus spontanicZ!Ul) dystrybucja poprzez rynek (prawica, liberalizm)". Z drugiej strony jest ro o~ partycypacji w kolektywnym podejmowaniu decyzji, na której autor wyróżni~ dwa bieguny: „[.„] nowoczesnych libertarian, którzy kładą nacisk na autonomi~ obywatela bez względu na jego pleć, pochodzenie, poglądy, przynależność etniczną oraz jego prawo do demokratycznego uczestnictwa w kolektywnycl! wyborach, a z drugiej strony «tradycjonalnych autorytarystóW», kładących nacisk' na więzi wspólnotowe oraz obowiązek jednostki podporządkowania się kolektyw" nym normom i zastanym autorytetom" (Kitschelt l 994a, s. 20; por. też 1992)1 Kitschelt uważa za ważny w krajach postkomunistycznych także trzeci wymilu\ (związany z osią „libertarianizm-autorytaryzm"); inkluzywne versus eksklu• zywne podejście do problemu obywatelstwa. W krajach ze znaczącymi mniej· szościarni etnicznymi i kwestionowanymi przez sąsiadów granicami istnieje. podział w kwestii obywatelstwa na zwolenników powszechnego prawa do' . obywatelstwa bez względu na przynależność emiczną czy religijną oraz zwolen'. ników ograniczania dostępu do obywatelstwa według kryteńów etnicznych, narodowych bądź religijnych. Ze względu jednak na procesy transformacji główna oś formowania się preferencji politycznych i międzypartyjnej konkurencji w krajach postkomunis·

i

1 ·0

l

s

nniej•

tnieje . 1a do 1olen' . :nych,

Ja się nunis·

tycznych przebiega odmiennie: o ile w rozwiniętyeh liberalnych demokracjach tę wymiar libertariańska lewicowość versus autorytarna prawicowość, tyle w krajach postkomunistycznych tę oś tworzy wymiar libertariańska 0 prawicowość versus autorytarna lewicowość. Oś ta jest zatem przesunięta w prawo (zgodnie z ruchem wskazowek zegara) o dziewięćdziesiąt stopni. J(itschelt zwraca także uwagę, że pozycja na wymiarze centralna dystrybucja (pOlityka socjalistyczna) versus rynek (polityka kapitalistyczna) nie jest pochodną p<>1ożenia klasowego, lecz „[ ... ] pozycji rynkowej jednostki i związanych z tym oczekiwań przyszłej pomyślności. Takie pozycje rynkowe są w mniejszym stopniu wyznaczane przez aktualną pracę i zawód niź osobiste zasoby (aktywa), nad którymi kontrola obiecuje większą lub mniejszą mobilność pionową i elastyczność horyzontalną na rynku pracy w trakcie procesu reform ekonomicznych. Innymi słowy, przypisanie interesów pewnym statycznym stanowiskom pracy Uob positions] rzuca mniej światła na ocenę przez wyborców korzyści reform rynkowych niż perspektywa dynamiczna uwzględniająca sposób, w jaki obecne zasoby osobiste mogą wpływać na przyszłe szanse na rynku" (tamże, oś tworzy

s. 21). Kitschelt (tamźe, s. 23-24) charakteryzuje także bieguny osi partycypacji, nowoczesny libertarianizm i tradycjonalny autorytaryzm, w kontekście państw postkomunistycznych. Orientacja libertariańska powinna, jego zdaniem, akcentować następujące postulaty: a) jednostki powinny mieć te same prawa obywatelskie i polityczne, niezależnie od płci, przynależności etnicznej czy religii; instytucje i organizacje specyficzne, jak na przykład kościoły, nie powinny mieć wpływu na kształt państwa i zakres praw jednostek; b) byli komuniści nie powinni być dyskryminowani (chyba że popełnili przestępstwa); nie naleźy przeprowadzać dekomunizacji; c) kościoły nie powinny mieć wpływu na szkoły, należy też ostrożnie podchodzić do zwrotu własności kościelnej; d) kobiety powinny mieć równe prawa na rynku pracy, a decyzja w sprawie aborcji powinna zależeć wyłącznie od nich; e) prawa dotyczące demonstracji publicznych powinny być liberalne, media powinny być wolne (należy pozbawić rządy wpływu na media); t) prawa obywatelskie i sprawiedliwy proces oskarźonych o przestępstwa powinny liczyć się bardziej niż wykrywanie i karanie za przestępstwa (w przypadkach, gdy oba cele nie mogą być urzeczywistniane w równym stopniu), Z kolei tradycjonalistyczne i bardziej autorytarne stanowisko powinno akcentować następujące przekonania: a) normy zbiorowe mogą ograniczać wolności wyboru stylu życia przez jednostkę;

b) porządek społeczny i bezpieczeństwo mają pierwszeństwo wobec wolności obywatelskich i prawa do partycypacji politycznej; c) dekomunizacja musi wyelimi11ować z konkurencji wyborczej w poprzednim syste1nie.

sprawującą władzę

grupę

Względne

znaczenie wymiaru libertariańsko-autorytamego w konkuren.;· w danym kraju zależy zdaniem Kitsche!ta od czterech cz ;

międzypartyjnej

ników: a) istnienia silnych tradycji religijnych, niezależnych od kcmunistyczne dziedzictwa i nie skompromitowanych w okresie komunistycznym; b) stopnia urbanizacji; c) sposobu przejścia do demokracji (ten czynnik wywiera wpływ na deba dekomunizacyjną),

' d) niewielkiej swobody danego kraju w wyborze polityki ekonomicznej. Analizy empiryczne Kitschelta, w których autor wykorzystał naszkicow wyżej model, dotyczyły pozycji programowych partii politycznych w dwuosio'lll! przestrzeni politycznej w czterech krajach - w Bułgarii, Czechach, Polsce i · Węgrzech (por. tamże). Część dotycząca ulokowania w tej przestrzeni ele toratów partyjnych nie była dostępna w momencie pisania tego tekstu (p Kitschelt 1999, s. 262-306). · Korzystając z danych z badania IS 1995, spróbujemy niezależnie po testowi wnioski wynikająi:e z tego modelu, a dotyczące wpływu czynnikó strukturalnych na kształtowanie się preferencji wyborczych.

Analiza empiryczna W sytuacji, kiedy badanie empiryczne nie jest z góry konkretnych hipotez teoretycznycljj zawsze pojawiają się kłopoty ze znalezieniem adekwatnych wskaźników. Badani IS 1995 obejmowało cały zespól zmiennych pokrywających przestrzeń znaczC.: niową obu wymiarów analizowanych przez Kitschelta. Szczególnie przydatne d analizy wydawaly się dwa bloki wielozmiennowych pytań: pierwszy dotyczył postulatów pod adresem rządzących, drugi - stwierdzeń dotyczących sytuacj w kraju. W sumie obie bateńe zawieraly dwadzieścia pięć pyta6, które zostały poddane analizie czynnikowej. Okazało się jednak, że tych dwadzieścia pi · wskaźników nie da się zredukować do rozsądnej liczby czynników. Po eliminacji zmiennych słabo związanych z innymi, w końcowej wersji analizy czynnikowe· uwzględniono dwanaście zmiennych, które udało się zredukować do pięci czynników (por. tabela 7). Pięć czynników przedstawionych w tabeli (uzyskanych po zastosowani rotacji varimax) wyjaśnia w sumie 65% wariancji dwunastu zmiennych. co niej wartością rewelacyjną przy tylu czynnikach. Jednak czynniki te pokrywa.) przestrzeń znaczeniową obydwu wymiarów Kitschelta. Do wymiaru „socj · versus kapitalizm" odnoszą się czynniki nazwane w tabeli „socjalizm vers kapitalizm" oraz „egalitaryzm versus antyegalitaryzm". Natomiast do wy · „libertarianizm versus autorytaryzm" odnoszą się czynniki „laickość vers religijność", „tolerancja versus nietolerancja" oraz „antykościelność versus·. prokościelność". Wydaje się istotne, że czynniki te nie są ze sobą skorelowan~· weryfikację sformułowanych wcześniej

Tabela 7. Analiza czynnikowa dwunastu zmiennych ideologicznych Czynniki zmienne ideologiczne

Aaźą

lekcje religii w szkołach Rażą krzy±e w budynkach publicznych, np. urzędach, szkolaCh RaZl religijny charakter przysięgi wojskowej przeciw szybkiej prywatyzacji

laickość

socjalizm

versus

versus

religijność

kapitalizm

tolerancja egalitaryzm

versus

versus

nietoleran- antyegalicja

taryzm

antyk ościelność

versus prokościelność

0,82 0,81 0,79

państwowych zakładów

0,81

przeciw rozszerzaniu prywatnej wtasności

w przemyśle

'lJJ. utrzymaniem wtasnoścl

0,78

państwowej

0,70

w gospodarce

Za ochroną praw mniejszości 0,83

narodowych I religijnych

b. dążeniem do zapewnienia wszelkich praw mniejszościom narodoYJYm i religijnym, np. mniejszości niemieckiej, Świadkom Jehowy i innym 1Ji naslawieniem polityki gospodarcze] przede wszystkim na zmniejszenie bezrobocia energicznym dążeniem do zmnlejszenia istniejących nierówności dochodów

0,77

0,84

za

z.a uniemożliwieniem Kościołowi

katolickiemu wpływania na pali~ tyków Przeciw uwzględnianiu przez po~ lltyków opinii Kościoła przy podejmowaniu decyzji Procent wyjaśnionej wanancji (ogółem 65, 1)

0,70 19,2

16,4

12,2

8,7

8,5

Źródlo: badanie IS 1995.

versu

1ymiaru

vers versus·

Jowanfla'

Aby się przekonać, c-z;y są one od siebie zależne przeprowadzono także, by z góry nie przesądzać o ich niezależności, rotację oblimin. W efekcie okazało się, że tylko czynnik pieiwszy („laickość versus religijność") i piąty („antykościel­ ność versus prokościelność") nie są od siebie niezależne, co nie może dziwić, choć poziom ich skorelowania nie jest wysoki (0,26). Oznacza to, że w świa­ domości ideologicznej Polaków jesienią 1995 roku tych pięć czynników funkcjonowalo jako niezależne wymiary, choć z punktu widzenia „logiki idei" nie powinno być ich wit0cej niż dwa. Trudno to jednak uznać za zaskoczenie. Spójność i dobre ustrukturyzowanie szersiych treści ideologicznych występuje w skali masowej jedynie wyjątkowo. W badaniu pozycji programowych partii politycznych Kitschelt (por. I994a, s. li; Kitschelt i in. 1999) posłużył się metodą sędziów: działacze partyjni oraz niezależni eksperci (politolodzy) oceniali na kilkunastu

wymiarach pozycje programowe głównych partii. Zatem, po pierwsze, ocenian konkretne partie, a po drugie - autorami ocen byli eksperci. Te dw~ okoliczności (od partii oczekuje się, że ich polityka będzie spójna, a od ekspertów' że ich oceny tego samego zjawiska nie będą drastycznie rozbieżne) spowodow~ większą spójność otrzymanych rezultatów. Czternaście skal mierzących stanowig. .. ka partii w różnych kwestiach udało się Kitscheltowi zredukować do dwóch, czynników wyjaśniających 78% wariancji (a odchylenia standardowe średnicti 2 wartości zmiennych czynnikowych dla poszczególnych partii wahały się w gram.i' cach 0,28-0,57, co należy uznać za wartości niskie). Ponieważ analiza aż w pięciu wymiarach byłaby kłopotliwa, zdecydowałl§O ' my się sztucznie wymusić rezultat dwuczynnikowy. Ceną za to, niestety, okazall! .· się konieczność rezygnacji z dwóch zmiennych tworzących wymiar „tolerancj~ · versus nietolerancja". Ostatecznie zatem dziesięć kwestii zostało zredukowanyci/ • do dwóch czynników (tabela 8).

były

Tabela 8. Analiza czynnikowa

dziesięciu

zmiennych ideologicznych Czynniki ---,-~--

Zmienne ideologiczne

i

lalci
versus religijność i Razl religijny charakter przysięgi wojskowej Rażą lekcje religii w szkotach Rażą krzyże w budynkach publicznycn, np. w urzędach, szkołach P12eclw uwzględnianiu przez polityków opinii Kościoła P1'2Y podejmowaniu decyzji za uniemożliwieniem Kośclotowi katolickiemu wpływania na politykę Przeciw rozszerzaniu prywatnej wiasności w przemyśle P12eolw szybkiej prywatyzacji państwowych zakładów Za utrzymaniem państwowej własności w gospodarce Za energicznym dążeniem do zmniejszenia Istniejących nierówności dochodów za nastawieniem polityki gospodarczej przede wszystkim na zmniejszenie bezrobocia Procent wyjaśnionej wariancji (ogółem 42, 7)

prokościelność

------polityka socjalistyczna versus polityka kapitalistyczna

0,78 0.78 0,74 O.fil

0;35 0,73 0,73 0,72

0,50 0,35 23,1

19,7

Źródło: badanie IS 1995.

Te dwa czynniki wyjaśniają jednak tylko 43% wariancji dziesięciu pierwotnych zmiennych (Kitschelt nzyskał 73% przy czternastu zmiennych pierwotnych). Oba wymiary tworzące przestrzeń polityczną nie są niczym nowym. Badaczem, który stosunkowo najczęściej posługiwał się podobnymi wymiarami i spopularyzował je w opinii publicznej, jest Tomasz Żukowski (por. np. 1996, s. 81-104). Jednak sam fakt, że pracujący na różnych materiałach badacze uzy-

I

sJa!ją

podobne rezultaty, wart jest

podkreślenia.

Wzmacnia to

tezę, że

te dwa

wYrniaryrzeczywiście są niezależne i tworzą strukturę świadomości ideologicznej

w Polsce. Sama analiza czynnikowa nie

przesądza

natomiast, w jakim stopniu

są

one ważne. Jaki jest ich udział, na przykład, w determinowaniu preferencji

wyborczych? Do tego pytania jeszcze wrócimy. Usytuowanie na tych wymiarach elektoratów głównych ugrupowań politycznych pr7,edstawia tabela 9. Tabela 9. Wartości zmiennych czynnlkowych dla elektoratów partii politycznych

aliś'

Zmienne polityka socjalistyczna versus

KPN Partie prawicy' PSL SLD SOiidarność

UP

:na

UW

y1
pier· ierwo-

I

Baiarami

n.

1996, ,e uzy-

inne t1

laickość

i

antykośc!elność

versus religijność i prokościelność

polityka kapitalistyczna

partia

średnia

odchylenie standardowe

N

średnia

odchylenie standardowe

N

-0,19 -0,34 0,23 0,18 -0,03 0,20 -0,73 0,18

0,93 1,01 0,93 1,05 0,92

28 172 132 215 151

0,95

64 84

-0,32 -0,17 -0,21 0,67 -0,46 0,24 0,02 -0,30

0,75 0,89 0,74 1,20 0,73 1,09 0,99 0,91

28 172 132 215 151 64 84 55

1.11 0,77

55

Oo partii prawicy zaliczono: AP, BBWR, KK, PC, PChO, PK, RdR, SLCh, SWR, UPR i ZChN.

Źródo: badanie JS 1995.

l!

Za polityką socjalistyczną opowiadają się zwolennicy PSL, UP i SLD, w takiej właśnie kolejności. Za polityką kapitalistyczną opowiadają się zwolennicy UW, partii prawicy, KPN i Solidarności. Najbardziej laicki i antykoś­ cielny jest elektorat SLD, w dużo mniejszym stopniu UP. Natomiast religijny i prokościelny jest elektorat Solidarności, KPN, PSL i partii prawicy. UW i drobne ugrupowania ujęte zbiorczo pod nazwą „inne" sytuują się w centrum tego wymiaru. Nie mniej ciekawe jest pytanie o stosunek lewicowych bądź prawicowych tożsamości do tych dwóch wymiarów. W tabeli 10 dobrze widoczny jest związek skali „lewica-prawica" (dziesięciopunktowa skala została „ściągnięta" co dwa punkty) z preferowaniem polityki socjalistycznej versus polityki kapitalistycznej. Potwierdza to wcześniejsze analizy z rozdziału piątego. Podobny związek obserwujemy w przypadku drugiego wymiaru: laickość i antykościelność łączy się z tożsamością lewicową, podczas gdy religijność i prokościelność - z toż­ samością prawicową. Widać także wyraźnie, źe tożsamości ideowe (lewicowe bądź prawicowe) są dużo silniej związane z wymiarem religijno-kościelnym niż z wymiarem polityki socjalistycznej versus kapitalistycznej. To także potwierdza analizy przeprowadzone w rozdziale piątym. Pełniejsze dane dotyczące ulokowania ważnych grup społecznych, wyróż­ nionych według różnych kryteriów, w przestrzeni politycznej wyznaczonej przez

Tabela 10. Wartości zmiennych czynnikowych dla autoidentyfikacji na skali „lewica-prawica" Zmienne czynnikowe Autoidenty~

fikatja

~--~·

polityka socjalistyczna versus polityka kapitalistyczna średnia

Lewica Centrolewica Centrum Centroprawica Prawica

0,29 0,12 0,03 -0,20 -0,26

laickość

odchylenie standardowe

N

średnia

0,99

138 194 385 308 262

0,64 0,43

1,07

0,99 1,00 0,98

i

antykośclelność

·-

versus religijność i prokoścłe!nOść

o,og -0,19 -0,42

odchylenie standardowe 1,20 1,16 0,97 0,88 0,78

N

~ 194

385 308

262

Źródło: badanie 1S 1995.

dwa analizowane tu czynniki zawiera tabela I (por. Aneks, s. 300--301). Na podstawie danych z tej tabeli powstal wykres obrazujący pozycję różnych grup w dwuwymiarowej przestrzeni (por. wykres). Na wykresie bardzo dobrze widoczne jest przesunięcie wszystkich grup w kierunku kapitalistycznego bieguna osi „polityka socjalistyczna versus polityka kapitalistyczna". Po „socjalistycznej" stronie osi lokują się wprawdzie ważne •· grupy społeczne: robotnicy, rolnicy, osoby z wykształceniem podstawowym, członkowie ubogich gospodarstw domowych (dolne 20% dochodów), a także .• wyborcy SLD, UP i PSL, ale wszystkie te grupy lokują się w pobliżu środka tej osi. Może to oznaczać, że jakaś wizja polityki kapitalistycznej (gospodarki rynkowej) została w Polsce powszechnie zaakceptowana. Stąd bierze się wyraźnie obserwowane ciążenie w kierunku „kapitalistycznego" bieguna osi. Widać też wyraźnie, że główna społeczna oś polaryzacji to oś „laicko-kapitalistyczna versus religijno-socjalistyczna", ałe jej część „religijno-socjalistycz.. na" jest bardzo krótka. Radykalny populizm „socjalistyczno-religijny" ma zatem słabe zaplecze społeczne w Polsce; na większe zaplecze może natomiast liczyć umiarkowany populizm. Wypada zatem stwierdzić, że Kitschelt (por, 1992) m1ał rację powiadając, iż ze względu na ważne grupy społeczne, główna oś polaryzacji w krajach postkomunistycznych powinna być przesunięta o dziewięćdziesiąt stopni w prawo (zgodnie z ruchem wskazówek zegara) w stosunku do osi charakterystycznej dla rozwiniętych krajów Zachodu. Ale oś polaryzacji, na której skupione są ważne grupy społeczne, nie po- · krywa się z osią elektoratów partyjnych dwóch największych ugrupowań: lewicy . (SLD, UP) oraz prawicy (partie prawicy, Solidarność). Oś elektoratów jest od· chylona o dziewięćdziesiąt stopni w lewo (w kierunku przeciwnym do ruchu · wskazówek zegara) w stosunku do osi grup społecznych. Oś ta ma, z jednej strony, biegun laicko-socjalistyczny, z drugiej - religijno-kapitalistyczny i jest bardzo pochylona w kierunku osi „laickość-religijność". Upoważnia to do co najmniej dwóch wniosków. Po pierwsze, wydaje się, że to właśnie panie poli· .·] tyczne aktywnie ksztaltują swoje elektoraty, i to w dwojakim sensie. Są na tyle atrakcyjne (na przykład mają atrakcyjny program), że przyciągają wyborców, których polityczny punkt ciążenia jest odległy od pozycji typowego dla danej partii

1

.. "' . ,

u. ~·

0

SI: 2

„ "' ~

: ~~o er (i" ~ g '-·tr~ m. e. a ~ '<(:::)· ~

',.;(

~-:i§.~·~~.[

-· i -· e. "' i3

• •

g:

ł. J i:~ iiiii. ~ '!3 '-'' t:·~

~

:§

i»'Q

l"a;m;;:°'I

~,~. 11~ '"'"'

'·•-'-'··:.u~~...:_,

Wykres. Ulokowanie elektoratów partii poUtycznych I grup społeczno-zawodowych w paestr.zenl pohtycznoj

laickość

wykształcenie średnie+ PZPR •

i

antykościelność

\--" 1,0 • inteligencja techniczna

SLD

•

lewica•

wyksztalcenfe

wyższe

0,5

~ż:~e

górne 203 l!lWMS

polityka socjalistyczna

•

dolne 20% (do,

PSL• wykształcenie

lewica - punkty 1~2 na skali autoldentyflkacjl prawica-punkty 9-10 na skali autoidentyfikacji awans - w 1995 rOku wyższa pozycja niż w 1989 roku niższa

•

•

~!!Z~lgenle wyższe

~

• inteligencja i wolne zawody

• prywatni przedstębiorcy

•

• zindywlduaffzowana praca z klienta.mi

wykształcenie średnie

•

-0,5 I

UW •

-1,0

16w) • partie prawicy

podstawowe • Solidarność•

degradacja - w 1995 roku

••

degradacja

robotnicy 0,5 wykwalifikowani

1, 0

dochodów

e

UP•

+ PZPR

•

Pozycja niZ w 1989 roku

.!. -o 5 roln1Cy

-1,0

• prawica

religijność

i

prokośclelność

polityka kapitalistyczn,

elektoratu. Wyższe kadry głosują w większości na SLD i UP (60%, por, An tabela II, s. 301-302), chociaż ich położenie w przestrzeni politycznej jest legie od „średniego" wyborcy partii lewicy (SLD i UP). Po drugie, odc' nięci od swoich naturalnych politycznych punktów ciążenia zwolennicy d • partii w jakimś stopniu przejmują jej ideologiczne pozycje. W końcu Przed średnia pozycja elektoratu SLD skądś się bierze. Taki wniosek potwierdza: analizy Kitschelta. Pozycja programowa SLD w dwuwymiarowej przes · (oceniana jesienią 1993 roku) z badania Kitschelta pokrywa się z pozycją ele toratu SLD w badaniach IS 1995, jeśli założymy tożsamość czynników w QB badaniach (por. Kitschelt 1994a, s. 35-36 oraz tabela 12 i wykres 7). Zat~' przesunięcie w poglądach następuje od typowych dla danej grupy (na przy :$ wyższych kadr) w kierunku pozycji programowych preferowanej partii (nap " kład SLD). .. I drugi wniosek ogólny: takie procesy nie zachodzą automatycznie. p ,\ których elektoraty lokują się stosunkowo blisko ważnych grup społeczny6' (osoby o niskim wykształceniu, pochodzący z ubogich rodzin, rolnicy), w wypadku PSL, nie mogą liczyć na automatyczny sukces wyborczy, o czym: poucza klęska PSL w wyborach we wrześniu 1997 roku i równocześnie sukc~ Solidarności oraz partii prawicy skupionych w AWS, którym udało się w tych samych wyborach uzyskać poparcie grup społecznych bliższych położeniu elektoratu PSL w przestrzeni politycznej (z jesieni 1995 roku, badanie IS 1995).. Okazuje się, że od samego faktu istnienia elektoratu do uzyskania poparcia tego ·. elektoratu w wyborach droga jest bardzo daleka. Bardzo blisko osi polaryzacji partyjnej sytuuje się oś polaryzacji według kryterium tożsamości lewicowych bądź prawicowych. Oś „lewica versus prawica" przebiega także bardzo blisko osi „laickośó-religijność". Potwierdza to wcześniejsze ustalenia, przedstawione w rozdziale piątym, że wymiar ten jest . w Polsce silnie skorelowany, z jednej strony, ze stosunkiem do Kościoła i obecnością religii w sferze publicznej oraz, z drugiej strony, z poziomem wiary i praktyk religijnych'. Tożsamość lewicowa bądź prawicowa je~t natomiast sla· biej skorelowana z wymiarem „polityka socjalistyczna versus polityka kapita· listyczna". Zgodnie z hipotezami Kitschelta najbardziej zaangażowane w politykę kapitalistyczną powinny być grupy, które w okresie transformacji gospodarld dysponują największymi zasobami osobistymi („[...] osobiste zasoby, nad który· mi kontrola obiecuje większą lub mniejszą pionową mobilność i horyzontalną elastyczność na rynku pracy w trakcie procesu reform ekonomicznych", tamże, s. 21), liczącymi się bardziej niż aktualna pozycja społeczno-zawodowa. W skład owych zasobów wchodzą kwalifikacje, kontakty, motywacje itp. Problem polega na tym, jak mierzyć te zasoby. W badaniu- IS 1995 wskainikiem „zasobów osobistych" był poziom wykształcenia oraz, w niektórych wypadkach, przynależ­ ność do PZPR i zajmowane stanowisko. Nasze dane nie potwierdzają hipotezy

f

9

Por. rozdział piąty.

·edlug >rawilza to n jest . ścioła

wiary st Sła· .apila·

·litykę

)daiki któryntalną amże, ·skład

mlega mbów należ­

Jotezy

JOtsehelta. Dwie najbardziej prorynkowe (polityka kapitalistyczna) grupy to pfl'watni przedsiębiorcy oraz inteligencja i osoby wykonujące wolne zawody. 0 j]e prywatni przedsiębiorcy niejako z definicji posiadają zasoby, o tyle najbardziej prorynkowa w Polsce jest grupa, która w znacznej części nie posiada zasobów szczególnie liczących się na rynku w okresie transformacji: inteligencja bUJllanistyczna. Wprawdzie sytuacja części osób wykonujących wolne zawody (prSwnicy, lek.arze) - wobec szybko postępującej prywatyzacji usług w tych sektorach- może być inna, to jednak inteligencja humanistyczna, wedle powszechnej oceny, jest raczej pozbawiona zasobów pozwalających na to, by dobrze sobie iadzić, i w powszechnym odczuciu straciła na przemianach rynkowych. Nie znaczy to jedriak, że poziom wykształcenia nie liczy się jako osobisty zasób. Osoby z wyższym wykształceniem o wiele bardziej sprzyjają polityce kapitalistycznej w porównaniu z osobami o wykształceniu średnim i podstawowym. Ale już innego typu osobiste zasoby, na które kładzie nacisk Kitschelt, wbrew jego hipotezie, nie sprzyjają pozytywnemu nastawieniu do gospodarki rynkowej. Okazuje się, że osoby z wyższym wykształceniem, które w 1989 roku należały do PZPR (dzięki czemu miały kontakty i dysponowały istotnymi informacjami bądź miały nich dostęp) są mniejszymi entuzjastami rynku w porównaniu z osobami z wyższym wykształceniem, które nigdy nie były członkami PZPR. Podobną zależność obserwujemy wśród osób z wykształ­ ceniem średnim. Osoby z wykształceniem średnim, które w 1989 roku należały do PZPR, są prosocjalistyczne oraz w największym stopniu laickie i antykoś­ cielne. Podobnie taka kategońa społeczno-zawodowa jak wyższe kadry, bogata w zasoby organizacyjne, jest w mniejszym stopniu prokapitalistyczna niż osoby z wyższym wykształceniem czy inteligencja i osoby wykonujące wolne zawody. Można powiedzieć, że teoretycznie cenne zasoby, takie jak kontakty -i dostęp do specyficznych informacji (przez bycie członkiem PZPR w 1989 roku r:z:y ulokowanie na wysokich stanowiskach w administracji) w połączenin z wysokim poziomem wykształcenia nie tylko nie dają efektu silniejszego poparcia dlą polityki kapitalistycznej, ale wręcz odwrotnie: osłabiają nastawienie prokapitalistyczne. Wskazuje to na fakt, iż nastawienie prokapitalistyczne nie jest tylko kwestią zasobów, że liczy się, i to poważnie, także nastawienie ideologiczne i kultura środowiskowa. Bycie członkiem PZPR działa w tym wypadku jak kula u nogi, której nie niweluje wykształcenie i kwalifikacje (warto podkreślić, że ten efekt kuli u nogi działa znacznie drastyczniej wobec osób o mniejszych zasobach- na przykład osób o średnim wykształceniu). Podobną kulą u nogi jest odziedziczona przez wyższe kadry kultura wyższej administracji PRL (plus prawdopodobnie członkostwo w PZPR), nie sprzyjająca akceptacji rynku. Warto także zauwaźyć, iż w dużo mniejszym stopniu prokapitalistyczna jest inteligencja techniczna. W tym wypadku główną rolę odgrywają zapewne trudności adaptacji środowiska inżynierskiego do wymogów gospodarki rynkowej. Również kategońa osób o wysokich kwalifikacjach, zatrudnionych w zawodach wymagających zindywidualizowanej pracy z klientami (client-interactive

jobs 1') zajmuje w Polsce inną pozycję niż w rozwiniętych krajach Zach Grupa ta jest umiarkowanie prorynkowa i umiarkowanie libertariańska, POd' gdy na Zachodzie jest prosocjalistyczna i wyraźnie libertariańska, Także stopień zamożności rodziny, mierzony poziomem dochodu go' darstwa domowego, nie odgrywa w Polsce samodzielnej roli w detemunó' niu postaw prorynkowych, Według tego kryterium 20% najbogatszych ro , w Polsce przejawia bardzo umiarkowane nastawienie prokapitalistyczne, a !Jl! uboższe 20% rodzin bynajmniej nie jest prosocjalistyczne. Najuboższe rodzin lokuje się niemal dokładnie w środku wymiaru „socjalizm-kapitali co praktycznie oznacza ogromne przesunięcie się tej grupy w kierunku polit)! kapitalistycznej. Być może także najubożsi pod koniec 1995 roku upatryw szansy na poprawę swojego losu w polityce kapitalistycznej, Jest to zjaWi o bardzo doniosłych konsekwencjach dla reform rynkowych w Polsce. Intrygujący wpływ na stosunek do rynku wywiera awans bądź degradaej mierzone według skali pozycji społeczno-ekonomicznej Il, w porównaniu z ·. Idem 1989. Okazuje się, że ci, którzy w latach 1989-1995 uzyskali wyżs · pozycję (awansowali), bynajmniej nie są prokapitalistyczni, ci natomiast, któi; doznali degradacji, wcale nie są antykapitalistyczni: wręcz przeciwnie-wykazu] stosunkowo słabe, ale wyraźne nastawienie prokapitalistyczne. Zatem nawet · · dojmujące doświadczenie jak osobista pomyślność bądź niepowodzenie wywierą; w Polsce odwrotny wpływ na stosunek do kapitalistycznej polityki od teoretycznie·. oczekiwanego i intuicyjnie zrozumiałego. 1 Oś „laickość-religijność", będąca dla nas substytutem osi „libertarianianizm-autorytaryzm'', nie niesie ze sobą niespodzianek. Grupy uboższe, o niż­ szym wykształceniu i tożsamości wyraźnie prawicowej są religijne i prokoś­ cielne, grupy wyżej wykształcone i zamożniejsze są natomiast raczej laickie i antykościelne, Na tym biegunie wyróżniają się jednak cztery grupy poq względem stopnia laickości i antykościelności, które nie mają swoich równie intensywnych odpowiedników w pobliżu bieguna religijności i prokoś­ cielności. Najintensywniej laicka i antykościelna jest grupa byłych członków PZPR o średnim wykształceniu, następnie inteligencja techniczna, elektorat SLD oraz osoby o tożsamości wyraźnie lewicowej (nie są to, oczywiście, kategońe rozłączne).

Główna hipoteza Kitschelta - wiążąca poparcie dla polityki kapitalistycznej nie z pozycją społeczno-zawodową, ale ze specyficznymi zasobami - jakkolwiek teoretycznie bardzo interesująca i inspirująca, nie znajduje potwierdzenia w materiale empirycznym z końca 1995 roku, Poparcia dla polityki prorynkowej nie da się wyjaśnić w kategoriach szczególnie rozumianych interesów (obejmujących 111 Kategoria zawodowa Mzindywidualiżowana praca z klientami" powstała poprzez za· gregowanie - wedh.Ig kryteriów podanych przez Kitschelta - koakretnych zawodów z Polskiej Socjologicznej Klasyfikacji Zawodów PSKZ-94 (wedle tej klasyfikacji kodowano zawody w bada~ niach IS 1995), por, PGSS 1996, aneks H, s, 341-349, 11 Skala ta opiera się na Spolecznej Klasyfikacji Zawodów (SKz.78); por. S!omczyltski. Kacprowicz 1979.

zaSObY osobiste). Bez uwzględnienia przekonań ideologicznych i wartości nie na pytanie, dlaczego to właśnie inteligencja humanistyczna ·est najbardziej prorynkową grupą społeczną albo dlaczego wcześniejsza przynależność do PZPR osób o wysokich kwalifikacjach i zasobach osłabia nastawienie rorynkowe. p Stwierdziliśmy, że w Polsce polityczne osie polaryzacji elektoratów i polaiyzacji ważnych grup społecznych nie pokrywają się. Jakie czynniki zatem tworzą główne osie międzypartyjnej konkurencji? Aby odpowiedzieć na to pytanie, posłużymy się mo~l~ regresji wi~lokro~~j. W :inalizie regresji ~wz~lęd~y po pierwsze, wskaźniki zasobów 1 pozycji: poziom wykształcenia 1 pozycję społeczno-ekonomiczną mierzoną skalą społeczno-ekonomiczną. Po drugie, wemtlemy pod uwagę czynniki ideologiczne: tożsamość lewicową bądź prawicową, oraz poziom religijności, mierzony czterostopniową skalą typów religijności'2, a także obie, analizowane powyżej, zmienne czynnikowe. Tych pięć zmiennych defmiuje podstawowe wymiary zróżnicowania ideologicznego i spo1ecznego zidentyfikowane w badaniu IS 1995. Spróbujmy wyjaśnić, jakie czynni.Id wpływają na lewicowe (SLD oraz UP) preferencje partyjne (por. tabela 11 ), jakie zaś na preferencje prawicowe. Do prawicy zaliczamy elektoraty Solidarności, partii oznaczonych zbiorczo jako „partie prawicy" oraz elektorat KPN. W ten sposób uwzględniliśmy niemal wszystkie ugrupowania, które w czerwcu 1996 roku utworzyły AWS i we wrześniu 1997 roku wygrały wybory do Sejmu. J110żna odpowiedzieć

T.abeła

niź­

ikoś·

ickie poq r6wikoś­

lków SLD gorie

:znej wiek nate-

11. Regresja wielokrotna; zmienna

zależna -

zamiar

głosowania

na

lewicęn

Współczynniki

Zmienne niezależne Skala tożsamości „lewica-prawica" Raligifność i prokośclelność versus laickość i antykościelność Skala pozycji społeczno-ekonomicznej Polityka kapitalistyczna versus polityka socjalistyczna Typ religijności

Constant

B

SEB

0,08

0,01

-0,06 0,00

0,02

-0,05

0,01 0,01 0,06

-0,03

0,35

o.oo

T

sig T

0,46

15,18

0,00

-O,i4

-4,11

0,00

-0,14

-4,88

0,00

-0,10

-3,49 -2,23 5,99

0,00 0,03 0,00

beta

-0,07

•

R wiełokro1:ne 0,60 Skorygowany kwadrat R 0,36 11

Oo lewicy zaliczono SLD i UP.

. Źródło: badanie IS 1995.

ie da

,cych ~z

Spośród sześciu

zmiennych niezależnych w równaniu regreaji (metoda zmiennych, które w sumie wyjaśniają 36% wariancji zmiennej zależnej, to znaczy preferowania w wyborach partii lewicowych. Najistotniejsze w determinowaniu lewicowych preferencji wyborczych okazały się dwa czynniki: tożsamość lewicowa oraz laickość i antykościelność. Sama

stepwise) za·

Jlskiej bada-

12

znalazło się pięć

Por.

rozdział piąty

(ska.la „Jewica-prawica" i typy

rełigijno.ści),

tożsamość lewicowa w pierwszym kroku analizy wyjaśnia 31 % Warlaria lewicowych preferencji wyborczych, a po włączeniu laickości i antykoście!no ··. procent wyjaśnionej wariancji wzrasta jedynie o 3 punkty procentowe. Pozos trzy zmienne podnoszą procent wyjaśnionej wariancji w granicach jedneg procenta. Poziom wykształcenia nie odgrywa żadnej roli w określaniu lewic: wych preferencji partyjnych (nie wszedł do równania regresji). '<· W ten sam sposób zbadaliśmy czynniki detenninujące prawicowe prefere~ cje partyjne (zamiar głosowania na Solidarność, partie prawicy i KPN) (por. ~· bela 12). Szukając detenninant prawicowych preferencji wyborczych, uzyska< liśmy o wiele mniej zadowalający rezultat. Tylko jedną piątą wariancji prawico:··· wych preferencji wyborczych wyjaśnia w istocie jedna zmienna: skala tożsamoścl „lewica-prawica". Poziom religijności jedynie śladowo podnosi odsetek wyjaś• •• niontj wariancji.

Tabela 12. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - zamiar głosowanla na Zmienne

niezależne

Ska.la tożsamości „lewica-prawica" Typ mllgijności

Canstant

prawicę•

Wspólczynnlkl

B -0,08 0,06 0,93

SEB 0,01 0,02 0,06

beta

T

sigT

-0,42 . -13,06 0,13 3,93 • -15,25

R wiell)krotne 0,46 Skorygowany l
Źródło: badanle IS t995.

W Polsce podstawową osią konkurencji międzypartyjnej są zatem tożsamQ.. ideowe, których dobrym wskaźnikiem jest skala autodeklaracji poglądów w kategońach lewicowych versus prawicowych (por. Markowski 1997). Nie odgrywają natomiast niemal żadnej roli pozycje społeczno-zawodowe i, w konsekwencji, związane z nimi interesy. Nie mają znaczenia również osobiste zasoby, takle jak poziom wykształcenia. Nie stanowi też osi polaryzacji i konkurencji międzypartyjnej wymiar „polityka socjalistyczna versus kapitalistyczna". Oznacza to, że programy partii politycznych w częściach odnoszących się do tej osi, jakkolwiek stanowią ważny element kampanii wyborczych, nie mają wpływu na decyzje wyborcze w Polsce w skali masowej (por. Jasiewicz 1999). Istnieją jednak poważne różnice w detenninantach preferencji lewicowych i prawicowych. W wypadku preferencji lewicowych (potencjalnego elektoratu lewicy) tożsamość ideowa wyjaśnia wyższy o jedenaście punktów procentowych odsetek wariancji (odpowiednio 31 % i 20o/o) w porównaniu z preferencjami prawicowymi (potencjalnym elektoratem prawicy). W elektoracie partii lewicowych tożsamość lewicowa wiąże się z laickością i antykościelnością, a więc ze stosunkiem do obecności religii i Kościoła w życiu publicznym. Wymiar ten, nawet po wyeliminowaniu (dzięki procedurze regresji wielokrotnej) jego korelacji ści

ze skalą tożsamości „lewica-prawica", odgrywa pewną samodzielną rolę w preferowaniu partii lewicowych. Natomiast tożsamość prawicowa nie jest równie efektywna jak lewicowa w determinowaniu preferencji partyjnych. O ile pcdstawowe detennirumty preferencji lewicowych dają się wyraźnie ziden· tyfikować i mają znaczną siłę wyjaśniającą, o tyle determinanty preferencji prawicowych są trudniejsze do identyfikacji prawdopodobnie ze względu na ich rozproszenie (i wielość partii prawicowych). Detenninanty preferencji prawicowych są w dużo mniejszym stopniu skrystalizowane w porównaniu z determinantami preferencji lewicowych.

Podsumowanie

UPR

mo· lów Nie

con-

)by, >ncji

zna· osi,

una

1ych

•ratu

1ych jam.i rico-

"'ze ten, lacji

Oba typy analizy: historyczny i opisowy w pierwszej części tego rozdziału oraz analityczny i przyczynowy w drugiej części, prowadzą różnymi drogami do identycznych konkluzji. Struktura społeczna-rozumiana statycznie, jako pozycja społeczno-zawodowa wraz z dającymi się jej przypisać interesami, oraz postrze· gana dynamicznie, jako osobiste zasoby stwarzające szanse w trakcie procesu tnmsformacji w kierunku gospodarki rynkowej - nie tworzy przestrzeni rywalizacji międzypartyjnej, chociaż wytwarza oś polaryzacji społecznej, która jednak nie pokrywa się z osią polaryzacji wyborczej. Oś polaryzacji wyborczej jest w Polsce przesunięta o dziewięćdziesiąt stopni w lewo (w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara) w stosunku do osi polaryzacji społecznej w dwuwymiarowej przestrzeni politycznej. Na pytanie, w jaki sposób będzie ewoluować położenie obu osi względem siebie w przyszłości, nie sposób jest w tej chwili udzielić odpowiedzi. Ważkie argumenty przemawiają zarówno za hipotezą utrwalenia się ich obecnego kształtu (argumenty te odwołują się do roli okoliczności historycznych oraz trwałości raz nabytych tożsamości; za tym przemawia przytaczany przez nas wielokrotnie przykład Irlandii), jak i za hipotezą ich stopniowego zbliżania się do siebie. W każdym razie żaden z tych dwóch hipotetycznych procesów nie będzie podlegał automatyzmowi jakichś obiektywnych czynników (rozwoju rynku, krystalizacji interesów itp.) ze względu na kreatywną rolę samych partii politycznych w kształtowaniu własnych elektoratów. Jak zauważył Kitschelt, w nowoczesnych społeczeństwach rola partii politycznych przypomina coraz bardziej „zarządzanie różnorodnością" niż odwoływanie się do istniejących, w jakimś sensie homogenicznych grup. Można też zadać pytanie; dlaczego tożsamości lewicowe versus prawicowe tworzą główną oś konkurencji wyborczej w Polsce? Aby na nie odpowiedzieć, musielibyśmy wrócić do poprzedniego rozdziału i pokazać, jak te tożsamości są obudowane treściami historycznymi, kulturowymi i politycznymi. Za każdą z owych treści stoją rozbudowane i spójne syndromy przekonań oraz doświadczeń, które tłumaczą rolę, jaką odgrywają one w procesie politycznym.

Aneks Tabela I.

Wartości

zmiennych czynnikowych w wybranych kategoriach spolecznych

Polityka socjalistyczna versus polityka kapitalistyczna Kategoria

Laickość

i antykościelność

versus religijność i

społeczna

prokościelność

średnia

odchylenie standardowe

N

średnia

odchylenie standardowe

N

2

3

4

5

6

7

1,13 1,00

93 1293

0,24

o.oo

1, 18 0,99

93 1293

0,18 0,14 -0,10 -0,78

0,85 0,95 1,04 1, 11

455 473 523 128

--0,37 .,-0,01 0,23 0,42

0,71 0,94 1, 10 1,22

455 473 523 128

-0,62 -0,99 -0,41 0,02 -0,04 0,04 0,18 -0,17 0,23 0,17

1,05 1, 15 1,03 0,98 0,98 1,06 0,98 0,83 0,92 0,93

21 36 53 73 148 70 131 31 351 104

0,36 0,86 0,00 0,12 0,21 0,08 --0,33 0,00 -0,36

1,19 1,12 1, 11 1,00 1,13 1,09 1,00 0,88 0,93 0,74

21 36 53 73 148 70 131 31 351 104

0,86 0,95 0,88 1, 15

67 48 160 94

-0,04 --0,09 -0,42 0,35

1,06 0,97 0,54 1,22

67 48 160 94

-0,24 0,11 0,05

1,15 1,00 1,05

112 611 126

0,31 0,02 0,32

1, 16 0,97 1,14

112 611 126

zasoby w 1989 r. oraz przy, należność do PZPR) Srednie + PZPR 0,21 Wyższe + PZPR -0,57

0,86 0,85

59 28

1,00 0,51

1, 19 1,20

59 28

1,06 1,18

447 97

0,12 0,41

1,04 1,25

447 97

Zindywidualizowana praca z klientaml versus inne prace Wysokie kwalifikacje - zindydualizowana praca z klientam i -0,40 Inne prace 0,04 Wykształcenie

Podstawowe zawodowe Srednie

~sadnicze Wyższe

Pozycja

społeczno-zawodowa

kadry Inteligencja i wolne zawody Inteligencja techniczna Technicy Pracownicy administracji Pracownicy biurowi Pracownicy handlu i usług Wyższe

Brygadziści

Robotnicy wykwalifikowani Robotnicy niewykwalifikowani Niewykwalifikowani pracownicy handlu i usług 0,21 Robotnicy rolni i inni 0,16 Rolnicy i rybacy 0,14 Prywatni przedsiębiorcy -0,83 Zmiana pozycji na s.kali po· zycji społeczno-ekonomicznej w latach 1989-1995 Niższa pozycja niż w 1989 r. Bez zmian Wyższa pozycja niż w 1989 r.

0,44

Posiadający

(wykształcenie

Posiadający zasoby w 1989 r. (wykształcenie oraz brak

, przynależnoścl do PZPR) Srednie Wyższe

--0, 13 -0,84

:ID@@

'

2

3

4

5

6

7

0,89

184

-0,56

0,70

184

0,97

675

-0,30

0,73

675

0,99

314

0,08

0,90

314

1,09

385

0,71

1, 18

385

0,09 0,16 0,15 -0,02 -0,30

0,93 0,99 0,97 0,95 1, 16

340 300 253 304 251

-0,12 -0,06 -0,04 0,03 0,32

0,97 0,94 0,89 1,04 1, 15

340 300 253 304 251

45-54 55-65 65 i więcej

-0,18 -0,06 0,00 0,10 0,18 -0,04

0,95 1,05 1,10 1,04 0,89 0,84

215 284 372 244 222 242

0,06 0,02 0,29 0,00 -0,16 -0,39

1,01 0,97 1, 11 1,00 0,89

o.n

215 284 372 244 222 242

Skala złożoności pracy z symbolami Brak kontaktu Porównywanie Przepisywanie Obliczanie Raportowanie Kompilowanie Analiza danych Koordynowanie Syntetyzowanie

0,23 0,22 0,19 0,21 -0,24 0,02 -0,42 -0,82 -0,71

0,89 0,90 0,92 0,92 1,08 1,00 1,02 1, 16 1,08

114 77 174 455 301 106 67 23 47

-0,31 -0,23 -0,05 -0,12 0,15 0,27 0,24 0,39 0,46

0,75 0,88 0,90 0,87 1, 11 1, 11 1, 16 1,20 1, 11

114 77 174 455 301 106 67 23 47

ryp

~

N

-7

religijności

systematycznie praktykujący -0,14 i głęboko wierzący systematycznie praktykujący 0,05 i wierzący Niesystematycznie praktykujący 0,11 i wierzący Niepraktykujący (wierzący lub -0,09 niewierzący) Gospodarstwa domowe według dochodu (pięć kwintyli)

Dolne 20o/o

93 293

155 173 )23 128

21 36 53 73 148 70 131 31 351 104 67 48 160 94

112 611 126

Górne 20o/o Wiek (w latach)

18-24 25-34

35-44

Źródło: badanie IS 1995.

Tabela li. Preferencje wyborcze w październiku 1995 roku w wybranych kategoriach (W o/o) Kategoria społeczna

59 28

447 97

Pozycja Wyższe

społecznych

Lewicaa

Prawicab

Inne

2

3

4

60 24 52 42 27 9 25

25 43 11 32 47 23 48

15 33 37 26 27 68 27

społeczno-zawodowa

kadry lnleligencja i wolne zawody lnleligencja techniczna Pracownicy administracji Robotnicy wykwalifikowani Rolnicy i rybacy Prywatni przedsiębiorcy

1

2

3

4

31 33

52 37

18 30

23 28 40 39

39 43 35 35

38 29 25

14 31 22

Zindywidualizowana praca z klientami versus inne prace Wysokie kwalifikacje -

zindywidualizowana praca z klientami Inne prace Wykształcenie

Podstawowe Zasadnicze :zawodowe Średnie Wyzsz.e

26

Degradacja i awans W 1995 r. niższa pozycja niż w 1989 r. Bez zmian W 1995 r. wyższa pozycja niż w 1989 r.

40

46

36 35

34 43

Dochody Dochód rodziny (dolny kwinty! - 20%) Dochód rodziny (górny kwinty! 20%)

27 37

35 41

38 22

14 27

67

20

42

32

34

27

39

50

26

22

Lewlca

77

Centrolewica Centrum Centroprawica

62

5 14

Typ

religijności

Systematycznie praktykujący i głębokc wierzący Syslematycznie praktykujący i wierzący Niesystematycznie praktykujący i wierzący Niepraktykujący (wierzący lub niewierzący) Autoocena poglądów

36 9 4

35

67

18 24 29 39 29

Czynnik I Laickie, antykościelne (wartości > O) Religijne, prokościelne (wartości < O)

52 22

25 45

33

Czynnik n Socjalistyczne (wartości > O) Kapttallstyczne (wartości < O)

39

32

29

28

43

30

Prawica

52

Zmienne czynnikowe

11

23

Do partii lewicy zaliczooo SLD i UP. 11 Do partii prawicy za!!czono: KPN, So!idamośćorazAP, BBWR. KK, PC, PChD, PK, RdR, SLCh, SWA, UPR IZC'1N. Źródło: badanie IS 1995,

3

3

9

o

VA, UPR

Rozdział{/ Partie polityczne jako

działający

aktorzy

Partyjne organizacje - programy - elity Mirosława

Grabowska

W rozdziale tym, przypomniawszy instytucjonalne podejście do partii politycznych jako podmiotów działających na politycznej scenie, analizujemy zasoby organizacyjne i programy wybranych partii oraz ich elity - delegatów na partyjne zjazdy (zarówno ich cechy demograficzno-społeczne, jak i postawy). Zaczniemy jednak od przedstawienia założeń badań i informacji o ich przebiegu.

Informacja o badaniach Czas od końca lat osiemdziesiątych biegnie w Polsce bardzo szybko. go radykalne zmiany polityczne, prawne, ekonomiczne. Rok 1989, zobradami Okrągłego Stołu i wyborami 4 czerwca, choć niedawny, jest w sensie politycznym bardzo odległy. Tym ważniejsze jest, by zdać sobie sprawę, że analizy przedstawione w tym rozdziale dotyczą ściśle określonego czasu. Najszerzej można ten czas zakreślić wyborami do Sejmu 1989 roku i wyborami parlamentarnymi 1997 roku; węziej - wyborami prezydenckimi z lat 1990 i 1995. Te pierwsze odbywały się jUź po rozpadzie systemu z partią hegemoniczną' i przesądziły o rozpisaniu wcześniejszych, w pełni demokratycznych wyborów parlamentarnych 27 października 1991 roku. Stworzyły zatem warunki faktyczne, a ustawa o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku stworzyła warunki prawne powstawania i konkurowania ze sobą partii politycznych'. Drugie wybory prezydenckie, wraz z wcześniejszymi wyborami parlamentarnymi 1993 roku, dały pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej jednej formacji - postkomunistycznej. Wpłynęło to znacząco na rekonstrukcję prawej strony polskiej sceny politycznej. Na mocy porozumienia między NSZZ Solidarność a wieloma partiami politycznymi i ugrupowaniami powstała Akcja Odmierzają

1

2

Wraz z samorozwiązaniem sie PZPR 29 stycznia 1990 roku na jej XI Zjeździe. Ordynacja wyborcza zosmła uchwalona na posiedzeoiu Sejmu 27-28 czerwca 1991 roku.

Wyborcza Solidarność 3 • Okres tych pięciu lat nie jest wewnętrznie jednorodn. (dwukrotnie odbyły się w nim wybory parlamentarne, za każdym razem Wed innej ordynacji wyborczej4, przynosząc radykalnie różne rezultaty). To jed w tym okresie, wobec szansy i potrzeby, jaką stworzyły wolne i demokratyczne; wybory parlamentarne, powstawały nowe partie, które zaczęły konkurować 7.e sobą w ramach demokratycznych procedur, kształtowały się elektoraty, a władza< zaczęła przechodzić „z rąk do rąk". · Najwęziej czas naszych badań i analiz można zakreślić wyborami parJ.amen. 'r tarnymi 1993 roku i utworzeniem koalicyjnego rządu SLD z PSL oraz zwycięst. ' wem Aleksandra Kwaśniewskiego w wyborach prezydenckich (5 i 19 września. 1995 roku). Jest to okres politycznie dość jednorodny, który można by . metaforycznie określić mianem esdeerpowskiej czy eseldowskiej hossy. · Więkswść naszych dauych - dokumenty programowe UP, UW i ZCbN ·· ankiety przeprowadzone z delegatami na partyjne zjazdy ZChN, UW, UP i SdRP" ·. ' a tak.te samo badanie sondażowe - pochodzi z tego właśnie okresu. Zatem nasze wnioski tak czy inaczej dotyczą początków demokracji • parlamentarnej w Polsce, rozumianych najszerzej jako dekada wielkich przemian); od końca lat osiemdziesiątych, węziej zaś - jako okres jej powstawama,,. przekształcania się i pewnej proceduralnej stabilizacji (1990-1995) lub najwęziej( jako okres esdeerpowskiej hossy (1993-1995). \; Partie zostały wybrane do badań ze względu na dwa kryteńa: partie stare, : zakorzenione jeszcze przed 1989 rokiem, versus nowe oraz partie lewicowe versus prawicowe'. Ze skrzyżowania tych dwóch kryteriów powstają cztery typy partii. Ale historia zadbała o to, by tńe wszystkie możliwe typy partii istniały- nie ma na .• przykład starej partii prawicowej. w badaniach i analizach uwzględniliśmy zatem : dwie partie lewicowe: starą, bo zakorzenioną przed 1989 rokiem SdRP i nową UP1 : centroprawicową nową UW oraz prawicowe nowe ZChN. •: · Programy partii - produkty, jak mogłoby się wydawać, sztandarowę;, i marketingowe - nie były wcale łatwe do wyśledzenia i pozyskania6• ,; . W przypadku SdRP zdecydowaliśmy włączyć do analizy dokument z maja 1991 roku Polska postępu, prawa i demokracji. Program społeczno-gospodarczy. Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej (dwadzieścia jeden stron), rezygnująę • z programu wyborczego SLD ź 1993 roku i programu wyborczego Aleksandra: Kwaśniewskiego z 1995 roku, ponieważ tńe były to dokumenty partii'. Zapozc, naliśmy się także z wystąpieniem Józefa Oleksego w trakcie obrad Rad)). Naczelnej SdRP 5 listopada 1995 roku, w którym przedstawił on założenią,1

AWS powstała 11 lipca 1996 roku na mocy deklaracji z 8 czerwca 1996 roku, .1 Nowa ordynacja wyborcza została uchwalona 28 maja 1993 roku. ,1 5 Więcej o tych kryteriach por. rozdziały pierwszy i piąty. , ·; ;, 6 Za informacje oraz udostępnienie czę;§ci dokumentów dziękujemy pani Ince Słodkowski~J z Arehiwum Partii Politycznych Instytutu Studiów Politycznych PAN. " 1 Wedle naszego rozeznania program. SdRP z maja 1991 roku byl jedynym dokumentem : programowym tej partii do chwili uehwalenia nowego programu w 1997 roku. 3

j dylematy przyszłego programu SdRP - jest ono jednak zbyt ogólnikowe na pvttzeby naszej analizy'. Nowy,zapowiadany w trakcie prowadzenia badań na rok

1997, program SdRP wykracza poza ramy czasowe niniejszej analizy. Program UP U progu XXI wieku, uchwalony przez IV Kongres 7 maja 1995 J(lkll, jest dokumentem najbardziej systematycznym i wyczerpującym, a także najobszerniejszym (w posiadanej przez nas wersji ma trzydzieści cztery strony, ale jego objętość można oszacować na ponad osiemdziesiąt stron znormalizowanych). W przypadku UW rolę programu spclniają deklaracje programowe kolejnych kongresów. Za podstawę analizy i porównań przyjęliśmy dokument f)eklaracja programowa I Krajowego Kongresu Unii Wolności z 23-24 kwietnia 1994 roku (sześć stron), uzupełniając go dokumentarni II Kongresu Krajowego Unii Wolności z 1-2 kwietnia 1995 roku oraz deklaracją programową III Kongresu Unia Wolności wobec szans i zagroże1i dla Polski z 26 stycznia 1997 roku. ZChN swój Program gospodarczo-społeczny ZChN uchwaliło na IV Zjeź­ dzie Krajowym 4-5 marca 1995 roku (dokument ma trzydzieści dwie strony). Zatem programy partyjne są w pewnym ty!ko stopniu porównywalne między sobą. Po pierwsze dlatego, że różnią się okresem i kontekstem, w którym powstawały. Pogram SdRP z 1991 roku był programem partii opozycyjnej, a deklaracja programowa UW z 1994 roku czy program ZChN z 1995 roku to dokumenty partii już wtedy opozycyjnych, ale do niedawna rządzących. Najbliż­ sze sobie czasowo są dokumenty UP i ZChN, uchwalone wiosną 1995 roku. Po drugie zaś dlatego, że programy różnią się objętością i zawartością - tylko częściowo pokrywają się tematycznie. Wła§ciwie tylko UP dysponuje programem obejmującym wszystkie obszary zainteresowania i działania partii: ustrój polityczny Polski, program gospodarczy i program polityki społecznej, kwestie polityki zagranicznej, miejsce własnej partii w społeczeństwie, stosunek do innych partii oraz wiele innych szczegółowych wytycznych dla swoich człon­ ków. Programy SdRP i ZChN koncentrują się na szeroko pojmowanej polityce społeczno-gospodarczej. UW nie ma programu sensu stricto, uchwala natomiast na poszczególnych kongresach partii deklaracje programowe, czasem krótsze, jak w 1994 roku (i wtedy dosłownie na paru stronach, w sposób hasłowy, przedstawione są główne założenia polityki w kwestiach w danym czasie dla kraju najważniejszyclt), czasem dłuższe, jak w 1997 roku. Programy partii będą porównywane nie tylko między sobą. Podejmiemy próbę porównania - <::I.Y może raczej skonfrontowania z programami - opinii, przekonań i postaw członków partyjnyclt elit.

versus partii. ' mana· zatem · 11ąUP1

z maja~· darczy, .. ·gnująę · '

:sandr~;

Zapoz1 ·

l Rad». łożeni~ 1

& Warto jednak zaznaczyć, iż Józef Oleksy zwrócił uwagę na napięcie między populistycznymi oe:zekiwaniami elektoratu 'a koniecznością rea1izowania przez rządzącą lewicę rygorystycznego

lkowskiel .

programu gospodarczego. Wśród wartości, do których lewica jest przywiązana, wymienił między innymi zakorzeniony w oświeceniu humanizm. równość i sprawiedliwość społecz~ą. świeckość

umentero

pańsn:wa, wolność

'

sumienia i

słowa

oraz demokrację:

Elity partyjne zdefiniowaliśmy operacyjnie jako delegatów na Partyjn ·. zjazdy, i oni właśnie zostali przez nas przebadani. Czy jednak i w jakim SCnsi~. o delegatach można mówić jako o elicie partii? 9 ,, ' Po pierwsze, stanowią oni elitę w tym sensie, że mają szanse na sprawoW!lnie. władzy. W przypadku zdobycia przez ich partię władzy (lub współudziału w niej) • delegaci na partyjne zjazdy mają większe szanse (niż szeregowi członkowie Partii:. a zwłaszcza niezrzeszeni) mianowania na rozmaite szczeble sprawowania władzy.: oraz kandydowania do różnych ciał przedstawicielskich w kolejnych wyborach.'·' Stanowią zatem szeroko pojętą elitę polityczną. Po drugie, pełnią w partii ważne funkcje: wybierają partyjnych przywódeów . i gremia decyzyjne oraz glosują nad tekstami partyjnych dokumentów, decydając · w ten sposób o politycznej tożsamości partii. f Po trzecie, stanowią jak gdyby układ krwionośny partii, łączący Partyjne: zgromadzenia i centra decyzyjne ze środowiskami szeregowych członków i ich· środowiskami lokalnymi. W dłuższym okresie formułują programowe i społeczne· możliwości oraz ograniczenia partii. Po czwarte, last but not least, wszyscy delegaci przeszli dwa silne testy.•· Najpierw zapisali się do partii, co jest bardzo rzadkie'°; muszą przeto mieć sik ne motywacje do partycypacji w polityce. Następnie zaś zostali przez odpowied: · nie zgromadzenia partyjne wybrani na delegatów; cieszą się więc jakimś uznaniem swojego partyjnego środowiska. Spełniają zatem dwa warunki - mo-· tywacji własnej i środowiskowego wybrania - wystarczające do uznania ich za· elitę partii. Nasze zainteresowanie elitarni partyjnymi sięga początku 1991 roku, kiedy · to - po wyborach prezydenckich, w przewidywaniu nieuchronnego już wówczas skrócenia kadencji sejmu „kontraktowego" oraz ogłoszenia nowych, wolnych i demokratycznych wyborów - dokonało się przyspieszenie krystalizacji partii · politycznych. Wiosną 1991 roku przeprowadziliśmy pierwszą serię badań elit _ partyjnych na odbywających się wówczas zjazdach PC, KLD i UD. · Badania delegatów na zjazdy tych partii kontynuowaliśmy w 1992 roku, . a w 1993 roku objęliśmy nimi także ZChN i SdRP (por. Grabowska, Szawieł ' 1993). Wiosną 1995 roku wykorzystaliśmy szansę, jaką stwarzały parl)'.jne zjazdy, , kongresy i konwencje odbywające się przed wyborami prezydenckimi jesienią , 1995 roku, by ponownie przeprowadzić serię badań delegatów na zjazdy wybranych partii. Udało nam się zebrać materiały ze zjazdu ZChN (4-5 marca 1995 roku), kongresu UW (1-2 kwietnia 1995 roku) oraz konwencji SdRP (13 maja 1995 roku); po raz pierwszy zbadaliśmy delegatów na kongres UP (7 maja 1995 roku). Dla trzech pierwszych partii dysponujemy danymi porów- .J nawczymi z 1993 roku, które tu wykorzystamy: są to dane z III Zjazdu ZChN 9

Wykorzystujemy tu argumentację sformułowaną w książce Anatomia elit politycznych; por.

Grabowska, Szawiel 1993, s. 32. 11

Por.

rozdział

trzeci.

(27-28 lutego} z II Kongresu SdRP (20-21 marca} oraz z II Zjazdu UD (24--25 kwietnia}. Badania nie przebiegały bez trudności". Organizatorzy partyjnych zjazdów podchodzili do nich nieufnie. Próbowali wpływać zarówno na treść pytań kwestionariusza, jak i na sam sposób realizacji badań (na to na przykład, kto będzie rozprowadzał i zbierał ankiety). Pewnym tylko usprawiedliwieniem tych reakcji może być napięta atmosfera, jaka z reguły towarzyszyła zjazdom, spowodowana rozliczeniami, sporami programowymi czy przewidywanymi zmianami personalnymi. Tak więc przekonanie organizatorów, by pozwolili nam wejść z badaniami na zjazd, wymagało od nas maksymalnej mobilizacji, także mobilizacji naszych prywatnych znajomości. Przy czym, co ważne, na samych zjazdach nie było trudności z przeprowadzaniem badań - delegaci reagowali na socjologiczną ankietę na ogół rzeczowo, a nawet życzliwie (z wyjątkiem bardzo nieufnych delegatów ZChN}. Badania polegały na przeprowadzeniu wśród wszystkich delegatów, wypeł­ nianej audytoryjrrie, krótkiej ankiety (cztery strony formatu A-5, dwadzieścia kilka pytań oraz metryczka}. Rozdawane przed obradami lub w czasie przerw kwestionariusze musiały być proste i skrótowe. Miały być (i były} wypełniane szybko, w trakcie obrad lub na przerwach, „na kolanie". Kwestionariusze przygotowane dla poszczególnych partii politycznych były niemal identyczne - zjazdy odbywały się wszak w tym samym mniej więcej okresie i kontekście: po półtora roku funkcjonowania stabilnej koalicji rządzącej SLD-PSL i na pół roku prLCd wyborami prezydenckimi. Wartość tak uzyskanych danych z wyjątkiem wartości infonnacji o organizacjach partyjnych naszych respondentów, o czym niżej -oceniamy wysoko. Po pierwsze dlatego, że wydają się reprezentatywne. W przypadku wszystkich zjazdów uzyskaliśmy zwroty w granicach 80%; na zjeździe ZChN zebraliśmy sto trzynaście wypełnionych kwestionariuszy, na zjeździe UW - trzysta osiemdziesiąt dziewięć, na zjeździe UP - dwieście sześć, na zjeździe SdRP dwieście pięćdziesiąt siedem. Te 80% nie jest w ścisłym tego słowa znaczeniu statystyczną reprezentacją delegatów obecnych na poszczególnych zjazdach. Można jednak założyć, że w tak gorącej atmosferze, jaka zawsze panuje na partyjnych zjazdach, wypełnienie i zwrot ankiety jest bliskie wydarzeniu losowemu. A ponieważ udział w badaniach był zawsze dobrowolny, był też widocznie anonimowy (urna), ankieta zaś była krótka, a pytania proste i interesujące dla badanych, uzyskane odpowiedzi powinny być rzetelne i wiarygodne".

kiedy , wczas.>lnycb partii ań elit

~ roku, " zawiei• ~jazdy,

, • zjazdy ,

~sienią

marca

SdRP '.es UP·

JoróW·

'zchN ych; por.

I

j

11

Mimo intensywnych starań We udało nam się- czego bardzo żałujemy - uzyskać zezwolenia

na przeprowadzenie 12

badań

na

zjeździe

PS4

odbywającym się wiosną

1995 roku.

Ocenę tę potwierdzają nieoczekiwane zbieżności między partiami (delegaci różnych partii na

pewno nie umawiali się między sobą, jak odpowiadać rui naszą ankietę) i zbieżności między zjazdami tych samych partii, a

partyjnych obrad.

także rozbieżności we\vnątrz

partii, zaistniałe tnimo unifikującego kontekstu

Nasi badani nie reprezentują jednak tylko samych siebie, lecz także swoic6~ partyjnych kolegów - tych, którzy ich wybrali. Są więc reprezentatywni - ni~ f w sensie statystycznym, ale politycznym dla swoich partii.

Partie polityczne demiurgami społecznego

świata

Jeśli podjęliśmy próbę porównania partyjnych programów oraz przytów, nania do nich przekonań partyjnych elit, zgromadzonych i przebadanych na partyjnych zjazdach, to dlatego, że partie polityczne są ważnymi aktorami działającymi na scenie publicznej, a wedle niektórych - wręcz demiurgami, formułującymi z nieco bezkształtnej masy społeczno-polityczny świat. Już Seymour Martin Lip set i Stein Rokkan (por. 1967) ukazali, że podziały społeczne nie przekładają się na partie automatycznie. Niektóre podziały są - przez politycznych antreprenerów - organizowane w polityczne „strony" i w partie; inne pozostają w uśpieniu. Natomiast raz powstałe partie stwarzają znaczące „pola ciążenia", wytwarzając struktury organizacyjne i instytucjonalne oraz ludzkie lojalności. Zatem partie nie tylko odzwierciedlają społeczną strukturę i podziały, ale także te podziały kształtują. Cytowani autorzy posłużyli się tu analogią z rynkiem: konsumentami polityki są wyborcy, producentami zaś partie - a kształt systemu partyjnego i rodzaj prowadzonej polityki zależy nie tylko od popytu konsumentów, ale także od podaży producentów. Giovanni Sartori (por. 1968) uwydatnił rolę partii i związków zawodowych w określaniu zachowań wyborczych. To nie obiektywne warunki stworzyły partie to partie stworzyły subiektywną świadomość klasową poprzez kreowanie grupowego „my" oraz bezustanne podtrzymywanie grupowego wizerunku. Krótko mówiąc, kategoria społeczna staje się klasą, jeśli wmówi się jej to, a ponieważ wymaga to potężnej, zorganizowanej sieci komunikacyjnej, może ID zrobić związek zawodowy, partia lub Kościół. Warto zatem analizować nie tylko rezultaty wyborcze i zależności socjologiczne, ale także ów proces oddziaływania partii na społeczeństwo. Z kolei Herbert Kitschelt (1989), konstruując teoretyczny model interakcji między społecznym otoczeniem partii, jej wewnętrzną sytuacją i prowadzoną przez i:llą polityką, określił cztery czynniki warunkujące oddziaływanie partii. Pierwszy czynnik to - powtórzona za Robertem Michelsem (por. 1962) - struktura organizacyjna partii. Kitschelt osłabił jednak i znacząco zreinterpretował jej rolę. Zgodził się z Michelsem, że masowe partie wyłaniają hierarchiczną organizacji} i profesjonalistów. Zgodził się też, że funkcjonowanie partyjnej demokracji kosztuje i że ani partia, ani jej członkowie kosztów tych w należy­ tej wysokości ponosić nie chcą i nie ponoszą. Zakwestionował jednak „spiżowe prawo oligarchii" głoszące, że partyjni przywódcy nakładają na partię cele (zdobycie władzy, w istocie dla siebie), które systematycznie różnią się od celów szeregowych członków (realizacja programu, ideałów). Michels - zdaniem

J{irschelta - nie docenił wewnątrzpartyjnego współzawodnictwa elit, które łagodzi polaryzację na bezsilne, ale ideowe masy i ws1.echwładnych, ale oportunistycznych przywódców. Ponadto partie nie mogą zbyt daleko odchodzić od preferencji przywódców, boby ich utraciły (por. Kitschelt 1989, zwłaszcza 5.41-74).

tów1 na rrum

arni

' i:ialy y są my" :-zają

ialne (turę ię tu

anie o od vych artie 1anie

11ku. j to, że

ro

ylkn •ania łkcji zoną

rlii. 962) rpreuczyjnej leży-


Drugi CZYnnik to program polityczny i strategia działania partii. Charakteryzuje je miejsce na kontinuum, którego jednym biegunem jest logika reprezentacji, drugim logika wyborczego współzawodnictwa. Logikę reprezentacji inspiruje trzon zwolenników, którzy w sytuacji wyboru wolą raczej CZYstość ideologiczną niż szersze poparcie i zdobycie władZY. Logika wyborczego współzawodnictwa wymaga natomiast, by dostosować się do rynku wyborczego i maksymalizować poparcie nawet za cenę czystości ideologicznej. Wybór między logiką reprezentacji a logiką współzawodnictwa zaleźY od zewnętrznej sytuacji partii, ale także od układu sił wewnątrz partii. Trzeci czynnik to właśnie wewnątrzpartyjny układ sił pomiędzy a) ideologami - podkreślającymi wagę wartości, osiągalnych (jeśli w ogóle) w dłuższej perspektywie, takich jak na przykład sprawiedliwość społeczna lub czyste środowisko; b) lobbystami - uważającymi, że celem partii jest dostarczenie konkretnych „dóbr", takich jak na PfZYkład indeksacja emerytur czy prawo zezwalające na aborcję bądź zakazujące jej oraz c) pragmatykami -którzy widzą związek między wartościami a konkretnymi dobrami: w odróżnieniu od ideologów doceniają stopniowe osiągnięcia, a w odróżnieniu od lobbystów nie traktują konkretnych dóbr jako celów ostatecznych, dlatego nie przeszkadzają im one ani w przystosowywaniu się do oczekiwań wyborców, ani w negocjowaniu ewentualnych sojuszy z różnymi partiami. Czwarty czynnik to liczba koalicji, w których partia może uczestniczyć. Kitscheltowski schemat, a także wskazane czynniki mogą się wydawać czysto teoretyczne. Przekładają się one jednak na polityczny konkret. Partia kieruje się logiką reprezentacji, gdy na jej czele znajdują się ideologowie, a poparcie czerpie z trzonu elektoratu. Natomiast kieruje się logiką współzawodnictwa, gdy na jej czoło wysuwają się pragmatycy, oraz oddziałuje na wyborców marginalnych, którzy znajdują się na obrzeżach elektoratów i wahają się, komu udzielić swojego poparcia. Wybór między logiką reprezentacji a logiką współzawodnictwa zależy zarówno od sytuacji społecznej (wielkość i mobilizacja trzonu zwolenników, liczebność wyborców marginalnych), jak i od strategii rywali, w tym od możliwości koalicyjnych poszczególnych partii, a także od wewnątrzpartyjnego układu sił między ideologami, lobbystami i pragmatykami. W dodatku są to zależności dynamiczne i interakcyjne. Jesti na przykład wewnątrzpartyjna koalicja pragmatyków i lobbystów skutecznie apeluje do marginalnych wyborców, wchodzi w koalicje z innymi partiami i wpływa na politykę po myśli rozszerzonego elektoratu swojej partii, to przyciąga więcej wyborców marginalnych, co ją umacnia, I odwrotnie - jeśli taka umiarkowana koalicja nie przeprowadzi swojej polityki, to traci poparcie, gdyż odstręcza to wyborców marginalnych, radykalizuje trzon elektoratu i prowadzi do zastąpienia

umiarkowanej koalicji wewnątrzpartyjnej przez ideologów (lub koalicję id · logów i lobbystów). Jeśli konkurencyjność partii nadal spada, jej lojalny elekt~'. rat staje się jeszcze bardziej radykalny, radykalizując partię i przyczyniając si~ do dalszego spadku jej poparcia wyborczego (czego od końca lat siedelt!, dziesiątych 1ńemal do połowy lat dziewięćdziesiątych doświadczyła brytyjska · Partia Pracy).

· Problematyka badawcza Warto by zanalizować - wedle dynanńcznego Kitscheltowskiego modelu - strategie i rezultaty wyborcze poszczególnych partii postkomunistycznych i postsolidarnościowych od okresu poprzedzającego wybory 1991 roku. 1. Należałoby rozważyć, w jakim stopniu strategie partii i wyniki uzyskane przez partie w kolejnych wyborach zależały od ich struktur organizac)'.jnych: wielkości, zasobów (także ludzkich), sprawności. 2. Trzeba także zastanowić się nad tym, jaką rolę odegrały partyjne strategie i programy. Jak dalece niepowodzenia wyborcze partii postsolidarnościowych z 1993 roku były rezultatem ideologicznej - w rozunńeniu Kitschelta - proreformatorskiej polityki odstręczającej wyborców marginalnych? A te niepowodzenia i obserwowany w sondażach spadek popularności tych partii czyż nie zradykalizowały trzonu ich elektoratów oraz partyjnych ideologów? Oczywiście w kaidaj partii w inny sposób. Na przykład UW - powstała z UD i KLD - pozostała partią zdecydowanie proreformatorską, a nawet wzmocniła swój proreformatorski charakter, wybierając na II Kongresie, w kwietniu 1995 roku, Leszka Balcerowi= na stanowisko przewodniczącego, piastowane dotąd przez Tadeusza Mazowieckiego. Natonńast ZChN podkreślało swoją ciągłość programową: w deklaracji programowej przyjętej na IV Zjeździe, w marcu 1995 roku, potwierdziło deklarację sprzed wyborów 1993 roku, uchwaloną na III Zjeździe, w lutym 1993 roku 13 • W dodatku po wyborach prezydenckich 1995 roku mającego opinię umiarkowanego Ryszarda Czarneckiego zastąpił na stanowisku przewodniczącego Marian Piłka, mający opinię bardziej „narodowego". Reakcją na brak sukcesu były więc raczej zmiany organizacyjne i personalne mż zmiany strategii i programów. Najwyraźniej, wedle gremiów przywódczych, ich partie się nie myliły, a o niepowodzeniu zadecydowała nazbyt wymagająca ordynacja wyborcza, przypadek bądź błędy kampanii wyborczej. Lekiem na te niedomagania miało być, mówiąc metaforycznie, „ więcej tego samego". Odwrotne tendencje dają się obserwować w przypadku SdRP. Sukces wyborczy 1993 roku można interpretować jako zdobycie wyborców marginaln „Zjednoczenie Chrześcijańsko-.Narodov.·c uznaje z.a aktualną w swych zasadniczych kierunw kach deklarację progr.unową; ZCht'f uchwaloną pnez ill Zjazd Zjednoczenia w lutyn1 1993 roku. Ta ciągłość programowa jest wyrazem ciąglości naszego Stronnictwa [...]". Cyt. za: lnfonnator, Dokumenty przyjęte pnez. JV Zjazd. s. 3,

niechętnych polityce proreformatorskiej. Sukces ten z kolei umocnił tendencje pragmatyczne: będąc partią współrządzącą, SdRP wyraźnie złagodziła 5woje antyreformatorskie nastawienie oraz przeprowadziła jednak pewne reformy ekonomiczne, chociaż wolniej i ostrożniej niż jej poprzednicy. Do wyborów prezydenckich 1995 roku wystawiła pragmatycznego kandydata. Po sukcesie f\leksandra Kwaśniewskiego można śledzić dalszą pragmatyzację środowisk es
nych,

IC si~> dem,, yjska

ttegie

wych :efor-

zenia ikali· atdej )llltią

i chamcza wiecaracji leklaiku13.

arko-

' Ma. były rnów.

nieiadek

i

iwiąc

W::ces

pnal· derun~

fku. Ta ma tor,

14

Maszynopis ze zbiorów Archiwurn Partii Politycznych Instytutu Studiów Politycznych PAN,

Ten układ sił można odczytywać z prowadzonej przez partię polityki, jaJc to_'~: SdRP okazuje się znacznie bardziej pragmatyczna n~ , · UW czy ZChN. Można także rekonstruować postawy członków partyjnych ellt:Jc i tych szerszych, i ścisłych gremiów kierowniczych, co w pewnym, niewie~ stopniu robimy i przedstawiamy dalaj. Pozostaje do wyjaśnienia znaczenie postaw, ideologicznych i pragmatycznych. Wydaje się, źe proreformatorska ideologia' kierownictwa UW miała (i ma) charakter czysto ideologiczny (nie jest zbyt popularna w społeezeństwie). Ale czy na przykład postawa kierownictwa SdR!\ w sprawie konkordatu ma charakter pragmatyczny (przywódcy SdRP byJt przekonani, że ta opcja ma większość w społeezeństwie), czy ideologiczny (takie są ich przekonania)? Czy na przykład Izabela Sierakowska optuje na rzecz dopuszczalności aborcji, ponieważ jest przekonana, że chce tego więk:szoś6 społeczeństwa, czy dla zasady, czy wreszcie z obu tych powodów? Niestety, na tt.,, i podobne pytania nie będziemy mogli tn odpowiedzieć. Potrzeba do tego innych ' materiałów niż te, którymi dysponujemy, przede wszystkim pogłębionych ' wywiadów z partyjnymi przywódcami dotyczących motywacji i sensu ich posta\ll ··· politycznych, To, co wydaje się ideologiczne, na przykład optowanie Z\ ·, nieratyfikowaniem konkordatu czy za dopuszczalnością aborcji, może by~. motywowane pragmatycznie (przekonanie o poparciu społeeznym dla tych opcji}r i odwrotnie-opcje z pozoru pragmatyczne mogą być motywowane ideologicznie: , Warto natomiast podkreślić, iż w podejściu Kitschelta cenne jest właśnie ukazanie rozmaitych potencji każdej partii. W każdej bowiem obecni są ideoloh gawie i lobbyści Geśli chodzi o SdRP, byłoby to na przykład lobby antykościelne i proaborcyjne), i pragmatycy. Wewnątrzpartyjny układ sił zmienia się w czasie i każdy układ tylko czasowo zdobywa w partii przewagę, określając jej politykę. · Skuteczni pragmatycy sprzyjają dalszej pragmatyzacji partii, nieskuteczni - jej ideologizacji; nieskuteczni ideologowie mogą natomiast utrwalać ideologieznyj ·• charakter partyjnej polityki. · W stosunkowo krótkim okresie SdRP ukazała wśród swojej elity zarówno ideologów, jak i lobbystów oraz pragmatyków. To zróżnicowanie - w świetle., teoretycznego schematu Kitschelta całkiem wytłumaczalne - zwiększało, jak si~ wydaje, możliwości adaptacyjne partii, jej atrakcyjność dla dużego, zróż; ' nicowanego elektoratu i w efekcie szanse sukcesu. A sukces sprzyjał z kolei, pragmatyzacji partii. W elicie UW, mimo jej znacznego zróżnicowania ideowego. (por. Grabowska, Szawiel 1993, zwłaszcza rozdział 4), nie objawiło się z.róż.: nicowanie na ideologów, lobbystów i pragmatyków; być może w różnych jej frakcjach panowała swoista równowaga sil lub były i są one - w sensie · Kitscheltowskim - równie ideologiczne. Zawężało to, jak się wydaje, możliwości , adaptacyjne partii, jej atrakcyjność dla elektoratn i w efekcie zmniejszało szanse sukcesu. A niepowodzenia sprzyjały dalszej ideologizacji partii. 4. Liczy się także potencjał koalicyjny partii, czyli liczba koalicji, w których-, partia może uczesmiczyć. Aby bowiem uczestniczyć w rządach, partia musi nie · tylkc uzyskać liczące się rezultaty wyborcze, ale także inne partie muszą chcieć · próbowaliśmy robić wyżej.

z nią

współrządzić.

Istniały

IOSta\V, ologia t zbyt,

SdQl> , by.ij (takie

rzecz

lcszoś4 1,nate,,

:l

tnnych . iorrych ;

lostaw.

llie

zą

1

·- ,

:e by.a:

opcji)(' icznitl}. vłaśnie

'.

ideoloh.

§ciebie czasie llityk~

.·

tl -j~ 1giezn~

·

u:ówno · świetle

jak sio .

•

ZfÓŻ' •

z koleC

~wego

ę zróżi

partie osiągające dobre rezultaty wyborcze, które jednak przez inne partie danego systemu były ze współrządzenia wykluczane - przed rokiem 1989 takimi partiami o znacznym poparciu społecznym i zerowym potencjale koalicyjnym były partie komunistyczne we Francji i Włoszech. W połowie lat dziewięć­ dziesiątych takimi partiantl były Front Narodowy Jeana-Marie Le Pena we Francji czy Partia Wolnościowa forga Haidera w Austrii. W Polsce w latach 1991-1995 taką partią była KPN: w wyborach 1991 roku uzyskała niemal 9% głosów, co dało jej 11 % mandatów (na początku I kadencji była trzecim pod względem wielkości ugrupowaniem w Sejmie, a z czasem stała się piątym ugrupowaniem), a mimo to do 1993 roku nie uczestniczyła w żadnym rządzie, choć do kolejnych rządów wchodziły ugrupowania mniejsze od niej (rząd Jana Olszewskiego tworzyły ZChN oraz - mniejsze od KPN - PC, PSL-PL i PChD; rząd Hanny Suchockiej tworzyły UD, ZChN oraz mniejsze od KPN - KLO, PSL-PL, SLCh i pChD). W 1993 roku KPN uzyskała relatywnie gorsze wyniki (niespełna 6% głosów), a wobec dominacji SLD i PSL nie liczyła się ani politycznie, ani arytmetycznie. · Istnieją także partie osiągające relatywnie skromne poparcie wyborcze, które jednak uczestniczą we współrządzeniu. Przykładem takiej partii może być niemiecka FDP, która przed 1989 rokiem współrządziła zarówno z SPD, jak i z CDU/CSU. Można uznać, że było to wymuszone: żadna z dwóch większych partii nie zdobywała poparcia wystarczającego do samodzielnego rządzenia. Można jednak argumentować, że skoro tworzono wspólne.rządy, to współpraca między partiami była możliwa (a we Francji czy Włoszech współpracę z partiami komunistycznymi odrzucano). W Polsce za partie o znacznym potencjale koalicyjnym można uznać zarówno UW, jak i PSL. UW współrządziła już z partiami prawicowymi (w rządzie Hanny Suchockiej), a przed wyborantl 1997 rokn zarówno SdRP (SLD), jak i AWS dawały do zrozumienia, że po wyborach 1997 roku są gotowe do utworzenia z nią koalicji rządzącej; sama UW deklarowała, że będzie uczestniczyła w każdej koalicji reformatorskiej ( dystansująq się od ROP, ale nie od AWS" ani od SLD). Podobnie PSL, które współrządziło już z siłami postsolidarnościowymi (w rządzie Tadeusza Mazowieckiego}, a w latach 1993-1997 z SLD, jako przyszły partner koalicyjny było akceptowalne przez SdRP (SLD), AWS i ROP oraz samo nie wykluczało udziału ani w koalicji lewicowej, ani w prawicowej. Analiza potencjału koalicyjnego !ÓŻnych partii zostanie przeprowadzona w dalszej części niniejszego rozdziału.

ych jej sensie

*

liwości

1

szanse.

których·

msi nie

W analizach prowadzonych w tym rozdziale przyjmujemy: • za Lipsetem i Rokkanem oraz Sartorim - że społeczne podziały nie przekładają się na partie automatycznie, lecz dokonują tego polityczni antreprenerzy oraz organizacje (partie, związki zawodowe, kościoły), dysponujące

1 chcieć L$

Po wyborach 1997 roku to właśnie AWS i UW utworzyły rząd koalicyjny.

siecią komunikacji, które kreują i podtrzymują grupowe tożsamości, dzię](j czemu uzyskują poparcie społeczne, a raz powstałe partie stwarzają znaczące „pola ciążellia"; • za Kitscheltem, że oddziaływanie partii na otoczenie zależy od jej: a) struktury organizacyjnej i zasobów (także ludzkich); b) programu i strategij działania; c) wewnątrzpartyjnego ukladu sił między ideologami, lobbystamj i pragmatykami oraz d) potencjału koalicyjnego. Oczywiste jest zatem nasze zainteresowanie partyjnymi elitami, których członkowie - poprzez kontakty osobiste i sformalizowane - oddziałują zarówno do wewnątrz partii (przekonywanie i mobilizowanie aktywu niższego szczebla oraz szeregowych członków), jak i na zewnątrz. Elity, działacze niż­ szych szczebli i szeregowi członkowie partii oddziałują z kolei na swoje otoczenie społeczne. Te oddziaływania dokonują się na wiele sposobów: poprzez wystąpienia przywódców, wywiady z nimi, publiczne spotkania działaczy partii, a nawet prywatne rozmowy szeregowych członków partii z członkami. ich rodzin, sąsiadami, kolegami z pracy, znajomymi - słowem, poprzez najszerzej rozumiany udział partii w społecznym dyskursie (dlatego tak ważny jest tzw. czynnik ludzki). Są one tym bardziej skuteczne, im bardziej są skoordynowane i ujednolicone, a temu z pewnością służą rozbudowane i sprawne struktury organizacyjne partii oraz partyjny program, który jest zarówno narzę­ dziem wewnątrzpartyjnej socjalizacji, jak i skierowanej na zewnątrz propagandy. Oddziaływania te zależą także od charakteru partyjnej strategii, od tego, jak dalece jest ona ideologiczna, jak dalece zaś pragmatyczna. Warunkują je wreszcie relacje między partiami: w jakim stopniu dana partia jest akceptowana przez inne partie i dopuszczana do ewentualnych koalicji, a w jakim izolowana. Twierdzenie, że partie - jak demiurgowie z bezkształtnej masy społecznej formują świat polityki, jest zapewne przesadne, ale z pewnością współkształtują one ów świat.

Struktury organizacyjne i zasoby ludzkie partii Za Robertem Michelsem (por. 1962), Maxem Weberem (por. 1998) i Herbertem Kitscheltem (por. 1989) można wyróżnić trzy typy partyjnej organizacji. Pierwszy, także historycznie, to partie ,,kadłubowe" (framework parties), o luź­ nej organizacji i nielicznym członkostwie, nastawione na zdobywanie władzy i zwracające się do klienteli liberalno-k.apitalistycznej. Drugi typ to partie masowe, o rozbudowantj, biurokratycznej organizacji i rzeszach członków, przede wszystkim robotników, dla których zdobycie władzy nie było jedynym powodem przynależności partyjnej, ale których łączyła wspólna dola i wspólne przekonania. Właśnie w niemieckiej partii socjaldemokratycznej początków XX wieku Michels zaobserwował działanie „spiżowego prawa oligarchii". Polega ono,

mówiąc

najkrócej, na tym, że ani partia, ani jej szeregowi członkowie nie dostatecznych środków (pieniędzy, czasu, uwagi, energii) temu, aby decyzje podejmowane były demokratycznie, są więc podejmowane przez wąskie gremia kierownicze. Ponadto masy członkowskie identyfikują się emocjonalnie z liderami. Zatem partyjni liderzy, którymi z kolei powoduje żądza władzy, są w stanie kontrolować partię, nakładając nań cele, które różnią się od celów szeregowych członków. Współczesne partie tego typu Kitschelt (por. 1989, s. 62-74) określa mianem „partie konwencjonalne"' 6• Trzeci, nowy typ to partie lewicowo-libertarianskie. Z zasady nie tworzą one biurokratycznych, scentralizowanych i hierarchicznych organizacji, wyrastając z niesformalizowanych ruchów społecznych. Nie ma w nich stałego podziału pracy, a pozycje przywódcze są drastycznie ograniczone. Partie libertarianskie organizują swoje działania wokół kwestii ochrony środowiska naturalnego i stylów życia różnych od „normalnego" (na przykład feminizmu). Angażują się w lokalne konflikty, które nie znajdują odzwierciedlenia w ogólniejszym, jednolitym programie. Partie te zwracają się do środowisk dobrze wykształconych profesjonalistów sektora· usług (edukacja, służba zdrowia, doradztwo psychologiczne, służby socjalne, planowanie urbanistyczne) i w tych środowiskach znajdują pewne poparcie. Jest to warstwa społecznie zróżnicowana i rozproszona. Większość jej członków cieszy się stosunkowo wysokim standardem życia i bezpieczeństwem zatrudnienia, dlatego nie interesują ich kwestie dystrybucji ekonomicznej. Ich subtelność intelektualna pozwala im natomiast wykrywać coraz to nowe upośledzenia. Dlatego właśnie partie te nie budują, jak partie masowe, wspólnoty doświadczeń i interesu, Ponieważ motywy aktywistów są bezpośrednio związane z celami organizacji, partie te nie są skłonne do modyfikowania celów, by przyciągnąć więcej zwolenników lub ustanowić sojusz czy kompromis z rywalami - partie Iibertarianskie kierują się zatem logiką reprezentacji, a nie logiką wyborczego współzawodnictwa. Warto zwrócić uwagę na następujące zjawiska. 1. Każdy typ partii reprezentuje coś więcej niż tylko typ partyjnej organizacji. Jest to pewna całość: organizacji, oferty programowej, strategii poświęcają

ej:

gil mi

ch z.a-

1

~go

liź.. ~o­

po-

;zy

uni ze. jest

•or-

l'lle 'Zę­

pa-

,go,

l je

ana

Lill!.

'.llej tują

Iericji. luź­

dzy

.acji idzy 5lna

16 Bardziej niż robotniczy charakter określa je, po pierwsze, hierarchiczna organizacja. z określonym podziałem pracy; wyspecjalizowanym sztabem partyjnych funkcjonariuszy i przywód~ cami, którzy z reguły łączą pozycje partyjne z pozycjami w legislaturze (na przykład pełnią jakie§ funkcje \V partii i jednocześnie są posb.uni). a czasem i wrządzie. Po drugie, ich programy są skupione na kwestiach ekonomicznych. a strategie ich działania są umiarkowane. Reprezentacja proporcjonalna, wielomandatowe obwody wyborcze i rząd parlamentarny wzmacniają centralizm i spójność partii . Masowe członkostwo zapewnia sukces wyborczy. Biurokratyczna partia masowa ma stabilne mechanizmy wyłaniania przywódców. Stałe przywództwo i wewnętrzna dyscyplina gwarantują ciągłość strategii i celów. co przyciąga marginalnych sympatyków. dla których głosowanie ma sens tylko wtedy, gdJ wybrana partia realizuje to, co zapowiadała przed wyborami i co przyciągnęło ich głosy. Baza organizacyjna. względna stabilność polityki i poparcie 'NYborcze pozwalają im traktować polityezne współzawodnictwo i współpracę jak powtarzając<\ się grę, "''Ymagaj!\cą. kompromisu i krótkookresowych po§więceń w zamian za długofalowe zyski.

działania, a nawet charakteru elektoratu, na przykład w przypadku Partii masowych wyróżnionego na podstawie kryteriów klasowych lub religijnych, a więc masowych oraz zakorzenionych w praktyce i doświadczeniu życi~ ' · codziennego. · 2. Powstanie różnych typów partii jest zjawiskiem historycznym. I tak na przykład partie masowe powstawały od przełomu wieków w warunkach coraz bardziej powszechnego prawa wyborczego i walki o nie, mobilizowania robot. ników i tworzenia ich społeczno-politycznej tożsamości, która - zwrotnie - wyrażała się w afiliacji z partią i wiernym na nią glosowaniu. Także partie lewicowo-libertariańskie są zjawiskiem historycznym, zaistniałym w stosunkowo zasobnych i wykształconych społeczeństwach Zachodu. 3. Historyczny kontekst przekształcania się starych i powstawania nowych partii w Polsce po roku 1989 jest na tyle różny od kontekstu powstawania partii kadłubowych, masowych i libertariańskich, że można mieć wą1pliwości, czy typy te w ogóle mogą być przydatne do charakteryzowania polskich partii politycznych, a wręcz większości partii w krajach postkomunistycznych. 4. Nawet jednak gdyby powyższe wątpliwości odrzucić, to nie dysponujemy tak bogatym zestawem danych, by scharakteryzować polskie partie równie wszechstronnie i wni.kli wie. Trzeba wszakże podkreślić, iż model partii masowej, jaki przychodzi na myśl, gdy mowa jest o partiacn politycznych, nie jest jedyny, nawet współcześnie. Być może partie powstałe w krajach postkomunistycznych po 1989 roku skazane są-przez warunki ekonomiczno-społeczne (transformacja gospodarki i struktury społecznej oraz, co za tym idzie, dywersyfikacja i nieostrość granic wielkich grup), polityczno-społeczne (ewolucyjne odchodzenie od totalitaryzmu ku demokracji, sceptyczny stosunek do demokratycznej polityki i niechęć do partii politycznych. słabość społeczeństwa obywatelskiego), kulturowo-społeczne (nikłość dyskursu publicznego wobec funkcjonowania potężnych środków masowego przekazu)- na instytucjonalne odstępstwa od tego modelu. A być może stanowią one nowy typ partii politycznych, który czeka na opisanie. Cele naszych badań i niniejszych analiz były daleko skromniejsze. Chodziło o stwierdzenie, czy i jakie istnieją różnice w zorganizowaniu badanych partii oraz posiadanych przez nie zasobach, także ludzkich. Wydawało się, że zapytanie o kondycję organizacyjną kół partyjnych, jest sposobem prostym i dobrym. Delegatom na odbyte w roku 1995 zjazdy ZChN, UW, UP i SdRP zadano kilka pytań dotyczących liczebności i wyposaienia ich kół oraz przepływu informacji wewnątrz partii. Rozkład odpowiedzi na te pytania przedstawiono w tabeli l. Gdyby wierzyć informacjom podanym przez delegatów, to trzeba by stwierdzić, że różnice między partiami nie są wielkie, ale jednak wyraź­ ne i prawie zawsze na korzyść partii postsolidarnościowych, ktćre są najzasobniejsze i lepiej funkcjonują (odsetek kół, do których docierają partyjne wydawnictwa i przywódcy jest wyższy). Można te wyniki racjonalizować. SdRP jest

Tabela 1. Kondycja Wskaźniki

kół

partyjnych wedle opisu delegatów na zjazdy partyjne

kondycji kół partyjnych

SdRP

UP

UW

ZChN

50

36

60

43

Lokal

40

Telefon Fal
33 7 5 43

67 57 12 4 63

59 52 31 19 70

45 33 12 4 63

60

76

74

62 78

65

70

odsetek kół liczących co najmniej trzydziestu członków

odSetek

na

rmz

optacanego pracownika

)Ot-

Wlasny budżet

tnie

Qcisetek Odsetek

me

-····

lWO

do których regularnie docierają wydawnictwa partyjne które w 1994 r. spotkały się z partyjnymi przywódcami

więcej dostała

artii typy

ycz-

tl na

kół, kół,

93

większa od partii postsolidarnościowych, ale może mieć niewielkie koła";

'YCh

emy .vnie

kół mających

I

śnie.

LZane

ktury

!kich emopartii (nik-

wego 1owią

Choanych

z tytułu zwrotu kosztów kampanii wyborczej 1993 roku, ale ponieważ partia jest większa, nie widać tego w zasobności kół. Także partyjne wydawnictwa i wizyty przywódców muszą się rozłożyć na liczebniejszą organizację. Niedawno budowana UW miała świadomość wagi środków komunikacji, stąd najwyższy w tej partii odsetek kół dysponujących faksem. ZChN z kolei jest partią tak małą, że partyjni przywódcy mogą odwiedzić wszystkie koła. Każde takie wyjaśnienie z osobna brzmi wiarygodnie. Trudno jednak dać wiarę obrazowi postsolidarnościowych potentatów i esdeerpowskiej „organizacyjnej bidulki". Nie da się wykluczyć, że delegaci SdRP opisywali kondycję swoich kół skargliwie, a delegaci partii postsolidarnoś­ ciowych - chełpliwie. Za taką interpretacją przemawia także fakt, iż dane zebrane w inny sposób dają odmienny obraz partyjnych organizacji. Jesienią 1995 roku przeprowadzone zostały badania partii politycznych SdRP, UP, UW, ZChN -w czterech celowo dobranych miastach: Cieślinie, Jasinie, Ludzinie i Śrnbinie 18 • Badania polegały między innymi na przeprowadzeniu wywiadu z lokalnym liderem każdej z czterech partii oraz zebraniu informacji na miejscu o kole danej partii. Dane na temat kondycji organizacyjnej i materialnej kół partyjnych w wybranych miastach, zebrane przez badaczy terenowych, zostały przedstawione w tabelach 2-5. z

budżetu państwa

ię, że

W maju 1995 roku SdRP liczyła 60 tys. członków zorganizowanych w 2480 kołach !ro:lowiskowych, co daje średnio 24 osoby w kole; UW miała 500 k61; ZChN -300; UP - 198. Liczba kół wedle własnych szacunków partii z Julcgu 1996 roku. I# Badaniami objęto organizacje partyjne i liderów szczebla lokalnego wybranych partii wmiastach liczących około 40 tys, mieszkańców. Miasta te leżą w zróżnicowanych regionach Polski: na terenie dawnych zaborów rosyjskiego, austriackiego i pruskiego oraz na Ziemiach Odzyskanych. By zachować anonimowość respondentów, miasta występują pod zmienionymi nazwami. Badania te, autorstwa Mirosławy Grabowskiej, Krystyny E, Sielławy~Kolbowskiej i Tadeusza Szawiela1 zostały sfinansowane przez Fundację im. Friedricha Eberta - Przedstawieiełstwo w Polsce, a zrealizowane \\'dnia eh 12-20 października 1995 roku. W sumie przeprowadzono dwadzieśeia sześć wywiadów-po siedem w Cieślinie i Jasinie, po sześć w Śrubinie i Ludzinie -w tym czternaście z. lokalnymi liderami wybranych partii i dwanaście z lokalnymi osobistościami. Ponadto zebrano bogate infonnacje dotyczące tych miast. Szerzej na ten temat por. Korzenie demokracji (2000). 17

os tym

adano pływu

wiono

ba by wyruzasobaw nictP jest

I

Tabela 2. Kondycja organizacyjna i materialna kół partyjnych w Cieśllnie Wskaźniki

kondycji

kół

SdRP

UP

UW

Liczba osób w kole

partyjnych

90

20

27

Czy koło ma Lokal Telefon Faks Opłacanego pracownika

tak tak tak nie

tak tak nie nie

tak tak tak tak

•

225

60

tak tak

tak tak

nie tak

Wielkość własnego budżetu

(w

zł)

Regularne docieranie do kół wydawnictw partyjnych Odbywanie spotkań z przywódcami partyjnymi

lak tak

l

Tabela 3. Kondycja organizacyjna i materialna kół partyjnych w Jasinie Wskaźniki

kondycji kół partyjnych

SdRP

UP

UW

ZChN.

100

6

12

32

nie nie nie nie

tak nie nie nie

150

100

nie tak

tak tak

Liczba osób w kole Czy koło ma Lokal Telefon Faks Opłacanego pracownika Wielkość własnego budżetu

(w

tak tak tak tak nie nie nie nie nie ma nie ma

zł)

Regularne docieranie do kół wydawnictw partyjnych Odbywanie spotkań z przywódcami partyjnymi

Tabela 4. Kondycja organizacyjna i materialna Wskaźniki

kół

tak tak

tak tak

kół

partyjnych w Ludzinie

SdRP

UP

UW

ZChN

Liczba osób w kole

168

14

20

Czy koło ma Lokal Telefon Faks Opłacanego pracownika

w Ludzinie nie ma koła UP

tak nie nie nie

tak nie nie nie

tak nie nie nie

550

35

200

tak tak

tak tak

tak tak

kondycji

partyjnych

Wielkość własnego budżetu

(w

zł)

Regularne docieranie do kół wydawnictw partyjnych Odbywanie spotkań z przywódcami partyjnymi

Tabela 5. Kondycja organizacyjna i materialna kół partyjnych w Śrubinie Wskaźniki

kół

SdRP

UP

UW

ZChN

Liczba osób w kole

90

7

36

Czy koło ma Lokal Telefon Faks Opłacanego pracownika

w Śrubinie nie ma kola ZChN

tak tak nie nie

tak tak nie tak

nie nie nie nie

180

800

140

tak tak

tak nie

nie tak

kondycji

partyjnych

Wielkość własnego budżetu

(w

zł)

Regularne docieranie do kół wydawnictw partyjnych Odbywanie spotkań z przywódcami partyjnymi

Nie udało się znaleźć zróżnicowanych miast średniej wielkości, w których obecne byłyby wszystkie interesujące nas partie: i tak, w Śrubinie nie ma koła zchN, a w Ludzinie - koła UP. Badania te zostały nieco zmodyfikowane i powtórzone w gminach W arszawy (oraz w jednej gminie podwarszawskiej)". Przeprowadzono - w większo­ ści wiosną i latem 1996 r. - wywiady między innymi z liderami SdRP, UP, UW i ZChN. Kondycję kół partyjnych w mieście stołecznym przedstawia tabela 6. Tabela 6. Kondycja organizacyjna i materialna

k .

k :'

wskaźniki

kondycji

kół partyjnych

Liczba osób w kole

~

czy

koło

oo

•k •k

Telefon Faks Opłacanego

pracownika

Wiekość budżetu

(w zł)

wódcami partyjnymi ~hN

ak

iie iie iie ~oo

tak lak

N

lie nie ZChN

SdRP (dane

UP (dane

UW (dane

z7kółna

zBkółna

z10kółna

z7kółna

9 zbadanych)a

9 zbadanych)

11 zbadanych)

9 zbadanych)

ZChN (dane

9-83

12-47

17-180

13-24

(przeciętnie

(przeciętnie

(przeciętnie

(przeciętnie

34)

23)

93)

18)

4 5 3 1 400-7200

3 3

3 4

100-350

700-4000

150-204

(przeciętnie

(przeciętnie

(przeciętnie

(przeciętnie

2130)

250)

1960)

180)

7xtak

6xtak, 2xnie

10 X tak

7 X tak

7xtak

6xtak, 2xnie

10 X tak

7 X tak

o o

o o

1

o o o

Regularne docieranie do kół wydawnictw partyjnych Odbywanie spotkań z przy-

10

partyjnych w gminach Warszawy

ma

Lokal

•k le ie ie

kół

S!ruklura organizacji SdRP w gminach Warszawy nie jest porównywalna z innymi partiami - jest bowiem „głębsza": w Warszawie istnieje dziewięć rad rejonowych (szczebel pośredni między poziomem miasta a kołami), z których każda liczy od kilku (trzy) do parudziesięciu (dwadzieścia dwa) kól; w momencie badania nal!czyliśmy sześćdziesiąt jeden kól. Dlatego też liczebnością warszawska SdRP przewyższa pozostałe partie - UW nieznacznie, a ZChN i UP wielokrotnie. a

Kondycja par1ii charakteryzowana na podstawie wlasnego zwiadu badawczego okazuje się odmienna od wyłaniającej się z deklaracji par1yjnych delegatów. We wszystkich miastach: a) koła SdRP są duże i wielokrotnie liczniejsze niż kola partii postsolidarnościowych albo - jak w Warszawie - jest ich o wiele więcej; b) koła SdRP są nie mniej zasobne niż koła partii postsolidarnościowych, najsłabsza pod względem mateńalnym okazuje się struktura organizacyjna ZChN; c) wydawnictwa partyjne docierają regularnie do kół SdRP, UP i ZChN, a nie docierają regularnie do kół UW; Badania w gminach Warszawy, kierowane przez Tadeusza Szawiela przy współudziale Grabowskiej, zostały sfinansowane z funduszy Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Przeprowadzono pięćdziesiąt jeden wywiadów (także z liderami PSL i organizującego się wtedy ROP, których tu nie wykorzystujemy), przy czym pojedyncze wywiady przeprowadzono późną jesienią 1995 roku (pierwszy 14 listopada 1995 roku), większość wiosną i latem 1996 roku (ostatni 20 grudnia 1996 r.). Por. szerzej tamże. 19

Mirosławy

d) przywódcy partyjni odwiedzają regularnie koła SdRP, UW i ZChN, a nie regularnie kół UP; e) koła SdRP, a w drugiej kolejności również UW, w Warszawie są zasobniejsze niż wszystkie inne. Także w przypadku tej metody zbierania danych różnice między partiami nie są wielkie - wszystkie partie można uznać za organizacyjnie słabe: połowa kół nie ma lokalu, ponad polowa nie ma telefonu, większość nie ma faksu i tylko trzy koła spośród czterdziestu sześciu przebadanych zatrudniają plamego pracownika do prac sekretarsko-technicznych. W takiej sytuacji partyjna „praca n podstaw" musi być słaba. Na tym tle wyróżnia się jednak SdRP jako mająca organizacje lokalne liczniejsze, nieco lepiej wyposażone i zintegrowane z partią (por. Korzenie demokracji 2000). Te pierwsze próby scharakteryzowania organizacji partyjnych na podstawie deklararacji delegatów na zjazdy i własnego zwiadu badawczego przyniosły odmienne rezultaty. Gdyby oprzeć się na deklaracjach delegatów partyjnych, należałoby wysnuć wniosek, że partie postsolidarnościowe, a zwłaszcza UW, są zasobniejsze i funkcjonują lepiej niż SdRP. Z własnego zwiadu badawczego wynika jednak, że to koła SdRP są zasobniejsze i lepiej zintegrowane organizacyjnie z partią. Przy obu metodach pozyskiwania danych różnice między partiami nie są wielkie i wszystkie badane partie trzeba uznać za organizacyjnie słabe. Wydaje się, że własny zwiad badawczy przynosi bardziej wiarygodne dane i jest właściwszą metodą penetrowania organizacji partyjnych. Pośrednim tego potwierdzeniem jest częs!OOć, z jaką badani delegaci wskazywali wśród celów partii „rozbudowę i umacnianie organizacji partii": eel ten wskazało 23% delegatów SdRP, 99% delegatów UP, 98% delegatów UW i 28% delegatów ZChN. Jeśli partyjne struktury i zasoby organizacyjne ocenia się jako niewystarczające, to chce się je rozbudowywać, a jeśli wydają się one wystarczające, to cel ten przestaje być pńorytetowy. Ponieważ w odpowiedzi badanych uwikłane są ich standardy, wskazania te stanowią tylko pośrednie i niedoskonale potwierdzenie wartości naszego własnego zwiadu badawczego. Organizacje partyjne są jednak na tyle ważnym wymiarem funkcjonowania partii politycznych, że ich badanie powinno być kontynuowane. Sama kondycja organizacyjna i materialna partii to jednak nie wszystko. Ważne jest, jak partia funkcjonuje, a także jakich zrzesza ludzi oraz w jaki sposób postrzegają oni partię, jej funkcjonowanie i problemy. W wymiarze pionowym partia może funkcjonować niedemokratycznie. Partyjni przywódcy mogą dą­ żyć do celów (na przykład zdobycie władzy), które różnią się od celów szeregowych członków (na przykład realizacja ideałów). Czy w badanych partiach istnieje - jak chciał Michels (por. 1962) napięcie między ideowymi masami a oportunistycznymi przywódcami? W wymiarze poziomym partia może mieć słabe i rozmyte relacje ze środowiskami społecznymi i szerzej - ze społe­ odwiedzają

czeństwem.

Oczywiście, delegatów na partyjne zjazdy nie pytaliśmy o to w języku Michelsa czy Kitschelta. Zapytaliśmy, najprościej, o to, co najbardziej utrudnia

e

funkcjonowanie partii. Rozkład udzielonych przez nich odpowiedzi przedstawiony w tabeli 7.

został

,_ Tabela 7. Utrudnienia w funkcjonowaniu partii wskazane przez delegatów na zjazdy partyjne (w <:>/Q)

:e te ła

lo si ie ie

ie ły

h, są

go lj-

ue

tje 'st

IO-

:tii \w

,§li to ten ich llie lllk llie

ko.

;ób

ym dą-

re»lI· mń oże

)ie-

yku Inia

utrudnienia )'.byt skromny personel sekretarski i techniczny (a) Bierność

szeregowych członków (b) Nlezgodność politykl przywódców partii z przekonaniami szerego~ wych c2lonków (c) Radykalizm szeregowych członków (d) Niedemokralyczne podejmowanie decyzji wewnątrz partii (e) Radykalizm przywódców partii (f) Brak pieniędzy (g) Ustępliwość przywódców partii (h)

SdRP

UP

UW

ZChN

29 31

24 47

21 41

30 26

8

19 1 10

6

5

23 2 5

1 63 26

5 48 17

3 52 16

8

1 2 3 68 8

Problemem partii okazał się zatem brak środków: pieniędzy oraz personelu sekretarskiego i technicznego. W największym stopniu uskarżali się na to delegaci ZChN i SdRP, w nieco mniejszym UW i UP. Kolejnym problemem była bierność szeregowych członków partii, na którą narzekali przede wszystkim delegaci UP i UW, a w mniejszym stopniu SdRP i ZChN. Nie było natomiast problemu niedemokratycznego podejmowania decyzji w partii (choć dostr7.egało je 10% delegatów UW). Mimo to prawie jedna czwarta delegatów UP i niemal jedna piąta delegatów UW oceniała, że polityka przywódców pru1ii jest niezgodna z przekonaniami szeregowych członków. Ta niezgodność nie polegała na radykalizmie przywódców, ale na ich ustępliwości, którą najczęściej wskazywali delegaci SdRP. Choć zatem badane partie polityczne nie były - w opinii delegatów na partyjne zjazdy - niedemokratyczne, to przywódcy SdRP w znacznym stopniu, a w mniejszym stopniu także przywódcy UP i UW, byli nazbyt ustępliwi. Można to interpretować jako zarzut zbytniego pragmatyzmu - ulegania przez przywódców wymogom rynku wyborczego lub rządzącej koalicji. . W celu ogólrliejszego scharakteryzowania funkcjonowania badanych partii utworzony został indeks trudności partii, który punktuje każde wskazane utrudnienie i może przybierać wartości od O do 9 (poza ośmioma wymienionymi w kafeteńi respondent mógł wpisać jeszcze jakiś inny problem) oraz bardziej specyficzny indeks pioiiowego napięcia w partii, który zlicza odpowiedzi b, c, d, e, h z tabeli 7, zgodne z Michelsowskim prawem oligarchii, i może przybierać wartości od O do 5. Rozkłady tych indeksów przedstawiono w tabeli 8. Zwraca uwagę, że nieliczni delegaci nie widzieli żadnych trudności, a kilka procent (od 2% w ZChN do 10% w UW) wskazało trzy lub cztery problemy. Zdecydowana większość delegatów dostrzegała dwa, a znaczny odsetek tylko jeden problem funkcjonowania swojej partii. Podobieństwo SdRP, UP i UW jest pod tym wzgll:dem uderzające; delegaci ZChN wskazywali nieco mniej trudności. Najmniej pionowych napięć w swych partiach wskazywali delegaci ZChN, a stosunkowo najwięcej - delegaci UW i UP.

Tabela 8. Indeks Wartość indeksu SdRP trudności

partii

o 1 2

3 4 5

1

26 68 5 1

o

trudności

partll oraz Indeks pionowego

7

indeksu pionowego napięcia \V partii

1

1

o

24

38 59

1

2

2

3 4

2

o

65 9 1

o

w partii {w %) I

.I ZChN

UP UW

2 25 65

napięcia

Wartość

o o

SdRP UP UW

40 48

27 54 19

11 1

o o o

o o

5

1

ZChN

30 55

16

o o o

59 39 2

s i

o o

'

s

s Jak partyjni delegaci postrzegają sytuację kadrową swojej partii? Zapytani o to, jakich ludzi, o jakich doświadczeniach i umiejętnościach partia potrzebuje, a jakich już ma, mogli wskazać następujące typy działaczy: „intelektualistów, którzy umieliby atrakcyjnie sformułować perspektywiczny program partii", „działaczy, którzy dostrzegaliby rzeczywiste problemy społeczne i mieli doświadczenie w ich rozwiązywaniu" oraz „działaczy lokalnych, którzy mieliby codzienny kontakt ze swoim środowiskiem i konkretne sukcesy w pracy". Opisane w pytaniu typy działaczy do pewnego stopnia odpowiadają wyróżnionym przez Kitschelta (por. 1989) typom: ideologów, którzy pochodzą spośród intelektualistów, są partyjnymi intelektualistami i których nie interesują konkretne problemy ani poziom lokalny; lobbystów, którzy-wywodząc się ze związków zawodowych, ruchów społecznych lub grup interesu - mają doświadczenie w społecznym działaniu i cenią sobie konkretne rezultaty tego działania, oraz pragmatyków, którzy, doceniając stopniowe reformy i konkretne osiągnięcia, angażują się tam, gdzie osiągnięcia praktyczne liczą się najbardziej. Dane przedstawione w tabeli 9 wskazują, iż wszystkie partie cierpią na nadmia& „intelektualistów" - w największym stopniu UW, w najmniejszym SdRP. Wszystkie cierpią też na brak „działaczy" - w największym stopniu UW, w najmniejszy°m SdRP. Warto zauważyć, że UW, UP i nawet SdRP najbardziej potrzebują działaczy lokalnych, ZChN natomiast niemal w równym stoprriu potrzebuje działaczy obu typów: doświadczonych i lokalnych. Świadczy to o słabym, a w każdym razie słabszym, niż życzyliby sobie delegaci, zakorzenieniu ich partii w środowiskach lokalnych. Relatywnie mniejszy niedobór działaczy lokalnych w ZChN może świadczyć albo o silniejszym szczeblu lokalnym tej partii (zakorzenienie w parafiach), albo o niedostrzeganiu przez delegatów lokalnego szczebla działalności partyjnej. Można stwierdzić, że najbardziej zharmonizowana z potrzebami funkcjonowania partii jest sytuacja kadrowa w SdRP, a najmniej - w UP i zwłaszcza

1

J ś ~

~

F

T

"

~

r

c !

c V

z z ! V

z t a c

Tabela 9. Zasoby i braki kadrowe partii w opinii delegatów na zjazdy partyjne (w%) ···--···

Typ

działaczy

SdRP

UP

ZChN

UW

potrzebuje ma potrzebuje ma potrzebuje

ma

polrzebuje ma

Doświadczeni

51

48

56

33

47

19

59

Intelektualiści

25

46

13

67

86

Lokalni

51

32

55

12

12 65

15 45

~~

13

37 54 27

c s

w UW. w której jest nadmiar intelektualistów, a brakuje działaczy, zwłaszcza lokalnych. Ta ogólna sytuacja kadrowa partii nie przekłada się jednak bezpośrednio na wpływy kół delegatów w ich środowiskach (por. tabela IO). Jako „duże" wpływy swojego koła ·oceniło ponad 40% delegatów ZChN i ponad jedna trzecia delegatów UW; najskromniej wpływy swojego koła ocenili delegaci UP. Tak wysoka ocena wpływów kół ZChN w środowiskach delegatów tej partii może stanowić pośrednie potwierdzenie stosunkowo silnego zakorzenienia ZChN na szczeblu lokalnym w parafiach.

ni

e,

li,

„

Tabela 10. Ocena wp/ywll

kół

partyjnych w środowisku partyjne (w %)

Jak ocenia Pan(I) wptywy swcjego kola w Pana(~ środowisku społecznym?

Mamy duże wptywy Mamy niewielki wptyw praktycznie nie mamy żadnego Trudno określić

wpłyWu

społecznym

przez delegatów na zjazdy

SdRP

UP

UW ZChN

29 57 4 10

13' 64 11 12

34

43

53 6 8

47 4 6

'l1l

ód etiw

tle :az

ia, na ym

w.

iej

mu

to niu ~zy

tej :ów

ckc.cza

ma 37 54

27

Na koniec trzeba podkreślić, że organizacyjne i ludzkie zasoby poszczególnych partii zostały zrekonstruowane na podstawie opinii delegatów partyjnych, które mogą być zawodne. Nie tylko i nie przede wszystkim dlatego, że nasi respondenci nie mówią prawdy, ale z tej przyczyny, że nie potrafią adekwatnie ocenić kondycji organizacyjnej i kadrowej swojej partii. W tym konkretnym przypadku współczymńk humanistyczny może mieć więcej wad niż zalet - zarówno dla badacza, jak i dla polityka, który, będąc na przykład przekonany o znakonńtej kondycji organizacyjnej swojej partii, rozpoczyna kampanię wyborczą i nie znajduje na nią środków ani ludzi! Dlatego, podsumowując, z największą ostrożnością stwierdzamy, że: • Wszystkie badane partie polityczne są organizacyjnie słabe: wnioskując z deklaracji partyjnych delegatów nieco bardziej zasobne i lepiej funkcjonujące są partie postsolidarnościowe, a zwłaszcza UW, wnioskując zaś na podstawie własnego zwiadu badawczego - SdRP. • Partie borykają się przede wszystkim z trudnościami finansowynń, nie zaś z problemem wewnątrzpartyjnej demokracji: w opinii delegatów ich partie nie były niedemokratyczne, a napięcia w wymiarze pionowym, między przywódcami a szeregowymi członkami, częściej dostrzegały elity UP i UW niż SdRP, choć ta ostatnia częściej dostrzegała nadntlerną ustępliwość przywódców partii . • Bardziej zharmonizowana z potrzebami funkcjonowania partii wydaje się sytuacja kadrowa w SdRP, a mniej- w UP i zwłaszcza w UW, w której jest nadmiar intelektualistów, a brakuje dzialaczy, zwłaszcza lokalnych; zwraca też uwagę niezłe, wedle oceny delegatów, zakorzenienie ZChN na szczeblu lokalnym. • SdRP wyróżnia się jako partia stosunkowo zasobna pod względem organizacyjnym i kadrowym, o nikłych napięciach pionowych, choć z dostrzeganym pragmatyzmem jej przywódców.

Programy partii a przekonania partyjnych elit Oddziaływanie partii na otoczenie i zajmowana przez nią pozycja zależą od jej oferty programowej, strategii działania i faktycznie prowadzonej polityki. Za ich pośrednictwem partia zwraca się do jakichś grup czy kategorii społecznych lub do całego społeczeństwa, pozyskuje wyborców (lub nie), a następnie realizuje ich preferencje (lub nie). Na podstawie różnych elementów tej całości charak. teryzowane są programy, czy raczej stanowiska, pozycje partii w przestrzeni, w której konkurują one ze sobą. Arend Lijphart (por. 1984, s. 128-129), zanalizowawszy politykę rządów w Europie Zachodniej w okresie kilkudziesięciu powojennych lat, stwierdził, że rządy i partie można określać mianem „lewicowe" lub „prawicowe". Te pierwsze preferują a) rządową (wobec prywatnej) własność środków produkcji; b) silną (wobec słabej) rolę rządu w planowaniu ekonomicznym; c) redystrybucję dochodów (wobec sprzeciwiania się. jej) od bogatych do biednych id) rozwijanie rządowych programów socjalnych (wobec sprzeciwianiu się im). Polityka realizowana na podstawie tych preferencji prowadzi systematycznie do wyższych stóp wzrostu sektorów państwowych w gospodarkach, większych centralnych budżetów, spłaszczenia dochodów, większych wysiłków na rzecz zmniejszenia bezrobocia oraz większych budżetowych wydatków na oświatę, ochronę zdrowia i świadczenia socjalne. Mamy tu zatem pewną jedność ideowych preferentji i faktycznie realizowanej polityki. Hans-Dieter Klingemann (por. 1995, s. 181-202) .przeprowadził kompleksową analizę pozycji głównych zachodnioeuropejskich partii politycznych i ich wyborców oraz powiązań między partiami a ich wyborcami. Badaniem objął dwanaście krajów, od trzech do ośmiu wyborów przeprowadzonych w każdym z tych krajów w latach 1971-1989 i w sumie czterdzieści osiem partii. Na podstawie pr~de wszystkim członkostwa w partyjnych międzynarodówkach Klingemann wydzielił „rodziny" partii: komuiństycmych, socjaldemokratycznych, chrześcijańsko-demokratycznych, liberalnych i konserwatywnych. Daltj jednak pozycje partii określał na podstawie programów wyborczych, a wyborców - na podstawie sondaży. Każde zdanie z tych programów kodował między­ narodowy zespół badaczy. W omawianym tu artykule Klingemaun uwzględnił tylko kwestie polityki wewnętrmej, a wśród nich kwestie polityczne (prawa człowieka, demokracja, decentralizacja versus centralizacja), ekonomiczne (gos· podarkakapitalistyczna versus gospodarka socjalistyczna) i społecme (rozwijanie versus ograniczanie państwa opiekuńczego (welfare state), ochrona środowiska, społeczny konserwatyzm, wielokulturowość). Okazało się, że najbardziej lewicowe programy miały partie komunistyczne, a następnie socjaldemokratyczne, najbardziej prawicowe zaś-partie konserwatywne, a następnie liberalne. Okazało się także, iż w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych partyjne programy wyborcze były stosunkowo stabilne, choć w latach osiemdziesiątych zaznaczyro się pewne przesunięcie w prawo. Po wyborach 1991 roku Konstanty A. Wojtaszczyk (por. 1992, s. 27-39)

:ą()d

i. Za il lub e ich l!akZeni~

idów ił, że

wsze silną ;ucję

jan.ie ityka •zych Loych zenia :owia -encji

kommych objął żdym

i. Na okach ttyczDalej

)l'CÓW ędzy­

lędnił

prawa . (gos·ijanie lłiska, ~wico~

rczne.

cazalo

gramy

;czyro

07-39)

scharakteryzował programy partii i ugrupowań politycznych jako pozbawione konkretnego adresata, rozmyte oraz populistyczne i koniunkturalne. Zarysowywał się - wciąż nieostry -podział na lewicę. centrum i prawicę. Krystalizację pozycji komplikowała rozbieżność trzech osi podziałów: politycznej (demokratyzm versus silne państwo), ekonomicznej (liberalizm versus gospodarka społeczna) j kulturowej (naród i polonocentryzm versus społeczeństwo obywatelskie i Zachód); za czwartą oś można uznać stosunek do publicznej roli Kościoła. Po wyborach 1993 roku Ryszard Herburt i Wiesława Jedynaka (por. 1994, s. 131-171) wyróżnili wiele wymiarów różnic i konfliktów między partiami. Ostatecznie uznali, że przestrzeń partyjntj rywalizacji jest dwuwymiarowa: obok ekonomicznego wymiaru „lewica-prawica" istnieje wymiar wartości o biegunie liberalnym i konserwatywnym. I tak na przykład w „ćwiartce" lewicowo-liberalnej znalazły się SLD i UP, w „ćwiartce" prawicowo-liberalnej - KLD i UPR, w „ćwiartce" prawicowo-konserwatywnej -ZChN i RdR, a w „ćwiartce" lewicowo-konserwatywnej - część PSL. Jednak przywołani autorzy wolą charakteryzować partie poprzez usytuowanie na osi „lewica-prawica". Na polskim gruncie autorem „czteropolówki", a więc układu opisującego dwa wymiary partyjnej rywalizacji, jest Tomasz Żukowski (por. 1992: 1996). Po raz pierwszy bodaj taką charakterystykę przestrzeni politycznej zaproponował dla wyborów 1991 roku, kiedy to jednym wymiarem różnicującym był stosunek do gospodarki rynkowej, a drugim - stosunek do wpływów Kościoła. Dawało to w efekcie cztery typy partii: prorynkowe i antykościelne (na przykład UPR), prorynkowe i prokościelne (na przykład PC, PChD), antyrynkowe i prokościelne (na przyklad ZChN, a w pewnym stopniu także NSZZ Solidarność) oraz antyrynkowe i antykościelne (na przykład SLD). Tald stan politycznej przestrzeni dotrwał, z niewielkimi zmianami, do połowy 1992 roku. A prowadzone dalej analizy pokazały, że układ różnic - gospodarka wolnorynkowa versus gospodarka prosocjalna z interwencją państwa oraz opcja laicka versus opcja katolicka - jest trwały. Ilustrujące ten układ rysunki były wielokrotnie prezentowane w prasie i w telewizji, zyskując sobie znaczną popularność Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że typologia Żukowskiego opiera się na danych sondażowych - preferencjach parryjnych elektoratów - nie zaś na analizie programów czy polityki partii. Celem tego, z pewnością niekompletnego, przeglądu nie jest krytyka autorów, którzy na rozmaite sposoby próbują charakteryzować oblicza progrnmowe partii. Trzeba natomiast zwrócić uwagę, że taldej charakterystyki dokonuje się albo na podstawie bardzo kompleksowych danych - tradycyjna tożsamość partii (zawarta między innymi w nazwie czy przynależności do odpowiedniej międzynarodówki) i faktycznie prowadzona przez nią polityka (Lijphart) - albo danych wycinkowych, na przykład sondażowych (Żukowski). Badanie Klingemanna, w którym niezależnie analizowano treści programów partyjnych i preferencje społeczeństwa, należy do wyjątków. Tymczasem trzeba byłoby pójść jeszcze dalej, gdyż program, zwłaszcza wyborczy, nie jest tożsamy z prowadzoną potem polityką. Może też być w różnym stopniu zinternalizowany

przez partyjne elity i szeregowych członków oraz traktowany w sposób zasadniczy lub pragmatyczny. Istotny jest też udział partii w dyskursie publicznYlll, który nie jest całkowicie podporządkowany maksymalizacji wyborczego popar. cia. Partie są elementami złożonej sieci komunikacji z organizacjami nie związanymi z wyborczą rywalizacją, z grupami i środowiskami społecmyllli. Badanie dyskursu politycznego wydaje się tym istotniejsze, im większą wagę przywiązuje się do kreacyjnej roli partii w definiowaniu sytuacji społecznej i alternatyw politycznych (tego wymiaru funkcjonowania partii tu jednak nie uwzględniamy). Wszystko to oddziałuje na społeczeństwo, w tym na zwolenników danej partii, którzy z kolei - poprzez zachowania wyborcze - zwrotnie oddziałują na partię. Niektóre elementy tego łańcucha oddziaływań staramy się ukazać w niniejszej analizie. Program partii można analizować ze względu na jego a) pochodzenie (z wewnątrz partii, z formalnych grup interesów lub z nieformalnych grup tożsamościowych związanych z partią); b) zawartość treściową oraz c) zaadresowanie istotne jest, czy partia apeluje do całego społeczeństwa, czy też do jakiejś jego części, a jeśli do części, to na podstawie jakich kryteriów jest ona wyróżniona. W analizach prowadzonych w tym rozdziale skupiamy się na treściach programów partyjnych. Możliwe są dwie strategie analizy zawartości treściowej programu: pierwsza, ekstensywna, nakierowana na wychwycenie, które kwestie znaj dują się w programie partii, a które nie; oraz druga, polegająca na wytypowaniu kwestii, które badacze uznaliby za najważniejsze i na prześledzeniu ich obecności oraz konkretnych rozwiązań proponowanych w programach. Przyjęliśmy strategię mieszaną, z jednej strony starając się oddać programom partyjnym sprawiedliwość, z drugiej - wychwytując kwestie nas interesujące. W następnych podrozdziałach przedstawimy treści dokumentów programowych wybranych partii politycznych i wszędzie tron, gdzie dokonanie porównania było możliwe, przekonania partyjnych elit -delegatów na zjazdy partyjne, poczynając od SdRP, a kończąc na zchN2°.

I i I I

I

J

Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej A.D. 1991

1

W ostatnim punkcie swojego programu, zatytułowanego Polska postępu, prawa i demokracji, SdRP głosi, że Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej zabowiązuje się konsekwentnie realizować niniejszy program, jeśli w wyniku wybor6w zdobędzie wpływ na politykę rządu (punkt 36). Deklaruje zatem zasadnicze, a nie pragmatycme traktowanie programu. Jednak delegaci na partyjny zjazd okazują się bardziej pragmatyczni. W odpowiedzi na pytanie, czy partia bezwzględnie powinna realizować to, co zapowiada w programie, czy też niekiedy może odstąpić od pewnych obietnic, :w Analiza treści dokumentów programowych wybranych panii politycznych prowadzona przy współpracy pana Sławomira Mandesa.

została

pru-

1

, l

J

c r

1. \ rie ci. ~ę

ej

ie

l-

ie ię

(z

lp j.

lo

la

ta

a,

o-

re łZ

ię

d-

;h

;h ·e, P,

42% orzekło, że partia powinna realizować to, co 7,apowiadala, a 58% - 7,e niekoniecznie (1 % nie miał wyrobionego zdania w tej kwestii)21 • Pragmatycy mieli zatem przewagę. Takie, raczej swobodne, traktowanie programu umożliwia zabieganie o jak najszersze poparcie wyborcze, za czym opowiedziało się ponad dwie trzecie delegatów (69% ), gdy nieco ponad jedna czwarta (28%) wolała dbać o środowiska popierające SdRP (a 3% nie potrafiło wybrać między maksymalizacją poparcia a dbaniem o „swoich"). Zdecydowana większość (74%) uważała także SdRP za reprezentanta całego społeczeństwa, a konkretne grupy chciało reprezentować tylko 26% delegatów (w tym 2% lewicę). Zatem esdeerpowska elita postrzega swoją partię jako catch-all party lub - w innej temrinologii - Volkspartei, która powinna realizować strategię wyborczej rywalizacji (czyli zabiegać o jak najszersze poparcie wyborcze). Potwierdzeniem pragmatyzmu delegatów jest sposób, w jaki odpowiadali na pytanie o motywy wstąpierua do SdRP: chciałem(am) wpływać na to, co się dzieje w kraju - 36%; chciałem(am) realizować cele partii - 32%; chciałem(am) spotykać się i dyskutować z ludźmi podobrue myślącymi -21%; chciałem( am) działać na rzecz swojego środowiska - 11 %. Jedynie drugi motyw można uznać za czysto ideologiczny (w sensie przyjętym przez Kitschelta). Trzeci ma charakter społeczno-towarzyski, pierwszy i czwarty zawierają znaczny ładunek pragmatyzmu. Wreszcie, delegaci przyznają, że w SdRP spotkali działaczy o niskich motywach (w pytaruu jako przykład podano wykorzystywanie pozycji i dąże­ nie do korzyści mateńalnych): „niewielu" - 71 %, a nawet „sporo" - 7%; tylko 12% utrzymuje, że nikogo takiego nie spotkało (a 9% trlldno na to pytanie odpowiedzieć). Można zatem uznać, że esdecrpowska elita jest w znacznej mierze pragmatyczna. Swój program społeczno-gospodarczy SdRP przedstawia jako trzecią drogę:

;e,

R6ina od dwu rozwiązań doktrynalnych: centralnie planowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej i ortodoksyjne pojrMwanej wolnorynkowej gospodarki kapitalistycznej, sprzecznych z naszym pragmatycznym podejściem do budowy nowoczesnej gospodarki rynkowej, a także kolidujących z polskimi tradycjami rozwojowymi, istniejąs:ymi dziś warunkami gospodarczymi oraz aspiracjami większości polskiego społeczeństwa (punkt 6).

ri.

Punktem wyjścia programu SdRP jest podkreślany wielokrotnie kryzys społeczny, który ma zagrażać pokojowi społecznemu: Ta. nie

~o

precedensu w historii powojennej Europy katastrofa polskiej gospodarki [„.]

·u, ·ej

y-

głęboki mająca

le, re~

21

W Konwencji SdRP oprócz delegatów uczestniczyli również zaproszeni goście, którzy także

otrzymali kwestionariusze ankiety. Wyniki liczbowe dla SdRP - tu i dalej niem gości (trzydzieści pięć osób).

podawane są z wyłącze­

(punkt 8, por. też punkty 1, 7 i inne). Przeciwstawić się tym zjawiskom mają proponowane przez SdRP konieczne Polsce refonny (punkt 1). Te „konieczne reformy" powinny mieć jednak charakter ewolucyjny: [.„] budowa społecznej gospodarki rynkowej nie musi być okupiona tak dotkliwym;. wyrzeczeniami społecmymi (punkt 1). Opowiadając się za społeczną gospodarką rynkową SdRP widzi potrzebę swpniowego zbliżania zasad jej funkcjonowania do zdrowych wzorców WYStępujących w praktyce krajów wysoko uprzemysł.owio. nych. Za 10-15 lat powinna to być gospodarka ze znaczną dozą mechanizm4w wolnorynkowych. W najbliższych latach musi to być jednakte rynek z interwencjonizmem państwowym. [... ] Pr6by szybkiej i radykalnej zmiany postkomunistycz. neJ'' infrastru/ctury gospodarki są naszym zdaniem niemoiliwe, grożąc olbrzymimi stratami gospodarczymi i niepokojami społecznymi. Wypowiadamy się w związku z tym za stopniowymi przeobrażeniami (punkt 13). Wyniki badań delegatów na Konwencję SdRP potwierdzają ich akceptację programu reform stopniowych i nieradykalnie rynkowych. Na pytanie o tempo przeprowadzania reform udzielono następujących odpowiedzi: należy przeprowadzać reformy stopniowo, by zmniejszać koszty społeczne

-87%; należy praeprowadzać

reformy szybko, choć wiąże się to ze znacznymi - 10%; najważniejsze reformy już zostały przeprowadzone - 3%; trudno powiedzieć - 1%. Także w odpowiedzi na pytanie o cele partii ponad połowa (53%) wskazała przeprowadzenie reform bez zaniedbywania spraw konkretnych grup wyboreów. Na drugim miejscu znalazło się przeprowadzenie głębokich i dalekosiężnych reform w kraju .:.cel ten wybrało 38% delegatów. Rozbudowa i umacnianie organizacji partii wskazało 23%, a załatwianie spraw dla konkretnych grup wyborców -4%. Zatem stosunek do reform delegatów na Konwencję SdRP jest zgodny z programem partii. Esdeerpowska elita rozumie bowiem potrzebę reform, ale opowiada się za reformami stopniowymi, uwzględniającymi możliwości i potrzeby społeczeństwa, słowem - za reformami „z ludzką twarzą". W programie SdRP podkreśla się, że źródłem takiej wizji jest poczucie sprawiedliwości społecznej, której podstawą są interesy ludzi żyjących z własnej pracy: SdRP wspiera budowę społecznej gospodarki rynkowej, kierując się nadrzędną zasadą: nic bez woli ludzi pracy (punkt 4 ). Cały program społeczno­ -gospodarczy wyznaczają wartości lewicowe: Społeczna gospodarka rynkowa opierać się powinna na następujących podstawach: • równoprawnym traktowaniu r6inych fom1 własności przy jednoczesnym stopniowym ograniczaniu udziału sektora publicznego w gospodarce, poczynając od przedsiębiorstw najsłabszych ekonomicznie; kosztami

22

społecznymi

Cytat z pierwotnej wersji programu. przed zmianami wprowadzonymi po dyskusji, kiedy to „postkomunistycznej" zmieniono na „obecnej"; por. Informacje o przebiegu dyskusji nad projekiem ,tJ>rogramu Sf10łeczno-gospcdarczego SdRP» (cz. Il, punkt 2i). określenie

tją

zorientowanego na rozwój społeczno-gospodarczy najbardziej efektywne sposoby osiągania tego rozwoju; • aktywnej polityce społecznej [... ]"(punkt 5). Za taką wizją idą konkretne postulaty, między innymi aktywniejszej polityki państwa wobec bezrobotnych oraz ochrony cen towarów i usług pierwszej potrzeby (punkt 12). Własność nieprywatna powi!Ula mieć takie same prawa jak własność prywatna. a prawa pracownicze powinny być szczególnie chronione w przedsiębiorstwach prywatnych: w przedsiębiorstwach prywatnych i komercyjnych widzimy potrzebę zagwarantawania dla przedstawicieli pracowników jednej trzeciej miejsc w Radzie Nadzorczej (punkt 15). W programie przedkłada się sprawiedliwość społeczną nad efektywność gospodarczą: Stoimy na stanowisku, ie żaden program gospodarczy nie może przedkładać celów czysto ekonomicznych nad społecviymi (punkt 16). Niestety, w ankiecie nie znalazły się pytania dotyczące wartości lewicowych. O stosunku do nich można jednak wnioskować pośrednio. Delegaci mieli wymienić podziały istniejące we współczesnym społeczeństwie polskim (por. tabela 17, s. 351). Kiedy prosiliśmy o wskazanie podziału najważniejszego, na pierwszym miejscu znalazł się podział na biednych i bogatych (37% ), który jednak nie oznacza konfliktu między przedsiębiorcami a pracownikami najemnymi. Interpretacja marksistowska okazuje się słabsza niż potoczna wrażliwość społeczna. Niemal równie ważny okazał się podział na zwole!Ulików i przeciwników Kościoła (23% delegatów wskazało go jako najważnitjszy), na trzecim miejscu zaś znalazł się podział na lewicę i prawicę (najważniejszy dla 18%). Jednak w odpowiedzi na pytanie, czy ważniejsze jest stworzenie warunków do działalności gospodarczej, czy sprawiedliwy podział tego, co wytworzyła gospodarka. niemal trzy czwarte delegatów (72%) wybrało stworzenie warunków do działalności gospodarczej, a tylko jedna piąta (21 % ) sprawiedliwy podział tego, co gospodarka wytworzyła (7% wybrało odpowiedź „trudno •

i

„.] 'mi •ką

do

io-

ów

cz-

'mi

:ku cję

tpO

me

:ała

)w.

re-

za·%.

lny

ale ze-

tCie :nej się

no>wa

tyto nad

aktywności państwa

wspierającej

powiedzieć").

Zatem w 1995 roku esdeerpowska elita akcentowała potrzebę reform silniej nawet niż czynił to program partyjny z 1991 roku. Dostrzegała zarazem społeczne podziały, na które lewica jest tradycyjnie wrażliwa: na biednych i bogatych, na zwole!Ulików i przeciwników Kościoła, na lewicę i prawicę. W programie SdRP wiele uwagi poświęcono kwestii prywatyzacji i różnym formom własności: Opowiadamy się za równouprawnieniem wszystkich form własności: prywatnej, spółdzielczej, komunalnej, mieszanej. Nie ma podstaw do twierdzenia, ie jedynie slusviym rozwiązaniem jest prywatyzacja gospodarki, gdyż tylko własność prywatna może być efektywna. Dogmat o wy:t.szaści jednej fomiy własności nad innymi w pełni wykazał swą fałszywość w okresie realnego socjalizmu. [... ] Opowiadamy się za wyraźnym potwierdzeniem nienaruszalności postanowień wynikających z reformy rolnej i ustawy nacjonalizacyjnej (punkt 15). SdRP zapowiada, że będzie popierać następujące formy przeksztalceń własnoś­ ciowych: akcjonańat pracowniczy, zakup lub dzierżawę przez samorząd pracow-

niczy, prowadzenie przedsiębiorstwa przez prncowników na własny rachunek komercjalizację przedsiębiorstwa, przekształcenie w spółki akcyjne i sprzedat akcji. Wybór odpowiedniej formy wlasności przedsiębiorstwa powinien być przy tym dokonany przez pracowników w referendum (punkt 15). Rozbudowana w programie SdRP z 1991 roku kwestia przekształceń włas­ nościowych albo nie leżała w centrum uwagi delegatów na zjazd w 1995 roku, albo nie istniał co do niej konsens. Na pytanie bowiem, czy prywatyzację trzeba przeprowadzać pilnie i energicznie, niemal polowa (47%) uznała, że tak, a nieco ponad polowa (53%) - że nie. Niewykluczone, że ci ostatni uważają, iż pry. watyzacja była przez koalicyjny rząd prowadzona właściwie. Program polityki społecznej SdRP [...] w centrum swojego zainteresowanźa stawia człowieka, jego sytuację zyciową, jego aspiracje, potrzeby i troski. [„.] Sprzeciwiamy się sprowadzaniu polityki społecznej jedynie do pomocy charytatywnej dla bezrobotnych i tych, którzy przymierają z głodu. Wypowiadamy się za taką polityką społeczną, która kierując się kryteriami sprawiedliwości spolecmej gwarantuje równość w dostępie do oświ.aty, kultury, lecznictwa, wypoczynku i zabezpieczenia socjalnego (punkt 16). Program SdRP okre.~a szeroki zakres praw socjalnych przysługujących jednostce. Przedstawia także propozycje reform, które mają stworzyć warunki do odpowiedniego zapewnienia przestrzegania tych praw: Na czoło zadań polityki społecznej wysuwamy powszechna~ pracy, jako podstawę egzystencji człowieka i realizacji jego aspiracji tyciowych. Wypowi.adamy się za aktywną polityką zatrudnienia nie dopuszczającą do masowego bezrobocia (punkt 17). Szybkiego zreformowania wymaga system emerytalno-rentowy (punkt 19). Opowiadamy się za bezyłatnym systemem powszechnej oświaty i nauki (punkt 20). W dziedzinie ochrony zdrowia powinna być utrzymana zasada powszechnej dostępności d;J publicznych, a takie spółdzielczych i prywatnych placówek służby zdrowia, z systemem odpłatności za leki i świadczenia pokrywanej zainteresowanym przez ubezpieczenie społeczne (punkt 21). Kolonie i obozy powinny być subwencjonowane z funduszów budżetowych (punkt 22). Podstawę rozwoju budownictwa mieszkaniowego stanowić powinien kredyt hipoteczny (punkt 23). Jest to prawdziwy koncert życzeń i, oczywiście, w ankiecie nie znalazły się pytania dotyczące wszystkich tych kwestii. Jednak o stosunku do nich można wnioskować pośrednio. Delegaci mieli wskazać problemy kraju, które powinny być rozwiązane w pierwszej kolejności. Oto jakie problemy do rozwiązania wybrali: reforma systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych 90%; uchwalenie konstytucji - 86%; reforma systemu edukacji - 46%; ochrqna środowiska naturalnego - 28 %; wejście Polski· do Unii Europejskiej·- 24%; obrona wartości narodowych - 9%, faktyczne równouprawnienie kobiet - 6%; ochrona praw mniejszości narodowych i wyznaniowych 3%.

k, aż

zy

as-

ru, ~ba ~

ty-

nia

[...] 1ty-

i za mej

nku

:ych i do ityki

'ieka 'tyką

:iego 'Y się zinie :i do JWia, przez

vencictwa ły się 1ożna

llinny tzania

Wydaje się, że program polityki socjalnej SdRP zyskał pełną akceptację delegatów, którzy wśród najpilniejszych problemów kraju wskazali oprócz uchwalenia konstytucji - problemy systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych oraz edukacji. Zatem to problemy socjalne i ich rozwiązanie pozostają w centrum uwagi esdeerpowskiej elity. Program SdRP miał być alternatywą wobec polityki reform rządów postsolidarnościowych (punkty 33-35): chciano w nim, z jednej strony, uwzględniać stan gospodarki i kondycję społeczeństwa. a z drugiej - wymogi gospodarki rynkowej. Stąd nacisk na umiar i ewolucyjny charakter zmian oraz na redystrybucyjną politykę socjalną. Przekonania elity SdRP są zgodne z treściami programu partii: w zupełności, gdy chodzi o reformy „z ludzką twarzą" i politykę socjalną'', w pewnej mierze, gdy chodzi o kwestie bardziej techniczne, jak na przykład formy własności i prywatyzacja"'. Pewnej niezgodności, wynikłej z upływu czasu, · można dopatrzyć się w kwestiach międzynarodowych, które w programie z 1991 roku potraktowane są skrótowo i dość enigmatycznie. Postuluje się tam przystąpienie Polski do Rady Europy, otwarcie proces6w wiq;i.ących noszą gospodarkę ze Wsp61notą Europejską oraz dostosowywanie norm technicznych i ustawodawstwa do standardów europejskich - w jakiejś perspektywie nie wyklucza się integracji z EWG. Jednocześnie mówi się o potrzebie współpracy z krajami byłej RWPG. Nie ma słowa o NATO. Tymczasem część delegatów na zjazd w 1995 roku uznała za konieczne szybkie przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz do NATO, choć ciągle jeszcze była to wyraźna mniejszość esdeerpowskiej elity. Nie ma też odpowiedniości w kwestiach światopoglądowych. Program z 1991 roku całkowicie je pomija. Tymczasem w 1995 roku kwestie te były istotne dla delegatów. Przypomnijmy, że podział na zwolerutików i przeciwników Kościoła okazał się niemal równie ważny jak podział na biednych i bogatych. Ponadto 92% delegatów uznało, że ratyfikacja konkordatu nie jest pilna. Jeśli dodamy do tego, że dwie trzecie (66%) delegatów określiło się jako niewierzący i niemal tyle samo (63%) jako niepraktykujący w ogóle (a dalsze 21 % zachowuje tylko najważniejsze praktyki: chrzest, ślub kościelny), to esdeerpowską elitę możemy uznać za laicką2 '. Tożsamość partii jest zawsze bogatsza niż zawartość jej dokumentów programowych. 13 Są one także trwałe. Podobne postawy - sprzeeiw wobec pcywatyzaeji i opowiadanie się za spełnianiem przez państwo funkcji socjalnych - wyra.żali delegaci na II Kongres SdRP w marcu 1993

roku (por. Grabowska, Szawiel 1993, s. 157). 74 Ta nieidealna zgodność w kwesriach technicznych może być także zawiniona przez rozmiary naszej ankiety - musiała ona być na tyle krótka, źe nie mogły znaleźć się w niej pytania o kwestie bardziej zawiłe. " Takżeitepostawysątrwale. Delegacinal!KongresSdRPw 1993 roku byli sceptyczni wobec

wprowad7.enianauczania religii do szkół oraz zdecydowanie przeciwni ustawie O planowaniu rodziny, ochronie życia ludzkiego i warunkach dopuszczalncici przerywania ciqb, a także wobec udziału Kościoła w życiu publicznym (por. Grabowska, Szawiel 1993. s. 166-167).

Unia Pracy u progu XXI wieku Przystępując do analizy programu UP, zatytułowanego U progu XXI wieku, trzeba przypomnieć, iż celem analizy nie jest wyczerpująca prezentacja programów partii (co w przypadku bardzo obszernego programu UP nie byłoby nawet możliwe), lecz próba znalezienia odpowiedniości treści programowych i przeko. nań delegatów partyjnych. W programie UP nie deklaruje wprost, jaką wartość ma dla niej jej wła.~ny program. Jednak z wielu punktów programu wynika, że praca programowa stanowi jedną z kluczowych funkcji partii. Celem wewnątrzpartyjnej działalności edukacyjnej ma być upowszechnianie znajomości programu (pllllkt 106). Systematyczną pracę programową uznaje się za konieczność (punkt 108), a dobre przygotowanie programowe - za warunek efektywnego rządzenia (punkt Il O). Nic więc dziwnego, że statut UP wymaga od każdego członka akceptacji programu, a uchwalanie programu należy do najwyższej władzy Kongresu. UP traktuje zatem program z całą powagą. Na pytanie, czy partia powinna bezwzględnie realizować to, co zapowiadała w programie, delegaci na II turę IV Kongresu UP w większości (60%) odpowiedzieli, że powinna realizować to, co zapowiadała; 40% delegatów uznało, że od pewnych obietnic można niekiedy odstąpić. Zatem proporcje odpowiedzi zasadniczych do pragmatycznych są dokładnie odwrotne niż w SdRP: tam przeważali pragmatycy, w UP przeważają ideolodzy (w sensie Kitscheltowskim). Takie zasadnicze traktowanie programu ogranicza zabieganie o jak najszersze poparcie wyborcze, za czym opowiedziała się połowa delegatów (51 % ), gdy nieco mniej niż połowa (42%) wolała dbać o środowiska popierające UP (7% nie potrafiło dokonać wyboru). Tylko niewiele ponad połowa delegatów (55%) uważała UP za reprezentanta całego społeczeństwa, a konkretne grupy chciało reprezentować aż 45% (w tym 40% - pracowników najemnych, 4% biednych, a 2% - lewicę); w SdRP ta proporcja wyniosła 74% do 26%. Zatem mniej więcej połowa elity UP postrzega swoją partię jako catch-all party, która powinna realizować strategię wyborczej rywalizacji, połowa zaś jako partię reprezentującą pracowników najemnych, która powinna pozostać wierna logice reprezentacji (znacznie więcej niż w przypadku SdRP). Jednak zasadniczości delegatów nie potwierdza jednoznacznie sposób, w jaki odpowiadali na pytanie o powody wstąpienia do UP: chciałem(am) wpływać na to, co się dzieje w kraju - 93%; chciałem(am) spotykać się i dyskutować z ludźmi podobnie myślącymi - 38%; chciałem(am) działać na rzecz swojego środowiska 33%; chciałem(am) realizować cele partii - 29%. Jeśli tylko czwarty motyw uznamy za czysto ideologiczny, to jest on najrzadziej wskazywany. Drugi, o charakterze społeczno-towarzyskim, jest wskazywany częściej niż w SdRP (21 %). Pierwszy i trzeci muszą zawierać pewien

ładu

reali mot:

taki( wpr:

taki( aw oby•

wm. nep (pun są

~

palii to: (

one kom

podi (pur.

prze świa

bytu nar<

orgc tym wyp oby• dele. inne oby• trud

fina1 prot

ładunek

pragmatyzmu,

choć można uważać, że wpływanie

na kraj stanowi

realizację ideałów.

Wreszcie delegaci przyznają, że w UP spotkali działaczy o niskich motywach: „niewielu" - 63%, a nawet „sporo" -4%; 19% utrzymuje, że nikogo takiego nie spotkało (a 14% trudno na to pytanie odpowiedzieć). Jest ich wprawdzie mniej niż w SdRP, ale jednak ponad dwie trzecie delegatów spotkało takich działaczy w swojej partii. Trzeba zatem uznać, że elita UP jest w pewnej mierze ideologiczna, a w pewnej - pragmatyczna. Swój program UP zaczyna od podstaw - od demokracji i społeczeństwa obywatelskiego: Zakres aktywności obywateli zttlei;y od możliwości uczestnictwa w mechanizmach podejmowania decyzji i w działaniach rozwiąz14ących konkretne problemy. Wysuwamy postulat odbiurokratyzowania i uspołecznienia polityki (punkt 2); [„.] warunkiem sprawnego funkcjonowania demokratycznego państwa są stabilne, zakorzenione w społeczeństwie i dobrze zorganizowane partie polityczne (punkt 3). Skoro aktywność obywatelska i organizowanie się obywateli są tak istotne, to: Obowiązkiem państwa jest obrona praw i wolności obywatelskich. Muszą one być zapisane w Konstytucji i obowiązywać bezpośrednio (punkt 9). Brak konstytucji [„.] stanowi istotną przeszkodę budowy w Polsce państwa prawa, podważa zaufanie społeczne dla prawa, destabilizuje sytuację polityczną (punkt 30). Ponadto Unia Pracy dąty do pełnego urzeczywistnienia w Polsce wolności przekonań, sumienia i wyznania. Państwo musi być świeckie, to znaczy neutralne światopoglądowo i ideologicznie (punkt I 0). A także Obowiązkiem państwa jest stwarzttnie warunk6w do swobodnego bytu mniejszości narodowych, a szczególnie do ochrony i kultywowania tradycji narodowych, do publikowania, pobierania nauki w języku ojczystym, tworzenia organizacji politycznych i stowarzyszeń, podtrzymywania więzi z krajem ojczystym swego narodu (punkt. 11). W stosunku do wielu z tych poruswnych na początku programu kwestii wypowiadali się także delegaci. Wydaje się, że i oni kładą nacisk na aktywność obywateli. W odpowiedzi na pytanie o utrudnienia w funkcjonowaniu UP, 47% delegatów wskazało bierność szeregowych członków, a 48% - brak pieniędzy; inne utrudnienia wskazywane były o wiele rzadziej. Zatem delegaci są wrażliwi na obywatelską aktywność i:zy, jak w tym przypadku, na jej brak, choć przecież trudności w funkcjonowaniu własnej partii najłatwiej „zwalić" na kłopoty finansowe. Waga konstytucji jest przez delegatów w pełni uznawana. Oto jakie problemy kraju uznali oni za najpilniejsze do załatwienia: reforma systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych - 89%; uchwalenie konstytucji - 72%; reforma systemu edukacji - 45%; ochrona środowiska naturalnego - 29%;

wejście

Polski do Unii Europejskiej 22%; faktyczne równouprawnienie kobiet - 8%; obrona wartości narodowych - 7%; ochrona praw mniejszości narodowych i wyznaniowych - 5%. Uchwalenie konstytucji znalazło się na drugim miejscu, za reformą systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych. Natomiast podkreślana w programie ochrona praw mniejszości narodowych i wyznaniowych znalazła się na ostatnim miejscu, co znaczy, że nie stanowi, zdaniem delegatów, problemu. W kwestiach światopoglądowych program i delegaci wydają się zgodni. Po pierwsze, uznali oni, że we współczesnym społeczeństwie polskim podział na zwolenników i przeciwników Kościoła jest drugi pod względem ważności (wskazało go 56%, a 19% uznało za najważniejszy) po podziale na biednych i bogatych (wskazanym przez 74%, a uznanym za najważniejszy przez 43%). Po drugie zaś 42% delegatów określiło się jako niezdecydowani w sprawach wiary lub niewierzący i ponad polowa (54%) jako niepraktykujący (w tym 30% jako niepraktykujący w ogóle). Zatem elitę UP możemy uznać za w dużej mierze laicką.

W programie UP opowiada się za demokracją przedstawicielską, uzupeł­ formami demokracji bezpośredniej (punkt 22), za jednoizbowym parlamentem z szerokimi uprawnieniami: W Prezydencie widzimy reprezentanta majestatu Rzeczypospolitej. Nie może on zastępować rządu [...] ani parlamentu [...]. Uprawnienia Prezydenta powinny natomiast povvalać na harmonizowanie działalności naczelnych władz państwowych oraz na pełnienie roli arbitra w momentach lcryzysowych [...]. Prestii. głowy państwa powinien wypływać nie z zakresu uprawnień, ale z autorytetu moralllego i doświadczeni.a politycznego osoby sprawującej ten urząd (punkt 23). W sformułowaniach tych pobrzmiewa echo konfliktów okresu prezydentury Lecha Wałęsy, związanych "E sposobem sprawowania przez niego urzędu i z jego osobowością, Nie jest natomiast określony zakres władzy, jaki UP skłonna byłaby przyznać prezydentowi. Być może władza prezydenta miałaby się sprowadzać do jego autorytetu. Ograniczona rola prezydenta najwyraźniej odpowiada delegatom. W odpowiedzi na pytanie o to, jaki model prezydentury jest Polsce potrzebny, 56% wskazało prezydenta pełniącego funkcje reprezentacyjne Gak na przykład w Niemczech); tylko 3% badanych uznało, że Polsce potrzebna jest silna prezydentura (jak na przykład w Stanach Zjednoczonych), a 39% wskazało pośredni model prezydentury. UP dąży do stworzenia [... ] systemu gospodarki rynkowej o ludzkim obliczu [który ma kształtować] .wiadoma polityka państwa oraz działalność różnych organizacji społecznych i zawodowych [... ].Również charakter, główne kierunki oraz tempo rozwoju gospodarczego i społecznego mogą i powinny być kształ­ towane zgodnie z wolą społeczeństwa (punkt 39). W programie sformułowane są ambitne cele gospodarcze i społeczne: wzrost PKB o jedną trzecią, a realnych dochodów ludności o jedną czwartą, zmniejszenie nioną

rozpiętości

) a i il

0

y

0

e ł-

I·

'a

1•

1•

tzć

z-

ore :st yo-

d%

ad

na tło

·zu •ch 1/d al-

ost

oie

dochodów i poprawa bezpieczeństwa socjalnego, redukcja bezrobocia o jedną czwartą, restrukturyzacja gospodarcza, umożliwiająca integrację z Unią Europejską, a także przełamanie kryzysu w budownictwie mieszkaniowym, reforma edukacji, ochrony zdrowia i systemu emerytalnego (którym poświęcono sporo miejsca, por. punkty 72-78, 69, 68) oraz redukcja stopy inflacji do poziomu niższego niż 10% (punkt 38). Wśród celów wskazanych na dalszych miejscach znalazła się ochrona środowiska naturalnego (punkty 55-59). Wszystkie one pomieszczone są w systemie gospodarczo-społecznym, w którym aktywne pozostaje państwo i w którym obowiązują priorytety społeczne, a nie reguły rynkowe. Wydaje się, że delegaci w znacznej mierze akceptują te cele i ideały. Po pierwsze, pytani tempo przeprowadzania refonn., zdecydowanie opowiedzieli się za reformami stopniowymi, zmniejszającymi koszty społeczne. Oto udzielone przez nich odpowiedzi: należy przeprowadzać reformy stopniowo, by zmniejszać koszty społeczne -87%; należy przeprowadzać reformy szybko, choć wiąże się to ze znacznymi kosztami społecznymi - 11 %; najważniejsze reformy już zostały przeprowadzone 2%. Warto podkreślić, że odpowiedzi delegatów UP są niemal identyczne z odpowiedziami delegatów SdRP. Z kolei na pytanie o cele partii niemal dwie trzecie delegatów (63%) wskazało przeprowadzenie reform bez zaniedbywania spraw konkretnych grup wyborców. Na pierwszym miejscu znalazła się rozbudowa i umacnianie organizacji partii (wskazane przez 99% delegatów!), a dalej - przeprowadzenie głębokich i dalekosiężnych reform w kraju (33%) oraz załatwianie spraw dla konkretnych grup wyborców (4%). Zatem elita UP- w zgodzie z programem partii -zdecydowanie opowiada się za reformami „o ludzkim obliczu". Po drugie, problemy, które zdaniem delegatów powinny być rozwiązane w pierwszej kolejności, są zgodne z celami, które UP formułuje w swoim programie. Za najpilniejszy problem kraju delegaci uznali reformę systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych (89% ); reforma systemu edukacji znalazła się na trzecim miejscu, a ochrona środowiska naturalnego - na czwartym (45% ). „Ludzkie oblicze" systemu społeczno-gospodarczego znajduje się w centrum uwagi elity UP. Także we wskazywaniu najpilniejszych problemów do roz' wiązania odpowiedzi delegatów UP i SdRP są prawie identyczne. Wedle programu UP: Dążenie do efektywnego gospodarowania i wydajnej pracy nie stoi w sprzeczności z potrzebami i aspiracjami pracowniczymi, z pracą godną czJowieka (punkt 61). Jednak w istniejącej sytuacji, kiedy praeodawcę państwowego zastępuje prywamy, ważne jest [... ] ukształtowanie relacji między pracą a kapitałem, między pracodawcami a pracownikami. Żywiołowo kształtują się stosunki właściwe wczesnej fazie kapitalizmu: pozbawieni reprezentacji własnych interesów pracownicy godzą się na niekorzystne warunki

pracy, by prędzej czy p6iniej popaść w ostry konflikt z pracodawcą (Punkt 62). Warunki pracy w Polsce w ostatnich latach znacznie się pogorszyły. [... ] Widmo bezrobocia sprawia, że pracownicy i ich reprezentacje zwki,zk:owe koncentrują swą aktywność na obronie miejsc pracy, a nie na walce o ich jakość (punkt 64}, Ponadto Kształtowanie się gospodarki rynkowej zdominowanej przez włas. ność prywatną szybko róini~uje społeczeństwo: jednym daje szanse szybkiego awansu, innych degraduje. Zywiołowo narastające różnice, zwłaszcza w warunkach postępującego od kilku lat ogólnego zubożenia, są zjawiskiem ekonomicznie i społecznie niekorzystnym: hamują ludzką inicjatywę, wywołują napięcia i konflikty, rodzą patologie Niekorzystne są również przesunięcia w sytuacji dutych grup społecznych, czego jednym z najbardziej drastycznych przykładów jest zubożenie znacznej części inteligencji (punkt 65). W program.ie wyraża się zaniepokojenie z powodu ubóstwa .osób starych i chorych, rodzin niepełnych i dysfunkcjonalnych: Jeszcze bardziej niepokojące jest ubóstwo ludzi sprawnych, nie mogących znaleźć pracy. Ale zupełnie dramatycznym, świadczącym o zasadniczym rozregulowaniu systemu społeczno­ -gospodarczego, zjawiskiem jest pojawienie się w sferze ubóstwa ludzi pracują­ cych i zarabiających, rodzin pełnych i niepatologicznych. Warstwy ubóstwa szybko się rozrastają i nakładają na siebie. Staje się ono coraz częściej dziedziczne (punkt 66). Za wszystkie te plagi odpowiedzialność ponoszą „ostatnie lata" i transformacja gospodarki ku modelowi rynkowemu, z rosnącym udziałem sektora prywatnego. Ani ta ponura diagnoza, ani wyjaśnienie nie do końca odpowiadają przekonaniom partyjnych delegatów. W odpowiedzi na pytanie o podziały istnitjące we współczesnym społeczeństwie polskim wcale nie najczęściej wskazywali oni podział na przedsiębiorców i pracowników najemnych (por. tabela 17, s. 351). Kiedy prosiliśmy o wskazanie podziału najważniejszego, to na pierwszym miejscu znalazł się podział na biednych i bogatych (43%); na drugim - na zwolenników i przeciwników Kościoła (19% delegatów wskazało go jako najważniejszy}; na trzecim-na lewicę i prawicę (najważniejszy dla 13%); dopiero na czwartym -podział na prywatnych przedsiębiorców i pracowników najemnych (10% ). Zatem delegaci -wbrew programowi - sądzą, że ważne są raczej pieniądze niż fonna własności przedsiębiorstwa, w którym się pracuje. Nie sposób nie zauważyć uderzającego podobieństwa tych odpowiedzi do odpowiedzi udzielonych przez delegatów SdRP. Program wyraźnie faworyzuje stronę pracowniczą. Proponuje między innymi ustawowe umocowanie i zwiększenie kompetencji Komisji Trójstronnej 26 Komisja Trójstronna do spraw Społeczno-Gospodarczych zostala powołana uchwałą Rady Ministrów w lutym 1994 roku. ale jej powstanie wynika.Io z postanowień Paktu c przedsiębiorstwie państwowym w trakcie przekształcania, podpisanego w 1993 roku. W skład Komisji wchodzi po pięciu przedstawicieli ze strony rządu. pracodawców, OPZZ i NSZZ Solidarność oraz po jednym reprezentancie związków branżowych. Projekt ustawy o Komisji Trójstronnej trafił pod obrady Sejmu dopiero 14 lipca 2000 roku. 26

fCh :i.ce

?lie

ll
rwa zne

(punkt 62), umocnienie pozycji centtal związkowych (punkt 63), uproszczenie procedury organizowania strajków i dopuszczenie strajków solidarnościowych (punkt 64). Kiedy jednak zapytano delegatów, czy obecnie ważniejsze jest stworzenie warunków do działalności gospodarczej, czy też sprawiedliwy podział tego, co wytworzyła gospodarka, to większość (57%) wybrała stworzenie warnnków do dzillłalności gospodarczej, a tylko jedna trzecia (32%) sprawiedliwy podział tego, co gospodarka wytworzyła (7% uznało za ważne oba stanowiska, a 5% nie miało na ten temat zdania). Zatem delegaci zwracają mniejszą uwagę na własność w gospodarce niż program. Dobrze też rozumieją, że najpierw trzeba wytworzyć, aby potem rozdzielać. W programie niewiele miejsca poświęcono problematyce międzynarodowej: polityce zagranicznej, integracji regionalnej i europejskiej oraz bezpieczeństwu narodowemu. Uznano potrzebę integracji Polski z Unią Europejską i NATO (punkt 82), zaznaczając jednocześnie, że UP [... ] chce chronić tożsamość narodową naszej kultury i gospodarki (punkt 84). Problematyka międzynarodowa nie zaprząta także uwagi działaczy. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej czy obrona wartości narodowych nie są, zdaniem delegatów, problemami wymagającymi rozwiązania w pierwszej kolejności.

na-

vat-

rzeące

oni

>l). ~ym

. na ako

i ero ych ,dze nie eło-

:dzy iej 26

Rady stwie ,Jęciu

!nym

ejmu

·.Ostatnia część programu dotyczy samej UP. Starano się określić tożsamość partii, jej miejsce na scenie publicznej i w społeczeństwie: UP czuje się spadkobierczynią tradycji polskiego ruchu socjalistycznego (punkt 92). Chce podtrzymywać tradycje [...] bliskiego wsp6łdziałania inteligencji z ruchami

spo/ecmymi odzwierciedlającymi aspiracje szerokich warstw społecmych. [...] sojusz ten się chwieje. Zwycięża grupowy egoizm, krótkowzroczna obrona własnych interesów materialnych. Unia Pracy chce być miejscem ponownego spotkania robotników i ludzi pracy umysłowej, pracowników najemnych i intelektualistów (punkt 94) . W programie wyrażono ponadto zaniepokojenie z powodu nieobecności w polityce młodego pokolenia (punkt 95) i braku aktywności kobiet (punkt 96). Warto zwrócić uwagę, że wszystkie te tezy znalazły odzwierciedlenie w samej UP: 72% delegatów miało wyższe wykształcenie, a tylko 15% było robotnikami; osób poniżej trzydziestego roku życia było 9%, a do trzydziestego piątego roku życia - 17%; kobiety stanowiły 21 % delegatów. Wydaje się, że delegaci mieli świadomość problemu niemal czysto inteligenckiego charakteru UP. Na pytanie o to, jakich ludzi, o jakich doświadczeniach i umiejętnościach ich partia najbardziej potrzebuje, odpowiadali następująco: działaczy, którzy dostrzegaliby rzeczywiste problemy społeczne i mieli doświadczenie w ich rozwiązywaniu - 56%; działaczy lokalnych, którzy mieliby codzienny kontakt ze swoim środowis­ kiem i konkretne sukcesy w pracy - 55%; intelektualistów, którzy umieliby atrakcyjnie sformułować perspektywiczny program partii - 13%. Dziś

Elity UP nie odczuwają zatem braku w partii intelektualistów-ideologów, natomiast brak działaczy-praktyków, doświadczonych i zakorzenio-

dostrzegają

nych

społecznie.

UP uwaźnie obseTWuje proces przekształcania się partii działających w systemie autorytarnym - partii komunistycmej i jej sojuszniczki działającej w środowisku wiejskim -w nowoczesne partie polityczne (punkt 100). Niepokoją ją pewne niedemokratyczne skłonności tych partii: Gotowość UP do współpracy z obydwiema partiami postautorytarnymi będzie tym większa, im bardziej wykrystalizują się ich koncepcje programowe i skłonności do przestrzegania reguł ładu demokratycznego (punkt 100). UP obserwuje również krystalizowanie się opcji liberalnej. Za niekorzystne uznaje zdominowanie tej ońentacji przez nurt neokonserwatywny: Natomiast dostrzegamy sojusznika w liberalizmie społecznym, deklarującym przywiązanie do zasad solidarności społecznej (punkt 101). Pod adresem prawej strony sceny politycznej deklaruje się, że: UP jest przeciwna traktowaniu tradycyjnych wartości i tradycyjnych instytucji tycia społecznego jako zasadniczych przesłanek tworzenia ustroju państwa i regulowania ładu społecznego. [„.] Za przesłanktę dialogu mi~dzy właściwą nam orientacją modernistyczną a tradycjonalizmem uznajemy wyrzeczenie się ideologicznego zacietrzewienia i prozelityzmu (punkt 102) W tym zestawieniu ocena partii postpeerelowskich wydaje się bardziej wyważona, ocena prawicy natomiast - bardziej zdystansowana. Sympatie partyjnych delegatów ułożyły się zgodnie z programem: najchęt­ niej widzieliby oni swoją partie w koalicji z PSL- 84%, SdRP- 79% i UW - 78%, a następnie z NSZZ Solidarność - 55%; odrzucają natomiast koalicje z ZChN - 93%, SChL - 91 %, PC - 88%, BBWR - 83% i KPN - 81 %.

* Program UP obejmuje wszystkie chyba obszary zainteresowania i dziapartii - tylko na niektórych z nich możliwe było porównanie treści programowych z przekonaniami delegatów. Warto zacząć od tego, że UP nawią­ zuje do tradycji polskiego ruchu socjalistycznego - wyrażone w dokumencie programowym socjalistyczne wartości i reguły, a także sam ten dokument, traktuje solennie i z całą powagą. Elita UP jest mniej ideologiczna niż program partii, ale nie jest tak pragmatyczna jak elita SdRP. Nie ma w niej zgody, C'ZJj UP powinna być catch-all party i realizować strategię wyborczej rywalizacji, czy też partią reprezentującą pracowników najemnych i pozostać wierna logice reprezentacji. Program UP wychodzi od demokracji i społeczeństwa obywatelskiego, od konstytucji, która ma gwarantować i chronić reguły demokracji, wolności obywatelskie i prawo w ogóle. Dodatkowo podkreśla on świecki charakter państwa i ochronę praw mniejszości narodowych. W tej sferze delegaci zgadzają się z programem w znacznym stopniu. Są wrażliwi na obywatelską aktywłania

r

gów,

'Ilio-

!CJCh iącej lkoją

>racy

'dziej

•egllf

Ystne niast wnie

•jest

tycia

owatacją :n ego

dziej chęt-

78%,

:chN

dziaproiwią-

encie nent, gram ·, czy zacji, ogice o, od ności

·akter zgaayw-

ność, doceniają wagę

konstytucji, nie widzą tylko problemu ochrony praw narodowych. W kwestiach światopoglądowych delegaci okazali się laiccy - wyraźnie, choć nie w takim stopniu jak delegaci SdRP. Programowy system gospodarki rynkowej „o ludzkim obliczu" jest w zasadzie zgodny z przekonaniami delegatów. Opowiedzieli się oni za reformami stopniowymi, uwzględniającymi i pomniejszającymi społeczne koszty. W pierwszej kolejności powinny być, ich zdaniem, rozwiązywane problemy socjalne: systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych oraz edukacji. Zatem „ludzkie oblicze" systemu znajduje się w centrum uwagi elity UP, w czym łudząco przypomina ona elitę SdRP. Zawarta w programie diagnoza sytuacji może budzić grozę: po Polsce krąźy widmo bezrobocia, rośnie ekonomiczne zróżnicowanie społeczeństwa i obszary biedy, która staje się dziedziczna, a wszystko to powoduje napięcia i konflikty, rozmaite patologie, bezdomność i żebractwo. Odpowiedzialność za ten stan rzeczy spada na „ostatnie Jata" i transformację gospodarki ku modelowi rynkowemu, z rosnącym udziałem sektora prywatnego. Jednak elita UP nle do końca podziela tę ponurą diagnozę i oferowane wyjaśnienie. Skłania się raczej ku opinii, iż wprawdzie społeczeństwo polskie jest podzielone na biednych i bogatych, ale dzieli raczej pieniądz niż własność w gospodarce. Zarazem delegaci doskonale rozumieją, ż.e aby rozdzielać dobra, trzeba najpierw je wytworzyć. Można by metaforycznie powiedzieć, że program UP to ideologiczny temat, a przekonania partyjnej elity to swobodne, bardziej pragmatyczne wariacje. W programie znalazła się integracja Polski z Unią Europejską i NATO, ale problematyka międzynarodowa nie zajmuje w nim wiele miejsca ani nie zaprząta uwagi partyjnej elity. Więcej miejsca poświęcono samej UP i jej relacjom z innymi partiami - program i sympatie elity są tu w pełni zgodne: postpeerelowska lewica - raczej tak, prawica - zdecydowanie nie. Choć liderzy UP, uprawiając bieżącą politykę, wielokrotnie odrzucali dwubiegunowy podzial sceny politycznej, to świetnie się weń wpisują, zarówno na poziomie programowych rozważań, jak i na poziomie postaw elity. Trzeba na koniec podkreślić, że treści programów SdRP i UP - mimo różnicy formy obu dokumentów - są bardzo zbliżone. Także przekonania elit obu tych partii są podobne, a po części wręcz identyczne. Jeśli coś dzieli te partie, to nie programy i przekonania. J11Uiejszości

Unia Wolności - po pierwsze gospodarka

W deklaracjach programowych z lat 1994 i 1995 UW nie odnosi się wprost do swojego programu i jego wartości, choć liderzy tej partii w bieżącej polityce do znudzenia wręcz podkreślają, że Unia ma wartościowy program. Natomiast na pytanie, czy partia powinna bezwzględnie realizować to, co zapowiadała w programie, połowa (50%) delegatów na kongres UW odpo-

wiedziała, że powinna realizować to, co zapowiadała, połowa (49%) zaś, że od pewnych obietnic można niekiedy odstąpić (a 1% nie miał na ten temat zdania). Odpowiedzi „pragmatycznych" jest zatem mniej niż w SdRP, ale więcej niż w UP. W stosunku do elektoratu delegaci wybrali strategię zabiegania o jak najszersze poparcie wyborcze, za czym opowiedzialo się dwie trzecie (68%; w Up -51 %; w SdRP- 69%); za dbaniem o środowiska popierające UW opowiedziała się jedna czwarta (26%, 6% nie potrafiło dokonać wyboru). Większość delegatów UW (61 %; w UP - 55%; w SdRP - 74%) uważała swą partię za reprezentanta całego społeczeństwa, a konkretne grupy chciało reprezentować 39% delegatów. W elicie UW przeważa zatem, choć nie tak wyraźnie jak w SdRP postrzeganie Unii jako catch-all party, która powinna realizować strategię' wyborczej rywalizacji. Czy motywy, które przywiodły badanych delegatów do partii, miały charakter ideologiczny (w sensie przyjętym przez Kitschelta), czy pragmatyczny? Oto w jaki sposób odpowiadali oni na pytanie o powody wstąpienia do UW: chciałem(am) wpływać na to, co się dzieje w kraju - 95%; chciałem(am) spotykać się i dyskutować z ludźmi podobnie myślącymi -39%; chciałem(am) realizować cele partii - 37%; chciałem(am) działać na rzecz swojego środowiska - 25%. Jeśli tylko motyw chęci realizowania celów partii uznamy za czysto ideologiczny, to jest on wskazywany stosunkowo rzadko. Motyw chęci spotykania się i dyskutowania z ludźmi podobnie myślącymi, mający charakter towarzyski, jest wskazywany częściej niż w SdRP (21 %) i równie często jak w UP (38%). Motywy chęci działania na rzecz swojego środowiska oraz wpływania na to, co się dzieje w kraju, muszą zawierać pewien ładunek pragmatyzmu, choć można uważać, że wpływanie na kraj ma znacznie większy ładunek ideowy niż wpływanie na konkretne środowisko. Zatem motywów delegatów nie można jednoznacznie zinterpretować jako ideologiczne lub pragmatyczne. Wreszcie delegaci przyznają, że w UW spotkali działaczy o niskich motywach (na przykład wykorzystujących pozycję lub dążących do korzyści materialnych): „niewielu" - 71 %, a nawet „sporo" - 7%; 15% utrzymuje, że nikogo takiego nie spotkalo (a 8% trudno na to pytanie odpowiedzieć). Jeśli deklaracje delegatów byłyby wiarygodne, to działaczy o niskich motywach byłoby w UW tyle samo co w SdRP. Nie znamy jednak standardów elity esdeerpowskiej i unijnej - a te mogą być różne. Wydaje się zatem, że elita UW jest w znacznej mierze pragmatyczna, choć nie aż tak pragmatyczna jak elita SdRP. Program społeczno-gospodarczy UW z jednej strony podkreśla trudności i problemy, wobec których stanęła Polska po 1989 roku, z drugiej - dokonania i sukcesy tego okresu. To prawda, że Upadek komunizmu był jednak nie tylko

r

, że :da~cej

wYzwoleniem.

Był też

ogromnym

wstrząsem

dla ludzi, gospodarki i

państwa

(I, punkt 1) 27 • Ale prawdą jest także to, iż Polska [... ] najwcześniej i najszybciej zaczęła się

gospodarczo rozwijać. Dzięki reformom ostatnich lat weszliśmy na demokracji i rozwoju gospodarczego - jedyną, która stwarza szansę na poprawę warunków żYcia wszystkich obywateli (I, punkt I). Program zapowiada kontynuowanie reform podjętych w 1989 roku przez siły wywodzące się drogę

jak Up iała

>ga~n~

i9%

RP, 'gię

ialy ma'nia

ymi

ysto oty. to-

UP mia

mu, Jwy 1żna

ldch yści

'że Jeśli

rach 'lity >hoć ości

ania ylko

z Solidarności. Delegaci UW są wyraźnie proreformatorscy. Na pytanie o reformy i tempo ich przeprowadzania udzielili następujących odpowiedzi: należy przeprowadzać reformy szybko, choć wiąże się to ze znacznymi kosztami społecznymi - 74%; należy przeprowadzać reformy stopniowo, by zmniejszać koszty społeczne -23%; najważniejsze reformy już zostały przeprowadzone - 3%. Także na pytanie o cele partii ponad dwie trzecie (70%) wskazało przeprowadzenie głębokich i dalekosiężnych reform w kraju (a nikt nie wybrał „przeprowadzenia reform bez zaniedbywania spraw konkretnych grup wyborców"). Wprawdzie na pierwszym miejscu znalazła się rozbudowa i umacnianie organizacji partii (wskazane przez 98% delegatów!), ale nie podważa to proreformatorskiego nastawienia unijnych elit. Zapowiadane w deklaracji reformy mają, oczywiście, swoje cele i metody realizacji. Zacznijmy od tych ostatnich: Chcemy sprawnego państwa, które nie krępuje wolności ludzi i rozwoju gospodarczego skupiając się na tych fundamen-

talnych problemach, których nie są w stanie lepiej rozwiązywać sami ludzie, lokalne wspólnoty i dobrowolne stowarzyszenia (I, punkt II). Zgodnie z tą zasadą większość proponowanych reform dotyczy tworzenia warunków do rozwijania inicjatyw gospodarczych oraz indywidualnej aktywności, tak by ludzie sarni mogli rozwiązywać swoje problemy. W deklaracji programowej UW wskazane są trzy główne kierunki reform: reforma gospodarcza, ustrojowa i reforma polityki społecznej. Największe znaczenie ma reforma gospodarki: Jesteśmy przekonani, że tylko wolna i konkurencyjna gospodarka rynkowa, oparta na własności prywatnej, wyposażona w mocny i wymienialny pieniądz, ustalane przez rynek ceny, otwarta na świat jest podstawą trwałego i szybkiego rozwoju gospodarczego oraz podniesienia warunków żYcia społecznego (I, część IV). Niezbędna jest również reforma ustrojowa: Polacy oczekują od swojego państwa, by stało się państwem silnej i ograniczonej władzy wykonawczej; państwem oszczędnej, apartyjnej i kontrolowalnej administracji; pań­ stwem, które posiada wolę wyegzekwowania prawa w celu zapewnienia mieszkańcom poczucia bezpieczeństwa i stabilności (II, Wstęp). Państwo ma przedsiębiorstwa,

27

uchwał

Pierwsza liczba w nawiasie odsy.ła do deklaracji programowej z 1994 roku lub do kolejnych II Kongresu UW w 1995 roku; druga - do punktu deklaracji lub uchwały.

być także

neutralne światopoglądowo: Respektujemy zasadę rozdzialu Ko§. ciolów i państwa, przez co rozumiemy autonomię i niezależność tych in. stytucji oraz ich współdziałanie w sprawach żywotnych dla kraju i ludzi (I, punkt III)2'. Dopełnieniem reform gospodarczych i ustrojowych musi być reforma polityki społecznej: Przemiany gospodarcze i politycvie ostatnich lat wyzwoliły nowe problemy społeczne. Najważniejszymi z nich są z pewnością wzrost sfery niedostatku oraz bezrobocie (I, punkt VI). Ich rozwiązywaniem ma.się zajmować odpowiednio prowadzona polityka społeczna: Palącą potrzebą jest reforma systemu ubezpieczeń społecznych. [... ]. Niezmiernie pilną potrzebą. jest prze. prowadzenie reformy służby zdrowia (I, punkt Vl)29• UW dostrzega problem ubóstwa, uznaje go jednak za uboczny skutek reform przeprowadzonych po 1989 roku. Rozwiązanie tego problemu nie leży natomiast w doraźnej pomocy socjalnej, lecz w systematycznym wzroście dochodu narodowego: Celem jest państwo odpawiedzialne, a nie opiekuńcze. Instytucje: rządowe i samorządowe wykonywać winny swoje funkcje w sposób skuteczny i czytelny dla obywateli, zapobiegając marginalizacji społecznej, tworząc podstawy bezpieczeństwa socjalnego i zdrowotnego oraz wyzwalając i wspierając odpowiedzialność rodziny i jednostki30• Wydaje się, że delegaci w znacznej mierze akceptują te cele i metody oraz podzielają zawarte w deklaracjach elementy diagnozy sytuacji społecznej. Po pierwsze, na pytanie, czy ważniejsze jest stworzenie warunków do dzialalności gospodarczej, czy sprawiedliwy podział tego, co wytworzyła gospodarka, 93% wybrało stworzenie warunków do dzialalności gospodarczej, a tylko 4% sprawiedliwy podzial tego, co gospodarka wytworzyła (3% udzieliło odpowiedzi „trudno powiedzieć"). Zatem reforma gospodarcza, a także polityka społeczna, to raczej dostarczanie „ wędek" niż „ryb". Po drugie, zarówno na pytanie o tempo reform, jak i na pytanie o cele partii unijni delegaci udzielili najbardziej proreformatorskich odpowiedzi: niemal trzy czware opowiedzialo się za szybkimi i głębokimi, choćby nawet społecznie kosztownymi, reformami. Po trzecie, wśród problemów kraju, które powinny być rozwiązane w pierwszej kolejności, znalazły się zarówno elementy reformy ustrojowej, jak i polityki społecznej. Oto jakie problemy do rozwiązania wskazywali delegaci: reforma systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych - 94%; wejście Polski do Unii Europejskiej - 59%; uchwalenie konstytucji - 57%;. 2 ~ Postulat neutralności światopoglądowej państwa nie pojawia się w późniejszych dok:umell· tach UW. 29 Konieczność przeprowadzenia reformy systemu ubezpieczeń społecznych i służby zdrowia potwierdzają osobne uchwały w tych kwestiach (nr 4 i 5), podjęte przez II Kongres UW, który odbył się 1-2 kwietnia 1995 roku. 0 ·' Uchwala nr 4, w: Dok1,1.nient)' II Kongresu Krajowego Unii Wolności, Wru:szawa, 1-2 kwiet.

nia 1995.

rma 1łily

fery •Wać

•nna

'rze-

're. leży Jście

f'icze.

'Osób

wej, lajqp

oraz

w do 1rzyła

rczej, :ieliło

lityka partii

li trzy :cznie

JierwJlityld

zdrowi• ry odbyl

·2 kwiet-

reforma systemu edukacji - 50%; ochrona środowiska naturalnego - 17%; obrona wartości narodowych - 4%; ochrona praw mniejszości narodowych i wyznaniowych - 3%; faktyczne równouprawnienie kobiet - 1%. Zatem program polityki socjalnej UW, który wymienia reformę systemu ubezpieczeń społecznych i służby zdrowia, ma pełną akceptację delegatów. Ważne jest dla nich także wejście Polski do Unii Europejskiej, uchwalenie konstytucji i reforma systemu edukacji. Obecną w deklaracji z 1994 roku kwestię ochrony środowiska delegaci wskazali na piątym miejscu. Natomiast sprawy pominięte w deklaracjach są też marginesowe w wypowiedziach delegatów; za kwestie nie wymagające pilnego rozwiązania delegaci uznali obronę wartości narodowych, ochronę praw mniejszości narodowych i równouprawnienie kobiet. Po czwarte, unijni delegaci doceniali - wskazany w programie - problem biedy (por. tabela 17, s. 351). Kiedy natomiast prosiliśmy o wskazanie podziału najważniejszego, to na pierwszym miejscu znalazł się podział na biednych i bogatych {24%), który jednak nie oznacza konfliktu między pnedsiębiorcarni a pracownikami najemnymi. Niemal równie ważne okazały się podziały na wykształconych i niewykształconych, lewicę i prawicę oraz na zwolenników i przeciwników Kościoła (wskazane jako najważniejsze przez, odpowiednio, 20%, 18% i 16%). Zatem podział na biednych i bogatych nie jest jedyny - unijna elita dostrzega i docenia wagę podziałów ideowych i kulturowych, które w deklaracjach programowych zajmują mniej miejsca. Wreszcie, po piąte, w kwestii Kościoła i form jego obecności w życiu publicznym Deklaracja programowa z 1994 roku opowiadała się za państwem neutralnym światopoglądowo. Delegaci nie odpowiadali na pytanie o model stosunków między państwem a Kościołem. Uznali natomiast, że stosunek do Kościoła jest kwestią ważną i dzielącą społeczeństwo.· Dwie trzecie delegatów uznalo się za wierzących Qedna trzecia za niewierzą­ cych lub niezdecydowanych) i niemal dwie trzecie zadeklarowało, że praktykuje (36% regularnie, 28% nieregularnie; 22% zachowuje tylko najważniejsze, jednorazowe praktyki, a 15% nie praktykuje w ogóle). Ponieważ jednak zdania na temat modelu stosunków między państwem a Kościołem są podzielone także wśród wienących i praktykujących (którzy w UW dominują), nie można jednoznacznie stwierdzić, jak dalece unijni delegaci podzielają programowy zapis o państwie neutralnym światopoglądowo. W dokumentach II Kongresu UW z 1995 roku znalazła się krytyczna ocena rządzącej koalicji SLD-PSL: Po pięciu latach od odzyskania niepodległości wielkie przemiany ustroju państwa powinny nabrać nowej dynamikl Temu wyzwaniu nie jest w stanie sprostać rw.dząca od 1993 roku koalicja SW-PSL, nie posiadająca programu naprawy państwa i odwohljąca się, do złych lub przestarzałych wzorc6w z czasów PRL (II, Wst~).

Krytyczna ocena koalicji SLD-PSL była zgodna z opinią delegatów: 58% nie widzi swojej partii w koalicji z SLD, a 65% - z PSL. Tylko jedna partia jest jeszcze bardziej nieakceptowana - KPN, z którą nie życzyłoby sobie koalicji aż 83% delegatów. Pozostałe partie - BBWR, SChL, PC, ZChN, UP, a nawet Solidarność31 - są przez większość delegatów akceptowane jako potencjalni koalicjanci. Deklaracja z 1994 roku i uchwała nr 7 z 1995 roku określają, że podstawowym celem polskiej polityki zagrnnicznej jest wejście Polski do NATO i Unii Europejskiej: Historycma szansa Polski (la bezpieczeństwo i rozwój wiąże się z uczestnictwem w,strukturach bezpieczeństwa międzyaarodowego, a zwłasz­ cza we Wspólnotach Europejskich i w NATO. Naszą przynalet.ność do tych struktur traktujemy nie tylko w kategoriach bezpieczeństwa Polski, ale takie jako gwaranta bezpieczeństwa wielostronnego i zbiorowego (I, punkt Pogląd ten podzielają delegaci: 59% uważa, że przystąpienie Polski do Unii Europejskiej jest problemem wymagającym rozwiązania w pierwszej kolejności. Jest to, ich zadaniem, równie ważne, a nawet nieco ważniejsze niż uchwalenie konstytucji (co wskazuje 57% delegatów). Deklaracja programowa ID Kongresu UW z 1997 roku wykracza poza ramy czasowe naszych analiz. Warto jednak podkreślić ciągłość pewnych treści i pojawienie się treści nowych. Kieruje ona ku przyszłości: W latach 1990-2010 w wiek dojrzały wkroczy 12 milionów Polaków. Powstanie 5 milion6w nowych rodzin. Celem polityki UW jest samodzielność ekonomicma jak największej liczby rodzin, aby mogły one zapewnić rozwój umysłowy i materialny naszemu i następnym pokoleniom. Jest to - wraz z bezpieczeństwem Polski i porządkiem publicznym w kraju - podstawowe zadanie na przełomie tysiącleci (I, punkt 1)32 • Aby to osiągnąć, niezbędne jest reformowanie gospodarki: UW jest za takim ustrojem gospodarki, w którym państwo tworzy warunki dla samodzielnych i przedsiębiorczych [„.] (I, punkt 5). Zgodnie z tą zasadą większość proponowanych reform polega właśnie na tworzeniu warunków. Warunki te mają być zapewnione dzięki: szybkiemu wzrostowi dochodu narodowego (I, punkt 3), poprawie stanu środowiska naturalnego (I, punkt 4), tworzeniu produktywnych miejsc pracy (I, punkt 6), przekształceniom w rolnictwie i modernizacji wsi (I, punkt 7), prywatyzacji (I, punkt 9), a także refonnie ubezpieczeń społecznych (I, punkty 10 i 12), reformie ednkacji (poświęcono jej cały rozdział Il, co stanowi novum) i refonnie samorządowej (cały roz-

vm.

dział

im.

UW zdaje sobie sprawę z zakresu ubóstwa. Ma je - w imię solidaryzmu spolecmego - łagodzić i rozwiązywać polityka społeczna, w której jest miejsce także dla organizacji pozarządowych. Najważniejsze jednak jest tworzenie 31

n

Która faktycznie obaliła f'Z
się

w tekście deklaracji.

t

it

ji ot li

i0

ie

'Z-

ch

""

llii

ci.

lie

atrakcyjnych miejsc pracy, a więc krajowe i zagraniczne inwestycje, ożywienie i wzrost gospodarczy. Wydaje się, że UW w 1997 roku z uporem powtarzała - chyba niezbyt fonunne - hasło UD z kampanii wyborczej 1993 roku: „Po pierwsze gospodarka". . Pojawia się jeden wątek nowy - rozliczenie PRL: Ostateczne poiegnanie PRL-u i jego spuścizny jest koniecznym warunkiem budowy uczciwego państwa. Ludzie starego systemu przyjęli, że demokratyczna większość daje im prawo do traktowania państwa jako swego folwarku [.„] (IV, punkt, a także 2, 3 i 4). W tym kontekście (i w innych, na przykład przy okazji kwestii gospodarczych czy reformy samorządowej) pojawia się krytyczna i negatywna ocena rządzącej koalicji SLD-PSL. Dobitnie powtórzone zostały cele polskiej polityki zagranicznej: wstąpienia Polski do NATO i Unii Europejskiej: Jesteśmy przekonani o historycznym znaczeniu i korzyściach uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej, a zwłaszcza o zagrożeniach dla naszego bytu narodowego, gdybyśmy pozostali poza Unią (V, punkt 10).

ny

*

§ci

110 ich ·zej

"'1-

DO-

'.eci

za

:ieI-

:ość i te

' (I,

'niu :v.ie mie :ono roz-

•vnu

'jsce

:enie

tracji.

Unia Wolności jest partią o wyrazistym, konsekwentnym programie. W czasie, z którego pochodzą analizowane dokumenty programowe (z lat 1994, 1995 i 1997) zmieniały się akcenty"', program natomiast pozostawał ten sam. Najkrócej można by go scharakteryzować odwołując się do hasła „Po pierwsze gospodarka". Dokumenty programowe wielokrotnie mówią zarówno ogólnie o kontynuowaniu reform, jak i o poszczególnych reformach. Reformy gospodarki i państwa, w tym reforma samorząiiowa, mają stworzyć warunki do inicjatyw gospodarczych oraz indywidualnej aktywności ludzi, by oni sami mogli rozwiązywać swoje problemy. Unijna elita jest najbardziej proreformatorska: opowiedziała się za szybkimi i głębokimi, choćby nawet społecznie kosztownymi, reformami". Najważniejsze jest zapewnienie wzrostu gospodarczego, ponieważ od tego zależy możliwość rozwiązywania problemów cząstkowych: ubóstwa i bezrobocia, reformy ubezpieczeń społecznych, służby zdrowia i edukacji. Rozwiązywanie tycb problemów nie polega na doraźnej pomocy socjalnej, lecz na systematycznym wzroście dochodu narodowego (po pierwsze gospodarka). W sferze gospodarczo-społecznej przekonania unijnej elity pozostają zgoddokun1entach z lat 1995 i 1997 nie pojawia się kwestia neutralności wspomniana w deklaracji z 1994 roku, a w 1997 roku znacznie więcej miejsca i uwagi niż w dokumentach wcześniejszych poświęcono refonnie edukacji. " Są to postawy trwale. Elity UD i KLD wyrażaly podobne postawy - aprobatę prywatyzacji i sceptycyzm wobec spełniania przez państwo funkcji socjalnych - na I i Il Zjeździe UD (maj 1991 roku i czerwiec 1993 roku) oraz na Il i III konferencji KLD (maj 1991 roku i luty 1992 roku); por. Grabowska, Szawiel 1993, s. 66, 129, 79-80, 87. 33

Na

przykład w

.światopoglądowej państwa,

ne z partyjnymi dokumentami, i to zarówno w warstwie diagnostycznej, jak i w warstwie postulatywnej. I dokumenty, i delegaci dostrzegają wagę problemu ubóstwa-delegaci uznali, że podział na biednych i bogatych jest najważniejszym podziałem we współczesnym społeczeństwie polskim. Co do postulatów, to zgoda panuje nawet w kwestiach szczegółowych, na przykład które dziedziny refonnować najpierw: preferencje mają refonny ubezpieczeń społecznych, służ­ by zdrowia i edukacji. Państwo ma być silne, ale ograniczone, sprawne - także w zapewnianiu mieszkańcom poczucia bezpieczeństwa - i apartyjne oraz oszczędne. Ma być także neutralne światopoglądowo, choć postulat ten sfonnułowany jest łagodilltj niż w programie UP". Unijna elita widzi potrzebę zreformowania państwa, skoro wśród problemów do rozwiązania ponad połowa delegatów wskazała uchwalenie konstytucji. W tej sferze trudno jednak określić zakres i stopień zgodności przekonań partyjnej elity z treściami programowymi. Nasza ankieta była na to zbyt skromna. W dokumentach programowych UW wielokrotnie i w różnych kontekstach, także oczywiście - w kontekście polityki gospodarczej, pojawiają się krytyczne oceny rządzącej koalicji SID-PSL. Taka ocena pozostaje w zgodzie z opiniami delegatów, którzy nie widzą możliwości zawarcia w przyszłości koalicji ani z PSL, ani z SID. Za najważniejszy cel Polski na arenie międzynarodowej UW uznaje przystąpienie do NATO i Unii Europejskiej. Z celem tym utożsamia się ponad połowa delegatów, którzy stwierdzili, że wejście Polski do Unii jest problemem wymagającym rozwiązania w pierwszej kolejności. Przypadek UW świetnie ilustruje tezę, że tożsamości partii nie da się sprowadzić do jej programu. Przede wszystkim są w dokumentach programowych treści, które niejako rezonują, w zwielokrotniony sposób, w przekonaniach delegatów. To prawda, że program UW jest prorefonnatorski, ale dopiero w ludzkich postawach, i w porównaniu z elitami innych partii, odnajdujemy święty zapał reformatorów, którzy chcą przeprowadza~ reformy, choćby nawet wiązało się to ze znacznymi kcsztami społecznymi. Także opcja proeuropejska jest przez Unię autentycznie popierana - jest obecna w programie i w przekonaniach partyjnej elity - podczas gdy przez inne partie jest umieszczona w programach, ale nie została przyswojona przez ludzi. Są w dokumentach programowych treści, które nie znajdują odzwierciedlenia w świadomości elity: w przypadku UW jest to, traktowana może jako wyraz politycznej poprawności, kwestia ochrony środowiska, którą unijni delegaci nie przejmują Łagodzi go wyjaśnienie, m przez rozdział kościołów i państwa rozumie się autono· i niezaleiność tych instytucji oraz ich współdziałanie w sprawach iywoJnych dla kraju i ludzi (punkt III Deklaracji programowej I Kraj(Jl.vega Kongresu Unii 1-Volnośd, Warszawa, 23-24 kwiet~ nia 1994). 35

1nię

jak

mu

Ym to

iny UŻ-

niu

się zbytnio. Istnieją wreszcie kwestie w dokumentach marginesowe lub w ogóle nieobecne, które jednak są ważne dla ludzi: w deklaracjach programowych UW nie dostrzega się i nie docenia wagi podziałów ideowych (na lewicę i prawicę oraz na zwolenników i przeciwników Kościoła) we współczesnym społeczeńst­ wie polskim. Zatem tożsamość partii nie jest identyczna z zawartością dokumentów programowych - jest od nich bogatsza, ożywiana ludzkimi emocjami, uzupełniana tym, co w przekonaniu partyjnej elity jest ważne, a co nie znalazło się w programie.

llyć

liej

'Ob-

styko:byt

ich, ,zne ami ani

naje mad

lem się

moiach )iero emy

1wet >pej-

irzelesz-

nen10ści

Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe - między gospodarką a ładem moralnym W swoim programie ZChN nie deklaruje wprost, jaką wagę ma dla niego ów program, zamierzony zresztą jako program gospodarczo-społeczny. Jednak opisany na wstępie proces pracy programowej przekonuje, że program traktowany jest z całą powagą, jako suma doświadczeń i zanlierzeń partii. Delegaci na zjazd ZChN na pytanie, czy partia powinna bezwzględnie realizować to, co zapowiadała w programie, czy też od pewnych obietnic może niekiedy odstąpić, odpowiadali w sposób bardzo zasadniczy. Porównanie odpowiedzi delegatów różnych partii przedstawia tabela 11. Tabela 11. Pragmatyczne traktowanie programu partii przez delegat6w na zjazdy partyjne (w %) Czy partia powinna bezwzględnie realizować to, co zapowiadała w programie, czy też może niekiedy odstąpić od pewnych obietnic? SdRP 42 Powinna realizować to, co zapowiadała przed wyborami Czasem można odstąpić od niektórych obietnic 58 Trudno powiedzieć 1

UW ZChN

60

50 49 1

40

o

68 30 2

W stosunku do elektoratu delegaci ZChN wybrali strategię zabiegania o jak najszersze poparcie wyborcze. Ale w porównaniu z delegatami pozostałych partii w mniejszym stopniu opowiedzieli się za logiką ·wyborczego współzawodnictwa, podobnie jak delegaci UP. Zdecydowana większość delegatów ZChN uważała też tę partię za reprezentanta całego społeczeństwa. Zatem elita ZChN uważa swoją partię za catch-all party, ale ,tylko połowa jest przekonana do strategii wyborczej rywalizacji (tabela 12). Tabela 12. Strategie partii wobec elektoratów w opinii delegatów na zjazdy partyjne (w %)

oznej

Czy ważniejsze dla Pana(i) partii jest

nują

Zabieganie o sprawy ~rodowlsk popierających partię Zabieganie o jak najszersze poparcie wyborcze Trudno powiedzieć

aorio· ludzi

UP

Czy Pana(i) partia pragnie

reprezentować jakieś

SdRP

UP

UW ZChN

28 69 3

42 51 7

26 68 6

34 54 13

grupy społeczne,

r

<2Y też cale

społeczeństwo?

k.wiet~

Grupy spoleczne 26 45 39 16 Uważam moją partię za reprezentanta całego społeczeństwa ---~--7_4____~s__ s1_ _ a4_

Porównanie motywów, które stawia tabela 13.

przywiodły

delegatów do ich partii, przed-

Tabela 13. Motywy wstąpienia do partii delegatów na zjazdy partyjne (w%) ------···················--------~

Dlaczego wstąpił(a) Pan(I) do [partii...] Chciałem(am) realizować

cele partii

Chclałem(am) spotykać się i dyskutować z ludźmi podobnie myślącymi Chciałem(am) działać na rzecz swojego środowiska Chciałem(am) wpływać

na to, oo

się

dzieje w kraju

SdRP

UP

UW ZChN

32 21 11 36

29 3ll 33 93

37 39 25 95

78 13 10 92

Delegaci ZChN najczęściej wstępowali do swojej partii z motywów o charakterze ideologicznym (w sensie Kitscheltowskim). Wreszcie, choć większość z nich przyznaje, że w ZChN zdarzają się działacze o niskich motywach, to ponad jedna trzecia utrzymuje, że nikogo takiego nie spotkała. Porównanie tych ocen przedstawia tabela 14. Tabela 14. Ocena partyjnych kolegów przez delegalów na zjazdy partyjne (w%) Działaczom różnych

przypisuje się czasem motywy, na wykorzystywanie pozycji, dążenie do korzyści materialnych SdRP itp. Jak Pan(i) sądZ\ czy dużo jest takich osób w [partii. .. ] przykład

Nie spotkałem nikogo takiego Bardzo niewle!e, ale się zdarzają Sporo Trudno powiedzieć

12 71

UP

UW

ZChN

19 63

15 71

39 54

7

4

9

14

7

a

3

4

Wydaje się zatem, że elita ZChN jest w znacznej mierze ideologiczna: po wyborach chce się. trzymać przedwyborczych obietnic, w mniejszej mierze (podobnie jak UP) opowiada się za logiką wyborczego współzawodnictwa i jednocześnie uważa się za reprezentanta całego społeczeństwa, do partii wstępowała z motywów ideologicznych i, konsekwentnie, w najmniejszej mierze widzi niskie motywy u swoich partyjnych kolegów. Na przeciwnym biegnnie lokuje się elita SdRP, która ma pragmatyczny stosunek do swojego programu i elektoratu oraz trzeźwo postrzega zarówno własne motywacje, jak i morale swoich partyjnych kolegów. UW bliższa jest pod tym względem SdRP, UP zaś bliższa jest ZChN. ZChN opowiada się za gospodarką rynkową: [ .„] nie tylko ze względu na jej wyższą efektywność udowodnioną w konfrontacji z ró:!Jiymi formami realnego socjalizmu [„.], ale takie ze względu na to, ie stwarza ona największy stopień afinnacji przyrodzonych praw człowieka (w tym prawa do wolności, do własności i do godziwego wynagrodzenia) i najmniejsze ryzyko ich narusznnia (punkt 2). Program ZChN kładzie szczególny nacisk na własność prywatną, jej ochronę i potrzebę prywatyzacji, obejmującej minimum 90% ogólnego majątku produkcyjnego czynnego w Polsce (por. punkt 6). Delegaci ZChN popierają zadeklarowaną w programie swojej partii gospodarkę rynkową. Świadczą o tym ich postawy wobec reform i celów partii, które w charakterystjczny sposób różnią się od postaw delegatów pozostałych partii (por. tabela 15).

:I-

Tabela 15. Postawy delegatów na zjazdy partyjne wobec reform oraz celów partii (w %) Stosunek do reform Należy przeprowadzać

reformy szybko, nymi kosztami spofecznymi

choć wiąże s.lę

Należy przeprowadzać reformy stópniowo, by zmniejszyć koszty

N

społeczne Najważniejsze

reformy

zostały już

SdRP

UP

UW

ZChN

10

11

74

51

87 3

67

23

48

2

3

to ze znacz-

przeprowadzone

Trudno powiedzieć

o

1

o

o

38

33

70

75

53 23 4

63

o

99 4

98

24 100

1

Celem partii powinno być

IW

Przeprowadzenie głębokich i dalekosiężnych reform w kraju Przeprowadzenie reform bez zaniedbywania spraw konkretnych grup wyborców Rozbudowa i umacnianie organizacji partii Załatwienie spmw dla konkretnl"'h grup wyboroów

o

1

;ię

go

po rze wa rtii rze nie mu ale zaś

jej

?go 1ień

>ści

.2). onę

.uk~os­

tóre

mu

Delegaci ZChN są zatem prorefonnatorscy, nie tak radykalnie jak delegaci UW, ale znacznie bardziej niż delegaci SdRP i UP. W programie ZChN gospodarka cynkowa poddana jest jednak zasadzie solidaryzmu społecznego (punkt 1). Gospodarka cynkowa powinna opierać się na [... ] solidnych fundamentach ładu moralnego [oraz podlegać] kryteriom miłości społecviej i odpowiedzialności, solidarności i pomocniczaści (subsydiarności) (punk1 1). Zadanie stworzenia gospodarki rynkowej funkcjonującej w zgodzie z zasadami moralnymi nie może być powierzone ślepym, anoni· mowym silom rynku. Żadne dojrzałe społeczeństwo nie dopuszcza de tego, by wolność gospodarowania realizowana była z naruszeniem zasad moralności, prawa i interesu narodowego (punkt 4). Gospodarka cynkowa ma służyć [... ] realizacji przyrodzonych praw człowieka, zaspokojeniu potrzeb materialnych poszczególnych ludzi, rodzin, spo/ecmości lokalnych i całego narodu, w tym zwłaszcza prawa do wolności i prawa do godnego tycia i do rozwoju (pun1."t 1). Cele te ma realizować społeczny czy socjalny program ZChN. Stwierdza się w nim między innymi, że Przebudcwa systemu emerytur i rent jest jednym z najpilniejszych zadań (punkt 19). Podcbnie gł{bokiej reformy wymaga system ochrony zdrowia, który obecnie ani dobrze nie slut;y chorym, ani nie dostarcza legalnie godziwych dochodów lekarzom, a jest dla nich źródłem frustracji i korupcji (punkt 20). Wśród konkretnych celów polityki społecznej wymienia się zapobieganie bezrobociu, rozwój budownictwa mieszkaniowego, ochronę środowiska i ochronę rodziny. W programie znajduje się też sformułowanie, iż: Nie wolno powoływać się na brak środków budżetowych tam, gdzie w grę wchodzi realizacja przyrodzonych praw Polaków do przesiedlania się do Polski (punkt 31). Wydaje się, że delegaci ZChN są bardziej prorynkowi. a mniej prosocjalni niż program ich partii. Hierarchia celów polityki społecznej zarysowana w programie odpowiada natomiast hierarchii problemów, które - ich zdaniem - powinny być rozwiązane w pierwszej kolejności. Odpowiedzi delegatów ZChN i delegatów innych partii dotyczące polityki społecznej przedstawia tabela 16.

Tabela 16. Postawy delegatów na zjazdy partyjne wobec zasad i celów polityki społecznej (w %)•

Co obecnie

uważa Pan(~

za ważniejsze

Sprawiedliwy podzialtego, co wytworzyła gospodarka Stworzenie warunków do działalności gospodarczej Trudno powiedzieć

SdRP

UP

UW

ZChN

21 72 7

32 57 12

4 93 3

10 79 11

6(7) 3(8) 28(4) 9(6) 46(3)

8(6) 5(8) 29(4) 7(7) 45(3) 89(1) 72(2) 22(5)

1 (8) 3(7) 17(5) 4 (6) 50(4) 94(1) 57(3) 59(2)

0(8) 1 (7) 14(5) 71 (2) 46(4) 84(1) 69(3) 6(6)

Jakle problemy kraju powinny być Pana{i) zdaniem roZWiązane w pierwszej koleJności'? Faktyczne równouprawnienie kobiet Ochrona praw mniejszości narodowych i wyznaniowych Ochrona środowiska naturalnego Obrona wartości narodowych Reforma systemu edukatji Reforma systemu lecznictwa 1ubezpleczeń społecznych Uchwalenie konstytucji Wejście Polski do Unii Europejskiej

90(1) 86(2) 24(5)

·······---

a W nawiasach podano miejsce problemów w hlerarchiL

W odpowiedzi na pierwsze pytanie, delegaci ZChN w znacznym stopniu opowiedzieli się za tworzerńem warunków do działalności gospodarczej, a nie za sprawiedliwym podziałem tego, co gospodarka wytworzyła. Nie są oni aż tak bardzo proreformatorscy jak delegaci UW, ale są znacznie mniej prosocjalni niż delegaci UP. W hierarchii problemów wymagających szybkiego rozwiązania w opinii delegatów ZChN na pierwszym miejscu znalazła się reforma systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych. Ale już na drugim miejscu - obrona wartości narodowych, wskazana przez 71 % delegatów ZChN, podczas gdy delegaci innych partii wskazywali ją bardzo rzadko, Niemal równie ważne było uchwalenie konstytucji. Na czwartym miejscu znalazła się reforma edukacji, a dalej, kolejno, ochrona środowiska naturalnego, wejście Polski do Unii Europejskiej, ochrona praw mniejszości narodowych i wyznaniowych; nikt nie wskazał faktycznego równouprawnienia kobiet. Zatem pewne problemy (reforma systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych) są ważne dla delegatów wszystkich partii; inne są dla wszystkich partii nieważne (faktyczne równouprawnienie kobiet czy ochrona praw mniejszości narodowych i wyznaniowych). Ciekawe są natomiast te kwestie, przy których ujawniają się różnice: elita ZChN chce bronić wartości narodowych, czego nie chce elita UW, która z kolei pragnie wejścia Polski do Unii Europejskiej, czego nie chce elita ZChN. Różnice między partyjnymi delegatami są mniej wyraźne w sferze gospodarki, bardziej wyraźne w innych sferach. Potwierdza to postrzeganie podziałów istniejących w polskim społeczeń­ stwie - swofota socjologia delegatów na zjazdy partyjne. Podziały wskazane przez delegatów ZChN w porównaniu z delegatami innych partii przedstawia tabela 17. Kiedy prosiliśmy delegatów ZChN o wskazanie podziału najważniejszego, to na pierwszym miejscu znalazł się podział na lewicę i prawicę (36% ); na drugim - podział na zwolenników i przeciwm'ków rozliczenia okresu PRL (25% ); a na trzecim - podział na zwolenników i przeciwników Kościoła ( 18%). Elita ZChN dostrzega zatem i docenia wagę podziałów ideowych, w tym mało lub mniej

w polskim

Tabela 17. Postrzeganie przez delegatów na zjazdy partyjne społeczeństwie (W%)

podziałów istniejących

Podziały społeczne

SdRP

UP

UW

ZChN

67

74

50

44

43

33

17

33

63

11 11 36 2 67

Bogaci-biedni Ludzie o poglądach lewicowych-ludzie o

poglądach prawico~

wych Mieszkańcy miast-mieszkańcy

wsi

Mlodzktarzy Prywatni przedsiębiorcy-pracownlcy najemni Polacy-inne narodowości Popierający politykę Kościoła-nie popierający polityl
Wyksztalcenl-niewyksztalceni

a

12

10

43

28

17 12 21

3

56

2 49

58

12

39

5

27

26

54

43

6

zwolennicy rozliczenia okresu PRL-przeciwnicy rozliczenia okresu PRL

u

e

k :ż

nu ii~ 'Z'f

ast

arski mi

ich eń-

zez

17.

.go,

sim

, na

:hN

niej

41

ważnego dla elit pozostałych partii podziału na zwolenników i przeciwników rozliczenia PRL, za mniej ważny uznając podział na biednych i bogatych, najistotniejszy dla elit pozostałych partii. Wydaje się to zgodne zarówno z nikłym pragmatyzmem elity ZChN, jak i z programem tej partii, w którym reformy gospodarcze nie są celem samym w sobie i mają także znaczenie pozaekonomiczne, moralne. Może to być związane z postawami wobec wiary i praktykami religijnymi delegatów ZChN (por. tabela 25, s. 362). Elita ZChN jest bowiem religijna i praktykująca"'. Na przeciwległym biegunie lokuje się laicka elita SdRP (dwie trzecie określiło się jako niewierzący i niemal dwie trzecie jako niepraktykujący w ogóle). UP bliższa jest pod tym względem SdRP, UW - bliższa ZChN. Wedle programu ZChN polska polityka zagraniczna powinna chronić interes Polski, tak aby przedsiębiorcom i pracownikom zapewnić najkorzystniejsze warunki w proeesie integracji gospodarczej w układzie europejskim i globalnym: Polska powinna być krajem korzystnych inwestycji oraz wysoko wykwalifikowanych kadr (punkt 33). Nalety wyzbyć się doktrynerstwa w kwestii naszego uczestnictwa w r6tnych inicjatywach integracji gospodarczej, zakresu tej integracji i tempa jej realiwcji. W każdym przypadku należy się kierować rachunkiem najbardziej prawdopodobnych korzyści i koszt6w dla naszej gospodarki narodowej. Dotyczy to zar6wno CEFTA, jak i Unii Europejskiej (punkt 35). Tak więc stanowisko wobec integracji z Unią Europejską rńe jest negatywne, ale warunkowe. Stwierdzony wyżej (por. tabela 16) sceptyczny stosunek delegatów ZChN do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej jest zatem zgodny z programem. W swoim programie ZChN negatywnie ocenia zarówno partie postkomunistyczne, jak i część par1ii wywodzących się z obozu solidarnościowego, % Również delegaci na m Zjazd ZChN w lutym 1993 roku określili się jako wierzący i w większości regularnie praktykujący. Ponadto zdecydowanie popierali wprowadzenie nauczania religii do szkół, a także opowiadali się za ustawą O planowaniu rodziny. ochronie iycia ludikiega ł waronkach dopuszcr.alrwtci przerywania ciqży oraz z.a udziałem Kościola w .tyciu publicznym; por. Grabowska, Szawiel 1993, s. 155, 166-167.

ale odwołujących się do tradycji liberalizmu. Sprzeciwia się socjalistycznej zasadzie walki klas, lekceważeuia godności i praw osoby, ale także libertariańskiej zasadzie bezwzględnego prymatu interesu prywatnego (Wstęp, punkt 1). Libertariańska (skrajnie liberalna) teoria spleciona z cynicznym przyzwoleniem na korupcję propagowanym przez domorosłych liberałów stała się źródłem rozczarowania i niechęci do nowych elit oraz do nowej rzeczywi. stości (Wstęp, punkt 3). Niechęć do partii mających korzenie w PRL i do ugrupowań liberalnych, obecna w programie ZChN, podzielana jest przez delegatów na zjazd, ale niekonsekwentnie. ZChN nie powinno w przyszłości tworzyć koalicyjnych rządów z SLD - uważali tak wszyscy delegaci. Ale niemal wszyscy (97%) nie chcą też koalicji z Unią Pracy, która ma solidarnościowe korze1rie, a ponad połowa (59%) dopuszcza koalicję z PSL, którego korzenie niewątpliwie tkwią w PRL. Wydaje się, że odrzucenie UP wynika z jej laickiego stanowiska wobec aborcji, ratyfikacji konkordatu itp., w których to kwestiach PSL jest znacznie bliższe ZCJiN. Zdecydowana większość (78%) nie chce także koalicji z postsolidarnościową UW. Delegaci ZChN najchętniej widzieliby swoją partię w koalicji z Solidarnością - 93%, z PC - 90%, z SChL - 84% i z BBWR - 76%. Zdania co do PSL i KPN są podzielone: koalicję z PSL popiera nieco ponad połowa, a koalicję z KPN odrzuca nieco ponad poło­ wa (54%).

* ZChN jest partią programowo odwołującą się do wartości chrześcijań­ skich i narodowych - odwołania te nie są jednak nachalne. Najkrócej można by powiedzieć, iż opowiada się w swym programie za gospodarką rynkową wprawdzie, ale podporządkowaną wartościom chrześcijańskim i interesowi narodowemu. W programie ZChN wielokrotnie podkreśla się, że rynek jest nie tylko bardziej efektywny niż socjalistyczne formy gospodarowania, ale także lepiej służy - i ma służyć - człowiekowi, rodzinie i innyni wspólnotom, ich prawom i rozwojowi. Ważne jest zatem zarówno przekonanie, że rynek jest bardziej efektywny, jak i ocena, żę lepiej współgra on z ładem moralnym, a także zasada jego podporządkowania moralności, prawu i interesowi narodowemu, jeśli między nimi a regułami rynku dochodzi do konfliktu. Dobrym przykładem tej logiki myślenia -raczej wedle wartości niż rachunku ekonomicznego - jest mocne podkreślanie przyrodwnych praw Polaków do przesiedlania się do Polski (punkt 31), i to mimo ograniczonych środków budżetowych państwa j?olskiego. ZChN jest jedyną partią, która, uwzględniając prawa człowieka i waności narodowe, zawarła w swoim programie prawo do repatriacji. Natomiast wskazywane w programie konkretoe problemy i reformy to, podobnie jak w programach pozostałych partii, reforma systemu emerytur i rent, ochrony zdrowia, zapobieganie bezrobociu.

:,

e

11 •) •·

.e i-

L

le

>y

%

iL

o-

m-

.na wą

>Wi

nie cże

ich jest ieże

eśli

tej cne Iski ~go.

)ści

Elita ZChN jest proreformatorska, nie tak radykalnie jak elita unijna, ale znacznie bardziej niż elita SdRP i UP'". Wydaje się, że delegaci ZChN są mniej prosocjalni niż program ich partii. Opowiadają się na przykład raczej za tworzeniem warunków do dzialalności gospodarczej niż za polityką dystrybutywną. Dla nich, podobnie jak dla delegatów UW, reforma gospodarcza, a także polityka społeczna, to raczej dostarczanie „wędek" niż „ryb". Zarysowana w programie hierarchia celów polityki społecznej odpowiada hierarchii problemów, które chcialaby rozwiązywać elita ZChN: na pierwszym miejscu znalazły się - wskazywane też w programie - reformy systemu lecznictwa i ubezpieczeń społecznych. Na drugim miejscu znalazły się wartości narodowe, które wprawdzie nie stanowią odrębnego celu, ale przenikają cały program. Elity innych partii, zwłaszcza UW, wskazywały wartości narodowe bardzo rzadko. Prymat wartości nad ekonomią potwierdza też swoista sotjologia elity ZChN. Elita tej partii dostrzega i docenia wagę podziałów ideowych, w tym malo lub mniej ważnego dla elit pozostałych partii podzialu na zwolenników i przeciwników rozliczenia PRL, za mniej istotny uznając podział na biednych i bogatych, najważniejszy dla elit pozostałych partii. Ten typ wrażliwości może mieć związek zarówno z religijnością elity ZChN, jak i z niskim poziomem jej pragmatyzmu. ZChN wyróżnia koncepcja polityki zagranicznej, która ma przede wszystkim chronić narodowy interes Polski. Także w procesie integracji z Unią Europejską, wobec czego ZChN zajmuje stanowisko warunkowe i ostrożne. Koncepcję tę w pełni podziela elita ZChN, która ma sceptyczny stosunek do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, czego chcą elity innych partii, zwłaszcza

UW.

W programie ZChN zawarta jest negatywna ocena zarówno partii postkomunistycznych, jak i liberalnych. Natomiast stosunek elity ZChN do partii jest bardziej zniuansowany: odrzucając SLD, UP i UW, dopuszcza koalicję z PSL. Do kryteriów wyartykułowanych w programie najwyraźniej dodaje ona kryterium stosunku do Kościoła i religii, wedle którego postpeerelowskie PSL jest znacznie bliższe ZChN niż postsolidarnościowa UW czy UP. Na koniec trzeba zaznaczyć, że elita ZChN jest w znacznej mierze ideologiczna (w sensie przyjętym przez Kitschelta): chciałaby trzymać się programu, w mniejszej mierze opowiada się za logiką wyborczego współzawodnictwa i jednocześnie uważa się za reprezentanta całego społeczeństwa, do partii wstępowała z motywów ideologicznych i w najmniejszej mierze widzi niskie motywy u swoich partyjnych kolegów. Na przeciwnym biegunie lokuje się pragmatyczna i trzeźwa elita SdRP. UW bliższa jest pod tym względem SdRP, UP zaś - bliższa ZChN.

to,

-ent,

To umiarkowanie prorefonnatorskie stanowisko jest trwałe ID Zja>.d ZChN w lutym 1993 roku (por. tamże 1993, s. 157). l

1

wyrażali je takie delegaci na

Polityka - walka o władzę i potencjalne koalicje Programy badanych partii politycznych okazały się zróżnicowane. Program SdRP z 1991 roku formułował alternatywę wobec polityki reform rządów postsolidarnościowych: kładł nacisk na ewolucyjny charakter zmian oraz na redystrybucyjną politykę socjalną. Nie postulował wstąpienia Polski do NATO ani do Unii Europejskiej. Program UP, kreśląc ponurą diagnozę, optował za systemem gospodarki rynkowej „o ludzkim obliczu". Opowiadał się za świeckim państwem. Postulował integrację Polski z Unią Europejską i NATO. Dopuszczał raczej współdziałanie z postpeerelowską lewicą niż z prawicą. Dokumenty programowe UW koncentrowały się na gospodarce: kontynuowaniu reform, zapewnieniu wzrostu gospodarczego, będącego warunkiem sine qua non społecz­ nej pomyślności. Patetycznie niemal opowiadały się za wejściem Polski do NATO i Unii Europejskiej. Dokumenty z lat 1995 i 1997 krytycznie oceniały rządzącą wówczas koalicję SLD-PSL. Program ZChN optował za gospodarką rynkową, ale podporządkowaną wartościom chrześcijańskim i interesowi narodowemu. Interes i wartości narodowe powodowały postulowanie integracji Polski z NATO, ale ostrożne i warunkowe stanowisko wobec integracji z Unią Europejską. Program negatywnie oceniał zarówno partie postkomunistyczne, jak i liberalne. Oprócz jednak różnic między tymi programami, są także podobieństwa: zarówno na poziomie ogólnym, jak i bardziej szczegółowym. Wszystkie partie opowiadają się za gospodarką rynkową. A kiedy wskazują problemy do rozwiązania i reformy do przeprowadzenia, to można odnieść wrażenie, że czyta się ten sam rejestr: ubezpieczenia i służba zdrowia, bezrobocie, mieszkania, edukacja„. Wydaje się, że zapaść cywilizacyjna, z której wydobywa się nasz kraj, zostawia bardzo niewielką swobodę dla programowej twórczości partii. Skąd zatem bierze się łatwe do zaobserwowania zróżnicowanie między partiami w bieżącej polityce? Otóż bierze się ono z różnic przekonań elit poszczególnych partii. To prawda, że wszystkie partie programowo opowiadają się za gospodarką rynkową, ale jedne elity są zainteresowane dzieleniem, a drugie - wytwarzaniem; w żadnej partia nie ma też tak.ich zastępów entuzjastów reform jak UW. I cóż stąd, że program SdRP pomija kwestie światopoglądowe, skoro esdeerpowska elita jest zdecydowanie laicka! Wprawdzie wszystkie lub więk­ szość partii opowiada się za przystąpieniem Polski do NATO i Unii Europejskiej, ale dla elit niektórych partii jest to pusty zapis, dla elity UW - akt dziejowej sprawiedliwości. Tożsamości partii nie da się zatem sprowadzić do jej programn. Tożsamość tę tworzą ludzie, którzy - uczestnicząc w procesie politycznym, zawsze bogatszym niż projektuje to program podtrzymują, ożywiają, a gdy trzeba - także wzbogacają lub pomijają zapisy' programowe. Różnice między partiami biorą się także z poziomu pragmatyzmu partyjnych elit. Niełatwo go mierzyć, niewątpliwie jednak elita SdRP ma najbardziej pragmatyczny, a elita ZChN najbardziej ideologiczny (w sensie przyjętym przez Kitschelta) stosunek do swojego programu i elektoratu. Pragmatyzm polega na bardziej swobodnym traktowaniu programu i elektoratu, co na etapie kampaoii

wyborczej umożliwia zabieganie o jak najszersze poparcie społeczne, po wyborach ułatwia zawieranie rozmaitych koalicji, a po uzyskaniu współudziału we wła­ dzy pozwala na realizowanie polityki będącej wypadkową zamierzeń i możliwoś­ ci. Pragmatyzm nie oznacza występku. Nie stanowi jednak gwarancji sukcesu. Polityka SdRP i ZChN w kwestii stosunków między państwem a Kościołem i obecności religii w sferze publicznej a elity obu partii zgadzają się, że społeczeństwo jest w tych kwestiach podzielone stanowi świetny przykład róż­ nego poziomu pragmatyzmu tych partii: SdRP, choć bywa ideologiczna (blokowanie konkordatu), to potrafi być pragmatyczna (zaakceptowanie lekcji religii w szkołach), podczas gdy ZChN pozostaje wierne swoim zasadom, nawet jeśli jest to politycznie kosztowne (opowiadanie się za bardzo restrykcyjną ustawą antyaborcyjną). Wreszcie różnice między partiami biorą się z odmiennego rozumienia proce.su politycznego i partyjnego działania oraz odmiennego stosunku do innych partii - konkurentów, ale także partnerów tym procesie. Przyjrzymy się teraz tym różnicom. Po pierwsze, partyjni delegaci, zapytani, czy partia polityczna odnosi sukces tylko wtedy, gdy zdobywa władzę (a przekonanie to można uznać za jeszcze jeden wskaźnik pragmatyzmu), zgodzili się z tym w zróżnicowanym stopniu (por. tabela 18). Po drogie, różnie oceniali wyniki, jakie ich partie osiągnęły w wyborach 1993 roku (por. tabela 19). Po trzecie, różnie postrzegali czynniki, które wpłynęły na osiągnięty w wyborach rezultat (por. tabela 20). Jest charakterystyczne, że partie, które odniosły sukces w wyborach 1993 roku osiągnęły go - zdaniem delegatów - przede wszystkim dzięki poparciu wyborców i przekonującemu programowi. Mniejsze znaczenie miało pozostawanie w opozycji przed rokiem 1993, a niemal żadnego - kondycja organizacyjna i finansowa partii oraz nieprzychylność mediów. Delegaci UW, która

.m

>w

na

:o za

im rnł

Ity

m,

=z-

ro 1cą

ale

res ale

am

.va: rtie

do :yta nia, :raj,

dzy elit fają

igie

Tabela 18. Stosunek delegatów na zjazdy partyjne do zdobywania przez

orm

Czy zgadza się Pan(i) ze stwierdzeniem, że partia polilyczna odnosi sukces lylko wtedy, gdy zdobywa władzę?

(OI'O

Zgadzam się Nie zgadzam Trudno

ięk­


partię

wladzy (w %)

SdRP

UP

UW

ZChN

60 30 10

47 40

59

13

7

44 44 12

35

)Wej

rogycz-

Tabela 19. Ocena wyników wyborczych 1993 roku przez delegatów na zjazdy par1yjne (w%)' Jak ocenił(a)by Pan(I) wyniki. jakie w wyborach do Sejmu w 1993 roku?

iają,

Zdecydowany sukces Raczej sukces Raczej porażka Zdecydowana

rtyj·

iziej

=

Trudno

uzyskała

SdRP

UP

63

47

o

35 1

49

16

3

65

1 1

17 2

o 1

UW

• Pytania o tę ocenę nie QdważyUśmy się zadać delegatom ZChN, które (jako konstruktor I glówne ugrupowanie koalicji WAK) nie weszło do Sejmu.

:a na

:)anii

,

--------·········-Tabela 2.0. Czynniki wpływające na rezultat wyborów 1993 roku w oplnil delegatów na zjazdy partyjne (w %)'

Jak Pan(i) sądz~ co w największym stopniu wp!ynęlo na wyniki Panam partii w wyborach 1993 roku? Autentyczne poparcie wyborców Dezorientacja wyborców Dobra kondycja organizacyjna i finansowa partii Koalicja z PK Nieprzekonująca kampania wyborcza Nieprzychylny stosunek mediów Pozostawanie w opozycji Przekonujący program wyborcr; Słaba kondycja organizacyjna i finansowa partii Udziel w rządzie Hanny Suchockiej Umiejętne wykorzystanie mediów

SdRP

UP

50

51

UW

ZChN

30

'37

33

13 12 22

1

2 23 34

-

o

17

39 23

8

22

31

2

a Kafeterie dodane do pytania były oczywiście różne dla różnych partii. Kreski oznaczają. że danej pozycp nie by!ow ankiecie dla danej partii. Na przykłaó„pozostawanie w opozycji" znajdowaloslę w ankietach przeznaczonych dla de\egalówna zjazdy SdRP l UP, nie byto go natomiasl w ankietach przeznaczonych d!a delegatów na zjazdy UW i ZChN.

sukcesu nie odniosła, oraz delegaci ZChN, które nie weszło do Sejmu, nieco inaczej postrzegali czynniki odpowiedzialne za ten stan rzeczy. Elita UW obwiniała za to nieprzekonującą kampanię wyborczą i dezorientację wyborców, a w dalszej kolejności słabość organizacyjną i finansową swej partii oraz niepopularność rządu Hanny Suchockiej. Elita ZChN powodów porażki upatrywała w dezońentacji wyborców, udziale w rządzie Suchockiej (unijna elita w mniejszym stopniu obarczała - wspólny - rząd Suchockiej o niepowodzenia wyborcze) oraz w nieprzychylności mediów. Obie interpretacje można uznać za spójne: UW nie obwiniała mediów, a dezorientację wyborców wiązała zapev<;ne z nieprzekonującą kampanią wyborczą; ZChN dezorientację wyborców przypisywało zapewne nieprzychylności mediów. Jest oczywiste, że różne diagnozowanie sytuacji partii oraz powodów jej sukcesów i, zwlaszcza, porażek ma wpływ na jej bieżące funkcjortowanie i na formułowanie strategii na przyszłość. Ważnym zaś elementem strategii działa­ nia partii jest współpraca z innymi partiami, a przede wszystkim możliwość Tabela 21.

Możl1wości

koalicji z poozczególnymi partiami w opinn delegatów na zjazdy partyjne (%odpowiedzi pozytywnych)

Z jakimi partiami PanaO) partia może - Pana(i) zdaniem - tworzyć w przyszłości koalicyjne rządy? BBWR KPN PC PSL SChL Sl.D

UP

UW

ZChN

9 3

17 19

85 17 78

76 46 90 59

5 94

Solidarność

5 5.

55

3,34

78 7 2,56

(3)

(3)

3

Średnia I modalna (,_;··~awiasle) liczby wskazań partii, możliwe

-

12 84 9 79

96 86

UP UW ZChN z którymi koalicje bylyby

SdRP

··--····

35 83 42 54 55

85

o

94 3 22

62

„„~----···

4;ef.7 (4).._(5l__

4,08

ly

zawiązywania

koalicji. Informacji na temat koalicji, jakich życzyliby sobie partii, dostarczają dane przedstawione w tabeli 21. Więcej partii jako możliwych koalicjantów wskazywali delegaci ZChN i UW niż delegaci SdRP i UP. Nie można jednak interpretować tego w kategoriach róż­ nic otwartości między partiami prawicowymi a lewicowymi. Jest to wynikiem rozdrobnienia prawej strony sceny politycznej (przed powstaniem A WS) - po prostu na liście więcej było partii centroprawicowych i prawicowych niż lewicowych. Natomiast różnicy między SdRP a UP nie da się już wyjaśnić w ten sposób. Elita UP była mniej otwarta na różne koalicje niż elita SdRP. Była też -przypominamy - mniej pragmatyczna, a bardziej ideologiczna. Być może elita młodej, niewielkiej partii, osiągającej skromne poparcie wyborców, wskazując niewielu potencjalnych koalicjantów „blisko siebie", dbała w ten sposób o swoją tożsam~. Ciekawe są asymetrie stwierdzane między badanymi partiami: elity SdRP i UP chciałyby koalicji z UW, ale koalicję z SdRP popierała mniejszość elity UW, a z UP - nieznaczna większość. Elita UW chętniej natomiast spoglądała ku partiom prawej strony politycznej sceny,jednak wi<:;kszośćelity ZChN, koalicjanta Unii w okresie rządu Hanny Suchockiej, odrzucała możliwość koalicji z UW. Wśród przebadanych partii większy potencjał koalicyjny miały UW i UP, mniejszy - SdRP i zChN; wśród pozostałych partii stosunkowo największy potencjał koalicyjny miała PSL, a najmniejszy KPN. Można by przypuszczać, że potencjały różnych partii wynikają z rachunków wyborczych, że każdy chętnie dogada się z silnym. Tak jednak rue było. Znacznym potencjałem koalicyjnym cieszyły się partie o niewielkim poparciu, a potężna SdRP była wciąż odrzucana przez partie prawej strony politycznej sceny. Liczyło się natomiast, zależne od autodefinicji i od definicji innych, ulokowanie danej partii w politycznym spektrum: partie skrajne (ZChN, SdRP) miały mniejszy potencjał koalicyjny niż partie środka (PSL, Solidarność, a także UW). Ale ta prosta reguła pr7.estrzenna działa odmiennie w różnych miejscach politycznego spektrum: elita SdRP w swoich koalicyjnych zamiarach spoglądała ku centrowej UW, natomiast koalicyjna wyobraźnia elity ZChN najwyraźniej UW nie obejmowała. Cztery największe partie polskiej sceny politycznej różnie zatem postrzegają same siebie, zróżnicowany jest także ich potencjał koalicyjny: • SdRP czuje poparcie społeczne, ale docenia też własne zasługi, sama byłaby gotowa współpracować z UP i UW (bez wzajemności), nie ma jednak najwyższego potencjału koalicyjnego; • zadowolona ze społecznego poparcia i z siebie UP, gotowa byłaby współpracować zarówno z partiami koalicji (PSL, SdRP), jak i z partiami postsolidarnościowymi (UW, Solidarność), ale nie z partiami prawicowymi (ZChN), oraz ma spory potencjał koalicyjny; • niezadowolona z siebie i z braku poparcia społecznego UW chciałaby współpracować z partiami prawicowymi (raczej bez wzajemności), a w dalszej kolejności z UP i Solidarność, raczej odrzucając współpracę z SLD i PSL, oraz ma spory potencjał koalicyjny; • niezadowolone z braku społecznego poparcia i z własnych decyzji delegaci

nie

/Ch

JW

co

w

:az at-

ita

nia za me syjej

na lła­

uść

hN

6 6

() ~9

15

o

l4

3 !2

V

s_J_

różnych

Hanny Suchockiej) ZChN, chciałoby Współ­ a samo ma niewielki potencjał koalicyjny. Kłopotem SdRP jest niedostatek partnerów. UP wydaje się nie mieć problemów, choć poparcie dla niej, notowane przez ośrodki badania opinii, niebezpiecznie wahało się wokół 5%. Problemem UW jest i społeczeństwo, i ona sama, i niechętni jej prawicowi partnerzy. ZChN wydaje się zagubione; nie ma społecznego poparcia i potencjału koalicyjnego, jest niezadowolone z siebie i nie wykracza w swoich politycznych perspektywach poza krąg równie zagubionych i niewielkich partii prawicowych. strategicznych

(udział

w

rządzie

pracować tylko z partiami prawicowymi,

Podsumowanie Nasze zainteresowanie elitami partyjnymi sięga początku 1991 roku. Do 1993 roku zbadaliśmy osiem partyjnych zjazdów pięciu partii (PC, UD, KLD, ZChN i SdRP) (por. Grabowska, Szawiel 1993). Wiosną 1995 roku zebraliśmy materiały ze zjazdów ZChN, UW, SdRP i UP. Dla trzech pierwszych partii dysponujemy danymi porównawczymi sprzed dwóch lat. Badani delegaci reprezentują swoich partyjnych kolegów - tych, którzy ich wybrali, są więc, w sensie politycznym, reprezentatywni dla swoich partii. Ponadto, wybierając przywódców oraz głosując nad tekstami partyjnych dokumentów, uczestniczą w formowaniu ścisłego kierownictwa i decydują o tożsamo­ ści partii. Stanowią wreszcie ogniwo łączące partyjne centra decyzyjne ze swoim środowiskiem. W dłuższym okresie to oni określają programowe i społeczne możliwości oraz ograniczenia partii. Jacy zatem okazali się delegaci na zjazdy badanych partii38? Charakterystykę społeczną delegatów partyjnych przedstawia tabela 22. Tabela 22. Podstawowe cechy społeczne delegatów na zjazdy partyjne (w%) Partia i rok odbycia ziaZdu Cechy

UP

SdRP

społeczna

ZChN

UW UD

UW

1993

1995

1995

1993

1995

86 14

80

45

44

78 22 44

85

Średnia wieku

82 18 42

Wykształcenie Wyższe Niepełne wyższe

71 11

77 7

72 12

Ml as to

87

92

W tym miasto liczące ponad 500 tys. mieszkańców

30

20

1993

1995

87 13

93

15 43

43

7 43

82

88

83

77

8

7

7

7

95

96

95

85

92

27

42

33

31

28

Ple~ Mężczyzna

Kobieta

20

Miejsce zamieszkania

38

Charakteryzując partyjnych delegatów, wykorzystujemy schemat i dane zawarte w: Grabowslo\, Szawiel 1993, s. 31-48.

~­

y.

x

il,

Ila

Ila ~e

eh

)o

D, ny

tii

.eh Iii.

lO-

•im ~e

rly

via

!5

;

;

z

Elity partyjne były zmaskulinizowane, a w latach 1993-1995 odsetek męż­ czyzn (w partiach, dla których dysponujemy danymi porównawczymi) jeszcze wzrósł. Partycypacja kobiet w elitach politycznych była bardzo niska i wykazywała tendencję spadkową. Na przebadanych przez nas zjazdach na dwudziestu delegatów przypadały jedynie trzy kobiety. Były także stosunkowo młode. N aj więcej młodych było na zjeździe ZChN, na którym jedna czwarta delegatów miała poniżej 35 lat oraz na zjeździe UW, na którym jedna czwarta delegatów miała mniej niż 37 lat. Elity te były jednak zróżnicowane pokoleniowo. Wyróżniliśmy cztery pokolenia, w zależności od tego, jakie przełomowe wydarzenia polityczne miały szanse je kształtować: a) pokolenie postsolidarnościowe, najmłodsze, obejmuje osoby urodzone w latach 1962-1974; w momencie pierwszego badania39 miały one 18-30 lat, w momencie drugiego - najwyżej 33 lata; w latach 1980-1981 miały najwyżej 19 lat i - poza jednym, dwoma najstarszymi rocznikami - nie miały szans, by uczestniczyć w Solidarności, która dla nich stanowi historię; b) drugie pokolenie, Solidarności i lat osiemdziesiątych (nazywane skrótowo pokoleniem solidarnościowym), obejmuje osoby urodzone w latach 1951-1961, mające w momencie pierwszego badania 31-41 lat, a w momencie drugiego - 34-44 lata; w latach 1980-1981 miały one 19-29 lat- są to zatem osoby, dla których pierwszym i najważniejszym doświadczeniem politycznym mogła być Solidarność i czas stanu wojennego; c) trzecie z kolei to pokolenie Marca '68 i Solidarności (nazywane skrótowo pokoleniem marcowym), które obejmuje osoby urodzone w latach 1940-1950; w momencie pierwszego badania miały one 42-52 lat, a drugiego - 45-55 lat; jest to zatem pokolenie ukształtowane przez wydarzenia marcowe 1968 roku i grudniowe 1970 roku oraz przez lata siedemdziesiąte i Solidarność;

d) najstarsze, pokolenie Października '56 (nazywane skrótowo pokoleniem obejmuje osoby urodzone w 1939 i wcześniej; w 1956 roku miały one co najmniej 17 lat, w momencie pierwszego badania 53 lata, a drugiego - 56 lat i więcej. Oczywiście, klasyfikacja ta, jak każda, zależy od rozkładu kategoryzowanej zmiennej: gdyby najmłodsze i najstarsze roczniki były liczniejsze, moż­ na by wyodrębnić na przykład pokolenie transformacji, które w życie społeczne wkroczyło po Okrągłym Stole, czy pokolenie .przedwojenne, które nie tylko Październik '56, ale totalitarny ustrój zastał już ukształtowane. Klasyfikacja ta jest też w pewnym stopniu arbitralna: osoba urodzona w 1962 roku, a zaliczona do pokolenia postsolidarnościowego, mogła głęboko przeżyć powstanie Solidarności, a poti'm jej delegalizację. Trzeba zatem powtórzyć, że październikowym),

6

)O.W-

39 Ponieważ pierwsze badania nad elitami partyjnymi prowadziliśn1y w latach 1991-1993, za moment tamtego badania przyjęliśmy rok 1992. Za moment drugiego badania przyjęli§my oczywiście rok 1995.

wyróżnione

pokolenia miały tylko szanse, by podlegać wpływom przełomowych wydarzeń politycznych. Przynależliość pokoleniową delegatów na zjazdy partyjne przedstawia tabela 23. Tabela 23. Przynależność pokoleniowa delegatów na zjazdy partyjne (w%) Partia I rok odbycia zjazdu SdRP

Poko lenie

1993

1995

1995

Postsolidamościowe

18

14

Solidarnościowe

31

13 38

Marcowe

33 35

41

37

Październikowe

13

14

12

ZChN

UW

UP·

UD

UW

1993 13

1995 17

24

24

30 36 19

43 28

31 21

36 25

12

24

15

1993

1995

W SdRP umocniło się wyraźnie (w stosunku do 1993 roku) pokolenie marcowe, a więc pokolenie kształtowane przez wydarzenia lat 1968 i 1970 oraz dekadę lat siedemdziesiątych. Umocniło się ono kosztem obu młodszych pokoleń, zwłaszcza najmłodszego. W UP dominowały dwa równie silne pokolenia: solidarnościowe i marcowe. Pokolenia najmłodsze i najstarsze stanowiły margines wśród delegatów tej partii. W UW w 1995 roku jeszcze wyraźniej niż w UD w 1993 roku dominowało pokolenie solidarnościowe, do którego należał niemal co drugi delegat. Ta dominacja zaistniała kosztem obu starszych pokoleń. Nieznacznie przybyło natomiast delegatów pokolenia postsolidarnościowego. W ZChN w 1995 roku dominowało pokolenie solidarnościowe, a także liczniej niż w innych partiach reprezentowane było pokolenie postsolidarnościowe. Politykę uprawiali i uprawiają ludzie wysoko wykształceni. Pamiętając, źe w Polsce wyższym wykształceniem legitymuje się 7% dorosłej ludności, można sobie uświadomić, jak wielkim potencjałem dla każdej partii są jej kadry. Może to jednak także stanowić barierę w naturalnym rozroście tych partii w środowiskach o niższym poziomie wykształcenia. Elity partyjne były miejskie, a w dodatku od jednej piątej do jednej trzeciej delegatów w 1995 roku mieszkało w miastach liczących powyżej 500 tys. mieszka6.ców. Tymczasem w Polsce mieszkańcy miast stanowią 62% dorosłej ludności, ale w wielkich miastach mieszka 13%. W elitach czterech badanych partii praktycznie nie było mieszkańców wsi. A wszystkie przecież miały ambicje, aby być partiami „ogólnonarodowymi", konkurującymi o poparcie wśród wszystkich grup społecznych. Delegaci na zjazdy partyjne byli profesjonalistami. Niemal nie spotykało się wśród nich osób niepracujących, emerytów, rencistów. Reprezentowane były natomiast zawody społecznie istotne i wymagające kompetencji, co wiąże się z wysokim poziomem wykształcenia delegatów. Zawody typowo inteligenckie - nauczyciele, lekarze, prawnicy, humaniści" 0 ~ 0 Do humanistów zaliczeni zostali twórcy psychologowie, socjologowie itd.

{między

innymi plastycy, aktorzy), redaktorzy.

l

- reprezentowane były we wszystkich partiach (por. tabela 24). Osoby o takich zawodach stanowiły od rtiemal połowy delegatów (ZChN -46%; SdRP-44%) do jednej trzeciej (UW - 37%; UP - 32%). Następną pod względem liczebności kategońę stanowili inżynierowie, szczególrtie wysoko reprezentowarti w UW (23%). Kolejna grupa zawodowa to ekonomiści (średrtio co dziesiąty delegat). W elitach UW i ZChN znaczny udział mieli naukowcy (niemal co dziesiąty delegat). Tabela 24. Zawody dolegalów na zjazdy partyjne (w%) Grupa zawodowa Bezrobotni

Le

lZ

fi, a:

I·

D al .ń. ~o.

Ekonomiści

Emeryci Humanlścl Inżynierowie

Lekarze

Nauczyciele Naukowcy Prawnicy Prywatni

przedsiębiorcy

Studenci Technicy, robotnicy Urzędnicy

SdRP 1995 1993 4,0 0,0 12,0 • 6,0 3,0 17,0 • 11,0 8,0 3,0 • 11,0 17,0 6,0 3,0 3,0 7,0 8,0 1,0 6,0 4,0 9,0 • 4,0 10,0

Partia I rok odbycia zjazdu UP UW ZChN 1995 1993 1995 1993 1995 0,0 0,0 0,5 0,0 o.o 14,0 6,0 1010 • • 3,0 1,0 4,0 0,0 0,0 11,0 14,0 16,0 • • 18,0 12,0 7,0 23,0 18,0 4,0 6,0 10,0 • 9,0 7,0 7,0 13,0 12,0 2,0 10,0 9,0 7,0 8,0 8,0 10,0 13,0 1,0 8,0 3,0 7,0 6,0 8,0 1,0 4,0 4,0 6,0 3,0 1,0 2,0 12,0 1510 • • 3,0 9,0 5,0 14,0 2,0

•

liż

:iej ys. ;łej

(Ch ~je,

ród ~się

oyły

się

orzy,

Warto też odnotować zmiany między rokiem 1993 a 1995: we wszystkich badanych elitach zmniejszył się udział urzędników, stopniał udział pcywatnych przedsiębiorców (z wyjątkiem UW) oraz zmalał, i tak zresztą rtiewielki, udział studentów. N a miejsee tych, którzy zdążyli m tym czasie ukończyć studia, nowi studenci nie przyszli. Elity partyjne miały zró:inicowane postawy wobec wiary i praktyk religijnych (por. tabela 25). Wielkość tych różrtic dobrze obrazuje porównartie laickiej elity SdRP z religijną elitą ZChN. Istnieją wprawdzie środowiska i organizacje programowo antykościelne i areligijne lub antyreligijne, któcych członkowie byliby zapewne jeszcze bardziej laiccy niż delegaci SdRP, ale są też ruchy i orgartizacje przykościelne, któcych członkowie byliby jeszcze bardziej religijni niż delegaci ZChN. To, co prezentujemy, to swego rodzaju główny nurt współczesnego polskiego życia publicznego. SdRP i ZChN usytuowały się na przeciwnych biegunach. Wśród delegatów SdRP nie było głęboko wierzących, ponad dwie trzecie deklarowało, że nie wierzy i niemal dziewięciu na dziesięciu rtie praktykowało. Jest to zatem elita niemal całkowicie zlaicyzowana i nie mająca osobistego kontaktu z Kościołem instytucjonalnym. Warto dodać, że esdeerpowskie proporcje drastycznie odbiegają od średnich krajowych, które dla dorosłej ludności wynoszą 95% wierzących i około 50% regularnie praktykujących. Z kolei wśród delegatów ZChN nie było niewierzących, a dziewięciu na dziesięciu praktykowało regularnie. Między tymi

Tabela 25. Postawy delegatów na zjazdy partyjne wobec wiary i praktyk religijnych (w%) Partia i rok odbycia zjazdu

Postawa wobec wiary

SdRP

1993 Autoidentyfikacja religljna

UW

UP

ZChN

1995

1995

1993

1995

1993

1995

o

4 55 15 16 9

10 62

56 44

60

11

7 60 15 14

4

4

o

o o

90

96

9

4

1

o o

o

Głęboko wierzący Wierzący

23

Niezdecydowani

13

Niewierzący

38

Zdecydowanie nielh'.~.erzący

25

20 15 39 27

4 11

3 13

16 30

35 30

36 27

15 70

23 62

24

14

22

30

21

15

Praktyki religlJne Pral
13

40

o o

o

o

biegunami znalazła się UP, której elita w większości deklarowała się jako· wierząca, ale niepraktykująca oraz UW, której elita w większości była wierząca, a regularnie praktykujący stanowili najliczniejszą jej kategorię. Elita UW stosunkowo najlepiej odzwierciedlała postawy społeczeństwa polskiego w tej sferze. Wiara i praktyki to zatem czynnik silnie różnicujący elity partyjne. Delegaci na zjazdy partyjne mieli też różne biografie-solidarnościowe lub pezetpeerowskie (por. tabela 26). · Wiosną 1995 roku biografie delegatów na zjazdy partyjne przedstawiały się diametralnie różnie. Jednoznacznie postpezetpeerowski rodowód miała elita SdRP: niemal dziewięciu na dziesięciu delegatów należało wcześniej do PZPR. Stażem solidarnościowym sprzed 1989 roku legitymował się niespełna co dziesiąty delegat. Z kolei elita UP była wyraźnie podzielona: niemal równo liczne grupy to z jednej strony byli członkowie PZPR, a z drugiej - Solidarności sprzed 1989 roku. Jednoznacznie postsolidarnościowy rodowód miały elity UW i ZChN: niemal dwie trzecie delegatów obu partii było przed 1989 roku członkami Solidarności. Byłych członków PZPR było w elicie UW mniej więcej tylu, ilu w społeczeństwie - co dziesiąty należał kiedyś do PZPR. Natomiast w ZChN byłych członków PZPR niemal nie było (1 %). Biografie polityczne to zatem drugi, obok religijności, czynnik silnie dzielący partyjne elity. Delegaci na zjazdy badanych partii ze względu na charakterystyki społeczne, na pozycje w społeczeństwie - są od siebie praktycznie nierozróżnia­ lni. Ci stosunkowo młodzi mężczyźni, mieszkający w miastach, bardzo dobrze Tabela 26. Przynależność delegatów na zjazdy partyjne do PZPR i Solidarności (w%) Partia i rok odbycia zjazdu SdRP

Przynależność partyjna

PZPR Solidarność

(przed 1989 r.) Solidarność (obecnie)

1993

1995

1995

80 8

86 7

43 47

•

•

1

UW

UP

~®~

ZChN

UD

UW

1993

1995

14

11

59 16

62

•

1993

1995

1 58

1 64

34

•

wykształceni, z atrakcyjnyu:li zawodan:li, kształcili się zapewne na tych samych uczelniach, może nawet pracują w tych samych instytucjach, chodzą po tych samych ulicach. Mogliby właściwie należeć do jednej partii. To, że trafili do różnych partii politycznych jest efektem dokonywanych wcześniej wyborów - przynależności do PZPR lub Solidarności - wyznawanych przekonań i świato­ poglądu - laickiego lub religijnego. Oznacza to, że w demokratycznych instytucjach przyszło współistnieć i współdziałać ludziom z jednego środowiska społecznego, ale z dwóch światów: ludziom zupeh:lie laickim, o przeszłości pezetpeerowskiej skupionych w SdRP oraz ludziom wierzącym, czasem głęboko, o solidarnościowej przeszłości i z partii postsolidarnościowych.

ko· ~a,

w tej ub się

lita

'R. co ~ne

red !N: uni ilu :hN lgi,

:yki :lia-

lrze

195

•

Ci pierwsi przed 1993 rokiem opowiadali się za: umiarem i ewolucyjnym charakterem zmian w gospodarce, w tym przeciwko prywatyzacji oraz za redystrybucyjną politykę socjalną; raczej przeciwko wejściu Polski do Unii Europejskiej i NATO; za laickim modelem państwa. Po zdobyciu władzy w 1993 roku kontynuowali, choć wolniej, reformy oraz starania o przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i NATO. Z oferty programowej okresu opozycji ostał się tylko laicki model państwa - to, co było zakorzenione w biografiach esdeerpowskiej elity. Resztę bez trudu odmienił jej pragmatyzm. Ci drudzy reprezentowali cały wachlarz opcji. W połowie postsolidarnoś­ ciowa elita UP opowiadała się za gospodarką rynkową o „ludzkim obliczu" i aktywną polityką socjalną. Popierała integrację Polski z Unią Europejską i NATO, ale nie znajdowało się to w centrum jej uwagi. Chciała świeckiego państwa. Gotowa też była współpracować z partian:li postpeerelowskimi. Programy SdRP i UP oraz przekonania elit obu partii były bardzo podobne, dzieliło je jednak rozun:lienie polityki i styl jej uprawiania: pragmatyczne elity esdeerpowskiej i ideologiczne elity UP. Dzieliły je też po części biografie. · Postsolidarnościowa elita UW była radykalnie proreformatorska, uznając wzrost gospodarczy za panaceum na problemy socjalne i społeczne. Opowiadała się za wejściem Polski do NATO i Unii Europejskiej. Chciała pa(1stwa neutralnego światopoglądowo. Nie widziała możliwości współpracy z partian:li postpeerelowskimi. Była jednak bardziej pragmatyczna niż reszta postsolidarnościowych elit. Postsolidarnościowa elita ZChN była umiarkowanie proreformatorska. Ważne dla niej wartości chrześcijańskie i narodowe chciała realizować zarówno w polityce wewnętrznej (w gospodarce, w stosunkach państwo-Kościół), jak i zewnętrznej, w której - ze względu na interes narodowy- zajmowała stanowisko warunkowe i ostrożne wobec integracji z Unią Europejską, opowiadając się za przystąpieniem Polski do NATO. Nie widziała możliwości współpracy z SID, UP, ale także z UW, dopuszczała natomiast koalicję z PSL i, oczywiście, z partian:li prawicy. Była w. znacznej mierze ideologiczna. Oczywiste jest także, iż przy danym progran:lie i przekonaniach elity partia - po zdobyciu władzy - nie może realizować dowolnej polityki. Ale faktycznie realizowana polityka może różnić się od głoszonych wcześniej treści, dzięki którym partia uzyskała społeczne poparcie. Jak dalece jednak się różni i w jakich

kwestiach - to zależy od poziomu pragmatyzmu partyjnej elity i od tożsamości jej członków. W przypadku SdRP różnice okazały się duże. Jeśli chodzi o partie postsolidarnościowe, to nieco większych różnic można się spodziewać w przypadku UW (ale na pewno nie w kwestiach gospodarki) niż UP czy ZChN, których elity nie są pragmatyczne. Nie można oczekiwać, że za cenę udziału w rządzeniu elita UP zrezygnowałaby z etatystycznej i redystrybutywnej polityki gospodarcztj, a elita ZChN - z troski o wartości chrześcijańskie i narodowe.

* Skonfrontujmy, na koniec, koncepcje teoretyczne, które kierowały naszymi analizami, z uzyskanymi rezultatami. Lipset i Rokkan twierdzili, że społeczne podziały nie przekładają się na partie automatycznie, lecz dokonują tego polityczni antreprenerzy. Sartori dodawał, że to partie kreują i podtrzymują grupowe tożsamości. Mieli rację: elity czterech badanych partii - choć działały w tym samym społeczeństwie i ubiegały się o te same głosy - kierowały się odmiennymi „socjologiami". SdRP odwoływała się do wartości lewicowych i, w miarę upływu czasu, miała coraz bardziej lewicowy elektorat. ZChN odwoływało się do wartości chrześcijańskich i narodowych, dostrzegając i doceniając wagę podziałów ideowych, i miało elektorat religijny, praktykujący i związany z Kościołem, wrażliwy na wartości narodowe, pozytywnie oceniający upadek komunizmu oraz domagający się osądzenia lub przynajmniej odsunięcia od polityki dawnych wysokich funkcjonariuszy 4 '. Kitschelt podkreślał ważność struktury organizacyjnej partii i jej zasobów, także ludzkich. W śród badanych partii wyróżniała się SdRP jako partia stosunkowo zasobna pod względem organizacyjnym i kadrowym, o zharmonizowanych zasobach kadrowych, nieźle funkcjonująca; o nikłych napięciach pionowych, choć z dostrzeganym w partii pragmatyzmem jej przywódców. W koncepcji Kitschelta podkreślana jest także rola programu partii i strategii działania. Partyjne dokumenty i przekonania elit były zróżnicowane: od propozycji etatystycznej, redystrybutywnej polityki SdRP i UP po wolnorynkową politykę UW; od świeckiej opcji SdRP i UP po chrześcijańską opcję ZChN; od euroentuzjazmu UW po eurosceptycyzm ZChN; od dopuszczenia współpracy z postkomunistycznymi siłami politycznym.i przez UP po odrzucenie takiej możliwości przez UW i ZChN. Mimo tych różnic wszystkie badane partie chciały apelować do całego społeczeństwa i zabiegać o jak największe poparcie wyborcze - w największym pragnęły tego stopniu partie na wielu wymiarach skrajne: SdRP i ZChN. Kitschelt zwrócił uwagę na rolę wewnątrzpartyjnego układu sił między ideologami, lobbystami i pragmatykami w określaniu strategii i polityki partii. My natomiast stwierdziliśmy, że poziom pragmatyzmu partyjnych elit jest niejed41

Danych nie zamieszczamy, ponieważ tylko 2,3% respondentów twierdZ11o, że w 1993 roku na WAK, a tylko 1,6% deklarowało, że w 1997 roku będzie glosować na ZChN.

glosowało

c i

l

'·

ii

,_ ę

d y

'j y :e p

:y

ly i-

nakowy: wysoki w przypadku SdRP, minimalny w przypadku ZChN. Potwierdzeniem tego „pomiaru" w przypadku SdRP jest różnica między treściami głoszonymi przed wyborami 1993 roku a polityką realizowaną po wyborach: dotyczyły one niemal wszystkich kwestii poza laickim modelem państwa, zakorzenionym w tożsamości partyjnej elity. Kitschelt podkreślał także wagę potencjału koalicyjnego partii. Wśród przebadanych przez nas partii większy potencjał koalicyjny miała UW i UP, mniejszy - SdRP i ZChN, a więc partie zajmujące w wielu kwestiach skrajne stanowiska. Dopóki, dopóty żadna partia nie zdobędzie większości, kształt przyszłych koalicji zależeć będzie, po pierwsze, od trwałości odrzucenia SdRP przez UW i partie prawicy oraz, po drugie, od możliwości współpracy partii prawicy z partiami środka i wreszcie, po trzecie, od partii środka, spośród których UP skłania się ku lewicy, UW natomiast - ku prawicy. W znacznej mierze przesądzą o tym partyjne elity: ich definicje sytuacji niemożliwych i możliwych. W taki to właśnie sposób partie formują świat polityki.

Bibliografia

Banfield Edward C. (1958), The Mora/ Basis of a Backword Saciety, The Free Press, Chicago. Barber Benjamin R. (1995), Switzerland, w: The Encyclopedia ofDemocracy. Seymour Martin Lipset (red.), t. 4, Routledge, London. Berman Sheń (1997), CM/ Society ond the Collapse of the Weimar Repub/ic, „World Politics", L 49. Bobbio Norberto (1996), Prawica i lewica. tłum. Adam Szymanowski, Znak, Fundacja iDL Stefana Batorego, Kraków-Warszawa. CBOS (1985). Cdonk, „La Cultura~', nr 3-4. Cohen Jean L„ Arato Andrew (1992), Civil Society and Political Theory, The MIT Press, Cambńdge, Mass,-London. Coleman James S. (1990), Fournlation ef Social Theory, Harvard University Press, Cambńdge,

Mass. Dahl Robert A. (1961). Who Govems? Democracy and Power in an American City, Yale University

Press, New Haven, Conn.-London. Dahl Robert A. (1971), Polyarchy. Participation and Opposition, Yale University Press. New Haven, Conn. Dahl Robert A. (1992)j The Problem of Civic Competence, ,)oumal of Dcmocracy", t. 3, nr 4. Dahl Robert A. (1995~ Demokracja i jej krytycy, tłum. Stefan Amstenlamsld, Znak-Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków-Warszawa. Dahl Robert A, Lindblom Charles E. (1953), Polit/es, Economics and Welfare, Harper and Row, New York. Datner·Śpiewak Helena (1996), Struktura i wyznaczniki pestaw antysemickich1 w: Czy Polacy są antysemitami?, Ireneusz Krz;cmiński (red.). Oficyna Naukowa, Warszawa, Democracy and Technolagy (1995), „The Eeonomist", 17 czerwca. Diamond I.!UIY (1996), ls the Third \Vave Over?, ,,Journal of Demoeraey", t. 7, nr 3. Diaz EUas (1991), Dereclias y i14uiredas, „El Sol", 23 kwietnia. Domański Henryk (1994): Społeczeństwa klasy !redniej, Instytut Filozofri i Socjologii PAN, Warszawa. Dubiński Krzysztof (1990), Magdalenka. Transakcja epeki. Notatki z poufnych spetkmi Kiszczak-Walesa, BGW1 Warszawa. Dudek Antoni (1997), Pierwsze lata lll Rzeczypospolitej 1989-1995, Geo, Kraków.

I.

a

:i:l

al

4,

;e, ~e.

ity

en,

.cja

rew

; sq,

AN.

rtsz·

Dul'kheim Emile (1999), O pod7.iale procy społeC?Jiej, tłum. KrzysztofWakar, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa, Duvecger !daurice (1954), Political Parties: Th.eir Organization and Activity in tlw Modem State, Methuen, London; Wilcy. New York. Dworkin Ronald M. (1998) 1 Biorąc prawa poważnie, tłum. Tomasz Kowalski, Wydaw. Naukowe PWN. Warszawa. Easton David (1965). A Systems Analysis of Political Life, Wtley, New York. Easton David (1975), Analiza system6w politycznych, tłum. Dariusz Niklas, w: Elementy teorii socjologicznych, Włodzimierz Derczyński, Aleksandra Jasińska-Kaniaj Jerzy Szacki (wyb. i red.), PWN, Warszawa. Europa a spoleczeństwa obywatelskie. Ro:.mowy w Castel Gamlnlfo (1994), Krzysztof Michalski (red.), Znak-Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków-Warszawa. Ewołucja~polskiego systemu politycznego po 1989 rok.u w świetle komparatystycznej teorii polityki (1994), Andrzej Antoszewski (red.), Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, Fishkin James S. (1987), ldeals without /deal: Justice, Democracy and liberty in Liberał Theory, w: Individual Liberty and Democratic Decisicn-Making, Peter Kosłowski (red.), J.C.B.Mohr, TObingen. Foley Michael W„ Edwards Bob (1996), Tlle Paradox of Civil Society, ,,Journal of Democracy",

t 7, m: 3. Fuchs Dieter, Klingemann Hans-Dieter (1990), The Left-Right Schema. w: Continuitfes in Political Action. A LongitudJnal Study oj Political on·entations in Three Westem Democracies, M. Kent Jennings, Ian W. Van Deth i in., Walter de Gruyter, Berlin-New York. Fukuyama Francis (1995), Trust. The Social Virlues and the Creation of Prosperity. The Free Press, New York (wyd, poi. Zaufanie, Kapitał społecviy a droga do dobrobytu, tłum. Anna i Leszek Śliwa, Wydaw. Naukowe PWN 1997, Warszawa-Wrocław). Gauchet Marcel (1990), La droite et la gauche, Gallimard, Paris. Glotz Peter (1992), Die linke nach dem Sleg des Westens, Deutsche Vcrlags-Anstalt, Stuttgart. Goctat Radzisława (1996), Trudny egzamin. Partie polityczne w wyborach preZ}Yienckich '95, „Przegląd Społeczny", nr 1-2. Gowin Jarosław (1995), Kościól po komunizmie, Z:nak-Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków~Warszawa.

Grab@wska Mirosława (1999). Poza polityką, i demokracją, w: Młodzież st.kolna o rynku i demokracji, Krzysztof Kosela (red.), Oficyna Naukowa, Warszawa. Grabowska Mirosława, Siellawa~Ko1bowska Krystyna E.. Szawiel Tadeusz (1996)j Polskie partie polityCZRe, ich elektoraty oraz zakorzenienie w społeczeństwie, Instytut Badań nad Podstawami Demokracji, Warszawa, Grabowska :Mirosława, Sza"'ie1 Tadeusz (1993), Anatomia eUt politycznych. Partie polityczne w postk.ómunistycznej Pclsce 1991-1993 1 Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, Herburt Ryszard, Jedynaka Wiesława (1994), Partie i system partyjny w Polsce na tle tendencji rozwojowych w wybranych poństwach Europy Środkowej i Wscluulnie}, w: Ewolucja polskiego systemu politycznego po 1989. roku w świetle komparatystyczne} teorii polityki. Andrzej Antoszewski (red.}, Wyda.w. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Hirscłurum Albert O. (1994), Social Conjlicts as Pillars of Democratic Jfark.et Saciety, •.Political Theory", t. 22, nr 2. HoutMike, Brooks Cłem, Man.za Jeff {1993), The Persistence of Classes in Post~lndustrial Sacieties, •.International Sociology". t. 8, nr 3. Huber John D. (1989), Values and Partisanship in Left~Right Orientations: Measuring ldeology, „European Journal of Political Research", t.17. Huntington Samuel P. (1995), Trzecia fala demokratyzacji, tłum, Andrzej Dziw:dzik, Wydaw, Naukowe PWN, Warszawa. lnglehart Ronald (19903), Cullure Shift in Advanced Industrial Saciety. Prineeton University Press,

Prineeton, N. J.

Ingłehart

Ronald (199Db), PoUflcał Value Orientations, w: Continuities in Political Action: A Longitudinal Study ofPolitical On"entations in Three Westem Democtacies. M. Kent Jennings. Jan W, Van Deth i in.• Walter de G.ruyter, Berlin-New York Jasiewicz Krzysztof (1999), Portfel czy rótanlec? Ekonomicwe i aksjologie.me determinanty lftclwwań wyborczych, w: Wybory parlamentarne 1997. Sysrem partyjny, postawy polityczne, i;achowonia wyborcze, Radoslaw Markowski (red.), Inscytut Studiów Politycznych PAN-Fundacja im. Friedricha Eberta. Warszawa. Jasińska-Kania Aleksandra (1996), Między neoliberalivnem a neosocjalionem. Problemy krystalizacji pra,vicowych i lewicowych ideologii i wartości w Polsce, w: Oswajanie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a real114 demokracją, Mirosława Marody (red,), Instytut Studiów Społecznych

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Kautz Steven (1995), Commrmitarianism, W: The Encyclopedia of Democracy, Seymour Martin Lipset (red.), t I. Routledge, London. Kirchhebner Otto (1969), The Transformation of the Westem European Party Systems, w: Political Parties and Political Development. Joseph LaPalombara. Myron Weiner (red.), Princeton University Press. Princeton, N.J. Kitschelt Herbert (19891 The Logics of Party Formation: Ecolgical Politics in Belgi'1m and West Germany, Cornell University Press. Kitscheh Herbert (1992), The Fonnation of Party Systems in East Central Europe, ,,Politics and Soclety'', t. 20, nr 1. Kit.schełt Herbert, (1994a), Parry Systems in East Central Europe: Consolidaticn or Fluidity?, niepublikowany referat przygotowany na. doroczny zjazd American Political ·Science Association. Nowy Jork, 1-4 września, maszynopis w posiadaniu autorów. Kitschelt Herbert (1994b ), The Transjormation of European Social Democracy, Cambridge University Press, New York. Kił.S<'.helt Herbert (1997), The Radical Right in Westem Europe, The Unlversity of Michigan Press, Ann Arbor. Kitsehelt Herbert i in. (1999), Post-Communist Party Systems: Compe1itiotJ, Representation and Inter-Party Cooperation, Cambridge University Press, Cambridge. Klingemann Hans-Dieter (1995). Party Positions and Voter Orientations, w: Citizens and the State, Hans-Dieter Klingemann, Dieter Fuchs (red.), Oxford University Press, OJ
n

•Il

st

.ge ~ss,

md

1te,

en~usz

k. r;y in

:ford

'lt

in

:nour ~avfet

them

Press, ~rican

Lipset Seymour Martin (1995), Home poliJicus. Społcczn.e podstaary polityki, tłum. Grażyna Dziurdzik-Kraśniewska, Wydaw, Naukowe PWN, Warszawa. Lipset Seymour Martin (1996). American Exceptionalism: A Double~Edged Sword, Norton, New York. Lipset Seymour Martin (2000). The lndispens(lbility uf Political Parties, ,Journal of Democracy", t. Il, nr 1. Lip.set Seymour Martin, 'Rokkan Stein {1967), Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignmenls: An Introduction, w: Party Systems and Voter Alignments: Cross~Naticnal Perspectives, Seymour Martin Lipset, Stein Rokkan {red.), The Free Press, New York. Lipset Seymour Martin, Trow Martin A., Coleman James S. (1977), Union De1nocracy: The Inside Politics uf the lntemalional Typographical Union, The Free Press. New York. Locke John (1992). Dwa traktaty o rzq,dzie, tłum, Zbigniew Rau, Wydaw. Naukowe PWN, War~ szawa. Małr Peter (1983), Adaptatfon and Control: Towards an Understanding of Party and Party System Change, w: Westem European Party Systems. Continuity and Change, Hans Daalder, Peter Mair (red.), Sage Publications, London. J\.fair Peter (1992). Explaining the Absence of Class Politics in Ireland, w: The Development of Industrial Scciety in !re/and, John H. Goldthorpe, Chństopher T. Whelan (red.), Oxford Universicy Press, Oxford (Proceedings of the British Academy, t 79). ,,Mały Rocznik Statystyczny" 1939. Markowski Radosław (1997), Społeczne a polityczne podziały społeczeństwa polskiego, w: Prognozy i wybory. Polska demokracja '95, Lena Kolarska-Bobińska, Radoslaw Markowski (red.), Instytut Studiów Politycznych PAN-Wydaw. Sejmowe. Warszawa . Martina; Lauro (1988), Power and lmagination: City~Srates in Renaissance ltaly, The Johns Hopkins University Press, Baltimore. Michel'i Robert (1962), Political Parties: A Sociological Study cf the Oligarchical Tendencies of Modem Democracy, The Free Press, New York, Michnik Adam (1985). Takie czasy. Rzecz o kompromisie. Aneks, Londyn. h-fill John Stuart (1995). O rz.q,dzie reprez.entatywnym, tłum. Gustaw Czernicki, w: O rządzie reprezentatywnym. Poddafism·o kobiet. Znak-Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków-Warszawa. Mills Wright Charles (1961), Elita władzy, tłum. Mieczysław Maneli, KiW, Warszawa. NalewajkoEwa (1997), Protopartie i protosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyjnoici, lnstytut Studiów Politycznych PAN, Wars'ZJJ.wa. News Poli (1996), „The Wall Street Joumal''INBC, wr7.esień. ~isbet Robert (1986). Conservatism: Dream and Reality, Open University Press. Milton Keynes. Nowak Stefan (1979). System wartości społeczeństwo polskiego, „Studia Socjologiczne", nr 4~ Oswajanie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a realną demokracją (1996), Miros1awa Marody (red.), Instytut Studiów Spolecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Pakulski Jan (1993), The Dying of Class or af Marxist Class Theory?, ,,International Sociology'', l. 8. nr 3. Pankowski Krzysztof (1997), lewicowość-prawicowa«. Deklaracje polityczne Palaków 1990-1997, w: Prognozy i wybory. Polska fiemokracja '95, Lena Ko1arskavBobińska, Radosław Markowski (red.), Instytut Studiów Politycznych PAN-Wydaw. Sejmowe, Warszawa. Pańków hena (1997), Narodziny posierpn1'owego pluralizmu. Sp6r ~
PGSS {1994), Polskie Generalne Sondate Społeczne. Stn1ktura skumulowanych danych 1992-1994, Bogdan Cichomski, Zbigniew Sawiński (opr.), Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. PGSS (1996), Polski Generalny Sondat Społeczny. Skumulowany zbiór danych 1992.-1995, Bogdan Cicho1nski, Paweł ~1orawski (opr.), Instytut Studiów Społecznych Un.iv,;ersytetu Warszawskiego, Warszawa. Pizzomo Alessandro (1981), Interests and Parties In Pluralism, w: Organizing Interests in Western Europe: Pluralism, Corpcratlsm, and the Transformat/on of Politics, Suzanne Berger (red.), Cambridge University Press, Cambridge, Mass. Political Parties and Political Developmenl (1969), Jo.<>eph LaPalombara, Myron Weiner (red.), Princeton University Press, Princeton, N.l Putnam Robert D. (199.sa), Bo~vling A/one: An Interview with Robert Putnam about America's Collapsing Civic Life! „American AssOCiation for fligher Education Bulletin", wrzesień. Putnam Robert D. (199Sb), Demokrac}a ;v działaniu. Trad)lcje oby.va1elskie H'e >vsp6łczesnych Włoszech. tłum. Jakub Szacki., Znak-Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków-Warszawa. Putnam Robert D. (1996), Bowling A/one. !tfalejqcy społeczny kapitał Ameryki, tłum. Marta Pietrzak-Merta, „Res Publica Nowa", nr 6. Rawls John (1994), Teoria sprawiedliwości, tłum. Maciej Panufnik. Jarosław Pasek, Adam Romaniuk, Wydaw. Naukowe PWN, Warsuwa. ,,Rooznik Statystyczny" 1996. Rose Richard, Urwin Derek (1970), Persistence and Change in Westem Party Systems sin.ce 1945, „Political Study", nr 1813. Rousseau Jean-Jacques (1966), Umowa społeczna, tłum. Antoni Peretiatkowicz, v.·: U:mowa społeczna oraz... , PWN, Warszawa, · Sani Giacomo, Sart.oń Giovanni (1983), Polarization, Fragmenmtion and Co1npetitian in \iVestem Democracies, w: Westem European Party Syste1ns: Co~inuity and Change, Hans Daalder, Peter Malr (red.), Sage, London. Sartorl Giovanni (1968), The Sociology of Parties: A Critical Review, w: Party Systems, Party Organiv:itWns, and the Politics of New Masses, Otto Stamrner {red.), Institute for Political Science-The Free University, Berlin. Sartorl Giovanni (1976), Parties and Party Systems: A Framework jor Analysis, t. l, Cambridge University Press, Cambridge, Mass. Sartori Giovanni (1994). Teoria demokracji, lłum. Piotr Amsterdan1ski, Daniel Grinberg, Wydaw. Naukowe PWN. Wa:rszawa. ScheJer Max (1997), Resenty1nent a morobwść, tłum. Jan Garewicz. Czytelnik, Warszawa. Schwnpeter Joseph A. (1995), Kapitalizm, socjalivn, demokracjo, tłum, Michał Rusiński, Wydaw, Naukowe PWN. Warszawa. SenAmartya (1977), Rational Fools: A Critique of the Behavioral Foundations o/Economic Theory, ,,Philosophy and Public Affairs", nr 6. Sen Amartya (1986), Rationality, lnterest and Identity, w; Develop1nent, Democracy and the Arl of Trespassing: Essays in Honor uf Albert O. Hirschmon, Alejandro Foxley, Michael S. McPherson, Guillenno O'DonneU (red.), Helen Kellogg Institute for International Studies, Notre Dame, Ind. Siemieńska Renala (1996a), Tolerancja w systemie wortoścl Polaków, w: Oswajanie rzeczywlstcści. Między reobiym socjaliztnem a realnq demokracją. Mirosława Marody (red,), Instytut Studiów Społecznych Uniwersytero Warszawskiego, Warszawa. Siemieńska Renata (1996b ), Z112ieniojący się świat ideologir:7..nych pojęć, w; Oswajanie rzeczywista~ §ci. Między realnym .socjalizmem a realną demokracją, Mirosława Marody {red,), Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Skórzyński Jan (1995), Ugoda i rewolucja. Władza i opozycja 1985-1989, Presspublica, Warszawa. Słomczyński Kazimien M„ Kacprowicz Grażyna (1979), Ska.le zawodów, Instytut Filozofii i SocjoJogii PAN, Warszawa.

•2-

Sontheimer Kurt (1962), Anddemokratisches Denken in der Weimarer Republik. Die politisc/fen ldeen des deutschen Nationalismus zwischen 1918und1933, Nymphenburger Verlagshandlung, MUnehen. Sh))m Kaare {1995), Party Syste1ns, w: The Encyciopedia of Denwcracy. Seymout Martin Lipset: (red.), t. 3, Routledge, London.

er95,

etu

A Survey of Democracy (1996), „The Economist", 21 grudnia, Szacki Jerzy (1997), W.5tęp. Po}vrót do idei społeczeństwa obywatelskiego, w; Ani ksi
Zna.k-Fulldacja in. Stefana Batorego, Kraków--Warszawa. Szawiel Tadeusz {1982), Struktura społeczna i postawy a grupy ethosowe, „Studia Socjologiczne",

l.),

nr 1-2. Szawiel Tadeusz (1996), Postmvy i orientacje spolecme polskich katolików w trzy lata po rozpoczęciu refonn politycznych i ekonomicznych, w: Od Koicioła ludu de Kościoła ;vybvru. Religia a przemiany społeczne w Polsce, Irena Borowik, Witold Zdaniewicz {red.). Nomos, Kraków. Sunviel Tadeusz (1999). Zrótnicowanie lewicowo-prawicowe i jego korelaty, w: Wybory parlamentante 1997. System partyjny, postawy polityc'!)te, zachowania ·wyborcze, Radosław Markowski (red.), Instytut Studiów Politycznych PA.\"-Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa. Tazbir Janusz {1996), Szlacheckie inspiracje, •.Pnegląd Polityczny", nr 30. Tocqueville Alexis de (1996), O demokracji w Ameryce, tłum. Barbara Janicka, Marcin Król,

a's

rta uk,

Znak-Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków-Warszawa.

45,

'm ~ter

rly

cal

!ge

Touraine Alain i in. (1989), (
IW.

the ae! :es, (ci. ÓW

Andrzej

Krasiński,

Tukidydes (1988), \.Vojna peloprJneska, tłum. Kazimierz Kumaniecki, Czytelnik, Warszawa. Waley Daniel (1978), The Italian CUy~Repuh/ics, I.ongman, New York. ·Walzer Michael (1983), Spheres qf Justice: A Defence of Pluralism and Equality. Basic Books, New York. ""'eber Max (1998), Polityka jako zawód i powołanie, tłum. Andrzej Kopacki, w: Polityka jako zµwód i powalanie, Znak-Fundacja jm, Stefana Batorego, Kraków-Warszawa. Wesołowski Włodzitnierz (1974), Teoretyczne i metodologiczne proble1ny badań e1npirycznych nad strukturq klasowo~war.stwową, w: Zr6tnicowanie społeczne, Włodzimierz Wesołowski (red.),

Ossolineum,

Wrocław.

(1995), Niszczenie i tworzenie interesów w procesie s-ystemowej trans.for~ macji. Próba teoretycznego ujęcia, ,.Kultura i Społeczeństwo", nr 3. \.Vojtaszczyk Konstanty A. (1992), Programy gltiWnych ugrupowań politycznych w okresie transformacji 1989-1992, w: Wybory '91 a polska scena polityczna, Stanisław Gebethner, Jacek Raciborski (red.), Wydaw. Fundacji Inicjatyw Społecznych „Polska w Europie". Warszawa. World Va.lues Survey (1990), www.isr.umich.edu Ziółkowski Marek, Pawrowska Barbara. Grozdowski Rafał (1994), Jednostka "'·abec władzy, Wydaw. NAKOM, Po7.natl. Zulehner Paul M„ Denz Hermann (1993), \.Vie Europa lebt und glaubt. Eurepiiische Wertestudie, Patmos, Dilsseldorf. Żukowski To1nasz (1992), Poiska scenapolitycma w latach 1991-1992 w fwietle wyników wyborów. Ciqglofć i zmiany, w: Wybory '91 a polsko scena polityczna, Stanisław Gebethner, Jacek Raciborski (red.), Wydaw. Fundacji Inicjatyw Społocznych „Polska w Europie", WarszaVta. Żukowski Tomasz (1996). Spektakl no zamkni
IW.

tłum.

Wykaz skrótów

AP AWS BBWR CBOS

- Ruch Chrześcijańsko-Narodowy Akcja Polska - Akcja Wyborcza Solidarność Bezpartyjny Błok Wspierania Refonn - Centrum Badania Opinii Społecznej

CDU

- Christlich-Demokratische Union (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna)

CEFTA

- Central Enropean Free Trade Association (Środkowoeuropejskie Stowarzy-

ChD

szenie Wolnego Handlu) - Chrześcijańska Demokracja

ChDSP

-

EWG

Chrze.§eijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy Christlich-Soziale Union (Unia Chrze.~cija6sko..Społeczna) - Europejska Wspólnota Gospodarcza

FDP KBN

- Freie Demokratische Partei (Wolna Partia Demokratyczna) - Komitet Badań Naukowych

esu

KdR KK KKW Ojczyzna KLD

KOR KPN MSW NATO NRD NSDAP OECD

- Koalicja dla Rzeczypospolitej

- Koalicja Konserwatywna -

Katolicki Komitet Wyborczy Ojczyzna Kongres Llbera1n.rDemok:ratyczny Komitet Obrony Robotnil<ów Konfederacja Polski Niepodległej Ministerstwo Spraw WewnęlIZnych North Atlantic Treaty Organization (Sojusz Pólnocnoatlantycki) Niemiecka Republika Demokratyczna

- Nationalsozialistlsche Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) - Organization for Economic Cooperation and Devclopment (Organizaeja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju)

OKP PC PCK PChD PGSS

- Obywatelski Klub Parlamentarny - Porozumienie Centrum - Polski Czerwony Krzyż Partia Chrześcijańskich Demokratów - Polski Generalny Sondaż Społeczny

PK

- Partia Konserwat~wna

PKB

- produkt krajowy brutto

POC

- Porozumienie Obywatelskie Centrum

PPG

- Polski Program Gospodarczy

PPR

- Polska Partia Robotnicza

a

a

PPS

PRL PSL PSL-PL PSL Solidruność P1NP

PTS PZPR RdR RFN ROP RP RTR RWPG SD SdRP

SLCh SLD Solidarność

Solidarność

SPD

Rl

- Polska Partia Socjalistyczna Polska Rzeczpospolita Ludowa Polskie Stronnictwo Ludowe - Polskie Stronnictwo Ludowe-Porozumienie Ludowe - Polskie Stronnictwo Ludowe Solidarność - Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych - Polsktc Towarzystwo Socjologiczne - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza Ruch dla Rzeczypospolitej Republika Federalna Niemiec - Ruch Odbudowy Polski - Rzeczpospolita Polska - Ruch Tneciej Rzeczypospolitej - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej - Stronnictwo Demokratyczne - Socjaldcmokraeja Rzeczypospolitej Polskiej - Stronnictwo Ludowo~Chrześcijańskie - Sojusz Lewicy Demokratycznej -

Niezależny Samorządny Związek

-

Niezależny Samorządny Związek

-

SWR UD

UP UPR USdRP UW

WAK. ZChN ZNP ZSL

-

-

Zawodowy

Solidarność

Solidarność Rolnikóvl In~ dywidualnych Sozialdemokratischc Partci Deutschlands (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) Stronnictwo Wiemośei Rzeczypospolitej Unia Demokratyczna Unia Pracy Unia Polityki Realnej Unia Socjaldemokratyczna Rzeczypospolitej Polskiej Unia Wolności Wyborcza Akcja Katolicka Zjednoczenie ChrzeScijańsko-Narodowe Związek Nauczycielstwa Polskiego Zjednoczone Stronnictwo Ludowe

Zawodowy

Indeks osób

Ambroziak Jacek 20

Drozdowski

Arato Andrew 140, 141, 143, 144

Dubiński

Balcerowicz Leszek 197, 310 Banlield Edward C. 138

91, 98, ll3

Duverger Maurice 57, 58, 165 Dworkin Ronald M. 73

Barber Benjamin R. 78 Bartoszcze Roman 184, 186, 192, 206, 208-212, 244 Bell Daniel 223 Bentham Jeremy 81 Berman Sheri 129, 136, 137 Bielecki Jan Krzysztof 176

Bismarck Otto Eduard Leopold von.

Rafał

Krqsztof l 9 Dudek Antoni 17, 19 Durkheim Emile 131

książę

39

Bobbio Norberto 217-220, 234 Brooks Ciem 54 Bugaj Ryszard 18 Bujak Zbigniew 19

Chrzanowski Wiesław 17 Cimoszewicz Wlodzirnierz 22, 30, 184, 186, 191-195, 243, 244, 206-210, 215, 244,

252

Easton David 165 Edwards Bob 129, 136, 138, 142 Feliński

Zygmunt

Szezęsny,

arcybiskup warsz.

39

F'!Shkin James S. 76 Foley Michael W. 129, 136, 138, 142 Frasyniuk Władysław 19

Freud Sigmund 127 Fuchs Dieter 27, 28, 221, 222, 232, 233, 252 Fukuyama Francis 15, 131, 133, 134, 139, 140, 152, 158, 159, 162 Gauchet ,1,farcel 217 Geremek Bronisław 17. 18

Clark Terry N. 25, 53 Cofrancesco Dino 219

Gierek Edward 241, 242 Glotz Peter 219

Cohen Jean L. 140, 141, 143, 144 Coleman James Samuel 14, 130-132 Czarnecki Ryszard 31 O Czyrek Józef 17

Gortat Radzisława 168 Gowin Jarosław 278 Grabowska Mirosława 32, 33, 66, 88, 91, 98, 100,

Dahl Robert Alan 72-78, 85-88, 95, 96, 108,

306, 312, 317, 319, 331, 345, 351, 358 Gronkiewicz-Waltz Hanna 184, 187-189, 191.'.'!93, 202

117 Datner·Śpiewak Helena 237

Denz Hermann 246 Diamond Larry 74, 114, 129 Diaz Elias 219 Domański Henryk 268

Haider Jfu:g 27, 225, 313 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 138, 140, 141 Herburt Ryszard 325 Hirsehman Albert Otto 145, 247 Hitler Adolf 137

lnglehart Ronald 57, 222, 231-235

Markowski Radosław 298 Marks Karol (Karl Heinrich Marx) 48 Martines Lauro 78 Mazowiecki Tadeusz 9, 19, 41, 62-64, 166, 176, 184, 186, 192, 194, 195,206,208-213,243-

Janowski Jan 18 Jaruzelski Wojciech, gen. 63, 242 Jasiewiez Krzysztof 198 Jasińska-Kania Aleksandra 226, 265 Jedynaka Wiesława 325 Jefferson Thomas 72 Jorger Albert 79

Michels Robert 35, 57-60, 67, 308, 314, 320, 32 l Michnik Adann 17, 20 Mikke Janusz, Korwin- 184, 189 Mlll John Stuart 72 Mills Charles Wright 85 Moczulski Leszek 184, 186, 188, 189, 192, 193, 202, 244

Hout Mike 54 Huber John D. 256, 262, 264 Huntington Samuel Phillips 62, 64, 176

-245, 310, 313

Kaeprowicz Grażyna 296 Kaczyński Lech 184, 188, 189, 193, 202 Kautz Steven 82 Kirchheimer Otto 5& Kitschelt Herbert 23, 24, 26, 31, 41-44, 49-51, 57, 58, 60--03, 69, 205, 268, 280-290, 292, 294-296,299,309,310,312,314,315,320, 322,327,332,340,348,353,354,364,365 Klingemann Hans-Dieter 27j 2&, 221, 222, 232, 233, 252, 324, 325 Korwin-Mikke Janusz zob, Mikke Janusz, Korwin~

Kosela Krzysztof li, 32, 91 Krockow Graf Christian von 137 Krzemiński Ireneusz 237 Kuroń Jacek 17, 19, 184, 187-189, 191-194,202, 203, 210, 213 Kwaśniewski Aleksander 22, 30, 32, 64, 167, 184, 187-190, 192-195, 202-204, 210-216, 256, 304, 311

),

10,

1-

LaPalombara Joseph 165 Lamer John 78 Laver Michael 44, 45, 268 Le Pen Jean-Marie 27, 144, 224, 313 Lepper Andrzej 184, 185, 187 Lijphart Arend 21, 28, 52, 53, 223, 324, 325 Lindblorn Charles E. 74 Linz Juan J. 40, 63, 67, 150, 151, 171 LipsetSeymourMartin IO, 14, 23, 25, 26, 36, 38, 39, 45, 46, 52-57, 62, 129, 130, 131, 151, 156, 162, 170, 171, 222, 308, 313, 364 Lityński Jan 17 Locke John 72 Luhmann Niklas 221

~1

Mair Peter 45, 54, 58, 67 Mandes Sławomir 326 Manza Jeff 54

Nalewajko Ewa 158

Napoleon I (Napoleon Bonaparte (Buonaparte]), cesarz Fracuzów, król Wioch 76 Nisbet Robert 236 Nowak Stefan 40, 149. 155 Oleksy Józef 304, 305, 311 Olszewski Jan 17, 167, 176, 184, 187-189, 192, 193, 202, 313 Pakulski Jan 25, 54 Pankowski Krzysztof 226 Pańków Irena 20 Parsons Talcott 221 Pawlak Waldemar 184, 187-189, 192, 193, 202. 210, 211, 212 Pawłowska Barbara 91, 98, 113 Pedersen Mogens N. 58 Perez-Diaz Victor 238 Perykles (Perikles) 78, 85 Piłlat Marian 310 Pizzorno Alessandro 36, 58 Putnam Robert D. 15, 34. 40. 48, 78, 131-135, 137-139, 142, 143, 148, 149, 151, 154, 156. 162 Rawls John 73 Rerupel Michael 25, 53 Reykowski Janusz 18 Rokkan Stein 36, 38, 39, 45, 46, 56, 57, 62, 170, 171, 222, 308, 313. 364 Rose Richard 58 Rousseau Jean Jacques 72. 81, 82, &5 Sani Giacomo 256, 258 Sartori Giovanni 24-26, 28, 47, 52, 53, 56, 58, 62, 72, 77. 79, 81, ll 7, 164-168, 234, 256, 258, 308, 313, 364 Scheler Max 152, 153

Scbumpeter Joseph Alois 9, 1 J, 73-77, 85, 86 Sen Amartya Kumar 48, 51 SieUawa~Kolbowska

Krystyna Ewa 11. 32, 33,

317 Siemieńska

Renata 225, 233

Tourai:ne Alain 17, 150, 242 Trow Martin A. 14, 130, 131 Tukidydes (Tucydydes) 78 Tymiński Stanislaw 184, 186, 189, 191, 192, 195, 243-245

Sierakowska Izabela 312 Skórzyński Jan Słodkowska Słomczyński

17-19 Inka (Irena) 304

Urwin Derek 58

Kazimierz Maciej 296

Sontheimer Kurt 137 Stelmachowski Andrzej 17 Stepan Alfred 40, 63, 67, 150, 151, 171 Stri>m Kaare 165 Suchocka !lanna 167, 176, 313, 344, 356, 357, 358 Sułek Antoni 11, 32, 91 Szacki Jerzy 129 Szawiel Tadeusz 32, 33, 46,47,66, 91, 150, 187, 228,246,253, 259,269,280,306,312,317, 319, 331, 345, 351, 358

W aley Daniel 78

Walzer Michael 11, 82 Wałęsa

Lech 17, 19, 20, 22, 30, 63, 166, 184, 186-189, 191-195, 202, 203, 206, 208, 209, 213, 215, 243-245, 252, 256, 334 Weber Max 35, 48, 53, 57, 58, 67, 111, 314 Weiner Myron 165 Wesołowski Włodzimierz 24, 47-49, 51 Wnuk-Lipiński Edmund 12 Wojtaszczyk Konstanty A. 324 Zieliński

Tazbir Janusz 81 Tocqueville Charles A 1ex i s Henri

Tadeusz 184, 187-189, 191-194 Marek 11, 91, 98, 113 Zulehner Paul M. 246 Ziółkowski

Clćrel

de

14, 72, 77, 128, 129, 131, 135, 138, 141, 158, 161, 162

Żukowski Toma.~ 290, 325

Spis tabel

Rozdział 2 Tabela 1. Indeks pozytywnej oceny transformacji a cechy demograficzno-społeczne bada~ nych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 2. Indeks pozytywnej oceny transfonnacji a ocena sytuacji materia1nej rodziny . Tabela J. Zależność między indeksem pozytywnej oceny transformacji a średnimi do~ chodami na osobę w rodzinie . . . . . , . . . . . , . . . . . . . . . Tabela 4. Indeks pozytywnej oceny transformacji a przynależność do Solidarności . . . Tabela S. Regresja wielokrotna: zmienna zaletna - ocena demokratycznej transformacji Tabela 6. Akceptacja demokracji proceduralnej . . . . • . . . • . . . . . . , .. . Tabela 7. Skojarzenia z pojęciem ,,demokracja" . , , .. , • , . • . . , .. , , . . . . . Tabela S.. Skojarzenia z pojęciem „demokracja" a średnie wartości indeksów pozytywnej oceny transformacji i aprobaty demokracji proceduralnej . . . , . . . . . . . Tabela 9. Demokracja a inne formy rządów-porównanie odpowiedzi młodzieży i dorosłych Tabela 10. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - porównawcza ocena demokracji . , Tabela 11. GotowoM obrony demokracji . • . . . . . . . . , . . . • . . . Tabela 12. Regresja wieJokrotna: zmienna zależna gotowość obrony demokracji .••. Tabela 13. Ocena deinokratycznej polityki . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . Tabela 14. Postawy wobec wyborów •.. , , . . • . . . , .. , . . . , . . . . • . Tabela 15. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - indeks nastawienia prowyborczego Tabela 16. Indeks nastawienia prowyborczego a indeks partycypacji wyborczej Tabela 17. Postrzeganie i ocenianie dzialaj4cych w Polsce partii politycznych •. Tabela 18. Średnie warto§ci indeksu liberalizmu w elektoratach partyjnych . . Tabela 19. Postawy wobec referendum w różnych kwestiach ..• , . . • . Tabela 20. Skojarzenia z pojęciem „demokracja" a średnie wartości indeksów odrzucenia demokratycznej polityki, antypanyjnego i referendalnego . . . . Tabela 21. Postawy wobec samorzqdu lokalnego . • . Tabela 22. Regresja wielokrotna: zmienna zależna indeks samorządności . Tabela 23. Aktywność obywatelska . . . . . . • . . • . . . . . . . Rozdział

Tabel.a Tabela Tabela Tabela

92 93

93 93

94 96 99 99

100 102 103 106 106

108 109

110 111

IJ6 IJ8 119 121 122 123

3

1. Członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach .. , . . . • 2.. Indeks członkostwa w dobrowolnych stowarzyszeniach . , . . . . . . J. Członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach -porównanie międzynarodowe 4. Cechy społeczno-demograficzne a członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach ...... , ..•.. , . . . . . . .

157 158 159 160

, Tabela 5. Członkostwo w dobrowolnych stowarzyszeniach a inne wymiary zaangażowania obywatels~iego . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 4 Tabela 1. Zakorzenienie w przeszłości, udział w wyborach 1989 roku i ocena upadku komunizmu . . . , .. , , , . . . . . , . . . . , . . • . . . . Tabela Z. Doświadczenia biograficzne i wybrane postawy a głosowanie na Solidarność w 1989 roku .. , . . . . . . • . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 3. Deklaracje udziału w kolejnych wyborach . . . . . . . • . . . . , .. , . . . Tabela 4. Udział w wyborach 4 czerv;.·ca 1989 roku a· udzial w kolejnych wyborach (współczynniki gamma i chHwadrat) . . . . . , . . . . . . . . . . , . . . . . Tabela 5. Ud?Jal w wyborach 4czerwca 1989 roku a udział w kolejnych wrborach (w%) Tabela 6. Słuchanie zagranicznych rozgłośni a indeks partycypacji wyborczej . . Tabela 7. Indeks zainteresowania polityką a indeks parcycypacji wyborczej . . . . . . . Tabela 8. Regresja wielokrotna: zmienna zaletna - indeks partycypacji wyborczej Tabela 9. Regresja wlelokrotna: zmienna zależna- głosowanie na SoUdarność w 1989 roku Tabela 10~ Regresja wielokrotna: zmienna zależna udział w wyborach 1993 roku . , Tabela Sposoby glosowania w kolejnych wyborach • . . . . . . . . . • . . Tabela 12. Wyniki wrborów 1993 roku a deklaracje glosowania . . . . . . . . . . . , Tabela 13. Sposób glosowania w wyborach 1989 roku a głosowanie w wyborach prezydenc, . . . . . , . , . , • , kich 1990 roku , .. , . . . . Tabela 14. Sposób głosowania w wyborach 1989 roku a głosowanie w wyborach do Sejmu 1993 roku . . . • • . . . • . • , . . • . . . . . . . , . . . . . . . . . , . Tabela 15. Sposób głosowania w wyborach 1989 roku a zamiar głosowania w wyborach prezydenckich 1995 roku . . . . . , . . . . . , . • . . • . . , . . . . Tabela 16. Sposób gtosowania w wyborach 1989 roku a zagregowane zamiary głosowania w wrborach prezydenckich 1995 roku . . . . . . . . . . , . , • • . Tabela 17. Średni procent pewności zamiaru głosowania na poszczególnych kandydatów . Tabela 18. Sposób głosowania w wyborach 1989 roku a deklaracje glosowania w przyszłych wrborach parlamentarnych ' ' ' . ' ' ' ' • ' ' ' . ' ' ' . ' ' ' . ' . . . ' ' Tabela 19. Sposób glosowania w wyborach prezydenckich 1990 roku a głosowanie w wyborach parlamentamych 1993roku . . . , .... , ............. Tabela 20. Sposób glosowania w wyhorach parlamentarnych 1993 roku a zamiar glosowania w wrborach prezydenckich 1995 roku ' ' ' ' ' • ' ' . ' • ' ' ' ' ' ' ' ' ' Tabela 21. Zagregowane sposoby głosowania w wyborach parlamentarnych 1993 rok\l a 1.agregowane zamiary glosowania w wyborach prezydenckich 1995 roku Tabela 22. Liczba chllrakleryscyk elekroratów poszcv.ególnych partii . . . . , . , , , Tabela 23. Indeksy czytelności poszczególnych partii . . . . . . . , , . . . , • , , • Tabela 24. Analiza czynnik.owa postrzegania i oceniania partii oraz glosowania na nie Tabela 25~ Regresja wielokrotna: zmienna zależna - głosowanie na SLD w 1993 roku Tabela 26. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - glosowanie na PSL w 1993 roku . . Tabela 27. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - glosowanie na UD lub KLD w 1993 roku,,................................ Tabela 28. Regre.'ija wielokrotna: zmienna zależna głosowa.nie na Solidarność w 1993 roku .„„. „„„„„ .„„„„.„ Tabela 29. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - zamiar głosowania na SLD w 1997 . .... , , . roku . , . . . . , . . . . . , , . Tabela 30. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - zamiar głosowania na PSL w 1997 roku . . . . . • , . . . . . . . . . . . ..... , . . . Ta bela 31. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - zamiar głosowania na UW w 1997 roku . . . . . . , . . . . . • . . . . . , . . . . • . . . . . . Tabela 32. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - zamiar glosowania na Solidamośt w 1997 roku , . . . • . . , . . . . . . . . . . . .•.... ,

h.

161

174 175 177

178 178 180

180 181 182 182 184 185 186 187 188 188 189 190 192 192

193 198 199 203 2ffl 208 208

208 211 211 213 213

, Rozdział

i

2

3 8 9 •3 rJ 18

)8

l8 11

11

.13

cB

1. 2. 3. 4. 5.

Średnie Średnie Średnie Średnie Średnie

5

na dziesięciopunktowej skali „lewica-prawica" na skaJi „lewica-prawica" a wiek . . . . . . . na skali „1ewica-prawiea„ a miejsce zamieszkania . na skali „lewica-prawica" a region zamieszkania . . . . na skali „lewica-prawica" a przynależność do grupy społeczno~zawodowej .. „ . . . . „ . „ . „ . . . . . . . . . Tabela 6. Średnie na skali „lewica-prawica" a poziom wykształcenia . . . . . . . , . . Tabela 7. Średnie na skali „lewica-prawica" a indeks wartości materialistycznych/postIllllterialistycznych . . . . . • . . . . . . . . , . • • . . • . , Tabela 8. Średnie na skali ,Jewica-prawica" a opinie na temat zróżnicowania dochodów wPolsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 9. Średnie na skali „lewica-prawica" a opinie na temat obowiązku rządu zmniej. szenia różnic między dochodami . . . . . . . . . . . Tabela 10. Średnie na skali „lewica-prawica" a indeks konserwatyzmu społecznego . . Tabela 11. Średnie na skali „lewica-prawica" a postawa wobec wyboru na prezydent.a obywatela polskiego pochodzenia niemieckiego lub żydowskiego . . . Tabela 12. Średnie na skali ,Jewjca-prawica" a wybrane tożsamości społeczne . . • TahCla 13. Średnie na skali „lewica-prawica" a stosunek do socjalizmu , . , , Tabela 14. Średnie na skali „lewica-prawica" a stosunek do komunizmu jako formy rządów . . . . . . . . . . . . . . • . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 15~ Średnie na skali „lewica-prawican a przynależność do PZPR • • . , Tabela 16. Średnie na skali „lewica-prawica" a przynależność do Solidarności . Tabela 17. Średnie na skali ,Jewica-pmwica" a głosowanie 4 czerwca 1989 roku . . . , Tabela 18. Średnie na skaU „lewica-prawica" a ocena. jak Polska wyszła na załamaniu się komunizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . Tabela 19. Średnie na skali „lewica-prawica" a głosowanie w pierwszej turze wyborów prezydenckich 1990 roku . . . . . . . • • . . . • . . . . . . . . . . . • . . . Tabela 20. Średnie na skali „lewica-prawica" a opinie na temat konieczności odcięcia się od PRL • • . . . . . . . • . . . . . . . . . • . . . . . . Tabela 21. Typy religijności . . . . . . • . . . • . . . . . . . . . . . • . . . . • . Tabela 22. Średnie na skali „lewica-prawica" a typy religijności • . . . , , . . . . Tabela 23. Średnie na skali „lewica-prawica" a zadowolenie z demokracji w Polsce , . Tabe1a 24. Średnie na skali „lewica-prawica" a przekonanie, że istniejący ustrój demokratyczny wart jest obrony . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . Tabela 25~ Średnie na skali „lewica-prawica" a dostrzeganie przez badanych znUan zaszłych w ich miejscowościach w ciągu ostatnich pięciu lat . . . . . . . , . , Tabela 26. Deklarowane poparcie dla partii w wyborach 1991 roku a pozycja na skali . ,,lewica-prawica" . • . , • . , . . . . , • . . . , . . , . . . . , Tabela 27. Deklarowane poparcie dla partii w wyborach 1993 roku a pozycja na skali „lewica-prawica" . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 28. Deklarowane poparcie dla partii w październiku 1995 roku a pozycja na skali „lewica-prawica" • , . . . . . , , . . . . . , , . . , . . • . , TabeJa 29* Bliskość i dystans na skali „lewica-prawica" między parami elektoratów partii w wyborach 1991 roku . • • . . . . • . . . • . . . . . . . . . . . . . . Tabela 30. Bliskość i dystans na skali „lewica-prawica" między parami elektoratów partii w wybocach 1993 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 31. Bliskość i dystans_ na skali „lewica-prawica" między parami elektoratów partii w paidziemiku 1995 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . Tabela 32. Średnie elektoratów partyjnych nu skali „lewica-prawica" a stosunek do wybranych kwestii ekonomicznych i ideologicznych , .. , • , . . . . Tabela 33. Kategońe ideologiczne a stosunek do wybranych kwesrii ekonomicznych i ideologicznych . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . • . . . . . • . . . Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela

227 229 229 230

230 231 233 235 235 236 237 238 239

239 240 242 243 243 244 245 247 247 249 249 250

253 255 255 257 257 257 261 263

1 Tabela 34. Średnie na Wymiarze ekonomicznym i ideologicznym katcgońi ideologicznych na skali ,,lewica-prawica" w krajach Europy Zachodniej i w Polsce . . . • . . . Rozdział

6

Tabela 1. Deklarowane poparcie partii politycznych w wyborach do Sejmu w 1991 roku • . . . • . . a przynależność do grupy społeczno-zawodowej . . . Tabela 2. Deklarowane głosowanie na partie poJityezne w wyborach do Sejmu w 1993 roku a przynależność do grupy społeczno-zawodowej . . . . . . . . • . . . . . , . Tabela 3. Deklarowane poparcie partii politycznych w październiku 1995 roku a przynależność do grupy społeczno-zawodowej Tabela 4. Deklarowane głosowanie na partie polityczne w V.1'borach do Sejmu w 1991 roku a typy religijności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 5. Deklarowane głosowanie na partie polityczne w wyborach do Sejmu w 1993 roku a typy religijności . . . . . . , . . . • . . . . . . . , . . . . , . . . Tabela 6. Deklarowane poparcie partii politycznych w październiku 1995 roku a typy religijności . . • , . , Tabela 7. Analiza czynnikowa dwunastu zmiennych ideologicznych . . . . . . . Tabela 8. Analiza czynnik.owa dziesięciu zmiennych ideologicznych , . . • . . . Tabela 9. Wartości zmiennych czynnikowych dla elektoratów partii politycznych Tabela 10. Wartości zmiennych czynnikowych dla auioidentyfikaeji na skali „lewica-prawica" Tabela 11. Regresja wielokrotna: zmienna zależna - zamiar głosowania na lewice Tabela 12. Regresja wielokrotna: zmienna zaleźna zamiar głosowania na prawicę Tabela I~ Wartośei zrniennyeh czynnikowych w wybranyeh kategoriach społeczńych , Tabela Il. Preferencje wyborcze w październiku 1995 roku w wybranych kategońach społecznych . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . Rozdział 7 l. Kondycja kół partyjnych wedle opisu delegatów na zjazdy partyjne 2. Kondycja organizacyjna i materialna kół partyjnych w Cieślinie 3. Kondycja organlzacyjna i materialna kół partyjnych w Jasinie 4. Kondycja organizacyjna i materialna kół partyjnych w Ludzinie 5. Kondycja organizacyjna i materialna kół partyjnych w Śrubinie , 6. Kondycja organizacyjna i materialna kół partyjnych w gminach Warszawy • 7. Utrudnienia w funkcjonowaniu partii wskazane pr7ez delegatów na zjazdy partyjne . . . . . • . . . . . . . . Tabela 8. Indeks trudności partii oraz indeks pionowego napięcia w partii . . . . , . . Tabela 9. Zasoby i braki kadrowe partii w opinii delegatów na zjazdy partyjne . . . . . Tabela 10. Ocena wpływu kół partyjnych w środowisku społe;;znym przez delegatów na zjazńy partyjne . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . Tabela 11. Pragmatyczne traktowanie programu partii przez delegatów na zjazdy partyjne Tabela 12. Strategie partii wobec elektoratów w opinii delegatów na zjazdy partyjne , , Tabela 13. Motywy wstąpienia do partii delegatów na zjazdy partyjne . . . . . Tabela 14. Ocena partyjnyeh kolegów przez delegatów na zjazdy partyjne . . . • . . . . Tabela 15. Postawy delegatów na zja7J:ly partyjne wobec reform oraz celów partii . . , . Tabela 16. Postawy delegatów na zjazdy partyjne wobec zasad i celów polityki społecz~ nej.......... . .•• , . . . . . . Tabela 17. Postrzeganie przez delegatów na zjazdy partyjne podziałów istniejących w polskim społeczeństwie . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . Tabela 18. Stosunek delegatów na zjazdy partyjne do zdobywania przez partię władzy . Tabela 19. Ocena wyników wyborczych 1993 roku przez delegatów na zjazdy partyjne . Tabela 20. Czynniki wpływające na rezultat wyborów 1993 roku w opinii delegatów na . . . . . • . . . . . • . zjazdy partyjne . , •

Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela

264

270 272 274 278 279 279 289

290 291

292 297 298

300 301

317 318

318 318 318

319 321 322

322 323 347 347 348 348 349 350

351 355 355 356

l Tabela 21. ~1ożliwoścj koalicji z poszczególnymi partiami w opinii delegatów na zjazdy partyjne .. „ . „ „ .. „ „ . . . . . . „ . „ . . „ . „ . . Tabela 22. Podstawowe cechy spoJeczne delegatów na zjazdy partyjne , • . . . . Tabela 23. Przynaleźność pokoleniowa delegatów na zjazdy partyjne . . . , . • . . . Tabela 24. Zawody delegatów na zjazdy partyjne . . . • . . . • . . . . . Tabela 25. Postawy delegatów na zjazdy partyjne wobec wiruy i praktyk religijnych Tabela 26. Przynależność delegatów na zjazdy partyjne do PZPR i SolidarnoścJ

356 358 360 361 362 362

, Miro&ława

Grabowska and Tadeusz Szawiel

The Making of Democracy Social Cleavages, Political Parties and Clvll Soclety in Post-Communis! Poland

Sum mary

1. What is this book about? Generally speaking, it is about the developing of democracy in Poland. We are "trying on„ varioos theorles of democracy. political parties and thcir relations with socicty to see how they fit the Po1ish situation. This should help us to achieve a better understanding of ongoing processes and to test various theorles developed by socio1ogist.s and political scientists in the new post-communist reality, We are describing attiludes towards the dcmocta.tic system to sce what determines them. We are ttying to find out how civi1 Polish socicty is. We are looking ro see whether andacoording to what criteria it is divided: Social structure'? Ideological and political factors? CuJtural and historical factors? We are also looking at political parties beeause we be1ieve that they are important dernocratic institutions. We draw from various studies and use many different methods and techniques to gather and process our data. We are convinced that reality is so complex that no single method can possibly do it justice. OUr main research is (la) the survey oonducted on a representative Polish national sample (N= 1585) in October 1995. We also use (lb) data gathered by the Polish General Social Survey on an accumulatcd 1992-1995 database which we processed ourselves. We used (2) a self-administered questionnairc to study thedelegates for sevcrał party convcntions which tookplacc in 1995: Christian National Union (CNU), Union of Freedom (UF), Social Democracy of the Republic of Poland (SDRP) and Union ofLabor (UL). Since these studies were a continuation of our e.arlier studies of party elites, wehavecompartson data for 1993forthree oftheparties: CNU, SDRPandllF. Weoondueted (3) case studies of local party organlzations and leaders (interviews with the leaders and .irnalysis of the documcntation of loca! party organizations) for four parties, SDRP, UL. UF and CNU, in four target towns (ahout 40 thousand inhabit.ants. situated in di verse regions of the country) and in the districts of Warsaw. The studies in the four towns were conducted in autumn 1995 whereas the Warsaw studies were conducted in 1996. The party organizations were ta:rgeted according to a number of theorctically important i;rlteńa (the nature of the party and the social community). Fmally, we earried out {4) a content ana.lysis of party programs which we compared not on1y with each other but also with the beliefs and attiludes of mcmbers of the party elites. Our ownstudics wete cruried out in 1995-1996 (after the Dcmocratic LeftAlUancc-DLA-had won the 1993 parliarnentary elections which prccedcd Aleksander Kwa§niewski'.s victory in the 1995 presidential elections), the so-called post-comrnunistboom. However, the data whlch we analyze were gathered over a longer period (1991-1996) and therefore we think that our conclusions may be generalized over a longcr period, i.e., the emergcnee and institutionalization of procedura.I democracy, or even the cntire decade of major transfonna.tion of the totalitarian regime into market demoeraey. 2. By democracy we mea.n procedural democnicy hut we understand it moce hroadly than Joseph Schumpeter: not only as the dependeney of cxeeutive power on the outcome of eompetitive eJections but also as the meeting of additional, institutional conditions which en.sure that the elections are truły oompctitive, electoral partieipation is genuine and eivil rights and freedoms are protected.

, Severa! different and partly overlapping ways of understanding democracy function in social consciousness in Poland; procedura) democracy. participatory democracy, substantive democracy (adducing to values). and liberaJ democracy (which stresses the rights andfreedoms of minorlties). the most poorly rooted form. Democracy is sometimes understood substantially as the implementation of morał

standards and values- the more someone understands democracy as a system providing specific "conunodities" such as honesty of politicians or social equality and justice, the more one is

disappointed and susceptible to the criticism of democracy.

The dctcnninants of these attitudes, evaluations and convictions fall into a rather consistent pattem. Positive inclinations towards various types of de moc racy arc not shaped by social position even though education does have some posltive impact. They take shape in the process of mutual interaction, assisted by biographically rooted prac tie es and identities such as listening to foreign radio broadcasting

t

f

•y

1t

e

d

5

I,

/,

'1

'0

IS

d.

stations before l989 (the funding of these stations was probably one of the US Congress's best investments in the reinforcement of democratic values) or Solidańty membership, Critical and ncgativc inclinations are also relatively independent of social characteristics and are also clearly interrelated. In the long run this may lead to development of pro-democratic culture on the one hand and discontentment with democracy which is not rooted in social structure or values on the other hand. 3. Democracy, as we have seen, is apprecłated in Poland but is it being amended and supported by civil society? Nowadays most rescarchers agree that voluntary associations are important for democratic order but they disagree as to which associations bclong and which do not belong to civil sociecy (e.g., some thooreticians include political parties, others do not). However -we decide to delimit civil socie ty, one thing is certain: civił society could not devclop freeły in Poland in 1945-1989. Nevertheless, a number of associations did develop aft.er 1956 and could function with a modicum of autonomy. Investigation of their nature, functioning and oontribution to civil society is a separate theoretical and empirical problem which shouJd be addressed in an totalitarian or authoritarian countries. Połish expeńence suggests that the activities of these associations in 1956-1976 ha.d a number of effccts which cannot be evaluated univocałly. The emergcnce of the structures and institutions of so-ca.Hed democratic opposition in 1976-1980 can be seen as something of a phenomenon, one which has gained rhe recognHion of the theorisl.S of civi! society. Thanks to the democratic opposition Solidarit;y, civil society par excellence, was able to develop. It was Solidaricy wh.ich lcd to the post-1989 democratic transformation. Hence if we want to g!ve a balanced answer to the question of'the significance of pre-1989 associations for the conditlon of post-1989 civil socicty, we should both carry out a multifaceted analysis of the functioning of these associations, including Solidarit;y, in a nondernocratic state and provide an in-depth diagnosis of the present condition. Empirical studies of voluntary associations existing after 1989 have becn inconclusive. On the one hand, the global level of involvement of the Polish pcople (35o/o are members of at least one organization) is not significantly diffcrent from the level of involvement in economically weU-devełoped democracies with more poorly deve1oped civil soc ie ty. e.g„ France, Italy and Japa.n. On the othcr hand, level of involvement in certain types of organizations is several times lower in Poland than in devełoped Western demooracics. Nevertheless. just like in stable Westeru dcmocracies. membersbip in voluntary associations in Poland is having a positive effect on acceptance of democracy and democratic proccdures and also on civil attitudes and behavior. 4. The beginnings of political pruties in Poland after 1989 were not easy. No pre-war party survived the co:rnmurrist regime. Neither the democrntic opposition of the second half of the seventies nor Solidarity in 1980-1981 gavc birth to such parties. Debates and doouments produced by the opposition during martial law focus.cd primańly on legalization of Solidarity and trade union pluralistn. lt was not until the second half of the eighties that the problem of somc form of political pluraUsm surfaced. By autumn 1988 even theruling commurrist party and government bcgan toconsider the idea of restrictcd pluralism but political parties were out of the qucstion because the communi st system did not tolerate the idea that partics could compete for power. The Round Table talks carne up with the formula of "nonconfrontational yet competitive" elections; 65% of the parliamcntary mandates were to be reserved for the ruling communist party and its satellites whereas theSolidarit;y opposition was to compete for theremaining 35% of mandates. Two

earnps, not parties. went to the parliamen tary elections which to ok plaee on June 4. 1989: the governing reglme andLeeh Wałęsa's squacL The fact thatSolidruity's mostoutstanding leaders, including Wałęsa hbnself, did not run, just shows how acutely they distrusted the future parliament. Meanwhile Solidarity won and parties previously subordinated to the Pulish United Workern' Party (PUWP)- the United Peasant Party (UPP) and the Democratic Party (DP) could now enter a coalition with Solidarity and Tadeusz Mazowiecki could ereate his cabinet, Wirhin just six months the Solidarity opposit:ion (whlch was not a party or federation of parties) eame to power. As we can see from this historical reeonstruction, the SoUdarity elites in the second half of the eighties and the 1989 election backed Solidarity, not politica1 parties. The post-communist elites., on the other hand, backed the party. The negotiated procedure of moving towards democraey made things even easier for them: SDRP, PUWP' s successorcreated at the beginning of 1990, managed to keep part of PUWP' s assets (rnainly cash and chattels). This gave it a much better start over aJI other parties. After 1989 the oppositional parties, few of them as there were, eame out into the open whereas the majority of post-Solidarity parties only then carne in to existence. They did so arnidst bitingpersonal conflict and the institutional challenge of !he impending parUamentary elections (which followed Wałęsa's successful run for the presideney in 1990). In 1991 the electoral law was proportional and without threshold and as many as 29political agents entered the first lerm of office in parHainenLThis number ca used so rnueh trouble that a new electoral law, preferring large parties, was pas sed. Thanks to this only six political agents and four deputies representing lhe Gennan Minority entered the second term of office. In 1997 the same electoral law was in force and five political agents entered the third term of office: Solidarity Election Action (SEA) with 202 mandates, Democratic Left Alliance (DLA) with 156 mandates, UF- 66 mandates, Polish Peasant Party. (PPP) -29 mandates, Movement for the Reconstroction of Poland (MRP) ~ 5 mandates and German Minońty- 2 mandates, The re suit of these elections clearly demonstrate how legal solutions can shape political parties and the party system. But they also demonstrate thatpost-Solidarity political elites lacked a strategy for the development of new political institutions. Withinjust four years (1989-1993) there were three parliamentary elections and the rules of the electoral game changed three times. Although the 1993 and 1997 elections were held according to the same electoral law, this law is going to change once again before tlte 2001 elections (because in the meantime Poland has undergone 2 reform of public administration). In other words, there have been three different electoral !aws in one deeade (not counting the e}ections to the Contractuał Sejm in 1989), Besides, the 1990 Jaw on political parties was changed in 1997. As a result the new legal regulatioru: (theConstitution and the 1997 law on political parties), togef.her with the 1993 electoral law, have put more stringent demands on political parties on the one hand and have privileged stable parties whieh enjoy public support on the or.her hand. Supportem of these reguJations argue that they are an effective instrument which help to consolidate parties and the party system. But this by no means aiters the fact that the post-Solidari ty parties evolved in very unfavorable conditions: part of the post-SoHdarity elltes rejected parties as a form of aetivity in democracy altogether while the elites in general did not manage to guarantee stab1e conditions of work for political parties. Anothec question is the nature of the pluralism which evolved after the full of the hegemonie party. If we accept Giovanni Sartori's typołogy according to whłch the deruan::ation Une between moderate and extreme płuralism :runs somewhere between five and six parties, then we first had extreme piura.lism in Poland and then moderate pluralisrn, This quantitative crilerion can hardly be conc1usive, however, if only because we haveseveral party coalitions suchas DLA and SEA. Ifwe look at the substantia1 criteria, our conclusions will be equally inconelusive. In some ways the present party system comes cłoser to extreme pluralism. !he main difference being that it lacks anti~syslem'parties. Lack of permanent bi polar tendencies, in tum, is what prevents the present party system in Poland from becoming moderately pluralistic. It is worth investigating this problem further to see wl.tat is causing it -is it a transitory anomaly, typical for fledgling postMcommunistdemocracies or can itbe that concepts developed for the needs of party systems in stable democracies are inadequate for young democracies. In short. parties in Poland have to perform in conditions of institutional instabilily, n1aterial shortage and unfavorable social climate. Yet it seems that as democracy is bccoming n\ore rooted, so are political parties: even though lhey are much criticized and evoke considerable skepticisrn, 43% of Polish respondents share the opinion that it wouJd be bad for Poland if parties ceased to exist.

, The parties are also perfonning their various funetions: reeruiting forces and appointing leaders, developing programs and socializing their rnembers, and above all fonning their electorates. Th.is fonnative proeess takes place, first of all, by means of a series of elections. The both sides (communisl

govemment and Solidarity opposition) w hieh emerged in the 1989 eleetions were rooted in the past, in personal biographies, more than anything e1se. But at the same time they managed to create specttes of later political choices. the most important ones being the post-communist spectre and the post-Solidarity spectre. If someone opted for the regime in June 19&9 (and such option was biographlcaily detennined), the odds were he would vote for

Włodzimierz

Cimoszewicz (the DLA

eandidate) in the 1990 presidentiał eJections, for DLA in the 1993 parJiamenta.ry elections. pJanned to vote for Aleksander Kwaśniewski in the 1995 presidential ełections and vote for DLA in the impending parliarnentary elections. In tum. if sorneone opted for Solidarity in June 1989 (aJso for biographical reasons), the odds were he would vote for Lech Wałęsa in the 199-0 presidential elections. for Solidari ty or one of the right·wing parties in the 1993 parliamentary eleetions. planned to vote for Walesa or a right-wing candidate in the 1995 presidential elections and vote for Solidarity or one of the right-wing parties in the irnpending parłiamentary ełections. But the effectiveness of this t.ransferrnl of support.en: by the parties varied. For example, in 1995 the parties transferred their 1993 supporters to their own candidates for the presidency. Four weeks before the ełections Kwaśniewski was supported by 80% of the discipłined DLA electorate and DLA itself. Wałęsa, meanwhlłe. didn 1 t even have the support of half of the I 993 Solid.arity and right-wing party electorate, nor did he have the support of that poweńul organizational force, Solidarity, Iłe did have the support of seveml right~wing partles but these, in tum, had no organizational resources. This scatter of the SoHdarity clectorate was caused, in part, by the institutional fragmentation of post-Solidarity political forces. Thanks to the rnerging of the post-Solidarity and right-wing forces and the creation of SEA on June 8. 1996, the Solidarity electorale succeed in the 1997 parliamenlary elections but time will show whether SEA is a stable fonnation and whether it will be equałly effective in maintaining and fonning its own electorate. 5. In Westem Europe the ideołogicał left-right distinction has been discussed rather than disputed. Maybe because it is so simple and flexible, it has managed to maintain its great vitality in political praxis. New political fonnations have been pigeonholedin tenns of these elassical categories: ecologicał parties are rnore left-wing than traditional social·dernocratic parties whereas Le Pen's National Front in France, Haider's Austrian Freedom Party or the German Republicans are radically right-wing, In Poland the left-right debate began wHh severa! fundament.al misgivings whlch. in a way, repeated the argurnents which have been in intellectual citculation for many years: Is the left-right distinction not by any chance obso!ete in 1989 post·commuńist countries? Are these ternlS not misguiding in Poland? The prevalegt opinion in 1989-1991 was that the concepts of left and right are inadequate beeause they do not fit the political reality of post-communlst countries and Poland. A breakthrough in public discourse was acbieved in autumn 1993 thanks to the parliamentary elections. Aft er the elections the unquestioned diagnosis, shared by an. was that "the Jeft have won and the right have lost". Even those who had relegated these concepts to the history books wi11y-niJ1y began to use them once again. In our own studies our basie indicator of left·right preferences was the respondent' s position on a ten-point self-placing scale where "l" marked extreme left and '"'10" rnarked extreme right. Our respondents had no difficulty self-identify.ing their views. The categorles o( Ieft and right emerged spontaneously with the evolution of democracy in Poland: nełther the połiticał elites nor the mass media did anything to superimpose or promote them. This perhaps lends support to Dieter Fuchs and Hans-Dieter K1ingernann's argument that the left-right continuum is functionally indispensable in conternporary politics. We controlłed the rneaning of our respondents' localions on the self-placing scaJe wirh the help of correlation analysis. First we found that, in contrast to Westem Europe, leftist and rightist sełf-identifications are independent of socio-demographic variables whereas they are consistently imbued with social rneaning. The right-wing orientation correlates with rejection of com.munisnt, accept.ance of democracy and national-independenee values~ Solidańty rnerubership and voting for Solidarity in 1989, the opinion that "the fall of the comrnunist system was good for Poland" and religiosily. The łeft-wing orientation correlares wilh one'ś identity as a "supporter of equałity" and

voting for the communist regime in 1989. Second, leftist and rightist identificatlons correlate with c1assiea1 economic (e.g„ ownership. social inequality) and ideological (e.g., minońty and women's ńghts) issues, issues for which the ńght and the Jeft sides traditionally offered different solutions. Third, partles' self-defmitions as leftisl or rlghtist correlate with their e1ectorates• sełf~definitions and their "objective" opinions. In short, there is no chaos: subjective self-placing, preferenee for "objectively" łeftist or ńghtist so!utions and voting for parties located to the le.ft or to the ńght of the political scene all converge. The concepts of "left~wing" and "right-wing" make sense in Poland and lhis sense is consistent wlth the classical meanings of the tenns. These meanings function consistent1y enough in social consciousness to sp1ir the party electorates int.o distinct groups. It seems that the ideo1ogical awareness and połllical discernment of party supparters and electorates have overtaken the knowledge and discemment of the politicians themselves. And, equally important, fomtation of elecrorates is also taking place by means of ideological influence. Pńor to 1997. DLA was more effective in this respect: its eJeetorate expanded considerably and its leftist ońentation became more consolidated. It seems that DLA has either succeeded in attracting people who already bad a leftist identity or it has managed to convince its supporters and electorate to ad.opr a leftist identity. Time will show whether SEA will be equally successful in monlding its electorate by means of ideological influence. 6. It is now time to ask whatreaJly detennincs politicat attitudes and voting behavior. It has been generaUy aceepted in sociology that social structure is related to interests. Class and eronomie interests are what detennine atdtudes and electoral behavior. Although it has been much crlticized (e.g., by Sartori), and has had to deal with insurmountable difficulties (e.g„ the concept of interest itself is unclear), the "structure-attitudes" paradigm is still dominant. Meanwhl!e it has be.en observed in the West that the link between social position and electoral behavior is weakening or disappearing altogether. Thls has been interpreted above all in terms of changes in social structure which is becoming more and mare fui.gmented both at "the bottom" of the hierarchy (some wor:kerS have become non~manual workers, others now work in the services, an undeixlass has developed and only a· small portion of them stiH represent the "industrial working class") and at ' 1the top" of the hierarchy (the political preferenc.es of membcrs of the middle class depend on the natare of these peopłe's work. the size of their company, the sec.tor of the economy and the market for which they work). Moreover, political parties and trade unions have gained serious competition in the form of new movements whieh are 311.iculating new values and life styles bet ter than these traditional institutions. Our own empirical studies have shown that the various elements of social position have only a weak and se!ective effect on voting behavior in Poland. They have also shown that the voting preferences of the studied socio-occupational groups are unstable and diffuse, For enm.płe, in 1991 nearly half of the intelligentsia voted for Democratic Union (DU) whereas in 1995 part of the nontechnical intelligentsia and the professionals shifted their support to right-wing parties and Sołidarity whereas senior managers and the technical intelligentsia shifted their support to DLA; initially moce than half of the enttepreneurs voted for DU or the Liberał~Democratic Congress (LDC) whereas eventually more than half of them supported ńght~wing parties; in 1995 qualified workers shared thefr support between Solidarity and rlght-wing parties on the one hand and parties of the DLA-PPP coolition. then in power, on the other hand. Of course these result.s must be interpreted with caution because the institution of democratic eleetions is very new jn Poland and also because there is no continuity on the political scene. particularly on its right side. Hence we do not know wbether there is no relationshlp between social position and voting behavior because people do not vote consistently with their social position or whether no such relationship can develop because there is too much change on the political ,scene - parties merge and then break up, new parties and new names keep appeańng. AU we know is that the different social categories show no stable pattem of voting behavior or even any discemible trend. Several potential explanations for this may be suggested. The first one is lhat social structure and interests are stiU undergoing transformation - once they become more crystallized and consolidated a patterµ of relationships between social position and electoral behavior should emerge. The second one is that political parties are weak-if and when parties are able to define the situations and mobilize

specific social categories around them, sucha reJationship should emerge. But whether we 1ocate the explanation ofthis phenomenon in the social srrueture or in the political actors, the hypothesis saying I.hat soeial position is what determines eJectoraI bebavior can hardly be said to be supported. This does not rnean that eJectoral behavior is stili amorphous, On the contrary, it is being shaped by powerful ideological, political. culture and historical forces. \Ve have already mentioned the ideologieal influence of the left and the right and the fact that how one voted previousty is beginning to count. Party affiliations are beginning to show up. Religiosity and Church influence are ałso jmportant. Contrary to popular stereotypes, the Catholic Church is not an enemy of democracy: religious practice and faith encourage electoral participation. As far as voting behavior is concemed, those who are mare well-disposed towards the Cntholic Church and closer to it tend to vote for representatives of post~Solidarity whereas those who are more alienated from faith and the Church and do not look favorably upon the presence of re1igion and the Church in public life tend to vote for the post-communists. The se three related fac tors - idoology, party and religion - are supported by Hi story (Seymour Martin Lipset and Stein Rokkan have shown the role of hi story in shaping political parties and party systems in Westem Europe). The historicaI transition from totalitarianism ro rnarkel democracy has led to the development of social divisions which in turn have affected and are still affecting the funnation of sides, parties and electorates. Roth political parties as insritutions and their electorates have bee n constituted in this process of transition in its consecutive stages. The sides whi eh emerged in 1989 were rooted in the past, in human biographles, But at the same time these sides have ereated the hands or spec tres of later political choices and especłaUy two of them: the post-rommunist spectre and the post-Sołidarity spectre. In other words, bistory, identities, and ideas have led to the development of social divisions, parties, electorates and the entire party system, Will this state of affairs last or will the social sttucture preserve its inherent functlons. i.e.• generating interests and shaping voting preferences? Weighty argument& which refer to the importance ofhistorical uniqueness and the permanency of identiries once acquired lend support to the hypothesis that the present pat tern of relations and tendencies ought toconsolidate. But equaHy wclghty argument.s: showing that social structure is stili in the state ofemergence andcrystallizatioo of varlous caregories of interests and search for identity lend support to the hypothesis that the psycho-social and political functions of social structure will only gradually begin to operate. One way or the other, neither of these two hypotheticaJ processes will be automatic. They will depend on the political parties, on the roles whieh they choose to play and how well they play them and on how actively they ehoose to shape their present and potentia) electorates. Becaus~ as: Herbert Kitschelt noted. in modern societies the job of political parties is to manage the variety rather than to refer to existing, homogeneous groups.