Hesemann M. - Na tropie Jezusa z Nazaretu ziemia Zbawiciela

Sp is tre śc i W STĘP

7

I. C O Ś D O B R E G O Z N A Z A R E T U Tajemnica Świętego Domu

17

II. P O Z A B E T L E JE M Grób Króla żydowskiego

41

III. T A M , G D Z IE S Ł O W O ST A Ł O S IĘ H IS T O R IĄ Grota pełna tajemnic

54

IV. D O M JE G O O JC A Gdzie modlił się Jezus

80

V. W T E A T R Z E S E F O R IS Młodość w Galilei

104

V I. P O P R Z E D N IK Gdzie rozpoczęła się działalność Jezusa?

121

V II. W E S E L E I S Z E Ś Ć D Z B A N Ó W W poszukiwaniu Kany

146

V III. S A D Z A W K A B E T E S D A Dlaczego Jan był świadkiem? IX.

160

Ł Ó D Ź JE Z U S A

Droga nad morzem

183

X.

W IO S N A W G A L IL E I

Miejsca Jego cudów

207

X I. K R Ó L Ż Y D O W S K I Ostateczna rozgrywka w Jerozolimie

234

X II. EC C E HOM O, EC C E D E U S Miejsca związane ze śmiercią i Zmartwychwstaniem

262

X III. S C H O D Y D O N IE B A Droga do Emaus

291

TABLICA CHRONOLOGICZNA ŻYCIA JEZUSA

310

ŹRÓDŁA I LITERATURA

313

Wstęp Wszyscy musimy wrócić do Nazaretu Benedykt XVI, 14 maja 2009 r.

Tej nocy nie mogę spać. Wydaje się, że nie jestem w tym odosobniony. Na kamiennym bruku ulicy za oknami wciąż słyszę odgłosy kroków, to niespiesznych, to gorączkowych; raz przechodzi samotna para, innym razem cała grupa łudzi. Ten sam pozostaje tylko kierunek, w którym zmierzają w noc. Można odnieść wrażenie, że całe miasto jest na no­ gach, w powietrzu wisi napięcie pełne oczekiwania. Na długo przed wschodem słońca pojmuję, że nie udała się moja próba zaznania choć odrobiny snu. Dzwonię do Yuliyi, która także spę­ dziła bezsenną noc. Umawiamy się w recepcji, płacimy rachunek hote­ lowy, wsiadamy do samochodu. Gdy otwierają się drzwi podziemnego garażu, nasze twarze oświetla światło wschodzącego właśnie słońca, które oślepia oczy spragnione snu. Kilka sekund później jestem w pełni rozbudzony i obserwuję niezwykły spektakl. Cały Nazaret jest wymieciony niemal do czysta. Nasze auto to jedy­ ny samochód na ulicach, z wyjątkiem wozów policyjnych, które stoją zaparkowane u wylotu wyłączonych z ruchu przecznic. My także je­ steśmy wielokrotnie zatrzymywani, jednak dzięki przepustce prasowej możemy przejechać. W końcu widzimy ludzi. To chyba maruderzy, jest ich tak mało. Dopiero gdy docieramy do centrum prasowego w Golden Crown Hotel, obraz nagle się zmienia. Teraz całe grupy stoją cierpli­ wie na przystankach, czekając na kursujące wahadłowo autobusy, do

7

których my także musimy się dostać. Z okna autobusu widzę miejsce, do którego szli ci wszyscy ludzie - lekko zakrzywione zbocze góry, na­ turalny amfiteatr, który niedawno wyposażono w trybuny i ławki. Naj­ wyraźniej dziesiątki tysięcy osób spędziło tutaj noc. O północy, jak się dowiedzieliśmy, otwarto bramy, a już po kilku minutach trybuny były zajęte. Wschodzącemu słońcu nie było dane obudzić ani jednego ka­ tolika w tym mieście. Wszyscy nazaretańscy „łacinnicy” a wraz z nimi tysiące chrześcijan ze wszystkich części Ziemi Świętej zgromadzili się, aby powitać jeden z najpiękniejszych dni w swoim życiu. Na miejscu nie zastajemy pobożnego skupienia, lecz nastrój pa­ nujący w czasie światowych Dni Młodzieży, z tą różnicą, że tu jed­ nakowo świętują wszystkie pokolenia. Na trybunach powiewają flagi krajów całego świata, nawet biało-niebieskie romby Wolnego Państwa Bawarii. Ponad ołtarzem wznosi się maszt, którego podniesiony ża­ giel tworzy baldachim. Na nim odbywa się coś na kształt warm-up przed koncertem rockowym. Włoski ksiądz wymachuje ogromną flagą Watykanu i krzyczy do mikrofonu: Benedetto, Biemenuto a Nazareth (Benedykcie, witaj w Nazarecie), okrzyk powraca z trybun powtórzony przez dziesiątki tysięcy gardeł. Później z głośników znów rozbrzmiewa sakralny pop. Pół tuzina miejscowych nastolatków z długimi loka­ mi, elegancko ubranych w czarne spodnie, białe bluzki i koszule, stoi w pierwszym rzędzie, poruszając ramionami i biodrami w takt muzyki. Kiedy wreszcie na niebie pojawia się papieski helikopter, krótko po tym ląduje, a w końcu papamobile przekracza zablokowaną ulicę i toruje sobie drogę przez tłum, radosny nastrój przeradza się w ekstazę. Kto by pomyślał, że Benedykt XVI, papież uczonych, ten skromny intelektua­ lista, będzie witany w kolebce chrześcijaństwa niczym gwiazda muzyki pop? Kieruję na niego teleobiektyw, widzę, jak się uśmiecha. U kresu swojej trudnej i wyczerpującej podróży do Ziemi Świętej sprawia wra­ żenie odprężonego. Cieszę się z jego powodu i wraz z nim. I przyłapuję się na być może pozbawionym respektu, ale nie całkiem fałszywym porównaniu: obaj długo byliśmy w drodze, a teraz w końcu dotarliśmy do celu, tego dnia, 14 maja 2009 r., teolog Joseph Ratzinger, którego Jezus z Nazaretu jest jednym z najwnikliwszych i najradośniejszych

8

dzieł literatury współczesnej i - skądinąd także historyk - Michael Hesemann, który z całkiem innej perspektywy przyglądał się śladom tajemnicy człowieczeństwa Boga i który niniejszym dziełem pozwala sobie wnieść, być może niewielki, wkład w zrozumienie historycznego Jezusa z Nazaretu i świata, w którym działał. In the name o f the Father, and the Son, and ofthe Holy Spirit - led­ wie papież zdążył wypowiedzieć słowa rozpoczynające tę Eucharystię swoim wyraźnie zabarwionym niemczyzną angielskim, nastrój błyska­ wicznie ulega zmianie. Pogodna ekstaza ustępuje uroczystej powadze. Poranne mgły dawno już się przerzedziły, a ich miejsce zajął ciepły, rozświetlony majowy dzień. Rozglądam się i dopiero teraz pojmuję, gdzie jestem. A jednocześnie zacierają się granice czasu i przestrzeni. Naturalny półokrąg, na którym stoją ławki obsadzone przez 40 ty­ sięcy uczestników mszy, jest jednym z punktów zwrotnych w historii zbawienia. Zbocze nosi nazwę Mount o f Precipice (Góra Przepaści). Jezus objawił się w swoim rodzinnym mieście. Jak zwykle w szabat poszedł do synagogi. Podczas żydowskiego nabożeństwa jeden z doro­ słych mężczyzn, który ukończył 30. rok życia, czyta i objaśnia Pismo. Jezus wystąpił więc naprzód i otrzymał od przełożonego synagogi zwój z Księgą proroka Izajasza. Możemy sobie bardzo plastycznie wyobrazić tę scenę, ponieważ zachował się taki zwój z czasów Jezusa. Został odkryty przez Beduinów przed 1947 r. w jaskini powyżej Qumran nad Morzem Martwym. Beduini sprzedali go Kando, chrześcijańskiemu handlarzowi antyków z Betlejem, ten zaś zaoferował go swojemu arcybiskupowi Atanaze­ mu Samuelowi, którego siedzibą był klasztor św. Marka w armeńskiej dzielnicy Jerozolimy. Świetnie wykształcony i sprytny zarazem me­ tropolita poznał się na ogromnej wartości znaleziska, lecz jego pró­ ba znalezienia kupca w Stanach Zjednoczonych początkowo się nie powiodła. Dopiero siedem lat późnej, w 1954 r., izraelski archeolog Yigael Yadin poprzez amerykańskich pośredników zdobył cztery zwoje za cenę 250 tysięcy dolarów i zawiózł je z powrotem do Jerozolimy. Tam jego kolega Eliezer Sukenik był już w posiadaniu dalszych trzech zwojów kupionych bezpośrednio od Kando. Fascynowała go (obalona

9

z czasem) legenda, że znaleziska dokonano w 1947 r. Ponowne odkry­ cie świętych pism, zbiegające się niejako w czasie z założeniem pań­ stwa Izrael, wydawało się spełnieniem prastarego proroctwa i urosło do rangi mitu narodzin państwa żydowskiego. To sprawiło, że siedem tekstów z Qumran stało się niejako dokumentem na to, że za wszyst­ kim stała Opatrzność. Liczące 2000 lat zwoje z koźlej i owczej skóry znajdują się dzisiaj w pobliżu Knesetu - izraelskiego parlamentu w śnieżnobiałym tabernakulum „Przybytku Księgi”. Przypomina ono przykrywkę jednego z dzbanów, w których święte pisma przetrwały 2000 lat żydowskiej diaspory. W jego centrum jest wystawiony naj­ dłuższy, najlepiej zachowany zwój z Qumran, a jest nim właśnie Księga proroka Izajasza, z której także Jezus odczytywał zapowiedź nadejścia królestwa Bożego i obietnicę przyjścia Mesjasza: Duch Pana Boga nade mną, bo Pan mnie namaścił. Posłał mnie, abym głosił dobrą nowinę ubogim, bym opatrywał rany serc złamanych, żebym zapowiadał wyzwolenie jeńcom i więźniom swobodę; i abym obwieszczał rok łaski Pańskiej... (Iz 61,1-2)1 W tym miejscu Jezus przerwał czytanie tekstu, jeszcze zanim pro­ rok zdążył zapowiedzieć także „dzień pomsty naszego Boga” i nowy początek, który później założyciele miasta Jerozolimy odniosą do swo­ ich czasów: „Odbudują prastare rumowiska, podniosą z gruzów dawne budowle, odnowią miasta zburzone, świecące pustkami od wielu po­ koleń. Stawią się obcy, by paść waszą trzodę, cudzoziemcy będą u was orać i uprawiać winnice. Wy zaś będziecie nazywani kapłanami Pana, zwać was będą sługami Boga naszego. Żywić się będziecie bogactwem narodów, dobra ich sobie przywłaszczycie. Ponieważ hańba ich była podwojona, a poniżenie i zniewagi były ich udziałem, przeto w swej 1 Wszystkie cytaty z Pisma Świętego za: Biblia Tysiąclecia, wyd. V, Pallo! tinum, Poznań 2003. IO

ziemi odziedziczą wszystko w dwójnasób i zażywać będą wiecznego szczęścia” (Iz 61,4-7). Zamiast czytać dalej, znów zwinął księgę i podał ją słudze synagogi. Teraz wszystkie oczy były zwrócone na Niego. Wiele o Nim słyszano, 0 cudach, uzdrowieniach, o Jego elokwencji w kazaniach głoszonych w synagogach Galilei. Z wielką jasnością, w sposób poruszający ich serca, głosił im, że wypełniło się słowo. Mówił, że nadeszła godzina, którą przepowiedział prorok Izajasz. Jednak wraz z zadziwieniem Jego pierwszymi kazaniami pojawiły się wątpliwości. Jeśliby miał rację, mu­ siałoby to znaczyć, że On, Jezus, jest namaszczonym przez Pana, obie­ canym Mesjaszem, głoszącym biednym dobrą nowinę (gr. eu angelioń). Dla Nazarejczyków było to jednak zbyt wiele. Jezus, syn Józefa, którego zaledwie kilka lat wcześniej widzieli przy pracy ze swoim opiekunem, miałby być wysłanym przez Boga Zbawicielem? On, syn Maryi, jeszcze niedawno dokazujący na ulicach ze swoimi kuzynkami oraz kuzynami: Jakubem, Józefem, Judą i Szymonem? Skąd Mu przyszło do głowy, aby podawać się teraz za Bożego wysłannika, jakby zstąpił prosto z nieba? Dobrze, potrafił mówić. Czy to jednak wystarczy? Co z tymi cu­ dami, których podobno dokonał w Kafarnaum oraz innych miastach 1 wsiach na dole nad jeziorem? Jezusie, jeśli chcesz być Mesjaszem, pokaż nam, proszę, co potrafisz! Jednak Jezus wzbraniał się przed czynieniem cudów dla autokreacji. Nie był też gotów wcielić się w rolę politycznego Mesjasza, w y­ zwoliciela spod niepopularnej władzy Rzymian, którego tak wielu z nadzieją oczekiwało. Świadomie zakończył cytowanie Księgi Izaja­ sza, zanim został ogłoszony „dzień pomsty”. Nie przybył, aby spełniać oczekiwania, lecz by zbawić ludzkość. Nazarejczycy byli oburzeni. To nie było to, na co liczyli, w czym pokładali nadzieję. Czekano na bojownika o wolność, dysponującego nadludzkimi siłami, a przyszedł człowiek łagodny, jeden spośród nich. Jezus Mesjaszem? Wydawało im się to czystym bluźnierstwem. „Porwawszy się z miejsc, wyrzucili Go z miasta i wyprowadzili aż na urwisko góry, na której zbudowane było ich miasto, aby Go strącić. On jednak, przeszedłszy pośród nich, oddalił się”.

11

Tak brzmi relacja św. Łukasza (4,29-30). Rzeczywiście, Nazaret wybudowano na wzniesieniu, górującym nad doliną Ezdrelon, między dwoma grzbietami górskimi, z których jeden tworzy stromy klif. Na­ zywano ją także doliną Megiddo, odwołując się do nazwy najstarszego miasta na jej terenie (hebr. Har-Mageddon - wzgórze Megido). Tu, według objawienia św. Jana, ma się rozegrać ostatnia bitwa między siłami dobra i armiami zła. Siedzę właśnie na zboczu, które prowadzi do wspomnianego klifu, razem z 40 tysiącami Nazarejczyków, którzy w skupieniu słuchają papieskiej mszy. Dzisiaj to miejsce nazywa się, jak już wspomniałem, Mount of Precipice (Góra Przepaści). Przez wieki stało się wdzięcznym przedmiotem pobożnych legend i fantastycznych interpretacji. Od czasów Jana z Würzburga (1165 r.) nazywa się je również Saltus Domini (Skokiem Pana). Wierzono, że Jezus umknął swoim prześladowcom dzięki skokowi na leżące w pobli­ żu zbocze. „Widać tam odciśnięty zarys Jego ciała i ubrania”, twierdził Burkhard von Schwanden, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w 1283 r. Później Jezus miał się schować w jaskini, w której jeszcze w XX w. od­ prawiano nabożeństwa. Maryja, Jego matka, biegła rzekomo za tłu­ mem żądnym mordu, aż płacząc, upadła; do dziś na grzbiecie skały stoi kaplica poświęcona Jej trwodze. A co z synagogą? Anonimowy Pielgrzym z Piacenzy w północnych Włoszech, który w 370 r. odwiedził Nazaret, oglądał jeszcze zarówno sanktuarium, jak i znajdujące się w nim relikwie. Miały się między nimi znajdować: „kartka, na której zapisano alfabet dla Pana”, a także „ława, na której siedział wraz z innymi dziećmi”. Nie ulega wątpliwości, że synagoga służyła żydowskim chłopcom jako szkoła Tory i że Jezus nauczył się tu czytać i pisać; judaizm był w tym czasie jedyną religią, która umożliwiała chłopcom ze wszystkich warstw społecznych dostęp do świętych ksiąg. Późniejsi pielgrzymi z czasów wypraw krzyżowych opowiadali, że synagoga została przekształcona w kościół. Dzisiejszym pielgrzymom odwiedzającym Nazaret chętnie pokazuje się maronicki (greckokatolicki) kościół-synagogę, zwany przez Arabów Madrasat al-maih (Szkołą Mesjasza). Jednak jego sklepienie pochodzi z cza­ sów arabskich. Budynek pierwotnie służył Turkom jako stodoła, aż

12

do około 1740 r., kiedy to sprytny turecki tkacz jedwabiu nazwał go Szkołą Żydów i zaczął pobierać opłatę za wstęp. Nie spełnia ona także wymagań żydowskiego Talmudu, wedle których synagoga powinna zawsze stać w najwyższym punkcie miasta. Dlatego Clemens Koch, ksiądz katolicki i jeden z najznamienitszych znawców Ziemi Świętej i jej tradycji, już w 1959 r. przypuszczał, że znajduje się ona na terenie muzułmańskiego cmentarza na północ od kościoła św. Józefa. Zna­ leziono tu cztery szare kolumny z granitu, z których dwie pozyskali franciszkanie, a dwie Grecy. Tu mogło znajdować się miejsce, w którym Jezus objawił się w swoim rodzinnym mieście. Zamach Nazarejczyków na Jego życie pokazuje aż nadto wyraźnie, co o Nim sądzili. Chcieli Go ukamienować, ponieważ posądzali Go 0 bluźnierstwo przeciwko Bogu. „Ktokolwiek bluźni imieniu Pana, będzie ukarany śmiercią. Cała społeczność ukamienuje go. Zarówno tubylec, jak i przybysz będzie ukarany śmiercią za bluźnierstwo prze­ ciwko Imieniu” (Kpł 24,16), jest napisane w prawie Mojżeszowym. Według opisu Talmudu delikwent był strącany z wysokości „dwóch ludzi” przez pierwszego świadka. „Jeśli ten umrze, wypełnił swój obo­ wiązek, jeśli nie, niechaj weźmie kamień i rzuci w jego serce”. Póź­ niej, jeśli zaszła taka potrzeba, lud rzucał kamieniami. Nie wiadomo, czy rzeczywiście odbyło się to na Górze Przepaści - to w końcu dwa 1 pół kilometra od centrum Nazaretu - nie jest to jednak takie ważne. W każdym razie Mount of Precipice pozostaje silnym symbolem od­ rzucenia Jezusa w Nazarecie: „Tylko w swojej ojczyźnie, wśród swoich krewnych i w swoim domu może być prorok tak lekceważony”, opisuje Jego rozczarowanie Marek (6,4). Jednak teraz, 2000 lat później, Nazaret gotuje owację przedstawi­ cielowi Chrystusa na ziemi, w skupieniu słucha Ewangelii, tym razem bez fałszywych oczekiwań, bez złości rozczarowania. A dzieje się to dokładnie w tym samym miejscu, w którym Nazarejczycy kategorycz­ nie odrzucili Jezusa i w którym o mało nie uprzedzili Jego stracenia. Widzę, jak zamyka się krąg obejmujący 2000 lat. Patrzę w dół na doli­ nę Megiddo i martwię się o to, co jeszcze może się zdarzyć w tych nie­ spokojnych czasach, które sprawiły, że Bliski Wschód stał się dla świata

13

beczką prochu. Zaraz potem odwracam się i widzę, jak za mną pnie się do nieba szara zaostrzona kopuła w kształcie odwróconego kielicha lilii. To kościół Zwiastowania zbudowany nad jaskinią, w której, gdy wszystko się zaczęło, Panna wyraziła zgodę na największe wydarzenie w historii świata. Dopiero Jej fiat uczyniło możliwym zbawcze dzieło Boga: „Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa twego” (Łk 1,38). „To, co wydarzyło się tu, w Nazarecie, z dala od centrum uwagi świata, było wyjątkowym aktem Boga, potężną ingerencją w historię, dzięki której zostało przyjęte dziecko mające przynieść zbawienie ca­ łemu światu - powie jeszcze tego samego dnia papież Benedykt XVI, właśnie w tym kwiecistym kielichu, w którym dopełniło się działanie Boga. - Cud człowieczeństwa jest dla nas wciąż na nowo wyzwaniem, abyśmy otworzyli swój rozum na nieograniczone możliwości prze­ mieniającej mocy Boga i Jego miłość do nas, a także Jego pragnienie, aby się z nami zjednoczyć. Tutaj, zrodzony przed wszystkimi wiekami Syn Boży, stał się człowiekiem i tym samym umożliwił nam, swoim braciom i siostrom, udział w swoim boskim synostwie”. Później doda: „Jeśli rozważymy to pełne radości misterium, da nam ono nadzieję, pewną nadzieję, że Bóg nie przestaje ingerować w naszą historię”. Podróż do Ziemi Świętej, dwunasta w moim życiu, miała na celu zgłębienie tego misterium. Była to podróż tak pełna przygód i burz­ liwa, jak od czasów starożytnych zwykle bywają pielgrzymki. W Ca­ esarea Maritima, gdy zwiedzaliśmy pretorium i oglądaliśmy jedyną inskrypcję Poncjusza Piłata, włamano się do naszego samochodu. Złodzieje zabrali wszystkie walizki, nasze ubrania i dokumenty, mój przewodnik, literaturę fachową i notebooka. Dlatego nie udał się nasz plan „wyjechania naprzeciw” papieżowi Benedyktowi już w Jordanii. Zamiast tego szukaliśmy najbliższego centrum handlowego, aby za­ opatrzyć się przynajmniej w najpotrzebniejsze rzeczy. Pojąłem: kto chce naśladować Jezusa z Nazaretu, kto chce szukać Jego śladów, ten musi najpierw wszystko zostawić za sobą, uwolnić się i otworzyć na nowo. W ten sposób odwiedzaliśmy miejsca Jego pobytu w nowych

14

ubraniach, świeżych i czystych jak szaty chrzcielne, aż tydzień później wróciliśmy do miejsca, w którym wszystko się zaczęło. Tu, w Nazarecie, Bóg stał się człowiekiem przez nadprzyrodzony akt poczęcia z Ducha Świętego. W ciemności zajaśniało światło, nawet jeśli ciemność potrzebowała dużo czasu, aby to pojąć. W 451 r. sobór w Chalcedonie, przedmieściu Konstantynopola (dzisiejszego Stambu­ łu), orzekł, że ten Jezus z Nazaretu był „prawdziwym Bogiem i praw­ dziwym człowiekiem”. Nie jestem teologiem, zgłębianie tajemnic tego, co boskie, nie jest moim zadaniem i moją dziedziną. Ale jeśli Bóg stał się „prawdziwym człowiekiem”, to w ten właśnie sposób wkroczył w historię, a tym samym na poletko historyka. Postacie historyczne pozostawiają ślady. Odnosi się to także w szczególny sposób do Jezusa z Nazaretu. Kto podąży śladami, które pozostawił, a często dopiero w ostatnich latach i dziesięcioleciach odkrywali je archeolodzy w Zie­ mi Świętej, ten nie może mieć więcej wątpliwości: nasza wiara nie opiera się na pięknych legendach i pobożnych fantazjach, których przykładem może być brawurowa opowieść o „skoku Pana”. Nie, ona opiera się na wydarzeniach historycznych, które zostały przekazane przez naocznych świadków i utrwalone przez kronikarzy. Jak dokładne są ich relacje, widać, gdy za pomocą łopaty archeologa odsłaniamy opi­ sane przez nich miejsca. Historycznego Jezusa z Nazaretu odnajdzie ten, kto warstwa po warstwie dotrze do żyznej gleby historii zbawienia. Dlatego udałem się na poszukiwania.

I

COŚ DOBREGO Z NAZARETU T a je m n ic a Ś w ię te g o D om u Przypadek często bywa najlepszym przyjacielem archeologa. W każ­ dym razie Elias Shama chciał tylko odnowić swój sklepik z pamiątka­ mi znajdujący się tuż obok źródła Maryi, gdy natknął się na archeo­ logiczną sensację. W dodatku znał tę okolicę dość dobrze. Dorastał w rodzinnym mieście Jezusa, jako dziecko bawił się na placu przed źródłem, w upalne letnie dni chłodził się jego wodą. Potem, jak wielu chrześcijańskich Palestyńczyków, pojechał do Jerozolimy, a w końcu wyemigrował do Belgii, gdzie się ożenił. Jednak ojczyzna nigdy tak naprawdę go nie puściła. Gdy tylko zarobił wystarczająco dużo pienię­ dzy, wraz ze swoją żoną Martiną wrócił do Jerozolimy, a następnie do Nazaretu. Młoda para, inwestując część swoich oszczędności, chciała otworzyć sklep z upominkami, w którym Martina, z wykształcenia projektantka biżuterii, mogłaby wystawiać swoje najpiękniejsze pra­ ce. Gdy dowiedzieli się, że jeden ze sklepów obok źródła Maryi od lat czekał na nabywcę, przystąpili do działania. Położenie było idealne. Zatrzymywały się tu autobusy z setkami pielgrzymów z Grecji i Ro­ sji; dla nich źródło Maryi było właściwym miejscem zwiastowania. A ponieważ wzniesienie, u którego stóp bierze początek źródło, po arabsku nazywa się Kaktusowe Wzgórze, wkrótce ochrzcili swój sklep Cactus-Gallery. Gdy w 1993 r. Shamowie przejmowali sklep, był w ka­ tastrofalnym stanie. Poprzedni właściciele po prostu zwalili gruz na schody prowadzące do piwnicy. Elias musiał się dobrze napracować,

17

aby usunąć śmieci. Gdy w trakcie pracy natknął się na najwyraźniej prastare sklepienie, natychmiast przyszedł mu do głowy pomysł, aby otworzyć tu także rustykalną kafejkę. Wymagało to większego remon­ tu, lecz krzepki mężczyzna z Nazaretu nie bał się ciężkiej pracy. Póź­ niej odkrył, że sklepienie z cegły jest tylko częścią wielkiej podziemnej konstrukcji, która okazała się hipokaustum, rzymskim ogrzewaniem podłogowym. Pomieszczenie nad nim musiało być caldarium, antycz­ ną wersją sauny. Elias natknął się na cenne marmurowe płyty i gliniane rüry, których styki pokryte były ozdobnymi glinianymi płytami, z wi­ zerunkiem palmy. Zadziwiony i poirytowany, poinformował o swoim znalezisku wła­ ściwy izraelski urząd ds. zabytków starożytności (Israël Antiquities Authority, IAA). Tam odprawiono go z kwitkiem. Jeden z pracowników wyjaśnił mu, że wiedziano o istnieniu konstrukcji i że jest to turecka łaźnia datowana mniej więcej na 1870 r., którą jednak się nie intere­ sowano. Powiedziano mu, że może zrobić z murami, co chce, w razie konieczności także dokonać rozbiórki. Elias Shama nie zadowolił się tą odpowiedzią. Wiedział wystarcza­ jąco wiele o Turkach, aby nie zaakceptować tego wyjaśnienia. W XIX w. Palestyna była tylko odległą prowincją imperium osmańskiego, Naza­ ret niczym więcej niż zapadłą wsią, zamieszkaną głównie przez arab­ skich chrześcijan, greckich mnichów i franciszkanów z Włoch. Dla kogo więc Turcy mieliby zbudować tak luksusowy, wyłożony białym marmurem hamam? Narastało w nim przekonanie, że trafił na ślad czegoś ważnego. I tak kolejne dwa lata spędził na systematycznym odkopywaniu po­ dobno tak „niewiele znaczących” ruin. Wyniki jego prac pokazały, że miał rację. Gdy władze miasta Nazaret, przygotowując się do Świętego Roku 2000, zleciły renowację placu przed źródłem Maryi, a przy oka­ zji przeprowadzenie badań archeologicznych, naukowcy, wśród nich także eksperci z IAA, natknęli się na pozostałości antycznego wodo­ ciągu, który doprowadzał wodę ze źródła Maryi do łaźni. Oprócz tego odkryto wejście, przez które robotnicy lub niewolnicy wchodzili do term. Znaleziono także resztki rzymskiej ulicy, koryncką kolumnę -

18

najwyraźniej część sali kolumnowej - i gliniane skorupy z czasów hel­ leńskich. Zachęcony tymi znaleziskami Elias Shama dokładnie w roku jubileuszowym udostępnił publiczności ruiny „swojej” łaźni. Dopiero wybuch drugiej intifady we wrześniu 2000 r. położył nagły kres ocze­ kiwanemu strumieniowi zwiedzających. W czasie tych dziewięciu miesięcy, gdy Cactus-Gallery była miej­ scem spotkań dla ludzi z całego świata, jej dumny właściciel nawiązał pierwsze ważne kontakty i otrzymał cenne wskazówki na temat okre­ su, z jakiego mogłoby pochodzić jego znalezisko. I tak jednej z klientek pochodzącej z Bath w Anglii natychmiast przyszło do głowy skojarze­ nie z rzymskimi termami w jej rodzinnym mieście. Inny gość zainte­ resował się glinianymi rurami, podobnymi do tych, których używano w Pompejach i na Cyprze. Udało się także zidentyfikować typowe dla rzymskich łaźni frigidarium, pomieszczenie, w którym znajdował się basen z zimną wodą, a także praefurnia, piec. Nadszedł czas, żeby za­ jęli się tym eksperci. W końcu Elias Shama zaprosił archeologów, aby rzucili okiem na ceglane sklepienie pod Cactus-Gallery. Pierwszy odpowiedział na zaproszenie prof. Richard Freund, kie­ rownik Centrum Studiów Judaistycznych Maurice a Greenberga na Uniwersytecie Hartford. Amerykanin wzbudził sensację w branży, badając jaskinię nad Morzem Martwym, w której podczas powstania żydowskiego ukryto - pochodzące ze świątyni jerozolimskiej - na­ czynie z brązu i pół wieku później schowano w nim listy przywód­ cy powstania, Szymona Bar Kochby. Poza tym wraz z Rami Aravem koordynował amerykańsko-izraelskie wykopaliska w Betsaidzie na północnym wybrzeżu jeziora Genezaret, miejscu narodzin kilku apo­ stołów. Gdy Freund, sam wierzący Żyd, opuszczał Cactus-Gallery, był przekonany, że: „Mamy tu do czynienia z łaźnią z czasów Jezusa, a kon­ sekwencje tego odkrycia dla archeologii i naszej wiedzy o życiu Jezusa są ogromne”. Później przybyli następni archeolodzy i wyciągnęli inne wnioski. Na przykład Tzvi Shacham z Muzeum Starożytności w Tel Awiwie jest przekonany, że łaźnie Shamy zostały zbudowane dopiero w czasach wypraw krzyżowych. Trzy drewniane fragmenty, które w 2003 r. zba-

19

dano za pomocą metody datowania radiowęglowego (C14), pochodziły z XIV w. Jednak zdaje się, że Shacham zapomniał o tym, że krzyżowcy mogli ewentualnie korzystać z już istniejących łaźni, ale ani jednej nie zbudowali. Rzeczywiście, Freund znalazł nawet relację średniowiecznego pielgrzyma wspominającego o budynku. Jest to rabin Mosze Bassola (1480-1560), wielce uczony Żyd z Ankony, który w zaawansowanym wieku zdążył jeszcze odwiedzić Ziemię Świętą. „Po opuszczeniu Kafr Kenny następnego dnia dotarliśmy do Nazaretu, gdzie żył Jezus chrze­ ścijan - pisał w swojej relacji z podróży z 1542 r. - Mieszkańcy opowia­ dali mi, że była tu gorąca łaźnia, gdzie matka Jezusa zwykła zażywać kąpieli”. Nie było tam więc mowy o mykwie, zbiorniku służącym do rytualnych ablucji, którego woda nie była podgrzewana, lecz o takim caldarium, jakie odkrył Elias Shama. W każdym razie relacja podróżującego rabina jest dosyć odosob­ niona. Żaden z chrześcijańskich pielgrzymów, którzy od IV w. aż do czasów krucjat odwiedzali Nazaret, nie wspomina o antycznej łaźni. Nawet jeśli w tym czasie już istniała, najwyraźniej była dla nich bez znaczenia. Ostatecznie można niemalże wykluczyć fakt, że Mary­ ja - będąc pobożną Żydówką - odwiedzała łaźnię. Zgodnie z raczej konserwatywnymi poglądami swoich współczesnych musiała uważać grecko-rzymską kulturę kąpieli za obsceniczną. Nawet jeśli sklepienie Shamy pochodziło z I w., z całą pewnością nie było częścią „łaźni Ma­ ryi” czy też „term Chrystusa”. Możliwe jednak, że łaźnię wybudowano dla rzymskich legionistów. To znaczyłoby jednak, że fałszywe jest wszystko, co do tej pory sądziliśmy, że wiemy o Nazarecie. Wbrew pozorom leżąca na uboczu górska wioska musiała być czymś o wiele ważniejszym niż tylko zubo­ żałą osadą prostaków w odległej prowincji na skraju imperium, zaco­ faną, idylliczną, daleką od wyzwań swoich czasów. Posiadając termę takiego formatu, musiała być siedzibą garnizonu, może obozu, którego pozostałości oczekują jeszcze na odkrycie gdzieś pod nowoczesnym arabskim miastem. Znaczyłoby to, że Jezus wzrastał w pobliżu woj-

20

skowego ośrodka władzy okupanta, zdobywając doświadczenie, które bez wątpienia także musiało znaleźć odzwierciedlenie w Jego nauce. O łaźni pod Cactus-Gallery nie powiedziano jeszcze ostatniego słowa. Aby zorientować się w rozmiarach budynku, zimą na przełomie 2004 i 2005 r. z inicjatywy Freunda cała ekipa amerykańskich nau­ kowców przeprowadziła badania wysokorozdzielczym georadarem (GPR). Mierzono przy tym zakłócenia w górnych warstwach gruntu - spowodowane na przykład pozostałościami budynku - przez odbi­ cie promieniowania elektromagnetycznego. Wynik jeszcze bardziej skomplikował zagadkę: „Odbicia, które były mierzone pod obecnym gruntem Cactus-Gallery, mogłyby wskazywać na to, że górna łaźnia zo­ stała wybudowana na pozostałościach wcześniejszej łaźni, która była jeszcze ściślej związana z systemem wodnym, zlokalizowanym i od­ krytym w pobliskim źródle Maryi”. A więc nawet jeśli łaźnia pod skle­ pikiem była termą dla bizantyjskich pielgrzymów, mógł tam wcześniej istnieć inny budynek. Niestety, do tej pory w miejscu narodzin Jezusa prowadzono tylko pojedyncze wykopaliska, bo 70-tysięczne miasto jest zbyt gęsto zabu­ dowane. Od czasu do czasu niektórzy badacze twierdzili, że za czasów Jezusa Nazaretu w ogóle nie było. Rzeczywiście, o górskiej wiosce nie wspomina żadne źródło z I w., także księgi żydowskiego dziejopisarza Józefa Flawiusza, który bądź co bądź w czasie żydowskiego powsta­ nia przeciw Rzymianom od 66 r. n.e. dowodził obroną Galilei jako komendant wojskowy. Jednak brak dowodów nie jest automatycznie dowodem braku istnienia. W końcu Józef pisze, że na terenie Galilei znajdowały się 204 miasta i wsie, mimo że z nazwy wymienia tylko 45 z nich. I tak dzisiaj po wykonaniu prac wykopaliskowych w okolicach kościoła Zwiastowania w centrum, w Nazareth Village na wschodzie, a także na otwartym terenie na zachodzie miasta, nie ma wątpliwo­ ści, że Nazaret już w I w. przed Chrystusem był wsią zamieszkaną wyłącznie przez Żydów (co oczywiście nie wyklucza bliskości obozu Rzymian). A to, że ewangeliści mimo wszystko nazywają Nazaret „mia­ stem” (gr. polis), raczej nie brało się stąd, że chcieli dowartościować ojczyznę Zbawiciela. Powodem było raczej to, że w języku hebrajskim

21

istniało tylko jedno pojęcie określające samodzielne wspólnoty nie­ zależnie od ich wielkości, mianowicie 7r. I tak już w Septuagincie, pierwszym greckim tłumaczeniu Biblii z III w. p.n.e., ogólnie używa się słowa polis wszędzie tam, gdzie w pierwotnym tekście pojawia się 7r. Nazaret był wprawdzie niewielką miejscowością, ale z pewnością autonomiczną, w ten sposób określenie „miasto” było zgodne z żydow­ skim pojmowaniem tego słowa. Gdy w XIII w. p.n.e. Żydzi zdobyli kraj, Galilea była już gęsto zalud­ niona i opanowana przez wiele kananejskich państw-miast. Tu osie­ dliły się plemiona Neftalego i Zabulona, otoczone szczepami Issachar, Ascher i Dan. Król Salomon, jak podaje Księga Królewska, podzielił kraj na cztery prowincje. Przy podziale królestwa Galilea znalazła się na terenie północnego Królestwa Izraela, które w 732 r. p.n.e. zostało zdobyte przez Asyryjczyków pod wodzą króla Tiglatpilesara III. Więk­ szość Izraelitów została uprowadzona do Aszuru, Galileę ze stolicą w Megiddo ogłoszono prowincją asyryjską. Wprawdzie w późniejszym okresie Persowie przywrócili południowe Królestwo Judy jako autono­ miczne państwo i pozwolili Żydom na nowo wznieść świątynię, lecz Galilea pozostała pod ich panowaniem. Kraj musiał być wtedy prawie całkiem wyludniony, tak rzadkie są asyryjskie i perskie znaleziska ceramiczne z tego czasu. Nawet żyzne ziemie wokół jeziora Genezaret były wtedy słabo zaludnione, niewie­ lu z pozostałych Żydów także tam należało do mniejszości. Prorok Izajasz słusznie mówił wtedy o Galilei jako „krainie pogańskiej” (Iz 8,23). Zmieniło się to dopiero, gdy Aleksander Wielki zdobył impe­ rium perskie i cała Azja Zachodnia dostała się pod wpływy Greków. Przy podziale swojego imperium pomiędzy generałów - uznanych za spadkobierców - Galilea przypadła najpierw generałowi Ptolemeuszo­ wi, który rządził, rezydując w Egipcie. Za panowania jego następców na wschodnim brzegu jeziora Genezaret powstały miasta o greckim charakterze: Gadara i Hippos, na południu znów rozkwitało Skytopolis (Bet Szean). Ponad rok później następcy generała Seleukosa, któremu przypadła w udziale Syria, podbili ziemie aż do granicy z Egiptem. Żyd Menelaos zaoferował królowi Seleucydów Antiochowi IV (173-163 r.

22

p.n.e.) dużo pieniędzy za uczynienie go najwyższym kapłanem w świą­ tyni jerozolimskiej. Król przyjął ofertę, lecz Żydzi nie chcieli zaak­ ceptować nowobogackiego parweniusza w roli arcykapłana. Z kolei Antioch uznał to za jawny bunt. Wysłał do Jerozolimy swoje oddziały, aby zburzyły mury miasta i zajęły skarb świątyni. Aby całkowicie upo­ korzyć zbuntowanych Żydów, poświęcił świątynię Jahwe greckiemu ojcu bogów Zeusowi i kazał złożyć tam w ofierze świnię, nieczystą według religii żydowskiej. Jednak tą bluźnierczą prowokacją posunął się za daleko. Żydzi byli oburzeni „ohydą spustoszenia” swojego sanktuarium i rozpoczęli po­ wstanie. Przywódcą powstania był stary kapłan Matatiasz z rodu Hasmoneuszy, za którym podążyli jego synowie, przede wszystkim Juda, którego przydomek bojowy brzmiał Machabeusz (Młot). Machabeusze prowadzili regularną wojnę partyzancką z okupantem i zwycięży­ li dzięki sprytnej taktyce nękania przeciwnika. 25 dnia miesiąca kislew 164 r. p.n.e. można było na nowo poświęcić świątynię, a to wydarzenie jeszcze dzisiaj wspomina się podczas dorocznego święta Chanuki. Jed­ nak Hasmoneusze na tym nie poprzestali. Kontynuowali walkę przez kolejne 22 lata i tak przebiegle nastawili przeciwko sobie następców Antiocha, że w końcu w 142 r. p.n.e. Judea także zdobyła autonomię. Ówczesna głowa rodu, Szymon, ogłosił się następnie „głową narodu” i arcykapłanem. Jego synowie mieli nawet nosić koronę królewską i przekazać urząd arcykapłana swoim potomkom. Dla wielu konser­ watywnych Żydów było to już jednak zbyt wiele, jako bądź co bądź poważne uchybienie w stosunku do tradycji, według której arcykapłan musiał być potomkiem Sadoka, pierwszego arcykapłana w świątyni Salomona. Mimo że z entuzjazmem powitali powstanie Machabeuszy i restaurację królestwa żydowskiego, tu musieli zdecydowanie zdy­ stansować się wobec nowej dynastii. W latach 104-103 p.n.e. Hasmoneusze Hirkan i Aleksander Janneusz podbili Galileę i zmusili mieszkańców nowej prowincji do przejścia na judaizm. Postawiono ich przed wyborem: albo przez obrzezanie przyjmą judaizm, albo opuszczą kraj. Ponadto żydowskie rodziny z po-

23

łudnia i ludzie powracający z perskiego wygnania zostali osiedleni na nowych obszarach. Wtedy wszędzie, w górzystych okolicach Galilei i wokół jeziora Ge­ nezaret, powstawały nowe miasta i wsie, często zamieszkiwane tylko przez jeden jedyny klan rodzinny, oczywiście bardzo rozbudowany. W tym czasie odbyło się także ponowne zasiedlenie wsi Nazara - Na­ zaret. jej nazwa wywodzi się od słowa „pęd” (hebr. nezer). Nazwa nie­ wiele mówi o położeniu wsi, lecz bardzo wiele o jej mieszkańcach. Gdy Mateusz pisał o wyborze Nazaretu jako miejscu zamieszkania Jezusa, wyjaśniał: „Tak miało się spełnić słowo Proroków: Nazwany będzie Nazarejczykiem” (Mt 2,23). Całe pokolenia egzegetów zadawały sobie pytanie, na jaki dokument powołuje się Mateusz, ponieważ w formie przytaczanej przez ewangelistę nie znajdziemy go w żadnej księdze prorockiej. Jednak Izajasz, zapowiadając przyjście Mesjasza, rzeczy­ wiście pisze: „I wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści odrośl z jego korzeni” (Iz 11,1). Ponieważ Jesse był ojcem króla Dawida, proroctwo można wyjaśnić tylko w taki sposób, że także Mesjasz będzie „różdżką” lub „pędem” z domu Dawida. W pismach, które zostały znalezione w Qumran nad Morzem Martwym, Mesjasza również określa się mia­ nem „pędu Bożego zasiewu” (iQH 6,15; 8,6.13). Słowo nezer odnosiło się początkowo do wszystkich latorośli z rodu potomków Dawida. Czy więc nazwa Nazara - wioska latorośli, wskazywałaby na to, że żył tu klan Dawidowy? Może niektórzy założyciele Nazaretu byli żydowskimi arystokratami, którzy w VI w. p.n.e. zostali uprowadzeni przez króla Nabuchodonozora i dopiero teraz, u schyłku II w. p.n.e., powrócili do swojej ojczyzny? Może Machabejczycy świadomie osiedlili członków konkurencyjnej dynastii w bezpiecznej odległości od Jerozolimy, aby trzymać ich z daleka od interesów politycznych. Już Paweł w swoim Liście do Rzymian, napisanym najpóźniej w 57 r. n.e., przypomina o tym, że Jezus jest „pochodzącym według cia­ ła z rodu Dawida” (Rz 1,3). Drzewo genealogiczne św. Józefa, jego ojca adopcyjnego, jest znane. Znajdziemy jego dwa warianty w Ewangeliach św. Mateusza i Łukasza, co autor pierwszej historii Kościoła Euzebiusz z Cezarei (260-340) tłumaczy tym, że Józef po wczesnej śmierci swo-

24

jego ojca Jakuba został adoptowany przez pewnego krewnego o imie­ niu Heli. Tym samym de iure otrzymał drugi rodowód, tak samo jak Jezus, tylko w sposób czysto prawny stał się „synem Józefa” („Był, jak mniemano, synem Józefa”, Łk 3,23). Jeśli zaś chodzi o Maryję, zazwy­ czaj dobrze poinformowany patriarcha Aleksandrii Eutychiusz (Xw.), powołując się na starsze źródła, wyjaśnia: „Jej ojcem był Joachim, syn Binthira z synów Dawida (tzn. z domu Dawida), rodu królów, a jej mat­ ką była Anna z córek Aarona z rodu Lewiego, rodu kapłanów”. Także Jezus, który w równym stopniu narzekał na swoje odrzucenie w Na­ zarecie, „swojej ojczyźnie, wśród swoich krewnych i w swoim domu” (Mk 6,4), zdaje się utożsamiać z sobą ojczyznę, krewnych i swój dom. Rzeczywiście, pochodzący z Palestyny, wczesnochrześcijański pi­ sarz Juliusz Afrykański (170-240), pisze, że krewni Jezusa jeszcze za jego czasów mieszkali w sąsiednich wsiach Kochaba i Nazaret i z dumą przechowywali swoje dawidowe tablice i drzewa genealogiczne. Dwa razy, za czasów cesarza Domicjana (81-96) i Trajana (98-117), ci „krew­ ni Pana” (gr. desposynoi) musieli odpowiadać przed Rzymianami. Obawiano się, że mogliby rościć sobie prawo do żydowskiego tronu i rozpętać nowe powstanie przeciwko okupantom. Dwóch z nich zło­ żyło przysięgę, że uprawiali tylko swoje niewielkie poletka wielkości 39 mórg, pokazując jako dowód zgrubienia na dłoniach; zostali wypusz­ czeni na wolność. Trzeci, bądź co bądź judeochrześcijański biskup Symeon, jeden z krewnych Jezusa, został w 107 r. ukrzyżowany z powodu swojego pochodzenia od króla Dawida. Widziano w nim potencjalnego kandydata do tronu. Najwyraźniej tradycja krewnych Pana utrzymy­ wała się jeszcze do III w., gdy podczas prześladowań chrześcijan cesa­ rza Decjusza w 250 r. stracono niejakiego Conona. Na swoim procesie wyjaśniał: „Pochodzę z miasta Nazaret w Galilei i jestem krewnym Chrystusa, któremu służę tak, jak czynili to moi praojcowie”. Tak więc na początku I w. p.n.e. zaczęła się nowa historia Nazaretu. Jego pierwszymi mieszkańcami byli wprawdzie członkowie królew­ skiego rodu Dawida, jednak byli biedni. Przez wieki żyli na wygna­ niu, opłakując utracony Syjon nad wodami Babilonu. Wieść, że znów powstało królestwo żydowskie, zwabiła ich z powrotem do ojczyzny.

25

Tam podzielili los prawie wszystkich późno przesiedlonych: cierpieli ubóstwo. Jednak program judaizacji, jaki założyli Machabejczycy dla Galilei, dawał im szansę. Kraj był jeszcze rzadko zaludniony, jego par­ cele zostały podzielone między nowych osadników wiary żydowskiej. Przynajmniej teraz mogli znów bez przeszkód żyć zgodnie z zasada­ mi Tory, a od przedmiotu ich tęsknoty - Jerozolimy z jej świątynią dzieliły ich tylko trzy dni drogi. Cztery razy do roku, na czas wielkich świąt: Pesach, Szawuot (Święto Tygodni) i Sukkot (Święto Szałasów), najczęściej w kwietniu, maju i wrześniu, pielgrzymowali do swojego świętego miasta. Znaleziska archeologiczne w Nazarecie świadczą o tym, że w I w. p.n.e., po kilku stuleciach, płaskowyż został na nowo zasiedlo­ ny. Najstarsze fragmenty lamp oliwnych, które wykopano, pochodziły z podłużnych lamp typu helleńskiego, będących w użyciu, zanim pół wieku później król Herod W ielki gruntownie zmodernizował kraj. Poza tym starożytny Nazaret był otoczony 23 żydowskimi grobami skalnymi, z których najmłodsze pochodziły z I w. p.n.e. Większość z nich znajduje się dzisiaj na gruntach sióstr nazaretanek, gdzie mię­ dzy 1889 i 1936 r. został odkryty starożytny cmentarz. Osiemnaście jaskiń grobowych ma tzw. kokhim - wnękę piecową, która służyła do wtórnego pochówku. Ten zwyczaj chowania był przyjęty od II w. p.n.e. Najpierw owiniętego w chusty zmarłego kładziono na półce lub w niszy grobowej w komorze głównej grobu. Gdy ciało się rozłoży­ ło, krewni umieszczali doczesne szczątki w tak zwanych ossuariach (naczyniach do przechowywania kości), czyli kamiennych, czworo­ kątnych urnach na kości, które wsuwano do kokhim. Cztery komory grobowe z Nazaretu były zastawione okrągłymi kamieniami, jakich używano w Jerozolimie od czasów króla Heroda. Ponieważ groby zgod­ nie ze zwyczajem żydowskim zawsze były umieszczane poza siedliska­ mi ludzkimi, ich położenie zdradza nam coś z wielkości antycznej wsi, której odnogi sięgają aż do dzisiejszego kościoła Zwiastowania. Mogła mieć co najwyżej 700 metrów długości i 220 metrów szerokości, z dużą ilością wolnej przestrzeni pomiędzy domami, przeznaczonej na chów

26

zwierząt, uprawę ogrodu i wytwarzanie dóbr. We wsi Jezusa mieszkało prawdopodobnie nie więcej niż 300-400 mieszkańców. Ich domy były pozbawione ozdób. Archeolodzy nie znaleźli da­ chówek, kamiennych podłóg, mozaik ani fresków z czasów narodzin Chrystusa. Podobnie jak w innych galilejskich wioskach, tak i tu bu­ dynki składały się przeważnie z nieobrobionych kamieni polnych, które po prostu kładziono warstwami jeden na drugim i zamalowy­ wano gliną lub iłem. Za podłogę służyło klepisko, dachy budowano z poprzecznych drewnianych belek obłożonych grubą warstwą słomy. Domy wznoszono często na bazie jednej z wielu naturalnych jaskiń na stokach Nazaretu, które spełniały funkcję dobrze klimatyzowanych pomieszczeń mieszkalnych. Nawet podczas gorącego lata pozosta­ wały chłodne, były także suche i trzymały ciepło podczas chłodnych i wilgotnych miesięcy zimowych. Obok domów w miękkim wapieniu wybijano głębokie otwory odgrywające rolę cystern i spichlerzy na zboże. Dodatkowo archeolodzy odkryli kamienne prasy do tłoczenia wina i młyny olejowe. Położenie wsi sprzyjało uprawie zbóż, oliwek i winogron. Aby powiększyć powierzchnię upraw, na stokach budo­ wano sztuczne terasy i systemy nawadniające. W przypominających wieże kolumbariach hodowano gołębie. Jest sposób, aby udać się w podróż w tamte czasy. Na stoku przed szpitalem w Nazarecie amerykańscy chrześcijanie pod kierunkiem University of the Holy Land założyli Nazareth Village, skansen, w któ­ rym rekonstruowane jest życie z czasów Jezusa. Skrzywdzilibyśmy ich, mówiąc o „chrześcijańskim Disneylandzie”, ponieważ ten projekt nie ma nic wspólnego z kiczem i rozrywką. Wręcz przeciwnie: pod kierunkiem kompetentnych archeologów i historyków z dbałością o szczegóły i jak największy autentyzm zbudowano kopię żydowskiej wsi z I w. n.e. Dobrze poinstruowani aktorzy - najczęściej miejscowi - ubrani w szaty z tego okresu demonstrują codzienne życie żydow­ skich chłopów i rzemieślników. Ich domy i narzędzia pieczołowicie zrekonstruowano na podstawie znalezisk archeologicznych według starożytnych technik. W ten sposób wizyta w Nazareth Village pozwala

27

spojrzeć na świat, w którym dorastał Jezus i do którego najpierw zwró­ cił się ze swoim posłannictwem. Zanim rozpoczęto budowę Nazareth Village w 1998 r., stowarzy­ szenie koordynujące projekt zleciło przeprowadzenie badań archeolo­ gicznych na placu budowy. Okazało się, że stok z terasami był używany do celów rolniczych już w czasach nowotestamentalnych. Uprawiano tu winorośl, o czym przekonuje odkrycie zmyślnego systemu nawad­ niającego i wczesnorzymskiej prasy do tłoczenia wina. Jednak najbar­ dziej spektakularnym odkryciem okazały się pozostałości trzech wież strażniczych. Późnohelleńskie i wczesnorzymskie skorupy umożliwiły datowanie ich na czas życia Jezusa. W swojej przypowieści o przewrot­ nych rolnikach Nazarejczyk nawiązywał do takiej dobrze umocnionej i strzeżonej winnicy: „Pewien człowiek założył winnicę. Otoczył ją murem, wykopał tłocznię i zbudował wieżę. W końcu oddał ją w dzier­ żawę rolnikom i wyjechał” (Mk 12,1). Dopiero wykopaliska pokazały, że w tej przypowieści Jezus sięgnął do obrazów ze swojej własnej ojczyzny i otoczenia. Punktem centralnym wsi było oczywiście jej źródło - właśnie to źródło Maryi, które bije do dziś. Podczas gdy źródło Maryi zostało w późniejszym czasie przesunięte i dzisiaj znajduje się na środku wsi, Grecy zbudowali swój kościół św. Gabriela bezpośrednio nad pier­ wotnym, antycznym źródłem. Dla nich jest ono miejscem pierwszego ukazania się anioła, zwiastowania Maryi. Ta tradycja ma swoje źródło w tajemniczej księdze, która powstała prawdopodobnie w II w. n.e. Nazywała się Narodziny Maryi. Obja­ wienie dane Jakubowi, dzisiaj jednak jest ogólnie znana pod tytułem Protoewangelia Jakuba. Jej autorem miał być noszący takie imię brat Pana, co nadawało księdze wysoką rangę, przynajmniej w Kościołach wschodnich. Bądź co bądź także na Zachodzie takie święta, jak Nie­ pokalane Poczęcie Maryi i Narodziny Maryi, a także kult rodziców Maryi - Joachima i Anny, wzięły swój początek z tej „przedewangelii”, zawierającej wiele informacji, których nie znajdziemy u Łukasza. 0 ile najpierw została ona odrzucona w krytycznych badaniach w XIX 1 XX w., z upływem czasu szala znowu przechyla się na jej korzyść.

28

Jeśli niektóre opisane w niej obyczaje uważano wtedy za „całkowicie nieżydowskie” i „wyraźnie wskazujące na autora niezwiązanego z juda­ izmem” dzięki analizie zwojów znad Morza Martwego okazało się, że nie do końca tak było. I tak największy znawca archeologii chrześcijań­ skiej, nieżyjący już o. benedyktyn Bargil Pixner (1921-2002), w końcu uznał, że jednak „nie można wykluczyć, że niektóre zawarte w Protoewangelii informacje rzeczywiście opierają się na ustnym przekazie rodziny Jezusa. Maryja, jak czytamy w apokryfie, już jako dziewczynka zosta­ ła przez rodziców przeznaczona do służby w świątyni i całkowicie poświęciła się Bogu. Jej wuj, kapłan Zachariasz, krótko przed swoją śmiercią, zapoznał ją z wdowcem Józefem, który wziął ją pod swoją opiekę. Gdy na polecenie najwyższego kapłana tkała zasłonę dla naj­ świętszej ze świątyń, pozostawił ją w swoim domu. Sam powędrował daleko, aby wykonywać swój zawód, dosłownie: „aby budować domy”. Pewnego dnia zaledwie 12- lub 13-latka wzięła „dzban i wyszła, by za­ czerpnąć wody”. Gdy przybyła do źródła, usłyszała głos mówiący do niej: „Witaj, pełna łaski, Pan z tobą. Błogosławionaś ty pośród niewiast”. I spojrzała Maryja na prawo i na lewo, skąd by pochodził ten głos. I cała drżąca weszła do swego domu, i postawiwszy dzban, wzięła purpurę, i siadła na tronie, i przędła purpurę. I oto stanął przed nią anioł, mówiąc: „Nie lękaj się, Maryjo, znalazłaś bowiem łaskę wobec wszechwładnego Pana wszechrzeczy. Poczniesz za sprawą Jego Słowa”. Lecz źródło nazaretańskie byłoby świętym miejscem także bez Protoewangelii. Nie ma wątpliwości, że Maryja codziennie czerpała z niego wodę, że tu spotykała się młodzież ze wsi, bawiły się dzieci - wśród nich Jezus, i że tutaj, długo po tym, jak rozpoczął swoją dzia­ łalność publiczną, opowiadano najnowsze wieści o Jego cudach. Mimo to pierwszą wzmiankę na ten temat znajdziemy dopiero w 670 r., w an­ tycznej relacji pielgrzyma. Wtedy to galijski biskup Arkulf odwiedził Nazaret. Opisał także kościół, w którym, jak sądzono, ukazał się anioł. Jego krypta, jak opowiadał swojemu biografowi Adamnanowi, „zawiera

29

wyjątkowo przejrzyste źródło, które odwiedzają wszyscy mieszkańcy, aby czerpać wodę. Woda jest wciągana przez specjalny podnośnik do zbiorników kościoła, który nad nim zbudowano”. Biskup wierzył nawet, że Jezus wychował się w piwnicy nad źródłem. Późniejsi piel­ grzymi przyznali mu rację i pokazali nam, jak dalece lokalne tradycje nakładały się na siebie. W ten sposób kościół nad źródłem stał się wkrótce bezpośrednim konkurentem kościoła nad Grotą Zwiastowania - jeden należy do orto­ doksyjnych Greków, drugi do katolickich franciszkanów - co sprawiło, że międzywyznaniowa rywalizacja stała się jeszcze wyraźniejsza; przez pewien czas obydwa domy Boże nazywały się jednocześnie „kościo­ łem Zwiastowania” i jak dwóch wrogo do siebie nastawionych braci zabiegały o względy pielgrzymów. Przy tym źródło i dom stanowiły po prostu jedną całość. Oba są autentycznymi miejscami cudu nazaretańskiego, poczęcia Dziewicy, która bezwarunkowo powiedziała „tak” boskiemu człowieczeństwu. Schodzimy do prastarej piwnicy, mijając pielgrzymkę kobiet z Ro­ sji, które teraz tłumnie jeżdżą do Ziemi Świętej i żarliwie adorują wy­ stawione ikony. Tak jak one napełniamy butelkę wodą ze źródła Maryi, zapalamy świeczkę. Na zewnątrz wychodzimy tą samą drogą, którą kiedyś szła Maryja - zdezorientowana, zadziwiona, poruszona do głębi i zalękniona. Zostawiamy samochód i idziemy kawałek pieszo: mija­ my nowożytną fontannę Maryi, przecinamy plac i odbijamy w wąską uliczkę al-Bishara. Nie możemy chybić celu, nie można go przeoczyć. Rzymskokatolicki kościół Zwiastowania jest dziś symbolem Naza­ retu, chociażby z tego powodu, że góruje nad całym Starym Miastem. Został wybudowany w latach 1960-1969 według planów mediolańskie­ go architekta Giovanniego Muzia i przypomina odwrócony kielich lilii, a więc kwiatu, który od dawna jest symbolem czystości i dziewiczości. Miał zastąpić mniejszy, grożący zawaleniem barokowy kościół z XVII w., lecz zanim rozpoczęto prace budowlane, franciszkanie zlecili dokład­ ne badania archeologiczne terenu. Wykopaliska prowadził archeolog, franciszkanin Bellarmino Bagatti, który przejrzyście udokumentował ich wyniki i w końcu opublikował na forum międzynarodowym.

30

Najpierw Bagatti i jego współpracownicy natknęli się na imponują­ ce znaleziska dokumentujące obecność starożytnego rolnictwa. Teren między kościołem św. Józefa i bazyliką Zwiastowania był poprzecinany siecią podziemnych magazynów. Ponadto odkryto trzy silosy, cysternę, prasę do oleju, prasę do tłoczenia wina, piec, a także fundamenty kilku domów. Fragmenty naczyń były używane już w czasach herodiańskich, a więc między 37 r. p.n.e. a 44 r. n.e. Nie powinniśmy się dzi­ wić, że nie natrafiono na rozpoznawalne ślady antycznego warsztatu stolarskiego. Ostatecznie w Ewangeliach św. Józef to tekton, co może oznaczać zarówno „cieślę”, jak i „budowniczego”. Określenie zawo­ du architekta także pochodzi od tego greckiego słowa, oznacza ono „nadbudowniczego”. Jako tekton Józef z pewnością wykonywał także narzędzia rolnicze, np. pługi i jarzma, ale przede wszystkim budował domy. Niewykluczone, że poza tym uprawiał także małe poletko, na co wskazują znaleziska archeologiczne. Bardzo ciekawa jest odnaleziona chrzcielnica, której dokładny odpowiednik znajduje się pod kościołem Zwiastowania. Kształt obydwóch kwadratowych niecek, schody, które do nich prowadzą, wskazują na to, że pierwotnie służyły pobożnym Żydom jako mykwy, rytualne łaźnie. Zostały przebudowane, może w II, jednak najpóźniej w III w. W obydwóch dobudowano siedem stopni prowadzących do niecki. Dodatkowo ponownie je otynkowano i na jeszcze mokrej zaprawie wyryto znaki - krzyż z trzema punktami, małe łodzie, sieć rybacką, roślinę. Zdaje się, że były to symbole okre­ ślonej grupy pierwszych chrześcijan, a mianowicie judeochrześcijan. Siedem stopni miało dla nich szczególne znaczenie. Według ojca Kościoła Ireneusza z Lyonu (133-202) judeochrześcijanie wierzyli, że Słowo Boże zstąpiło z siódmego nieba i że do niego dusza wzniesie się ku Bogu. „Dzielnie przejdziecie wówczas przez Jordan i wstąpicie przez siedem niebios do Ziemi Obiecanej. A gdy zakosztujcie jej mleka i miodu, otrzymacie namaszczenie chrztu Ducha”, biskup Cyryl z Jero­ zolimy (315-386) cytuje judeochrześcijańską formułę chrzcielną. Czy zatem na terenie dzisiejszego kościoła Zwiastowania znajdowało się judeochrześcijańskie sanktuarium, które być może było utrzymywane przez bezpośrednich krewnych Jezusa?

31

Jak to często bywa, także i tym razem archeologia jest zdana na dawne źródła, aby odkryć znaczenie swoich znalezisk. W przypadku Nazaretu rzuca się w oczy fakt, że w pierwszych relacjach chrześci­ jańskich pielgrzymów do Ziemi Świętej jest on traktowany raczej po macoszemu. Gdy św. Paula w 386 r. pielgrzymowała do Galilei, „w po­ śpiechu przemierzyła Nazaret - miasto, w którym dorastał nasz Pan, Kanę i Kafarnaum”, czytamy w jej Vita. Skąd ten pośpiech? Odpowie­ dzi udziela nam jej towarzysz podróży, św. Hieronim, który napisał, że „Nazarejczycy nie byli ani Żydami, ani chrześcijanami”, ponieważ „z tamtymi dzielili tryb życia, a z nami wiarę”. Podobne spostrzeżenia znajdziemy w napisanej około 360 r. relacji Epifaniusza, urodzonego w Palestynie biskupa Salaminy na Cyprze. Opowiada w niej historię Józefa z Tyberiady (286-356), potomka ży­ dowskiego rodu kapłanów, który przeszedł na chrześcijaństwo. Gdy rzymski cesarz Konstantyn Wielki nadal mu tytuł hrabiowski, poprosił 0 pozwolenie wzniesienia kościołów w Galilei. Dano mu ten przywilej 1 Józef, który wyraźnie dysponował dużymi pieniędzmi, przystąpił do dzieła. Do tamtej pory, jak z ubolewaniem twierdził, „nikt nie mógł budować tam kościołów, ponieważ nie było pomiędzy nimi ani Greka, ani Samarytanina, ani chrześcijanina. Odnosi się to szczególnie do Tyberiady, Diocezarei, zwanej także Seforis, Nazaretu i Kafarnaum. Ponieważ oni baczą surowo na to, aby nie zamieszkał wśród nich ża­ den obcy”. Pod słowem „oni” kryli się oczywiście Galilejczycy, którzy najwyraźniej uważali się za Żydów, podczas gdy słowo „chrześcijanie” oznaczało „poganochrześcijan”. Dwieście lat później, około 570 r., rodzinne miasto Jezusa odwiedził anonimowy Pielgrzym z Piacenzy w północnych Włoszech i opowiadał zdumiewające rzeczy: „Później dotarliśmy do miasta Nazaret, w któ­ rym zdarza się wiele cudów (...). Hebrajskie kobiety mają w owym mieście tak miłą powierzchowność, że nie znajdziecie piękniejszych między Hebrajkami w kraju, i mówią, że zawdzięczają to św. Maryi; powiadają, że była ich krewną i mimo że Hebrajczycy nie żywią miłości do chrześcijan, one są życzliwe”.

32

A więc w Nazarecie wciąż jeszcze mieszkali krewni Pana, którzy dzięki swojej „miłości do chrześcijan” i szczególnemu kultowi Matki Bożej różnili się wyraźnie od Żydów i Żydówek w innych częściach kraju. Ich „miłość do chrześcijan” i kult Matki Boskiej zdradzają, że byli judeochrześcijanami. Tym samym należeli do najstarszego ko­ ścioła chrześcijaństwa, Kościoła z obrzezaniay od którego oddzielił się Kościół pogan. Pierwszym krokiem w tym kierunku było postano­ wienie soboru jerozolimskiego z 48 r., że od tej chwili poganie mogą przyjmować chrześcijaństwo także bez „okrężnej drogi” - przez juda­ izm. Otworzyło ono drogę do światowej misji; Ewangelia była atrakcyj­ niejsza bez kłopotliwych zasad i przepisów Tory, a przede wszystkim bez bolesnego i - w czasach braku higieny - często niebezpiecznego obrzezania. I tak Paweł z Tarsu, któremu powierzono prowadzenie działalności misyjnej wśród pogan, w ciągu następnych 15 lat założył wspólnoty w kilku najważniejszych miastach rzymskiego imperium: Triadzie, Filippi, Tesalonice, Koryncie, Efezie i Rzymie. Natomiast pierwotna wspólnota w Jerozolimie, pod przewodnictwem brata Pana lub kuzyna Jezusa - Jakuba, pozostała głęboko zakorzeniona w juda­ izmie. Jednakże ostatecznie zerwała z żydowskim establishmentem po ukamienowaniu Jakuba w 63 r. i ucieczce Piotra do Rzymu. Zamiast wziąć udział w żydowskim powstaniu przeciwko Rzymianom, pierwot­ na wspólnota pod przewodnictwem nowego biskupa Symeona, dalsze­ go kuzyna Jezusa, udała się do Pełli w Dekapolis. Po zburzeniu Jero­ zolimy przez Tytusa osiedliła się na górze Syjon i wśród ruin wzniosła judeochrześcijańską synagogę, której fundamenty stoją do dziś. Wtedy zerwał się kontakt z poganochrześcijanami, którzy mieli teraz nowy ośrodek w Rzymie. W stolicy z dumą traktowano dziedzictwo Piotra, Księcia Apostołów, i niewiele interesowano się wspólnotą uciekinierów w niespokojnej prowincji. Ponadto chodziło o uznanie nowej religii. W czasach, gdy imperium prowadziło wojnę z Żydami, niemądrze było przyznawać się do wiary mojżeszowej. Skutkiem było stopniowe oddalanie się, a następnie stale rosnąca nieufność. Tylko sto lat później ojciec Kościoła Ireneusz z Lyonu umieścił grupę judeochrześcijan nazywał ich ebonitami (z hebr. ebjonim - ubodzy) - w swoim spisie

33

wczesnochrześcijańskich heretyków. Inny ojciec Kościoła, Tertulian, nazwał judeochrześcijan Nazarejczykami, co wskazuje na silny zwią­ zek z rodzinną wsią Jezusa. Od dawna chrześcijanie byli przez Ży­ dów nazywani Nozrim, po Jeshua ha-Nozri, Jezusie z Nazaretu. Lecz w górskiej wiosce żyli także tradycyjni Żydzi. W midraszu Kerevoth (Hymny), żydowskim piśmie z III w., nazywa się ją ojczyzną rodzin kapłańskich Hofzaz lub Happisses (i Krn 24,15). Także w napisie, który został odkryty w 1962 r. podczas wykopalisk w stolicy prowincji Cezarei Nadmorskiej i pochodzi z około III lub IV w., Nazaret (Nazara) jest nazywane siedzibą rodu kapłańskiego. Po stłumieniu w 135 r. powsta­ nia Bar-Kochby 24 tradycyjne rodziny kapłańskie (bądź klasy kapłań­ skie, hebr. mishmarot) osiedliły się w Galilei, a wśród nich znalazł się wspomniany ród. Zakłada to istnienie nie tylko judeochrześcijańskiej, lecz także ściśle mojżeszowej synagogi w Nazarecie. Być może różne wspólnoty schodziły sobie z drogi, może do tego czasu istniała nie­ malże harmonijna koegzystencja. Historia żydowskiego i judeochrześcijańskiego Nazaretu skończyła się w każdym razie w momencie, gdy Żydzi popełnili decydujący błąd. W czasie najazdu Persów w 614 r. poparli najeźdźców, mając nadzieję, że wyzwolą ich spod panowania Bizantyjczyków i uwolnią od ciężaru podatków. Razem z Persami nisz­ czyli więc kościoły i klasztory oraz zabijali niezliczonych chrześcijan. Jednak panowanie Persów nie trwało długo. Zakończyło się w 628 r., gdy bizantyjski cesarz Herakliusz zwyciężył króla Persów Chosroesa II pod jego stolicą Ktezyfonem. Gdy rok później cesarz przybył do Ziemi Świętej, był entuzjastycznie witany przez chrześcijan. Jednakże okrut­ nie zemszczono się na Żydach. Kto nie został zabity, tego wypędzono z kraju. Nazaret nie był wyjątkiem. Jedenaście lat później muzułmań­ scy Arabowie przejęli opuszczoną synagogę w Nazarecie i przebudo­ wali ją na meczet. A judeochrześcijanie? Od tego momentu zniknęli z kart historii. Można przypuszczać, że pod naciskiem Bizantyjczyków przeszli na prawosławie. W każdym razie do tamtej pory judeochrześcijańscy krewni Pana w Nazarecie gwarantowali kontynuację tradycji. Jak bardzo była silna, pojmuję dopiero podczas wizyty w bazylice Zwiastowania. Szybko

34

opuszczamy nowoczesny kościół górny, z jego gigantycznymi mozai­ kami i kolorowymi witrażami, i po schodach zstępujemy do krypty. Tu, pod nowoczesnym betonowym sklepieniem, znajdują się pozostałości sanktuariów z 2000 lat historii, oświetlone dwunastoma lampami, które przypominają wieniec z gwiazd nad głową Maryi Panny w ob­ jawieniu św. Jana. W centrum bazyliki, pod drewnianym baldachimem, rozświetlona, a mimo to tajemnicza jak okno na początek historii zbawienia, otwie­ ra się Grota Zwiastowania. Mury i kolumny zdradzają, że nie po raz pierwszy została otoczona relikwiarzem. Gdy archeolodzy pod kierow­ nictwem o. Bagattiego wbili tu swoje szpadle, natknęli się na prastare fundamenty. Przed drugą jaskinią po lewej stronie Groty Zwiastowa­ nia, tam gdzie prawdopodobnie znajduje się grób męczennika i krew­ nego Pana, Conona, znaleźli prastarą mozaikę ozdobioną krzyżami. Musiała powstać przed 427 r., kiedy cesarz wydał edykt zakazujący przedstawiania krzyża na mozaikach podłogowych, bo znak zbawienia nie może być deptany! Grecki napis zdradza, że została ona niegdyś ufundowana przez „Conona, diakona Jerozolimy” ku czci jego patro­ na. Z pewnością była to część posadzki bizantyjskiej bazyliki z końca IV lub początku V w., której półokrągłą, skierowaną ku wschodowi absydę odkryto podczas wykopalisk. Do bizantyjskiego kompleksu należała także znajdująca się poza terenem kościoła mozaika w podob­ nym stylu, która zapewne zdobiła sąsiedni bizantyjski klasztor. Gdy archeolodzy delikatnie podnieśli mozaikę, aby kopać dalej, dokonali spektakularnego odkrycia. Ziemia pod spodem była pełna kolumn, ka­ piteli i zdobień typowych dla galilejskich synagog z II i III w. Naliczono tam 80 różnych elementów architektonicznych. Musiały pochodzić z poprzedniego budynku, który został później zastąpiony bizantyj­ skim kościołem. W grę mogła tu wchodzić tylko judeochrześcijańska synagoga, do której należały najwyraźniej obie mykwy chrzcielne, a także mur działowy naprzeciwko Groty Zwiastowania. Były one od góry do dołu pokryte graffiti zdradzającym, kogo tu czczono: „Pod świętym miejscem Maryi”, głosiła inskrypcja wyryta w języku greckim, inna - „XE MARIA”, co archeolodzy wyjaśnili jako Chaire Maria (Bądź

35

pozdrowiona, Maryjo!). Datuje się ją na III w. i tym samym jest ona naj­ starszą inwokacją do świętej Dziewicy w ogóle. Podobnie jak graffiti na kamiennym murze grobu Piotra w Rzymie (por. Hesemann, Pierwszy papieży 2003) dowodzi, że Maryję czczono, jeszcze zanim sobór efeski z 431 r. oficjalnie nadał Jej tytuł Theotokos (Boża Rodzicielka lub Matka Boska). Możliwe nawet, że w Nazarecie przechowywano i czczono Jej relikwie, jak donosi Pielgrzym z Piacenzy (ok. 370 r.): „Dom św. Maryi jest kościołem, a z Jej szat ma się tam wiele dobroczynnego wpływu”. Dom, o którym wspomina pielgrzym i nad którym najwyraźniej zbudowano kościół, zniknął. Sama Grota Zwiastowania jest zbyt szero­ ko otwarta, aby mogła służyć jedynie za domostwo. Mogła pełnić tylko jedną funkcję, jeśli (jak we wszystkich mieszkaniach w grotach) dom także stał u jej wylotu. Rzeczywiście, pielgrzymi, jak Arkulf w 670 r., opowiadają, że tam „był zbudowany też dom, w którym archanioł przystąpił do św. Maryi”. Jan Fokas, grecki mnich z wyspy Patmos, odwiedzający kościół Zwiastowania między 1177 a 1185 r., bardzo do­ kładnie go opisał. Pisze, że po lewej stronie średniowiecznego kościoła Zwiastowania, „mniej więcej przy ołtarzu znajduje się krypta, która nie otwiera się jak czeluść w podłodze, lecz wydaje się z nią równa. A gdy wejdziemy do krypty przez to wejście, schodzimy po schodach i widzimy ów dawny dom Józefa, w którym archanioł pozdrowił Ma­ ryję”. Lecz dom Józefa i Maryi, mimo że wciąż opisywany od czasów Antoninusa aż do pielgrzymki św. Franciszka z Asyżu w 1219 r. (zało­ życiel zakonu przybył do Nazaretu specjalnie po to, „aby oddać cześć domowi, w którym słowo stało się ciałem”), dzisiaj zniknął. I tak przed Grotą Zwiastowania znajduje się niezrozumiała luka, świętej posadzki nie zdobią nawet mozaiki. Wyjaśnienie tej zagadki znajduje się być może 2230 kilometrów na północny wschód od Nazaretu, na wzgórzu porośniętym wawrzynem w regionie Marche we Włoszech. Już zbliżając się do niego z oddali, np. autostradą z Ankony do Pescary, na jego grzbiecie możemy zobaczyć kopułę sięgającą wysoko do nieba, czyli część potężnego jak katedra sanktuarium, które wydaje się tu jakby nie na miejscu, zamiast bo­ wiem stać w centrum miasta, znajduje się w szczerym polu. Wokół

stłoczyło się parę domów, których mieszkańcy żyją zapewne z ruchu pielgrzymkowego, poza tym wszędzie dokoła są pola i łąki. Następne duże miasto - Ankona, leży w niemałej odległości 25 kilometrów od Loreto - miejsca, które swoją nazwę zawdzięcza wawrzynom. Powodem, dla którego mimo wszystko powstało tutaj sanktuarium maryjne, stanowiące najważniejszy cel pielgrzymek średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy, był rzekomy cud. Podobno trzy lata po wypędzeniu krzyżowców z Ziemi Świętej przez muzułmanów anio­ łowie przenieśli dom Maryi z Nazaretu do Loreto. Podobno odbyli także międzylądowanie w Chorwacji. Od momentu jego pojawienia się we Włoszech ludzie wierzyli, że Święty Dom i Czarna Madonna, którą w nim znaleziono, dokonują cudów. Wybudowali więc katedrę z potężną marmurową kopulą jako największy relikwiarz świata. Sam Święty Dom został otoczony marmurowym relikwiarzem według projektu Donata Bramantego. Od tamtego czasu oddało mu hołd 55 papieży, a we wrześniu 2007 r. - Benedykt XVI. „Pośród wszystkich świątyń poświęconych Matce Bożej i niepoka­ lanej Dziewicy jest jedna, która wiedzie między nimi prym i lśni nie­ zrównanym blaskiem. Dom z Loreto, uświęcony boskimi tajemnicami, słynący z wielu cudów (...) słusznie jest przedmiotem kultu wszystkich ludów i stanów”, pisał papież Pius IX w sierpniu 1852 r. Osiem lat póź­ niej zlecił rzymskiemu prałatowi i uczonemu - Domenico Bartoliniemu, zbadanie tego miejsca. Bartolini zaopatrzył się w kamienie i prób­ ki zaprawy ze Świętego Domu i z Groty Zwiastowania w Jerozolimie, przed którą wciąż pozostawały dawne fundamenty. Potem obie próbki dał do analizy geologowi prof. Francesco Rattiemu. Wynik: zaprawa i kamienie z Loreto i Nazaretu były identyczne. Święty Dom rzeczywiście jest fenomenem. Badania archeologiczne z lat 60. XX w. dowodzą, że nie ma on fundamentów, lecz stoi pośrod­ ku średniowiecznej ulicy. Między kamieniami znaleziono pięć krzyży z materiału, takich, jakie umieszczali na swoich ubraniach uczestnicy wypraw krzyżowych. Jeśli bezpiecznie osiągnęli swój cel, mieli zwyczaj zostawiać je w świętych miejscach jako dary wotywne. W ścianach

37

Grota

Święty Dom w Loreto przed Grotą Zwiastowania w Nazarecie między cegłami wmurowano kamienie, które z pewnością nie pocho­ dzą z północnych Włoch. Niektóre są nieociosane, inne wykazują śla­ dy powierzchownej obróbki, co było charakterystyczne dla arabskich Nabatejczyków, a także znajdowało naśladowców w Ziemi Świętej. Z takich kamieni były również domy we wsiach Galilei. Na niektórych

38

wyryto napisy mające swoje odpowiedniki w graffiti Groty Zwiasto­ wania w Nazarecie. Jeden z tych koślawych napisów o treści: „O Jezu Chryste, Synu Boży”, składa się z liter greckich i dwóch hebrajskich (lamed i waw). Być może jest jeszcze dziełem judeochrześcijan. Po­ nowne badanie geologiczne, którego wyniki opublikował autor Giorgio Nicolini we kwietniu 2006 r. w swojej książce Historyczna prawda o cu­ downym przeniesieniu Świętego Domu z Nazaretu do Loreto, rozwiało wszelkie wątpliwości. Kamienie z Groty Zwiastowania w Nazarecie mają taką samą strukturę geologiczną jak kamienie z okolic ołtarza Świętego Domu. Z tego wniosek, że przynajmniej częściowo pochodzi on z Nazaretu. Trudno w to wątpić, ponieważ wprost idealnie wpasowuje się w lukę sprzed Groty Zwiastowania. Piękna opowieść, jakoby Święty Dom został przeniesiony do Włoch drogą powietrzną, okazała się tylko legendą. Rozwiązanie zagadki znalazł już w 1900 r. papieski archiwista Giuseppe Lapponi w tajnym archiwum Watykanu. Mimo to trzeba było czekać aż do 1985 r., aby odkryte przez niego dokumenty z XIII w. ukazały się także jako publi­ kacja naukowa. Według nich to nie aniołowie, lecz członkowie rodziny de Angelis uratowali kamienie ze Świętego Domu. W 1263 r. Bajbars - okrutny i całkowicie pozbawiony skrupułów sułtan z dynastii Mameluków - napadł na Nazaret i zniszczył bazylikę krzyżowców. Wszystkich chrześcijan zabito lub wzięto do niewoli. Dopiero w 1620 r. franciszkanie znów zatroszczyli się o trwałą obecność chrześcijan w Nazarecie. Gdy w 1291 r. w Akce padł ostatni bastion chrześcijaństwa - port krzyżowców - było jasne, że Ziemia Święta jest stracona. W tym roku de Angelis, potomkowie bizantyjskiej dynastii cesarskiej Komnenów, w jakiś nieznany nam sposób zdobyli kamienie ze Świętego Domu. Może wysłali do Nazaretu dobrze zamaskowaną ekipę ratunkową, może zlecili ich zdobycie muzułmańskim kupcom, a może wykorzystali kontakty dyplomatyczne. Głową rodziny był wte­ dy Nicefor de Angelis, despota Epiru na zachodnim wybrzeżu Grecji. Gdy we wrześniu 1294 r. jego córka Tamara poślubiła Filipa z Tarentu, syna króla Neapolu, we wspomnianym dokumencie zapisano jej hojny posag. Jego częścią były, co jest wyraźnie napisane, „święte kamienie

39

zabrane z domu naszej umiłowanej Pani, Dziewicy i Matki Bożej”. Rzeczywiście, podczas wykopalisk pod Świętym Domem w Loreto odkryto również dwie monety wasala Filipa, Gwidona II de la Roche, księcia Aten. Ziemia, na której teraz znajduje się sanktuarium, na­ leżała do Gwidona II. Jego matka Helena Angelina była córką Jana Angelusa, księcia Neopatrii i brata despoty Epiru. Relikwie pozostały więc w rodzinie. W ten sposób Zwiastowanie Maryi upamiętniają trzy kościoły, nad źródłem i Grotą w Nazarecie oraz na zielonych wzgórzach Wioch, w Galilei nad Adriatykiem. Być może słowa anioła były ciche, ale fiat Maryi odbiło się echem na całym świecie!

II

POZA BETLEJEM Grób K r ó la ż y d o w s k i e g o Ehud Netzer miał marzenie. Nie tracił go z oczu przez 35 lat, stawiając czoło wszelkim przeciwnościom, aż w końcu dopiął swego. Wtedy dzień jego wielkiego triumfu stał się zarazem jego najbardziej gorzkim rozczarowaniem. Ale mimo wszystko udało mu się dokonać czegoś, co na zawsze zapisało się w annałach archeologii: odkrył grób najwięk­ szego łotra w historii świata. Trzeba także wspomnieć, że Ehud Netzer jest wszystkim, tylko nie awanturnikiem czy też poszukiwaczem skarbów, nawet jeśli w kapelu­ szu, który ma zwyczaj nosić w palącym słońcu Pustyni Judzkiej, przy­ pomina trochę Indianę Jonesa. Wręcz przeciwnie: obecnie 75-letni ar­ chitekt z wykształcenia i doktor archeologii z katedrą na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie uchodzi w Izraelu za wybitnego znawcę budowli pałacowych z czasów Hasmoneuszy i Herodów. Jako architekt znacznie przyczynił się do odnowienia dzielnicy żydowskiej w Starym Mieście w Jerozolimie, jako archeolog brał udział w wykopaliskach le­ gendarnego Yigaela Yadina - uchodzi on za ojca izraelskiej archeologii - w Hatzor i Masadzie. W 1963 r. tam, na górze przeznaczenia narodu żydowskiego, która jest dzisiaj czymś w rodzaju narodowej świętości, mając 29 lat, przeżył spotkanie, które miało zmienić jego życie. Człowiek, który niczego nie przeczuwając, unaocznił mu jego ży­ ciowe zadanie, był włoskim mnichem. Ojciec Virgilio Corbo to jeden z wielkich archeologów franciszkańskich, którzy na zlecenie Kustodia

41

Terra Santa i Studium Biblicum Franciscanum badali miejsca związane ze Starym Testamentem. Ojciec przyjechał do Masady, aby wyrobić so­ bie zdanie na temat pracy swoich izraelskich kolegów, lecz nie znalazł nikogo, kto rzeczywiście mógłby mu pomóc. Żaden Izraelczyk z ekipy biorącej udział w wykopaliskach nie mówił po włosku, a o. Corbo nie znał niestety języków obcych. Jednak Netzer podczas wielu podróży do Włoch nauczył się przynajmniej paru słów po włosku i dlatego wyraził gotowość oprowadzenia żądnego wiedzy franciszkanina po wykopa­ liskach w nadziei, że dzięki swojemu łamanemu włoskiemu i w razie konieczności z pomocą rąk i nóg będzie mógł się z nim porozumieć. Udało mu się to całkiem nieźle i podczas przemierzania skalistego płaskowyżu twierdzy Heroda o. Corbo zaczął opowiadać o swoim pro­ jekcie wykopalisk. Wbił w ziemię łopatę w pobliżu Betlejem, gdzie na sztucznie podwyższonym pagórku stał Herodion - najbardziej monu­ mentalna z wszystkich fortec biblijnego hultaja. Kiedy padła nazwa zamku Heroda, Ehud Netzer znów poczuł tę głęboką tęsknotę, która towarzyszyła mu przez całe życie. W tym mo­ mencie jego cel był jednak dalece nieosiągalny, nie bliższy niż księżyc lub legendarna Atlantyda. Wystarczająco często młody Ehud jeździł do Ramat Rahel na południe od Jerozolimy, aby zobaczyć Herodion przynajmniej przez lornetkę i nawet z tej odległości ruiny były tak piękne, że zapierało mu dech w piersiach. Lecz jako Izraelczyk nie mógł ot tak po prostu tam pojechać. Betlejem leżało wówczas na te­ renie Jordanii, oba kraje były skonfliktowane. Chciwie chłonął więc każde słowo o. Corbo ze smutną pewnością, że nigdy nie zobaczy opi­ sywanych rzeczy na własne oczy. Wojna sześciodniowa w 1967 r. radykalnie zmieniła tę sytuację. Gdy tylko padły umocnienia graniczne, Ehud Netzer wsiadł do samochodu, pojechał zakurzonymi pustynnymi drogami, wspiął się na stromy pa­ górek - i został do głębi poruszony wspaniałością antycznej budowli. Później natknął się na franciszkańskich archeologów, którzy właśnie pakowali swój sprzęt. Ich pozwolenie na prowadzenie prac wykopali­ skowych, udzielone przez jordańską Radę Starożytności, straciło waż-

42

ność. Musiało minąć pięć lat, zanim w końcu izraelscy koledzy mogli podjąć ich pracę. Ehud Netzer miał zostać kierownikiem wykopalisk. To Yigael Yadin, jego nauczyciel, który wysłał go do Herodionu, poradził mu, aby uczynił zamek tematem swojej pracy doktorskiej. W ciągu następnych miesięcy Netzer dokładnie studiował historię wykopalisk prowadzonych przez swoich poprzedników i wszystkie dostępne starożytne i średniowieczne źródła na temat historii zamku, następnie w 1972 r. sam chwycił za łopatę. Najważniejsze starożytne źródło, które opowiada o historii tej bu­ dowli, to pisma żydowskiego historyka Józefa Flawiusza. Od niego dowiadujemy się, w jaki sposób to miejsce stało się górą przeznaczenia biblijnego łotra. Historia króla Heroda zaczęła się od ponownej zmiany władzy w Ziemi Świętej. Po śmierci Aleksandra Janneusza, króla z dynastii Hasmoneuszy, który był odpowiedzialny za judaizację Galilei, jego sy­ nowie Arystobul i Hirkan prawie dwa lata kłócili się o tron. Potem obaj popełnili fatalny błąd, prosząc o mediację rzymskiego wodza Pompejusza. Ten wykorzystał sytuację, aby zyskać kontrolę nad całym króle­ stwem. Bez namysłu posadził na tronie słabego i posłusznego Rzymo­ wi Hirkana, na czele wojsk wkroczył do kraju i ruszył na Jerozolimę. Po trzymiesięcznym oblężeniu w 63 r. p.n.e. urządził szturm na świątynię, w której obwarował się Arystobul i jego zwolennicy. Doszło do rzezi, zabito 12 tysięcy Żydów, Hasmoneuszy wzięto w niewolę. Żydami jesz­ cze bardziej wstrząsnęło to, że Pompejusz wtargnął do najświętszej ze świątyń i tym samym dokonał występku wołającego o pomstę do nieba, bo tylko arcykapłan, a już z pewnością żaden poganin, mógł wejść do ziemskiej siedziby Boga. To, co rozpoczęło się od takiego znaku, musiało się źle skończyć. Judea straciła autonomię i odtąd musiała płacić daninę Rzymianom. Hirkan nie mógł już nawet nazywać się królem, lecz był teraz arcyka­ płanem i etnarchą, podczas gdy jego idumejski zarządca An typa ter na zlecenie Rzymu rządził jego byłym królestwem. Sprytnie wykorzystał on swoje nowe stanowisko do stworzenia własnej dynastii. Podzie­ lił kraj na pięć prowincji i wyznaczył swoich synów, Fazaela i Hero-

43

da, na gubernatorów. Lecz jego dążenie do władzy i ścisły związek z Rzymem nie podobały się wielu Żydom, którzy uważali go po prostu za uzurpatora, mimo że na zewnątrz zachowywał pozory lojalności wobec Hirkana. W końcu Antypater padł ofiarą spisku; został otruty podczas uczty w Jerozolimie w 43 r. p.n.e. Rzutki Herod dążył teraz do stanowiska swojego ojca. Gdy rok później poślubił hasmonejską księżniczkę Mariamne, władza wydawała się w zasięgu ręki. Nie wziął jednak pod uwagę Antygonosa, syna Arystobula. Antygonos sprzymie­ rzył się z Partami, aby wyzwolić królestwo Żydów z rąk swojego wuja i Rzymian. Wspierany przez perską armię, w wyniku nieoczekiwanego ataku w 40 r. p.n.e. zdobył Jerozolimę, zabił Hirkana i Fazaela i na­ tychmiast objął tron. Tylko Herodowi udało się po kryjomu uciec wraz z małą prywatną armią, swoją matką Kypros, żoną i służbą. Kiedy tuż za Betlejem wóz jego matki runął w dół pociągnięty przez muła, który się pośliznął, myślał, że wszystko jest stracone. Już chciał się rzucić na swój miecz, gdy jego matka odzyskała przytomność. W tym momencie poczuł przypływ sił i był gotów przeciwstawić się swoim prześladow­ com i doszczętnie ich rozgromić. W ten sposób cały i zdrowy udał się do Egiptu, a potem do Rzymu, gdzie senat nadał mu tytuł króla żydowskiego i postawił na czele armii, która miała odzyskać odszczepieńcze państwo wasalne. Herod dobrze zapamiętał miejsce, w którym nastąpił punkt zwrotny jego życia; później jako król wybudował tam swoją najbezpieczniejszą i dlatego preferowaną rezydencję Herodion. Pałac-forteca został wzniesiony na naturalnym wzgórzu, które, według Józefa, „swoim kształtem przypomina kobiecą pierś”. Król na­ łożył na nie koronę z dwóch kolistych, koncentrycznych murów i po­ stawił cztery wieże. Wieża na wschodzie górowała nad pozostałymi. W jej piwnicach znajdowała się cysterna, na samej górze mieszkał król. Tam, mimo że twierdza znajdowała się na środku pustyni, wciąż wiał chłodny wiatr, a wzrok sięgał ponad zapierającym dech w piersiach krajobrazem aż do zielonych wzgórz Jerozolimy z jednej strony, a do szmaragdowego błękitu Morza Martwego i delikatnego fioletu gór Moabu z drugiej. Gdy zamek został wybudowany, Herod kazał sztucznie usypać pagórek, tak aby ziemia sięgnęła piątego piętra. Teraz wyglądał

44

jak wulkan, z którego krateru wynurzała się twierdza. Strome zbocze otaczające mury sprawiało, że był on praktycznie nie do zdobycia. Do budowli można było dojść tylko jedną drogą - stromymi schodami 0 długości 170 metrów, z których ostatnie 70 metrów stanowił tunel. U stóp zamkowego wzgórza powstało małe, pławiące się w luksu­ sie miasto, jak oaza na środku pustyni. To tutaj Ehud Netzer po raz pierwszy zagłębił w ziemi łopatę. Architekt wśród archeologów zabrał się za odsłanianie arcydzieła największego architekta wśród królów starożytności. W centrum budowli odkrył pozostałości basenu mającego 70 me­ trów długości i 45 metrów szerokości i niegdyś 3 metry głębokości. Herod był znany jako wytrwały i zapalony pływak. Pośrodku niecki znajdowała się mała wyspa, na której stał pawilon i do której można było dotrzeć jedynie wpław lub łodzią. Cały basen otaczał przypo­ minający park ogród z bujną roślinnością. Woda była doprowadzana wybudowanym niegdyś tylko w tym celu akweduktem z oddalonego aż o pięć kilometrów źródła Urtas. Arabowie przez wieki nazywali ruiny Herodionu Dschebel el Fureidis (Górą Małego Raju) i nie było w tym ani krzty przesady. Król stworzył sobie tu, na skraju pustyni, rajski ogród, który miał wszystkim pokazać, w jaki sposób jego władza 1 bogactwo przeciwstawiają się naturze. Aby być bliżej swojego basenu, Herod wybudował wkrótce drugi, oczywiście o wiele większy i wspanialszy pałac pod górą zamkową. U jego stóp leżała droga - długa na 350 metrów i szeroka na 30 - przy­ pominająca Circus Maximus w Rzymie, lecz zbyt wąska na tor wyści­ gowy dla rydwanów. Netzer długo łamał sobie głowę, czemu mogła służyć. Cały odkryty przez niego kompleks rozciągał się na powierzch­ ni ponad 180 tysięcy metrów kwadratowych. Istniały tylko dwie staro­ żytne rezydencje władców większe od Herodionu, mianowicie Złoty Dom Nerona w Rzymie i willa Hadriana, zbudowana przez cesarza Hadriana w pobliżu Tivoli. Pierwsza została wybudowana 80, druga 150 lat później, jej twórcami byli rzymscy cesarze, a zarazem najpotęż­ niejsi władcy antycznego świata. Żadna rezydencja z tamtego czasu,

45

obojętnie czy w Rzymie, czy Ktezyfonie, nie mogła się równać z pałacem-fortecą Heroda. Lecz jemu to nie wystarczało. Po zwycięstwie nad przeciwnikami pokrył cały kraj siecią monumentalnych budowli, mających pokazać jego poddanym i światu, że jest kimś więcej niż nieprawowitym, ma­ rionetkowym królem z łaski Rzymu. Chciał przejść do historii jako największy król żydowski, przyćmiewając samego Salomona z jego wielkim przepychem. Najpierw zatroszczył się o to, żeby rezydować na swoją miarę. Ka­ zał więc wybudować cały szereg zarówno wystawnych, jak i mocno obwarowanych pałaców nie tylko w okolicy Betlejem, lecz także na terasie Masady, w Jerycho i Jerozolimie. Są one kluczem do duszy pa­ ranoicznego tyrana opanowanego manią wielkości. „I tak otoczył cały lud twierdzami, aby ten nie mógł wzniecać zamieszek wedle swego uznania (...) i aby powstanie, jeśli mimo wszystko doszłoby do jego wybuchu, mogło zostać natychmiast zauważone i zduszone w zarod­ ku”, pisał Józef Flawiusz. Później założył dwa miasta, które nazwał na cześć cesarza Augusta, aby zademonstrować swoją wierność Rzymowi, mianowicie Cezareę nad Morzem Śródziemnym i Sebaste w sercu Samarii (sebastos to greckie tłumaczenie słowa augustus - wzniosły). Cezarea była jego oknem na świat, czyli wtedy - na Rzym. A ponieważ miasto nie dys­ ponowało własnym źródłem wody, bez namysłu kazał wybudować potężny akwedukt, którym ciągnięto wodę z oddalonego o 10 kilo­ metrów wzgórza Karmelu. Następnie założył pierwszy sztuczny port świata starożytnego - największy port obszaru Morza Śródziemnego - z falochronami, które wychodziły 500 metrów w otwarte morze. Nad miejscem jego założenia na sztucznej platformie górowała 30-metrowa świątynia Augusta i Romy, dominująca nad cezarejskim krajobra­ zem. Dla Heroda była to zamieniona w kamień gwarancja jego nieza­ chwianej lojalności wobec cesarza. Miasto stało się mikrokosmosem rzymskiego stylu życia. Zaplanowane ściśle według reguł rzymskiego systemu planowania miast, z osią północno-południową - cardo, i zachodnio-wschodnią - decumanus, dysponowało jako pierwsze w kra-

46

ju amfiteatrem i torem wyścigowym dla rydwanów, o długości 470 metrów, który kończył się bezpośrednio przed pałacem Heroda. Ten znów był położony, spektakularnie jak wszystkie budowle króla, na skalistym cyplu, smaganym morskimi falami. Jego wyjątkowe zakoń­ czenie tworzyła prostokątna niecka, w której Herod, otoczony morzem z trzech stron, mógł zażywać kąpieli w słodkiej wodzie. Każdego lata, począwszy od lat 60. XX w., izraelskie, włoskie lub amerykańskie ekipy archeologów przyjeżdżają do Cezarei, aby badać jedną z najbardziej udanych lokacji miejskich starożytności. Lecz dopiero pod koniec lat 90. odkryli wystawny pałac Heroda z jego okazałymi mozaikami. Dzisiaj ruiny antycznej metropolii to jedna z najważniejszych atrakcji turystycznych Izraela. Trzeba jednak rozkoszować się nimi ostrożnie, ponieważ parkingi nie są tu strzeżone. Nie byliśmy pierwszymi od­ wiedzającymi, do których samochodu się włamano i go okradziono, podczas gdy zwiedzali wykopaliska. Jednak prawdziwym opus magnum Heroda stała się Jerozolima, jego stolica. Zaraz po zwycięstwie nad Antygonosem także tutaj zbu­ dował fortecę, w której czuł się bezpieczniej niż w pałacu Hasmoneuszy. Bira lub Baris nazywał się stary zamek, wzniesiony na płasko­ wyżu skalnym na północ od wzgórza świątynnego. Był prostokątny i górowały nad nim, tak jak nad Herodionem, trzy mniejsze i jedna większa wieża. Gdy Herod zakończył jego rozbudowę, przechrzcił go na cześć swojego przyjaciela Marka Antoniusza, nazywając go Antonią. Następnie Herod kazał wzmocnić stare mury miasta. Północna część miasta, do tej pory nieumocniona, została otoczona drugim murem. Natomiast na zachodzie, tam, gdzie Jerozolima była najcudowniejsza, powstał bastion z trzema potężnymi wieżami, z których najwyższa miała wysokość 14-piętrowego domu. W cieniu tego bastionu, w naj­ wyższym punkcie miasta, Herod zbudował swój nowy pałac. Opisując najbardziej luksusową z wszystkich rezydencji Heroda, także Józef Flawiusz popada w zachwyt, pisząc w Wojnie żydowskiej: (...) lecz aby go opisać, brak po prostu słów. Zarówno bowiem pod względem nakładu środków, jak i samego wykonania nie miał sobie

47

równego. Obwarowany był dookoła murem wysokim na trzydzie­ ści łokci, przerywanym w równych odstępach ozdobnymi wieża­ mi, a zawierał obszerne komnaty i pokoje gościnne z około stu łożami. Dla urządzenia ich użyto kamieni, których różnorodność nie sposób słowem wyrazić (rzadkie okazy w każdym innym kraju ściągnięto tu w wielkiej obfitości), sufity zaś zdumiewały długością belek oraz wspaniałością ozdób. Mieściło się w nim mnóstwo kom­ nat odznaczających się ogromnym bogactwem form i naturalnie wszystkie były bardzo bogato zaopatrzone w sprzęt, a większość przedmiotów znajdujących się w każdej z nich wykonano ze srebra i złota. Dookoła ciągnęły się liczne krużganki, przechodzące jedne w drugie, w każdym zaś były inne kolumny. Ich otwarte dziedzińce tonęły w zieleni. Były tam różnorodne gaje, przez które wiodły długie promenady, a wokół nich głębokie kanały i sadzawki, wszę­ dzie zapełnione brązowymi figurami, z których wylewała się woda, i wreszcie dookoła strumieni stały liczne wieże dla oswojonych gołębi. Wszelako niepodobna należycie opisać wspaniałości pała­ cu królewskiego (cyt. za: Józef Flawiusz, Wojna żydowska, tłum. J. Radożycki, Warszawa 1995, s. 260). Tym tragiczniejszy jest zatem fakt, że z tego cudu architektury herodiańskiej nie zachowało się nic poza fundamentami jego murów i bramy pałacowej. Jednak Ehud Netzer po przestudiowaniu pałaców w Jerycho i Herodionu wiedział, że Józef Flawiusz także tym razem nie przesadził. Tylko jedna kwestia przez dziesięciolecia pozostawała otwarta dla archeologów - miejsce grobu króla. Musiał on, jak wiedział Ehud, znajdować się gdzieś w okolicach Herodionu, jego Góry Przeznacze­ nia, gdzie, jak postanowił w swoim testamencie, pragnął czekać na swojego Wiecznego Sędziego. Izraelczyk wciąż na nowo wczytywał się w Dawne dzieje Izraela Józefa Flawiusza, który tak sugestywnie opisuje uroczystość żałobną Heroda, jakby sam był jej świadkiem: Niesiono Heroda na marach ozdobionych różnobarwnymi drogimi kamieniami i pokrytych purpurowym kobiercem. Sam Herod był odziany w szkarłatną szatę, na skroniach miał diadem, ponad nim

48

złotą koronę, a w prawej ręce dzierżył berło. Wokół mar skupili się jego synowie i gromada jego krewnych. Tuż za nimi postępo­ wali żołnierze podzieleni według swoich plemion i nazw oddzia­ łów, ustawieni w następującym porządku: najpierw kroczyła straż poboczna, za nią ciągnął oddział tracki, następnie Germanowie i Galowie, wszyscy w pełnym uzbrojeniu. Dalej postępowała reszta wojska uzbrojonego jakby do boju, pod wodzą swoich setników i taksjarchów. Za wojskiem postępowało pięciuset sług niosących wonne kadzidła. Pochód przeszedł przez osiem stadiów aż do Herodionu, gdzie pochowano króla według jego woli (cyt. za: Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, cz. 2, tłum. J. Radożycki, Warszawa 1993. s. 758- 759)Tak pompatyczny jak opis konduktu żałobnego autorstwa Józef Flawiusza, tak wystawny jak życie Heroda musiał być także jego grób. Ale gdzie się znajdował? W ciągu 35 lat, w czasie których Ehud Netzer, z przerwami z powodu innych projektów, badał Herodion, ten grób stał się jego idee fixe, jego życiowym marzeniem, celem jego pragnień i dążeń. Przez dziesięciolecia był święcie przekonany, że musi on się znajdować gdzieś u stóp zamku, pośrodku rozległego terenu wokół niego. Może długi wąski tor u jego stóp był drogą, którą kiedyś poruszał się kondukt żałobny? Jego przypuszczenia wydawały się potwierdzać, gdy w 1978 r. na końcowym odcinku tej drogi natknął się na fasadę monumentalnej budowli. Jednak mimo gruntownych poszukiwań i głę­ bokich wykopów grobu nie znalazł. W 1999 r. opublikował w końcu sztandarowe dzieło The Palaces ofthe Hasmoneans and Herod the Great (Pałace Hasmoneuszy i Heroda Wielkiego), które właściwie miało być jego naukową spuścizną. Miał 65 lat i dojrzał do emerytury. Zrezygno­ wany, próbował bronić tezy, że monumentalna budowla musiała być grobem, ponieważ nic lepszego nie znalazł. Zdecydowanie odmówił racji kolegom, którzy wcześniej przypuszczali, że grób znajduje się na wzgórzu zamkowym. To całkowicie wykluczone, kontrował, ponieważ Żyd nigdy nie kazałby się pochować tak blisko budynków mieszkalnych. Jednak w sierpniu 2006 r. Netzer dał się w końcu przekonać ko­ legom, Yaakovovi Kalmanowi i Roiowi Porathowi, i zaczęli kopać na

49

wschodniej flance wzgórza zamkowego, u stóp potężnej wieży wschod­ niej. Tu, już w 1983 r., geofizycy amerykańscy, używając radaru ziem­ nego, zlokalizowali pustą przestrzeń; było to odkrycie, które do tej pory Netzer odrzucał jako „nieistotne” i „wymagające interpretacji”. Wkrótce musiał przyznać, że wówczas zbyt wcześnie wygłaszał wyroki. Najpierw jego ekipa natknęła się na pozostałości gigantycznego teatru, który Herod kazał zbudować na zboczu swojego zamku, gdy w 13 r. p.n.e. gościł tu swojego przyjaciela Marka Agryppę z Rzymu. Obok, od strony schodów, znajdowała się platforma. Powoli Netzer zaczął pojmować, że to na niej musiało stać mauzoleum biblijnego króla. Przez całe minione lata po prostu szukał z niewłaściwej strony trasy konduktu. Monumentalna budowla nie była bowiem jego końcem, lecz początkiem. Później droga konduktu pogrzebowego prowadziła promenadą o długości 350 metrów bezpośrednio do monumentalnych schodów, wejścia do Herodionu. W połowie ich wysokości odbijała w lewo do mauzoleum, które tym samym wciąż jeszcze pozostawało w wymaganej przez Torę odległości 25 metrów do pałacu na wzgórzu. Raczej z ciekawości Porath odkrył pewnego dnia wejście do cyster­ ny zastawionej murem oporowym. Zaraz za nią natknął się na odłamki czerwonawego piaskowca, ozdobione ornamentami świadczącymi o najsubtelniejszym kunszcie kamieniarskim. Gdy zaniósł je Netzerowi, oczy sędziwego archeologa rozbłysły, a ręce zaczęły drżeć. Nestor badań dotyczących Heroda od razu wiedział, że może tu chodzić tylko o fragment sarkofagu żydowskiego króla. Podobieństwo do innych ka­ miennych trumien znalezionych w Jerozolimie było ewidentne. Tylko ten fragment był według Netzera „piękniejszy i większy niż wszystko, co do tej pory znaliśmy z tego okresu”. Im dłużej kopali, tym więcej części sarkofagu króla wychodziło na światło dzienne. Wkrótce to wystarczyło, aby zrekonstruować jego wy­ gląd w komputerze. Liczący 2,5 metra długości, ukoronowany bogato zdobionym dwuspadowym dachem, zdobiony pięcioma rozetami na każdej stronie, rzeczywiście był godzien Heroda. Podczas konferen­ cji prasowej 7 maja 2007 r. Netzer ujawnił znalezisko swojego życia światowej opinii publicznej - i musiał jednocześnie skapitulować. Po

50

35 latach poszukiwań nie znalazł ani skarbu, ani nawet napisu, tylko kilka, co prawda dosyć dekoracyjnych, kawałków kamienia pozwalało przypuszczać, jak przemijający jest blask tego świata. Te fragmenty świadczą raczej o tym, jak bardzo Herod był znie­ nawidzony przez lud, aniżeli o wystawnej autopromocji tyrana. To nie złodzieje grobów splądrowali jego mauzoleum, lecz Żydzi, którzy w ten sposób się na nim zemścili. „Mogliśmy naprawdę poczuć gniew buntowników zwrócony przeciwko królowi Herodowi - wyjaśnił Roi Porath na konferencji prasowej - widzieliśmy ślady uderzeń młotków, którymi wystawny grobowiec został z rozmysłem rozbity na tysiąc kawałków”. Powodów tego gniewu było wystarczająco dużo. Ponieważ także Józef Flawiusz nie robi tajemnicy z tego, że życie Heroda znaczył krwa­ wy ślad. Miał on dziesięć żon i co najmniej dziesięciu synów, jednak nie ufał nikomu, a najmniej członkom swojej rodziny. Pod naciskiem swojej drugiej żony, Hasmonejki Mariamne, uczynił jej 16-letniego szwagra, Arystobula, arcykapłanem. Jednak zaraz po jego pierwszym publicznym wystąpieniu podczas Święta Szałasów w 36 r. p.n.e. galij­ scy służący utopili go w basenie. Mariamne podzieliła jego los siedem lat później. W y r . p.n.e. jej synowie zostali oskarżeni o zdradę stanu i straceni, tak samo jak 300 oficerów oskarżonych o współudział. Od tej chwili za podejrzanego uchodził każdy, kto miał z nimi kontakt. „Czyżby Herod był tak twardy, okrutny i żądny władzy, że nie mógł znieść obok siebie nikogo, chcąc jedynie przeforsować swoją wolę?”, pyta Józef Flawiusz i udziela odpowiedzi w Dawnych dziejach Izraela: Tak jakby ich szał jakiś opętał, nawzajem na siebie nastawali nawet najwierniejsi dotąd przyjaciele i nie mając możności usprawiedli­ wić się ani przedstawić dowodu prawdy, wszyscy bez sądu byli na śmierć skazywani. (...) Samemu Herodowi życie obmierzło, gdyż znajdował się w wielkim utrapieniu i nie miał do nikogo zaufania, co było wielką karą za skłonność do podejrzeń. Nieraz nawet przed­ stawiał sobie, że syn na niego napada i stoi przed nim z dobytym mieczem. Takie myśli nachodziły go dniem i nocą i miotał się, jak-

51

by szał go opętał i jakby rozum postradał. Tak działo się z Herodem (cyt. za: Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, cz. 2, s. 721-722). Zaledwie cztery dni przed śmiercią rozkazał jeszcze zabić swojego najstarszego syna Antypatrosa. „Lepiej być świnią Heroda niźli jego synem”, skomentował ten fakt rzymski cesarz August, zdegustowany brutalnością swojego wasala. Jednak nie tylko dwór, ale także lud odczuł, że niegdyś podziwiany i równocześnie budzący respekt władca stopniowo ulega szaleństwu. Trzy ostatnie lata jego panowania stały się dla Żydów koszmarem. Gdy między 7 a 5 r. p.n.e. wymagano od całego ludu przysięgi wierności cesarzowi i królowi, 6000 faryzeuszy wzbraniało się przed jej złożeniem. Wierzyli w proroctwo mówiące, że „Herod i jego po­ tomkowie (...) stracą władzę z woli Boga”, i mieli nadzieję, że narodzi się zbawiciel, mesjasz. Król natychmiast kazał stracić prowodyrów powstania faryzeuszy, a także wszystkich na swoim dworze, którzy uwierzyli w proroctwo. Młodzi faryzeusze zemścili się, atakując bramę główną świątyni, nad którą Herod polecił umieścić złotego orła - znak władzy Rzymu. Orzeł został strącony i rozbity na tysiąc kawałków. Herod rozkazał pojmać awanturników i spalić ich żywcem. Jeszcze na łożu śmierci, naznaczony ciężką chorobą, pozostawił „znak swojego żądnego łowi i na wskroś zdziczałego usposobienia”, jak nie bez goryczy komentuje Flawiusz. Gdy dowiedział się, że lud wierzy, iż Bóg „pokarał go cierpieniem za jego złość”, uknuł wręcz potworny plan. „Wiem, że Żydzi będą świętować moją śmierć jak święto radości”, cytuje Heroda jego biograf, on jednak chciał, aby opłakiwał go cały naród. Rozkazał więc szlachetnie urodzonym z całego Izraela zebrać się na torze dla rydwanów swojego pałacu w Jerychu. Kto sprzeciwił się rozkazowi, miał natychmiast zginąć. Wszystkich, którzy przybyli - ol­ brzymi tłum - kazał otoczyć swoim najemnikom, przeważnie galijskim i germańskim. Łucznicy otrzymali rozkaz wymordowania żydowskich patrycjuszy gradem strzał, gdy tylko król wyda ostatnie tchnienie. Tyl­ ko w ten sposób mogło mu się udać „pogrążyć cały naród w lamencie i żałobie po najdroższych, poświęcając śmierci jedną osobę z każdej

52

rodziny” opisuje perfidny plan Józef Flawiusz. Na szczęście nigdy nie doszło do tego masowego mordu, rodzina Heroda nie była gotowa do wypełnienia jego ostatniego rozkazu. Jednak pełen przepychu pochó­ wek został zrealizowany według projektu Heroda. I tak Herod spoczywał w swoim mauzoleum, liczącym dziesięć metrów szerokości i dziesięć długości, na północnym zboczu zamku, zwrócony twarzą w stronę Jerozolimy, aż lud, który nauczył się go nie­ nawidzić, napadł na jego grób i gorzko się zemścił. Wprawdzie więc przeszedł do historii, ale nie jako największy król żydowski, na co miał nadzieję, lecz jako najgorszy potwór wszech czasów, przynajmniej do momentu, gdy poważnym konkurentem stał się dla niego pewien ma­ larz pocztówek z Austrii. Jednak powodów pogardy dla Heroda wśród potomnych nie należało szukać ani w Herodionie, ani w Jerozolimie. Herod pozostał na zawsze w pamięci ludzkości z powodu wydarzenia, które nastąpiło gdzieś pomiędzy nimi, pozostając w zasięgu wzroku z mauzoleum: rzezi niewiniątek w Betlejem.

III

TAM, GDZIE SŁOWO STAŁO SIĘ HISTORIĄ Grota p e ł n a t a j e m n i e Droga z Jerozolimy do Betlejem jest krótka:, wystarczy kwadrans, aby dojechać tam samochodem od bram Jaffy. Tak było jednak dziewięć lat temu. Dzisiaj kraj dzieli szpetny betonowy mur. Widać go już z góry Sy­ jon. Jak szary wąż pełznie po biblijnych wzgórzach, aby podzielić to, co zawsze było razem. Czasy terroryzmu, wybuch drugiej intifady we wrześniu 2000 r., a także 11 września kolejnego roku drastycznie zmie­ niły oblicze Ziemi Świętej. W marcu 2000 r. towarzyszyłem papieżowi Janowi Pawłowi II w jego pielgrzymce do Izraela, dzisiaj podróżuje­ my z Benedyktem XVI i ogarnia mnie smutek, gdy porównuję nastrój panujący swojego czasu w tym kraju z tym dzisiejszym. Wtedy w po­ wietrzu czuło się nadzieję, teraz wyczuwa się strach. Niewiele zmieni tu także wizyta posłańca pokoju z Rzymu, przeciwnie. Zrozumiała potrzeba bezpieczeństwa Izraelczyków nosi czasami znamiona obłę­ du. My, dziennikarze, odczuwamy to szczególnie wyraźnie. Niewiele zostało z niegdysiejszej nonszalancji tego młodego państwa, z uroku jego żołnierek, które nawet z uzi w rękach wyglądały jak modelki. Ton stał się bardziej szorstki, swoboda ustąpiła miejsca zbiorowej nie­ ufności. O godzinie czwartej autobus z dziennikarzami ma opuścić

54

centrum prasowe. Kto przyjdzie później, nie ma już szansy przejścia przez punkt kontrolny, ponieważ, jak mówią, Izrael zamyka mury. Oszczędzamy sobie tej procedury i śledzimy wizytę z centrum pra­ sowego, aby dopiero wczesnym popołudniem, gdy ochrona jest już trochę rozluźniona, wyruszyć samochodem do rodzinnego miasta Jezusa. Z konieczności jedziemy więc bezdrożami, mijając bariery, wciąż mając w głowie słowa, które wypowiedział Benedykt XVI tego 13 maja 2009 r. na placu Żłóbka w Betlejem: Ludziom na całym świecie Betlejem kojarzy się z tą radosną nowiną o ponownych narodzinach, odnowie, świetle i wolności. A jednak wydaje się, że ta wielka obietnica tu, pośród nas, jest tak daleka od spełnienia! Jakże odległe wydaje się nam to królestwo rozległego panowania i pokoju, bezpieczeństwa, sprawiedliwości i prawa, któ­ re głosił prorok Izajasz (Iz 9,6) i które my głosimy jako ostatecznie ustanowione wraz z nadejściem Jezusa Chrystusa, Mesjasza i Króla! Dzisiaj zdaje się, że żadne miejsce na świecie nie potrzebuje pilniej pokoju, którego nadejście ponad 2000 lat temu ogłosiły tu anioły, niż miasto Dawida. Aby przyjrzeć się nowo odkrytemu grobowi Heroda, postanawiamy najpierw pojechać do Herodionu. Jest jak orle gniazdo zawieszone wysoko w powietrzu, na stromej górskiej ścianie, przed panoramą zapierającą dech w piersiach. Letni wiatr osusza krople potu i pozwala głęboko odetchnąć. Moje spojrzenie błądzi ponad górami i dolinami Judy, ponad pastwiskami i stadami owiec, plantacjami oli­ wek, pojedynczymi domami i całymi wsiami, minaretami meczetów i talerzami anten satelitarnych i w którymś momencie rozpoznaję na horyzoncie, za zasłoną pyłu pustyni, złoty blask Kopuły na Ska­ le, w miejscu gdzie kiedyś stała świątynia jerozolimska. Leży daleko, oddzielona murem, który przecina kraj cięciem sięgającym głęboko, aż do serca jego ludu. A przed nim, na zboczu wzgórza i dokładnie w zasięgu wzroku zmarłego króla, znajduje się Betlejem. Tam, jeszcze za jego życia, nie w blasku pałacu, lecz w półmroku kamiennej stajen­ ki, urodził się prawdziwy Król żydowski, obiecany Mesjasz, zbawiciel ludzkości. Jego grób także został rozbity, lecz do dziś jest czczony przez

55

dwa miliardy ludzi jako miejsce święte. Jest także pusty, ale z innego powodu. Ten, który w nim leżał, zmartwychwstał, Jego panowaniu nie będzie końca. Tylko dzięki Niemu także tyran z Judei na zawsze pozostanie (w najgorszej) pamięci ludzi. Rzeczywiście era Heroda jest pierwszym historycznym punktem zaczepienia w biografii Jezusa z Nazaretu. Wzmianka o nim w dwóch z czterech Ewangelii przekonuje, że w wypadku Jezusa nie mamy do czynienia z jakimś mitycznym synem Boga, który może kiedyś i gdzieś narodził się w mglistej rzeczywistości właściwej bajkom, za górami, za lasami... Wręcz przeciwnie: ewangelista Mateusz z całą jasnością stwierdza, że „Jezus narodził się w Betlejem w Judei za panowania króla Heroda” (Mt 2,1), a jego towarzysz Łukasz także datuje przedstawione przez siebie wydarzenia „za czasów Heroda, króla Judei” (Łk 1,5). Wier­ ny Rzymowi król Żydów panował od 37 do 4 r. p.n.e. W momencie jego śmierci Jezus był jeszcze dzieckiem. Jego narodziny przypadają więc na ostatnie lata panowania Heroda, które były najokrutniejsze w jego rzą­ dach, jak dowiadujemy się od Józefa Flawiusza. Nasza rachuba czasu, która liczy się ab incarnatione Domini, czyli „od narodzin Chrystusa”, nie może więc być prawidłowa. Najwyraźniej pochodzący z Ukrainy mnich Dionizy Exigius, który w 437 r. na polecenie papieża wprowa­ dził nową rachubę czasu, nieco się przeliczył. Tak czy inaczej, nigdy nie było roku zero, ponieważ także w późnym antyku nie znano liczby zero; po 1 r. p.n.e. nastąpił bezpośrednio 1 rok n.e. Także datę urodzin Jezusa, Bożego Narodzenia, dopiero w IV w. ustalono na 25 grudnia, podczas gdy wiele kościołów wschodnich świętowało je 6 grudnia, niektóre nawet, jak podaje Klemens z Aleksandrii, 21 kwietnia lub 20 maja, przez pewien czas przedmiotem dyskusji był także 15 sierpnia. Dopiero po zrewidowaniu dat znów otrzymamy spójny obraz. Od 7 r. p.n.e. Herod cierpiał na coraz cięższą manię prześladowczą, z niegdyś obiecującego i z pewnością dosyć zdolnego władcy stał się krwiożerczym tyranem, który wszędzie widział spiskowców i rywali. Jednocześnie w Dawnych dziejach Izraela czytamy o przysiędze wier­ ności „całego narodu żydowskiego” na „Cezara (Augusta) i jego króla”, której otwarcie odmówiło 6000 faryzeuszy. Wzmianka o niej pojawia

się prawie bezpośrednio po zamordowaniu synów Heroda, musiała więc mieć miejsce między 7 a 5 r. p.n.e. Ta przysięga jest o tyle intere­ sująca, że mogła być rozwiązaniem jednego z największych problemów badawczych dotyczących życia Jezusa, mianowicie kwestii, na jaki „spis ludności” powoływał się Łukasz, gdy zaraz na początku historii Bożego Narodzenia pisał: W owym czasie wyszło rozporządzenie cezara Augusta, żeby prze­ prowadzić spis ludności w całym świecie. Pierwszy ten spis odbył się wówczas, gdy wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz. Podążali więc wszyscy, aby się dać zapisać, każdy do swego miasta (Łk 2,1-3). Każdy z nas słyszał te słowa podczas Pasterki w dzień Wigilii, lecz przy całej swojej swojskości pozostają one problematyczne. Na pierw­ szy rzut oka mamy do czynienia z anachronizmem, który mógłby na­ ruszyć historyczne korzenie narodzin Jezusa, a może nawet doprowa­ dzić do ich wykarczowania. Z pewnością także Józef Flawiusz wiedział o tym spisie ludności, a Sulpicjusz Kwiryniusz, namiestnik Syrii, jest postacią historyczną, jednakże spis datuje się na 6 r. n.e. Wtedy Herod nie żył już od dzie­ sięciu lat, 6 rok jest także nie do pogodzenia z innym datowaniem z Ewangelii św. Łukasza. Przecież w następnym rozdziale ewangeli­ sta pisze, że Jezus „w piętnastym roku rządów Tyberiusza cezara (...) miał lat około trzydziestu” (Łk 3,1 i 3,23). Tyberiusz, pasierb i następca Augusta, został przez niego w 13 r. mianowany równoprawnym współregentem, a po jego śmierci, we wrześniu 14 r., zatwierdzony przez senat. Ewangelista powołuje się więc na rok 27 lub 28. „Około trzy­ dziestu lat” może optymalnie oznaczać między 27 a 34, co sprawia, że data urodzin przypadałaby między 7 r. p.n.e. a 1 n.e., wyklucza jednak definitywnie rok 6. Łukasz nie mógł więc powoływać się na spis lud­ ności, który odbył się za panowania Kwiryniusza wó r . n.e. Wskazówkę do rozwiązania zagadki znajdujemy właśnie w Anka­ rze, antycznej Ankarze, dzisiejszej stolicy Turcji, a wtedy prowincji - Galacji. Tam już w 1555 r. austriackie poselstwo odkryło na ścianach

57

starożytnej budowli łacińską inskrypcję. Budynek okazał się świątynią Augusta i Romy, napis - skróconą kopią spisu dokonań cesarza Augu­ sta, Res gestie, przechowywanego w Rzymie w świątyni Westy. Spis zaczyna się słowami: „Czyny Augusta, dzięki którym całą ziemię pod­ porządkował ludowi rzymskiemu”, co przynajmniej w doborze słów przypomina fragment Ewangelii św. Łukasza (2,1). Do tych czynów, wynika z napisu, należały także trzy spisy ludności, które cesarz kazał przeprowadzić: w 28 r. p.n.e., 8 p.n.e. i 14 n.e. W cesarstwie naliczono wtedy około 4 milionów rzymskich obywateli, z tendencją rosnącą. A że spisy odbywały się także w prowincjach i państwach wasalnych, dziejopisarz Tacyt (Annały 1, 11) pisze, że August skrupulatnie prowa­ dził księgę o „siłach państwa (...), liczbie obywateli i sojuszników pod bronią, sile floty, ilości królestw i prowincji, bezpośrednich lub po­ średnich podatków”. Także historyk Kasjusz Dion wiedział, że „August wysłał jednych tam, innych tu, aby spisali osobisty majątek obywateli oraz majątek miast”. To, że interesował się także królestwami wasal­ nymi („sojusznikami”), sprawia, że prawie na pewno oszacowanie ma­ jątku w Judei odbyło się, jeszcze zanim w 6 r. n.e. kraj został oficjalnie przyłączony do Cesarstwa Rzymskiego jako prowincja. Najpóźniej po spisie ludności w imperium, w 8 r. p.n.e., August mógł domagać się także danych z Judei, a Herodowi nie pozostało nic innego, jak mu je dostarczyć. A to, że o takim pierwszym spisie ludności, który odbył się przed spisem przeprowadzonym przez Kwiryniusza - a który właśnie w pierwotnym tekście mógł mieć na myśli Łukasz, zanim „skorygo­ wali” go późniejsi kopiści - Józef Flawiusz nie wspomina, mogło wy­ nikać z przyczyn propagandowych. Herod nie mógł sobie w tym czasie pozwolić na to, aby nakazać narodowi wpisywanie się na rzymskie listy podatkowe, bo w ten sposób przyznałby, że za całą luksusową fasadą był tylko marionetką, poplecznikiem Rzymu. Dlatego całkiem oficjal­ nie zażądał od wszystkich mieszkańców swojego królestwa przysięgi wierności, połączonej z powszechnie znanymi pytaniami królewskich poborców podatków na temat pochodzenia i majątku. I tak rzymski prawnik i chrześcijanin Tertulian (ok. 200 r. n.e.), który poszukiwał własnego dowodu w rzymskim archiwum miejskim, pisze: „Jest pewne,

że w Judei za panowania Augusta został przeprowadzony spis ludności przez Sencjusza Saturninusa”. Rzeczywiście Gajusz Sencjusz Saturninus był od 7 do 5 r. p.n.e., kiedy zmienił go Publiusz Kwinktyliusz Warus, legatem Augusta pro praetore w Syrii, a tym samym odpowie­ dzialnym także za Judeę. Niektórzy historycy są nawet przekonani, że wówczas Kwiryniusz jako orienti praepositus był bezpośrednim przełożonym namiestnika Saturninusa, a tym samym właściwą oso­ bą odpowiedzialnym za spis potwierdzony przez Tertuliana. Napis, odkryty w okolicach Tiburu w 1765 r. i już w 1883 r. zidentyfikowany jako napis nagrobkowy Kwiryniusza przez wielkiego niemieckiego historyka Teodora Mommsena, potwierdza rzeczywiście, że ten był „po raz drugi legatem boskiego Augusta z uprawnieniami propretora w Syrii i Fenicji”. Dopiero w 1997 r. Geza Alfóldy potwierdził, że napisy faktycznie dotyczyły tego Kwiryniusza, którego wymienia Łukasz. To, jak bardzo Herod jako rex socius był zależny od Rzymu, okazało się, gdy w 8 r. p.n.e. popadł w niełaskę u Augusta. Nie prosząc cesarza o pozwolenie, przedsięwziął niewielką błyskawiczną kampanię prze­ ciwko Nabatejczykom sąsiadującym z jego państwem. Gdy cesarz się o tym dowiedział, skarcił króla Żydów, mówiąc, że „do tej pory patrzył na niego jak na przyjaciela, ale w przyszłości będzie go traktował jak zwykłego poddanego”. Nawet w sprawach rodzinnych Herod musiał akceptować decyzje cezara, a raz nawet wystąpił w roli oskarżone­ go w Akwilei, w pobliżu Rzymu. Po jego śmierci August natychmiast wysłał do Judei Sabinusa, prokuratora cesarskich posiadłości w Syrii, „aby pilnował majątku Heroda”. Cesarz mógł nawet według własnego uznania zmienić testament króla wasalnego. To, że później zwolnił Samarytan z części ich podatku, jak donosi Józef, świadczy o tym, że August w 4 r. p.n.e. musiał już posiadać dane podatkowe. Pasuje do tego także fakt, że również w sąsiednim królestwie Nabatejczyków, dalszym „sojuszniku” Rzymu, około 6 r. p.n.e. wziął się do pracy niejaki Fabatus, którego Flawiusz nazywa stanowczo dioiketes - rzymskim poborcą podatkowym. Byłoby więc dziwne, gdyby królestwo Heroda pozostało wolne od rzymskich szacunków podatkowych. Znaleziska papirusowe w Egipcie potwierdzają, że spis ludności w rzymskich pro-

59

wincjach odbywał się przeciętnie co 14 lat. W Judei drugi spis został przeprowadzony już w ó r . n.e., ponieważ właśnie wtedy kraj został wcielony do cesarstwa jako nowa prowincja. W Cesarstwie Rzymskim istniały dwa rodzaje podatków: podatek pogłówny i gruntowy. Na przykładzie prowincji Syrii wiemy że męż­ czyźni płacili pogłówny od 14. do 65. roku życia, a kobiety od 12. do 65. roku życia. Już z tego powodu istniała konieczność, aby rodziny stawiły się w komplecie przed urzędnikiem spisującym ludność dla sprawdzenia, kto w ogóle miał obowiązek płacenia pogłównego. Miej­ sce opodatkowania było zawsze tam, gdzie znajdował majątek ziemski, aby jednocześnie naliczać podatek gruntowy. Jednak o półtora wieku młodszy przykład tej praktyki odkryto w 1961 r. w tak zwanej jaskini listów w Wadi Hahal Hever, na zachód od Morza Martwego. Archeolodzy znaleźli tam prywatne archiwum Żydówki o imieniu Babatha, pieczołowicie owinięte w len, zapakowane w skórzaną sakwę i nieruszane przez 1800 lat. Jeden z papirusów, które tak skrupulatnie przechowywała, był uwierzytelnioną kopią jej dekla­ racji podatkowej. Datuje się ją na 2-4 grudnia 127 r., ponieważ także wtedy urzędnicy finansowi nie byli najszybsi i potrzebowali dwóch dni, aby skopiować dokument. Rzeczywiście w tym roku odbył się spis ludności cesarza Hadriana w prowincji Arabia, gdzie leżał majątek Babathy. Z jej relacji wiemy, że kobieta przeszła 40 kilometrów z Maozy, swojego miejsca zamieszkania, do Rabath-Moab, ponieważ tam znajdowało się biuro podatkowe, któremu podlegała. Tym, co natych­ miast rzuciło się w oczy historykom, którzy analizowali dokument, była zbieżność z opisem „pierwszego spisu ludności” w Ewangelii św. Łukasza. Berliński historyk Henrike Zilling zajmujący się starożytno­ ścią wylicza: 1) Zarówno Babatha, jak i Łukasz wymieniają cesarza, który za­ rządził spis. 2) Określają czas, przy czym Łukasz musi tu tylko nadmienić, że był to pierwszy spis. 3) Nazywają odpowiedzialnego cesarskim namiestnikiem. 4) Wspominają o niedogodnościach pisemnej deklaracji (Łk 2,3 apographethai). 3) Wskazują na wy­ muszoną z powodu spisu wędrówkę z miejsca zamieszkania do

60

miejsca, w którym odbywał się spis, i w tym kontekście na nazwi­ sko patronimiczne, ewentualnie nazwisko rodowe, a także odzie­ dziczone „gospodarstwo na własnej ziemi” (Babatha), ewentualnie w zawyżonej formie na „dom” Dawida. 6) Poświadczają, że mał­ żonkowie mają się stawić razem. Z tego wszystkiego Zilling wnioskuje: „Zgodność pod względem danych i układu wskazuje na to, że Łukasz znał zwyczajowy formu­ larz spisu”. Poza tym można by wyjść od tego, „że Łukasz był dobrze poinformowany nie tylko o mesjańskich oczekiwaniach Żydów w cza­ sach Jezusa, lecz także o świeckich, uwarunkowanych spisem, ruchach ludności”. Jednak warunkiem podjęcia wędrówki do Betlejem musiało być to, że Maryja lub Józef - także Babathę musiał reprezentować mąż jako opiekun sądowy lub „tutor” - posiadali w Betlejem odziedziczony majątek ziemski. Ponieważ oboje pochodzili z rodu Dawida, którego główną siedzibą było Betlejem, nie jest to w żadnym razie wykluczone. Przynajmniej Protoewangelia wg św. Jakuba przedstawia ojca Maryi, Joachima, jako bogatego hodowcę bydła. Może więc pastwiska, na któ­ rych leżała grota, w której narodził się Jezus i która była zwykle wynaj­ mowana pasterzom, były częścią Jej majątku. W każdym razie mimo stanu Maryi nieodzowne było, aby także Ona przybyła do Betlejem. Wraz z Nią tajemnica Wcielenia Boga wędrowała z Nazaretu do Betle­ jem, do starego miasta Dawida, które teraz leżało w cieniu Herodionu, i skonfrontowała tyrana z prawdziwym Królem żydowskim. A ten nie narodził się w przepysznym gmachu jednego z herodiańskich pałaców, lecz - kontrast nie mógł być większy - w grocie służącej jako stajnia dla bydła. Jednak jakkolwiek skromne było to schronienie, nigdy nie zostanie zapomniane. Z zewnątrz bazylika Narodzenia Pańskiego jest nieforemną, po­ zbawioną okien budowlą, która przywodzi raczej na myśl bastion lub średniowieczną twierdzę aniżeli pokój i radość pierwszego Bożego Narodzenia. Ma tylko jedno wejście, niegdyś wielokrotnie zmniej­ szane, a dziś mające wysokość zaledwie 1,20 metra. Kto chce mieć

61

udział w największym cudzie historii - tym, że Bóg stał się człowie­ kiem - musi się automatycznie najpierw pochylić, umniejszyć, tak jak uczynił to stwórca wszechświata, stając się płaczącym dziecięciem w żłóbku. To wejście jest także nazywane „bramą pokory”, lecz powód tej całej izolacji jest inny. Bardzo często chrześcijanie musieli się w tym sanktuarium barykadować, na przykład podczas najazdu Persów lub muzułmanów, pod koniec czasów krucjat czy też w czasie panowania Turków. Lecz także podczas drugiej intifady w 2002 r. kościół dostał się między linie frontu, gdy okopali się tutaj uzbrojeni bojownicy pale­ styńscy i miejsce narodzin Jezusa było oblegane przez armię izraelską przez 39 dni. Kto tu wejdzie, jest poruszony archaicznym majestatem tego pra­ starego kościoła, którego początki sięgają czasów pielgrzymki św. He­ leny w 325 r. Matka cesarza dysponowała nieograniczonymi środkami. Jej syn Konstantyn Wielki przed swoją bitwą o Rzym miał wizję krzyża Chrystusowego i dlatego nakazał namalować znak zbawienia na tar­ czach swoich żołnierzy. Gdy zwyciężył, jak za sprawą cudu, ogłosił do­ tychczas prześladowaną wiarę religio licita, legalną religią, ufundował papieżowi bazylikę na Lateranie i kazał wybudować kościoły pamięci nad grobami apostołów Piotra i Pawła. Później podporządkował sobie wschodnią część cesarstwa i przeniósł swoją siedzibę najpierw do Nikomedii, później do Bizancjum przemianowanego na Konstantyno­ pol. Swoją matkę wysłał do Ziemi Świętej z zadaniem, aby tam także założyła trzy kościoły - nad miejscem narodzin Jezusa, pustym gro­ bem i jaskinią na stoku Góry Oliwnej, która była czczona jako miejsce wniebowstąpienia. On sam kazał się ochrzcić dopiero na łożu śmierci, ale do tamtej pory więcej uczynił dla Kościoła niż jakikolwiek inny władca w historii. Bazylika powstała z jego polecenia była pięcionawową budowlą o długości 27 metrów, zbudowaną na planie zbliżonym do kwadratu. Prowadził do niej portyk, kryta kolumnada, niemalże tej samej wiel­ kości i również zbudowany na planie kwadratu. Od wschodu otwierała się na ośmioboczne prezbiterium, w którego centrum, pod okazałym baldachimem, znajdowało się wejście do groty Narodzenia Chrystusa.

62

Relacje pielgrzymów mówią, że kościół ten charakteryzował się roz­ rzutnym przepychem. „Zobaczyć tam można tylko złoto, szlachetne kamienie i jedwab - pisze pielgrzymująca zakonnica Egeria w 383 r. - Gdy przyjrzeć się sufitom, widać, że są one także ozdobione pasa­ mi złota i jedwabiu (...). Cóż mam jeszcze powiedzieć o ozdobach tej budowli, którą Konstantyn, reprezentowany przez swoją matkę, kazał ozdobić złotem, mozaikami i cennym marmurem na tyle, na ile po­ zwalał majątek jego cesarstwa?” Z tego przepychu ocalały tylko pozostałości bogato zdobionej po­ sadzki mozaikowej, odsłonięte podczas wykopalisk w 1934 r. Wszystko inne padło ofiarą ognia podczas powstania Samarytan w 529 r. Po­ wstańcy przemierzali kraj, dokonując wielu grabieży, a w szczególno­ ści upatrzyli sobie domy Boże. Cesarz Justynian kazał później zburzyć ruiny i wybudować nowy kościół. Wtedy powstała stojąca do dziś bazylika Narodzenia Pańskiego, oparta na 40 potężnych kolumnach korynckich z różowego piaskowca. Było to trwałe dzieło. Kościół wyszedł bez szwanku nawet ze sztur­ mu Persów w 614 r. Król Chosroes z dynastii Sasanidów, „Bicz Boży”, zamierzał go właśnie splądrować i kazać zabić kapłanów, gdy zamarł przed freskiem przy wejściu. Ukazywał on trzech Magów, członków kasty kapłańskiej jego narodu, w perskim stroju, jak składają hołd nowo narodzonemu Dzieciątku Jezus. Natychmiast wydał rozkaz, aby oszczędzić ten dom Boży. Od tej pory kościół Narodzenia Pańskie­ go powiększono wprawdzie o wieże, przybudówki i umocnienia, ale w gruncie rzeczy pozostał taki sam przez prawie 1300 lat. Stale pogrążony w półmroku kościół jeszcze dzisiaj budzi respekt i sprawia wrażenie gigantycznego. Dominują w nim prastare ikony i freski, ale przede wszystkim lampy; srebrne wieczne światła, które zwieszają się z belek poprzecznych sufitu na wielometrowych łańcu­ chach, i rozłożyste, kryształowe świeczniki, odpowiadające gustom Greków, pod których nadzorem znajduje się bazylika. To miejsce ciszy i refleksji. Każdego dnia roku, oprócz Bożego Narodzenia. Kto wieczorem 6 stycznia, w wigilię ortodoksyjnego Bożego Na­ rodzenia (kościoły wschodnie liczą czas według kalendarza juliań-

63

skiego!) przyjdzie do Bazyliki Narodzenia Pańskiego, tego przywita babiloński gwar rozmów. Na przemian następują po sobie gardłowe śpiewy, mamrotane modlitwy, dźwięk dzwonów i grzechotanie mocno rozbujanych kadzideł, podczas gdy nad wszystkim jak lekka mgieł­ ka unoszą się gęste, słodkawe opary. W nich załamuje się jasne świa­ tło tysiąca świec, żarówek i reflektorów, zamieniając się w łagodny półmrok. Kościół pęka w szwach od ludzi różnych wyznań obrządku wschodniego. Każda wspólnota najwyraźniej zabezpieczyła dla siebie jakiś kąt, gdzie księża w szatach sprawiających wrażenie archaicznych celebrują nabożeństwa w orientalnych językach, tu Ormianie, tam Syryjczycy, z drugiej strony etiopscy i egipscy Koptowie, pośrodku Gre­ cy, obok Rosjanie. Wszyscy oni recytują jednocześnie swoje liturgie, ubrani w ciężkie kolorowe szaty z brokatu albo proste czarne habity, i ciągną w uroczystych procesjach przez prastare mury, pośrodku jest zawsze ich patriarcha lub arcybiskup. Gdy ktoś zbyt prowokacyjnie odważy się naruszyć terytorium innego, może dość szybko dojść do bijatyki. A czasem wydaje się, że przemoc jest najlepszym gwarantem tolerancji. Prędzej czy później grecki patriarcha wstaje ze swojego przypomi­ nającego tron krzesła i schodzi w towarzystwie swoich arcykapłanów do Groty Narodzenia, aby pomodlić się tam, gdzie Bóg stał się czło­ wiekiem. Klęka potem przed wyłożoną marmurem niszą, na której podłodze umieszczona jest srebrna gwiazda z łacińskim napisem: Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est (Tu z Maryi Dziewicy naro­ dził się Jezus Chrystus). Później odwraca się i schodzi po wykutych w kamieniu stopniach do drugiego pomieszczenia tej jaskini, również wyłożonego marmurem i obwieszonego haftowanym brokatem. Przed skalnym żłobem, jakich wiele w Ziemi Świętej, kilkakrotnie przyklęka, cytując słowa Anioła: „Dziś bowiem w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz, Pan. A to będzie znakiem dla was: znajdziecie Niemowlę owinięte w pieluszki i leżące w żłobie” (Łk 2,11-12). Nie leżało w jakiejś szopie, lecz w tej kamiennej szopce, tak chce tradycja. Ponieważ to jaskinia była kiedyś stajnią. Tylko my, Europejczycy, wyobrażaliśmy sobie stajnię z Betlejem jako drewnianą

64

szopę i rekonstruowaliśmy ją kunsztownie w tysiącu wariantach jako szopkę bożonarodzeniową. Tymczasem w ubogiej w drewno Palestynie jaskinie od zawsze służyły jako stajnie dla zwierząt, a bardzo często były także częścią domów, jeszcze dziś widać to po ruinach w pobliżu Ben Sahur między Betlejem a Herodionem; tam również domy umiesz­ czano po prostu przed usianą grotami skalną ścianą. To, że dziecko Maryi przyszło na świat w grocie, nie było z pew­ nością spowodowane brakiem m iejsc noclegowych w Betlejem w I w. p.n.e. Oczywiście, istniał tu karawanseraj, oferował jednak tyl­ ko pokoje wieloosobowe. Józefowi nigdy nie przyszłoby do głowy, aby pozwolić Maryi tam urodzić. Rzeczywiście, Łukasz także nie używa wtedy greckiego słowa pandocheion określającego taki zajazd; u niego Józef szuka katalyma. Było to pomieszczenie, najczęściej na pierw­ szym piętrze, które pan domu oddawał do dyspozycji swoim gościom. Z pewnością Maryja i Józef mieli we wsi krewnych, którzy żyli pod jed­ nym dachem jako wschodnia rodzina wielopokoleniowa. W każdym razie także tam nie byłoby osobnych pokoi dla gości, spaliby oni w jed­ nym dużym pomieszczeniu wraz z gospodarzami. Służąca za stajnię grota, która mogła nawet znajdować się na ziemi będącej własnością rodziny, gwarantowała zatem schronienie i intymność na jakiś czas. Dla starożytnych mieszkańców Wschodu nocowanie w jaskiniach nie było niczym niecodziennym. Dzisiaj wiemy, że jaskinie Qumran, w których odkryto zwoje znad Morza Martwego, służyły za mieszkanie religijnej wspólnocie esseńczyków. Znajdujący się przed nimi budynek z kamienia pełnił wyłącznie funkcję centrum wspólnoty, w którym jedzono, modlono się i pracowano, ale nie nocowano. Także pierwsze chrześcijańskie klasztory w Palestynie były jaskiniami - najczęściej sztucznymi, czyli wybitymi w miękkim kamieniu. Grota pod Bazyliką Narodzenia Pańskiego jest otoczona kultem od najdawniejszych czasów, co przemawia za tym, że jest autentycz­ nym miejscem narodzin Chrystusa. Wspomina o niej już powstała w II w. Protoewangelia. Około 135 r. n.e. Justyn Męczennik, pochodzący z samarytańskiego Neapolis (dzisiejszego Nablus) i dlatego bardzo dobrze obeznany z lokalną tradycją, pisał w swoim Dialogu z Żydem

65

Tryfonem: „Wtedy jednak, gdy dziecię narodziło się w Betlejem, Józef zajął miejsce w jaskini w pobliżu wsi, albowiem nigdzie w owej wsi nie mógł znaleźć schronienia”. Nie komu innemu jak pogańsko-rzymskiemu cesarzowi Hadrianowi zawdzięczamy, że ta wczesna lokalizacja została ocalona przed zapomnieniem w kolejnych stuleciach. Po tym jak w 135 r. stłumił powstanie żydowskiego rebelianta Szymona Bar Kochby, zapobiegawczo przedsięwziął kroki przeciwko wszystkim ruchom mesjańskim wśród Żydów. Nie tylko wypędził Żydów z Jero­ zolimy i okolic, kazał także spoganizować najważniejsze żydowskie i judeochrześcijańskie sanktuaria, a więc urządzić w nich pogańskie miejsca kultu. Tak stało się w Jerozolimie na wzgórzu świątynnym, nad jeziorem Betsaida i na wzgórzu Golgoty, poza tym na Garizim - świętej górze Samarytan, oraz w Betlejem. Tam nad grotą, w której narodził się Jezus, Hadrian kazał urządzić święty gaj poświęcony syryjskiemu syno­ wi bogów Tammuzowi. Tammuz był bogiem pasterzy, który, podobnie jak grecki Adonis, rokrocznie w zimie, gdy życie umiera, zstępował do podziemi, aby powrócić ponownie wraz z budzącą się do życia wiosną. Poganizacja tych miejsc zdawała się nie przeszkadzać chrześcija­ nom w ich dalszym kulcie. I tak około 220 r. Orygenes pisze: „Zgodnie z historią o narodzinach Jezusa opisaną w Ewangeliach, w Betlejem pokazuje się jaskinię, gdzie Go położono zawiniętego w pieluszki. Wszyscy w okolicy wiedzą, co się tam pokazuje. Nawet sami poganie powtarzają każdemu, kto tylko chce słuchać, że we wspomnianej ja­ skini narodził się niejaki Jezus Chrystus, którego czczą i wysławiają chrześcijanie”. Około 313 r., a więc dziesięć lat przed wizytą św. Heleny, historyk chrześcijański Euzebiusz potwierdził: „Do dziś mieszkańcy tej miejscowości (Betlejem) poświadczają przekazywaną z pokolenia na pokolenie historię, po czym pokazują gościom grotę, w której panna porodziła i położyła syna”. Święty Hieronim, który mieszkał w Betle­ jem 34 lata w jaskini sąsiadującej z Grotą Narodzin i przetłumaczył Biblię na język łaciński, jeszcze około 385 r. w liście do swojego przy­ jaciela Paulina z Noli przypominał: „Od czasów Hadriana do rządów Konstantyna przez około 180 lat (...) Betlejem znajdowało się w cieniu gaju Adonisa, a w jaskini, gdzie niegdyś jako dziecię kwilił Chrystus,

66

opłakiwano ukochanego Wenus”. Dopiero matka cesarza, Helena, mia­ ła moc, aby pogańskie sanktuarium zastąpić chrześcijańskim, lecz ojcu Kościoła nie podobał się ten nowy przepych. I tak Hieronim żałował na przykład, że srebrem pokryto szopę niegdyś obłożoną wyschniętą gli­ ną: „Pod pretekstem kultu Chrystusa usunęliśmy dziś ulepioną z gliny szopę i zastąpiliśmy ją srebrną. Ale dla mnie ta usunięta była o wiele cenniejsza. Złoto i srebro są dobre dla pogan; wierze chrześcijańskiej przystoi ta z gliny, [ponieważ] widzę ze zdumieniem, że Pan i Stwórca świata nie w złocie i srebrze, lecz w pyle się narodził”. Dzisiaj Bazylika Narodzenia Pańskiego leży w centrum Betlejem, biblijna wieś zaczynała się jednak zaraz na wschód od jaskini. Pasterze mogli ją więc bez trudu odnaleźć, gdy po ukazaniu się anioła postano­ wili: „Pójdźmy do Betlejem...” (Łk 2,15). Gdzie jednak obozowali pasterze, gdy ogłoszono im narodziny Chrystusa? O miano autentycznego miejsca oznajmienia „pokoju na ziemi” rywalizują dwie lokalizacje. Obie leżą w Beit Sahur, dobry ki­ lometr na wschód od Betlejem, we wsi, której nazwa kojarzy się raczej z innym aspektem historii Bożego Narodzenia, bo przecież jej nazwa oznacza „Dom Magów”. Tam, na równinie, droga się rozwidla. Lewa odnoga prowadzi na północ do łacińskiego „pola pasterzy” francisz­ kanów, dalej na prawo leży greckie „pole pasterzy” ortodoksów. Go­ spodarze obu sanktuariów żywią głębokie przekonanie, że są w posia­ daniu jedynego autentycznego miejsca. Sympatyczny franciszkanin, który mówi znośnym angielskim z szarmanckim włoskim akcentem, wyjaśnił mi przed kilkoma laty, że na łacińskim polu natknięto się w XIX w. na trzy groby, które już około 680 r. odwiedził pielgrzym do Ziemi Świętej biskup Arkulf, i czcił je jako „groby pasterzy”. To skłoniło o. Virgilia Corbo, aby w tym miejscu w latach 1951-1952 rozpocząć wy­ kopaliska. Natknął się przy tym na ruiny klasztoru, który wybudowano około 400 r., a porzucono około r. 800. Obok znajdowały się jaskinie, które, jak pokazały fragmenty ceramiki, za czasów Heroda służyły do celów mieszkalnych. Z kolei nieco mrukliwy Grek twierdził, że „jego” pole pasterzy zo­ stało zbadane w 1972 r. przez archeologa Yassiliosa Tzaferisa. Podczas

wykopalisk odkrył on ruiny pięciu budowli sakralnych, które były uży­ wane między IV a X w. Najstarszym sanktuarium okazała się jednak jaskinia, której podłoga około 350 r. n.e. została wyłożona mozaiką. Obydwa pola są od siebie oddalone o zaledwie 500 metrów. Wów­ czas opuszczałem oba sanktuaria zdezorientowany, a także teraz wciąż mam mieszane uczucia. Ponieważ pole pasterzy franciszkanów jest zamknięte z powodu wizyty papieża, rozglądam się po okolicy i do­ strzegam tuż na lewo od niego nowo otwartą restaurację. W otacza­ jącym ją ogrodzie odkrywam otwartą grotę z wapienia, ślady sadzy na suficie zdradzają mi, że kiedyś obozowali tutaj ludzie. Dzisiaj stoi tam betoniarka i kilka worków cementu, które z pewnością pozostały po budowie lokalu. W jego wnętrzu znajduje się druga grota, która została włączona do nowego budynku, wyposażona w figury pasterzy, jak szop­ ka bożonarodzeniowa, naturalnej wielkości. Z tarasu restauracji Grotto rozkoszuję się widokiem na góry, doliny i plantacje oliwek Beit Sahur, niestety otoczone szpetnym nowym budownictwem. Żartuję z właści­ cielami, że ich urządzony z pasją lokal wycieczkowy zapowiada się na nowy cel pielgrzymek. Bo rzeczywiście ich jaskinie są z pewnością tak samo autentyczne jak te na polach pasterzy Greków i franciszkanów: w całej okolicy obozowali pasterze ze swoimi stadami, jak jeszcze przed paroma dziesięcioleciami Tamirowie - Beduini z Betlejem. W każdym razie św. Mateusz ignoruje w swojej Ewangelii pasterzy, poświęcając miejsce bardziej znamienitym gościom w szopce Chry­ stusa - magom lub magoi. Relacja ewangelisty była przyczyną jedne­ go z najpopularniejszych biblijnych nieporozumień oraz wzniesienia największego kościoła w Kolonii w Niemczech. Hiszpańskim dzieciom błyszczą oczy, gdy mędrcy jadą przez miasta bogato zdobionym wo­ zem, ponieważ w ich święto maluchy (podobnie jak we Włoszech) dostają prezenty. W Niemczech dzieci w orientalnych szatach chodzą od domu do domu, aby jako kolędnicy zbierać pieniądze dla ludno­ ści Trzeciego Świata. Mędrcy są tematem niezliczonych malowideł, stałym elementem każdej szopki bożonarodzeniowej, także jeśli ich figury dostawia się zazwyczaj dopiero 6 stycznia: wydarzenia Bożego Narodzenia bez święta Trzech Króli byłyby nie do pomyślenia.

68

Podobno św. Helena przywiozła ich szczątki ze Wschodu i prze­ kazała biskupowi Eustorgiusowi z Mediolanu. Gdy cesarz Fryderyk 1 Barbarossa rozkazał splądrować lombardzką metropolię w 1164 r., po­ darował relikwie swojemu kanclerzowi Rzeszy Rainaldowi z Dassel. Ich kult nad Renem wywołał tak wielki szturm pielgrzymów, że wkrót­ ce dla jego celów miasto kazało wybudować potężną katedrę Kolońską. l)o dziś 6 stycznia każdego roku otwiera się tam relikwiarz i wystawia na widok publiczny trzy koronowane czaszki. Triumfalny pochód Trzech Króli ma tylko jeden drobny defekt. Ewangelia św. Mateusza słowem nie wspomina ani o tym, że byli króla­ mi, ani o tym, że było ich trzech. Zamiast tego są określani jako magoi apo anatolon (magowie ze Wschodu). Na nich rozbija się także podjęta przez liberalnych teologów próba uznania historii Bożego Narodzenia wg św. Mateusza za mit oparty na Psalmie 72 („Królowie Tarszisz i wysp przyniosą dary, królowie Szeby i Saby złożą daninę. I oddadzą mu pokłon wszyscy królowie, wszystkie narody będą mu służyły”, 10-11). Gdyby taki był jego zamiar, ewangelista także mówiłby o królach, a nie o magach, o których nie było żadnego adekwatnego proroctwa w Starym Testamencie. Dopiero ojcowie Kościoła z uporem próbowali połączyć ten epizod ze słowami psalmu, począwszy od Tertuliana, który na początku III w. pisał, że magowie rzekomo „zachowywali jak królowie”. Orygenes (185-253) po raz pierwszy twierdził, że było ich trzech, ich imiona - Kacper, Melchior i Baltazar - są znane z przekazów od VI w. Na starożytnych rzymskich malowidłach katakumbowych ich liczba waha się od dwóch do czterech, lecz we wczesnochrześcijańskiej ikonografii pojawia się jedna niezmienna cecha: zawsze noszą na głowie tak zwane frygijskie czapla, klasyczne nakrycia głowy Medów i Persów. Rzeczywiście także pojęcie „magowie” zdradza nam, gdzie leżała ich ojczyzna. Od V w. p.n.e., a dokładniej od czasów pism Herodota, znamy na Zachodzie magów, plemię Medów, które - podobnie jak Lewici w starym Izraelu - tworzyło kastę kapłańską tego zachodnioirańskiego ludu. Ich stolicą była Ekbatana, dzisiejszy Hamadan. We­ dług Herodota wzgórze, na którym zbudowano miasto, było otoczone

69

siedmioma pierścieniami murów, w ich wnętrzu stał pałac królewski i skarbce. Każdy z tych pierścieni był pomalowany na inny kolor. Od­ powiadały Słońcu, Księżycowi i pięciu znanym wówczas planetom. Już to pokazuje, jak wielkie znaczenie w kulturze Medów miała astronomia i kult gwiazd. Także uczony Żyd - Filon z Aleksandrii, współczesny Jezusa - poświadczał, że „perscy magowie” zajmowali się „skrupulatnymi obserwacjami dzieł natury w celu poznania prawdy”. Według neoplatońskiego filozofa Jamblichosa (ok. 300 r.) studiował u nich wielki grecki matematyk Pitagoras. Gdy po swoich studiach w Egipcie został uprowadzony do Babilonu, był „wielce uradowany, że natknął się na magów, którzy pouczyli go co do swojej czcigodnej wiedzy i doskonałego kultu bogów. Dzięki ich pomocy studiował poza tym arytmetykę, muzykę i wszystkie inne nauki”. W tym czasie, około 600 r. p.n.e., na dwór baktryjskiego króla Wisztaspy przybył prorok, który określał się jako Zoroaster lub Za­ ratustra. Dwaj magowie mający za zadanie sprawdzenie go uznali, że jego mądrość dalece przekracza ich własną. Król, posłuchawszy ich rady, przyjął nową wiarę. Zaratustra nauczał, że ziemia, mimo iż jest stworzona przez Boga, jest polem bitwy wiecznej walki dobra ze złem, światła i ciemności. Lecz na końcu zwycięży dobro, narodzi się Saoszjant, zbawiciel, który pokona zło i stworzy nowy, nieprzemijający świat. Wtedy, jak mówią pisma Zaratustry, także zmarli zmartwych­ wstaną. Najwyraźniej podążyła za nim większość magów, w każdym razie słowo „mag” stało się wkrótce synonimem kapłaństwa nowej nauki. Zwolennicy zaratusztrianizmu wcześnie zetknęli się z judaizmem. Bądź co bądź już Asyryjczycy osiedlali uprowadzonych mieszkańców królestwa północnego Izraela między innymi „w miastach Medów” (2 Kri 17,6). Gdy w 539 r. Dariusz Med przejął władzę królewską od Babilończyków, za letnią rezydencję obrał sobie Ektabanę; do jego dworu należał także biblijny prorok Daniel. Małżonka Achaszwerosza (485-465 p.n.e.), królowa Estera, założyła nawet żydowską kolonię w Ektabanie. Jej grób w Hamadanie otaczany jest czcią do dziś. Gmina żydowska cieszyła się odtąd wielkim szacunkiem wśród Medów. Także

70

Dzieje Apostolskie (2,9) wspominają, że „Partowie, Medowie i Elamici” pielgrzymowali do Jerozolimy w dzień Pięćdziesiątnicy i stawali się świadkami cudu Zielonych Świąt. Jak dobrze magowie znali się na astronomii i astrologii, dowodzi najstarszy i jednocześnie najbardziej monumentalny horoskop sta­ rożytności. Hierotezjon Antiocha I, króla Komageny (69-36 p.n.e.), znany dziś w południowej Turcji jako Nemrut Dagi (góra Nimroda), znajduje się na szczycie najwyższej góry regionu. Składa się z olbrzy­ miego kurhanu, przypominającego kształtem piramidę o wysokości 50 metrów, i zbioru kolosalnych posągów u jego podnóża, skierowa­ nych ku wschodowi, które rankiem kłaniają się wschodzącemu słońcu, a w nocy gwiazdom. Monumentalizmu kompleksu w żaden sposób nie umniejsza fakt, że z czasem głowy posągów zostały oddzielone od ciał w wyniku silnych trzęsień ziemi. Posągi wiele mówią o wierze Antiocha, którą można nazwać „zhellenizowaną formą” zoroastryzmu: greccy bogowie zostali zastąpieni persko-wschodnimi odpowiedni­ kami. Centralną postacią był Zeus, bóg ojciec greckiego Panteonu, utożsamiany z Ahura Mazdą (Ormuzdem - Panem Mądrym), bogiem światła zoroastryzmu. Obok niego stał posąg bogini przeznaczenia Ty­ che (Ashi), z tyłu podobizna Apolla we frygijskiej czapce jako perskie­ go Mitry. Po prawicy Zeusa siedział sam młody Antioch w towarzystwie Heraklesa w postaci perskiego boga zwycięstwa Verethragny. Rząd pięciu posągów został otoczony lwami i orłami, zwierzętami herbowy­ mi domu królewskiego Kommageny. Monumentalna rzeźba jednego z lwów jest pokryta gwiazdami. Już w 1920 r. niemiecki astroarcheolog Otto Neugebauer zauważył, że nieprzypadkowo przedstawiono go w taki sposób, gdyż stanowił szczegółowy horoskop. Sam posąg sym­ bolizuje gwiazdozbiór Lwa, trzy „gwiazdy” to planety: Jowisz, Merkury i Mars. Pod głową lwa znajduje się sierp Księżyca. Razem daje to cał­ kiem konkretną astronomiczną konstelację wskazującą datę, kiedy te trzy planety i Księżyc znajdowały się w znaku Lwa. Według wyliczeń Neugebauera było to 14 lipca 109 r. p.n.e. w dniu koronacji Mitrydatesa, ojca Antiocha, w godzinę narodzin jego dynastii. Ten dzień został uprzednio wyznaczony jako pomyślny przez magów, których Antioch

71

w swojej inskrypcji konsekracyjnej nazywa „kapłanami w perskich szatach”. W iedza astronomiczno-astrologiczna magów posłużyła zarów­ no do określenia dnia koronacji Mitrydatesa, jak i może nam pomóc w rozwiązaniu zagadki Gwiazdy Betlejemskiej. „Gdzie jest nowo narodzony Król żydowski? Ujrzeliśmy bowiem Jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliśmy oddać Mu pokłon” (Mt 2,2), cytuje magów Mateusz. Od stuleci egzegeci i uczeni zgadują, jaki rodzaj zjawiska niebieskiego mogli mieć na myśli. Najpierw brano pod uwagę kometę, jednak ta możliwość została szybko wykluczona. Ostatnią wartą wzmianki gwiazdą z warkoczem, która pojawiła się mniej więcej w czasie narodzin Chrystusa, była kometa Halleya. Była ona widoczna od października 12 r. p.n.e. do lutego 11 r. p.n.e. - za wcześnie, aby pasować do przypuszczalnej daty narodzin Jezusa. W XII i XV w. żydowscy uczeni odczytali koniunkcję planet Jowisza i Saturna w gwiazdozbiorze Ryb jako zapowiedź przybycia Mesjasza. W 1603 r. astronom Johannes Kepler sam obserwował taką koniunkcję, a rok później pojawiła się supernowa - eksplozja gwiazdy. Astronom uważał, że te dwa wydarzenia były z sobą związane, i przypuszczał, że podobny spektakl miał miejsce na niebie w czasie narodzin Chry­ stusa. Rzeczywiście, obliczył, że w 7 r. p.n.e. miała miejsce potrójna koniunkcja między Saturnem i Jowiszem. Także wtedy, wnioskował Kepler, jakaś gwiazda musiała rozbłysnąć tak mocno jak supernowa w jego czasach. Dziś wiemy, że nie ma najmniejszego związku między koniunkcjami w układzie słonecznym i eksplozją jednej z gwiazd od­ dalonych o tysiąc lat świetlnych. Mimo to wielki astronom naprowa­ dził nas na właściwy trop. W 1963 r. po wyliczenia Keplera sięgnął włoski astronom Konradin Ferrari d’Occhieppo, interpretując Gwiazdę Betlejemską jako potrójną koniunkcję Jowisza i Saturna w znaku Ryb. Jowisz był przez magów utożsamiany z Bogiem niebios Ahura Mazdą, co widać na przykładzie posągów w Nemrod Dagi, Saturn zaś uchodził za planetę narodu ży­ dowskiego, który szczególnie czci dzień Saturna, sobotę lub szabat. Rzeczywiście, tablice pisma klinowego odkryte w 1923 r. przez archeo-

72

logów w Borsippa, w dzisiejszym Iraku, potwierdzają obserwację tych koniunkcji przez babilońskich astronomów. Magowie, mówiąc: „ujrzeliśmy jego gwiazdę na wschodzie”, powoływali się, jak sądził d’Occhieppo, na swoje obserwacje pary planet na wieczornym niebie około 15 września 7 r. p.n.e. Wyruszyli wówczas w drogę, aby osiem tygodni później dotrzeć do Jerozolimy, gdzie zwrócono ich uwagę na słowa proroka Micheasza o Betlejem: A ty, Betlejem Efrata, najmniejsze jesteś wśród plemion judzkich! Z ciebie wyjdzie dla mnie Ten, który będzie władał w Izraelu (Mi 5,1). 12 listopada 7 r. p.n.e., krótko przed zachodem słońca, gdy jechali z Jerozolimy w kierunku oddalonego o jedyne 10 kilometrów Betle­ jem, mieli obie planety bezpośrednio przed oczami. Na tę obserwację mógł się powoływać Mateusz (2,10): „Gdy ujrzeli gwiazdę, bardzo się uradowali”. Po nadejściu astronomicznego zmierzchu para planet stała na szczycie wiązki światła zodiakalnego, dlatego powstało wrażenie, jak gdyby to światło wychodziło z podwójnej gwiazdy. Jednocześnie oś stożka światła stale wskazywała leżącą przed nimi wioskę, której sylwetka odznaczała się na jego tle niczym wycięta z papieru. Jeśli teoria d’Occhieppa jest prawdziwa, to Mateusz opisał wspo­ mniane zjawisko niebieskie ze zdumiewającą precyzją. Jednak mimo wszystko wydaje mi się to niewystarczające. Czyżby zwykła koniunkcja, jaka zdarza się co parędziesiąt lat, rzeczywiście wystarczyła, aby oznajmić magom narodziny Zbawiciela, także przez nich oczekiwa­ nego z niecierpliwością? Znany brytyjski astronom Mark Kidger, prowadzący badania w ob­ serwatorium astronomicznym na Teneryfie, na Wyspach Kanaryjskich, nie wierzy, że rozwiązaniem zagadki jest sama koniunkcja Jowisza i Saturna. W książce The Star o f Bethlehem, wydanej w 1999 r. przez Princeton University Press, próbuje udowodnić, że magowie obser­ wowali równocześnie cztery znaczące wydarzenia na nieboskłonie.

73

Rzeczywiście, według Kidgera, potrójna koniunkcja Jowisza i Saturna z 7 r. p.n.e. oznajmiła im, że w Judei narodzi się nowy, wielki król. Nie było jednak uzasadnienia, aby z tego powodu podejmowali długą, uciążliwą podróż w celu oddania pokłonu Nowonarodzonemu. Do­ piero drugi znak na niebie wzmógł ich ciekawość. Zaraz w następnym roku - 6 p.n.e. - ponownie doszło do potrójnej koniunkcji, tym razem Jowisza, Saturna i Marsa w gwiazdozbiorze Ryb. Mars symbolizował znaczący przełom, Ryby nową astrologiczną równonoc, czyli nową erę. Co prawda ta koniunkcja miała znaczenie tylko z punktu widzenia astrologii, dla obserwatorów nieba była raczej mało spektakularna. Zmieniło się to 20 lutego 5 r. p.n.e., gdy młody Księżyc i Jowisz z jednej strony, a Saturn i Mars z drugiej utworzyły na niebie dwie niejedna­ kowe pary. W ten sposób magowie nie tylko otrzymali astrologiczne obwieszczenie, że narodzi się wielki król (Jowisz) i wzejdzie (młody Księżyc), aby panować nad Izraelem (Saturn), lecz także, że pokona zło (Mars) i rozpocznie nową epokę (Ryby). Musieli doskonale zdawać sobie sprawę z tego, że Żydzi czekają na Mesjasza, w końcu wielu Żydów żyło w ich kraju, a analogia do ich nadziei na przyjście Saoszjanta była oczywista. Żydzi natomiast uwa­ żali Zaratustrę za „ucznia proroka Daniela”, tak bliskie były sobie myśl żydowska i zoroastryjska, tak oczywiste wzajemne wpływy. Nieprzy­ padkowo starotestamentalny prorok „od pierwszego roku [panowania] Dariusza Meda stanowi dla mnie umocnienie i obronę” (Dn 11,1). Pers Cyrus uwolnił Żydów i nawet sfinansował odbudowę świątyni jero­ zolimskiej. Nie na próżno Hasmonejczyk Antygon poprosił Partów o pomoc i jeszcze w VII w. Pers Chosroes, którego chrześcijanie bali się jako „Bicza Bożego”, był witany przez Żydów jako wyzwoliciel. Przez 1100 lat Żydów, Medów i Persów łączyła przyjaźń i wzajemny szacunek, a podstawą tych dobrych stosunków była nauka Zaratustry. Już z tego powodu magowie mogli brać pod uwagę to, że ich mesjasz Saoszjant przyjdzie na świat w Izraelu. Podczas gdy w następnych tygodniach z jeszcze większą uwagą i nadzieją obserwowali zimowe niebo, wyda­ rzyło się coś nieoczekiwanego. Gdy Słońce stało w znaku Ryb, nagle rozbłysnęła nowa gwiazda. Kidger dowiedział się z chińskich i ko-

74

reańskich źródeł (a mianowicie chińskiej księgi Ch’ien-han-shu i ko­ reańskiej kroniki Samguk Sagi), że od połowy marca do końca maja 5 r. p.n.e. w gwiazdozbiorze Orła, w pobliżu gwiazdy Theta Aąuilae, przez 76 dni była widoczna supernowa - eksplozja gwiazdy. Pokrywa się to z opisem Gwiazdy Betlejemskiej w Protoewangelii, która cytuje magów: „Ujrzeliśmy ogromną gwiazdę, która tak błyszczała wśród wszystkich tych tu gwiazd, że ich nie było widać”. Także w judaizmie rozbłyskująca gwiazda uchodziła za zapowiedź nadejścia Mesjasza. Gwiazdy były przedstawiane na monetach Hasmoneuszy, przywód­ ca drugiego powstania żydowskiego przybrał imię Bar Kochba (Syn Gwiazd), po tym jak rabin Akiba ogłosił go mesjaszem. W czasach Mojżesza Seher Balaam prorokował: „wschodzi Gwiazda z Jakuba, a z Izraela podnosi się berło” (Lb 24,17). Magowie musieli się udać do Jerozolimy zaraz po odkryciu czwartego i ostatniego znaku na niebie. 76 dni, podczas których według źródeł azjatyckich była widoczna su­ pernowa, w zupełności wystarczyły im na pokonanie tej drogi. Nikt jednak nie wie, gdzie rozpoczęła się ich podróż. Borsippa lub Babi­ lon są raczej nieprawdopodobne, ponieważ królestwo Partów było skonfliktowane z Rzymem i Herodem, a jego mieszkańcy nie zostaliby przyjęci w Jerozolimie. Być może magowie pochodzili z Kommageny, gdzie ich religia była ugruntowana od czasów króla Mitradatesa, albo z niezależnej wówczas od Persji Medii i miasta Daniela i Estery, Ekbatany. Oba państwa były wtedy sprzymierzone z Armenią, trzecią potęgą na Bliskim Wschodzie w I w. p.n.e. Jak donosi Pliniusz, podczas wizyty ormiańskiego króla Tiridatesa w Rzymie za panowania cesarza Nerona towarzyszyli mu magowie; wskazuje to, jak ważną rolę odgry­ wali także w starożytnej Armenii. Zgodnie z mechaniką nieba, gwiazda, która najpierw była widoczna na Wschodzie, każdego tygodnia pokazywałaby się na niebie pół go­ dziny wcześniej, aż dokładnie po dwóch miesiącach znajdowałaby się na południu. Gdy mędrcy wyruszali o świcie z Jerozolimy do Betlejem, które leży na południe od stolicy, musieli mieć gwiazdę bezpośrednio przez sobą.

75

Hipoteza Kidgera wyjaśniałaby także inną wypowiedź Mateusza. Magowie, szukając w Jerozolimie nowo narodzonego króla, zjawili się także w pałacu Heroda. Gdy ten dowiedział się o osobliwych gościach, wpadł w panikę. Paranoiczny król dopiero parę miesięcy temu kazał zamordować swo­ ich obu synów i hasmonejską księżniczkę Mariamne, ponieważ po­ sądzał ich o spisek. Ostatni król dynastii hasmonejskiej Antygon już raz sprzymierzył się z Partami i zmusił Heroda do ucieczki. Czyżby teraz kolejny kandydat do tronu z pomocą trzeciej potęgi na Wscho­ dzie, a więc Armenii, chciał sięgnąć po koronę, a los Heroda miał się powtórzyć? Czy jego życie nie skończy się w luksusie pałaców, lecz na wygnaniu? Z pewnością stary chory król nie miałby już sił, aby znów stanąć na czele armii i odzyskać swoje królestwo. To przynajmniej pozwalałoby zrozumieć jego brutalną reakcję na dziwne sprawy ma­ gów. Gdy zrozumiał, że delegacja ze Wschodu nie wróci na jego dwór, aby zdać mu relację, wydał rozkaz, który, nawet jeśli nie był jego naj­ krwawszym rozkazem, kazał mu na zawsze wejść do annałów historii w charakterze potwora: „Wtedy Herod widząc, że go mędrcy zawiedli, wpadł w straszny gniew. Posłał [oprawców] do Betlejem i całej okolicy i kazał pozabijać wszystkich chłopców w wieku do lat dwóch, stosow­ nie do czasu, o którym się dowiedział od mędrców” (Mt 2,16). Czas, o którym mówi Mateusz, pasuje do następujących po sobie zjawisk na niebie, według rekonstrukcji Kidgera. Mędrcy nie wiedzieli przecież, kiedy narodzi się dziecko, do którego jechali. Ale mogli do­ kładnie powiedzieć, kiedy zaobserwowali pierwszą konstelację zapo­ wiadającą jego narodziny: na początku maja 7 r. p.n.e. planety Jowisz i Saturn po raz pierwszy spotkały się w znaku Ryb, na początku maja 5 r. p.n.e. supernowa doprowadziła mędrców do Jerozolimy. Między tymi wydarzeniami upłynęły dokładnie dwa lata. Jeszcze ciekawiej jest, gdy w relacji zakonnicy Egerii z 383 r. czytamy, że święto Mło­ dzianków Męczenników było pierwotnie obchodzone 18 maja. Pod tą datą wciąż jeszcze figuruje w starym ormiańskim kalendarzu świąt. Czyżby kryło się za tym prawdziwe wspomnienie o tym, że 18 maja 5 r. p.n.e. Herod rzeczywiście wydał rozkaz zabicia wszystkich chłop-

ców w Betlejem, urodzonych od czasu zaobserwowania pierwszej kon­ stelacji w maju 7 r. p.n.e. - co „odpowiadałoby dokładnie temu czasowi, gdy dowiedział się o magach?” Oczywiście, o wiele wygodniej byłoby odrzucić biblijny tekst, wy­ jaśnić go jako symboliczny motyw proroctwa bez rzeczywistego tła, co skwapliwie próbuje się robić w historyczno-krytycznych egzegezach Biblii. Z pewnością częste powoływanie się na biblijną obietnicę jest typowe dla Mateusza zwracającego się głównie do judeochrześcijańskiego kręgu czytelników, ale czy spełnienie proroctwa wyklucza au­ tomatycznie, że jakieś wydarzenie odbyło się dokładnie w ten sposób? A może powinno nas co najmniej zastanowić, że dzisiejsza astronomia potrafi tak precyzyjnie potwierdzić zjawiska tamtych dwóch lat? Trzeba przyznać, że o rzezi betlejemskich dzieci wspomina jedynie Mateusz. W każdym razie wyniki wykopalisk archeologicznych w Be­ tlejem pozwalają wnioskować, że w mieście Dawida za czasów Jezusa żyło tylko od 300 do 1000 mieszkańców. Jeśli Herod rzeczywiście kazał zabić wszystkich „chłopców w wieku do lat dwóch”, jego ofiarą mogło paść 10-20, co najwyżej 30 niemowląt. Mimo całej grozy wydarzenie to mogło jednak ulec zapomnieniu w obliczu istnego szału zabijania, charakteryzującego ostatnie lata paranoidalnego tyrana. Z drugiej strony ten czyn pasuje do obrazu ostatniego etapu życia Heroda, któ­ ry przekazują nam źródła historyczne, przede wszystkim Józef Flawiusz. Tylko jedna żydowska księga, powstała około 70 r. n.e. - tak zwane Wniebowstąpienie Mojżesza - wydaje się nawiązywać do rzezi niewiniątek, porównując ją z rozkazem biblijnego faraona, aby zabić wszystkie nowo narodzone dzieci: „Nastał zuchwały król, który nie pochodził z rodu kapłanów, człowiek arogancki i bezbożny. Zabił sta­ rych i młodych, a okropny strach przed nim padł na kraj. Szalał między nimi w swych krwawych rządach, jak stało się w Egipcie” (por. Wj 1,22). Nie wiemy, ile lat miał wtedy Jezus. Z pewnością kuszące jest wy­ obrażenie, że urodził się w momencie wybuchu supernowej - na po­ czątku marca 4 r. p.n.e, ale nic nie przemawia za tą hipotezą. Spisy ludności zawsze odbywały się w zimie, ponieważ w tym czasie chłopi nie pracowali. Ze względu na to, że w całej Judei i tak, począwszy od

77

15 dnia miesiąca adar (tego roku było to 24 lutego), zbierano podatek świątynny od wszystkich dorosłych żydowskich mężczyzn, jest jak naj­ bardziej możliwe, że Herod wyznaczył termin spisu w tym samym cza­ sie. Obecność pasterzy i stad owiec także uprawdopodabnia datowanie na ostatnie tygodnie zimy. Według Talmudu, „Stada wyprowadza się na pastwiska w miesiącu nisan (marzec), a w miesiącu marhenszwan (listopad) prowadzone są z powrotem do owczarni”; w 5 r. p.n.e. pierw­ szy nisan przypadał 9 marca. W Betlejem trawa po pierwszym zimo­ wym deszczu kiełkuje już pod koniec lutego. Rośnie coraz bujniejsza, aby obumrzeć w żarze wiosennego słońca. W tym czasie wielkie stada owiec znajdują obfite pożywienie na wzgórzach i błoniach między wsią a pustynią. Noce są jeszcze chłodne, lecz pasterze mogli w tej okolicy znaleźć schronienie w jaskiniach, w rozgrzewającym blasku ogniska. W ten sposób także scenariusz Łukasza pasuje do narodzin Jezusa w marcu. Baranek Boży przyszedł na świat, tak jak i baranki paschalne, równie niewinny i czysty jak one, których los kiedyś podzieli. Osiem dni po swoich narodzinach (a tym samym bezpośrednio po święcie Pesach, które w 5 r. p.n.e. zaczynało się 22 marca) jako żydowski chło­ piec został obrzezany, po 40 dniach poddany „oczyszczeniu według Prawa Mojżeszowego” i poświęcony Panu (Łk 2,22). Musiało się to wydarzyć pod koniec kwietnia. Bliskie żydowskie święto Pięćdzie­ siątnicy (12-13 maja 5 r- p.n.e.) było może okazją, aby jeszcze trochę odwlec wyczerpującą podróż z niemowlakiem, gdy nagle pojawili się magowie. W Protoewangelii czytamy: „I oto gdy Józef przygotowywał się, aby udać się do Judei, uczynił się wielki zgiełk w Betlejem judzkim. Przybyli bowiem Magowie”. Podążając za radą magów, święta rodzina nie wróciła do Nazaretu, lecz uciekła do Egiptu. Poszli tą samą drogą, którą 35 lat wcześniej uciekał Herod ze swoją rodziną, mijając wzgórze zamkowe Herodion oraz Morze Martwe. Po roku stary król żydowski umarł w strasznych męczarniach. Lud widział w tym sprawiedliwą karę boską za jego szaleństwo, za nie­ zliczone mordy. Wierzył, że znajdzie ostatni spoczynek na zboczu swojej ulubionej twierdzy, ze spojrzeniem zwróconym ku Jerozolimie, centrum jego władzy, ale także na Betlejem, skąd widział dla niej za-

78

grożenie. Jego spokój nie trwał jednak długo, lud straszliwie zemścił się na jego cennym sarkofagu i zwłokach. Czas tyrana minął. Jednak Betlejem do dziś nie znalazło pokoju, który mu obiecano.

IV

DOM JEGO OJCA G d z ie m o d li ł się Je z u s Jerozolima jest dzisiaj jednym z niewielu miast, którego Stare Miasto jest otoczone całkowicie nienaruszonym murem miejskim. Obecne obwałowanie pochodzi wprawdzie z czasów osmańskich, jednak jego przebieg pozostał niezmieniony od czasów panowania Rzymian. Do­ kładniej rzecz ujmując, od 135 r. n.e., gdy cesarz Hadrian po stłumieniu powstania Bar Kochby założył na ruinach Jerozolimy nowe miasto Aelia Capitolina. Nazwał je tak na cześć swoją (jego pełne nazwisko brzmiało Publius Aelius Hadrianus) i Jowisza Kapitolińskiego (Zeusa), któremu wybudował sanktuarium na wzgórzu świątynnym. Żydom natomiast zakazał wstępu do miasta. Dopiero jego następca Antoninus Pius pozwolił im raz w roku - 9 dnia miesiąca aw, przybywać do Jerozolimy, aby mogli tam opłakiwać klęskę, zniszczenie świątyni oraz swoje wygnanie. Na miejsce pamięci wybrali sobie kawałek zachod­ niego muru oporowego świątyni, który kiedyś znajdował się najbliżej Najświętszego Miejsca. Do dziś jest znany jako Ściana Płaczu. Bramy muru miejskiego i centrum miasta zamknięto, gdy papież Benedykt XVI przybył do żydowskiej części Starego Miasta 12 maja 2009 r., aby pomodlić się na wzgórzu świątynnym i przy Ścianie Pła­ czu. I tak z wyłączeniem publiczności papież pokonuje rozłam między religiami świata. Jest jeszcze wcześnie rano, gdy jego czarna limuzyna w promie­ niach słońca wjeżdża przez Bramę Lwa na jerozolimskie Stare Miasto.

80

jego pierwszym celem jest Kopuła na Skale, której złoto tego dnia świe­ ci jeszcze jaśniej. As salamu alaikum! (Pokój niech będzie z wami!), Benedykt XVI pozdrawia muzułmańskiego wielkiego muftiego, który oczekuje go już tu, na górze. Później papież ściąga buty. Chce w ten sposób pokazać, że Kopuła na Skale jest święta także dla chrześcijan. W końcu nie jest meczetem, lecz pomnikiem wybudowanym nad ska­ lą, na której kiedyś Abraham chciał ofiarować swojego syna Izaaka, król Salomon wybudował pierwszą świątynię i gdzie kiedyś stała Arka Przymierza. Tutaj znajdowało się Najświętsze Miejsce, centrum ju­ daizmu, które nawet arcykapłani mogli odwiedzać tylko raz do roku, w Dniu Pojednania, aby się modlić. Jeśli w Jerozolimie, świętym mie­ ście trzech religii świata, jakieś miejsce jest święte dla wszystkich, to znajduje się ono właśnie tutaj. Teraz papież modli się w tym miejscu o pojednanie między ludami i religiami, które wydaje się nieosiągalne. Inaczej niż pozostałe etapy jego podróży do Ziemi Świętej, ten moment nie jest transmitowany na żywo w telewizji. Kamerzyści izraelskiej telewizji publicznej, która zapewniła sobie prawa do transmisji podróży Benedykta do Izraela, nie dostali od muzułmanów pozwolenia na wejście na wzgórze świątynne. Od czasów drugiej intifady Żydzi są tu tak samo niemile widziani jak za czasów cesarza Hadriana. Zamiast tego Benedykt XVI w końcu do nich wychodzi. Po moście, który kiedyś prowadził w górę do świątyni, jedzie w dół na plac przed Ścianą Płaczu, która teraz oficjalnie nazywa się Western Wall (Mur Zachodni). Tam, gdzie zazwyczaj modlą się pobożni Żydzi, widzi­ my teraz głównie osoby dwojakiego rodzaju: kilku akredytowanych dziennikarzy i bardzo wielu pracowników ochrony. Wszyscy na znak szacunku noszą na głowach żydowskie kipy ; głowa papieża jest jak zawsze przykryta białą piuską. Rabin Ściany Płaczu Shmuel Rabinovitch wita gościa z Rzymu i prowadzi do stojącego pulpitu. Donośnym głosem odczytuje później po hebrajsku Psalm 122, który Benedykt XVI powtarza po łacinie: „Pójdziemy do domu Pańskiego!” Już stoją nasze nogi

81

w twych bramach, o Jeruzalem (...) niech zażywają pokoju ci, którzy ciebie miłują! (...) Przez wzgląd na moich braci i przyjaciół będę mówił: „Pokój w tobie!” Przez wzgląd na dom Pana, Boga naszego, będę się modlił o dobro dla ciebie. To ten sam psalm, którego słowami od prawieków modlili się wszy­ scy pielgrzymi do Jerozolimy, także Jezus i Jego rodzina, odwiedzający świątynię w czasie trzech wielkich świąt roku żydowskiego: Pesachy Szawuot (Pięćdziesiątnicy) i Sukkot (Święta Szałasów). Jednak modli­ twy do tej pory nie zostały wysłuchane; jeszcze dziś nadzieje Jerozoli­ my na pokój wydają się próżne i z każdym rokiem zdaje się on oddalać coraz bardziej. Później papież odwraca się, idzie prosto do muru. Dziewięć lat temu zrobił to Jan Paweł II, wówczas już ciężko chory, a teraz Bene­ dykt XVI wsuwa złożoną karteczkę ze swoją osobistą modlitwą o po­ kój w szczelinę między potężnymi blokami. Szczupły, niski człowiek w bieli stoi w milczeniu przed złotobrązowym murem i jest tak, jakby czas zatrzymał się wraz z nim. Głęboka cisza zalega nad placem, a na­ wet nad całą Jerozolimą, przerywana tylko nawoływaniami podekscy­ towanych pracowników ochrony. Zrywa się cichy wiatr, łapie papieską mozettę, jakby chciał ponieść gościa z Rzymu do nieba. Z góry zlatuje gołąb i siada ponad jego głową na krzewie lcaparu. Można nawet wy­ raźnie usłyszeć świergot dwóch jaskółek, które zbudowały sobie gniaz­ do wysoko na murze. Dopiero gdy ta minuta przepada w wieczności, papież się odwraca, idzie z ciągle jeszcze złożonymi dłońmi i pozdra­ wia grupę czekających rabinów. Mój przyjaciel Gary Krupp, obserwujący pielgrzymkę papieską z Nowego Jorku, jest w tym momencie trochę rozczarowany. Od lat wraz ze swoją Pave the Way Foundation angażuje się na rzecz pojedna­ nia między Żydami i chrześcijanami. Sam jest Żydem, a równocześnie papieskim kawalerem honoru, wiernym przyjacielem Benedykta XVI. Gdy trzy tygodnie wcześniej odwiedził mnie w Dusseldorfie, napisał

82

jeszcze maila do Georgea Gansweina, papieskiego sekretarza. Czyż nie byłby to piękny gest, gdyby papież przemówił przed Ścianą Płaczu jako „miejscem, w którym modlił się także Jezus”? Benedykt XVI zre­ zygnował z proponowanego sformułowania, nawet jeśli już sama jego modlitwa była najgłębszym pokłonem przed świętością miejsca. Lecz mimo to nie mogę przestać myśleć o sformułowaniu Gary ego, musia­ łem także przypomnieć sobie o nim, gdy tydzień przed wizytą papieża oglądałem wykopaliska dookoła wzgórza świątynnego. Nie ma ziemi świętszej niż ta i nie ma bardziej autentycznego miejsca spotkania z historycznym Jezusem z Nazaretu, który przez całe życie przychodził tu, aby modlić się „w domu Ojca”. Na początku I w. n.e. świątynia była centrum żydowskiego życia - a tym samym także życia Jezusa. Świątynia była jednak także inną twarzą janusowej głowy mordercy dzieci z Betlejem, niejako symbolem starań Heroda o serce narodu. Wiedział, że tym projektem zachwyci Żydów i udobrucha tych, którzy z rosnącym sceptycyzmem śledzili jego program romanizacji Judei, budowę torów wyścigowych dla rydwanów, wznoszenie teatrów i peł­ nych przepychu pałaców. Pozwoliłaby mu - marionetkowemu królowi na usługach Rzymu - objawić się jako „nowy Salomon” i wierny sługa żydowskiego Boga, a tym samym uprawomocnić swoją władzę. Mia­ ła także zmusić do milczenia żydowską elitę, która stawała się coraz bardziej zarozumiała z powodu swojego hasmonejskiego pochodzenia oraz dlatego, że Herod nie pochodził z rodu Hasmoneuszy, ani tym bardziej Dawida, a nawet nie był prawdziwym Żydem. Jego ojciec, Antypater, był Idumejczykiem, a więc członkiem ludu kananejskiego, który dopiero za panowania króla Jana Hirkana został przymusowo nawrócony na judaizm, a jego matka pogańską Nabatejką ze skalistego miasta Petra w dzisiejszej Jordanii. „Nie powinieneś wywyższać nad siebie tego, kto nie jest twym bratem”, uczy Tora, wciąż chętnie cytowa­ na przez jego przeciwników. Musiał więc za wszelką cenę udowodnić, że owszem, był dobrym Żydem. Zrobił to, budując Bogu świątynię, jakiej świat starożytny jeszcze nie widział, mimo że z pewnością nie brakowało w nim przebogatych sanktuariów.

83

Według Józefa Flawiusza, w 18. roku swojego panowania, a więc około 20-19 r. p.n.e. Herod kazał rozpocząć prace. Największy pro­ jekt budowlany starożytności od czasów wzniesienia piramid został pieczołowicie przygotowany. Herod rozpoczął swoje dzieło, dopiero gdy zdobył 1000 wozów do zwożenia kamienia, wybrał 10 tysięcy do­ świadczonych rzemieślników, zakupił nowe szaty dla tysiąca kapłanów i kazał ich wykształcić częściowo w sztuce kamieniarstwa, częściowo ciesielstwa, aby żaden niegodny nie chodził po najświętszej ziemi. Najpierw kazał należycie powiększyć platformę, na której już stała druga świątynia. Jej powierzchnia wynosiła najpierw 200 na 200 me­ trów, 40 tysięcy metrów kwadratowych, nowa platforma świątynna tworzyła trapez o długości 485 metrów po stronie zachodniej i szero­ kości 315 metrów po stronie północnej i o powierzchni ponad 140 tysię­ cy metrów kwadratowych lub 14 hektarów. Odpowiadało to żydowskiej mierze powierzchni 144 dunamów, za którą kryje się liczba 12 podnie­ siona do kwadratu, liczba plemion Izraela. Tym samym Herod stwo­ rzył największą platformę świątynną w rejonie Morza Śródziemnego. W porównaniu z nią nawet ateński Akropol, mający niespełna 3 hek­ tary, musiał wydawać się ubogi. Ten olbrzymi areał został otoczony mocnym murem oporowym z masywnych brył kamienia o grubości 4,5 metra, miejscami osiągającym wysokość 45 metrów. Został zbudo­ wany pod kątem, aby lepiej wytrzymywać napór z wewnątrz. Kamienie na jego budowę pochodziły z kamieniołomu znajdującego się dwa kilometry na północny zachód od miasta, tam, gdzie teraz znajduje się szkoła dla dziewcząt jerozolimskiego przedmieścia Ramat Szlomo; odkryto go dopiero w 2007 r. podczas jej budowy. A jeden z kamieni ma całkiem szczególną historię, do której także odwoływał się Jezus: Jezus im rzekł: „Czy nigdy nie czytaliście w Piśmie: Ten właśnie kamień, który odrzucili budujący, stał się kamieniem węgielnym. Pan to sprawił, i jest cudem w naszych oczach” (Mt 21,42). Ten kamień węgielny istnieje naprawdę. Znajdziemy go jeszcze dziś na południowo-wschodnim rogu świątyni w ósmej naziemnej

84

warstwie kamieni, jest 28., licząc od podłoża skalnego. Waży ponad 100 ton i jest z pewnością najcięższym kamieniem w całym murze zewnętrznym. Najwyraźniej pełnił funkcję stabilizatora. Mając 1,8 metra wysokości, był dużo większy niż pozostałe kamienie muru świą­ tyni, rozpoczynał rząd złożony z dwóch warstw brył specjalnie obro­ bionych na mniejsze. Wyraźnie kamieniarze przeliczyli się przy jego przygotowywaniu. W każdym razie gdy kamień znalazł się na placu budowy, nie miał pożądanej wielkości, i budowniczowie pewnie by go odrzucili, gdyby nie to, że jeden z nich miał pomysł, który go ocalił. Kazał po prostu z dwóch stron ustawić na sztorc wąskie kamienie, aby wypełnić luki. W ten sposób kamień o niewłaściwych wymiarach stał się jednak kamieniem węgielnym, a sama jego wielkość także nas wprawia w zdumienie. Zazwyczaj używane bryły wapienia miały dobrze około metra wy­ sokości, półtora do dwóch metrów długości i 5-6 ton wagi. Lecz tam, gdzie obciążenie było najsilniejsze, pod samą świątynią, budowniczo­ wie położyli kamienie mające do 14 metrów długości i 570 ton wagi - osiągnięcie, które zostało pobite dopiero półtora roku później przy budowie platformy świątynnej w Baalbek w Libanie. Miejsce między starą platformą i nowym murem granicznym nie zostało po prostu wypełnione ziemią, lecz ustabilizowane i zneutralizowane trójpoziomową konstrukcją łukową. Według wiary żydowskiej było to koniecz­ ne, w razie gdyby w jaskiniach skalnych góry Moria znajdowały się jeszcze stare groby. Dopiero wolna przestrzeń, którą utworzyły łuki, miała zneutralizować pochodzącą od grobów nieczystość i zapobiec zanieczyszczeniu świątyni. Całą platformę wzgórza świątynnego Herod nakazał wybrukować złotobrązowymi wapiennymi płytami i otoczyć kolumnadami. W ten sposób powstał olbrzymi dziedziniec, który nazwano dziedzińcem pogan, ponieważ mógł tu wejść każdy, także nie będąc Żydem. Mar­ murowa balustrada w jego wnętrzu oddzielała święty obszar przezna­ czony tylko dla Żydów. Kamienne tablice ostrzegały, że gojom, którzy ośmielą się tu wejść, grozi kara śmierci.

85

Wewnątrz tego świętego obszaru, który swoimi rozmiarami od­ powiadał mniej więcej starej platformie świątynnej, znajdowała się właściwa świątynia. Leżała na tarasie, do którego ze wszystkich stron prowadziły schody i była otoczona podzielonym na dwie części dzie­ dzińcem. Zewnętrzny dziedziniec nazywano dziedzińcem kobiet, po­ nieważ stał otworem dla wszystkich wiernych. Mimo że miał bramy ze wszystkich trzech stron, jego głównym wejściem była tak zwana Brama Piękna na wschodzie, wykuta z najprzedniejszego korynckiego mosiądzu i bogato zdobiona. Skrzydła jej drzwi były tak ciężkie, że dwóch silnych mężczyzn mogło je poruszyć tylko wspólnymi siłami. W środku dziedziniec kobiet był z trzech stron otoczony kolumnada­ mi, w rogach znajdowały się pomieszczenia, w których składowano drewno opałowe, olej i wino, a wierni, po szczególnym oczyszczeniu lub przysiędze, mogli się przygotować na ofiarę świątyni. Przed nimi stały masywne świeczniki oświetlające dziedziniec nocą podczas Świę­ ta Szałasów. Trzynaście skrzynek z nadstawkami w kształcie puzonów służyło za skarbony na datki. Tutaj pielgrzymi wrzucali równowartość nakazanej minimalnej ofiary - dwóch turkawek. Na zachodzie dziedziniec kobiet graniczył z wyłożoną marmurem fasadą dziedzińca wewnętrznego, zwanego także dziedzińcem Izraeli­ tów, który był przeznaczony wyłącznie dla Żydów płci męskiej, którzy najpierw poddali się rytualnemu oczyszczeniu. Jego jedyne wejście, przeznaczone dla Żydów niebędących kapła­ nami, prowadziło przez bogato zdobioną, udekorowaną złotem Bramę Nikanora, która, podobnie jak Bramy Nieba, zawsze stała otworem. Prowadziły do niej półokrągłe schody liczące 15 stopni, u ich szczytu znajdował się wyłożony marmurem przedsionek. Przed otwartymi drzwiami odbywało się wszystko, co miało się wydarzyć „przed obli­ czem Pana”: tam po oczyszczeniu pokazywali się kapłanom trędowaci, kobiety podejrzane o zdradę piły tak zwaną wodę zazdrości, tutaj ma­ jący 40 dni Jezus został „przedstawiony w świątyni”. Dziedziniec Izraelitów - o wymiarach 85 na 62 metrów - był dodat­ kowo podzielony na dwie części. Niska balustrada z kunsztownie obro­ bionego wapienia oddzielała obszar dla laików od tego przeznaczonego

86

dla kapłanów. W jego centrum stał szeroki na 25 metrów kwadratowy ołtarz ofiarny, na którym stałe paliły się trzy paleniska: jedno na ofiary ze zwierząt, drugie na kadzidło i trzecie, aby wciąż na nowo rozpalać dwa pozostałe. Do ołtarza prowadziła szeroka kamienna rampa. Po jej prawej stronie przywiązywano zwierzęta ofiarne, które czekały na swo­ ją kolej. W rogu dziedzińca stał ogromny mosiężny zbiornik z wodą, którego jednocześnie mogło używać 12 kapłanów. Dzięki perfekcyjnej sieci wodociągowej świątynia była stale zaopatrzona w świeżą wodę, podczas gdy brudna woda i krew były natychmiast odprowadzane. Za ołtarzem kolejnych 12 stopni prowadziło w górę, do świątyni, której szeroki front wznosił się majestatycznie nad dziedzińcem we­ wnętrznym. Jej kwadratowa fasada z białego marmuru, otoczona czte­ rema kolumnami, wznosiła się na 50 metrów w niebo. „Zewnętrzny wygląd świątyni oferował wszystko, co mogło oczarować oko i serce - zachwycał się Józef Flawiusz. - Z wszystkich stron ozdobiona złotymi płytami, podczas wschodu słońca błyszczała najjaśniejszym blaskiem płomienia i oślepiała oczy jak promienie słońca. Obcym, pielgrzymują­ cym do Jerozolimy, jawiła się z daleka niczym pokryte śniegiem wzgó­ rze, ponieważ tam, gdzie nie była złocona, lśniła olśniewającą bielą”. Za fasadą znajdowało się dwupiętrowe sanktuarium, znów podzie­ lone na dwie części: Miejsce Święte i Miejsce Najświętsze. Wejście było otoczone winoroślą z czystego złota i złotymi winogronami wielkości człowieka. Wspaniała zasłona kryła wnętrze sanktuarium przed spoj­ rzeniami wiernych. Mieli do niego dostęp tylko kapłani pełniący swoją posługę. W sanktuarium stał siedmioramienny świecznik, stół chle­ bów pokładnych, a pośrodku, bezpośrednio przed wejściem do Miejsca Najświętszego, ołtarz kadzielny. Miejsce Najświętsze znajdowało się za drewnianą ścianą, a wejście przesłaniała ciężka zasłona. Jego wnętrze było puste, Arka zniknęła już w czasach pierwszej świątyni. Tam, gdzie kiedyś stała, z marmurowej posadzki wystawała jedynie naga skała. Kapłan spryskiwał ją krwią, gdy raz w roku podczas Święta Pojednania mógł tutaj stanąć przed Bogiem. Jednak świątynia nie była jedynym ani największym budynkiem na herodiańskiej platformie. Wzdłuż jej strony południowej rozciągał

87

się Portyk Królewski, jedna z najbardziej zachwycających budowli na Bliskim Wschodzie. Przypominał trójnawową bazylikę, miał 185 me­ trów długości i 30 metrów wysokości, opierał się na czterech rzędach 40 kolumn z korynckimi kapitelami, z podwyższoną nawą środkową, spoczywającą na dwóch rzędach, liczących znów 40 kolumn każdy. Widok tej pełnej przepychu hali w tym miejscu, na już i tak wysokiej na 20 metrów platformie, musiał oszałamiać. „Całe dzieło było jed­ nym z najbardziej godnych zapamiętania pod słońcem - pisał Józef Flawiusz. - Patrzenie nań na takiej wysokości wywoływało zawroty głowy”. W absydzie Portyku Królewskiego „40 lat przed zniszczeniem świątyni”, a więc od 30 r. n.e. spotykał się Sanhedryn, Wysoka Rada Żydów, której przewodniczył arcykapłan. W nawach bocznych mieli swoje stoiska bankierzy i sprzedawcy ofiar. To tutaj święta rodzina, ofiarowując Jezusa w świątyni 40 dni po Jego narodzeniu, a więc pod koniec kwietnia 5 r. p.n.e., kupiła wymaganą ofiarę: „parę turkawek lub dwa młode gołębie”. Była to minimalna ofiara dla ludu; a jeśli kogoś było na to stać, wymagano, by przyprowadził „jednorocznego baranka na ofiarę całopalną” (Kpł 12,6). Archeolodzy, którzy pracowali u stóp Portyku Królewskiego, znaleźli tam jeszcze kamienny odważnik, na którym obok dwóch gołębi wygrawerowano słowo korban (ofiara). Równie imponujące wrażenie jak budowle na platformie świątyn­ nej musiały robić prowadzące do nich podejścia wzniesione przez Heroda. Pierwszym z nich był most Królewski. Przecinał on dolinę Tyropeon, oddzielającą górę Morię, na której znajdowała się świąty­ nia, od nowego miasta na wzgórzu zachodnim, a tym samym także od pałacu królewskiego. Do dziś zachował się początkowy fragment mostu i jego pierwszy potężny łuk. Na północy graniczy on ze Ścianą Płaczu i jest dzisiaj wykorzystywany przez ortodoksyjnych rabinów jako szkoła Tory i pomieszczenie modlitewne. Na cześć brytyjskiego badacza, który zbadał go po raz pierwszy w 1865 r., jest on także nazy­ wany Łukiem Wilsona. Drugie monumentalne wejście przecinał Łuk Robinsona, nazwany tak na cześć Amerykanina Edwarda Robinsona, który go zidentyfikował już w 1838 r. Jego końcowy odcinek wystaje jeszcze dziś z południowo-zachodniej ściany muru wzgórza świątyń-

88

nego. Stąd monumentalne schody zakręcające dwa razy pod kątem prostym w prawo prowadziły do rozrzutnie zdobionej bramy, znajdu­ jącej się przed Portykiem Królewskim. „Kto nie zobaczył świątyni He­ roda, ten nigdy nie widział naprawdę pięknej budowli!”, zachwycał się rabin z Babilonu. Nawet poganie odwiedzający Jerozolimę nie mogli się z tym wszystkim nie zgodzić. Ale to, jak wspaniały i monumentalny był cały kompleks, mogła wyjawić dopiero archeologia. Przy tym na samym wzgórzu świątynnym nie wolno kopać. To, co kiedyś było największą świętością dla Żydów, podlega dzisiaj tzw. Waqf, administracji muzułmańskiej. Dla niej miejsce nie jest święte dlatego, że kiedyś stała tutaj świątynia Jahwe (czemu często przeczą muzułmańscy Palestyńczycy), lecz dlatego że zgodnie z ich wiarą Ma­ homet odwiedził je pewnej nocy na skrzydlatym koniu. Twierdzą na­ wet, że pod Kopułą na Skale można rozpoznać skalny odcisk kopyta cudownego zwierzęcia. Dlatego nazywają wzgórze świątynne Haram Asch-Scharif (Szlachetne Sanktuarium). Nieodpowiedzialne traktowanie ruin przez muzułmanów nale­ ży tłumaczyć niezrozumiałym dla historyka zaprzeczaniem żydow­ skiej przeszłości sanktuarium. Gdy w ostatnich latach obok meczetu Al-aksa na południowym stoku wzgórza świątynnego W aqf wybu­ dował podziemny meczet, całe tony ziemi były podnoszone koparką i bezładnie rzucane na hałdy gruzów we wschodniej części Jerozolimy. Archeologów nie dopuszczono do prac budowlanych, ponieważ rzeko­ mo nie było tam nic do badania. Na szczęście izraelskiemu urzędowi ds. zabytków (LAA) udało się w końcu odnaleźć hałdy gruzu i uratować niektóre fragmenty ruin, świadczące o bogatych zdobieniach Portyku Królewskiego. Tym dokładniej zbadano teren u stóp południowo-zachodniego narożnika wzgórza świątynnego, należący do żydowskiej części jerozo­ limskiego Starego Miasta. Wykopaliska rozpoczęto tam zaraz po zdo­ byciu wschodniej Jerozolimy w wojnie sześciodniowej. Archeolodzy musieli przy tym walczyć jednocześnie na dwóch frontach: z jednej strony stali konserwatywni rabini, dla których wykopaliska archeolo­ giczne były jednoznaczne z profanacją świętej ziemi, z drugiej popie-

89

rany przez świat arabski Waqf, podejrzewający, że Izraelczycy swoimi wykopaliskami chcą doprowadzić do zawalenia się meczetu Al-Aksa. Dwa razy, w 1968 i 1974 r., ten temat znalazł się nawet w porządku obrad Organizacji Narodów Zjednoczonych; pierwszy raz w historii poszukiwanie śladów archeologicznych stało się wydarzeniem poli­ tycznym rangi światowej. Na szczęście Izraelczycy zignorowali rezo­ lucje ONZ i jej odłamu zajmującego się kulturą - UNESCO, nawet gdy zostali oficjalnie zganieni w 1974 r. Polityczna dezaprobata odniosła tylko taki, przeciwny do zamierzeń skutek, że pracowano teraz na naj­ wyższych obrotach. Podczas gdy na początku mówiło się o zakończe­ niu wykopalisk „za czasów naszego pokolenia”, teraz udało się to nagle w 12 lat. Przy tym wykopano około 300 tysięcy metrów sześciennych ziemi i przynajmniej większą część przeszukano pod kątem obecności skorup i fragmentów budynków. To, co pozostało, spoczęło w lawinach gruzu, które znalazły sobie ujście w kierunku dolin Kidron i Hinnom. Każdy pielgrzym do Jerozolimy, który szuka antyku z czasów Jezusa, może tu bez trudu (i legalnie) wykopać z ziemi skorupy, uszka i frag­ menty lamp oliwnych. Kierownik wykopalisk Meir Ben-Dov posługi­ wał się czasem buldożerem, aby prace szły szybciej, metodą, która na szczęście w innych miejscach jest przez archeologów potępiana. Od tego czasu Ben-Dov uchodzi wśród swoich kolegów za pariasa, jego książki W cieniu wzgórza świątynnego nie zrecenzowała żadna znana gazeta fachowa. Lecz nikt nie przeczy, że jednocześnie ten konserwa­ tywny i rygorystyczny człowiek dokonał zadziwiających odkryć. Jego najbardziej spektakularnym znaleziskiem było wielkie wejście do świątyni na południowej stronie platformy, przed obiema bramami Huldy, podwójną i potrójną. Bramy Huldy były wejściami do tune­ li, które pod Portykiem Królewskim prowadziły ukośnie w górę na dziedziniec świątyni. Odkryto także ponad 300 fragmentów bogatej dekoracji, która niegdyś zdobiła ściany i sufity pasaży. Mimo że obie bramy zostały zamurowane przez muzułmanów, do dziś są rozpozna­ walne w strukturze muru. Tymi schodami, które dzisiaj można oglądać w parku archeologicznym wokół południowo-zachodniego narożnika wzgórza świątynnego, miliony żydowskich pielgrzymów wchodziły

90

do najwyższego sanktuarium, jednym z nich był Jezus z Nazaretu. Tu wydarzyły się także pojedyncze epizody z dzieciństwa Jezusa, o któ­ rych pisze Łukasz. Incydent, który zdarzył się około 20 kwietnia 8 r. n.e. (w tym roku Paschę obchodzono od 9 do 17 kwietnia), jest zwięźle opowiedziany. Jak każdego roku (a to ewangelista specjalnie podkreśla, por. Łk 2,41) rodzice Jezusa pielgrzymowali do Jerozolimy na święto Paschy. Udział w wielkich uroczystościach w świątyni był obowiązkiem wszystkich Żydów, a więc w całym kraju zaprzestano pracy. Mieszkańcy całych wsi szli razem na pielgrzymkę, połowa ludności Galilei przemierzała kraj Samarytan jak jedna niekończąca się karawana. Dwunastolet­ ni Jezus po raz pierwszy mógł iść razem z nimi. W następnym roku miała się odbyć Jego bar miewa i wówczas jako pełnoprawny członek wspólnoty wierzących Żydów miał osiągnąć dojrzałość religijną. Od tej chwili będzie mógł komentować Torę podczas nabożeństwa i nosić na ramieniu i głowie tefilin, skórzane pudełeczko, w którym zaszywano fragmenty Tory. Po zakończeniu ośmiodniowego święta Paschy karawana pielgrzy­ mów udała się w drogę powrotną. A ponieważ w drodze były całe kla­ ny rodzinne i wsie, Maryja i Józef nie od razu zauważyli, że nie ma z nimi Jezusa. Dopiero gdy grupa pielgrzymów zatrzymała się na no­ cleg, zauważyli Jego nieobecność. Jak przystało na dobrych rodziców, szukali chłopca najpierw u krewnych i znajomych. Gdy Go tam nie znaleźli, prawdopodobnie zdenerwowani do ostateczności, wrócili do Jerozolimy. Możemy prawie usłyszeć, jak Józef tłumaczy swojej żonie: „Maryjo, powiedz, gdzie ostatnio widziałaś chłopca? Spróbuj sobie przypomnieć!”. Odpowiedź wciąż brzmiała: w świątyni. Gdy w końcu bliscy rozpaczy doszli do świątyni, nie wierzyli własnym oczom. Dwu­ nastolatek siedział tam sobie najspokojniej w świecie i najwyraźniej był w swoim żywiole. Wydawało się, że podczas dyskusji o Słowie Bo­ żym z uczonymi w Piśmie zapomniał o Bożym świecie! Nie ma chyba dziecka, które sto razy nie słyszało tych słów z ust swojej matki: „Jak mogłeś to zrobić swojemu ojcu i mnie?”. Jezus tak­ że nie rozumiał ich zdenerwowania. Był przecież u swojego Ojca, tu,

91

w świątyni! Najpóźniej teraz Józef musiał stracić panowanie nad sobą i zawlec „zuchwałego uciekiniera” za uszy do Nazaretu. Kiedy stoimy przed schodami do Bram Huldy, w plastyczny sposób wyobrażam sobie tę scenę. Księga rabiniczna Tosefta Sanhedryn uka­ zuje, jak „Rabin Gamaliel i starsi siedzieli na schodach świątyni”. Bar­ dzo możliwe, że to tutaj młody Jezus dyskutował z uczonymi w Piśmie, ponieważ bezpośrednio obok wejścia do potrójnej bramy archeolodzy natknęli się na masywny budynek z czasów herodiańskich. Fragment hebrajskiego napisu, który leżał u jego stóp, brzmiał Zeąuenim (Starsi) i mógł się odnosić do członków Sanhedrynu. Gdyby to tłumaczenie okazało się trafne, to być może była to sala, w której spotykała się Wy­ soka Rada Żydów przed przenosinami w 30 r. n.e. do ukończonej w tym czasie absydy Portyku Królewskiego. Przechadzamy się u stóp antycznych wejść do świątyni. Wszędzie natykamy się na mykwy (hebr. mikwaot), żydowskie łaźnie rytualne, których używał każdy pielgrzym, aby się oczyścić przed wejściem do świątyni.

Tahara (rytualna czystość) i tuma (nieczystość) do dziś pozostają ważnymi pojęciami w judaizmie. W określonych sytuacjach Tora wy­ maga ponownego uzyskania czystości rytualnej. Była ona obowiązko­ wa dla odwiedzających świątynię. Za nieczystego uchodził każdy, kto miał do czynienia ze zmarłym albo tracił substancje ciała, np. nasienie w wypadku mężczyzn lub krew menstruacyjną, jeśli chodzi o kobiety, a także wydzieliny spowodowane chorobą. Od ludzi, którzy stali się tamę (nieczyści), wymagano odizolowania się od wspólnoty i doko­ nania określonych rytuałów oczyszczających, aby mogli powrócić do pierwotnego stanu tahara. Musieli się najpierw dokładnie oczyścić, aby w końcu zanurzyć całe ciało w „żywej” (płynącej, nie stojącej) wodzie. Można to było uczynić w rzece, ale w Izraelu jedyną rzeką wystarczająco głęboką, aby się w niej zanurzyć, był Jordan. Dlatego w czasach drugiej świątyni budowano specjalne zbiorniki (mykwa - nagromadzenie wody), zasilane „żywą” (bieżącą) wodą lub sięgają­ ce wód gruntowych. Do tych zbiorników zawsze prowadziły schody. W wielu mykwach stopnie są podzielone na dwie części: jedna strona

92

przeznaczona była do wchodzenia, druga do wychodzenia, aby świeżo oczyszczony nie miał kontaktu ze starą nieczystością. Gdy Łukasz pisze, że przed przedstawieniem Jezusa w świątyni „upłynęły dni ich [świętej rodziny] oczyszczenia według Prawa Mojże­ szowego” (Łk 2,22), może to oznaczać tylko jedno: kąpali się w jednej z mykw rozmieszczonych dookoła wzgórza świątynnego. Jezus jako wierzący Żyd przez całe swoje życie przed pójściem do świątyni od­ wiedzał mykwę, aby być bliżej Ojca. Ewangelie nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że gdy Jezus przybył do Jerozolimy, świątynia była centrum Jego nauczania. „W cią­ gu dnia nauczał Jezus w świątyni, a wychodząc, noce spędzał na górze zwanej Oliwną. A rano cały lud śpieszył do Niego, aby Go słuchać w świątyni”, streszcza przebieg Jego dnia Łukasz (21,37-38). Zazwy­ czaj zatrzymywał się w Portyku Salomona, krużganku na wschod­ nim krańcu wzgórza świątynnego, który jeszcze za czasów Dziejów Apostolskich był miejscem spotkań pierwotnej wspólnoty (Dz 3,11). Uchodził on za najstarszą część kompleksu. Jezus mógł także na­ uczać na dziedzińcu kobiet; tu widział, jak uboga wdowa wrzuciła swój „grosik”, dwie miedziane monety lub leptę do skarbonki (Mk 12,41-44; Łk 21,1-4). To, jak ściśle publiczne wystąpienia Jezusa były związane z świę­ tami świątynnymi i jak dalece wykorzystywał On fakt, że z tej okazji spotykali się wszyscy wierzący Żydzi, pokazuje relacja Jana o działalno­ ści Jezusa podczas Święta Szałasów w 29 r. n.e., które tego roku odbyło się w dniach od 19 do 29 października. Jezus zrazu nie pospieszył za swoimi „braćmi”, lecz poszedł ze swoimi uczniami do Jerozolimy kilka dni później. Gdy pierwsza część świątecznego tygodnia minęła, a więc około 25 października, „przybył Jezus do świątyni i nauczał” (J 7,14), co, jak widzieliśmy, należy rozu­ mieć dosłownie: prawdopodobnie wszedł na podwyższoną platformę świątynną przez wejście południowe i podwójną Bramę Huldy. Święto Szałasów jest żydowskim świętem dziękczynnym za udane żniwa. Jednocześnie przypomina o wędrówce Izraelitów przez pu­ stynię. Dlatego podczas tego święta wszyscy pobożni Żydzi powinni

93

przez tydzień dzień i noc mieszkać w szałasach z liści palmowych i gałęzi drzew liściastych. Szałasy te budowano na dachach miasta, ale także na wolnych przestrzeniach dookoła miasta i na Górze Oliwnej. W świątecznym tygodniu przed poranną ofiarą kapłan złotym dzba­ nem czerpał wodę ze źródła Siłoam. Na ołtarzu drugi, wybrany losowo kapłan, przelewał tę wodę do srebrnej misy, trzeci przynosił wino jako ofiarę pitną. Następnie wokół całopalnego ołtarza odbywały się procesje, recyto­ wano psalmy, a podczas wypowiadania określonych wersów uczestnicy wymachiwali przyniesionymi wiązkami gałązek palm, wierzb i mirtu. Był to jedyny dzień w roku, gdy wszyscy wierzący płci męskiej mo­ gli przejść między ołtarzem i świątynią - w miejscu, które zazwyczaj było zastrzeżone dla kapłanów. Ósmego dnia świąt nie składano ofiary wody. W tym dniu jednak Jezus oświadczył: „Jeśli ktoś jest spragniony, a wierzy we Mnie - niech przyjdzie do Mnie i pije! Jak rzekło Pismo: Rzeki wody żywej popłyną z jego wnętrza” (J 7,37-38). Żaden rytu­ ał, żaden ceremoniał Starego Przymierza nie mógł ukoić pragnienia duszy. Ale Duch, którego Jezus dał wszystkim w Niego wierzącym, napoi wszystkich spragnionych i uczyni czystszymi niźli „żywa woda” w mykwie lub w sadzawce Siloam. Jego kazanie nawiązywało także do innego motywu świąt. Podczas całego świątecznego tygodnia cztery wysokie świeczniki rzucały nocą jasne światło na dziedziniec kobiet nad platformą świątynną i na całe miasto. Nocą w jego blasku odbywał się przy muzyce taniec z pochod­ niami. Na zakończenie święta światła gasły. Jezus jednak powiedział: „Ja jestem światłością świata. Kto idzie za Mną, nie będzie chodził w ciemności, lecz będzie miał światło życia” (J 8,12). Aby ta interpre­ tacja nie pozostawiała wątpliwości, Jan wspomina nawet miejsce, gdzie Jezus wygłosił te słowa, dając wskazówkę, którą rozumiał natychmiast każdy bywalec świątyni: „Słowa te wypowiedział przy skarbcu, kiedy uczył w świątyni” (J 8,20), i mając na myśli skarbony w kształcie puzo­ nów na dziedzińcu kobiet. Lecz wskazanie na skarbiec świątyni zawierało także krytykę kultu świątyni, który w nazbyt oczywisty sposób zastępował to, co duchowe,

94

tym, co materialne. Skarb świątyni (korban, por. Mk 7,11) był legen­ darny i nawet rzymski senator i wpływowy mówca Cyceron utyskiwał na olbrzymie pieniądze płynące zewsząd do Jerozolimy. Gdy rzymski wódz Pompejusz w 63 r. p.n.e. zdobył Jerozolimę i wdarł się do Naj­ świętszego Miejsca świątyni, był zadziwiony nie tylko na widok stołu chlebów pokładnych, świeczników i naczyń świątynnych z czystego złota. W jej skarbcu naliczył także 2000 złotych talentów (52 tony złota, które dzisiaj miałoby wartość 1,1 miliarda euro). Mimo to zre­ zygnował z przywłaszczenia sobie choćby części tego skarbu, czym zyskał sobie szacunek Żydów. Ale skąd brał się majątek świątyni? Po pierwsze, z ofiar i dobrowolnych datków. Znaczne zyski przy­ nosiła także codzienna sprzedaż zwierząt ofiarnych. O wiele więk­ sze dochody pochodziły z podatku świątynnego wysokości jednego szekla, który raz w roku musiał odprowadzać każdy pełnoletni Żyd płci męskiej. Pierwszego dnia adar, miesiąca przed Paschą, posłań­ cy podróżowali przez kraj i ogłaszali, kiedy upływa termin płatności podatku. 15 dnia miesiąca adar wszędzie stawiano kantory, w których Żydzi podlegający obowiązkowi podatkowemu mogli wymienić różne obiegowe monety na „walutę świątynną” - sykl tyrski lub stater o war­ tości jednej tetradrachmy. Miał on wprawdzie na awersie wizerunek pogańskiego boga Melkarta, ale był wykonany z najczystszego srebra będącego wówczas w obiegu. Moneta była tak ceniona, że Żydzi bili ją jeszcze długo po tym, jak Rzymianie odebrali Tyrowi prawo bicia monety. Wizerunek bożka zdawał się nikomu nie przeszkadzać, naj­ wyraźniej pierwsze przykazanie nie dotyczyło starej dobrej gotówki. Jak mówi pierwsza Ewangelia przypisywana celnikowi Mateuszowi także Jezus opłacał podatek świątynny: „Gdy przyszli do Kafarnaum, przystąpili do Piotra poborcy didrachmy z zapytaniem: «Wasz Nauczy­ ciel nie płaci didrachmy?» Odpowiedział: «tak»” (Mt 17,24-25). Było to 22 lutego 30 r. Piotr wiedział, że Jezusowi groziłyby ciężkie repre­ sje, gdyby się wzbraniał przed zapłatą. Kto nie odprowadzał podatku świątynnego, mógł nawet zostać ukarany grzywną. Mimo to była to także kwestia zasad. Jako Syn Boży Jezus nie musiał właściwie płacić podatków Jego sługom. Lecz „żebyśmy jednak nie dali im powodu do

95

zgorszenia”, kazał Piotrowi złowić pielęgnicę, która jako gębacz przy­ padkowo zgarnęła stater z dna jeziora: „Weź go i daj im za Mnie i za siebie!” (Mt 17,27). Od 25 dnia miesiąca adar podatek świątynny można było uiścić jeszcze tylko w Jerozolimie, w okolicy świątyni. Tu, w Portyku Królew­ skim, mieli swoje stoiska bankierzy, wymieniający „nieczyste” waluty lokalne na „czystą” (ale opatrzoną wizerunkiem bożka) walutę świą­ tynną. Przy tym wedle prawa za wymianę każdego pól sykla mogli pobierać narzut wartości jednej czwartej denara. Denar był równo­ wartością dniówki robotnika, cztery denary odpowiadały jednej tetradrachmie lub syklowi, podatek świątynny wynosił więc dwa denary, a bankierzy za samą wymianę pobierali całe 12,5 procent marży. Lecz bez „waluty świątynnej” nie można było nic zdziałać, pielgrzym nie mógł kupić zwierzęcia ofiarnego ani nawet złożyć datku. Jak bardzo Jezus nienawidził tego systemu, jak bardzo nie znosił wykorzystywania prawdziwej żydowskiej pobożności do celów komer­ cyjnych, pokazuje dramatyczny początek Jego misji w Jerozolimie. Jan pisze: W świątyni zastał siedzących za stołami bankierów oraz tych, któ­ rzy sprzedawali woły, baranki i gołębie. Wówczas, sporządziwszy sobie bicz ze sznurów, powypędzał wszystkich ze świątyni, także baranki i woły, porozrzucał monety bankierów, a stoły powywracał. Do tych zaś, którzy sprzedawali gołębie, rzekł: „Zabierzcie to stąd i z domu mego Ojca nie róbcie targowiska!” (J 2,14-16). Oczyszczenie świątyni na początku działalności Jezusa opisuje tyl­ ko Jan, podczas gdy synoptycy (jak określa się Mateusza, Marka i Łuka­ sza ze względu na wiele podobieństw), chyba ze względów dramatur­ gicznych, przysuwają je na koniec życia Jezusa. U nich ono daje okazję do pojmania Jezusa, które miało miejsce kilka dni później, na przykład Marek wyjaśnia: „Doszlo*to do arcykapłanów i uczonych w Piśmie, szukali sposobu, jak by Go zgładzić. Czuli bowiem lęk przed Nim, gdyż cały tłum był zachwycony Jego nauką” (Mk 11,18). Akcja Jezusa

96

dotknęła do żywego gigantyczne przedsiębiorstwo - świątynię i jej saducejski zarząd, który od tego dnia knuł przeciwko Niemu intrygi. Jednakże w rzeczywistości czekano jeszcze dwa lata, zanim odpowie­ dziano ostatecznym ciosem. Wynika to niezaprzeczalnie z relacji Jana, który nie tylko znal relacje trzech synoptyków, lecz także, tam gdzie to konieczne, celowo ich poprawiał lub uzupełniał. Żydowski badacz życia Jezusa - David Flusser, natknął się na wska­ zówkę, która jeszcze lepiej tłumaczy spontaniczny wybuch świętego gniewu Jezusa. Pierwotny, wzniesiony przez Heroda Portyk Królewski został w 4 r. p.n.e. częściowo zniszczony przez Rzymian w trakcie tłu­ mienia powstania i musiał zostać odbudowany. Dopiero pod koniec lat 20. zrekonstruowano także jego wnętrze, od początku lat 30. obradował tu, jak już wspomniałem, Sanhedryn. Jego ponowne otwarcie, być może na krótko przez świętem Paschy w 28 r., na którym był obecny Jezus, przyniosło kilka zmian. I tak, stoły bankierów, którzy przedtem ubijali swoje interesy u stóp wzgórza świątynnego i może także na Górze Oliw­ nej, stały teraz w świeżo odrestaurowanym portyku. Przede wszystkim jednak z Góry Oliwnej został tu przeniesiony hanuth - targ ze zwierzę­ tami ofiarnymi. Dla wielu Żydów, także dla Jezusa, widok owiec i bydła w świętym miejscu musiał być szokujący, bo przecież istniała groźba zanieczyszczenia świątyni ich odchodami. Najwyraźniej komercjali­ zacja kultu świątyni nabrała przez to nowego wymiaru, teraz nic już nie było święte, handel był ważniejszy niż czystość domu Bożego. Dla Jezusa był to czyn karygodny, który należało z całą mocą napiętnować. We wszystkich Ewangeliach establishment (czytaj: „arcykapłani i uczeni w Piśmie wraz ze starszymi”, por. Łk 20,1) reaguje pytaniem, jakim prawem i z czyjego pełnomocnictwa Jezus nauczał i postępował w taki sposób. Odpowiadał im także pytaniem, czy chrzest Jana pocho­ dził z nieba, czy od ludzi. Nie ważyli się Mu odpowiedzieć, ponieważ pobożny naród uważał Chrzciciela za proroka, a On także milczał. Mateusz dodaje: „Toteż starali się Go pochwycić, lecz bali się tłumów, ponieważ miały Go za proroka” (21,46). Jednak tylko ewangelista Jan podaje odpowiedź i daje nam jednocześnie zdecydowaną wskazówkę, kiedy to się stało:

97

W odpowiedzi zaś na to Żydzi rzekli do Niego: „Jakim znakiem wykażesz się wobec nas, skoro takie rzeczy czynisz?” Jezus dał im taką odpowiedź: „Zburzcie tę świątynię, a Ja w trzy dni wzniosę ją na nowo”. Powiedzieli do Niego Żydzi: „Czterdzieści sześć lat bu­ dowano tę świątynię, a Ty ją wzniesiesz w przeciągu trzech dni?” On zaś mówił o świątyni swego ciała (J 2,18-21). Ta wskazówka pozwala nam bardzo dokładnie określić daty. Od Józefa Flawiusza wiemy, że prace budowlane ukończono dopiero za panowania rzymskiego namiestnika Albina (62-64 n.e.). Stąd Jan nie może mieć na myśli całego czasu budowy, lecz lata, które upłynęły do tego czasu. Ponieważ prace budowlane rozpoczęły się w 19 r. p.n.e., oczyszczenie świątyni przez Jezusa wydarzyło się krótko przed świę­ tem Paschy w r. 28 n.e., czyli w tygodniu przed 29 marca tego roku. Pozostał, jak czytamy dalej, do końca święta i dalej nauczał w świątyni: wtedy „wielu uwierzyło w Jego imię” (J 2,23). Słowa Jezusa dźwięczą mi jeszcze w uszach, gdy mijając Łuk Robin­ sona, wkraczamy na odkrytą przez archeologów ulicę z czasów Hero­ da. Ma 8,5 metra szerokości, po jej prawej stronie wznosi się platforma świątynna, po lewej są małe sklepy. W nich znajdowano liczne mie­ dziane monety oraz pozostałości kamiennych naczyń, odważników i typowo herodiańskiej ceramiki. Kamienie brukowe tej ulicy są tak do­ brze zachowane, że przyjmuje się, iż zostały położone dopiero w 64 r. n.e. Wtedy, po zakończeniu prac przy świątyni, w Jerozolimie było tak wielu bezrobotnych rzemieślników budowlanych, że próbowano ich zająć gdzie indziej, wprowadzając rygorystyczny program renowacyjny. Półtora metra pod powierzchnią ulicy przebiega rów kanalizacyjny. Dzisiaj ulica jest usiana kawałkami kamieni, które rozbiły wiele z jej szerokich kamieni brukowych. Świadczą one o zniszczeniu świą­ tyni przez Rzymian w 70 r. Jeden z nich nosi hebrajski napis: „Miejsce, w którym dmie się w puzon, aby...” Wiemy od Józefa Flawiusza, że na zwróconej w kierunku miasta blance wzgórza świątynnego kapłan dmuchał w puzon, obwieszczając początek i koniec szabatu. Ostatni raz wydarzyło się to - być może w najbardziej ponurym dniu historii żydowskiej, w której ciemnych dni z pewnością nie brakowało - 9 dnia

uv 3830 r. po stworzeniu świata, a według naszego kalendarza - 4 sierp­ nia 70 r.n.e. Cztery lata wcześniej, w maju 66 r., rzymski namiestnik Gesjusz l lorus posunął się za daleko w swojej chciwości. Kiedy rozkazał zabrać 17 złotych talentów z świątynnego skarbca, w całej prowincji Judei doszło do zamieszek. Rzymianin zareagował, każąc swoim żołnierzom napaść i splądrować zamożne Górne Miasto. Ku przestrodze kazał też tego samego dnia wychłostać i ukrzyżować 3600 mężczyzn, ko­ biet i dzieci. Później zażądał jeszcze, aby Żydzi przyjaźnie przywitali dwie kohorty rzymskich żołnierzy wysłane ze stolicy prowincji. Lud współpracował tylko do czasu, aby później zapałać tym potężniejszym gniewem. Gdy także te zamieszki zostały brutalnie stłumione, naród uciekł na wzgórze świątynne, aby się tam zabarykadować. Kiedy Florus chcąc nie chcąc wycofał się, aby ściągnąć posiłki, w mieście wybuchło powstanie. Podczas gdy górne warstwy społe­ czeństwa i kapłani wciąż jeszcze starali się o porozumienie z Rzymem, nacjonalistyczni zapaleńcy opanowali Dolne Miasto i teren świątyni. Oblegali twierdzę Antonię - siedzibę rzymskiego garnizonu na pół­ noc od terenu świątyni - i częściowo ją podpalili. Później podeszli pod pałac Heroda w Górnym Mieście, w którym zabarykadowali się Rzymianie. Po wielodniowym oblężeniu okupanci wybłagali wolny od­ wrót. Formalnie im go zagwarantowano, ale ledwie opuścili chroniące ich mury, powstańcy podstępnie ich wyrżnęli. Teraz Żydzi znów byli panami swojego miasta, a w ich świątyni zaprzestano składania ofiar cesarzowi. Wkrótce jednak mieli pojąć, że też posunęli się za daleko. Ledwie rozeszła się wieść o tchórzliwym morderstwie nacjona­ listycznych gorliwców lub zelotów, w całym Cesarstwie Rzymskim doszło do skrytobójczych zamachów na Żydów. W końcu do działania przystąpił przełożony Florusa, namiestnik Syrii, Cestius, wysyłając do Judei 12 legionów. Lecz krótko po zajęciu północy Jerozolimy i przystą­ pieniu do oblężenia wzgórza świątynnego nagle odwaga go opuściła. Rozkazał swoim wojskom odwrót, podczas gdy powstańcy świętowali zwycięstwo. Teraz planowali uwolnienie całego kraju spod obcego pa­ nowania.

99

Lecz Rzym - światowa potęga - nie był gotów pogodzić się z po­ rażką. Cesarz Neron zlecił swojemu najgorliwszemu wodzowi Wespazjanowi stłumienie powstania. W ciągu roku cała Galilea znów była w rękach okupanta, a 6o-tysięczna armia maszerowała na Jerozoli­ mę. W mieście powstańcy spierali się, czy powinni się poddać, czy też stawiać dalszy opór. Zwyciężyła frakcja radykalna. Śmierć Nerona i komplikacje z jego następcą sparaliżowały kampanię. Jednak w końcu na nowego cesarza powołano Wespazjana, który przekazał dowódz­ two swojemu synowi Tytusowi. Tytus rozpoczął oblężenie miasta na początku 70 r. Po miesiącu stosowania taktyki nękania, polegającej na tym, że codziennie 500 więźniów krzyżowano twarzą do murów miasta, aby osłabić opór powstańców, a w mieście od dawna panował głód, w lipcu Tytusowi udało się wreszcie przejąć Antonię. Po wielu daremnych próbach przekonania powstańców do poddania się rozka­ zał w końcu szturm na świątynię. Mimo że wódz wyraźnie powiedział, aby oszczędzić sanktuarium, spłonęło ono podczas walk. Kiedy Ży­ dzi stawiali jeszcze zacięty opór, legioniści Rzymu powodowani teraz czystą żądzą zniszczenia podpalili także inne budynki na wzgórzu świątynnym. Tytus kazał zburzyć dymiące ruiny, choćby po to, aby za­ pobiec użyciu ich przez Żydów jako bastionu. Skarbce świątyni zostały splądrowane; zgromadzone tu złoto i srebrne monety wystarczyły, aby w końcu wybudować za nie rzymskie Koloseum. Tylko sama platfor­ ma świątynna była zbyt potężna, aby można było ją zburzyć. I tak do dziś, jako jedyny świadek, obwieszcza niegdysiejszą świetność „sank­ tuarium, które uchodziło za jedno z największych osiągnięć kunsztu budowlanego człowieka”, co musiał przyznać nawet- z pewnością nie­ przychylny Żydom - rzymski historyk Tacyt. We współczesnej krytyce Biblii proroctwo Jezusa o zniszczeniu świątyni uchodzi za dowód na późniejsze powstanie Ewangelii. Jego słowa za bardzo pasują do rzeczywistych wydarzeń. Marek pisze: Gdy wychodził ze świątyni, rzekł Mu jeden z uczniów: „Nauczycie­ lu, patrz, co za kamienie i jakie budowle!” Jezus mu odpowiedział: „Widzisz te potężne budowle? Nie zostanie tu kamień na kamie-

IOO

niu, który by nie był zwalony”. (Mk 13,1-2; por. także Mt 24,1-2; Łk 21,5-6). Idąc dzisiaj „herodiańską ulicą” w parku archeologicznym na po­ łudniowo-zachodnim narożniku wzgórza świątynnego, rzeczywiście widzimy spełnienie tych słów. Żaden budynek sanktuarium, ani Portyk Królewski, ani sama świątynia nie uniknęły zniszczenia. Jeszcze dziś kamienie z tych budowli leżą częściowo w stosach u stóp platformy. Mimo to uważam za słaby argument, że proroctwo Jezusa zostało Mu włożone w usta później, a więc jest vaticina ex eventu (proroc­ twem z wydarzenia) i dlatego dowodzi powstania Ewangelii po r. 70. Rzeczywiście proroctwo Jezusa jest zbyt ogólne, aby mogło odnosić się do konkretnego wydarzenia, a szczególnie pożaru świątyni. Przy­ najmniej nie jest precyzyjniejsze od Psalmu 137, który bezspornie po­ chodzi z czasów przedchrześcijańskich. Tam „dzień Jeruzalem” jest zapowiadany słowami: „Burzcie, burzcie - aż do jej fundamentów!” O tym, że Jezus chętnie cytował psalmy, świadczą Jego ostatnie słowa na krzyżu, pochodzące z Psalmu 22. I mimo że Ewangelia Jana jest bez wątpienia najmłodsza, to właśnie jej autor rezygnuje z nawiązy­ wania do historycznego pożaru świątyni, a zamiast tego odnosi słowa Jezusa do zniszczenia Jego ciała, do Jego śmierci i zmartwychwstania. W ten sposób teolog Klaus Berger, posługując się tą samą logiką co zwolennicy późniejszego datowania Ewangelii, doszedł do wniosku, że przynajmniej czwarta Ewangelia musiała powstać jako pierwsza. Lecz dlaczego w ogóle mielibyśmy odmawiać Synowi Boga umiejęt­ ności proroczego zapowiadania faktu zniszczenia świątyni? Historyk kościoła Euzebiusz z Cezarei pisze, że pierwotna wspólnota chrześci­ jańska zdążyła opuścić Jerozolimę jeszcze przed powstaniem żydow­ skim, udając się do Pełli w dzisiejszej Jordanii, ponieważ podążała za proroctwem. Józef Flawiusz, który wtedy mieszkał w Jerozolimie, przypomina sobie o innym „proroku”. Cztery lata przed wybuchem wojny, a więc w 62 r. n.e., podczas Święta Szałasów, niewykształcony chłop o imieniu Jezus, syn Ananiasza, nagle zaczął krzyczeć: „Biada, biada, Jerozolimo!” Z tym okrzykiem na ustach krążył dzień i noc

IOI

po wszystkich ulicach, ku niezadowoleniu ich mieszkańców, którym okrzyki zapowiadające nieszczęście porządnie działały na nerwy. Zo­ stał kilkakrotnie pobity i mimo to nie dawał spokoju, więc zawleczono go przed rzymskiego prokuratora. Ten kazał go ubiczować. Mimo to po każdym uderzeniu bicza nieszczęśnik - na ile jeszcze pozwalały mu na to siły - wznosił okrzyk: „Biada, biada, Jerozolimo!” Czyżby ten Jezus miał zdolność prorokowania, której nie chcemy przyznać Jezusowi z Nazaretu? Może już czas, abyśmy zakwestionowali powziętą z góry opinię i po prostu dopuścili do siebie myśl, że Bóg może mieć także wpływ na historię. Czy przewidywanie przyszłości jest rzeczywiście niemożliwe? W 1917 r. troje dzieci pasterzy z Fatimy, zapomnianej wsi na północy Portugalii, twierdziło, że ukazała im się Matka Boska. W składającej się z trzech części „tajemnicy” objawiła im przyszłość. Wprawdzie dwoje z tej trójki zmarło w ciągu dwóch lat (także to oznajmiła im Madon­ na), ale dziewczynka o imieniu Łucja - trzecie dziecko - wstąpiła do klasztoru i żyła do 2005 r. Dopiero we wrześniu 1941 r. zakonnica na prośbę swojego biskupa spisała proroctwo. Druga wojna światowa, którą jej przepowiedziano, szalała właśnie w całej Europie, lecz inne wydarzenia kazały jeszcze na siebie poczekać, np. to, że Rosja będzie rozprzestrzeniać „swoje błędne nauki” na cały świat, „niszczyć” różne narody i gnębić Kościół. Że papież będzie musiał wiele wycierpieć, a nawet stanie się ofiarą zamachu, zanim Rosja się nawróci. Metodą ex eventu należałoby z tego wywnioskować, że tajemnica fatimska została wymyślona dopiero po 1991 r., a więc po rozpadzie Związku Radziec­ kiego. Lecz Łucja spisała to, jak udowodniono, pół wieku przed tymi wydarzeniami (i 40 lat przed przepowiedzianym zamachem na papie­ ża). I co teraz? Czy musimy odmawiać Jezusowi, słowu Bożemu, które stało się ciałem, tego, do czego były zdolne dzieci pasterzy w XX w.? Czy mimo wszystko tam, gdzie działa Bóg, racjonalizm dochodzi jed­ nak do swoich granic? Myślę, że Ewangelie powstały wcześniej. Ewangeliści zbyt szcze­ gółowo przedstawiają Jerozolimę, która po 70 r. n.e. była w ruinie, zbyt dokładnie znają zwyczaje i miejsca w świątyni, które wkrótce po

102

jej zniszczeniu popadły w zapomnienie. Dopiero powoli zaczynamy, z pomocą archeologii i zwojów pism znad Morza Martwego, na nowo odkrywać judaizm czasów Jezusa. I nagle wiele rzeczy, które dotych­ czas uchodziły za legendę, ukazuje się w całkiem nowym świetle.

V

W TEATRZE SEFORIS M ł o d o ś ć w G alile i Kto chce zrozumieć świat, w którym dorastał Jezus, nie może go szukać tylko w wiejskiej prostocie Nazaretu lub przepychu stolicy, Jerozolimy. Bez względu bowiem na to, jak bardzo interesujące jest napięcie mię­ dzy wsią i wielkim miastem, między nieortodoksyjnym kaznodzieją ze wsi i potężną hierarchią świątynną, daje ono jedynie niepełny obraz. Całe pokolenia egzegetów i historyków się myliły. Prawdziwy Jezus z Nazaretu nie był naiwnym idealistą z konserwatywnej, może trochę zacofanej północy, który z bezradną niewinnością przeciwstawił się duchowi czasów nowoczesnego, grecko-judejskiego świata i rozbił się o jego struktury władzy. Przeciwnie, Jezus był dzieckiem swoich czasów wychowanym w środowisku, które już dawno ogarnęła globalizacyjna fala historii, i które mimo to zawsze miało wzrok skierowany na wieczność. Nowoczesny świat nie zaczynał się dla Niego po trzech całodnio­ wych podróżach za mury Jerozolimy, tylko był oddalony zaledwie o godzinę drogi. Bez względu na to jak bardzo wiejski był Nazaret, leżał przecież w pobliżu miasta, które należało do najbogatszych i naj­ wspanialszych w kraju. To miasto popadło w zapomnienie, a wraz z nim rola, jaką odegrało w życiu Jezusa. A dostarcza nam ono klucza do „ciemnych lat” w życiu Syna Bożego, tych, o których milczą wszy­ scy ewangeliści, o czasie pomiędzy pierwszą wizytą Jezusa w świątyni a początkiem Jego działalności publicznej, czyli między 8 a 27 r. n.e.

104

W iele spekulowano na temat tych 19 lat. Obdarzeni bujną w y­ obraźnią autorzy już w starożytności twierdzili, że w tym czasie Jezus ponownie pojechał do Egiptu, aby uczyć się magii, ich współcześni następcy wysyłają Go do Indii, gdzie miał się ponoć zetknąć z naukami Buddy. Inni sądzą nawet, że cały ten czas spędził jako mnich w klasz­ torze w Qumran. To wszystko, za przeproszeniem, nonsens! Rozwią­ zanie zagadki, co działo się w tamtym czasie, znajduje się w Seforis. Do zapomnianego miasta prowadzą dwie drogi. Jedna wiedzie przez Nazaret, który leży jedynie sześć kilometrów na południe. Dru­ ga, dłuższa, jest o wiele piękniejsza i to ją wybierzemy. Za Tyberiadą nad jeziorem Genezaret, jadąc drogą 77, przecinamy łańcuch górski i mijamy Rogi Hittin, miejsce, w którym w 1187 r. krzyżowcy ponieśli najbardziej katastrofalną klęskę. Wtedy stracili nie tylko władzę nad Jerozolimą, lecz także swój najświętszy skarb, relikwię Świętego Krzy­ ża Chrystusa. Wszystkie późniejsze próby odkupienia jej od Arabów pod wodzą Saladyna I były nieudane; najświętsze drzewo zniknęło brzmiała odpowiedź Damaszku. W końcu docieramy do południowej części żyznej równiny Bet Netofa. Objeżdżamy Nazaret i jego przed­ mieścia, aby uniknąć największego ruchu, i skręcamy na drogę lokalną nr 79, na której jest oznaczony zjazd na Zippori, jak dziś nazywa się Seforis. A później leży już przed nami jak zaczarowana wyspa pośród pól otoczonych łańcuchami górskimi jak brzegami jeziora. Widoczne z daleka miasto króluje na grzbiecie pagórka, jakby to ono zainspiro­ wało słowa Jezusa: „Nie może się ukryć miasto położone na górze” (Mt 5 M)- Temu położeniu zawdzięcza swoją nazwę, ponieważ zippori to po hebrajsku „mały p tak , który chętnie gnieździ się na górskim grzbiecie. Bizantyjska tradycja mówi, że św. Anna, matka Maryi, pochodziła z Seforis. Pewien pielgrzym z Piazency około 570 r. twierdził, że w Jej domu czcił „wiaderko i koszyczek świętej Maryi”, a także „fotel, na którym siedziała, gdy przyszedł do Niej anioł”. Najwyraźniej do miasta przeniesiono relikwie z Nazaretu, być może dlatego, że Święty Dom był w rękach judeochrześcijan. Na ruinach kościoła, który odwiedził nasz pielgrzym i który w 614 r. został zniszczony przez Persów, krzy­ żowcy zbudowali później imponującą trójnawową bazylikę poświęconą

105

św. Annie. Jej pozostałości pozyskali w 1870 r. franciszkanie. Dzisiaj zakon sióstr św. Anny prowadzi tu sierociniec i strzeże starej tradycji tego zapomnianego miejsca. Wizyta w Seforis jest warta zachodu i powinna być obowiązkowym punktem programu każdej podróży do Ziemi Świętej. Parkujemy na parkingu dla gości i przede wszystkim jesteśmy przejęci pięknem tego miejsca. Wzgórze, na którym leżało starożytne Seforis, jest dzisiaj zalesione. Soczysta zieleń sosen i krzewów przeplata się tu z jaskra­ wymi kolorami tysiąca kwiatów i jasnym beżem prastarego budyn­ ku. Uliczka za uliczką przemierzamy antyczne fundamenty, idziemy po ich szerokim cardo, głównej ulicy, przekraczamy antyczne progi i wciąż napotykamy mozaiki. To najpiękniejsze mozaiki w całym Izra­ elu. Nieoczekiwanie przedstawiają motywy z mitologii greckiej: Orfe­ usza i boga wina - Dionizosa, pijanego Herkulesa, menady i satyrów, centaurów i amazonki, ale także czarujący portret nieznanej kobiety ochrzczonej przez archeologów „Mona Lizą z Galilei”. Mozaiki pocho­ dzą z III w., czasu rozkwitu Seforis. Opuszczamy bogate Dolne Miasto i wspinamy się na wzgórze, na którym leży Górne Miasto. Tu archeologowie mogli odkryć pozosta­ łości twierdzy z I stulecia. Na najwyższym miejscu jeszcze dziś stoi w pełni zachowana wieża, której elementy pochodzą z trzech okresów. Górne mury powstały wczasach mameluckich, środek stanowi twier­ dza krzyżowców. Ale wielkie, bogato zdobione bloki jej fundamentów są jednoznacznie starsze; pochodzą z czasów Jezusa. Wewnątrz wieży znajduje się dzisiaj małe muzeum ze znaleziskami z wykopalisk. U jej stóp leży teatr - najbardziej znana i kontrowersyjna budowla Seforis. Był on zarazem pierwszym dowodem na istnienie antycznego miasta, które odkopano w 1931 r., gdy Amerykanin Leroy Waterman po raz pierwszy przystąpił tutaj do prac wykopaliskowych. Niestety, jego wykopaliska trwały tylko sezon, później zabrakło pieniędzy. W samym środku kryzysu gospodarczego niemożliwe było zdobycie funduszy na projekt archeologiczny. Równie marne były wy­ niki wykopalisk. Mimo że archeolog opublikował pierwsze szczegó­ łowe opisy teatru, skalnych grobów, tłoczni oleju, domu, który wziął

lO Ó

mylnie za chrześcijańską bazylikę, i imponujących cystern z Seforis, jego odkrycia były konsekwentnie ignorowane. Znalezisko uznano za co najmniej nieistotne. Jeszcze w 1949 r. niemiecki archeolog Albrecht Alt argumentował w przekonujący dla wielu ludzi sposób, że Jezus ab­ solutnie nie mógł odwiedzić Seforis, ponieważ wiejscy Żydzi z zasady unikali helleńskich miast. Dopiero w połowie lat 80. XX w. to nastawienie się zmieniło. Ekipa University of South Florida rozpoczęła systematyczne prace wykopa­ liskowe, jej kierownik Richard Batey opublikował popularną książkę, w której podkreślał znaczenie Seforis we wczesnym etapie życia Jezusa. Józef, tekton, z pewnością znalazłby tu pracę i mógłby przyuczać do zawodu swojego syna, Jezusa. On natomiast mógłby zebrać w Seforis wrażenia i doświadczenia, które ukształtowałyby Go na całe życie. Rzeczywiście, młodość Jezusa przypada na najbardziej dynamiczną fazę w historii tego miasta. Z Ewangelii św. Mateusza dowiadujemy się, że święta rodzina pozostała w Egipcie aż do momentu, gdy dowiedziała się o śmierci Heroda w marcu 4 r. p.n.e.: On więc wstał, wziął Dziecię i Jego Matkę i wrócił do ziemi Izraela. Lecz gdy posłyszał, że w Judei panuje Archelaos w miejsce ojca swego, Heroda, bał się tam iść. Otrzymawszy zaś we śnie nakaz, udał się w okolice Galilei. Przybył do miasta zwanego Nazaret i tam osiadł (Mt 2,21-23). Zaledwie pięć dni przed śmiercią tyran zapisał w swoim testamen­ cie, że następcą tronu ma zostać jego syn Archelaos. Pozostali dwaj synowie, Antypas i jego przyrodni brat Filip, mieli jednak zarządzać częściami królestwa jako zależnymi tetrarchiami (ćwierć królestwa). Ostateczna decyzja należała do cesarza. Archelaos musiał więc udać się najpierw do Rzymu z pieczęcią sygnetową Heroda oraz aktami dotyczącymi budżetu państwa - wynikami spisu ludności z poprzed­ niego roku. Do zamieszek doszło już w momencie jego wyjazdu. Lud nie bez racji obawiał się, że syn będzie podobny do ojca. Bliscy ofiar despotycz­ nych rządów Heroda domagali się zemsty, detronizacji jego protego-

IO7

wanych i dokonania rozrachunku z mordercami. W Jerozolimie, gdzie właśnie odbywało się święto Paschy, na które przybyły setki tysięcy pielgrzymów, wrzało. Gdy Archelaos wysłał swoich żołnierzy, aby poj­ mali prowodyrów powstania, doszło do eskalacji konfliktu; lud jawnie wystąpił przeciwko wojsku, w starciu w cieniu świątyni wycięto w pień 3000 pobożnych Żydów. Uroczystości przerwano, a pielgrzymów zmu­ szono do powrotu do swoich domów. Druga nieprzyjemna niespodzianka spotkała Archelaosa w Rzymie. Jego rodzina również udała się do stolicy i usilnie błagała cesarza, aby nie przyznawał korony najbrutalniejszemu spośród synów Heroda. Nieżyjący król, sporządzając swój testament, musiał już być niespełna rozumu. Najbardziej życzyliby sobie mieć rzymskiego namiestnika, lecz nawet Antypas, który wkrótce wyruszył do Rzymu z własną de­ legacją, wydawał im się mniejszym złem. Jednakże zręcznym gestem służalczości Archelaos zaskarbił sobie sympatię cesarza, który w końcu podjął wręcz Salomonową decyzję. Królestwo zostało podzielone mię­ dzy trzech synów Heroda. Filip został mianowany niezależnym, od­ powiadającym tylko przed Rzymem, tetrarchą Gaulanitydy, Trachonu i Betanei na północnym wschodzie kraju. Antypasowi przyznano Ga­ lileę i Pereę, żydowski teren na wschód od Jordanu, który na południu sięgał do twierdzy Mâcheront na wschodnim brzegu Morza Martwego. Archelaos musiał wprawdzie również zrezygnować z korony, ale jako etnarcha (władca ludu) miał rządzić w Judei, Samarii i Idumei, tym samym dostał największy udział w spadku. Utratę tytułu króla - przy­ najmniej Antypas i Archelaos - rekompensowali sobie tym, że obaj przyjęli imię „Herod”, aby pokazać światu, że każdy z nich uważa się za prawowitego następcę swojego ojca. Tytuł króla żydowskiego Rzym miał przyznać ponownie dopiero Herodowi Agrypie 41 łat później. Do czasu ogłoszenia tej decyzji cały kraj bez króla pogrążył się w ot­ chłani chaosu. Po odjeździe Archelaosa namiestnik Syrii Publiusz Kwinktyliusz Warus wkroczył do Jerozolimy z całym legionem żołnie­ rzy (6000 zbrojnych), aby zaprowadzić porządek publiczny. Gdy Warus po opanowaniu sytuacji wrócił do swojej siedziby - Antiochii, cesarski urzędnik o imieniu Sabinius miał za zadanie ponownie oszacować ma-

IO8

jątek Heroda, czyli sprawdzić, czy dane przedstawione przez Antiocha w Rzymie były zgodne z prawdą. Jego rygorystyczne postępowanie oburzyło Żydów, których coraz więcej napływało do miasta z okazji święta Pięćdziesiątnicy. Gdy pielgrzymi rozstawili swoje namioty do­ okoła obozowiska legionu, Sabinus poczuł się osaczony i dał sygnał do ataku. Żydzi uciekli na wzgórze świątynne, ponieważ myśleli, że tam będą bezpieczni, jednak Rzymianie ruszyli za nimi. Zbiegowie bronili więc swojego sanktuarium, rzucając na legionistów z bazyliki królewskiej kamienie, które były tam z pewnością zgromadzone w celu dalszego spożytkowania na wielkim placu budowy świątyni. Ich opór zakończył się w deszczu płonących strzał wystrzelonych przez rzym­ skich łuczników; wtedy spłonął wystawny westybul Heroda. Dla wielu Żydów, którzy pozostali w domu, był to sygnał do ataku na znienawidzonych Rzymian. W całym królestwie Heroda wybucha­ ły zamieszki, częściowo miały one podłoże polityczne, a częściowo sprzyjający moment wykorzystywały bandy zbójców. W Seforis Juda, syn pojmanego przez Heroda herszta zbójców, Ezechiasza, skrzyknął wystarczająco dużo ludzi, aby przystąpić do szturmu na królewskie zbrojownie. Znalazł tam dosyć broni, aby przekształcić swoją bandę w prywatną armię i dalej terroryzować kraj. Gdy tylko wieść o zamieszkach dotarła do Warusa, wkroczył, tym razem z dwoma legionami, najpierw do Galilei, aby ją przykładnie ukarać. Józefowi Flawiuszowi wystarcza jedno zdanie, aby pokazać, że wódz potraktował powstańców bardzo surowo: „Zmusił oddziały przeciwnika do ucieczki, zdobył miasto Seforis, podpalił je i sprzedał mieszkańców w niewolę”. Następnie podążył w kierunku Jerozolimy, gdzie wieści z Galilei zdążyły już wywołać panikę. Miejscowi obwiniali pielgrzymów, spomiędzy których Warus kazał powiesić 2000 męż­ czyzn, pochodzących właśnie z Galilei. Tym sposobem przywrócono porządek, „rzymski pokój”, jeszcze zanim etnarcha Archelaos powrócił do kraju. Warus okazał się skutecznym komendantem i teraz cesarz wiedział, że może powierzyć mu także trudniejsze misje. I tak były namiestnik Syrii w y r . n.e. został odesłany do Germanii jako legatus Augusti pro praetore. Tam trzeba było zabezpieczyć kraj między Re-

IO9

nem i Łabą jako rzymską prowincję. W wyniku katastrofalnej klęski Warusa i jego trzech legionów w Teutoburskim Lesie w 9 r. n.e. plany Rzymian zakończyły się klęską. Głowę dowódcy, odesłaną do domu przez germańskiego wodza Arminiusza, August kazał pochować we własnym mauzoleum. Jeśli wierzyć Mateuszowi, Józef początkowo zamierzał wrócić do Betlejem. Może chciał wybudować mały dom, podobny do tego, jaki posiadał w Nazarecie, na kawałku ziemi przed Grotą Narodzenia. Tam mogliby mieszkać Maryja i Jezus, podczas gdy on nadal wykonywałby swoją pracę na wzgórzu świątynnym; bądź co bądź trzeba było od­ budować Portyk Królewski zniszczony przez Rzymian. Jednak wieść o rządach Archelaosa udaremniła ten plan. Jego zła sława nie pozwala­ ła spodziewać się niczego dobrego, nazbyt był podobny do ojca. Józef z Maryją i mającym właśnie półtora roku Dzieciątkiem Jezus wrócili więc do swojej ojczyzny, do Nazaretu. Rzeczywiście troska była uzasadniona. Archelaos okazał się ka­ pryśnym tyranem, który tak bardzo dręczył swoich poddanych, że dziewięć lat później poskarżyli się na niego cesarzowi. August nie­ zwłocznie wezwał go do Rzymu, wywłaszczył i wygnał do Vienny w Galii (dzisiejsze Vienne). Jeszcze 30 lat później Jezus czyni do niego aluzję w przypowieści o minach. „Pewien człowiek szlachetnego rodu - czytamy w owej przy­ powieści - udał się do dalekiego kraju, aby uzyskać dla siebie godność królewską i wrócić”. Człowiek ten, podobnie jak Archelaos miał także wrogów: „Ale jego współobywatele nienawidzili go i wysłali za nim po­ selstwo z oświadczeniem: «Nie chcemy, żeby ten królował nad nami» (Łk 19,12-14). Mimo wszystko został jednak królem i po powrocie rozli­ czył się nie tylko ze swoimi zarządcami, lecz także ze swoimi wrogami: „Tych zaś przeciwników moich, którzy nie chcieli, żebym panował nad nimi, przyprowadźcie tu i pościnajcie w moich oczach! (Łk 19,27). Ta reakcja odzwierciedla także okrucieństwo syna Heroda. W 6 r. n.e., kiedy Jezus miał 10 lat, Judea została oficjalnie uznana za prowincję rzymską. Jej stolicą była teraz Cezarea, tylko w czasie trzech wielkich uroczystości świątynnych cesarski prefekt wprowadzał

HO

się do pałacu Heroda w Jerozolimie, aby zapewnić porządek publiczny i zdusić w zarodku ewentualne zamieszki. Jako pierwszy stanowisko prefekta piastował niejaki Koponiusz. Jego pierwszym zadaniem było przeprowadzenie aktualnego spisu ludności wraz z Kwiryniuszem, nowym namiestnikiem Syrii, będącym jednocześnie jego bezpośred­ nim przełożonym. Znów pojawił się opor. Juda z Gamali w Gaulanitis (dzisiejsze wzgó­ rza Golan) stanął na czele antyrzymskiego ruchu partyzanckiego, tak zwanych zelotów (gorliwych). Byli także nazywani sykariuszami (szty­ letnikami) , ponieważ podkradali się do swoich ofiar, aby je podstępnie mordować. Agitatorzy ruchu oporu głosili, że haniebne jest płacenie podatków Rzymianom, a także uznawanie władzy śmiertelników, poza władzą Boga. Przez kilkadziesiąt lat terroryzowali kraj. „Wciąż wy­ buchały zamieszki i Żydzi cierpieli z powodu ciągłych ataków - pisze 0 partyzantach Józef Flawiusz. - Zbójcy sprawiali, że kraj nie był bez­ pieczny, a wielu najszlachetniejszych ludzi zamordowano, rzekomo w imię wolności, w rzeczywistości jednak tylko z chciwości. Dlatego doszło do rozruchów i przelewu krwi, przy czym obywatele mordowali się nawzajem, aby nie zostawić przy życiu nikogo z partii przeciwnej”. W tej atmosferze niepewności dorastał Jezus. Lecz nowe czasy nio­ sły także nowe perspektywy. Najważniejsza była globalizacja. Mimo wszelkich rozruchów wywoływanych przez zelotów, patrząc z punktu widzenia polityki zagranicznej, panował pokój - pax romana - a w po­ lityce wewnętrznej żelazną ręką utrzymywano równowagę. Kwitł han­ del, zarowno import, jak i eksport i ten, kto potrafił wykorzystać swoją szansę, mógł na tym zyskać i dojść do bogactwa. Nowe dobra i towary, a także nowe idee zalały kraj. Tradycjonaliści widzieli we wszystkim, co nowe i obce, zagrożenie, niebezpieczeństwo dla żydowskiej wiary 1 tożsamości. Jednak nowe czasy zmusiły również ludzi, aby porzucili swoją, osłoniętą przed światem zewnętrznym „egzystencję w getcie”, do której się przyzwyczaili, i przypomnieli sobie, co jest ważne. Był to czas zmian i możliwości, dialogu i wymiany. Być może to, że Bóg stał się człowiekiem właśnie w tym momencie, nie jest przypadkiem, lecz dowodem na cudowne działanie opatrz­

ni

ności. Nie można było wybrać lepszej chwili na głoszenie Ewangelii. Pierwszy raz w historii ludzkości tak wiele krajów i ludów było zjed­ noczonych w jednym imperium, które w przeciwieństwie do królestwa Aleksandra było stabilne i trwałe. Pierwszy raz ludzie na trzech kon­ tynentach mówili tym samym językiem, byli połączeni siecią traktów, w której nie było granic między Hiszpanią i Eufratem. Tylko w ten sposób było możliwe, że w ciągu życia tylko jednego pokolenia po wniebowstąpieniu Jezusa stary judaizm skupiony wokół świątyni nagle jakby przestał istnieć, wieść o Nowym Przymierzu z Bogiem dotarła do Galii i Hiszpanii na zachodzie, Partii i Indii na wschodzie, Scytii na północy i Etiopii na południu. Zaledwie 300 lat później założony przez Jezusa Kościół zdominował Cesarstwo Rzymskie i przetrwał aż do dziś. Pierwszy intensywniejszy kontakt Jezusa z ówczesną kulturą glo­ balną - cywilizacją grecko-rzymską, miał miejsce w Seforis. U Józefa Flawiusza czytamy, że po detronizacji Archelaosa na swoim urzędzie zostali zatwierdzeni Antypas i Filip. Za okazaną im przychylność po­ dziękowali Augustowi w taki sam sposób jak ich ojciec - poświęcając mu miasta. Filip powiększył miasto Paneas u źródeł Jordanu, nazwał je Cezareą (Caesareą Philippi, aby ją odróżnić od Cezarei na wybrzeżu Morza Śródziemnego) i uczynił stolicą swojego królestwa. Antypas kazał odbudować Seforis, ochrzcił je imieniem Autokratoris (na po­ dobieństwo greckiego tytułu cesarza - autokrator) i wybrał na swoją stolicę. Tak jak ojciec chciał przejść do historii jako budowniczy, fun­ dator miast. Tymczasem po Seforis widać, że powstało jakby na desce kreślarskiej. Na wzór szachownicy wyspy mieszkalne zaplanowano wzdłuż osi podłużnej przebiegającej z północy na południe - cardo, i osi poprzecznej przebiegającej ze wschodu na zachód - decumanus. Na dwóch rynkach: górnym i dolnym, oferowali swoje towary chłopi z okolicznych wsi, m.in. Kany i Nazaretu. W dni targowe całe karawa­ ny osłów obładowanych workami pełnymi owoców i zboża, ciągnęły przez bramy miasta, na wozach zaś przewożono ciężkie amfory z oliwą i winem. W pięcionawowej świeckiej bazylice, przypominającej Por­ tyk Królewski na wzgórzu świątynnym, mającej jednak „tylko” 1400

112

metrów kwadratowych powierzchni, oferowano artykuły luksusowe: szklane naczynia i kielichy, cenne tkaniny i pachnidła, balsamy i biżu­ terię. Według szacunków archeologów w Seforis mieszkało do 12 tysię­ cy ludzi. Dla rzemieślnika budowlanego, którym był Józef, rozbudowa sąsiedniego miasta, mającego (według Józefa Flawiusza) stać się „ozdo­ bą Galilei”, była szczęśliwym zrządzeniem losu. Niejako bezpośrednio pod własnymi drzwiami, tylko godzinę drogi od Nazaretu, znalazł pracę i zarobek na całe lata. Co robił w tym czasie Jezus? „Czynił postępy w mądrości, w latach i w łasce u Boga i u ludzi”, pisze dość wieloznacznie Łukasz (2,52). Dopiero gdy Ewangelie relacjonują Jego ostatnią wizytę w Nazarecie, pojawia się więcej faktów. Przynajmniej Marek informuje nas w tym miejscu, że Jezus nauczył się także całkiem konkretnego zawodu, prze­ cież ludzie pytali: „Czy nie jest to cieśla...?” (Mk 6,3). Wykonywał więc ten sam zawód co Józef. Nie był to przypadek. Co więcej, w owych czasach było przyjęte, że syn uczył się zawodu bądź rzemiosła ojca. Powołanie duchowe nie było przeszkodą, wręcz przeciwnie. W staro­ żytnym judaizmie także kapłani, rabini, a nawet prorocy mieli obowią­ zek opanować jakieś rzemiosło, aby nie być ciężarem finansowym dla świątyni, swojej wspólnoty lub wiernych. „Kto nie nauczy swojego syna żadnego rzemiosła, ten jest złodzie­ jem”, czytamy w Talmudzie z następującym uzasadnieniem: „Tak jak obowiązkiem jest utrzymanie swojego syna, należy go także nauczyć rzemiosła”. Skoro nawet najwięksi rabini wymagali: „Obok twoich stu­ diów postaraj się o zawód”, wiedzieli, o czym mówią: wielki Hillel był drwalem, sławny rabin Jehuda piekarzem, a Paweł z Tarsu, jak wiemy, wyuczył się zawodu tkacza płacht namiotowych. Powołanie ducho­ we, które Jezus czuł już wcześnie (czego dowodzi epizod w świątyni), nie było więc w żadnym wypadku sprzeczne z aktywnością zawodo­ wą. „Rzemieślnik nie musi się wstydzić swojej pracy przed wielkimi uczonymi” mówi stanowczo Midrasz. Rzemieślnicy budowlani i cieśle uchodzili nawet za szczególnie uczonych. P. Levy cytuje w swoim Wör­ terbuch über die Talmudim i Midraschim (Berlin 1924, s. 338) popularne w owych czasach przysłowie. Gdy trzeba było rozstrzygnąć szczególnie

113

trudny problem teologiczny, rabini pytali: „Czy jest między nami cieśla lub syn cieśli, który mógłby rozwiązać dla nas ten problem?” Tego, że Jezus dobrze znał się na tym fachu, dowodzi wiele przy­ powieści, w których jest mowa o drewnie, budowaniu i budowlach, np.: zawalenie się wieży w Siloam (Łk 13,4), budowa wieży w winnicy (Mk 12,1), „lekkie jarzmo” (Mt 11,30), „kamień, który odrzucili budują­ cy” (Mk 12,10), trzy dni na odbudowę świątyni (J 2,19), belka w twoim oku i drzazga w oku twojego brata (Mt 7,5) i oczywiście dom na skale wznoszony przez mądrego człowieka, podczas gdy nierozsądny wznosi swój dom na piasku (Mt 7,24-27). Jeśli jednak Jezus uczył się zawodu u Józefa i on zabierał syna na place budowy, to w takim razie chyba właśnie w Seforis, gdzie było mnóstwo pracy dla pary ojciec-syn? Rzeczywiście, nie było sposobu, aby zignorować Seforis, ponieważ główna droga łącząca „ozdobę Ga­ lilei” z Jerozolimą wiodła przez Nazaret. Tam, jak pisał Richard Batey w swoim przełomowym dziele, „Jezus mógł z pierwszej ręki poznać życie w nowym mieście o wybitnie helleńskim charakterze, z jego wie­ loma nowo przybyłymi mieszkańcami, kosmopolityczną aurą, teatrem i dworem królewskim. Na ulicach i placach targowych miał kontakt z ludźmi, którzy brali udział w gospodarczym, politycznym, religijnym i kulturalnym życiu stolicy, życiu zasadniczo różniącym się od życia w Jego rodzinnej wsi”. Lecz jak daleko sięgały te wpływy? Od czasu publikacji Bateya roz­ gorzał zacięty spór wśród naukowców. Czy wspaniałe mozaiki z mo­ tywami z mitologii greckiej i grecki teatr nie świadczą o obecności pogan? Na początku lat 90. XX w. słowa Izajasza o „Galilei pogan i powierzchowne oględziny znalezisk z Seforis skusiły niektórych au­ torów, np. amerykańskiego badacza Nowego Testamentu Johna Dominica Crossana, do wysunięcia kilku śmiałych tez. Jezus, jak sądził Crossan, jako społeczny outsider poszukiwał alternatywnego modelu życia i wtedy zetknął się ze szkołami filozoficznymi Greków w Seforis. Stał się zwolennikiem jednej z takich szkół, „wiejskim cynikiem , który z zasady odrzucał dobra ziemskie i kwestionował normy społeczne. Królestwo Boże, które głosił, nie miało nic wspólnego z apokaliptycz-

114

nymi wyobrażeniami Żydów. Co więcej, było społeczną utopią, w której bariery społeczne miały zostać zniesione, a outsiderzy docenieni. Bio­ grafia Jezusa autorstwa Crossana stała się bestsellerem, mimo że jego hipoteza, jak dziś wiemy, posiada drobny defekt. Mianowicie w Seforis nie było żadnych greckich szkół filozoficznych. Dowody na istnienie kultury greckiej w tym mieście, czyli piękne mozaiki w willach naj­ bogatszych obywateli, pochodzą z III w., czasu, w którym judaizm się otworzył i do pewnego stopnia zeświecczył, gdy nie istniała już hierarchia świątynna, a nakazy Tory i Halachy traktowano z większą swobodą. Lecz podczas gdy w III w. Seforis, które od dawna nazywało się Diocaesarea i można by się spierać, czy pod słowem Dio krył się Jowisz czy Jahwe, było już tylko miastem o charakterze żydowskim w rzymskiej prowincji, dzisiaj wiadomo, że za czasów Antypasa musia­ ło być całkowicie żydowskie. Tutaj nigdy nie było pogańskiej świątyni. Czysto żydowskie osady z czasów Jezusa, jak czytamy w każdym podręczniku, poznaje się po kilku wskaźnikach, tak zwanych żydow­ skich skamieniałościach przewodnich. Są to: 1. Brak świńskich kości. Wśród Żydów Świnia uchodziła za zwierzę nieczyste, spożywanie wieprzowiny było surowo zabronione, podczas gdy dla pogan była ona głównym źródłem mięsa. 2. Mykwy (hebr. mikwaoth). Biedniejsze dzielnice lub wsie ko­ rzystały z mykw publicznych, bogaci Żydzi mieli własne łaźnie ry­ tualne, zawsze budowane zgodnie z nakazami Halachy. Rytualna czystość była jednym z najważniejszych elementów praktykowanego judaizmu. 3. Kamienne naczynia, wykonane najczęściej z miękkiego, bia­ łego wapienia, służące również utrzymaniu czystości rytualnej. We­ dług Halachy kamień nie ulega zanieczyszczeniu; przechowywana lub transportowana w nich woda pozostawała więc rytualnie czysta. Zaprzestano używania tych naczyń po zniszczeniu świątyni, które sprawiło, że już tak ściśle nie przestrzegano Halachy. 4. Żydowskie monety Hasmoneuszy, Herodian lub namiestników. 5. Hebrajskie inskrypcje. 6 . Groby skalne z wnękami piecowymi (kokhim), ossuaria.

115

Wszystkie te kryteria spełnia najwcześniejsza warstwa z Seforis, miasto z I w. Także Józef Flawiusz pisze o Seforis jako mieście czysto żydowskim. Tradycja rabinistyczna mówi nawet o kapłanach z Seforis służących w świątyni; ze względu na zachowanie rytualnej czystości nie mogliby oni przebywać w heterogenicznym środowisku. To zna­ czyłoby jednak, że również Józef i Jezus nie mieli powodów, aby omijać „miasto na górze” szerokim lukiem. Seforis mogło być dla Jezusa oknem na świat. Czy nauczył się przy okazji języka greckiego, który był wówczas lingua franca , a przynaj­ mniej koine - jego odmiany potocznej, którą władali nawet prości lu­ dzie? Do tej pory archeolodzy znaleźli w Seforis niewiele inskrypcji z I w., lecz ważnymi znaleziskami są skorupa pokryta pismem (tzw. ostrakon - „kartka z notesu” starożytnych) i odważnik. Na skorupie czerwonymi hebrajskimi literami napisano greckie słowo epimeletes (skarbnik), co wskazuje na to, że ów człowiek używał greckiego tytułu urzędniczego. Odważnik jest wykonany z ołowiu i nosi grecki napis. Po jednej stronie widnieje waga samego odważnika otoczona schematycz­ nym rysunkiem kolumnady, po drugiej grecki napis informuje, kto był jego właścicielem: „Pod nadzorem rynkowym Szymona, syna Aianosa, syna Justusa”. Obydwa znaleziska wskazują na to, że w Seforis w cza­ sach Jezusa język grecki był językiem rynku i handlu. Rzeczywiście, także monety bite przez Antypasa noszą greckie napisy. Jeśli jednak Jezus posługiwał się językiem greckim - obok ludowego języka aramejskiego i hebrajskiego świętych pism - możliwe, że Ewangelie, spisane pierwotnie w tym języku, przytaczają niektóre z Jego wypowiedzi w ich oryginalnym brzmieniu. Mogłoby to - i w ten sposób znów jesteśmy przy najnowszych kontrowersjach wokół Seforis - przede wszystkim dotyczyć słowa hypokritai tłumaczonego na język polski jako „obłud­ nik”. To słowo pojawia się w Ewangeliach aż 17 razy, tylko wtedy, gdy mówi Jezus. Wydaje się więc, że weszło Mu w krew. Lecz „obłudnik” to zbyt surowe tłumaczenie słowa, które właściwie nie znaczy więcej niż „aktor”. Zawód aktora wymaga przecież udawania kogoś, kim się w rzeczywistości nie jest, czytaj: grania fałszywej roli. A dokładnie to miał na myśli Jezus, mówiąc np.: „Kiedy pościcie, nie bądźcie posępni

116

jak obłudnicy. Przybierają oni wygląd ponury, aby pokazać ludziom, że poszczą” (Mt 6,16). Więc oni także potrafią dobrze udawać, w zna­ czeniu przenośnym: nakładają maskę, dokładnie tak jak aktor. Oczywiście, możemy zadawać sobie pytanie, czy Jezus z własnego doświadczenia wiedział, kim jest aktor. Może sam był widzem grec­ kiego dramatu lub tragedii, być może w teatrze w Seforis, bo gdzieżby indziej? W przypadku tej hipotezy problem polega na tym, że archeolodzy nie są zgodni co do tego, kiedy w ogóle został zbudowany teatr w Se­ foris, ze swoimi czterema tysiącami miejsc siedzących i zapierającym dech w piersiach widokiem na dolinę Bet Netofa. Kiedy w 1931 r. Leroy Waterman trafił na ruiny tej imponującej budowli, wszystko stało się dla niego jasne: „Nie ma wątpliwości, że teatr istniał już za czasów panowania Heroda Antypasa. Jednakże niektóre przesłanki przema­ wiają za tym, że mógł go wybudować jego ojciec. Dwie rzeczy są przy tym całkiem pewne. Po pierwsze, w tych okolicznościach to, że teatr powstał później niż w czasach Heroda, jest prawie wykluczone. Po dru­ gie, równie niemożliwe jest datowanie jego powstania przed Herodem, dlatego że żaden hasmonejski Żyd nie wchodzi w grę jako budowniczy teatru”. Izraelski kolega Watermana, Shmuel Yeivin, przyznał mu rację: „W żadnym innym momencie historii miasta wzniesienie takiego bu­ dynku nie było bardziej prawdopodobne niż za panowania Heroda An­ typasa, który bez wątpienia próbował na swój własny skromny sposób dorównać wielkiemu programowi rozbudowy autorstwa swojego ojca”. Na tym stanęło, aż do 1983 r., kiedy Uniwersytet Florydy podjął się kontynuacji wykopalisk pod kierownictwem Jamesa F. Strange’a i Ri­ charda Bateya. Dwa lata później ekipa wspólnego izraelsko-amerykańskiego Sephoris Project pod kierownictwem Ehuda Netzera i Erica M. Meyersa przystąpiła do pracy po drugiej stronie teatru. Strange i Batey kopali pod siedzeniami teatru i odkryli nietknięte starożytne wypełnienie, w którym znajdowały się jeszcze skorupy naczyń. Naj­ starsze z nich pochodziły z II w., co mogło oznaczać, że teatr został wybudowany dopiero wtedy, czyli ponad sto lat za późno, aby stać się inspiracją dla Jezusa. Sprawa byłaby jasna, gdyby nie to, że Netzer

117

w swojej relacji z wykopalisk napisał: „Podczas eksploracji metodą warstwową w strukturze pod fundamentami teatru zidentyfikowano jedynie skorupy z późnego okresu helleńskiego i wczesnego okresu rzymskiego. Co za tym idzie, budowniczym tego teatru był prawdopo­ dobnie Herod Antypas”. Losowe próbki pobrane rok później pod fun­ damentami potwierdziły to orzeczenie. Kiedy w 1987 r. odkryto boczny korytarz wejściowy teatru, ponownie okazało się, że najmłodsze sko­ rupy pochodziły z czasów wczesnorzymskich. Od tego czasu pojawia­ ją się sprzeczne wyniki datowania, częściowo nawet w publikacjach tych samych archeologów. Najbardziej prawdopodobne rozwiązanie problemu zaproponował wreszcie Batey w 2006 r. Według niego teatr został rzeczywiście zbudowany przez Antypasa, a gdy miasto znów się rozbudowało, w II w. obiekt został powiększony. Faktycznie, stolica Antypasa bez teatru byłaby po prostu nie do pomyślenia. Jego ojciec Herod wyposażył w takowy nie tylko Cezareę, Samarię, Jerycho i nawet Jerozolimę, kazał także urządzić swój mały teatr prywatny na zboczu Herodionu. Jako młody człowiek Antypas mieszkał w Rzymie w czasie, gdy August uczynił teatr instrumentem swojej polityki kulturalnej. Wtedy zbudowano teatr Balbusa i zacho­ wany do dziś teatr Marcellusa. Cesarz nie tylko wspierał sztukę aktor­ ską, regularnie uczestniczył także w przedstawieniach. Napisał nawet dramat o greckim bohaterze Ajaksie. Na łożu śmierci zwołał swoich najbliższych przyjaciół i doradców i zapytał, czy dobrze zagrał swoją rolę. „Więc klaszczcie - odparł, gdy wszyscy odpowiedzieli twierdząco na jego pytanie - bo to koniec komedii”. Kto lata kluczowe dla swojego rozwoju spędził w takim środowisku, ten także później będzie potrze­ bował rozrywki zapewnianej przez teatr. Jednak nie tylko częste użycie słowa hypokritai świadczy o doświad­ czeniach zdobytych przez Jezusa w Seforis. Także niektóre z Jego przy­ powieści ukazują się teraz w innym świetle. Czy sposób obrazowania Jezusa w przypowieściach o dwóch ludziach, którzy są w drodze do sędziego, o słudze sądowym, ciężkim położeniu dłużników i groźbie więzienia (Łk 12,58; Mt 5,25) odnosił się do doświadczeń jego bliźnich

ll8

z sądem stolicy? Czy widział na własne oczy, jak to jest, gdy król wy­ prawia ucztę i zaprasza zewsząd gości (Mt 22,1-14; Łk 14,15-24)? „Herodianami” Ewangelie nazywają protegowanych Antypasa, „lisa”, jak nazywa go Jezus. Uchodzą zazwyczaj za przeciwników Je­ zusa. Jednak Ewangelia Łukasza wspomina, że „Joanna, żona Chuzy, urzędnika u Heroda” wspierała Jezusa i Jego uczniów finansowo. Inne tłumaczenia nazywają jej męża „zarządcą”, co wskazuje na rangę i ma­ jątek. Czy pochodziła z Seforis? Przynajmniej wzmianka o niej zdra­ dza, że Jezus jak najbardziej miał zwolenników w górnych warstwach społecznych, aż do środowiska tetrarchów, których stosunek do Niego oscylował gdzieś pomiędzy strachem, wrogością a ciekawością. Jezus z pewnością wyciągnął naukę z losu Seforis, mianowicie, że stawianie oporu Rzymowi było bezcelowe. Doświadczenie z IV r. p.n.e. było zarówno traumą narodzin, jak i credo miasta. I tak miesz­ kańcy Seforis za żadne skarby świata nie wzięliby udziału w powstaniu żydowskim z 66 r. n.e. Musieli się za to liczyć z wrogością ze strony swoich wszystkich galilejskich sąsiadów. Kiedy rzymski wódz (i póź­ niejszy cesarz) Wespazjan przybił do wybrzeża Judei, wyszła mu na­ przeciw delegacja z Seforis, prosząc Rzymian o pomoc i ochronę przez powstańcami. Rzymianin natychmiast dostrzegł swoją szansę i roz­ mieścił żołnierzy - 1000 konnych i 6000 piechoty - w pobliżu miasta (a to każe nam pytać, jaką rolę odegrał wówczas Nazaret, ponieważ także chrześcijanie byli przeciwnikami powstania. Czy wieś pomagała zaopatrywać legionistów i czy to wtedy powstała rzymska łaźnia?). Aby zademonstrować swoje umiłowanie pokoju, seforyjczycy kazali nawet bić monety z napisem: „Za czasów Wespazjana i Nerona (Eirenopolis Neronias - miasto pokoju) Seforis”. Nie można było wyraźniej zasygna­ lizować wodzowi i cesarzowi, po czyjej jest się stronie. A Jezus? Podobałaby Mu się postawa „Miasta na górze”. Nie prze­ szkadzali Mu ani celnicy (por. Mt 9,9), ani rzymski system podatko­ wy jako taki, był za tym, aby oddać cesarzowi to, co cesarskie (por. Mk 12,17). Wiedział, że królestwo Boże można znaleźć w każdym sys­ temie politycznym, że chodzi o to, aby ludzi wyzwolić wewnętrznie miłością, a nie przemocą. W iedział także, że bycie dobrym Żydem

II9

w rzymsko-helleńskim otoczeniu było jak najbardziej możliwe, że otwarcie na świat nie stało w sprzeczności z praktykowaną wiarą. Tak­ że pod tym względem na zawsze pozostała w nim cząstka Seforis.

VI

POPRZEDNIK G dz ie r o z p o c z ę ł a się d z i a ł a l n o ś ć J e z u s a ? Jego serce biło coraz szybciej, kiedy usuwał palcem resztki brudu kryją­ ce taki czy inny detal. Shimon Gibson przeczuwał, że właśnie dokonał odkrycia, z którego doniosłości powoli zaczynał zdawać sobie sprawę. Ponieważ im bardziej przechylał latarkę, aby wyraźniej widzieć kon­ tury rysunku, który półtora tysiąca lat temu ktoś wyrył na od dawna zaplamionym tynku na skale ściany jaskini, tym większą zyskiwał pew­ ność, że przedstawia on Jana Chrzciciela. Jego głowa, bez brody, była otoczona czymś w rodzaju turbanu, prawa ręka podniesiona w geście błogosławieństwa, w lewej ręce trzymał kij zakończony krzyżem. Bio­ dra przepasane były krótką szatą z surowej sierści wielbłądziej, spiętą skórzanym pasem, baranek u jego boku zdawał się ucieleśniać „baran­ ka Bożego”, którego przyjście głosił. Dziura pod wyrytym rysunkiem służyła kiedyś najwyraźniej do przechowywania relikwii. Reszta ściany była ozdobiona rysunkami krzyży, głowy i ręki. Wkrótce archeolog przypomniał sobie, gdzie już widział coś po­ dobnego. Podobny rysunek odkryto w pobliżu chrzcielnicy starego kościoła Zwiastowania w Nazarecie i archeolodzy stwierdzili, że po­ chodzi on jeszcze z czasów „przedbizantyjskich”, czyli rzymskich. Także tu Jan bez brody ma na głowie turban, trzyma kij zakończony krzyżem, nosi podobną do sukni szatę; tylko proporcje są bardziej re­ alistycznie wypracowane przez artystę. Franciszkanie odpowiedzialni za Nazaret uznają obraz Chrzciciela w turbanie za typowy dla wczes-

121

nej ikonografii, pozostającej jeszcze pod wpływem wyobrażeń judeochrześcijańskich: jako wierzący Żyd poprzednik Jezusa musiał mieć nakrytą głowę. Wyobrażenie Jana z brodą i zmierzwionymi włosami było natomiast produktem sztuki bizantyjskiej. Jeśli dotychczas ob­ raz z Nazaretu uchodził za najwcześniejsze ze znanych przedstawień Chrzciciela, odkrycie Gibsona miało wszelkie szanse, aby odebrać mu pierwszeństwo. W ten sposób dla Izraelczyka rozpoczęła się archeologiczna przy­ goda najwyższej rangi. Ciągle powracał do wilgotnej, ciasnej jaskini, którą odwiedził owego szarego listopadowego poranka 1999 r. na za­ proszenie lokalnego kibucu Tzova. Wkrótce miał w kieszeni pozwole­ nie na rozpoczęcie wykopalisk. Wyryty na ścianie rysunek świadczył o tym, że jaskinia już w czasach przedbizantyjskich była sanktuarium, w którym czczono Jana Chrzciciela. Znalezisko zyskuje dodatkowe znaczenie dzięki faktowi, że znajduje się ono w górzystej krainie Judy, tylko pięć kilometrów na zachód od miejsca narodzin Chrzciciela w Air Karem. Przed założeniem kibucu była tu ziemia niczyja i w bez­ pośrednim pobliżu, a więc między Ain Karem i Tzova, nie było ani klasztoru, ani wsi. Czyżby mimo to ktoś miał szczególny powód, aby czcić Jana Chrzciciela właśnie w tym miejscu? Faktycznie już Adomnan, biograf galijskiego biskupa i pielgrzyma do Ziemi Świętej - Arkulfa, pisał około 670 r. o odległym sanktuarium św. Jana: „Tam na pustkowiu Arkulf ujrzał przejrzyste źródło, z któ­ rego, jak mawiają ludzie, pił św. Jan Chrzciciel. Jego kamienny dach jest pokryty białym wapieniem”. Do tej tradycji odwołuje się jeszcze dziś pustelnia św. Jana na pustkowiu, trzy kilometry na zachód od Ain Karem, po drugiej stronie kliniki Haddasah. Tam, jak mówi tradycja, młody Jan miał szukać samotności, zgodnie z relacją Łukasza: „Chło­ piec zaś wzrastał i umacniał się na duchu, a żył na pustkowiu aż do dnia ukazania się przed Izraelem” (Łlc 1,80). Greckie słowo eremos, które w Emheitsiibersetzung der Heiligen Schrift2 zostało przełożone jako „pustynia”, w rzeczywistości oznacza 2 Jednolite dla wszystkich niemieckojęzycznych diecezji katolickich tłu­ maczenie Biblii (przyp. tłum.).

122

tylko „pustkowie” i określa bardzo ogólnie odludne miejsce pośród dziewiczej przyrody. Faktycznie, pustelnia leży nad źródłem, z którego wypływa znakomita woda. Siedem stopni prowadzi do jaskini z wy­ kutym w ścianie kamiennym łożem, nad którym znajduje się ołtarz. W skalnej niszy można było zapewne postawić lampę oliwną. Resztki wapienia świadczą o tym, że skalne ściany były niegdyś otynkowane. Powyżej źródła leży kaplica św. Elżbiety, wzniesiona nad grobem matki Chrzciciela. Umarła, gdy Jan skończył siedem lat. Lecz jaką rolę odgrywała wówczas grota, w której Gibson znalazł graffiti? Pierwsze prace archeologiczne dowiodły, że rzeczywiście była używana aż do czasów bizantyjskich i wczesnoislamskich. Gdy Gibson zabrał się do pracy w rogu otynkowanej ściany, stwierdził, że tynk sięga o wiele głębiej niż bizantyjski poziom gruntu. To znaczyło, że grota już wcześniej została przekształcona w miejsce kultu. Tam, gdzie kończył się tynk, badacz natknął się na nową warstwę gleby, w której znajdo­ wały się skorupy naczyń z I w. Schody prowadziły wąskim korytarzem w dół do niecki, która sprawiała, że całość wyglądała jak duża mykwa. Na brzegu niecki znajdował się krąg z surowych kamieni, w którym kiedyś stał dzban. Przed nią, w niszy, leżała duża owalna skała z wgłę­ bieniem w kształcie prawej stopy, połączonym wąskim dopływem ze znajdującą się nad nim, wykutą w kamieniu, prawie okrągłą niecką w kształcie spodka. W grocie znaleziono skorupy małych dzbanów na olejek, które idealnie pasowały do tej niecki. Na tej podstawie Gibson wywnioskował, że w I w. odbywały się tutaj obrzędy, do których nale­ żało rytualne oczyszczenie w wodzie, a także symboliczne namaszcze­ nie stóp olejkiem. Sama grota, już w epoce żelaza, służyła jako zbiornik na wodę. Czy miała wtedy zastosowanie rolnicze, czy też rytualne, pozostaje zagadką. Istnieje stara, nie do końca poważna zasada archeologiczna, która brzmi: „Jeśli nie możesz wyjaśnić jakiegoś znaleziska, opisz je po pro­ stu jako przedmiot kultu”. Krytycy cytowali ją, gdy w 2004 r. Gibson opublikował swoje odkrycie w prawie 400-stronicowym bestsellerze The Cave ofjohn the Baptist (Jaskinia Jana Chrzciciela). Według nie­ go skalna komora jest kluczem do zrozumienia poprzednika Jezusa,

123

pierwszym konkretnym dowodem na Jego działanie i praktyki religij­ ne. Przedstawiające Chrzciciela graffiti, pod którym kiedyś przecho­ wywano relikwie, oraz sąsiedztwo Ain Karem pozwalają rzeczywiście wnioskować, że kiedyś łączono ją z wczesną działalnością Jana. Czy miał on także jakiś związek z rytualnymi kąpielami i namaszczeniami, które odbywały się tu za jego życia, jest raczej wątpliwe. Jednak dyskusja na temat odkrycia Gibsona pokazuje, jak mało w rzeczywistości wiemy o człowieku, o którym Jezus powiedział: „Mię­ dzy narodzonymi z niewiast nie powstał większy od Jana Chrzciciela” (Mt 11,11; por. Łk 7,28). Tylko to, że naprawdę żył, jest wiarygodnie udo­ wodnione. GdyAntypas w 33 r. n.e. poniósł sromotną klęskę w walce ze swoim teściem, królem Nabatejczyków, Aretasem, wielu Żydów widzia­ ło w tym karę boską za stracenie Chrzciciela, które miało miejsce cztery lata wcześniej. Józef Flawiusz pisze o tym w Dawnych dziejach Izraela: Wszelako niektórzy Żydzi uważali, że wojsko Heroda zginęło z woli Boga, który zesłał nań niewątpliwie słuszną karę za jego postępek względem Jana zwanego Chrzcicielem. Herod bowiem kazał go zabić, choć to był mąż zacny; nawoływał Żydów, aby prowadzili cnotliwe życie, kierowali się sprawiedliwością we wzajemnych sto­ sunkach, gorliwie Bogu cześć oddawali i dopiero tak postępując, chrzest przyjmowali. Tylko wtedy - głosił - chrzest będzie miły Bogu, gdy potraktują go nie jako przebłaganie za jakieś występki, lecz jako uświęcenie ciała, mając duszę już przedtem oczyszczoną dogłębnie sprawiedliwym postępowaniem. Gdy zaś poczęły gro­ madzić się ogromne rzesze, w których słowa nauki Jana wzbudzały niezwykły entuzjazm, Herod zląkł się, by tak wielki dar przekony­ wania tego męża nie popchnął ich do jakiegoś buntu, wyglądało bowiem na to, że na jego wezwanie są gotowi wszystko uczynić. Dlatego Herod uznał, że łatwiej będzie pozbyć się go, zanim za jego przyczyną dojdzie do jakichś rozruchów, niż potem wobec nieod­ wracalnych wydarzeń znaleźć się w trudnym położeniu i żałować błędu (cyt. za: Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, cz. 2, s. 792). Opisem działalności Jana Chrzciciela rozpoczynają swoje Ewan­ gelie Marek i Jan, u Łukasza jego pojawienie się jest drugim ważnym

124

faktem pozwalającym na umiejscowienie życia Jezusa w historii świata. Historyk wśród ewangelistów umie precyzyjnie datować, wymieniając możnych tamtego czasu: Było to w piętnastym roku rządów Tyberiusza cezara. Gdy Poncjusz Piłat byl namiestnikiem Judei, Herod tetrarchą Galilei, brat jego Filip tetrarchą Iturei i kraju Trachonitydy, Lizaniasz tetrarchą Abileny; za najwyższych kapłanów Annasza i Kajfasza skierowane zostało słowo Boże do Jana, syna Zachariasza, na pustyni. Obcho­ dził więc całą okolicę nad Jordanem i głosił chrzest nawrócenia dla odpuszczenia grzechów (Łk 3,1-3). Tyberiusz panował jako koregent od 13 r. n.e., jako samodzielny władca w latach ¿4-37, może tu więc być mowa o 27 lub 28 r. n.e. Pasują do tego inne dane. Poncjusz Piłat był prefektem Judei od 26/27 do 36/37 r. n.e., Herod Antypas panował od 4 r. p.n.e. do 39 r. n.e., jego przyrodni brat Filip od 4 r. p.n.e. do 33 r. n.e., nie dysponujemy do­ kładnymi danymi na temat Lizaniasza. Annasz był arcykapłanem od 6 do 15 r. n.e., uchodził jednak za „szarą eminencję” całej dynastii: Jego pięciu synów, jeden po drugim, otrzymało godność arcykapłana, a jego zięć Kajfasz urzędował od 18 do 37 r. n.e. Można jeszcze dokładniej. Tego, że czas urzędowania Tyberiusza przynajmniej w Judei liczono od 13 r. (a nie września 14 r.), dowodzą monety, które Poncjusz Piłat kazał bić w trzech kolejnych latach. Pierwsza seria nosi datę LIF (rok 16) oraz greckie napisy Tiberiou Kaisaros i Ioulia Kaisaros, przy czym chodzi tu o matkę cesarza Liwię, która po śmierci męża została przyjęta do rodu Juliuszów i określona mianem Augusty. Już Waleriusz Gratus, poprzednik Piłata, uwiecznił jej imię na rewersach swoich monet. Jednakże Julia zmarła we wrze­ śniu 29 r. i dlatego jej imienia brakuje na drugiej serii monet, które noszą datę LIZ (rok 17). Można z tego wywnioskować tylko to, że rok 16 miał oznaczać ostatni rok życia Julii, a więc 28/29 r*>rok 15 odpowiadał natomiast rokowi 27/28. Niestety, nawet autorzy fachowej literatury numizmatycznej zignorowali ten stan rzeczy i fałszywie datowali mo­ nety Piłata.

125

Poza tym datowanie Łukasza pokrywa się z informacją zawartą w jego Ewangelii, że oczyszczenie świątyni na początku działalności Jezusa odbyło się pod koniec marca 28 r. n.e. Nie ma więc powodu, aby kwestionować coś, co uczony lekarz Łukasz najwyraźniej skrupulatnie sprawdził. Do tego datowania pasuje także kolejny fakt: gdy to się stało, Jezus „miał lat około trzydziestu”. Rzeczywiście w styczniu 28 r., gdy przybył do Jana, miał dokładnie 31 lat. Nie wiemy, na jakiej „pustyni”, „odludziu” lub „pustkowiu” prze­ bywał wcześniej Chrzciciel, czy w górzystej krainie Judy, czy też na pustyni Judei. Musiał być eremitą, pustelnikiem mieszkającym w jaski­ ni, skoro możemy o nim przeczytać: „Jan nosił odzienie z sierści wiel­ błądziej i pas skórzany około bioder, a żywił się szarańczą i miodem leśnym” (Mk 1,6). Jeszcze dziś w niektórych częściach Arabii i Afryki pieczona nad ogniem lub jedzona na zimno z miodem szarańcza jest składnikiem pożywienia. Także pustelnicy nie należeli wówczas do rzadkości; Józef Flawiusz pisze na przykład, że trzy lata był „pilnym uczniem niejakiego Banusa, który żył na pustyni, nosił ubrania z kory drzewnej, jadł dzikie zioła i aby się oczyścić, kilka razy dziennie, a tak­ że w nocy, mył się zimną wodą”. Czasy, na które przypadła działalność Jana Chrzciciela, obfitowały w apokaliptyczne spekulacje, mesjańskie nadzieje i walki stronnictw religijnych. Zaraz po powstaniu Machabeuszy powstały trzy „partie” lub „sekty”, które miały decydujący wpływ na judaizm, także w czasach Jezusa. Saduceusze (hebr. saddią - prawy) ułożyli się z ówczesną wła­ dzą i od połowy II w. p.n.e. tworzyli arystokrację i kapłańską szlachtę w kraju. W liczącym 70 głów Sanhedrynie, Wysokiej Radzie Żydów, stanowili większość. Dla nich nie liczyła się tradycja, tylko prawo pisa­ ne - Tora; centrum ich władzy i treścią życia była świątynia ze swoimi obrzędami. W opozycji do nich stali faryzeusze (hebr. perushim - od­ dzieleni). Wywodzili się od chasidim (pobożnych), którzy jeszcze ramię w ra­ mię z Machabeuszami walczyli o świątynię. Później jednak odrzuci­ li rodzinę panującą i jej saducejską elitę jako zbyt oportunistyczną, a w końcu zarzucili Herodowi zaprzedanie Izraela Rzymianom. Ich na-

126

zwa sugeruje, że trzymali się z dala od wszystkiego, co mogłoby skut­ kować rytualną nieczystością. Nakazów Tory dotyczących pokarmów i czystości przestrzegali z taką samą skrupulatnością jak 613 przykazań Halachy - „Tory ustnej”, czyli tradycji regulującej wszystkie aspekty życia codziennego. Trzecia grupa: esseńczycy (aram. chase - pobożny), również wywodziła się z ruchu chasydzkiego, lecz ich odpowiedzią na władzę Hasmoneuszy była strategia opozycji totalnej. Dla nich król, który nie pochodził z domu Dawida, był takim samym uzurpatorem jak arcykapłan, który nie pochodził z domu Aarona. Ich założyciel, zwany „nauczycielem sprawiedliwości”, nazywał hasmonejskiego arcy­ kapłana „występnym kapłanem” i „kłamcą”, a oportunistycznych sadu­ ceuszy „pochlebcami”. To, że mieli kontrolę nad Jerozolimą i świątynią, było dla niego znakiem, że nadeszły ostatnie dni, kiedy to siły złego jeszcze raz zyskiwały władzę, aby zostać zwyciężone przez Mesjasza, który zaprowadzi królestwo Boże. Obok niego, prawdziwego króla Żydów, który mógł pochodzić tylko z domu Dawida, czekał także na prawdziwego arcykapłana (kapłana Mesjasza,) z domu Aarona. Aby w porę ich znaleźć i móc wesprzeć, sekta utrzymywała bliskie stosunki z rodzinami Dawidytów i Aaronitów. Od czasu odkrycia zwojów znad Morza Martwego i klasztoru w Qumran przyjmuje się za pewnik, że Jan miał kontakt z esseńczy­ kami. Przemawia za tym nie tylko geograficzna bliskość miejsca chrztu nad Jordanem, leżącego w odległości tylko 13,5 kilometra w linii pro­ stej. Zarówno esseńczycy, jak i Jan świadomie wybrali samotność, aby przez wewnętrzne i zewnętrzne oczyszczenie przygotować się na „po­ nowne przejęcie ziemi”, duchowy podbój Izraela. Pobożni z Qumran określali okolicę, w której leżał ich klasztor, mianem „pustyni”, tym samym odnosząc do siebie słowa proroka Izajasza: „Głos się rozlega: «Drogę dla Pana przygotujcie na pustyni, wyrównajcie na pustkowiu gościniec naszemu Bogu!” (Iz 40,3). Było to to samo proroctwo, które według Jana, zgodnie z jednomyślnym przesłaniem wszystkich czte­ rech Ewangelii, wypełniło się dzięki jego misji (Mówił: „Jam głos wo­ łającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską, jak rzekł prorok Izajasz” J 1,23; por. Mt 3,3, Mk 1,2 n., Łk 3,4 n.).

127

Józef Flawiusz pisze: „Esseńczycy przygarniają cudze dzieci, o ile te są jeszcze w młodym wieku i mogą się uczyć, traktują je jak swo­ ich bliskich i wpajają im swoje zwyczaje”. A ponieważ Jan stracił ojca, mając niecały rok, a matkę w wieku siedmiu lat, wychowywał się jako sierota. Prawdopodobnie sekta uważnie śledziła jego losy, przecież pochodził ze szczepu Aaronitów, z którymi esseńczycy mieli kontakt. Wówczas wiedzieliby również o cudownych okolicznościach jego na­ rodzin, a także o zamordowaniu jego ojca przez ludzi Heroda, o czym dowiadujemy się z Protoewangelii. A to, że był synem kapłana ze świą­ tyni, zdawało się im niezbyt przeszkadzać. Odrzucali wprawdzie ar­ cykapłanów, którzy nie pochodzili z rodu Aarona, oraz saducejską hierarchię, ale nie świątynię jako instytucję. Ponieważ przynajmniej na początku wspierali Heroda Wielkiego i za jego panowania po raz pierwszy zamieszkali w Jerozolimie, można nawet przyjąć, że mieli swój udział w planowaniu nowej świątyni i cieszyli się specjalnymi przywilejami. W ten sposób jest całkiem możliwe, że po śmierci matki wzięli chłopca pod swoje skrzydła i wykształcili. Za związkiem z esseńczykami przemawia również to, że działal­ ność Jana, przynajmniej według czwartej Ewangelii, rozpoczęła się w miejscu zwanym „Betanią, po drugiej stronie Jordanu” (J 1,28). Już w III w. Orygenes irytował się, że nie było miasta o takiej nazwie. Dla­ tego uznał, że kopiści zrobili błąd i ewangelista musiał mieć na myśli wieś Bethabara (Dom Przejścia) w pobliżu ujścia Jordanu do Morza Martwego. Wydawało mu się to prawdopodobne chociażby dlatego, że rzeczywiste miejsce chrztów (jak się jeszcze przekonamy) leżało w od­ ległości niespełna ośmiu kilometrów. Z powodu podobnej pisowni, jak pisze Orygenes, doszło do pomylenia jej z wsią Betania na wschodnim zboczu Góry Oliwnej, gdzie Jezus przywrócił do życia Łazarza. Dzisiaj wiemy, że Orygenes za bardzo uprościł sprawę. Już w najwcześniej­ szych rękopisach czwartej Ewangelii z II w. wciąż jest mowa o „Beta­ nii”, alternatywna pisownia „Bathabara” występuje dopiero w czasach po Orygenesie. Nie może tu jednak chodzić o Bethabarę, ponieważ patrząc z perspektywy Żydów, leżała i leży „po tej stronie Jordanu”, nie „po drugiej”. Należy wykluczyć także identyfikację z regionem Bata-

128

nea, zaproponowaną m.in. przez o. Bargila Pixnera. W końcu Batanea nie leżała nad Jordanem, w którym Jezus według jednogłośnej opinii wszystkich czterech ewangelistów został ochrzczony, lecz na wschód od Gaulanitis, dzisiejszych wzgórz Golan. Musimy ją także odrzucić ze względów gramatycznych, ponieważ przy nazwie miejsca brakuje rodzajnika, koniecznego do określenia krainy geograficznej. Poza tym Batanea jest o wiele za daleko, aby mogła się tam udać „cała judzka kraina oraz wszyscy mieszkańcy Jerozolimy” (Mk 1,5). Przybliżoną od­ ległość znajdujemy w końcu w Ewangelii św. Jana. Gdy Jezus w marcu 30 r. ponownie udaje się „za Jordan, na miejsce, gdzie Jan poprzednio udzielał chrztu” (J 10,40), mija dokładnie dzień, zanim dociera do niego wiadomość o śmierci jego przyjaciela Łazarza. Jezus pozostał tam jesz­ cze dwa dni, a kolejnego dnia ruszył w drogę powrotną, tak że Łazarz „od czterech dni spoczywał w grobie” (J 11,17), gdy Jezus go wskrzesił. Dzień podróży odpowiadał 33-40 kilometrom, a więc to o wiele za mało, by dotrzeć do oddalonej o 140 ldlometrów w linii prostej Batanei, ale w sam raz, aby udać się na prawy brzeg Jordanu w pobliżu Jerycha (odległość z Betanii na Górze Oliwnej wynosi około 35 kilometrów). Ale czy faktycznie mogły istnieć dwie osady o tej samej nazwie, jedna w pobliżu Jerozolimy, a druga na wschodnim brzegu Jordanu? I czy to przypadek, że Jezus działał w nich obu? Zaskakującej odpowie­ dzi na to pytanie udziela brytyjski badacz Nowego Testamentu Brian J. Capper z Canterbury Church University. Według Cappera Betania nie była na początku miejscowością, lecz instytucją, częścią sieci domów i osiedli opieki społecznej esseńczy­ ków, które były nazywane beth anya, dosłownie „dom biednych”. Tutaj członkowie zakonu, wspierani przez bogatych mecenasów, opiekowali się potrzebującymi. Sieć była jednym z działań esseńczyków podejmo­ wanych w dążeniu do ustanowienia nowego, sprawiedliwego, opartego na bojaźni Bożej porządku społecznego, który był nazywany Nowym Przymierzem. Tutaj Jezus, który reprezentował podobne wartości, spotkał się w końcu z entuzjastycznym przyjęciem. Rzeczywiście również Józef Flawiusz opisuje wspólnotę esseńczy­ ków jako quasi-poprzednikow późniejszych zakonów chrześcijańskich:

I29

„Gardzą bogactwem, a godne podziwu jest u nich dobro wspólne (...), wszyscy jak bracia korzystają z majątku obejmującego własność po­ szczególnych członków zakonu”. Podobno w każdym mieście znajdo­ wały się domy wspólnoty, w których esseńczyk mógł znaleźć wszystko, czego potrzebował do życia. Jednocześnie Józef Flawiusz podkreśla ich troskę o potrzebujących: „w dwóch rzeczach mają całkowitą wolność, mianowicie w udzielaniu pomocy i czynieniu miłosierdzia. I tak każ­ demu wolno śpieszyć z pomocą potrzebującym wsparcia, jeśli są tego godni, i podać strawę głodującym”. Zwój świątynny esseńczyków znaleziony w jaskiniach Qumran, nakazuje: „Powinieneś założyć trzy miejsca na wschód od miasta i od­ dalone od siebie, gdzie mogliby udać się ci, którzy cierpią na choro­ by skóry, wycieki lub (nocny) wylew nasienia”. Tam po oczyszczeniu musieli oni czekać, aż zgodnie z żydowskimi przepisami dotyczącymi czystości wolno im będzie wejść do miasta świątyni. Słusznie można to porównać ze średniowiecznymi domami pielgrzyma, które były pierwowzorami naszych szpitali. Te „trzy miejsca”, jak dowiadujemy się ze zwoju, powinny leżeć w odległości przynajmniej 300 łokci (ok. 1500 metrów) od miasta i być usytuowane w taki sposób, aby ze świątyni nie było widać nic nieczystego. Te wszystkie kryteria spełniają trzy miejscowości na południowym krańcu Góry Oliwnej, mianowicie En-Shemesh, Betfage i Betania. Leżały w dogodnym miejscu z jeszcze jednego powodu: obok nich przebiegała droga z Jerycha do Jerozolimy, szlak wybierany przez więk­ szość pielgrzymów, którzy unikali agresywnej Samarii i chętniej szli przez tereny żydowskie na wschód od Jordanu, aby znów przeprawić się przez rzekę w pobliżu Jerycha. Dlatego możemy przyjąć, że tutaj esseńczycy założyli swoje „ośrodki pomocy społecznej” spod znaku Nowego Przymierza. Kto w trakcie wędrówki padł ofiarą choroby skó­ ry, wycieku lub wylewu nasienia, mógł się tu poddać trwającemu od trzech do siedmiu dni oczyszczeniu, zanim przekroczył próg świątyni. Jednocześnie w tych domach z pewnością opiekowano się potrzebują­ cymi. Według Cappera były to domy pielgrzyma, kuchnie dla ubogich i szpitale w jednym.

130

Za tą tezą przemawia cały szereg poszlak. Po pierwsze, przebywają tam osoby, które w Ewangeliach są nazywane mieszkańcami Betanii na Górze Oliwnej. Są to postacie niezwykłe. Weźmy na przykład trójkę rodzeństwa - Łazarza, Marię i Martę. To, że najwyraźniej mieszkali razem, będąc stanu wolnego, mimo że wszyscy byli dorosłymi ludź­ mi, było dla Żydów więcej niż niezwykłe. W końcu wczesne zawarcie związku małżeńskiego i wychowanie dzieci uchodziło według nich za obowiązek względem Boga. Jedynym wyjątkiem byli esseńczycy, którzy, co podkreśla Józef Flawiusz, „we wstrzemięźliwości i opano­ waniu namiętności widzieli cnotę. Niewiele myśleli o małżeństwie”, większość z nich żyła w celibacie. Innym przykładem był Szymon trę­ dowaty, w którego domu gościł Jezus, i o którym nie wiemy, czy rze­ czywiście cierpiał na leprę i został wyleczony, czy też jego „trąd” był tylko chorobą skóry, np. neurodermią. Egzegeci długo spierali się o to, czy prawdziwy trąd (także choroba Hansena) w ogóle występował w Palestynie. Istniała skłonność, aby wszystkich „trędowatych” uznawać za nosicieli względnie niegroźnych chorób skóry. Dopiero od lipca 2000 r. wiadomo, że był to fałszywy pogląd. Wtedy to archeolodzy James Tabor i Shimon Gibson odkryli na Hakeldama (Polu Krwi), po drugiej stronie doliny Hinnom, naprzeciw południowego muru Jerozolimy, stary grób skalny. Został niedawno splądrowany, przed wejściem leżały jeszcze w nieładzie fragmenty ossuariów i ludzkie szczątki. Hien cmentarnych nie zainteresowały rozłożone do samego szkieletu szczątki ludzkie, które owinięte jeszcze resztkami antycznego całunu spoczywały w jednej z wnęk (kokhim) grobu. Dla archeologów było to niewiarygodne odkrycie. Natychmiast wysłali fragment płótna grobowego do Stanów Zjednoczonych do da­ towania radiowęglowego; pochodziło z I w. Lekarze medycyny sądo­ wej, którzy potem badali resztki kości, doszli do wniosku, że zmarły cierpiał na gruźlicę i trąd. Jedna z kości śródstopia wykazała zmiany typowe dla choroby Hansena. Tym samym szkielet stał się pierwszym dowodem na to, że lepra była rozpowszechniona w Ziemi Świętej za czasów Jezusa i przynajmniej niektórzy „trędowaci”, których spotykał, rzeczywiście mogli na nią cierpieć.

Zatem to, że w Betanii znajdował się dom Szymona trędowatego, potwierdza niejako, że osada miała charakter esseńskiej kolonii dla ludzi rytualnie nieczystych. Nie zmienia tego fakt, że Szymon był fa­ ryzeuszem (Łk 7,36-44), ponieważ esseńczycy sympatyzowali z faryze­ uszami; ich wspólnym wrogiem byli saduceusze - „lobby świątynne . Najsilniejsza przesłanka ma jednak naturę archeologiczną. W 1931 r. znany archeolog dominikański i kierownik Ecole Biblique w Jero­ zolimie, o. Pierre Benoit, dokonał w Betanii sensacyjnego odkrycia. W ogrodzie klasztoru Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego natknął się na kompleks, który początkowo uznał za judeochrześcijańskie baptysterium. Wykutymi w wapieniu schodami schodziło się do jaskini, która kończyła się szeroką na pięć metrów i głęboką na cztery metry niecką. Benoit ze zdumieniem odkrył, że schody były podzielone na dwie części - wejście i zejście - niskim murkiem. Otynkowane mie­ lcem wapiennym ściany pokrywały graffiti. „Piwnica chrzcielna” była połączona kanałem ze zbiornikiem, który najwyraźniej zaopatrywał nieckę w świeżą wodę. Dzisiaj wiemy, że kompleks był pierwotnie żydowską mykwą, z do­ pływem „żywej wody”. Mykwy tego typu znajdowały się w Qurtiran, na jerozolimskiej górze Syjon - gdzie według Jozefa Flawiusza była dziel­ nica zamieszkana przez esseńczyków - i w bezpośredniej bliskości świątyni. Była za duża i zbyt kosztowna, aby służyć prywatnym celom. Wszystko wskazuje na to, że pełniła funkcję oczyszczającej łaźni esseńskiego domu pielgrzyma w Betanii. Tutaj mógł się także kąpać Jezus i Jego uczniowie, zanim wkroczyli do miasta świątyni. Najwidoczniej drugi beth anya, dom dla pielgrzymów zmierzają­ cych do Jerozolimy, leżał na wschodnim brzegu Jordanu, naprzeciw­ ko Jerycha, tam, gdzie pielgrzymi przeprawiali się przez rzekę. Stąd od Jerozolimy dzielił ich tylko dzień marszu. Wystarczający powód, aby na tym ostatnim etapie pielgrzymki jeszcze raz się zatrzymać, oczyścić cieleśnie i duchowo i, jeśli było się w potrzebie, poszukać opieki esseńczyków. To miejsce było ważne dla zakonu. To tutaj Jozue kiedyś przekroczył rzekę, aby podbić Kanaan, tutaj esseńczycy chcieli rozpocząć swoje nowe duchowe przejmowanie ziemi. Jezus został du-

132

chowo związany z Jozuem od chwili narodzin. Jozue i Jezus to tylko dwa warianty tego samego biblijnego imienia Jehoshua (Bóg jest jego pomocą), z którego najpierw powstała skrócona forma Jeszua, później, w czasach drugiej świątyni - Jeshu, a więc imię, które w zlatynizowanej formie brzmi Jezus. Nie było to rzadkie imię. Józef Flawiusz wymienił 21 noszących je osób, wedle napisów na żydowskich ossuariach pla­ suje się ono na piątym miejscu z jedenastoma udokumentowanymi przypadkami, co mogłoby tłumaczyć, dlaczego Syn Boży poza swo­ ją ojczyzną był identyfikowany tylko dzięki określeniu „z Nazaretu" (ha-Nozri) lub nazywano go wprost Nazarejczykiem (Nazari). Jednak mimo swojej popularności imię miało głębsze znaczenie, inaczej anioł nie objawiłby go zarówno matce (wg Łk 1,31), jak i Józefowi (wg Mt 1,21) Jezusa. W rzeczy samej był nowym Jozuem, który zaprowadzi nowy Izrael do królestwa Bożego i on także zaczął swoją misję na wschodnim brzegu Jordanu. Nie był to więc przypadek, że właśnie tu Jan Chrzciciel i Jezus zapoczątkowali swoją działalność. Jest jeszcze jeden interesujący szczegół. Według esseńskiej Reguły zrzeszenia, odkrytej w pierwszej jaskini w Qumran, każde zadanie we wspólnocie miało określoną dolną granicę wieku. W wieku 20 lat chło­ piec stawał się mężczyzną, wolno mu było przystąpić do zakonu i, jeśli nie chciał żyć w celibacie, ożenić się. Pięć lat później mógł rozpocząć swoją służbę we wspólnocie, ale dopiero jako 30-latek uchodził za peł­ noletniego i dojrzałego na tyle, aby brać udział w dyskusjach lub prze­ jąć zadania przywódcy. Jan miał 31 lat, gdy jesienią 27 r., przed Świętem Pojednania rozpoczął swoją misję, Jezus miał 31 lat, gdy w styczniu 28 r. pojawił się na miejscu, gdzie Jan udzielał chrztów. Istniały jednak dwie zasadnicze różnice między Janem i esseńczy­ kami. Jedna dotyczyła ich grupy docelowej. Zakon był elitarny, świado­ mie izolował się od „świata” i „błądzących mężów”, Chrzciciel kierował swoje wezwanie do wszystkich ludzi. W manuskryptach z Qumran spotykamy się z umiłowaniem prawa boskiego, którym przewyższali nawet najbardziej rygorystycznych faryzeuszy. W szabat esseńczyk nie mógłby nawet uratować człowieka, który wpadł do studni. Z po­ wodu ciągłej troski o zachowanie czystości wielokrotnie w ciągu dnia

133

poddawali się rytualnym ablucjom. Co prawda chrzest Jana byl w swo­ jej formie podobny do tych ablucji - Jordan jako rzeka był pierwotną mykwą, jego „żywa” woda odpowiadała wszystkim nakazom Halachy —ale miał co innego na celu. Janowi nie chodziło o oczyszczenie ciała, lecz duszy. Jego chrzest wodą był tylko przygotowaniem na chrzest Duchem Świętym, którego przyjście widział. Mimo to, zdaje się, że przynajmniej część esseńczyków wspierała Jana, ktorego uważali za proroka, a potem także Jezusa. Betania po drugiej stronie Jordanu była dla Jana interesująca nie tylko dlatego, że w tym miejscu Jozue przekroczył Jordan, aby zdobyć Ziemię Obiecaną. Miejsce to było także kojarzone z prorokiem Sta­ rego Testamentu Eliaszem, z którym czuł się mocno związany. Także o nim czytamy (2 Kri 2,7), że przeprawił się przez bród na Jordanie na wysokości Jerycha, aby po drugiej stronie rzeki wstąpić do nieba na ognistym wozie. Od dawnych czasów czczono tam jaskinię, w której miał mieszkać Eliasz, i pagórek, z którego został zabrany do nieba. Ży­ dzi wierzyli, że prorok powróci, aby ogłosić nadejście mesjasza. Anioł przed narodzeniem Jana oznajmił jego ojcu Zachariaszowi: „On sam pójdzie przed Nim w duchu i z mocą Eliasza, żeby serca ojców nakłonić ku dzieciom, a nieposłusznych - do rozwagi sprawiedliwych” (Łk 1,17). Jak dalece Chrzciciel identyfikował się z prorokiem, pokazuje już jego zachowanie. Na temat Eliasza czytamy: „Był to człowiek w płaszczu z sierści i pasem skórzanym przepasany dokoła b io d er, (2 Kri 1,8), o Chrzcicielu Ewangelie mówią prawie jednogłośnie: „Jan nosił odzie­ nie z sierści wielbłądziej i pas skórzany około bioder” (Mt 3,4; Mk 1,6). Także Jezus tłumaczył swoim uczniom: „«Eliasz już przyszedł, a nie poznali go i postąpili z nim tak, jak chcieli. Tak i Syn Człowieczy ma od nich cierpieć». Wtedy uczniowie zrozumieli, że mówił im o Janie Chrzcicielu” (Mt 17,12-13). Pamięć o miejscu, w którym działał, najwyraźniej nigdy nie ga­ sła. Już w pierwszej relacji z Ziemi Świętej, spisanym przez Pielgrzy­ ma z Bordeaux w 333 r. Itinerarium (opisie drogi) czytamy: „Stamtąd (znad Morza Martwego) do miejsca chrztów jest 5 mil (7,5 kilometra, w rzeczywistości 8 kilometrów). Tam, powyżej rzeki znajduje się tak-

134

że miejsce - pagórek na drugim brzegu - gdzie Eliasz został zabrany do nieba”. Dokładniejszy opis daje jerozolimski archidiakon Teodozjusz około 530 r.: „W miejscu, w którym ochrzczono naszego Pana, stoi marmu­ rowa kolumna z żelaznym krzyżem. Znajduje się tam także kościół św. Jana Chrzciciela, wybudowany przez cesarza Anastazjusza. Stoi na dużym wzniesieniu, wystarczająco wysokim na czas wylewów Jor­ danu. (...) tam po drugiej stronie Jordanu jest też niewielkie wzgórze (...), gdzie św. Eliasz został wzięty do nieba (...), pięć mil dalej Jordan uchodzi do Morza Martwego”. Czterdzieści lat później Pielgrzym z Piacenzy dotarł „na miejsce, w którym Pan przyjął chrzest. Stoi tu obelisk otoczony ogrodzeniem, a w miejscu, gdzie woda wraca do swojego koryta, w rzece stoi drewnia­ ny krzyż i schody z marmuru z dwóch stron prowadzą do samej wody”. Już w 1899 r. franciszkanin o. Federlin zidentyfikował miejsce, o którym piszą pielgrzymi, na wschodnim brzegu Jordanu. Opisał ru­ iny wielu kościołów, z których jeden rzeczywiście został wybudowany na wzniesieniu, zgodnie z relacją Teodozjusza. Jeszcze w 1935 r. grecki mnich Karapiperis widział w wodach Jordanu marmurową kolumnę sześciometrowej długości, jak dowiedział się od niego osobiście Cle­ mens Kopp, znawca par excellence Ziemi Świętej. Jednak mimo to mu­ siało minąć prawie całe stulecie, zanim rozpoczęto tu systematyczne badania wykopaliskowe. Powodem tej zwłoki było to, że Izrael i Jordania znajdowały się w stanie wojny. Od 1967 r. Jordan był granicą dzielącą zwaśnione naro­ dy, tereny na obu brzegach zostały zaminowane i uznane za zamkniętą strefę wojskową. Tę sytuację zmieniło dopiero zawarcie pokoju między obydwoma państwami w 1994 r. Teraz Jordania, raczej uboga w miejsca związane z chrześcijaństwem, dostrzegła swoją szansę, aby zaofero­ wać odwiedzającym miejsca pielgrzymek. Kraj zaczął się reklamować sloganem w języku angielskim: Jordan. The Land and River o f the Bap­ tism (Jordan. Kraj i rzeka chrztu). Król Husajn nakazał utworzenie „Królewskiej Komisji ds. Rozwoju Parku Chrztu Pana i Mesjasza (Po­ kój niech będzie z Nim) w Dolinie Jordanu”. Po usunięciu ostatnich

135

min, w 1966 r., rozpoczęto wykopaliska u wylotu Wadi Al-Kharrar pod kierownictwem Mohammada Waheeba, doświadczonego archeologa jordańskiego urzędu ds. zabytków starożytności. Waheeb rzeczywi­ ście odkrył tu ruiny pięciu bizantyjskich kościołów, z których jeden stał niegdyś na imponującej konstrukcji łukowej. Najstarszą strukturą była prostokątna hala modlitewna z nieobrobionych kamieni polnych, wzniesiona już w III w. Jej podłogę zdobiła prosta biała mozaika, su­ fit prawdopodobnie wykonano z drewna. Wiele niecek wyłożonych kamieniami, zasilanych kanałami, za czasów bizantyjskich służyło zapewne do chrztów masowych, wtedy gdy Jordan był zbyt głęboki lub jego nurt zbyt wartki. W jednym miejscu schody zdają się prowadzić wprost do ówczesnego brzegu Jordanu - to zapewne schody, o których pisał Pielgrzym z Piacenzy. Dzisiaj rzeka płynie całe sto metrów dalej na zachód i jest tylko wąskim strumieniem, ponieważ jej woda już wcześniej była odprowadzana do wsi oraz plantacji Izraela i Jordanii. Z 1,2 miliarda metrów sześciennych wody niesionych rocznie przez rzekę miliard pobierają oba przylegające doń państwa. Niewiele pozo­ staje i dociera do Jerycha. Nawet Morze Martwe grozi wyschnięciem w niedalekiej przyszłości. Jednak jeszcze w pierwszej połowie XX w. wiosną Jordan wzbierał, osiągając szerokość kilkuset metrów. Półtora kilometra na wschód, w obszarze źródłowym Wadi Al-Kharrar, tam gdzie znajduje się wzgórze Eliasza, Waheeb natknął się na bizantyjski kompleks klasztorny. Składał się z trzech kościołów, chrzcielnicy, a także zmyślnego systemu doprowadzania wody. Ozdo­ biony wspaniałą mozaikową posadzką kościół stał bezpośrednio na wzgórzu, na którego zachodnim zboczu znajdowała się jaskinia peł­ niąca rolę absydy drugiego, z pewnością starszego sanktuarium. Około 600 r. pewien autor o imieniu Jan donosił, że sto lat wcześniej noszący to samo imię mnich miał mistyczną wizję w czasie pielgrzymki do Sy­ naju. We śnie ukazał mu się ponoć sam Jan Chrzciciel i zapewnił go: „Ta mała jaskinia jest większa od góry Synaj. Nasz Pan Jezus Chrystus także tu przybył, aby mnie odwiedzić”. W czasach bizantyjskich kom­ pleks klasztorny nazywano tak jak pobliskie źródło - Ainon (miejsce źródła) lub Sapsaphas (wierzba), te dwie nazwy znajdziemy również na

136

powstałej u schyłku VI w. mozaice podłogowej przedstawiającej mapę Ziemi Świętej w kościele św. Jerzego w Madabie. Jeszcze około 1106 r. rosyjski biskup Daniel odwiedził to miejsce, na którym od dawna nie było już klasztoru, i napisał: „Niedaleko od rzeki, w odległości dwóch strzałów z łuku, znajduje się miejsce, w którym prorok Eliasz został zabrany do nieba ognistym wozem. Jest tam także jaskinia św. Jana Chrzciciela. Piękny, zasobny w wodę strumień spływa po kamieniach aż do Jordanu. Woda jest bardzo zimna i ma nadzwyczaj dobry smak. To woda, którą Jan pił podczas swojego pobytu w Ziemi Świętej”. Ślady osadnictwa ludzkiego - gliniane i kamienne naczynia, mone­ ty i inskrypcje - które znaleźli tutaj archeolodzy, pochodziły z dwóch okresów osadnictwa. Pierwsza faza rozpoczęła się w II w. p.n.e., a więc w tym samym czasie, gdy powstała wspólnota esseńczyków, a zakoń­ czyła w II w. n.e. Szczególne znaczenie m iały skorupy masywnych kamiennych naczyń używanych do celów oczyszczenia rytualnego, uchodzących za „żydowskie skamieniałości przewodnie”. Świadczą one o obecności ściśle religijnej wspólnoty, której nieobce były nakazy Halachy. Rzeczywiście mógł się tu znajdować esseński obóz beth anya. Druga faza trwała od V do VIII w., a więc od czasów bizantyjskich do wczesnego okresu islamskiego, gdy ruch pielgrzymkowy przeżywał rozkwit. A więc nic dziwnego, że ku coraz większemu zadowoleniu Jordań­ czyków Kościoły odkryły dla siebie to miejsce. U wylotu Wadi Al-Kharrar wybudowano już nowe schody prowadzące w dół do rzeki, przed którymi ulokował się grecko-ortodoksyjny kościół ze złotymi kopuła­ mi. Dla papieża Benedykta XVI był to wystarczający powód, aby nie tylko umieścić Park chrztu Pana w programie swojej wizyty w Jordanii, lecz również w obecności króla Abdullaha i królowej Ranii poświęcić kamienie węgielne pod budowę dwóch kościołów, które mają tu po­ wstać - jeden dla katolików obrządku łacińskiego, drugi greckiego. Zaraz obok budują anglikanie, Rosjanie, Koptowie i Ormianie. Dobrze oznaczona droga łączy kompleks klasztorny na wzgórzu Eliasza, gdzie leży Grota św. Jana, z zespołem kościołów na brzegu Jordanu. To do­ tychczas skromne, ale zadbane i ujmujące miejsce, które zachęca do

137

wizyty i przyciąga coraz więcej pielgrzymów - w 2008 r. było ich już 280 tysięcy. Nie wróży to nic dobrego izraelskiemu miejscu chrztu leżącemu dokładnie naprzeciw, na zachodnim brzegu Jordanu. Swoje istnienie w większym stopniu zawdzięcza temu, że oferowało pielgrzymom do Jerozolimy bezpieczeństwo i wygodę, aniżeli faktowi, że Orygenes uważał Betanię za Bethabarę. Szczególnie w ostatnich miesiącach zi­ mowych, gdy rzeka (wtedy jeszcze) znacznie przybierała, trudno się było przez nią przeprawić. Poza tym wschodni brzeg uchodził za nie­ bezpieczny; plemiona beduińskie często łupiły pielgrzymów, a później teren na dobre trafił w ręce muzułmanów. Aby mimo wszystko celebro­ wać nad Jordanem Święto Epifanii, w VI w. na zachodnim brzegu, na wzniesieniu, wybudowano kościół i klasztor. Oba zostały zniszczone podczas najazdu Persów w 614 r. Na ich ruinach cesarz Manuel Komnenos (1143-1180) kazał wybudować ortodoksyjny klasztor Pródromos (Poprzednik), który swoją nazwę zawdzięcza greckiemu przydomkowi Chrzciciela i nie bez powodu przypomina twierdzę. Mimo to, zaledwie sto lat później, został porzucony i dopiero w 1882 r. doprowadzony do należytego stanu i zasiedlony przez patriarchat grecko-ortodoksyjny. Chrześcijanie syryjscy nazywają go MarYuhanna (dosłownie: Pan Jan), Arabowie - z powodu jego umocnień - Qasr el-Yehud (Zamek Żydów). Tuż obok wybudowali kaplicę franciszkanie, a nieco dalej na wschód Rosjanie, Rumuni i Koptowie. A ponieważ wszystko leży w zamknię­ tej strefie wojskowej, Izrael tylko dwa razy w roku pozwala ludziom innych wyznań, w dzień ich Święta Epifanii, przybyć nad Jordan. Gdy papież Jan Paweł II w 2000 r. odwiedził Izrael i Jordanię, dyplomatycz­ nie odbył pielgrzymkę do obu miejsc chrztu. To, że jego następca zde­ cydował się na stronę jordańską, mogło podsycić zazdrość. W każdym razie Izrael nie pożałował 1,6 miliona euro przyznanych przez mini­ sterstwo turystyki na rozbudowę miejsca pielgrzymkowego na lewym brzegu Jordanu. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że niebawem będzie dostępne przez cały rok, a nie jak dotychczas tylko dwa dni w stycz­ niu, gdy chrześcijanie stoją naprzeciw siebie na brzegach wąskiego strumienia oddaleni od rzut kamieniem, a jednak nie mogą razem

138

celebrować święta Chrztu Pańskiego. Przy tym jest pewne, że Jezus nie został ochrzczony ani na stronie izraelskiej, ani jordańskiej, lecz po­ środku rzeki, właśnie tam, gdzie przebiega granica między państwami. Zawsze, gdy odwiedzam jedno z tych miejsc, widzę, ile kolorytu lokalnego zawierają Ewangelie. Tutaj staje się oczywiste, że opierają się na relacjach naocznych świadków. Słowa Jezusa pytającego tłum o Jana: „Coście wyszli obejrzeć na pustyni? Trzcinę kołyszącą się na wietrze?” (Mt 11,7; Mk 7,24), nabierają mocy i ekspresji, gdy na włas­ ne oczy widzi się trzcinę, w którą jeszcze dziś obfitują brzegi Jorda­ nu. Albo weźmy mowę Jana przeciw faryzeuszom, których nazywał „plemieniem żmijowym” (Mt i Łk 3,7); według starych relacji z piel­ grzymek w Wadi Al-Kharrar roiło się od węży. Ludzie wciąż pytają Chrzciciela, czy jest Eliaszem (np. u Jana 1,21); to pytanie jest uzasad­ nione, ponieważ działał przecież w miejscu wniebowzięcia proroka, który, jak oczekiwali Żydzi, miał przyjść ponownie na końcu świata. Co znamienne, syn kapłana, który w swoim dzieciństwie być może sam doglądał owiec, nazywa Jezusa „barankiem Bożym, który gładzi grzechy świata” (J 1,29). Im bardziej są do siebie podobne opisy trzech synoptyków - Ma­ teusza, Marka i Łukasza - tym ciekawsze są uzupełnienia Jana. Pi­ szę „uzupełnienia”, ponieważ czwarta Ewangelia była reakcją na trzy pierwsze. Częściowo chce je pogłębić, czasem nawet poprawić (i tak np. Jan stanowczo stwierdza, że publiczna działalność Jezusa rozpo­ częła się równolegle do działalności Chrzciciela, a nie dopiero po jego aresztowaniu, jak można niesłusznie wywnioskować z Ewangelii syn­ optycznych, por. J 3,24), najczęściej jednak uzupełnić. Przy tym autor nie musiał już powtarzać faktów, które i tak były znane dzięki trzem Ewangeliom. Założył z góry, że są już znane. Bezpośrednio po chrzcie Jezus najpierw zaszył się na pustkowiu. Chciał się modlić i pościć, aby przygotować się do swojej misji. Nie od­ dalił się przy tym zbyt daleko od miejsca chrztu, które leżało przecież na skraju pustyni. Prawdopodobnie wycofał się w góry na zachód od Jerycha. Stara tradycja mówi, że można nawet wskazać „bardzo wysoką górę”, na której Jezus był wodzony na pokuszenie przez szatana. Jest

139

to skalna ściana powyżej Jerycha, o wysokości 348 metrów, wznosząca się prawie pionowo nad doliną Jordanu. Na pamiątkę 40-dniowego postu góra została nazwana Quarantana, do jej zbocza przylgnął grecki klasztor, wybudowany ponoć nad jaskinią, w której Jezus w owym cza­ sie mieszkał. Rzeczywiście, u Jego stóp leżały, jak się zdaje, „wszystkie królestwa świata oraz ich przepych” (Mt 4,8), a przynajmniej żyzna oaza Jerycha z olbrzymim i luksusowym zespołem pałacowym Heroda. Jednak Jezus oparł się pokusie ziemskiej władzy i bogactwa. Później u synoptyków następuje przerwa. Podejmują opowiadanie dopiero w momencie, „gdy Jan został uwięziony” (Mk 1,14-13), Jezus działał wówczas w Galilei i tam powoływał swoich uczniów, tak jakby spotkał ich pierwszy raz przez czysty przypadek. Jednak według Jana nie do końca tak było. Więc opowiada on o wszystkim, co wydarzyło się w tzw. międzyczasie, odsłaniając kulisy rzekomo tak spontanicznego powołania uczniów. Czwarty ewangelista zaczyna w miejscu, gdzie u synoptyków do­ strzegamy lukę. Chrzciciel ogłosił, że nadejdzie większy od niego. Na­ stępnego dnia widział, jak Jezus powraca z pustyni nad Jordan. Teraz dał świadectwo, ogłosił to, co przeżył, gdy przed 40 dniami Go chrzcił: „Ujrzałem Ducha, który zstępował z nieba jak gołębica i spoczął na Nim. (...) Ja to ujrzałem i daję świadectwo, że On jest Synem Bożym” (J 1,32-34). Trzeciego dnia wyraźnie zwrócił uwagę swoich dwóch uczniów na Jezusa, który zapewne wybudował sobie szałas z trzciny gdzieś na skraju obozu beth anya lub zamieszkał w grocie. Uczniowie byli ciekawi, poszli za Jezusem, a On zaprosił ich do siebie. Słuchali Go, byli zafascynowani; pozostali aż do „godziny dziesiątej” (J 1,39), a więc do czwartej po południu. Jednym z dwóch uczniów Chrzciciela był, zdaje się, Jan, syn rybaka Zebedeusza, autor czwartej Ewangelii, drugim Andrzej, także młody rybak z Betsaidy w Galilei. Opowiedział o spotkaniu swojemu bratu Szymonowi, ponieważ był pewien: „Zna­ leźliśmy Mesjasza” (1,41). Gdy Jezus zobaczył brata Andrzeja, było tak, jakby spotkały się dwie bratnie dusze: „Jezus wejrzawszy na niego, rzekł: «Ty jesteś Szymon, syn Jana, ty będziesz nazywał się Kefas»” (1,42). Aramejskie słowo oznaczające „skałę” przetłumaczone na grec-

140

ki brzmi petros. Lepiej znamy jego łacińską wersję - Petrus. Jeszcze jeden uczeń Chrzciciela, Filip, pochodził z Betsaidy. Także jego Jezus powołał: „Pójdź za Mną!” (1,43), oraz czwartego: Galilejczyka Natanaela. W sześciu mężczyźni wyruszyli do swojej ojczyzny, Galilei. Razem byli gośćmi na weselu, a w końcu zatrzymali się w Kafarnaum, gdzie w domu swojej teściowej mieszkał Piotr. Oczywiście, w 28 r. jako grupa pielgrzymów udali się na święto Paschy do Jerozolimy, gdzie uczniowie byli świadkami oczyszczenia świątyni. Początkowo robili wrażenie lekko poirytowanych gwałtownością reakcji Jezusa, później jednak się uspokoili. Czyż już w Księdze Psalmów nie było napisane: „Gorliwość o dom Twój mnie pożera” (69,10)? Widzieli także, jakim zainteresowa­ niem cieszył się Jezus, odczuwali Jego charyzmę: „Kiedy zaś przebywał w Jerozolimie w czasie Paschy, w dniu świątecznym, wielu uwierzyło w Jego imię, widząc znaki, które czynił” (J 2,23). Później pięciu pierwszych uczniów Jezusa widziało, jak ich Mistrza odwiedził jeden z najbardziej znamienitych Żydów swoich czasów. Człowiek ten nazywał się Nikodem, a Jan w innym miejscu informuje, że był on członkiem frakcji faryzejskiej w Sanhedrynie. Więcej dowia­ dujemy się ze źródeł żydowskich. Na przykład tego, że jego pełne imię brzmiało: Nakdimon ben Guriyon (Nikodem, syn Guriona). Był jed­ nym z trzech najbogatszych patrycjuszy w Jerozolimie i dobroczyńcą słynącym z niemalże przysłowiowej hojności. Uchodził za „sprawie­ dliwego”, który prowadzi wręcz święte życie; Jan nie przesadza więc, gdy określa go mianem „nauczyciela Izraela”. Jednocześnie utrzymuje bardzo dobre stosunki z rzymską administracją. Tak jak Jezus pocho­ dził z Galilei (co potwierdza Jan, 7,52) i miał rozległe dobra ziemskie w Rumie. Podczas wojny żydowskiej fanatyczni buntownicy spalili jego spichlerze. Prawdopodobnie Nikodem stracił wtedy życie; musiał mieć około 70 lat. O jego córce wiemy, że żyła w najgłębszej nędzy. Józef Flawiusz wspomina o „Gorionie, synu Nikodema” (najpewniej otrzymał on swoje imię po dziadku), który na początku powstania żydowskiego był członkiem delegacji prowadzącej pertraktacje z Rzymianami. Jego syn, Józef - a więc wnuk Nikodema - został później wraz z arcykapła­ nem Annaszem wybrany na naczelnego dowódcę miasta Jerozolimy,

141

z pewnością po to, aby zadowolić obie frakcje - faryzeuszy i saduce­ uszy. Jezus zwierzył się Nikodemowi. Objawił mu nawet swoją mesjańską tajemnicę, którą do tej pory zachowywał dla siebie. Jest Tym, „który z nieba zstąpił - Synem Człowieczym”: A jak Mojżesz wywyższył węża na pustyni, tak trzeba, by wywyż­ szono Syna Człowieczego, aby każdy, kto w Niego wierzy, miał życie wieczne. Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne. Albowiem Bóg nie posłał swego Syna na świat po to, aby świat potępił, ale po to, by świat został przez Niego zbawiony

(J 3>i4-i7)To kluczowe zdania Ewangelii św. Jana. Nikodem był głęboko poru­ szony prawdą objawioną przez Jezusa. W każdym razie u Jana czytamy, jak bronił Go przed Sanhedrynem podczas Święta Szałasów w 29 r. A gdy Jezus został skazany na śmierć, wraz z Józefem z Arymatei, in­ nym zamożnym faryzeuszem z Wysokiej Rady, zatroszczył się o to, aby miał godny, a nawet królewski pochówek. Prawdopodobnie podczas Pięćdziesiątnicy w 28 r. Jezus ze swoimi uczniami powrócił do Judei (J 3,22). Jan znalazł sobie w tym czasie nowe miejsce chrztu, „w Ainon, w pobliżu Salim, ponieważ było tam wiele wody”. Greckie słowo ainon oznacza po prostu „źródła” (na mapie z Madaby jest także używane w odniesieniu do źródeł w Betanii po drugiej stronie Jordanu), lecz w identyfikacji tego miejsca pomaga nam nazwa miejscowości - Salim. Rzeczywiście, nigdy nie popadło w za­ pomnienie. Już Euzebiusz z Cezarei w 300 r. w swoim Onomasticoniey wykazie nazw biblijnych miejscowości, pisał: „Jeszcze dziś można zo­ baczyć to miejsce, osiem mil na wschód od Scytopolis, w pobliżu Salim i Jordanu”. Zmiana miejsca miała więc zapewne podłoże polityczne. Betania nad Jordanem leżała na terytorium Perei, żydowskiego kraju nad Jordanem, a tym samym na obszarze rządzonym przez Antypasa. Skoro Jan potępiał króla, o czym jednogłośnie donoszą Ewangelie i Józef Flawiusz, mądrze było wybrać do tego celu teren neutralny

I.42

politycznie, a na takim leżało Salim. Scytopolis, dzisiaj Beth Shean, należało wtedy do Dekapolis - związku wolnych miast o charakterze greckim (a tym samym pogańskich), które w I w. p.n.e. zawiązały ligę, aby zachować niezależność i wymknąć się spod władzy Heroda. Tu Chrzciciel nie musiał obawiać się represji. Gdy pielgrzymująca zakonnica Egeria w 383 r. odwiedziła to miej­ sce, pisała: „Od razu rozpoczęliśmy pieszą wędrówkę przez tę całą wyjątkowo idylliczną dolinę, aż przybyliśmy do sielankowego sadu, w którego środku (kapłan) pokazał nam źródło z najlepszą i najczyst­ szą wodą, z którego wypływała cała rzeka. Przed źródłem znajdowało się coś w rodzaju jeziora, gdzie, jak się zdaje, chrzcił święty Jan”. Pielgrzymująca Egeria dowiedziała się, że ogród od najdawniej­ szych czasów nosi nazwę Ogrodu Świętego Jana i odwiedzają go wier­ ni. Także mapa z Madaby pokazuje owo miejsce jako „Ainon w pobliżu Salim”, nieopodal Beth Shean. Rzeczywiście, 12 kilometrów na połu­ dnie od ruin starożytnego Scytopolis leży teren, na którym znajdują się liczne źródła i jezioro, które dzisiaj jest przeznaczone do połowu. U stóp wzgórza Tell Shalem, w odległości zaledwie półtora kilometra, mogło leżeć stare Salim. Jeśli jest identyczne z Salem z Księgi Rodzaju, to rzeczywiście było to święte miejsce, ponieważ w Salem król kapła­ nów Melchizedek przyniósł Abrahamowi chleb i wino i pobłogosławił go, zanim praojciec Żydów zawarł swoje wieczne przymierze z Bogiem (Rdz 14,18-20). Jan mógł świadomie nawiązywać do tego przymierza, do błogosławieństwa tego kraju. Niestety, w Tell Shalem nie prowadzo­ no jeszcze wykopalisk. A Egeria twierdzi, że widziała tu nawet ruiny pałacu Melchizedeka. Lecz Izraelczycy uważają to za wymysł konku­ rentów - Samarytan, a z Salem identyfikuje się Jerozolimę. Podczas gdy Jan działał w Salim/Salem, Jezus przejął obóz Bet anya. Sam wprawdzie nie chrzcił - robili to Jego uczniowie, którzy wcześniej byli uczniami Chrzciciela, co specjalnie podkreśla ewangelista (J 4,2) - lecz zatrzymał się tam, nauczał i kontynuował dzieło rozpoczęte przez swojego poprzednika. Być obecnym tam, gdzie być może wie­ lu spieszyło w poszukiwaniu Jana, najwyraźniej było dla niego waż­ ne. Z pewnością irytowało to niektórych uczniów Chrzciciela, którzy

143

z oburzeniem opowiadali: „Nauczycielu, oto Ten, który był z tobą po drugiej stronie Jordanu i o którym ty wydałeś świadectwo, teraz udzie­ la chrztu i wszyscy idą do Niego”. Lecz mistrz uspokajał ich: „Potrzeba, by On wzrastał, a ja się umniejszał” (J 3,26-30). Tego, co Jan jedynie zasygnalizował tymi słowami, dowiadujemy się od synoptyków. Zaledwie Jan także udał się w drogę, aby wziąć udział w święcie Pięćdziesiątnicy i wkroczył tym samym na terytorium Perei, żydowskiego kraju na wschód od Jordanu, został pojmany przez ludzi Antypasa. Było to zapewne działanie prewencyjne. Oczywiście, król również brał udział w święcie świątynnym, a aresztując promi­ nentnego „napominacza”, próbował od razu zdusić w zarodku wszelką krytykę. Chodziło przy tym o całkiem konkretne uchybienie moralne, na które nie powinien pozwalać sobie król, mający wszak być wzorem dla innych. Odtrącił swoją żonę i odbił małżonkę bratu, aby się z nią ożenić. U Józefa Flawiusza czytamy: [Antypas] przybywszy do Rzymu, zajechał do swego brata Hero­ da (...). Tu zapłonął uczuciem do jego żony Herodiady, która była córką brata ich obydwu, Arystobula, a siostrą Agryppy Wielkiego, i ośmielił się nawet nakłaniać ją do małżeństwa. Po uzyskaniu jej zgody umówili się, że Herodiada po jego powrocie z Rzymu zaraz przeniesie się do jego domu (cyt. za: Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, cz. 2, s. 791). Herodiada postawiła warunek, że Antypas ma się rozwieść z do­ tychczasową żoną, córką króla Nabatejczyków, Aretasa. Ta uciekła, w równym stopniu oburzona i rozczarowana co upokorzona, do swo­ jego ojca, który uznał zachowanie byłego zięcia za afront i poprzysiągł mu zemstę. Pięć lat czekał na stosowną okazję, aż wreszcie pretekstu do ataku dostarczył mu konflikt graniczny. Wtedy to, w 33 r., Antypas poniósł wspomnianą już sromotną klęskę. W oczach Żydów krytyka Chrzciciela okazała się słuszna, a tetrarcha został przez Boga odpo­ wiednio ukarany nie tylko za swój niemoralny związek, lecz przede wszystkim za to, że zignorował oskarżenie Bożego człowieka, sprawił, że zamilkł „głos wołającego na pustyni”. Oskarżenie Jana było uzasad-

I44

nione. Małżeństwo z kobietą, która nie tylko była jego szwagierką, lecz także bratanicą - ciężkie naruszenie kilku żydowskich praw jed­ nocześnie - było cudzołóstwem i małżeństwem zawartym w obrębie rodziny jednocześnie. Nie inaczej jest to opisane w Ewangeliach, z jedną różnicą, Marek (6,17, a wskutek tego także Mateusz) nazywa byłego męża Herodiady Filipem. A ponieważ Józef Flawiusz nie podaje prawdziwego imienia (nazywa go ogólnie Herod Boethos), nie wiemy, czy rzeczywiście miał tak na imię. Równie dobrze jest możliwe, że Marek myli go z tetrarchą Filipem, który krótko potem poślubił Salome, córkę Herodiady. Łu­ kasz identyfikuje ewentualny błąd i pisze po prostu: „Lecz tetrarcha Herod, karcony przez niego z powodu Herodiady, żony swego brata, i z powodu innych zbrodni, które popełnił, dodał do wszystkiego i to, że zamknął Jana w więzieniu” (Łk 3,19-20). Kiedy Jezus dowiedział się o aresztowaniu Jana, przeczuwał, że Jego wolność także jest zagrożona. Był znany jako następca Chrzciciela, przejął kilku z jego uczniów i, mimo że unikał tematów politycznych, Antypas mógł mieć na oku także Jego. Wiedział, że tetrarcha jest „li­ sem” (Łk 13,32), w przyszłości często Go przed nim ostrzegano i za­ mierzał mu umknąć. Toteż tym razem nie wrócił do ojczyzny przez Pereę, lecz wybrał bardziej bezpośrednią, chociaż ryzykowniejszą dro­ gę przez wrogą Samarię. Wciąż był maj, Jezus wspomniał, że za cztery miesiące rozpoczną się żniwa, miał na myśli święto dziękczynne za udane plony - Sukkot. Każdy wiedział, że był Żydem, który właśnie wracał ze święta Szawuot w świątyni. Lecz także Samarytanie pojęli, że był kimś więcej niż prorokiem, poznali, że „On prawdziwie jest Zbawicielem świata” (J 4,42). W ojczyźnie, Galilei, odwiedził najpierw miejsce, w którym zaled­ wie dwa miesiące wcześniej dokonał swojego pierwszego cudu - Kanę nieopodal Nazaretu.

VII

WESELE I SZEŚĆ DZBANÓW W p o s z u k i w a n i u K an y Droga z Seforis do Nazaretu, trakt, który Jezus zapewne często prze­ mierzał w czasach młodości, biegnie przez głośną arabską wioskę o na­ zwie Kafr Kenna, co znaczy „wioska synowej”. Po lewej stronie drogi na tablicy widnieje napis Church Road wskazujący ulicę, która jest całkiem inna niż reszta wsi - spokojna i gościnna. Ostatni epitet należy rozumieć dosłownie: po obu stronach wąskiej ulicy są chrześcijańskie sklepy z upominkami, w których turystów i pielgrzymów częstuje się ciężkim, słodkim, lecz wyśmienitym winem, w nadziei, że zaraz kupią parę butelek. Etykieta zdradza, co czyni to wino tak wyjątkowym. Jest zachwalane jako Wino weselne z Kany. Z przyjemnością bierzemy udział w degustacji wina, nie decydu­ jemy się jednak na zakup. Zamiast tego kontynuujemy naszą podróż w kierunku katolickiego kościoła Wesela, którym opiekują się fran­ ciszkanie. Nie mamy pojęcia, że przyszliśmy w niewłaściwym dniu. W soboty odbywają się tutaj śluby. Grupa etiopskich chrześcijan krąży w tanecznej procesji wokół ołtarza, podczas gdy inni śpiewają i grają na bębnach. Nie chcemy przeszkadzać; to, że nie należymy do grona gości weselnych, zdradza już nasze niezbyt odświętne ubranie. Otwieramy więc drzwi, które prowadzą w dół do wykopalisk. Potężne kamienne naczynie ma przypominać o cudzie Jezusa, który podobno miał tu miejsce. Później w leżącym po przekątnej greckim kościele znajduje­ my drugie, podobne naczynie z kamienia. W takich dzbanach Jezus

146

miał przemienić wodę w znakomite wino podczas wesela w Kanie. Ewangelista Jan, będący prawdopodobnie świadkiem tego wydarzenia jako jeden z pierwszych uczniów Jezusa, pisze: Trzeciego dnia odbywało się wesele w Kanie Galilejskiej i była tam Matka Jezusa. Zaproszono na to wesele także Jezusa i Jego uczniów. A kiedy zabrakło wina, Matka Jezusa rzekła do Niego: „Nie mają wina”. Jezus Jej odpowiedział: „Czyż to moja lub Twoja sprawa, Nie­ wiasto? Czy jeszcze nie nadeszła godzina moja?”. Wtedy Matka Jego powiedziała do sług: „Zróbcie wszystko, cokolwiek wam powie”. Stało zaś tam sześć stągwi kamiennych przeznaczonych do żydow­ skich oczyszczeń, z których każda mogła pomieścić dwie lub trzy miary. Jezus rzekł do sług: „Napełnijcie stągwie wodą!”. I napełnili je aż po brzegi. Potem powiedział do nich: „Zaczerpnijcie teraz i zanieście staroście weselnemu!”. Ci więc zanieśli. Gdy zaś starosta weselny skosztował wody, która stała się winem - a nie wiedział, skąd ono pochodzi, ale słudzy, którzy czerpali wodę, wiedzieli przywołał pana młodego (J 2,1-9). Takie kamienne stągwie archeolodzy odkryli w całym Izraelu. Były używane tylko w jednej jedynej stosunkowo krótkiej fazie liczącej 4000 lat historii Żydów, a mianowicie w czasach istnienia świątyni herodiańskiej, dokładnie między 19 r. p.n.e. a 70 r. n.e. Taka infor­ macja w starym tekście źródłowym wystarczyłaby już, aby datować wydarzenie z dokładnością poniżej stu lat. Z jednej strony budowa świątyni, którą wielu pobożnych Żydów uważało za zwiastun nadej­ ścia Mesjasza i zbliżającego się królestwa Bożego, a z drugiej wzrost obcych wpływów w Judei doprowadziły do istnej obsesji wiernych na punkcie Halachy i kwestii czystości rytualnej. Obawiali się, że szybciej staną się nieczyści, podczas gdy właśnie teraz chcieli być rytualnie czyści, zarowno po to, aby odseparować się od obcych wpływów, jak i przygotować na koniec świata. Żydowska Tosefta opisuje tę sytuację słowami: „W Izraelu wybuchła czystość”. Jej odzwierciedlenie znajdu­ jemy również w Ewangeliach, na przykład u Marka, kiedy Jezus w jasny sposób wyraża swój sprzeciw słowami: „Nic nie wchodzi z zewnątrz w człowieka, co mogłoby uczynić go nieczystym; lecz to, co wychodzi

147

z człowieka, to czyni człowieka nieczystym” (Mk 2,15). To, jaką rolę odgrywały w judaizmie tego czasu przykazania Halachy, znajduje swo­ je odzwierciedlenie w kulturze naczyń. Naczynia kamienne, jak już wspomniałem, uchodzą w archeologii za „żydowskie skamieniałości przewodnie”. Jeśli odnajdujemy je w starożytnym miejscu, możemy być pewni, że w I w. mieszkali tu pobożni Żydzi. Trudno było uniknąć zanieczyszczenia. Niosło je z sobą każde ze­ tknięcie z płynami ciała, porodem lub miesiączkującą kobietą. A także kontakt z pogańskim kultem bożków (z pogańskimi monetami włącz­ nie), chorobami skóry, gadami lub padliną. Za „ojca ojców nieczysto­ ści” uważano ludzkie zwłoki; kto miał kontakt ze zmarłym, sam stawał się „źródłem nieczystości”, a wraz z nim wszystko, czego dotknął. On sam mógł się oczyścić w mykwie, lecz Tora mówi o różnych materia­ łach obecnych w gospodarstwie domowym, które także stawały się nie­ czyste i mogły tę nieczystość przekazywać, wskazując na: metal, drew­ no, skórę, kości i glinę. Tylko kamień był z natury kosher, ponieważ został stworzony przez Boga i nie mógł przenosić nieczystości. Dlatego woda używana do oczyszczenia rytualnego mogła być przechowywana i czerpana tylko przy użyciu kamiennych naczyń. Archeolodzy odkryli tysiące naczyń z miękkiego, białego wapienia, przypominających no­ woczesne filiżanki, a służących do czerpania wody. Czerpano ją bez­ pośrednio z mykwy lub z potężnych stągwi zwanych krater lub kallal, których szczególnie okazałe egzemplarze znaleziono w żydowskiej części jerozolimskiego Starego Miasta. Więcej takich skorup arche­ olodzy odkryli m.in. w Herodionie, Qumran, Nazarecie, Tyberiadzie i - jeszcze do tego wrócimy - w Kafr Kennie. Ostatnie trzy przykłady pokazują, że jeśli chodzi o ten zwyczaj, Galilea nie była wyjątkiem. Gdy Einheitsubersetzung der Heiligen Schrift (ujednolicona wersja Biblii w języku niemieckim) podaje, że objętość dzbanów z Kany wynosiła „około stu litrów”, to jest to lekko przesadzone. W tekście oryginal­ nym jest mowa o objętości od „dwóch do trzech firkinów”. Jeden firki n („kąpiel”) odpowiada dokładnie 21,83 litra, więc można policzyć, że pojemność dzbanów wynosiła 44-66 litrów, czyli trochę mniej niż pojemność stągwi z Jerozolimy.

148

Lecz w tym kontekście nie dziwi uwaga pewnego kpiarza, który wytknął św. Hieronimowi, że Jezus przemienił 300 litrów wody w naj­ przedniejsze wino, mimo że goście weselni byli już dosyć pijani. Czy próbowali jeszcze nowego wina? „Nie - odpowiedział mu ze spokojem i z subtelnym humorem ojciec Kościoła - pijemy je do dziś”. Rzeczywiście, symbolika eucharystyczna pierwszego cudu Jezusa jest nie do przeoczenia, ponieważ nie chodziło Mu oczywiście o to, aby uchronić pana młodego przed blamażem lub uratować pogodną atmosferę uroczystości. „Cud wina” nie byłby także nazbyt oryginalny, ponieważ tę samą umiejętność przypisywano pogańskiemu bogu Dio­ nizosowi. Ale jak we wszystkich Jego cudach, także i tu, na płaszczyźnie metafizycznej, kryje się głębsze znaczenie. Z tego powodu Jan mówi 0 znaku. Wino, które wówczas płynęło obfitym strumieniem, dzięki działaniu Jezusa nie zastąpiło zwykłej wody, lecz wodę w kamiennych stągwiach, która była przeznaczona do oczyszczenia rytualnego. Stało się symbolem tego, co naprawdę oczyszcza, zmazuje wszelką winę 1 wszelki grzech, a dokładnie: zmazuje wszystkie duchowe nieczystości krwią Chrystusa. Wraz z nim w Nowym Przymierzu rytualne oczysz­ czenia Halachy stały się zbędne, obrazowo woda została zastąpiona winem, którego, aby nawiązać do Hieronima, wystarczy po wsze czasy i będzie ono płynąć wiecznie. I w ten sposób epizod z wesela w Kanie staje się najbardziej znaczącym fragmentem w Nowym Testamencie. Mimo to znajdujemy go tylko u Jana, ponieważ wydarzył się przed rozpoczęciem właściwej misji, od której synoptycy kontynuują swoje opisy. Musiał mieć miejsce gdzieś w marcu 28 r., po chrzcie w Jorda­ nie, po czterdziestodniowym poście, po powrocie do Jana, powoła­ niu pierwszych pięciu uczniów, powrocie do Galilei, ale jeszcze przed świętem Paschy. Czas podany przez ewangelistów („trzeciego dnia”) niestety niewiele nam pomaga. Mógłby to być trzeci dzień po Jego przybyciu do Galilei, trzeci dzień miesiąca nisan 3788 (czyli 18 marca 28 r.) lub całkiem zwykły wtorek - dzień tygodnia, w którym Żydzi chętnie zawierają związki małżeńskie - tego nie wiemy. Tym konkret­ niej brzmi określenie miejsca: „w Kanie Galilejskiej”. Kanę w Libanie (którą mieszkający tam chrześcijanie uważają za miejsce, gdzie wyda-

149

rzył się cud) możemy od razu wykluczyć. Za bliskością Nazaretu prze­ mawia także to, że najwyraźniej to Maryja była ważniejszym gościem, Jezus i Jego uczniowie tylko Jej towarzyszyli, byli „także zaproszeni. Odpada tym samym możliwość, że panem młodym (lub jego bratem) był Natanael, pomimo że, jak wiemy, pochodził z Kany. Ten Natanael, którego imię wspomina tylko Jan, wydaje się tą samą osobą co Bartło­ miej opisywany przez synoptyków. Nie jest to takie dziwne, przecież bar tholmai (Bartłomiej to forma zlatynizowana) oznacza jedynie „syn Tholmai” i mógł tego określenia używać na co dzień, ale nie mogło to być jego imię. Niejasne pozostaje, czy obok Natanaela, bar tholmai, także Szymon Kananejczyk pochodził z Kany. A że był znany także jako Gorliwy (lub Zelota) jest raczej prawdopodobne, że przydomek Kananejczyk wywodzi się od aramejskiego tłumaczenia tego określe­ nia Kananau. Oczywiście, wesele nie odbywało się w domu prywatnym. Gdy któ­ ryś z mieszkańców wsi brał ślub, co najmniej połowa społeczności świętowała wraz z nim, a dla tylu gości nie starczyłoby miejsca w cias­ nych domostwach. W tym celu wynajmowano tricliniumyjadalnię, po­ łożoną najczęściej na pierwszym piętrze, zawdzięczającą swoją nazwę ustawieniu łóż, mat lub poduszek w kształcie podkowy. A o tym, że wesele w Kanie odbywało się w takiej wyposażonej w poduszki kom­ nacie na górze (w podobnej katalymie miała miejsce także Ostatnia Wieczerza Jezusa), świadczy już wzmianka o „staroście weselnym , czyli właścicielu triclinium, który ńa pewno nie jest spokrewniony z panem młodym. Zorganizował już wiele uroczystości i dlatego był tym bardziej zdziwiony, że podczas tej najpierw podano gorsze wino (o które najwyraźniej zatroszczył się pan młody, być może był nawet właścicielem winnicy). A gdzie leżała Kana? Czy faktycznie pod dzisiejszą Kafr Kenną? W jej pobliżu jest jeszcze jedna możliwość. Chirbet Kana (Ruiny Kany) - nazwa brzmi obiecująco. Leży w odległości tylko 13 kilometrów na północ od Nazaretu w linii prostej. Jednak nie możemy się tam dostać tą drogą, ponieważ pośrodku rozciąga się dolina Bet Netofa ze swoimi polami uprawnymi i nowoczesnym kanałem. Jedziemy więc drogą

I5 O

krajową nr 79 i drogą lokalną nr 784 aż do Kafr Manda, miasteczka zamieszkanego w przeważającej części przez muzułmanów na pół­ nocno-wschodnim krańcu doliny. Stamtąd do Chirbet Kany prowadzi jedynie wyboista polna droga długości 4 kilometrów. Przebiega przez północny kraniec doliny u stóp gór Har Azmon. Próbujemy omijać dziury. Co paręset metrów muszę wysiadać, aby usunąć z drogi ka­ wałek skały. Ściemnia się, nadchodzi wieczór. Modlimy się, żeby nasz wypożyczony samochód wyszedł cało z tej podróży. W razie wypadku bylibyśmy tutaj, na końcu świata, kompletnie bezradni, zagubieni w ciemnościach. W końcu w oddali rozpoznaję wzgórze w kształcie piramidy o wysokości stu metrów. To musi być Chirbet Kana! Pale­ styńska rodzina posiadająca tutaj chatę i parę szop pędzi właśnie do domu swoje stado owiec. Yuliya zamyka się w samochodzie, ma jesz­ cze traumę po doświadczeniach z Cezarei. Łapię aparat fotograficzny i wyruszam w drogę. Już w połowie wysokości, na południowym stoku pagórka coś odkrywam. Ziemia jest usiana starożytnymi skorupami. Wiele z nich ma delikatne żłobienia, charakterystyczne dla cerami­ ki z czasów Heroda. Wyraźnie rozpoznaję zarysy tuzina domów. Ol­ brzymia kamienna pokrywa, w której została wybita okrągła dziura, przykrywa starożytną cysternę. Na południowo-zachodnim zboczu natykam się na grób skalny, ze względu na swój kształt typowy dla I w. W końcu na szczycie wzgórza rozkoszuję się fantastycznym widokiem ponad doliną Bet Netofa. Na wchodzie rozpoznaję daleki brzeg jeziora Genezaret, na południu grzbiet góry, za którą leży Nazaret, i której odnogi je otaczają. W dali wznoszą się ku niebu wieżowce żydowskiej osady Nazaret Illit. Przed nią leży Kafr Kenna ze swoimi kościołami weselnymi. Do pobliskiego wzgórza po mojej lewej stronie tuli się plantacja drzewek oliwnych; stare terasy świadczą o tym, że już przed 2000 lat był tu „ogród” bogatej wsi. Strategicznie korzystne położenie Chirbet Kany na stoku wzgórza, z którego można ogarnąć wzrokiem wyżynę galilejską na odległość kil­ ku kilometrów, przywodzi mi na myśl autobiografię Józefa Flawiusza. Gdy na początku powstania żydowskiego był komendantem Galilei, właśnie z tego powodu założył swoją kwaterę główną „w galilejskiej wsi

151

o nazwie Kana”. Stamtąd na czele niewielkiego oddziału liczącego 200 ludzi maszerował „przez całą noc” aby dotrzeć do miasta Tyberiada nad jeziorem Genezaret, którego miał bronić. Także to pasuje lepiej do oddalonej o około 28 kilometrów drogi Chirbet Kany aniżeli do Kafr Kenny, która leży tylko 20 kilometrów na zachód od Tyberiady. Wykopaliska przeprowadzone w Chirbet Kanie w latach 1998-2000 pod kierownictwem prof. Douglasa Edwardsa z University o f Puget Sound oraz jego kolegi Jacka Olive’a, we współpracy z izraelskim urzę­ dem ds. zabytków (IAA), dzięki samym znaleziskom monet dowiodły jednoznacznie, że teren ten był zasiedlony za czasów Jezusa. Najstarsza część Kany, jak stwierdzili archeolodzy, leżała w siodle po północnej stronie wzgórza. Tutaj znajdowały się także największe domy, najczęściej z dziedzińcami wewnętrznymi. Gdy osada zaczęła się rozprzestrzeniać na stronę południową, budowano na terasach. Domy na zboczu dostosowywano do warunków naturalnych. Szerokie ulice biegły koncentrycznie dookoła szczytu wzgórza, podczas gdy węższe drogi, często ze schodami, przecinały terasy i wiodły w dół zbo­ cza. Prawdopodobnie utrzymywano się z hodowli gołębi (odkryto dwa kolumbaria), uprawy roli i produkcji oliwy, oraz z rzemiosła. Odkryto także warsztaty farbiarzy sukna i garbarzy oraz małą manufakturę szkła. Sieć cystern gwarantowała zaopatrzenie w wodę i oczywiście istniała tu publiczna mykwa. Ukoronowaniem wzgórza był budynek użyteczności publicznej, który później otoczono murem w kształcie trapezu. Jego lokalizacja, przodem do Jerozolimy, i staranna konstruk­ cja pozwalają przypuszczać, że była to synagoga, która jak najbardziej mogła pochodzić z I w. Główne pomieszczenie miało 150 metrów kwa­ dratowych powierzchni oraz trzy kolumny. Kapitel z wapienia przypo­ minał ten z Gamli, wsi na wzgórzach Golan, która została zniszczona podczas wojny żydowskiej, a następnie opuszczona. Wzdłuż trzech z jej czterech ścian stała długa ławka. Mniejsze pomieszczenie zaraz obok, również wyposażone w ławkę, mogło być szkołą przy synagodze. Całą wieś otaczały liczne jaskinie grobowe, wszystkie oddalone co najmniej 200 metrów od domów. Na podstawie ich ilości i wielkości, ale także gęstości zabudowy, liczbę mieszkańców Chirbet Kany osza-

15 2

cowano na dobre 1500 osób. Tym samym wieś była znacznie większa od Nazaretu, co tłumaczy nieco arogancką reakcję Natanaela, gdy dowie­ dział się, z jakiej dziury pochodzi Mesjasz: „Czyż może być co dobrego z Nazaretu?” (J 1,46). Czy Chirbet Kana jest więc miejscem, w którym Jezus uczynił swój pierwszy cud? Na to pytanie mogłoby odpowiedzieć najbardziej ta­ jemnicze znalezisko archeologów. W dolnej wsi, w połowie wysoko­ ści wzgórza, natknęli się na kompleks co najmniej pięciu wykutych w skale jaskiń, który najwidoczniej był ważnym celem pielgrzymek w VI w. Jego ściany były całkowicie pokryte graffiti wyrytym na wie­ lu warstwach wapiennego tynku. Graniczący z nimi budynek mógł jak najbardziej być kościołem z należącym do niego klasztorem. Nie ma wątpliwości, czemu oddawano tutaj cześć. W największej jaskini kompleksu, zaraz przy wejściu, użyto pokrywy sarkofagu jako rodzaju ołtarza i opatrzono ją krzyżem. W ołtarz pierwotnie wbudowano sześć potężnych kamiennych naczyń, z których dwa archeolodzy znaleźli jeszcze in situ. Fragmenty marmuru świadczą o tym, że to jaskiniowe sanktuarium było niegdyś bogato zdobione. Najwyraźniej bizantyjscy chrześcijanie byli przekonani, że w tej jaskini, która być może była piwnicą triclinium, dokonał się pierwszy cud Jezusa. Czy więc Chirbet Kana było miejscem, w którym odbyło się we­ sele? Gdy w miękkim świetle wieczornego słońca próbujemy znaleźć najbliższy dojazd do drogi lokalnej, to pytanie nie daje mi spokoju. Niestety, najwcześniejsze relacje pielgrzymów są zbyt niedokładne, aby umożliwić pewną identyfikację. Święta Paula w 386 r. wspomina tylko, że Kana leży „niedaleko od Nazaretu”; św. Hieronim dodaje, że „w szybkiej podróży” przemierzył „Nazaret... Kanę i Kafarnaum”. Jeden z najwcześniejszych i najdokładniejszych opisów pochodzi od Pielgrzyma z Piacenzy, który około 570 r. pisał: „Z Diocezarei [=Seforis] poszliśmy do oddalonej o trzy mile Kany, gdzie Pan był na weselu, i po­ łożyliśmy się na tejże ławie, na której ja - niegodny, napisałem imiona moich rodziców. Z owego (wesela) są tam dwa dzbany; napełniłem jeden z nich winem, pełen położyłem na ramionach i ofiarowałem przy ołtarzu; w samym źródle obmyliśmy się, aby zyskać błogosławieństwo”.

*53

Jednak Seforis jest oddalone o 5,7 kilometra od Kair Kenny i 7,8 od Chirbet Kany, tak że jednoznaczna identyfikacja jest niemożliwa. 40 lat wcześniej Teodozjusz pisał jeszcze: „Z Diocezarei (Seforis) do Kany w Galilei jest pięć mil (7,5 km)”, co mniej więcej pasowałoby do Chirbet Kany. Bardziej problematyczna jest informacja o źródle; nie ma go w Chirbet Kanie, gdzie ludzie byli zdani na zbiorniki, ale za to jest w Kafr Kennie. Święty Willibald (700-787) wspomina, że w Chana „jest duży kościół, a w tym kościele na ołtarzu stoi jedna z sześciu stą­ gwi, które Pan kazał napełnić wodą, która zmieniła się w wino. I tym winem częstowano”. Epifaniusz (750-800) pisze dodatkowo o klaszto­ rze, o którym jest także mowa w późniejszych relacjach. Konkretniejsze są dopiero opisy z czasów wypraw krzyżowych. Saewulf, który w no2 r. spisał pierwszą relację pielgrzymią od czasów zdobycia Jerozolimy, pisze: „Kana leży w Galilei - gdzie nasz Pan na weselu przemienił wodę w wino - 6 mil (ok. ro km) od Nazaretu, na północy, na wzgórzu. Nie ma tam nic prócz klasztoru zwanego architriclinii (dom starosty weselnego)”. Rzeczywiście, Chirbet Kana leży 13 kilometrów na północ od Nazaretu, Kafr Kenna natomiast 6 kilo­ metrów na północny wschód. W U87 r. anonimowy autor La citez de Jherusalem pisze: „Jeszcze widać miejsce, gdzie wyprawiano wesele (...), znajduje się w odległości strzału z łuku od źródła, z którego czer­ pano wodę”, podczas gdy Thietmar (1217 r.) jednoznacznie identyfikuje źródło jako „cysternę”. Najbardziej przekonujący jest Burchard (1238 r.). Znajduje „Chana Gelilee (...) na zboczu wysokiej okrągłej góry. U jej stóp, po stronie południowej, rozciąga się bardzo rozległa dolina (...), bardzo żyzna i piękna, która sięga aż do Seforis”. Dalej pisze: „Pokazuje się tam miejsce, gdzie znajdowało się sześć dzbanów, a także triclinium, w którym stały stoły. Lecz te miejsca, jak prawie wszystkie inne, w których Pan coś zdziałał, znajdują się pod ziemią i schodzi się tam do krypty po wielu schodach”. To jednoznacznie opis kompleksu na zboczu Chirbet Kany. Jeszcze w 1422 r. Poloner stwierdza: „Miejsce, w którym odbyło się wesele, jest kryptą wykutą w skale, która mieści niewielu ludzi”. A w 1636 r. Georg Ch. Neitzschitz dodaje: „Pokazuje się jeszcze miejsce, gdzie miał stać dom weselny, a tym bardziej trzeba

154

w to wierzyć, bo znajduje się tak głęboko pod ziemią, że trzeba zejść w dół po licznych schodach”. Także to wskazuje na sanktuarium jaski­ niowe w Chirbet Kanie. Widocznie między VI (czego dowodzą badania archeologiczne) i XVII w. było czczone jako miejsce, w którym odbyło się wesele. Czy jednak nim było? A jeśli tak, to jak doszło do przenie­ sienia tradycji do Kafr Kenny? Nowa historia Kafr Kenny jako miejsca pielgrzymkowego rozpo­ częła się w 1566 r., gdy ortodoksyjni Grecy kupili ziemię w pobliżu miejscowego meczetu, aby wybudować tam kościół. Byli przekonani, że meczet stał nad chrześcijańskim sanktuarium, kościołem, który został wzniesiony już przez św. Helenę ponad miejscem, gdzie wyda­ rzył się cud przemiany wody w wino. Lecz katolicy byli jeszcze innego zdania. W 1621 r. król Ludwik XIII wysłał do Ziemi Świętej swojego ambasadora, Louisa Deshayes’a de Courmenina, aby bronił praw fran­ ciszkanów. Jego zdolnościom dyplomatycznym zakon zawdzięczał to, że w 1620 r. przekazano mu teren wokół Groty Zwiastowania w Naza­ recie. Co się tyczy Kany, Francuz odwiedził „Caffar Cana (...), o której wschodni chrześcijanie mówią, że znajduje się tam miejsce, gdzie nasz Pan przemienił wodę w wino, lecz dzięki skrupulatności o. Tomasza z Navarii odkryto, że to miejsce zwie się po prostu Cana”. Zamiast tego ojciec zaprowadził go do Chirbet Kany, o której pisze: „Widać tu ruiny kościoła, który, jak wierzą ludzie, został zbudowany w tym samym miejscu, gdzie wydarzył się cud”. Także Neitzschitza w 1636 r. francisz­ kanie zaprowadzili jeszcze w oba miejsca w przekonaniu, że Chirbet Kana jest prawdziwą Kaną. Lecz w ciągu następnych trzech lat karta się odwróciła. W 1639 r., w swoim obszernym dziele na temat topografii Ziemi Świętej, gwardian klasztoru franciszkanów - Quaresmius - ra­ czej intuicyjnie niż z przekonujących powodów doszedł do wniosku, że Kafr Kenna jest Kaną, w której doszło do cudu podczas wesela. Chirbet Kana wydawała mu się zbyt odległa, poza tym przeszkadzało mu, że nie ma w niej źródła, jakie opisał Antoninus. Hierosołyma ¡ocutur, causa finita (Jerozolima zdecydowała, sprawa skończona)! Niemiecki ksiądz - Clemens Kopp, jeden z najwytrawniejszych znawców Ziemi Świętej i jej tradycji, przypuszczał, że za „przemieszczeniem” kryją

155

się raczej względy praktyczne: „Prawdziwy powód to całkowity upa­ dek prawdziwej Kany która, według Rogera (1631), stała się jaskinią zbójców, gdzie pielgrzymi musieli płacić haracz wysokości jednego cekina, czyli około 10 złotych marek. Z pewnością przyczyniło się to do przeniesienia tradycji do gościnniejszej Kafr Kenny, która zresztą nadawała się dzięki podobnie brzmiącej nazwie”. W każdym razie zakon się zdeklarował. Tylko dwa lata później fran­ ciszkanie kupili ziemię bezpośrednio obok meczetu, a w 1870 r. udało im się kupić i zburzyć sam meczet, aby na tym terenie wybudować kościół. Szczególnie przedsiębiorczy okazał się ówczesny przełożony misji franciszkańskiej w Kafr Kennie austriacki zakonnik o. Egidius Geissler. Nie tylko kazał zbudować fasadę poświęconego w 1906 r. domu Bożego na wzór katedry w Salzburgu, lecz także zlecił prze­ prowadzenie wykopalisk archeologicznych przed rozpoczęciem prac budowlanych. W ich trakcie natknięto się na pozostałości starożytnej bazyliki, która, jak sądzono, miała niegdyś trzy absydy, podobnie jak kościoły pielgrzymkowe w Nazarecie i na górze Tabor. Nieco głębiej znajdowały się pozostałości starożytnego silosu zbożowego. Znalezio­ no tam trzy potężne kamienne dzbany „w kształcie olbrzymich do­ nic”, które odtąd zostały wystawione. Nad tym miejscem już wcześniej wzniesiono prostokątny budynek, który był zwrócony ku Jerozolimie. Tu Geissler natrafił na swoje najbardziej spektakularne znalezisko mozaikową posadzkę z aramejskim napisem: „Błogosławiona niech będzie pamięć Joseha, syna Tanhuma, syna Body, i jego synów, którzy wykonali tę mozaikę. Niechaj będą błogosławieni. Amen”. Według kry­ teriów paleograficznych napis mógł być datowany na IV w. Wszystko wskazywało na to, że mozaika zdobiła podłogę synagogi. Można by teraz twierdzić, że Żydzi nigdy nie zbudowaliby synagogi nad miejscem chrześcijańskiego cudu, lecz sprawa nie jest taka prosta. Ponieważ także synagoga, nad którą krzyżowcy wznieśli kościół św. Anny w Seforis, miała mozaikową posadzkę, najwyraźniej za sprawą tego samego fundatora: „Błogosławiona niechaj będzie pamięć Rabiego Yudana, syna Tanhuma, syna”. Epifaniusz pisze, że w Seforis nawrócony na chrześcijaństwo Żyd Józef z Tyberiady ufundował ju-

156

deochrześcijańską synagogę. Mimo że biskup nie wspomina o Kafr Kennie, możliwe, że także tam kazał zbudować dom modlitwy dla judeochrześcijan. To znów każe zakładać, że istniała tam wspólnota judeochrześcijańska, ale niekoniecznie, że w tym miejscu wydarzył się cud przemienienia wody w wino. Lecz przynajmniej obecność chrze­ ścijan już w IV w. jest udokumentowana. Prospekcja przedwykopaliskowa przeprowadzona w 1969 r. przez o. Loffredę i gruntowne wykopaliska w drugiej połowie 1997 r. pod kierownictwem o. Alliaty, obaj z zakonu franciszkanów, dostarczyły przynajmniej dalszych danych na temat historii ich kościoła. Faktem jest, że stoi na pozostałościach budynków z I w. Należą do nich wyłożony kamiennymi płytami korytarz i okrągła kamienna niec­ ka, która była połączona ze zbiornikiem. Skorupy herodiańskich lamp oliwnych i fragmenty kamiennych dzbanów umożliwiły precyzyjne datowanie. Nad tymi budynkami w IV w. powstała (judeochrześcijań­ ska?) synagoga, przed którą znajdowało się atrium otoczone krużgan­ kami. Pośrodku atrium stała starożytna cysterna. W V lub VI w. obok synagogi wybudowano chrześcijańskie mauzoleum, którego absyda była skierowana na północ, z pewnością po to, by zmieścić się obok skierowanej na południe (w kierunku Jerozolimy) synagogi. Dopiero w XIV w., a więc po wyprawach krzyżowych, na obu opuszczonych już w tym czasie sanktuariach wybudowano meczet. Lecz mimo że zna­ leziska były niebywale interesujące, o. Alliata musiał przyznać, że „na światło dzienne nie wyszło nic, co by potwierdziło, że Kafr Kenna to Kana Galilejska, wielokrotnie wspominana w Ewangelii św. Jana”. Więcej informacji o Kafr Kennie z czasów Jezusa przyniosły wy­ kopaliska urzędu ds. zabytków (IAA) w Karem el-Res, zachodnim krańcu wsi. Tam, między 500-letnimi drzewami oliwnymi archeolog Yardenna Alexandre natknęła się w latach 1999-2006 na cały szereg domów z czasów herodiańskich i wczesnorzymskich. Wiele z nich miało prywatne mykwy, co każe wnioskować, że mieszkali tu ortodoksyjni Żydzi, którzy poza tym prowadzili raczej skromne życie; nie było tam szklanych naczyń i innych przedmiotów luksusowych. Zamiast nich archeolog wykopała wiele skorup dużych kamiennych naczyń,

157

których średnica musiała wynosić do 40 centymetrów. Był to dla niej wystarczający powód, aby poinformować prasę: „Wszystko, co od­ kryliśmy podczas tych wykopalisk, wskazuje na to, że miejsce, które badaliśmy, to Kana, w której odbyło się wesele”, twierdziła rodowita Brytyjlca. To oczywiście śmiały wniosek, ponieważ w tamtych czasach takie kamienne naczynia znajdowały się w każdej żydowskiej wiosce. A zatem gdzie leżała Kana, w której odbyło się wesele? Jest pewne, że nasze obie „kandydatki”, zarówno Chirbet Kana, jak i Kafr Kenna, były zamieszkane za czasów Jezusa. Nic nie zaprzecza temu, że obie wsie nosiły wówczas takie same nazwy jak dzisiaj. Jeśliby tak było, to miejscem, którego szukamy, jest Chirbet (ruiny) Kana. Jeśli Jan nie po­ mylił łudząco podobnych nazw miejscowości, to pierwszy cud Jezusa wydarzył się rzeczywiście na zboczu wzgórza na północnym krańcu doliny Bet Netofa. Niezależnie od tego Józef z Tyberiady ufundował synagogę dla judeochrześcijan w Kafr Kennie. Samo jej istnienie mo­ gło doprowadzić do pomyłki. Lecz dopóki nie ma jednoznacznego związku, nic nie każe nam doszukiwać się związku między synagogą i cudem przemienienia wody w wino. Jednak także po tym znaku Kana pozostała dla Jezusa ważnym miejscem działalności. Wprawdzie po weselu „On, Jego Matka, bracia i uczniowie Jego udali się do Kafarnaum” (J 2,12). Lecz gdy dwa i pół miesiąca później wrócił z Jerozolimy do Galilei, najpierw zatrzymał się w Kanie. W drodze do niej musiał przejść przez Nazaret, przecież Jan słowami: „Jezus wprawdzie sam stwierdził, że prorok nie doznaje czci we własnej ojczyźnie” (J 4,44), wspomina, jak szorstko odprawio­ no Jezusa w synagodze Jego rodzinnego miasta. U Marka i Mateusza wydarzenie to miało miejsce dopiero po straceniu Jana Chrzciciela, lecz to raczej mało prawdopodobne. Również u Łukasza epizod ten znajdujemy na początku działalności Jezusa w Galilei i przed Jego powrotem do Kafarnaum (Lic 4,16-30). Także ta okoliczność przema­ wia raczej za Chirbet Kaną, ponieważ jest nieprawdopodobne, żeby Jezus zaraz po tym, jak w Nazarecie chciano Go ukamienować, osiadł w sąsiedniej wsi. Wspomniane strategicznie korzystne położenie na wzgórzu mogło także Jego, tak jak później Józefa, skłonić do założenia

15 8

tu swojej kwatery, bo tu nie zagrażali Mu siepacze Antypasa, których nadejście byłoby wcześnie zauważone. Widocznie pozostał w Kanie parę tygodni, może nawet całe lato. W każdym razie wystarczająco długo, by wieść o nowym centrum dzia­ łalności mogła rozejść się po całej Galilei. Dlatego królewski urzędnik z Kafarnaum, którego syn leżał na łożu śmierci, nie czekał na powrót Jezusa, lecz udał się w drogę do Niego. Błagał Jezusa: „Panie, przyjdź, zanim umrze moje dziecko” (J 4,49). Chodzi tu o zejście z wyżyny nad jezioro, sformułowanie całkowicie prawidłowe geograficznie. Lecz Jezus chciał jeszcze zostać w Kanie. „Idź, syn twój żyje!”, zapewnił urzędnika. Ten uwierzył i udał się w drogę powrotną. Gdy po 35-kilometrowym marszu późnym wieczorem przybył do domu, dowie­ dział się, że chłopiec rzeczywiście został uzdrowiony, i to dokładnie w siódmą godzinę, o pierwszej po południu, gdy jego ojciec spotkał się z Jezusem.

VIII

SADZAWKA BETESDA D la c z e g o Ja n był ś w i a d k i e m ? Najpóźniej w tym momencie należałoby zapytać o wiarygodność na­ szych źródeł. Bądź co bądź od lat wciąż wmawia się nam, że Ewangelie nie są biografiami Jezusa, lecz „tylko” wczesnochrześcijańskimi świa­ dectwami w iary Jako takie miały zdradzać więcej na temat obrazu Chrystusa we wspólnocie, w której powstały, aniżeli „Jezusa histo­ rycznego”; oczywiście miały powstać odpowiednio późno, w każdym razie wszystkie pod koniec I w., niewątpliwie po zburzeniu świątyni, którego Jezus (inaczej niż starotestamentalne Psalmy) nigdy, nawet w przybliżeniu, nie mógł przewidzieć. Należało dokładnie oddzielić Jezusa kerygmatu, to znaczy powielkanocnej ewangelizacji, od Jezu­ sa historycznego, którego najpierw powinno się poddać gruntownej demitologizacji. To, co zostaje po takiej obróbce, której ofiarą musi oczywiście paść wszystko, co nadprzyrodzone, pokazuje nam holly­ woodzki reżyser Paul Verhoeven w swojej pozbawionej szacunku, ale za to przynajmniej konsekwentnej książce Jezus. Historia człowieka. Syn Boży jawi się w niej rzeczywiście już tylko jako nieudacznik. Jest co prawda uzdolnionym i sprytnym wędrownym kaznodzieją i egzorcystą żydowskim, wkrótce jednak pada ofiarą gigantycznej automistyfikacji i pod koniec życia wierzy, że tylko w wyniku zbrojnego powstania może zaprowadzić królestwo Boże. O tym, że także ta próba skończy się klęską, przekonał się w najboleśniejszy sposób, na krzyżu, zanim

160

Jego ciało rzucono psom albo pogrzebano w miejscu skazania, a „znik­ nęło” ono tylko dla Jego uczniów, którzy dawno uciekli. Lecz ten nazbyt ludzki Jezus popadłby w zapomnienie już po prze­ minięciu jednego pokolenia, obojętnie co na Jego temat dopowiada­ liby Jego zwolennicy. Na przykład Apoloniusz z Tiany, „guru” schyłku I w., według swojego biografa dokonywał jeszcze większych cudów niż Jezus, a mimo to jego imię wkrótce było znane tylko historykom. Także źródła niechrześcijańskie nie pozostawiają wątpliwości, że Jezus rzeczywiście był kimś więcej niż marzycielem nieudacznikiem. I tak Józef Flawiusz około 94 r. pisał: W tym czasie [gdy Piłat był namiestnikiem Judei] żył Jezus, czło­ wiek mądry, jeżeli w ogóle można go nazwać człowiekiem. Czynił bowiem rzeczy niezwykłe i był nauczycielem wszystkich ludzi, którzy z radością przyjmowali prawdę. Poszło za nim wielu Żydów, jako i pogan. On był Chrystusem. A gdy wskutek doniesienia naj­ znakomitszych u nas mężów Piłat zasądził go na śmierć krzyżową, jego dawni wyznawcy nie przestali go miłować. Albowiem trzeciego dnia ukazał się im znów jako żywy, jak to o nim oraz wiele innych zdumiewających rzeczy opowiadali boscy prorocy. I odtąd aż po dzień dzisiejszy istnieje społeczność chrześcijan, którzy od niego otrzymali tę nazwę (za: Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, cz. 2, s. 786). Dodajmy, że powyższe słowa budzą kontrowersje. W każdym razie w takim brzmieniu znajdziemy je już w Historii Kościoła Euzebiusza z Cezarei, która powstała około 330 r. Józef Flawiusz był w czasach rzymskich popularnym autorem, jego książki uchodziły za antyczne bestsellery i były wręcz lekturą obowiązkową każdego wykształconego Rzymianina. Chociażby dlatego Euzebiusz nigdy nie pozwoliłby sobie na to, aby błędnie zacytować jego słowa. W końcu pisał w czasach, gdy większość Rzymian była jeszcze poganami; od ostatnich prześladowań chrześcijan (przez Licyniusza) na wschodzie imperium nie minęło nawet dziesięć lat. Fałszerstwo, do tego tak łatwe do zdemaskowa­ nia, mogłoby szybko obrócić się przeciwko niemu. Z drugiej strony

l6 l

świadectwo Józefa, że Jezus był Mesjaszem, tak zwane Testimonium Flavianum, brzmi już podejrzanie. Czy Żyd, który dostał się do rzym­ skiej niewoli, nie ratowałby swojego życia, nazywając prawdziwym mesjaszem cesarza Wespazjana? Bardzo możliwe, że tak jak wielu Żydów wierzył w dwóch mesjaszy - kapłana i króla. Lecz nie moż­ na wykluczyć, że Euzebiusz lub inni pisarze chrześcijańscy wprowa­ dzili minimalną poprawkę polegającą na przykład na opuszczeniu słów „mówi się” przed „był Chrystusem”. Nie ma jednak wątpliwości, że w oryginalnym tekście Józefa rzeczywiście była mowa o Jezusie, ponieważ w innym miejscu mówi on o Jakubie, „bracie Jezusa, tak zwanego Chrystusa” (w rzeczywistości był on jego kuzynem). A więc „niesłychane czyny” oraz potwierdzone przez świadków „niemożliwe” zmartwychwstanie zmarłych, były także rzeczami, które Żyd słyszał o Jezusie wśród Żydów. Myślę, że nigdy nie zrozumiemy Jezusa z Nazaretu, jeśli nie będzie­ my gotowi przynajmniej dopuścić możliwości oddziaływania Boga na historię. To, że uzdrowienia mogły nastąpić na skutek autosugestii (a tym samym, jak nauczał Jezus, wiary zainteresowanego), to zupeł­ nie inna sprawa, tak samo jak fakt, że wszystko w życiu Jezusa miało także płaszczyznę metafizyczną i tym samym w różnej mierze zna­ czenie alegoryczne. Nowoczesna teologia pomaga nam zrozumieć ów język symboli. Nie powinno to nas jednak skłaniać do tego, aby same wydarzenia uważać a priori za pobożne bajeczki lub chrześcijańskie opowieści z morałem. Wystarczy przestudiować historię uznanych przez Kościół cudów, np. objawienia Maryi w Lourdes i Fatimie lub żywoty świętych, aby nauczyć się pokory wobec działania Boga. Jesz­ cze dzisiaj we Włoszech żyją tysiące ludzi, którzy doświadczyli cudu na własnej skórze dzięki wstawiennictwu zmarłego w 1968 r. kapucyna stygmatyka, o. Pio z Pietrelciny, kanonizowanego w 2001 r. przez Jana Pawła II. Znajoma ostatniego papieża, polska specjalistka w dziedzinie psychiatrii dr Wanda Półtawska nagle i w niewytłumaczalny sposób została uleczona z raka w końcowym stadium, gdy ówczesny arcybi­ skup Krakowa Karol Wojtyła poprosił znanego ojca o modlitwę. Aby sługa Boży został ogłoszony świętym, wystarczą dwa cudowne uzdro-

162

wienia, których medycyna nie potrafi wyjaśnić, jedno wystarczy, aby został uznany za błogosławionego. Ingerencja Boga w nasze czasy jest więc faktem dającym się udowodnić naukowo. Dlaczego, na litość boską, mielibyśmy odmawiać tej mocy Jezusowi, ludzkiemu obliczu Boga? Cudownym przykładem na to, jak nowoczesna egzegeza może, za pozwoleniem, strzelić sobie w stopę, jest relacja Jana o uzdrowieniu paralityka, które miało miejsce w szabas w Jerozolimie. Po lecie spę­ dzonym w Kanie, jak pisze ewangelista, Jezus znów poszedł do Jero­ zolimy. Okazją było „święto żydowskie”, chodzi tu prawdopodobnie o Święto Szałasów (Sukkot), które w 28 r. n.e. odbywało się od 23 do 29 września. „W Jerozolimie zaś jest przy Owczej [Bramie] sadzawka, nazwa­ na po hebrajsku Betesda, mająca pięć krużganków. Leżało w nich mnóstwo chorych: niewidomych, chromych, sparaliżowanych”, twierdzi Jan (5,2-3). Teolog Norbert Krieger w opublikowanym w 1954 r. eseju Fikcyjne miejsca chrztu Jana twierdził, że Betesda to wymysł ewangelisty, a jego relacja jest pełna ukrytej symboliki. W jego ślady poszli inni, ogłasza­ jąc, że „pięć krużganków” to symbol Tory, sadzawka - chrzcielnicy, a Owcza Brama jest synonimem Jezusa, który w końcu nazwał siebie samego „bramą owiec” (J 10,7). Już sama nazwa Betesda (dom łaski) rzekomo zdradza intencje tego symbolicznego opowiadania. To nie Tora miała pomóc sparaliżowanym wieloma nakazami ludziom stanąć na nogach, lecz Jezus, który świadomie złamał szabas i tym samym wyzwolił ich z jarzma prawa mojżeszowego. Do tej pory wszystko się zgadza, ponieważ rzeczywiście może w tym tkwić głębsze przesłanie, płaszczyzna metafizyczna tego znaku. Lecz ta, jak najbardziej udana, interpretacja zachęciła do przedwczesnych wniosków, a nawet zgoła niechrześcijańskiej arogancji wobec źródła. A mianowicie na każdą próbę lokalizacji sadzawki Betesda niejeden nowoczesny teolog reago­ wał tak jak Amerykanin Edgar J. Goodspeed: „Trzeba zdać sobie sprawę

16 3

z tego, że topografia i chronologia były ostatnimi rzeczami, które in­ teresowały autora (Jana). Miał głowę w chmurach. Próbował określić miejsce Jezusa w świecie duchowym i Jego relację z wiecznymi rzeczywistościami. Właśnie to interesowało go i pochłaniało, a nie trasy po­ dróży i harmonogramy, tak że właściwie kwestie praktyczne, świeckie, które odgrywały pewną rolę u Marka, Mateusza i Łukasza, miały dla jego pracy niewielkie znaczenie”. Także Gerd Laudert-Ruhm, niemiec­ ki pedagog religijny, jeszcze w 1996 r. uważał, że czwarta Ewangelia ma „z różnych powodów szczególną pozycję i najmniej się sprawdza jako źródło historyczne”. Tak jakby teologia i chrystologia automatycznie stały w sprzeczności z topografią i historią. Przy tym zwolennicy wy­ kładni czysto symbolicznej mogli się bądź co bądź powoływać na to, że Józef Flawiusz nie wspomina o sadzawce ani słowem (mimo że nazywa północno-wschodnią część Jerozolimy Bezethą). Już to wystarczyło, aby uznać ją za wymysł ewangelisty. Tylko istnienie Bramy Owczej nie podlegało dyskusji; ta nazwa północno-wschodniej bramy Jerozolimy pojawia się już w Księdze Nehemiasza (3,1) w Starym Testamencie. Lecz sadzawka także istniała. Gdyby Krieger i jego naśladowcy za­ dali sobie trud przestudiowania relacji pielgrzymów z późnego antyku, stałoby się to dla nich jasne nawet bez pomocy archeologii. Już Euze­ biusz potwierdza, że „w Jerozolimie jest sadzawka, która jest Sadzawką Owczą (nazywa ją Bezathą), zaopatrzoną niegdyś w pięć krużganków”. Miała to być „podwójna sadzawka”: jedna niecka zawierała deszczów­ kę, podczas gdy woda w drugiej wydawała się czerwonawa, ponoć od krwi zarzynanych tu wcześniej zwierząt ofiarnych. To ostatnie jest niemożliwe, ponieważ tradycyjne miejsce składania ofiar znajdowało się przy ołtarzu całopalnym przed świątynią. Pielgrzym z Bordeaux, który przybył do Jerozolimy w 333 r., również zobaczył „podwójny staw z pięcioma krużgankami, który nazywa się Betsaida”, mając naturalnie na myśli Betesdę. Biskup Jerozolimy Cyryl nazywa ją Sadzawką Owczą i wspomina, że cztery z pięciu krużganków „biegły dookoła, lecz piąty, na którym leżało mnóstwo chorych, przebiegał przez środek”. Właśnie tam około 450 r. wybudowano kościół, który początkowo nosił na­ zwę kościoła Paralityka, później przemianowano go jednak na kościół

164

Świętej Maryi z Sadzawki Owczej (Probatyki). Został on zniszczony podczas najazdu Persów w 614 r., następnie odbudowany, później zbu­ rzony przez muzułmańskiego sułtana Hakima, a potem w mniejszej skali znów odbudowany przez krzyżowców. Od tamtego czasu za sa­ dzawkę Betesda uchodził jeden mały zbiornik wodny, co sprawiło, że relacja z pewnością nie stała się wiarygodniejsza. Po wojnie krymskiej w 1856 r. sułtan oddał cały teren cesarzowi Na­ poleonowi III i od tej pory zarządzają nim francuscy dominikanie. Jed­ nak podczas ostatnich wykopalisk w 1873 r- znów odkryto tylko jedną nieckę i szybko powstało wrażenie, że Bizantyjczycy uznali jakiś przy­ padkowy zbiornik za sadzawkę Betesda, ponieważ nigdy nie istniał kompleks opisany przez Jana. Wprawdzie wkrótce podczas dalszych wykopalisk francuscy archeolodzy natknęli się na drugi zbiornik, nie był on jednak bardziej imponujący. Poza tym okazało się, że pochodził z późniejszego okresu. Wydawało się, że ewangelista kompletnie się ośmieszył. Dopiero w 1914 r. nastąpił przełom. Na południe od obu zbiorników i kościoła archeolodzy odkryli nieckę w kształcie trapezu o wymiarach 60 na 50 metrów. Wykopaliska przerwała jednak pierwsza wojna świa­ towa. Gdy w 1931 r. ponownie przystąpiono do pracy, okazało się, że zbiorniki i kościół stały na grobli, która oddzielała nieckę w kształcie trapezu od drugiej, prawie kwadratowej, sztucznej sadzawki po jej stro­ nie północnej. Po tych pierwszych, bardzo obiecujących odkryciach po drugiej wojnie światowej dominikanie postanowili przeprowadzić na tym terenie systematyczne wykopaliska. Wyniki pięcioletniej kampa­ nii wykopaliskowej (1937-1962) pod kierownictwem archeologa domi­ nikańskiego J.-M. Rouséa i o. Rolanda de Vaux z École Biblique były wręcz sensacyjne. Jak się okazało, niecka północna była starszą częścią kompleksu. Być może pochodziła jeszcze z czasów pierwszej świątyni; mogła być „wyższą sadzawką” wspomnianą w Drugiej Księdze Królew­ skiej (18,17). Pierwotnie, zapewne dzięki prostej grobli, zbierała się tu deszczówka, tworząc naturalną sadzawkę. Później sadzawka została rozbudowana do sztucznej niecki o wymiarach 40 na 52 metry. Otwar­ tym kanałem woda płynęła stąd do świątyni.

16 5

Pod koniec III w. p.n.e. arcykapłan Szymon kazał założyć drugą sadzawkę o wymiarach 60 na 52 metry (por. Syr 50,3). Znajdowała się ona po południowej stronie grobli, mającej wówczas sześć metrów szerokości. Kanał wodny przekształcono w tunel. Wraz z budową herodiańskiej świątyni kompleks został przekształ­ cony w gigantyczną mykwę. W tym celu zbiorniki otoczono czterema krużgankami; piąty przebiegał poprzecznie przez groblę dzielącą obie niecki. Badania przeprowadzone w 1995 r. przez izraelskiego arche­ ologa Shimona Gibsona na zlecenie izraelskiego urzędu ds. zabytków ujawniły cały system podziemnych wodociągów gwarantujących cią­ gły ruch wody, która tym samym, jako woda żywa, mogła służyć do rytualnego oczyszczenia. Niecka południowa stała się jednocześnie właściwą łaźnią rytualną, północna zaś rezerwuarem (otsar), z którego doprowadzano świeżą wodę. Rzeczywiście, tylko niecka południowa ma po jednej stronie schody umożliwiające wejście do sadzawki. Co trzy lub cztery stopnie znajdowała się szersza platforma, na której można było postawić łóżko lub nosze. Tędy szukający oczyszczenia Żydzi wchodzili do mykwy, tutaj paralityk musiał czekać, aż inni go wniosą. U Jana czytamy więc: Znajdował się tam pewien człowiek, który już od lat trzydziestu ośmiu cierpiał na swoją chorobę. Gdy Jezus ujrzał go leżącego i poznał, że czeka już długi czas, rzekł do niego: „Czy chcesz wy­ zdrowieć?”. Odpowiedział Mu chory: „Panie, nie mam człowieka, aby mnie wprowadził do sadzawki, gdy nastąpi poruszenie wody”

0 5.5-7)Fenomen „poruszenia wody” także prowokował liczne spekulacje, aż po dosyć wymyślne wyjaśnienie, które umieścił w tekście starożytny kopista, oddając być może żydowskie przesądy ludowe. Według nie­ go niepełnosprawni czekali „na ruch wody”: „Anioł Pański zstępował o określonej porze do sadzawki i sprawiał, że woda się poruszała. Kto wówczas wszedł do niej jako pierwszy, zostawał uzdrowiony, na jaką­ kolwiek chorobę by cierpiał”.

l66

Rzeczywiście, w ścianie sześciometrowej grubości między zbiorni­ kami Gibson natknął się na pionowy szyb prowadzący do poziomego tunelu, ze śluzą na końcu. Dzięki śluzie wpuszczano do zbiornika świeżą wodę, a woda w mykwie mogła się poruszyć, aby stać się wodą „żywą”. Bąbelki, wiry wodne i lekkie falowanie miały sygnalizować czekającym, że teraz nadszedł właściwy moment, aby doświadczyć naj­ lepszego z możliwych oczyszczeń rytualnych. Odpływ po południowej stronie sadzawki południowej odprowadzał nadmiar wody, być może aż do wzgórza świątynnego. Warstwa czerwonej ziemi, którą Gibson znalazł na dolnym końcu ściany, mogła być przyczyną różowawego zabarwienia wody, o którym pisze Euzebiusz. A więc Jan, obywając się bez aniołów i innych czynników nadprzy­ rodzonych, po prostu dokładnie opisał, jak funkcjonowała największa mykwa Jerozolimy. Prawidłowo podaje jej położenie, wspomina o pię­ ciu krużgankach - detalu, który nabiera sensu dopiero wtedy, gdy wie się o szerokiej grobli między dwoma zbiornikami. Niezależnie od tego, jak silna była symbolika tego miejsca, opisana przez teologów, ono naprawdę istniało, a to, co z niego zostało, może obejrzeć każdy, kto przyjedzie do Jerozolimy. Także nazwa, którą podaje Jan, została po­ twierdzona historycznie. Zwój miedziany z Qumran wymienia ją jako 57. z 65 kryjówek na skarby i przedmioty kultu należące do wspólnoty. Polski badacz zwojów z Qumran Józef Tadeusz Milik przetłumaczył informację o niej jako: „całkiem w pobliżu, w Bet Eshdatajin, w sa­ dzawce, tam gdzie jest dostęp do małego morza: naczynie z pachną­ cymi substancjami”. „Małe morze” oznacza zapewne północną nieckę podwójnej sadzawki, która nazywa się tu Beteshdatajin (po aramejsku: dom podwójnej niecki), co być może ewangelista, ale o wiele prawdo­ podobniej jerozolimska etymologia ludowa zreinterpretowała jako Bethesda (dom łaski), aby zasygnalizować, że tutaj można było poddać się rytualnemu oczyszczeniu przed wizytą w świątyni. Jednak stała się ona miejscem łaski także dla paralityka. „Wstań, weź swoje nosze i chodź!” rozkazał mu Jezus. „Natychmiast w yzd ro -. wiał ów człowiek, wziął swoje nosze i chodził” (J 5,8-9). Oczywiście, zaraz udał się do świątyni, miejsca, które już od dawna chciał odwie-

167

dzić i nie mógł tego zrobić tylko dlatego, że do tej pory konieczne oczyszczenie rytualne pozostawało dla niego nieosiągalne. Cud, który z pewnością był czymś więcej niż działaniem czysto symbolicznym, niemalże przyprawił Jezusa o zgubę, ponieważ wydarzył się podczas szabatu (być może nawet 25 września 28 r., trzeciego dnia Święta Sza­ łasów?). Tysiące pielgrzymów przybyłych tłumnie do mylcwy Betesdy stało się świadkami znaku, paralityk także zwracał na siebie uwagę, ponieważ niósł swoje nosze, mimo że był szabat. Naturalnie usprawie­ dliwiał się tym, że dopiero co został uzdrowiony. Gdy spotkał Jezusa na dziedzińcu świątyni, nie było już wątpliwości, kto ponosi odpowie­ dzialność. W ten sposób Jezusa oskarżono o profanację szabatu. Jego obrona: „Ojciec mój działa aż do tej chwili i Ja działam” (J 5,17), stawia­ nie siebie na równi z Bogiem tak naprawdę nie rozwiązało problemu, lecz dodało do oskarżenia kolejny punkt, a mianowicie bluźnierstwo: „Dlatego więc Żydzi tym bardziej usiłowali Go zabić” (J 5,18). Niewątpliwie długo jeszcze pamiętano o cudzie dokonanym przez Jezusa. Gdy w II w. cesarz Hadrian kazał wybudować pogańskie Aelia Capitolina na ruinach Jerozolimy, sadzawki zostały przekształcone w sanktuarium boga uzdrowień Eskulapa. Poświęcona mu świątynia, piwnice służące do kąpieli leczniczych, mozaiki, freski, dary wotywne i monety jeszcze dziś świadczą o tym, że w tym miejscu „uzdrowiono wielu chorych”, jak w 333 r. pisał Pielgrzym z Bordeaux. Rok po uzdrowieniu paralityka, w 29 r., między Świętem Szałasów (Sukkot, 11-19 października) a świętem poświęcenia świątyni (Chanuka, 19-26 grudnia), Jezus pozostał w Jerozolimie. Mniej więcej w tym czasie, prawdopodobnie na początku grudnia, także podczas szabatu, miało miejsce podobne zdarzenie. Tym razem Jezus spotkał człowieka, który był niewidomy od urodzenia. Wtedy uczniowie spytali Go, kto ponosi winę za jego ciężki los, kto zgrzeszył, sam niewidomy czy jego rodzice? Lecz Jezus zaprzeczył; sensem tej ślepoty miało być objawie­ nie działania Boga, ponieważ On jest światłością świata: To powiedziawszy, splunął na ziemię, uczynił błoto ze śliny i na­ łożył je na oczy niewidomego, i rzekł do niego: „Idź, obmyj się

168

w sadzawce Siloam” - co się tłumaczy: Posłany. On więc odszedł, obmył się i wrócił, widząc (] 9,6-7). Tłumaczenie nazwy Sziloach (lub Siloam, przyjęte w polskim tłu­ maczeniu Biblii - przyp. red.) dokonane przez Jana pokazuje, że ewan­ gelista był w pełni świadomy, że cudowne znaki Jezusa są naukami, które muszą być symbolicznie rozumiane na płaszczyźnie metafizycz­ nej, pozostając jednocześnie namacalne i realne. Na szczęście nazwę głównego źródła Jerozolimy potwierdzają ówczesne źródła, począwszy od Drugiej Księgi Królewskiej (20,20) po Józefa Flawiusza. Sadzawkę kazał założyć w 701 r. p.n.e. król Hiskija w obliczu groźby oblężenia Jerozolimy przez króla asyryjskiego Sanheriba. Ponieważ źródło Gihon, jedyne w mieście, leżało poza jego murami, król nakazał wykuć w skale kanał o długości 350 metrów, błyskotliwe osiągnięcie sztuki inżynieryjno-technicznej, aby wysłać (stąd nazwa) wodę do niecki w obrębie murów. W 1881 r. Arabowie odkryli starohebrajski napis głoszący, że wykuwanie tunelu zakończyło się sukcesem, i potwier­ dzający tym samym słowa Starego Testamentu. Później majstersztyk popadł w zapomnienie; samemu Józefowi Flawiuszowi jest znany je­ dynie wylot tunelu, który określa mianem źródła Siloam. Ponieważ znajduje się on w najniższym punkcie Jerozolimy, sam tunel wykazuje lekki spadek, dzięki któremu woda może wypływać z jego wylotu. Dziś każdy, komu niestraszna wilgoć i kto posiada solidne buty, może prze­ mierzyć tunel; wycieczki z przewodnikiem rozpoczynają się w parku archeologicznym miasta Dawidowego w arabskiej dzielnicy Silwan (zawdzięczającej swoją nazwę „źródłu”). Kończą się w niecce, którą długo uważano za sadzawkę Siloam. Tam wita nas Ismail Kanan, sym­ patyczny Arab, który okazuje się świetnym przewodnikiem. Pokazuje nam najnowsze wykopaliska prowadzone przez archeologa Ronnyego Reicha z izraelskiego urzędu ds. zabytków (LAA), przy których praco­ wał jako brygadzista. I znów jedno z najważniejszych odkryć archeolo­ gii nowotestamentalnej ostatniej dekady zawdzięczamy przypadkowi. Reich i jego kolega Eli Shukron kopali właśnie w pobliżu źródła Gihon, gdzie znajduje się początek tunelu, gdy zarząd miasta musiał

169

podjąć naprawę instalacji kanalizacyjnej przebiegającej przez Silwan. Wjechał ciężki sprzęt, rozkopano ziemię i odkomenderowano Eliego, aby się upewnił, czy nie ucierpią przy tym żadne relikty archeologicz­ ne, od których roi się w ziemi jerozolimskiej. Przyjechawszy na plac budowy, Eli stał się świadkiem odsłonięcia dwóch stopni. Natychmiast zatrzymał prace budowlane i zawołał Ronnyego. „To muszą być pozo­ stałości schodów, które prowadziły do sadzawki Siloam - domniemy­ wał Reich - zdaje się, że pochodzą z okresu drugiej świątyni”. Szybko zrobił kilka zdjęć, aby jeszcze tego samego dnia - a było to w czerwcu 2004 r. - wysłać raport do Jona Seligmana, archeologa okręgowego Jerozolimy. Dwa dni później miał w kieszeni polecenie IAA, aby od­ kopać „schody”. Nie były to jednak schody, co wkrótce odkryli archeolodzy; stopnie wydawały się nieskończenie szerokie. Po trzech lub czterech stopniach za każdym razem następowało rozszerzenie, całkiem jak w przypad­ ku schodów południowego zbiornika z Betesda. Po kilku tygodniach odkryli wystarczająco dużo, aby wyciągnąć pierwsze wnioski. Stopnie były częścią, tego można było być pewnym, dużego zbiornika w kształ­ cie trapezu o długości około 60 metrów i szerokości 70 metrów, który poprzez kanał był zasilany wodą ze „źródła” Siloam. Znaleziska monet potwierdzają, że został wybudowany pod koniec panowania Hasmoneuszy lub podczas panowania Heroda. Był najpewniej południowym odpowiednikiem kompleksu Betesda: drugą olbrzymią mykwą, pozba­ wioną jedynie rezerwuaru, ponieważ w „żywą wodę” nie zaopatrywał go żaden zbiornik, lecz kanał Siloam. Solidna brukowana droga powa­ dziła stąd bezpośrednio w górę do świątyni. Jan był więc więcej niż precyzyjny, gdy pisał, że Jezus wysłał niewi­ domego nie na przykład do źródła Siloam, lecz do sadzawki Siloam. A o tym, że rzeczywiście istniały oba te miejsca - zbiornik u ujścia źródła, z którego mieszkańcy Jerozolimy czerpali wodę, i sadzawka służąca celom oczyszczenia rytualnego - wiedział jeszcze w 333 r. Piel­ grzym z Bordeaux. Trafnie kreśli obraz „sadzawki, która nazywa się Siloam. Ma kwadratowy krużganek i drugą dużą sadzawkę dalej na zewnątrz”. Gdy cesarzowa Eudokia (444-460) rozkazała wybudować

170

kościół w miejscu, gdzie wydarzył się cud, „druga duża sadzawka” daw­ no popadła w zapomnienie. I tak sanktuarium powstało na północ od „źródła” Siloam, tam gdzie dzisiaj stoi meczet. Tymczasem prawdziwe miejsce cudu można obejrzeć po drodze do źródła; kto szuka dobrego przewodnika, powinien zapytać o Ismaila Kanana. Lecz to jeszcze nie wystarczy, aby zbadać sadzawkę Siloam, ponieważ w połowie leży ona na ziemi należącej do Kościoła grecko-ortodoksyjnego. Patriarcha jeszcze się nie zdecydował, czy chce współpracować z Izraelczykami, czy zleci własne wykopaliska. Jedno i drugie byłoby opłacalne, bo na­ wet w Jerozolimie świętych miejsc czekających na odkrycie jest coraz mniej. O znakomitej wiedzy Jana, nie tylko na temat Jerozolimy, świadczy jego opis spotkania Jezusa z Samarytanką przy źródle Jakuba. Z cha­ rakterystyczną dla siebie precyzją ewangelista pisze: Trzeba Mu było przejść przez Samarię. Przybył więc do miasta sa­ marytańskiego, zwanego Sychar, w pobliżu pola, które dał Jakub synowi swemu, Józefowi. Było tam źródło Jakuba. Jezus zmęczo­ ny drogą siedział sobie przy źródle. Było to około szóstej godziny. [Wówczas] nadeszła kobieta z Samarii, aby zaczerpnąć wody. Je­ zus rzekł do niej: „Daj Mi pić!” Jego uczniowie bowiem udali się przedtem do miasta, aby zakupić żywności. Na to rzekła do Niego Samarytanka: „Jakżeż Ty, będąc Żydem, prosisz mnie, Samarytan­ kę, [bym Ci dała] się napić?” Żydzi bowiem i Samarytanie unikają się nawzajem (J 4,4-9). Historia konfliktu między Żydami i Samarytanami sięga czasów po śmierci Salomona (ok. 930 r. p.n.e.). Wówczas w Sichem powsta­ ła opozycja przeciwko Królestwu Jerozolimskiemu, co w końcu do­ prowadziło do podziału królestwa na Judeę (ze stolicą w Jerozolimie) i Izrael (ze stolicą w Sichem). Po powrocie z babilońskiego wygnania plemiona północne nie były gotowe włączyć się do budowy świątyni jerozolimskiej, lecz wybudowały własną świątynię na Garizim, swo­ jej „świętej górze”, którą uważały za miejsce ofiary Abrahama. Znisz­ czenie tej świątyni przez hasmonejskiego króla Jana Hirkana w 107 r.

p.n.e. jeszcze zwiększyło nienawiść między bratnimi narodami. Wciąż dochodziło do incydentów, na przykład w czasie Paschy w ó r . n.e., gdy grupa Samarytan przywlokła ludzkie szczątki do świątyni jero­ zolimskiej, aby ją zanieczyścić, lub około 50 r. n.e., gdy Samarytanie napadli galilejską pielgrzymkę i zabili „wielu Galilejczyków”, jak pisze Józef Flawiusz. Powstanie Samarytan w 36 r. n.e. zostało tak krwawo stłumione przez Poncjusza Piłata, że cesarz musiał go odwołać, aby uniknąć dalszych zamieszek. A ponieważ w maju 28 r. Jezus korzy­ stał ze szlaku pielgrzymkowego wiodącego przez Samarię do Galilei - omijając alternatywną drogę przez Pereę, żydowską krainę wschod­ niego Jordanu, aby nie narazić się na ewentualne prześladowania ze strony Heroda Antypasa - również On doświadczył tych napięć. Lecz jeśli chcemy wierzyć Janowi, wykorzystał je w sposób konstruktywny i niejako dialektyczny: „Wierz Mi, kobieto, że nadchodzi godzina, kiedy ani na tej górze, ani w Jerozolimie nie będziecie czcili Ojca. Wy czcicie to, czego nie znacie, my czcimy to, co znamy, ponieważ zba­ wienie bierze początek od Żydów. Nadchodzi jednak godzina, nawet już jest, kiedy to prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Ojcu w Du­ chu i prawdzie, a takich to czcicieli szuka Ojciec. Bóg jest duchem: trzeba więc, by czciciele Jego oddawali Mu cześć w Duchu i prawdzie” (J 4,21-24). Antycypując, nie było to proroctwo ex eventu, ponieważ, mimo że w 135 r. cesarz Hadrian kazał wznieść na górze świątynię Jo­ wisza, jeszcze w IV w. istniało tu samarytańskie miejsce kultu. Jezus był jednak przekonujący. Wkrótce rozeszła się wieść, że naucza przy źródle i „wielu Samarytan z owego miasta zaczęło w Niego wierzyć”. Prosili Go nawet, aby z nimi został, „pozostał tam zatem dwa dni”. Pu­ enta historii jest taka, że prawowierni Żydzi odrzucili Jezusa, podczas gdy nawet Samarytanie poznali, „że On prawdziwie jest Zbawicielem świata” (J 4,39-42). Źródło Jakuba zostało zidentyfikowane wcześnie. W Księdze Ro­ dzaju czytamy, że Jakub kupił ziemie w Sychem (Rdz 33,18-20), u Jozuego, że pozostawił je w spadku Józefowi i jego potomkom, a sam został tam pochowany (Joz 24,32). Jeszcze dziś źródło - jedyna studnia z żu­ rawiem w okolicy - znajduje się w odległości około 80 metrów od ruin

172

miasta Sychem, bezpośrednio na skrzyżowaniu dwóch dróg, z których jedna była najważniejszym szlakiem przebiegającym z północy na południe, zachodnią trasą galilejskich pielgrzymów. Już w czasach bizantyjskich stał tutaj kościół zbudowany na planie krzyża, zburzony przez Persów w 614 r. Budowali tu również krzyżowcy, którzy musieli zrezygnować ze swojego kościoła, aż w i860 r. teren zakupił Kościół grecko-ortodoksyjny i w 1903 r. rozpoczęły się prace przy budowie bazyliki, która do dziś nie jest ukończona z braku funduszy. Gdy Jan, opisując źródło, używa jednocześnie dwóch greckich ter­ minów, mianowicie pege (źródło) i phrear (wydrążona studnia), wów­ czas nie kryje się za tym symbolika, a w jeszcze mniejszym stopniu językowa niekonsekwencja, świadczy to raczej o precyzyjnym doborze słów. Ponieważ źródło Jakuba jest jednym i drugim; w zimie zasilane jest przez podziemne źródło, lecz latem, gdy źródło wysycha, sięga do 50 metrów w głąb do wód gruntowych. Natomiast nie lada łamigłówką była dla egzegetów wzmianka o mie­ ście Sychar. Czy ewangelista miał na myśli Sychem? Byłby to poważny błąd, ponieważ Sychem zostało zniszczone przez Jana Hirkana w tym samym czasie co świątynia na górze Garazim, to jest w 107 r. p.n.e. A za czasów Jezusa mogła istnieć wyłącznie w postaci ruin. Ewangelista zakłada jednak, że jest to zamieszkane miasto; uczniowie Jezusa ku­ pują tam chleb, do źródła przychodzą gapie, Jezus mieszkał w Sychar dwa dni. Nie może tu także chodzić o leżące w pobliżu Nablus, po grecku Neapolis (Nowe Miasto), ponieważ zostało założone dopiero w 72 r. n.e. przez Wespazjana. Także Euzebiusz zna „Sychar przed Neapolis”, a Pielgrzym z Bordeaux odróżnia je wyraźnie od Nablus i Sychem, gdy pisze: „Stamtąd, u podnóża góry (Garizim), jest miejsce, którego nazwa brzmi Sechim (Sychem). Tu znajduje się grób Józefa na ziemi, którą dał mu jego ojciec Jakub (...). 1000 kroków stamtąd znajduje się miejsce, które nazywa się Sechar, z którego samarytańska kobieta zeszła do źródła, gdzie Jakub wykopał studnię”. Właśnie tam, na małym wzniesieniu, znajduje się dziś wieś Askar, która rzeczywiście leży w odległości kilometra od źródła Jakuba. Czy istniała już za czasów Jezusa? Nie było tam jeszcze żadnych wykopalisk.

173

Także żydowski Talmud zna wieś o nazwie Ain Sokher z sąsiadującym źródłem, a w Księdze Jubileuszów, żydowskim piśmie z II w. p.n.e. jest mowa o królu Sachir, z którym musieli rozprawić się synowie Jakuba. Wydaje się zatem, że Jan miał tu jednak rację. I znów jego Ewange­ lia jest jedynym źródłem opisującym tak precyzyjnie te prawie zapo­ mniane miejsca i wydarzenia, których nie znajdziemy u synoptyków. Już to dowodzi, że czwarta Ewangelia: a) powstała jako dzieło uzu­ pełniające i b) jest dziełem kogoś dobrze poinformowanego. Jest to wprawdzie Ewangelia z najbardziej rozwiniętą warstwą teologiczną i chrystologiczną, lecz zawiera jednocześnie najdokładniejsze dane topograficzne, najbardziej szczegółowe opisy żydowskich zwyczajów z czasów Jezusa i najsensowniejszą chronologię. Jan używa prawidło­ wych toponimów i pojęć hebrajskich oraz aramejskich i tłumaczy je dla swojego, najwidoczniej hellenistycznego, czytelnika dokładnie tak, jak objaśnia znaczenie żydowskich świąt i przepisów religijnych (szczegól­ nie nakazów czystości Halachy). Jego datowanie pierwszego publicz­ nego wystąpienia Jezusa - 46 lat po rozpoczęciu budowy świątyni - na 28 r. n.e. - pokrywa się z danymi Łukasza, jego chronologia trzyletniej misji Nazarejczyka sprawia co prawda mniej przekonujące wrażenie niż linearny podział synoptyków (chrzest w Jordanie - działalność w Galilei - działalność w Jerozolimie - śmierć i zmartwychwstanie), jest za to wiarygodniej sza (dlaczego właśnie Jezus miał unikać reli­ gijnego obowiązku pielgrzymowania do świątyni trzy razy w roku?). Geograficznie jest najlepiej zorientowany. Zna krajobrazy Judei i Gali­ lei i wie, kiedy trzeba „wchodzić”, a gdzie wędrowiec musi „zejść”. Jako jedyny ewangelista pisze, skąd pochodzą apostołowie Filip, Andrzej i Piotr, a mianowicie z Betesdy (1,44), tylko u niego Kana odgrywa rolę nie tylko miejsca, gdzie wydarzył się cud przemiany wody w wino, lecz jest także ojczyzną Natanaela (21,2) i miejscem działalności Jezusa w lecie 28 r. (4,46). Jego określenia ilościowe, także i właśnie dlatego, że przypisuje im znaczenie metafizyczne jako symbolom numerycznym, są nadzwyczaj dokładne. Najwyraźniej we wręcz wzruszający sposób stara się przekazać każdy w miarę istotny szczegół, wliczając w to dnie tygodnia i godziny. Świadczy to albo o znakomitej pamięci świadka,

174

albo twórczej wyobraźni narratora, ale ponieważ wszystkie dane, o ile można je sprawdzić, są prawidłowe, mamy do czynienia z tym pierw­ szym. Również amerykański teolog Paul Anderson w 2006 r. twierdził, że Ewangelia Jana jest „dużo bliżej historycznego Jezusa, niż uważa lub uważała większość uczonych od ponad wieku. Lwia część przekazu Jana wydaje się autentyczna i ma przewagę nawet nad opisami Jezusa u synoptyków, co ma daleko idące konsekwencje dla badań nad życiem Jezusa”. Do podobnych wniosków doszedł znany heidelberski teolog Klaus Berger. Także on rozprawia się z mitem, że teologia Jana jest „bli­ ska gnozie”, a więc pozostaje pod wpływem antycznego synkretyzmu, interpretującego Jezusa w kontekście zoroastriańskiego dualizmu lub rytów inicjacyjnych antycznych religii misteryjnych. Przeciwnie, we­ dług Bergera, „religijno-historyczne środowisko, z którego pochodzi (Ewangelia), zostało dopiero dostatecznie naświetlone... przez odkry­ cia z Qumran i filozofię aleksandryjską (Philo). Można by także nieco ogólniej mówić o mającej żydowski charakter «religijnej filozofii cza­ sów cesarzy»”. To znaczy, że teologia i chrystologia Jana nie jest późno powstałym novum, wykazuje raczej analogię z ówczesnym judaizmem, na przykład z oczekiwaniem esseńczyków na Mesjasza, znajdującym wyraz w zwojach znad Morza Martwego. Mogła więc być dziedzictwem wiary najwcześniejszych chrześcijan. Ten wniosek pokrywa się z historią powstania czwartej Ewangelii według tradycji chrześcijańskiej. I tak historyk Kościoła Euzebiusz z Cezarei pisze: Po tym, gdy Marek i Łukasz wydali głoszone przez siebie Ewange­ lie, także Jan, który wciąż zajmował się ustnym głoszeniem dobrej nowiny, poczuł taką potrzebę, a to z następującego powodu: po tym jak wszyscy łącznie z Janem zapoznali się ze spisanymi najpierw trzema Ewangeliami, ten przyjął je i potwierdził ich autentyczność oraz oświadczył, że brakuje w nich tylko relacji o tym, co Jezus uczynił, gdy zaczął nauczać. A więc rzeczywiście jest to Ewangelia uzupełniająca, dokładnie jak wywnioskowaliśmy z zawartych w tekście wskazówek. Euzebiusz

175

podkreśla, powołując się na Ireneusza z Lyonu (II w.), że Jan żyl „aż do czasów Trajana” (98-117), a więc do około 100 r. n.e. (co jest jak naj­ bardziej możliwe, skoro spotkał Jezusa jako młody chłopiec). Najstar­ szy, odkryty w Egipcie, fragment czwartej Ewangelii opatrzony przez ekspertów symbolem P52 (papirus 52) - zawierający J 18,31-33 i 37-38 - jest datowany na lata między 100 a 125 r. Nic więc nie przemawia przeciw temu, że jego tekst powstał jeszcze za życia apostoła. Poza tym wiemy tylko, że został spisany po tekstach synoptycznych, po śmierci Piotra (64 lub 67 r. n.e.; powołuje się na to Jan 21,18-19), ale najpew­ niej przez zburzeniem świątyni (Jan proroctwo Jezusa wiąże jeszcze ze zmartwychwstaniem, por. 2,21). Realistyczny wydaje się więc czas powstania około 68 r., gdy Jan rzeczywiście jako jedyny z Dwunastu nie został męczennikiem, a jego świadectwo było cenniejsze niż kiedykol­ wiek. Właśnie to dochodzi do głosu w jego słowach na koniec czwartej Ewangelii: „Ten właśnie uczeń daje świadectwo o tych sprawach i on je opisał. A wiemy, że świadectwo jego jest prawdziwe” (J 21,24). A co z Mateuszem, Markiem i Łukaszem? Podwójne dzieło Łukasza znalazło swój finał w Dziejach Apostolskich, które całkiem nagle koń­ czą się w 62 r. n.e. opisem przebiegu „aresztu śledczego” św. Pawła. We wstępie ewangelista powołuje się na szczegółowe badania i rozmowy ze świadkami („Wielu już starało się ułożyć opowiadanie o zdarzeniach, które się dokonały pośród nas, tak jak nam je przekazali ci, którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa. Postanowiłem więc i ja zbadać dokładnie wszystko”, Łk 1,1-3). Towarzysz Pawła mógł je przeprowadzić między 57 i 59 r., w trakcie trwającego dwa lata uwię­ zienia Apostoła Narodów w lochu namiestnika Feliksa z Cezarei, gdy Łukasz przebywał w Jerozolimie. Zgodnie z tym jego Ewangelia została spisana między 60 a 62 r. Między Mateuszem i Markiem istnieje spór o prawidłową kolejność wydarzeń, który bazuje na nieporozumieniu. Bierze on swój początek w najwcześniejszym źródle, jakim dysponujemy na temat powstania Ewangelii, czyli pismach biskupa Papiasa z Hierapolis (ok. 60-140). Z cytatów z jego pism, które przekazuje nam Ireneusz z Lyonu, wynika, jak wcześnie starał się poznać historię Jezusa z ust żyjących świadków.

W tym celu pojechał także do pobliskiego Efezu, aby posłuchać Jana. Od niego dowiedział się, że najpierw „Mateusz złożył (mowy) Jezusa w języku hebrajskim”. Później, gdy Piotr po raz pierwszy pojechał do Rzymu, Marek miał pełnić funkcję jego tłumacza. Po odjeździe apo­ stoła Rzymianie poprosili go, aby utrwalił na piśmie wszystko, co im opowiedział. A ponieważ zawsze chodziło o anegdoty, pisał wprawdzie „dokładnie, ale nie po kolei”. Z powodu tego świadectwa Ewangelia Mateusza uchodziła przez całe stulecia za tekst pierwotny, podczas gdy dzieło Marka uważano za wersję skróconą; jeszcze dzisiaj w każdym wydaniu Nowego Testamen­ tu znajduje się na pierwszym miejscu. Lecz mniej więcej w połowie XIX w. niemieccy teologowie protestanccy dokonali interesującego odkrycia, na którego podstawie postawili hipotezę dwóch źródeł. We­ dług niej to nie Mateusz był wzorem dla „wersji skróconej” autorstwa Marka, lecz Marek był jednym z dwóch głównych źródeł dla Ewangelii Mateusza. Tym drugim był zbiór wypowiedzi Jezusa, określany za­ zwyczaj mianem Źródła Q, z którego korzystał także Łukasz. Jednak podczas gdy Łukasz wplótł je zgrabnie w swoją „biografię Jezusa”, Ma­ teusz przejął je prawie w całości. To raczej proste podejście i zależność od Marka wykluczają podejrzenie, jakoby apostoł mógł być autorem pierwszej Ewangelii w takiej formie, w jakiej ją znamy. Jako świadek i towarzysz Jezusa nie musiał kopiować zbioru anegdot opublikowa­ nych w niemalże dowolnej kolejności przez tłumacza apostoła Piotra. Sprawa wygląda całkiem inaczej, jeśli przyjmiemy, że Mateusz był autorem Źródła Q. Pokrywa się to z informacją Papiasa, że on tylko zestawił „wypowiedzi Jezusa”, dokładnie to oznacza pojęcie źródło logiów. „Tak, a któż by inny?” aż kusi, aby zapytać, gdyż jeśli ktoś rze­ czywiście stenografował wypowiedzi Jezusa, to Mateusz był jedynym z Dwunastu, który miał do tego wystarczające umiejętności. Ostatecz­ nie Mateusz Lewi, syn Alfeusza, był celnikiem, nie tylko urzędnikiem celnym, lecz tełones, poborcą podatków, co zdradza nam grecki ory­ ginalny tekst pierwszej Ewangelii. Jemu podlegała więc komora celna Kafarnaum, którą dzierżawił od króla Heroda Antypasa. Dzięki temu był człowiekiem nie tylko zamożnym, lecz także wykształconym. Jako

telones musiał umieć szybko i zwięźle protokołować. Posługiwał się prawdopodobnie antycznym odpowiednikiem stenografii - tachygrafią, pismem skrótowym. Judaizm jest religią księgi. Żyje z pisemnego zapisu słów proroków, tak jak Talmud utrwala dialogi i wypowiedzi znaczących rabinów. Także przed wydarzeniami wielkanocnymi Mateusz, który zostawił wszystko, aby pójść za Jezusem, musiał zobaczyć w Nim co najmniej wielkiego proroka i nauczyciela. Chociażby dlatego jest więcej niż prawdopodobne, że albo protokołował Jego wypowiedzi na bieżąco albo spisywał krótko po ich usłyszeniu. Pierwotna wspólnota dyspo­ nowała najpierw takim zbiorem logiówyktóry w dużej mierze odpowia­ dał hipotetycznej konstrukcji Źródła Q. Spisana w III w. w okolicach Edessy gnostyczna Ewangelia Tomasza kopiuje jego formę, co wskazuje na to, że w tym czasie był jeszcze w ograniczonym obiegu. Dopiero gdy Ewangelia Marka, która miała powstać krótko po pobycie Piotra w Rzymie w latach 42-44, stała się znana w Ziemi Świętej, wśród judeochrześcijan mogło pojawić się życzenie, aby stworzyć coś jeszcze lepszego i połączyć w jeden tekst informacje z księgi Marka ze zbiorem logiów Mateusza i lokalną tradycją ustną. W ten sposób mogła powstać dzisiejsza Ewangelia św. Mateusza, która w swojej obecnej formie zo­ stała opublikowana gdzieś między 50 a 60 r. A Marek? Czy istnieją poważne dowody na to, że druga Ewangelia rzeczywiście mogła powstać już około r. 45 w Rzymie, a więc zaledwie 15 lat po Zmartwychwstaniu? Niemiecki papirolog i archeolog Carsten Peter Thiede - który nie­ stety zmarł w 2004 r. w wieku zaledwie 52 lat - był o tym przekona­ ny. Posunął się nawet tak daleko, że aluzje do ukrzyżowań i pustych grobów w antycznym romansie Kallirhoe, który powstał w latach 40. I w., i powieści szelmowskiej Satyricon Petroniusza (ok. 60 r.), in­ terpretował jako nawiązanie do Ewangelii Marka. Jeszcze ciekawsze są wskazówki zawarte w samym tekście Ewangelii. I tak ewangelista odnosi proroctwo Jezusa do swoich czasów, pisząc: „A gdy ujrzycie ohydę spustoszenia zalegającą tam, gdzie być nie powinna”, aby na­ tychmiast dodać: „kto czyta, niech rozumie” (Mlc 13,14). Jest oczywiste,

17 8

do czego odnosi się Marek. W 40 r., jak czytamy u Józefa Flawiusza, ogarnięty manią wielkości cesarz Kaligula wysłał legata „Petroniusza na czele armii do Jerozolimy, aby wystawił jego posąg w tamtejszej świątyni”, co doprowadziło do wybuchu powstania. Już sama obecność statuy w świątyni naruszała zakaz obrazów w Dekalogu, a posąg ma­ jący przedstawiać cesarza jako boga byłby profanacją świątyni. Cesarz zagroził wojną, jeśli Żydzi nie pozwolą na tę zniewagę, ci byli jednak na to przygotowani: tysiącami wyszli naprzeciw Petroniuszowi i zaofero­ wali mu swoje głowy - woleli umrzeć, niż patrzeć na takie świętokradz­ two. Na szczęście cesarz umarł, zanim jego rozkaz do ataku dotarł do armii. Pamięć o wydarzeniu była jeszcze tak świeża, że Piotr, który dwa lata później przybył do Rzymu, przytoczył je jako przykład na to, że spełniło się proroctwo Jezusa. A ponieważ pięć lat później także o nim pamiętano, Marek wiedział, że jego czytelnicy zrozumieją aluzję. Podobnie ciekawa jest u Marka inna wskazówka skierowana do czytelników. Gdy pisze o Szymonie z Cyreny, mężczyźnie, który niósł krzyż Chrystusa, dodaje, że był „ojcem Aleksandra i Rufusa” (Mk 15,21). Oczywiście ten odnośnik ma sens, tylko pod warunkiem że obaj syno­ wie byli znani wspólnocie pierwotnej. W końcu nikt nie przedstawił­ by nieznajomego, mówiąc o nim, że jest ojcem dwóch jeszcze mniej znanych synów. Rzeczywiście Paweł wspomina w Liście do Rzymian o Rufusie, nazywając go „wybranym w Panu” (Rz 16,13) i członkiem wspólnoty stołecznej, do której także w pierwszej kolejności kierował swoje słowa Marek. A Aleksander? W 1941 r. archeolodzy otworzyli kryptę w dolinie Cedronu między Jerozolimą a Górą Oliwną. Stało w niej 11 ossuariów, kamiennych urn służących do wtórnego pochów­ ku szczątków zmarłych, opatrzonych napisami. Pochodziły z czasów przed zniszczeniem świątyni. Na jednej z urn z kośćmi widniały jed­ nocześnie dwa napisy, w języku greckim i hebrajskim: „Aleksander z Cyreny” i „Aleksander, syn Szymona”. Choć kwestia łączenia popu­ larnych żydowskich imion na ossuariach z postaciami biblijnymi może być drażliwa, tutaj sprawa jest jednoznaczna. W Jerozolimie nie mogło wówczas mieszkać aż tak wielu Żydów z Cyreny w dzisiejszej Libii.

179

A to, że któryś z nich miał w dodatku syna o imieniu Aleksander, jest raczej nieprawdopodobne:

■

s

A

t

ciMu;S)

ó

f

o

< •

“

Przy tym Szymon, gdy spotkał Jezusa, był tylko pielgrzymem, który przybył do Jerozolimy na święto Paschy. Szedł właśnie „z pola”, pisze Marek. To nie znaczy, że w przeddzień święta jeszcze pracował; „po­ lem” nazywano obozowisko pielgrzymów w zachodniej części miasta. Najkrótsza droga do świątyni wiodła przez bramę Efraima, przed którą ukrzyżowano Jezusa. Szymon z pewnością szedł w towarzystwie swo­ ich synów; nie było powodu, dla którego miałby ich zostawiać samych w namiocie. Spotkanie z Jezusem musiało w Szymonie i jego synach poruszyć coś, co zmieniło ich życie. Najwyraźniej pozostali w Jero­ zolimie, przyłączyli się do pierwotnej wspólnoty najpóźniej podczas Święta Zesłania Ducha Świętego, co tłumaczyłoby, dlaczego imię ob­ cego w ogóle znalazło się w Ewangelii. Znano więc także Rufusa i Aleksandra, jednego w Rzymie, obu w Je­ rozolimie. Odsyłacz Marka ma jednak sens, pod warunkiem że pisał swoją Ewangelię za życia ich obu - w przypadku Aleksandra oznacza to 70 r. n.e. Znalezisko z Qumran mogłoby zadać ostateczny cios późnemu datowaniu. Dopiero w 1955 r. w znajdującej się powyżej klasztoru es­ seńczyków jaskini nr 7, w której właściwie mieściły się pomieszczenia mieszkalne i pracownie, odkryto 19 fragmentów starożytnych zwojów i skorupy dzbanów, w których je przechowywano. Dwie cechy odróż-

l8 o

niają je od wszystkiego, co do tej pory znaleziono w Qumran. Po pierw­ sze, były spisane na papirusie, a nie na skórze jak zwoje esseńczyków. Po drugie, sporządzono je w języku greckim, a nie hebrajskim lub aramejskim. Nie ma więc wątpliwości, że zajmują szczególne miejsce. Ponieważ większość fragmentów była zbyt mała, aby przyporząd­ kować je do jakiegoś znanego tekstu, początkowo nie wzbudziły zain­ teresowania naukowców pracujących nad tekstami z Qumran. Dopiero w 1972 r. hiszpański papirolog José O’Callaghan - jego przodkowie byli Irlandczykami - podał do wiadomości publicznej spektakular­ ną interpretację. Zgodnie z jego przekonaniem znalezisko zawierało fragmenty tekstów chrześcijańskich. Cztery kawałeczki papirusu przy­ porządkowano Ewangelii św. Marka (7Q5,6,7 i 15), jeden 1 Listowi do Tymoteusza, kolejny Listowi św. Jakuba. Dwanaście lat później tezę tę podjął Carsten Peter Thiede i bronił jej z charakterystycznym dla siebie zapałem aż do śmierci. Wyniknęła z tego nie zawsze rzeczowo prowa­ dzona debata ekspertów, która do dziś nie znalazła zadowalającego rozstrzygnięcia. Litery na papirusie są napisane tak zwanym stylem ozdobnym, charakterystycznym dla okresu do 50 r. n.e. Niestety, w za­ chowanych czterech wersach można odczytać tylko 10 liter. Głównym punktem debaty jest to, czy litery enne należą do toponimu Gennesaret czy do czasownika egennesen (rodzić), a więc czy chodzi o fragment 6 >52_53 z Ewangelii św. Marka, czy o żydowską tablicę genealogiczną („x spłodził y; y spłodził z”). Thiede zatrudnił nawet laboratorium kry­ minalistyczne policji izraelskiej, aby zidentyfikować ślady farby, które potwierdziłyby jego interpretację; wynik pokazał, że miał rację. Jeśli prześledzimy tę debatę, stanie się jasne, że przeciwnicy iden­ tyfikacji dokonanej przez Callaghana i Thiedego wysuwają argumenty ideologiczne typu: niemożliwe, że to Marek, ponieważ to nie może być Marek. Ewangelia miałaby powstać później, poza tym to nie do pomy­ ślenia, żeby esseńczycy interesowali się chrześcijańskimi pismami. Wątpliwość, dlaczego w takim razie esseńczycy mieliby przetłumaczyć na grecki właśnie tablicę genealogiczną, a później w dodatku spisać to na drogim, bo importowanym, lecz mniej trwałym papirusie, jest igno­ rowana. Jednak czas zdaje się działać na korzyść Callaghana i Thiede-

l8 l

go. Już w 1994 r. renomowana włoska papirolog Orsolina Montevecchi pisała: „Co do identyfikacji z Ewangelią św. Marka 6,52-53 nie ma, jak widać, żadnych uzasadnionych wątpliwości (...). Wydaje mi się, że już czas, aby wpisać 7Q53 na oficjalną listę papirusów Nowego Testa­ mentu”. Znany wiedeński teolog i biblista Karl Jaros wykonał ten krok już w 2006 r., umieszczając fragment 7Q5 w swoim katalogu Nowego Testamentu na podstawie najstarszych rękopisów greckich. Według niego: „Hipoteza, że należy identyfikować 7Q5 z Mk 6,52-53 jest po­ parta jak najbardziej przekonującymi argumentami (...). Jeśli ktoś nie chce przyjąć tego do wiadomości, to znaczy, że obstaje przy powzię­ tych z góry poglądach”. Także Jaros datuje ten fragment na 40 -54 r*n*e* Najbardziej jednoznaczną przesłanką do tej identyfikacji jest roz­ bity gliniany dzban, obok którego znaleziono fragment 7(35. Nosi on podwójną hebrajską inskrypcję nazwy Rzym. Jeśli wskazuje miejsce pochodzenia papirusu z Ewangelią św. Marka, chrześcijańska tradycja ustna, a wraz z nią wiarygodność Ewangelii zostaje potwierdzona wię­ cej niż jednoznacznie. Zdaje się, że Łukasz miał rację, twierdząc, że nie zawierają one niczego innego poza relacjami świadków. Już czas, aby zacząć je traktować poważnie.

3 O znaczenie piątego fragmentu zwoju papirusowego, znalezionego w siódmej jaskini w Qumran; zawiera 20 greckich liter, w tym 10 uszkodzo­ nych (przyp. red.).

182

IX

ŁÓDŹ JEZUSA Droga nad morzem Cały kraj z troską spoglądał na jezioro, które zdawało się coraz bardziej kurczyć. Od trzech lat w Izraelu panowała susza. Zabrakło nawet za­ zwyczaj tak obfitych zimowych deszczy, które powodują wezbranie wód Jordanu i wypełniają największy zbiornik kraju - jezioro Gene­ zaret. Tylko dla Yuvala i Moshe Lufanów, dwóch młodych mężczyzn z kibucu Ginnosar na północno-zachodnim brzegu Yam Kinnaret (jak brzmi hebrajska nazwa jeziora) wszystko było przygodą. Przez przypadek znaleźli w szlamie, jaki pozostawiła wycofująca się woda jeziora, kilka żydowskich monet z czasów Jezusa. Teraz bracia prawie codziennie wracali w to miejsce, w nadziei, że jezioro odda jeszcze inne zatopione skarby. Lecz tego styczniowego wieczoru 1986 r. nie znaleźli na brzegu mo­ net, lecz stary gwóźdź. O mały włos by go zignorowali, później jednak zawładnął ich wyobraźnią. Gdy Yuval daremnie próbował wyciągnąć go z piasku, odkrył drugi gwóźdź, który okazał się równie nieruchomy. Przypuszczając, że są na tropie czegoś dużego, obaj bracia kopali teraz w błotnistej masie, aż natknęli się na drewnianą piankę4. Obaj, jak jeden mąż, wydali okrzyk radości, później mamrotali: „To musi być strasznie stare. Może to statek?”.

4 Pianka red.).

deska poszycia burtowego, mocowana do szkieletu łodzi (przyp.

183

Brudni i uszczęśliwieni pobiegli do ojca. Nie musieli mu wiele tłu­ maczyć, jedno spojrzenie w ich oczy zdradzało wagę sprawy. Przybiegł na brzeg i najpierw upewnił się, że nikt ich nie obserwuje. Następnie ukląkł i zaczął kopać w mule. Dwie godziny później był przekonany, że jego synowie odkryli pozostałości starej łodzi rybackiej. Jednak ile mogła mieć lat? Minęły dwa tygodnie pełne troski, że ktoś mógłby odkryć ich znalezisko i je sobie przywłaszczyć, a także strachu przed rozczarowaniem. W końcu bracia zdobyli się na odwagę i opowiedzieli o swoim odkryciu kierowniczce lcibucu. Od razu wie­ działa, kto mógłby odpowiednio ocenić wrak. Mendel Nun z lcibucu Ein Gev na wschodnim brzegu uchodził za chodzącą encyklopedię we wszystkich sprawach dotyczących historii, botaniki i zoologii jeziora Genezaret. Wiadomość, że na wybrzeżach „jego” jeziora znalezio­ no wrak łodzi, zelektryzowała badacza regionu; kilka godzin później wsiadł do samochodu i wyruszył w drogę. Bracia wraz ze swoim ojcem prowadzili go, prawie w milczeniu, na miejsce, w którym dokonali odkrycia. Panował podniosły nastrój, gdy Mendel badał starą piankę, kopał głębiej i coraz szybciej, coraz bardziej podekscytowany, aż wy­ buchnął: „Przyjaciele, to antyczna łódź. Musimy zawiadomić urząd ds. zabytków!” Tej nocy, a był to szabat, w sąsiednim lcibucu odbywał się cotygodniowy wieczorek taneczny. Yuval nie potrafił inaczej, mu­ siał zatańczyć. Radość i zachwyt sprawiły, że był lekki jak piórko. Był dżdżysty, zimny lutowy poranek i cały Izrael miał nadzieję, że wraz z nim skończy się susza, gdy prof. Shelley Wachsman i dr Kurt Raveh z IAA przybyli z Jerozolimy nad jezioro Genezaret, aby zbadać łódź. „Gdzie musimy zejść pod wodę?”, brzmiało pierwsze pytanie zadane przez nich po przybyciu do Ginnosaru. Gdy obaj archeolodzy podwodni dowiedzieli się, że wrak już dawno został wyrzucony przez jezioro, odetchnęli z ulgą. Jego wody są tak zamulone, że nurkowa­ nie w nich nie jest żadną przyjemnością. „Czy będą państwo w stanie określić, ile lat ma łódź?”, zapytał Moshe. Odpowiedź była pozytywna. Techniki budowy łodzi zmieniały się na przestrzeni wieków, co umoż­ liwiało przybliżone datowanie już po pierwszych oględzinach. Typowe dla starożytności były połączenia czopowe między piankami. W końcu

Mendel i bracia zaprowadzili dwóch archeologów na brzeg. „Gdzie jest wrak?” chciał wiedzieć Wachsmann. „Stoi pan na nim” odparł Yuwal z szerokim uśmiechem. Później uczeni również rozpoznali piankę, usunęli muł za pomocą deszczówki, która się tu zebrała, aż natknęli się na dobrze sobie znany wzór: zarysy dziury wpustowej, w której tkwił jeszcze odłamany czop. „Ta łódź jest zdecydowanie bardzo, bardzo stara”, oznajmili podekscytowanym braciom, którzy przeczuwali, że właśnie zapisali się w historii archeologii. W tym momencie otworzyły się śluzy niebios i zalały kraj deszczem - najintensywniejszym desz­ czem od trzech lat, deszczem, o który modlił się cały Izrael. Po kilku minutach ulewa skończyła się tak nagle, jak się zaczęła. Zapach ozonu wypełnił teraz przejrzyste chłodne powietrze. Chmury na niebie rozdzieliły się i wyszło słońce. I nagle pojawiła się podwójna tęcza, kończąca się gdzieś pośrodku jeziora. „Teraz przynajmniej wiemy, do kogo należała łódź”, pokpiwał Men­ del. „Ado kogo należała?, chciał wiedzieć Wachsmann. „Najwyraźniej była to szalupa z Arki Noego!” W szyscy oprócz Yuvala wybuchnęli śmiechem. „Uznaję to za pozwolenie na odkopanie łodzi - powiedział uroczyście - i to pochodzące z samej góry”. Przez chwilę Wachsmann poczuł się jak bohater filmu. Lecz jeszcze raz spojrzał w górę - tę­ cza była prawdziwa. To, co wytknięto by reżyserowi jako „przesadne” i „kiczowate, działo się właśnie na jego oczach. Archeolog musiał się uszczypnąć, aby zyskać pewność, że nie śni. Coś kazało mu wątpić we własne zmysły. A coś innego w nim pytało: „Czemu nie?” Podczas gdy wieść o odkryciu starej łodzi rozeszła się lotem bły­ skawicy, a bracia robili wszystko, by wywieść w pole ewentualnych po­ szukiwaczy skarbów i rabusiów, Wachsmann i Raveh przygotowywali wykopaliska. Kibuc dał im do dyspozycji wystarczająco dużo ochotni­ ków, policja była gotowa zamknąć i zabezpieczać teren. W kilka dni usypali więc wał wokół wraku, za pomocą pomp i rur odprowadzili wodę z odkrytego dna jeziora. Następnie do pracy przystąpili arche­ olodzy, aby ręcznie dokładnie oczyścić z mułu i odkryć każdą piankę z osobna. Drewniane rusztowanie, które postawili nad znaleziskiem, umożliwiło im także pracę we wnętrzu łodzi, bez konieczności dep-

i

85

tania po rozmiękłym, gąbczastym drewnie. W jaki sposób uratowano łódź przed wyschnięciem i rozpadem? Nie mieli w tej dziedzinie do­ świadczenia - w słodkowodnym jeziorze w Izraelu nigdy przedtem nie odkryto starożytnego statku. Jednak na szczęście mieli Ornę Co­ hen. Przez rokiem izraelski urząd ds. zabytków (IAA) zatrudnił młodą konserwatorkę. Dwa lata wcześniej studiowała w Londynie i pewnego ranka znalazła się na seminarium, którego tematem była konserwacja wraków starożytnych łodzi. Nie wiedząc, do czego jej się to może przy­ dać w przyszłości, czuła, że kurs przyciąga ją jak magnes. Teraz mogła pokazać, czego się nauczyła. Bez niej, bez jej wiedzy i umiejętności, antyczna łódź rybacka z pewnością nie zostałaby uratowana. Przez 2000 lat muł, piach i woda spajały z sobą drewniane pianki. Jednocześnie drewno całkowicie nasączyło się wodą, aż uzyskało kon­ systencję mokrej papy. Gdyby wystawiono je teraz na słońce i wiatr, istniało ryzyko, że wilgotne pianki skurczą się, zdeformują lub całkiem połamią. Tylko dzięki metalowym belkom pełniącym funkcję stabili­ zatorów pianki prowizorycznie trzymały się razem. Poza tym drewno regularnie spryskiwano wodą, aby zapobiec jego wyschnięciu. Puste przestrzenie wypełniono włóknem szklanym. Już pierwszego dnia po rozpoczęciu wykopalisk można było osza­ cować kształt i wielkość łodzi. Miała 8,2 metra długości i 2,3 metra szerokości. Lampa oliwna, znajdująca się jeszcze w jej wnętrzu, i gli­ niany garnek tuż obok niej pomogły oszacować jej wiek. Pochodziła z czasów herodiańskich, najpóźniej wczesnorzymskich. Innymi słowy: z czasów Jezusa. Datowanie radiowęglowe (C14) drewna potwierdziło później ten wynik. Zgodnie z nim łódź została zbudowana między 120 r. p.n.e. a 40 r. n.e. Od początku nie była to nędzna łajba, lecz łodz budząca szacunek, porządnie skonstruowana i przestronna. Jej pianki zrobiono ze stabilnego drewna cedrowego, sprowadzonego prawdopo­ dobnie z Libanu, szkielet z drewna dębowego. Miała maszt z dużym, kwadratowym lnianym żaglem, dwie potężne kamienne kotwice wa­ żące 19 i 31 kilogramów, a także dwie pary wioseł oraz wiosło sterowe. Załoga musiała się składać z co najmniej czterech ludzi, łódź mogła pomieścić do 16 osób. Później naprawiał ją cieśla nieżałujący gwoździ.

l8 6

Wciąż ją poprawiano, w efekcie do jej budowy użyto 12 rodzajów drew­ na. Łódź z Ginnosaru musiała pomóc zarobić na chleb co najmniej trzem pokoleniom rybaków. A o tym, że nie był to pojedynczy egzem­ plarz, świadczy mozaika z I w., którą franciszkanie odkryli podczas swoich wykopalisk w Migdal, starożytnej Magdali. Skrupulatna analiza porównawcza wykazała, że przedstawiona na niej łódź była skonstru­ owana w niemal identyczny sposób jak wrak z Ginnosaru. Jednak mimo że łatwo było określić jej funkcją i wiek, trudne oka­ zało się zabezpieczenie łodzi. Jednocześnie pośpiech był wskazany. Po dokonaniu znaleziska w Izraelu zakończyła się trzyletnia susza, poziom wody w jeziorze codziennie się podnosił. Wraz z końcem zimy i topnieniem śniegów w masywie góry Hermon wzrósłby jeszcze bar­ dziej. Pierwszy plan zakładał ponumerowanie poszczególnych pianek i wyciągnięcie z mułu łodzi w częściach. Lecz drewno było tak roz­ miękłe, tak szybko kurczyło się i deformowało na suchym powietrzu, że niemożliwe stałoby się późniejsze złożenie poszczególnych desek. Jedyną szansą było pozostawienie łodzi w jednym kawałku. Wtedy Moshe wpadł na pomysł. Pracował na fermie kurzej należącej do kibucu i używał tam pianki poliuretanowej, budując dla skrzydlatego inwentarza schronienia przed letnimi upałami. Pianki poliuretanowej używa się do izolacji. Gdy się ją schłodzi, rozszerza się i staje się tak lekka, że unosi się na wodzie. Musi więc być wystarczająco mocna, aby bez trudu spoić kruchy szkielet łodzi. Orna była początkowo sceptyczna, gdy Moshe powiedział jej o swo­ im pomyśle, jednak później zdecydowała się wypróbować działanie pianki na kawałku drewna. Plan działał! Po spięciu łodzi z góry i z dołu żebrami z włókna szklanego spryskała ją ze wszystkich stron pianką poliuretanową, która niczym płaszcz ochronny wyścieliła delikatne drewno. Pomocnicy, którzy do tej pory usuwali wciąż przybierającą wodę z terenu wykopalisk, teraz pozwolili jej wezbrać i łódź popłynę­ ła. Jej ostatni rejs po jeziorze prowadził do Ginnosaru, portu kibucu. Stamtąd dźwig przeniósł ją do wybudowanego specjalnie w tym celu zbiornika, który miał się stać jej domem na następne 14 lat. W tym cza­ sie pod nadzorem Orny Cohen wodę w komórkach jej pianek stopnio-

187

wo zastępowano roztworem syntetycznego wosku (politlenkiem etyle­ nu, PEG). Dzisiaj łódź stoi w okrągłym betonowym bunkrze i dawno zyskała rangę atrakcji turystycznej. A stało się tak dzięki genialnym działaniom marketingowym. Odwoływały się one celowo do uczuć religijnych osób pielgrzymujących do Izraela, a z wraku łodzi Jezusa uczyniono rodzaj relikwii. Okoliczności jej odkrycia, wiek i bliskość Magdali wystarczyły, aby uzasadniać tę wersję. Zastanawiano się na­ wet, czy nie pokazać łodzi w Watykanie na specjalnej wystawie z okazji roku jubileuszowego 2000, przeważyła jednak troska, że nie przetrwa transportu. Jednak w rzeczywistości archeolodzy są skłonni łączyć znalezisko z innym wydarzeniem historycznym, a mianowicie bitwą morską sto­ czoną w pobliżu Migdal. Miała miejsce w 67 r. n.e., gdy Józef Flawiusz dowodził jeszcze powstańcami żydowskimi w Galilei. Mieszkańcy Tyberiady nie byli pewni, czy przyłączyć się do powstania, czy raczej przejść na stronę Rzymian powoli wkraczających na teren wroga. Aby ich zastraszyć i przekonać o sile powstańców, Józef posłużył się forte­ lem. Mieszkańcy Magdali, gdzie założył swój drugi, po Kanie, obóz, byli gotowi mu w tym pomóc. Kazał więc skonfiskować wszystkie ło­ dzie rybackie na jeziorze, razem 230, i nakazał im pojawić się, przy minimalnej obsadzie liczącej czterech ludzi, w niewielkiej odległości od Tyberiady. Sam wsiadł do jednej z łodzi z garstką żołnierzy, którzy przynajmniej sprawiali wrażenie gotowych do ataku, i wyruszył bezpo­ średnio w kierunku miasta. Jego mieszkańcy, którzy obserwowali całe przedstawienie z murów, musieli myśleć, że mają do czynienia z ata­ kiem potężnej floty. Poddali się więc, aby uniknąć niepotrzebnego roz­ lewu krwi. Żeby się nie rozmyślili, Józef rozkazał przetransportować do Migdal radę miejską, liczącą 600 głów, i 2000 obywateli Tyberiady w 230 łodziach jako zakładników. Mimo to powstańcom nie udało się zatrzymać pochodu Rzymian. Józef ledwie zdążył schować się w cysternie, gdy został zdradzony. I znów uratował go jego tupet. Przepowiedział rzymskiemu wodzowi Wespazjanowi, że zostanie cesarzem. Miało się w nim spełnić proroc­ two o Mesjaszu, który z kraju Żydów obejmie władzę nad światem. Gdy

188

Rzymianie po samobójstwie Nerona i porażce generałów: Galby, Ot­ tona i Witeliusza, rzeczywiście koronowali Wespazjana jako swojego nowego cesarza, samozwańczy prorok Józef był człowiekiem dobrze ustawionym. Jednak zanim to się stało, powstanie musiało zostać stłumione. Gdy Rzymianie oblegali Migdal, jego mieszkańcy uciekli na 230 łodziach, najwyraźniej wciąż stojących w porcie rybackiego miasta, i wypłynęli na morze. Tytus, syn Wespazjana, bez namysłu kazał wybudować flotę z tratw i wysłał za nimi swoich żołnierzy. Po zaciętej bitwie morskiej, pierwszej i ostatniej w historii narodu żydowskiego, brzeg Morza Ga­ lilejskiego był pokryty wrakami, szczątkami statków i ciałami. Grot strzały, która jeszcze tkwiła w drewnie wraku z Ginnosaru, zdradza, że także ta łódź brała udział w bitwie morskiej. Ale nie da się już określić, skąd Józef ją miał i do kogo należała przedtem. Jednak z pewnością pływała już po jeziorze Genezaret, gdy Jezus rozpoczął działalność na jego brzegach, tuż po weselu w Kanie. Stało się to w marcu 28 r. i była to dobra decyzja. Wyżyna Galilej­ ska, Jego ojczyzna, miała wprawdzie okno na świat w postaci Seforis, pozostawała jednak prowincjonalna i na uboczu. Aby głosić Ewange­ lię, potrzebował dróg, kontaktów, połączeń. Tęsknota za dynamiką mogła być tym, co skłoniło samego Heroda Antypasa do przeniesie­ nia swojej rezydencji z Seforis na zachodni brzeg jeziora Genezaret w 20 r. n.e. Wybudował tam nowe miasto i nazwał je Tiberias na cześć nowego cesarza. Wyposażył je w stadion na brzegu jeziora, teatr, wiel­ ką synagogę i pełen przepychu pałac, w którym mieszkał w kolejnych latach. W przeciwieństwie do Seforis, Tyberiada nigdy nie została zaakceptowana przez wierzących Żydów. Przy budowie miasta, jak donosi Józef Flawiusz, odkopano stare groby, co zgodnie z zasadami judaizmu czyniło je „nieczystym”. Jeszcze gorzej przyjęto fakt, że pałac tetrarchy zdobiły posągi, co kłóciło się z żydowskim zakazem obra­ zów. Aby mimo to zrealizować swoją wizję, Antypas osiedlił w nowym mieście biednych i bezrolnych, wyzwoleńców i żołnierzy, lecz także nowobogackich parweniuszy bez zobowiązań religijnych. Nic więc dziwnego, że Jezus wyraźnie unikał nowej stolicy. Wspomina o niej

189

tylko Jan, nazywając jezioro Genezaret również mianem „Jeziora Tyberiadzkiego” (J 6,1) (rzeczywiście nosiło ono taką nazwę między 20 i 61 r. n.e., póki Tyberiada była stolicą Galilei) i pisał, że poszukujący Jezusa przybyli w swoich łodziach „z Tyberiady (J 6,23). Zamiast niej Jezus obrał Kafarnaum za nowe centrum swojej dzia­ łalności, gdzie według Jana udał się „On, Jego Matka, bracia i ucznio­ wie” (2,12), aby pozostać tam „kilka dni”, mianowicie, z przerwami, do marca 30 r. Oczywiście, wioska Nahuma, nazwana tak na cześć pro­ roka Starego Testamentu, nie była metropolią; była to osada rybacka licząca może 1500 mieszkańców. Jednak jej położenie było nadzwyczaj korzystne strategicznie. Z jej portu można było wygodnie dotrzeć do każdego innego miejsca na brzegu jeziora. Tylko kilka kilometrów na wschód, za Jordanem jako rzeką graniczną, zaczynało się królestwo Filipa, najbardziej tolerancyjnego i przyzwoitego z wszystkich synów Heroda. Gdyby Antypas uwziął się na Jezusa, podobnie jak na Jana Chrzciciela, ten mógłby szybko opuścić jego królestwo zarówno drogą lądową, jak i wodną. Po drugiej stronie jeziora rozpościerało się Dekapolis, teren pogański, który Jezus uwzględnił w swoich podróżach misyjnych wraz z Sydonem i Tyrem w Fenicji, które leżały w odległo­ ści jednego dnia marszu w kierunku północno-zachodnim. Poza tym w Kafarnaum znajdowała się komora celna na Via Maris, prastarym szlaku karawanowym, łączącym Egipt z Damaszkiem i prowadzącym od Mezopotamii aż do Babilonu. Od kiedy Herod w miejscu, w którym dociera on do Morza Śródziemnego, wybudował swoje miasto portowe Cezarea Maritima, także ta droga prowadziła do Rzymu. Kontakty ze stolicą stały się tak ścisłe, że ryby złowione w jeziorze Genezaret po­ jawiały się jako szczególny rarytas na stołecznych targach. Transpor­ towano je Via Maris do Cezarei, tam ładowano na statki, przerzucano drogą morską do Puteoli i Ostii, dwóch portów Rzymu. W Magdali powstał cały przemysł dbający o to, aby ryby przetrwały podróż bez szwanku. Miasto, które swoją nazwę (Migdal Nunaja - Wieża Rybacka) zawdzięczało prawdopodobnie latarni, było znane pod nazwą Taricheai, co oznacza dokładnie „miejsce peklowania ry b . Zapeklowane i uwędzone ryby z Taricheai miały tak duży popyt wśród rzymskich

190

smakoszy, że nawet Strabon w swojej Geografii szczególnie polecał Tilapia galilea - pielęgnicę z jeziora Genezaret. Ryba była znakiem rozpoznawczym pierwszych chrześcijan. Brało się to oczywiście stąd, że pierwsze litery greckiego wyznania wiary Iesous Christos Theou ‘Yios Soter (Jezus Chrystus, Syn Boży, Zbawi­ ciel) tworzyły słowo ichtys (ryba). Przypominało także o otoczeniu, w którym głoszono Ewangelię, o uczniach, z których wielu było ry­ bakami, zanim zostali powołani do „łowienia ludzi” i o tym, że Jezus dwukrotnie nakarmił wiernych chlebem i rybami. I było co najmniej znamienne, że handel rybami wytyczył drogę, którą później obrało słowo Boże, znad jeziora Genezaret przez Via Maris do Rzymu. Lecz dla Jego uczniów wraz z pojawieniem się Jezusa w Kafarnaum wypeł­ niło się proroctwo Izajasza z czasów, gdy Galilea należała jeszcze do Asyrii i była krajem pogańskim: „Ziemia Zabulona i ziemia Neftalego, na drodze ku morzu, Zajordanie, Galilea pogan! Lud, który siedział w ciemności, ujrzał światło wielkie”, cytuje je ewangelista Mateusz (Mt 4,15-16) na początku swojej relacji o działalności Jezusa nad je­ ziorem Genezaret. Zaczęła się ona po aresztowaniu Jana Chrzciciela, lecie spędzonym w Kanie i Święcie Szałasów w Jerozolimie, gdy Jezus powrócił do Kafarnaum. Przyjazd nad Morze Galilejskie jest za każdym razem dużym prze­ życiem. Jednak jazda samochodem przez Tyberiadę tylko w przybli­ żeniu zdradza piękno tego krajobrazu. Dlatego izraelski urząd ds. turystyki oferuje od niedawna szlak Jezusa, możliwość przemierzenia kraju niejako po śladach stóp syna Bożego. Najlepszą porą roku jest tu wiosna, gdy nie jest jeszcze zbyt gorąco i Galilea jest pokryta kwiatami. Najpiękniejszy odcinek trasy, który prezentuje się oczom wędrujących pielgrzymów, to prastara droga z Nazaretu nad jezioro przez Nahal-Arbel (dolinę Arbel), po arabsku Wadi al-Hamam (Dolina Gołębia). Dwa źródła przemieniają prastare koryto rzeczne w zieloną oazę oto­ czoną pastwiskami i zielonymi błoniami. Wkrótce po obu stronach - jak ser pełen dziur - zaczynają się piętrzyć dziwaczne ściany skalne, w których znajdowali schronienie buntownicy w czasie powstania żydowskiego. Stroma góra Arbel nosi jeszcze na swoim grzbiecie po-

191

zostałości starego żydowskiego miasta, a także zamku z czasów rycerzy krzyżowych. Strzeże dojścia do przepastnie błękitnego jeziora, które spogląda w niebo niczym gigantyczne oko. Jego dzisiejsza hebrajska nazwa Yam Kinneret sugeruje, że ma kształt harfy (hebr. kinnor). Lecz tutejsi rybacy przysięgają, że to jego szum przypomina dźwięk tego instrumentu. Pierwszym miastem, które wita wędrowców, jest Migdal, stara Magdala, której najsłynniejszą córą była zamożna wdowa o imieniu Maria. Przyłączyła się do Jezusa po tym, gdy wygnał z niej siedem de­ monów, i zdaje się, od tej pory wspierała Go, a także uczniów finan­ sowo (Lk 8,2-3). W Magdali wciąż prowadzone są badania archeologiczne. Według Józefa Flawiusza mieszkało tu 40 tysięcy ludzi, liczba, którą należy przyjąć z rezerwą. Archeolodzy szacują, że było ich najwyżej 6 tysięcy, i tak niemało jak na ówczesne warunki. Tak czy owak jego mieszkańcy uchodzili za beneficjentów globalizacji, którą przyniosło włączenie Judei do Cesarstwa Rzymskiego. Przed założeniem Tyberiady Magdala była najważniejszym i największym miastem na zachodnim brzegu jeziora. Handel peklowanymi i wędzonymi rybami, a także tkactwo i hodowla gołębi ofiarnych szybko wzbogaciły jej mieszkańców, ich zamożność znajduje odzwierciedlenie w znaleziskach archeologów. Podczas prac wykopaliskowych franciszkanów pod kierownictwem Virgilia Corba i Stanislao Lofffedy wydobyto na światło dzienne forum otoczone krużgankami i wyłożone bazaltem oraz rzymską willę, której mozaikowa posadzka pokazuje, w jaki sposób jej właściciel zarabiał pieniądze - przedstawia mianowicie wspomnianą już łódź rybacką. Zadziwiająco mała synagoga o wymiarach zaledwie 6 na 6,5 metra raczej nie świadczy o zapale religijnym nowobogackich mieszkańców Magdali. Była zbudowana z masywnych bloków bazaltowych, wzdłuż trzech z jej ścian biegły krużganki. W narożnikach znajdowały się podwójne kolumny o sercowatym przekroju, kształcie typowym dla synagog galilejskich. Na czwartej ścianie archeolodzy odkryli pozo­ stałości stopni, które służyły zapewne jako ławki. Między kolumnami a ścianą znajdował się wąski kanał z wodą zasilany z pobliskiego źró-

192

dła. Ta okoliczność doprowadziła do tego, że krytycy budowli uważają ją raczej za źródło aniżeli za synagogę. Zapewne niesłusznie, ponieważ synagoga z Gamli na wzgórzach Golan - żydowskim mieście znisz­ czonym przez Rzymian w 67 r. n.e. i nigdy nieodbudowanym - miała podobny kształt. Tuż obok synagogi archeolodzy natknęli się na ruiny mykwy, którą również można by datować na I w. Do najmłodszych znalezisk archeologów franciszkańskich nale­ żą ruiny starego portu Magdali i starożytna terma z czasów Jezusa. W jednej niecce natknęli się na kawałki drewnianych talerzy i kubków, które z pewnością należały do wyposażenia rzymskich legionistów. Inna niecka wyglądała na przeznaczoną wyłącznie dla kobiet. Tutaj znaleziono broszki i spinki do włosów, a także terakotowe i szklane buteleczki - część z nich była jeszcze zapieczętowana - w których do dziś zachował się cenny wonny olejek. Jego składniki są obecnie analizowane w laboratoriach chemicznych. „W ten sposób możemy się dowiedzieć, jakiego olejku używała Maria Magdalena”, ma nadzieję franciszkański archeolog o. Stefano De Luca, który obecnie kieruje wykopaliskami. Nawet jeśli dzisiejsza egzegeza dawno przestała utoż­ samiać mieszkankę Magdali z grzesznicą, która padła Jezusowi do stóp, tego rodzaju badanie i tak się opłaca. Tym bardziej zatroskany jest głos o. Stefano, gdy się go pyta o przy­ szłość jego wykopalisk. Inwestorzy planują zamienić Migdal w turystycz­ ną twierdzę, budując hotele, restauracje, centrum handlowe i parkin­ gi. „Odkopaliśmy właśnie jeden procent antycznego miasta - wyjaśnia archeolog - a projekt budowlany na taką skalę mógłby bezpowrotnie zniszczyć to, co z miasta z czasów Jezusa kryje się jeszcze pod ziemią”. Z żalem wsiadamy do samochodu i jedziemy dalej, podziwiając krajobraz, który już przed 2000 lat był piękny jak w raju. Także Józef Flawiusz zachwycał się okolicą między Migdal i Kafarnaum, która już wówczas, jak dziś kibuc z „łodzią z czasów Jezusa”, nazywała się Ginnosar lub Gennesar, pisząc: Wzdłuż jeziora Gennesar rozciąga się kraina o tej samej nazwie, odznaczająca się dziwnymi właściwościami naturalnymi i pięk-

193

nem. Jest tak żyzna, że nie ma rośliny, która by tu nie krzewiła się, a jej mieszkańcy uprawiają wszelkie gatunki. Umiarkowany klimat jest odpowiedni dla różnych rodzajów. Drzewa orzechowe, które wymagają w porównaniu z innymi roślinami większego chło­ du, rosną tam w ogromnej ilości, a dalej palmy, które potrzebują gorącego klimatu, oraz drzewa figowe i oliwne, bliższe tym, dla których wskazana jest łagodniejsza aura. Można by rzec, że natura przejawia jakąś szczególną ambicję, żeby na siłę ściągnąć na jedno miejsce przeciwne sobie gatunki albo że jest to jakieś szlachetne współzawodnictwo pór roku,z których każda jakby ubiegała się o tę okolicę. Nie tylko bowiem ziemia ta zdumiewa tym, że rodzi tak różne owoce, ale jeszcze zapewnia je przez długi czas. Najbardziej królewskie między nimi winogrona i figi dostarcza nieprzerwanie przez dziesięć miesięcy, pozostałe owoce dojrzewają kolejno przez okrągły rok. Bo poza tym, że ma łagodny klimat, zraszają użyź­ niające źródło, które mieszkańcy zwą Kafarnaum (Józef Flawiusz, Wojna żydowska, tłum. J. Radożycki, s. 192-193). Synoptycy także wspominają o Ginnosarze (lub Genezaret) jako miejscu, gdzie Jezus uzdrawiał chorych. Rzeczywiście, na równinie o tej samej nazwie leżało Kinnereth (arab. Tell el-‘Oreimeh), metropo­ lia z epoki brązu, znana z ksiąg Mojżesza (Pwt) i Jozuego (11,2; 19,35), która niegdyś dała swoje imię jezioru. Została zniszczona przez Asyryjczyków; w czasach rzymskich stał tutaj tylko jeden jedyny dom. W każdym razie Ewangelie nie mówią ani o mieście, ani o wsi, lecz tylko o jednej przystani („Gdy się przeprawili, przypłynęli do ziemi Genezaret i przybili do brzegu”, Mk 6,53). Dopiero niski poziom wody w jeziorze przed styczniem 1986 r. umożliwił Mendlowi Nunowi roz­ wiązanie zagadki. Dookoła jeziora badacz regionu i archeolog hob­ bysta natknął się na pozostałości 14 antycznych przystani z czasów Jezusa. Jedną z nich, znajdującą się w połowie drogi między kibucem Ginnosar a Tabgą, zidentyfikował jako Genezaret z Ewangelii. Znów okazało się, jak dokładne były opisy ewangelistów, jak dobrze znali oni porty, wioski rybackie i przystanie jeziora. Będąc Niemcem, nie ma się w świecie wielu przywilejów, lecz tu mamy do czynienia z jednym z nich: w połowie drogi między Gin-

194

nosarem i Kafarnaum, na północno-zachodnim brzegu jeziora, leży Tabga. Arabska nazwa miejscowości powstała w wyniku okaleczenia greckiego słowa Heptapegon, które znaczyło tyle co Siedem Źródeł. Te źródła wykorzystywano do nawadniania równiny już za czasów Jezusa, do czego odnosi się Józef. Dziś jeszcze zamieniają Tabgę w rajski ogród na brzegu jeziora Genezaret. I w tym rajskim ogrodzie mówi się po niemiecku. Tę okoliczność zawdzięczamy mistrzowi murarskiemu ze Szwabii Franzowi Kellerowi, a więc tektonowi, którym kiedyś byli Józef i Jezus. W 1879 r- tęsknota duchowa poprowadziła Kellera do Ziemi Świętej. Czytał Nowy Testament, a także wydane przez Clemensa Brentana pisma zakonnicy stygmatyczki Anny Katheriny Emmerick z Coesfeld w Westfalii, która w swoich wizjach opisała, zachowując wierność co do szczegółów, działalność i mękę Chrystusa. Jako pracowity murarz zarabiał na chleb w klasztorach, a w wolnym czasie zwiedził całą Pa­ lestynę. Gdy Keller dotarł do Tabgi w 1885 r., zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Wiedział, czuł, że ta ziemia była święta. Dzięki właściwej sobie wytrwałości udało mu się przekonać Niemieckie Zrze­ szenie Palestyny z siedzibą w Aachen, dzisiejsze Niemieckie Zrzesze­ nie Ziemi Świętej, do kupna tego terenu, który uchodził za malaryczny. Później zaczęły się prawdziwe problemy. Minęły trzy lata, zanim miej­ scowi Beduini byli gotowi do sprzedaży, a tureccy ziemianie zgodzili się ubić interes. Jednak w końcu transakcja zakończyła się sukcesem. Dzień 6 lutego 1889 r. stał się „dniem narodzin niemieckiej Tabgi”. Mniej więcej w tym samym czasie włoscy franciszkanie po pokonaniu podobnych przeszkód nabyli sąsiednią parcelę. Zaledwie rok później Niemieckie Zrzeszenie Palestyny wybudo­ wało na tym terenie dom pielgrzyma, w owym czasie pierwszy taki dom nad jeziorem. Z inicjatywy luksemburskiego proboszcza Zephirina Bievera w jego otoczeniu powstało niewielkie gospodarstwo rol­ ne. Poza tym znajdowali tu schronienie pielgrzymi do Ziemi Świętej z całego świata, między innymi w 1900 r. zawitał tu pisarz Karol May, który właśnie odbywał swoją podróż na Wschód. Czuł się w Tabdze tak dobrze, że ofiarował domowi cały zbiór swoich książek. Mimo

195

dwóch wojen światowych teren ten, z małymi przerwami, pozostał w rękach niemieckich, także wtedy gdy w latach 1952-1993 musiał zo­ stać wydzierżawiony państwu Izrael, które prowadziło tu schronisko młodzieżowe. W 1993 r. znalazł się znów pod opieką Niemieckiego Zrzeszenia Ziemi Świętej i kompleks został rozbudowany. Otwarty na nowo w 2002 r. dom pielgrzyma przeobraził się w urządzony z rozma­ chem, nowoczesny i komfortowy kompleks, który mógłby konkurować z czterogwiazdkowym hotelem. Wokół dwupiętrowych domów dla gości rozciągają się tarasy, tereny zielone i fontanny w zaczarowanym ogrodzie na brzegu jeziora, nad którym niegdyś nauczał Jezus. Także tym razem mieszkamy w Tabdze i czerpiemy z tego dużą przyjemność. Nocą, gdy milkną ostatnie głosy na tarasach, ciągnie mnie nad jezioro. Księżyc w pełni odbija się w spokojnych wodach, nad ziemią wisi kilka chmur. Grają świerszcze, fale uderzają cicho w kamienny brzeg. I na chwilę zaciera się granica między teraźniej­ szością i przeszłością, czas staje w miejscu. Można wtedy poczuć Jego obecność tu, gdzie wszystko się zaczęło. Tą prowadzącą wzdłuż brzegu drogą, a może kilkaset metrów dalej na wschód, w listopadzie 28 r. szedł Jezus, aby ponownie zebrać swoich uczniów. Wiedział, gdzie pracują. O tej porze było już chłodno i ryby dokazywały w pobliżu brzegu, szczególnie wokół ciepłych Siedmiu Źródeł Tabgi, która była idealnym łowiskiem dla rybaków z sąsied­ niego Kafarnaum. Tutaj zaszywała się pielęgnica lubiąca tropikalne temperatury, dziś znana jako ryba św. Piotra, i rzeczywiście smakuje wyśmienicie. W 1986 r., zaraz za franciszkańskim sanktuarium Pry­ matu, poniżej źródła Hasil, Mendel Nun - ekspert do spraw jeziora Genezaret z kibucu En Gev - znalazł pozostałości antycznego portu rybackiego, który dość trafnie nazwał Portem Piotra. Po połowie ryba­ cy płukali swoje sieci w wodzie źródeł. Przechodząc obok Jeziora Galilejskiego, ujrzał Szymona i brata Szymonowego, Andrzeja, jak zarzucali sieć w jezioro; byli bowiem rybakami. I rzekł do nich Jezus: „Pójdźcie za Mną, a sprawię, że się staniecie rybakami ludzi”. A natychmiast, porzuciwszy sieci, poszli

196

za Nim. Idąc nieco dalej, ujrzał Jakuba, syna Zebedeusza, i brata jego, Jana, którzy też byli w łodzi i naprawiali sieci. Zaraz ich po­ wołał, a oni zostawiwszy ojca swego, Zebedeusza, razem z najem­ nikami w łodzi, poszli za Nim. Przyszli do Kafarnaum (Mk 1,16-21). Dystans dzielący Tabgę i Kafarnaum wynosi tylko dwa i pół kilome­ tra, pół godziny drogi dla wędrowca albo pięć minut samochodem. Par­ king jest pełen autokarów mających na szybach naklejki zdradzające, skąd pochodzą grupy pielgrzymów, które nimi przyjechały. Kiedyś byli to przede wszystkim Amerykanie i Włosi, dzisiaj dominują Rosjanie i Polacy. Teren wykopalisk słusznie stał się najczęściej odwiedzanym miejscem pielgrzymkowym nad jeziorem. Żadne inne miejsce świata nie może rościć sobie praw do tytułu „miasta Jezusa”. Lecz Kafarnaum sprawiedliwie nosi to miano; już ewangelista Mateusz nazywa je „Jego miastem” (Mt 9,1). Łatwo było trafić do Kafarnaum. Gdy w 1838 r. amerykański badacz Edward Robinson przybył na północny brzeg jeziora Genezaret, zoba­ czył okolicę pełną ruin. „Cała miejscowość robi wrażenie opustoszałej i ponurej - pisał. - Obozuje tu kilku Arabów z plemienia Semekiyeh, którzy zbudowali między ruinami parę szałasów służących im za ma­ gazyny”. W niewielkiej odległości od jeziora zauważył „rozpadające się ruiny budynku, który pod względem nakładu pracy i ornamentyki przewyższa wszystko, co dotychczas wdzieliśmy w Palestynie”. Podczas drugiej wizyty zidentyfikował tę budowlę jako starożytną synagogę. W 1894 r., po żmudnych negocjacjach, franciszkanom udało się ku­ pić od Beduinów teren z ruinami. Dla ochrony przed dalszym znisz­ czeniem najpierw zostały ogrodzone i otoczone kamiennym murem. W 1905 r. bracia zakonni pozwolili niemieckim archeologom - Heinri­ chowi Kohlowi i Carlowi Watzingerowi - przeprowadzić wykopaliska na terenie synagogi, w latach 1906-1915 ich pracę kontynuował Francuz Wendelin von Menden. W latach 1921-1926 młody franciszkanin Gaudentius Orfali odrestaurował synagogę i częściowo odsłonił ośmio­ kątny kościół znajdujący się około 30 metrów dalej na południe. Od jego nagłej śmierci musiało minąć 40 lat, zanim zakon na nowo podjął

197

prace wykopaliskowe. W ten sposób większość pracy pozostawiono dwóm franciszkańskim archeologom i tak w latach 1968-1991 Virgilio Corbo i Stanislao LofFreda odkopali całe centrum miasta Jezusa. Starożytne Kafarnaum, jak się okazało, rozciągało się na powierzch­ ni 60 tysięcy metrów kwadratowych. Jego mniej więcej 1500 mieszkań­ ców utrzymywało się nie tylko z połowu ryb, lecz także z rolnictwa, o czym świadczą odkryte przez archeologów prasy olejowe, żarna do zbóż, kamienne misy i lejki. Kolejnym ważnym źródłem dochodu była produkcja naczyń szklanych, których szczególnie piękne egzemplarze wydobyto na światło dzienne podczas wykopalisk. Domy mieszkalne były proste, ale nie ubogie. Zdaje się, że nie było tu wielkich różnic społecznych. Ściany i kostka brukowa wykonane były z nieobrobio­ nego rodzimego bazaltu. Ściany wznoszono bez budowy właściwych fundamentów, a jednopiętrowe pomieszczenia rzadko były wyższe niż trzy metry, co widać po niektórych biegach schodowych, które prowadziły na dachy. Dachy zbudowane były z trzciny lub drewna, pokryte ziemią lub słomą. Niewiele z względnie równych ulic oraz krętych uliczek pomiędzy „wyspami mieszkalnymi” miało bruk, wy­ równywano je tylko ziemią i małymi kamykami. Wodociągów nie było, nie były potrzebne z powodu bliskości jeziora. Nie odnaleziono także mykw, ponieważ według wskazań Halachy lepsza była kąpiel w „ży­ wej wodzie” jeziora. Domy prywatne składały się najczęściej z kilku zadaszonych pomieszczeń zgrupowanych wokół wewnętrznego dzie­ dzińca. Służyły z pewnością dużym rodzinom jako pomieszczenia do spania i przechowywania dóbr, podczas gdy całe życie toczyło się na dziedzińcach. Tutaj kobiety przygotowywały posiłki, tutaj bawiły się dzieci i pracowali rzemieślnicy. Jednak jeden z tych domów wyróżniał się na tle pozostałych. Jego historia była szczególna. Gdy franciszkanie rozpoczęli swoje wykopaliska, zwrócili szczegól­ ną uwagę na ośmiokątny budynek, którego kształt nie całkiem pasował do prostokątnego schematu zabudowy starożytnego Kafarnaum. W la­ tach 20. XX wieku o. Orfali odkrył, że składał się on z trzech koncen­ trycznych oktagonalnych kręgów, z których największy miał średnicę

198

25 metrów, a najmniejszy 7 metrów. Spoczywał na ośmiu kolumnach i był pokryty dachem. Cały budynek był zdobiony mozaikami ukazu­ jącymi proste motywy kwiatowe, lecz także pawia, wczesny chrześci­ jański symbol nieśmiertelności. Wszystko przemawiało za tym, że bu­ dynek był chrześcijańskim kościołem. Podejrzenie to potwierdziło się, gdy archeolodzy odkopali zwróconą ku wschodowi absydę i chrzcielni­ cę. Oktagonalne kościoły - jak kościół Narodzenia w Konstantynopolu lub kościół Kathisma w Betlejem - w czasach bizantyjskich były prawie zawsze budowlami pamiątkowymi wznoszonymi nad świętymi miej­ scami. Ten tutaj zdawał się pochodzić z V w. Pierwsze podejrzenie potwierdziło się, gdy franciszkanie delikatnie zdjęli mozaiki, aby pod nimi prowadzić wykopaliska. Natknęli się przy tym na jeszcze starszy budynek sakralny, którego ściany były całkiem pokryte chrześcijańskim graffiti. „Chryste, zmiłuj się” lub „Panie Jezu Chryste, dopomóż swojemu słudze”, brzmiały pobożne wezwania, po­ między którymi wyryto krzyż. A o tym, że sanktuarium w równym stopniu przyciągało pielgrzymów judeochrześcijańskich jak poganochrześcijan, świadczyło to, że obok graffiti w języku greckim można było także znaleźć napisy aramejskie i hebrajskie. Ten budynek pocho­ dził prawdopodobnie z IV w. i jego wymiary wynosiły 9 na 8 metrów. Dach spoczywał na wysokim na dwa piętra łuku przebiegającym przez środek pomieszczenia. Ściany zdobiły barwne freski przedstawiające granaty, kwiaty, figi i wzory geometryczne, brakowało na nich nato­ miast postaci, zapewne dlatego, że artyści lub ich zleceniodawcy byli judeochrześcijanami. Przed wejściem znajdowało się atrium z solid­ nie wybrukowanymi schodami. Cały kompleks, prawdopodobnie ze względów bezpieczeństwa, był otoczony murem. Początki tego sanktuarium sięgają jeszcze dalej. Jego centralne po­ mieszczenie leżało bezpośrednio nad największym pokojem domu prywatnego, zbudowanego prawdopodobnie na początku okresu rzymskiego - po 63 r. p.n.e. Wzniesiono go z czarnych bloków ba­ zaltu, tylko progi były obrobione, za podłogę służyło klepisko. Miał dwa dziedzińce wewnętrzne, na tylnym stał jeszcze piec, w którym zapewne przygotowywano jedzenie dla dużej rodziny. Na przednim,

199

większym dziedzińcu znaleziono haki do połowu ryb. Na pierwszy rzut oka dom ten nie różnił się niczym od domów w Kafarnaum poza tym, że był zbudowany z większym rozmachem, co wskazuje na względny dobrobyt jego mieszkańców. Lecz już około połowy I w. jego wygląd znacznie się zmienił. Ściany i podłogi jednego pomieszczenia zostały otynkowane, co było nie­ spotykane w Kafarnaum. W kolejnych stuleciach wielokrotnie je od­ nawiano i upiększano. Zmieniało się także jego wyposażenie. O ile w najstarszej warstwie znaleziono jeszcze garnki i dzbany, później całkiem zniknęły; zdaje się, że nagle zaczęto używać tu jedynie lamp oliwnych i pojemników do przechowywania zapasów. Najwyraźniej pokój, a nawet cały dom nie służyły do mieszkania, już tu nie jedzono. Zamiast tego dotychczasowe pomieszczenie mieszkalne przekształ­ cono w miejsce kultu. Dlaczego? Dwa napisy odnoszą się do św. Piotra. Gdy pątniczka Egeria odwiedziła Kafarnaum w 383 r., w swojej relacji z podróży na­ pisała: „W Kafarnaum z domu Księcia Apostołów uczyniono kościół; mury stoją do dziś takie, jak były. Tam Pan uzdrowił paralityka”. Dwie­ ście lat później, długo po wzniesieniu ośmiokątnej bazyliki, Pielgrzym z Piacenzy pisał: „Później udaliśmy się do Kafarnaum, do domu błogo­ sławionego Piotra, który jest teraz kościołem”. Franciszkanie odkryli więc dom pierwszego papieża (por. Hesemann, Der erste Papst, 2003)! Początkowo należał do jego teściowej, mieszkali w nim jednak rów­ nież Piotr z żoną i bratem Andrzejem (Mk 1,29-30), a także przez jakiś czas Jezus (Mt 17,25). Tutaj uzdrowił teściową Piotra (Mk 1,31; Mt 8,14-15; Łk 4,38-39), tu wieczorem, po zachodzie słońca, przyprowadza­ no do Niego wszystkich chorych i opętanych, tak że Marek (którego Ewangelia bądź co bądź bazuje na opowieściach św. Piotra) mógł pisać: „Całe miasto było zebrane u drzwi” (Mk 1,33). To sformułowanie każe przypuszczać, że przed domem było dużo miejsca, co w Kafarnaum z jego krętymi uliczkami nie było takie oczywiste, lecz w tym wypadku jest trafne. „Dom Piotra” rzeczywiście stał przy głównej ulicy, północno-południowej osi wsi, a między szeroką ulicą i dojściem do dzie­ dzińca wewnętrznego znajdowała się dodatkowa otwarta przestrzeń.

200

Jeśli gdzieś w Kafarnaum możliwe było zgromadzenie tłumu ludzi, to właśnie tu. Później Marek pisze: „Gdy po pewnym czasie wrócił do Kafarnaum, posłyszano, że jest w domu. Zebrało się zatem tylu ludzi, że nawet przed drzwiami nie było miejsca” (Mk 2,1-2). Także to sformułowanie musiało odnosić się do miejsca, które tworzyła szeroka ulica przed bramą. Jezus „głosił im naukę” (Mk 2,2) i prawdopodobnie siedział przy tym w pokoju mającym nie więcej niż 46 metrów kwadra­ towych, który później miał stać się kościołem domowym. „I przyszli do Niego z paralitykiem, którego niosło czterech. Nie mogąc z powodu tłumu przynieść go do Niego, odkryli dach nad miejscem, gdzie Jezus się znajdował, i przez otwór spuścili łoże, na którym leżał paralityk” (Mk 2,3-4). Rzeczywiście, otoczony w późniejszym czasie kultem po­ kój leżał od strony ulicy i tuż obok wejścia na dziedziniec. Można było bez trudu wspiąć się na jego dach od ulicy, z dziedzińca prowadziły nań nawet schody. A ponieważ ten dach, jak wszystkie dachy w Kafar­ naum, miał lekkie pokrycie, mężczyźni mogli bez trudu zrobić w nim otwór. Tylko ewangelista Łukasz, który nigdy nie był w Galilei i musiał odtworzyć tę scenę w swojej wyobraźni, myślał, że mężczyźni musieli „zdjąć dachówki” (Łk 5,19). Żaden dom w Kafarnaum nie miał dachó­ wek! Gdyby to Jan pozwolił sobie na taką gafę, musielibyśmy zwątpić w tradycję chrześcijańską, ale u Łukasza jest wybaczalna5. Także trzecia scena w Ewangelii św. Marka rozgrywała się w tym domu: Tymczasem nadeszła Jego Matka i bracia i stojąc na dworze, posłali po Niego, aby Go przywołać. A tłum ludzi siedział wokół Niego, gdy Mu powiedzieli: „Oto Twoja Matka i bracia na dworze szuka­ ją Ciebie”. Odpowiedział im: „Któż jest moją matką i [którzy] są moimi braćmi?” I spoglądając na siedzących dokoła Niego, rzekł: „Oto moja matka i moi bracia. Bo kto pełni wolę Bożą, ten Mi jest bratem, siostrą i matką” (Mk 3,31-35).

5 Według Biblii Tysiąclecia, Łukasz umieścił w tekście owe „dachówki” nieznane w Palestynie, ze względu na greckich czytelników (przyp. red.).

201

Znów wykopaliska stają się ilustracją relacji biblijnej. Maria i bracia cioteczni lub kuzyni Jezusa stali na zewnątrz przy wejściu na dzie­ dziniec, Jezus nauczał dosłownie za rogiem w dużym pokoju. Jego słuchacze przeciskali się aż do dziedzińca w nadziei, że posłyszą Jego słowa. Blokowali drogę gościom, wiadomość dotarła do Jezusa tylko dlatego, że była przekazywana z ust do ust. W momencie gdy udzielił odpowiedzi, dom Piotra stał się pierwszym kościołem, zebrani pierw­ szą wspólnotą. To dobrze, że wykopaliska prowadzili franciszkanie. Nie czekali długo, aby znów wykorzystać to miejsce zgodnie z jego pierwotnym przeznaczeniem. Futurystyczny, nowoczesny kościół, który wznieśli nad ruinami w 1990 r., przypomina wprawdzie raczej lądujący statek kosmiczny, lecz pozwala na odprawianie Eucharystii dokładnie nad pokojem uświęconym przez Jezusa.

Rekonstrukcja domu Piotra w Kafarnaum

202

Stamtąd jednak spojrzenie w sposób nieunikniony pada na wspa­ niałą synagogę Kafarnaum. Zbudowana w całości ze starannie obrobio­ nego wapienia, spoczywająca na 16 kolumnach korynckich, uchodzi dziś za najpiękniejszy antyczny dom modlitwy w Izraelu. Czy stała już za czasów Jezusa? Był o tym przekonany o. Orfali, który ją od­ krył, podczas gdy izraelscy archeolodzy datowali ją dopiero na II lub III w. Wykopaliska o. Corbo i Loffredy pokazały, że wszyscy się mylili. Obaj franciszkanie natknęli się na skarb w postaci 30 tysięcy późnorzymskich monet, dowodzących bezsprzecznie, że Biała Synagoga mogła zostać wzniesiona dopiero pod koniec IV w. Wyklucza to lo-

203

kalną wspólnotę jako fundatora; była zbyt uboga, by sfinansować tak kosztowną i okazałą budowlę. Jej fundatorem był wedle wszelkiego prawdopodobieństwa rzymski cesarz Teodozjusz I (379~395 )> który w ten sposób chciał postawić znak pojednania między Żydami, judeochrześcijanami i poganochrześcijanami, być może także jako hołd dla tych pierwszych, aby ułatwić poganochrześcijanom dostęp do domu Piotra. Już w 383 r. Egeria, odwiedzając być może świeżo poświęcony budynek, podkreślała, że synagogę „zbudowano z czworobocznych ka­ mieni” i „wchodzi się do niej po wielu schodach”, co zgadza się do dziś. Lecz po pierwszym rozczarowaniu, że to jednak nie syngaoga z cza­ sów Jezusa, na archeologów czekała niespodzianka. Ponieważ Biała Synagoga stała na sztucznym podwyższeniu, musiała mieć schody. Pod kamieniami ich stopni znajdowały się kamienie bazaltowe, które tu jednak, inaczej niż w domach mieszkalnych, były obrobione i po­ kryte zaprawą. Zamiast usunąć pozornie mało wartościową podstawę, budowniczowie IV w. starali się ją zachować z wzruszającą pieczoło­ witością. I to do tego stopnia, że nawet cenne bloki wapienia zostały niemiłosiernie przycięte, aby zapobiec usunięciu choćby części star­ szej warstwy. Jeszcze jeden szczegół rzucał się w oczy: jeden z czterech wapiennych stopni prowadzących do Białej Synagogi został specjalnie wydrążony, prawdopodobnie po to, aby nie niszczyć wystającego sta­ rego stopnia z bazaltu. W dwóch miejscach archeolodzy usunęli płyty podłogowe Białej Synagogi, aby sprawdzić, co się pod nimi znajduje. Natknęli się przy tym na całkowicie zachowaną bazaltową nawierzchnię, pod którą zna­ leźli skorupy i monety z okresu późnohelleńskiego. Umożliwiło to jednoznaczne datowanie na czas przełomu er. Żaden prywatny dom w Kafarnaum nie miał brukowanej podłogi i jej obecność wskazywała na to, że musiał to być budynek publiczny. Jego charakterystyczny kształt nie pozostawiał wątpliwości, że musiała to być synagoga, której ruiny najpewniej miały pozostać zachowane pod nowym budynkiem z IV w. Taką troskę tłumaczy tylko jedno: wiedziano, że ta stara syna­ goga była miejscem świętym, chciano odbudować ją tak wspaniale jak to tylko możliwe, ale nie zastąpić. Biała Synagoga z Kafarnaum była

204

niczym innym jak olbrzymim relikwiarzem zawierającym niepozorny dom modlitwy, uświęcony dlatego, że kiedyś nauczał w nim Jezus. Znamy jej budowniczego - pogańskiego setnika, dowodzącego oddziałem stu ludzi, który prawdopodobnie stacjonował na wschód od Kafarnaum, na obszarze granicznym. Gdy jego sługa zachorował, poprosił starszyznę żydowską, aby się za nim wstawiła u Jezusa. „«Go­ dzien jest, żebyś mu to wyświadczył - mówili - miłuje bowiem nasz naród i sam zbudował nam synagogę»”, cytuje ich słowa Łukasz (7,4-5). Jezus poszedł z nimi do rzymskiego obozu, który znajdował się mniej więcej tam, gdzie dzisiaj stoi grecka kaplica z wieloma jaskrawoczerwonymi kopułami. Tutaj w 1985 r. archeolog Vassili Taferis natknął się na szereg typowo rzymskich budowli z ociosanego wapienia, obok których znajdowała się rzymska łaźnia wyposażona w hypokaustum, caldarium, frigidarium i tepidarium (łaźnie z letnią wodą). Znaleziska ceramiczne pozwoliły na datowanie przynajmniej części kompleksu na I w. Gdy Jezus był już niedaleko domu centuriona, ten powitał Go pra­ wie tymi samymi słowami, które dziś wypowiadamy przed przyjęciem Komunii Świętej: „Panie, nie jestem godzien, abyś wszedł pod dach mój, ale powiedz tylko słowo, a mój sługa odzyska zdrowie”. Setnik, bę­ dący najwyraźniej człowiekiem bogobojnym, wiedział, że pobożnym Żydom nie wolno obcować z poganami. Że wchodząc do domu goja, nie-Żyda, Nazarejczyk utraci czystość rytualną. Jezus był pod wraże­ niem jego pokory i wiary, jakiej nie widział w Izraelu pośród bogo­ bojnych mężów Jerozolimy. W tym momencie chory sługa ozdrawiał. Znamy także zwierzchnika synagogi, człowieka o imieniu Jair, któ­ rego dwunastoletnia córka leżała na łożu śmierci. Jezus wracał właśnie z wyprawy na drugi brzeg jeziora i już czekała na niego - prawdopo­ dobnie w Piotrowym porcie w Tabdze - rzesza ludzi. Kiedy zwierzch­ nikowi udało się wreszcie przepchać przez tłum, padł przed Synem Bo­ żym na kolana i błagał Go o pomoc. Jezus natychmiast z nim poszedł, lecz od Kafarnaum dzieliło ich jeszcze dwa i pół kilometra, około pół godziny drogi. Gdy w końcu dotarli do wsi, wyszli im naprzeciw ludzie pogrążeni w żałobie, mówiąc, że dziewczynka właśnie umarła. Mimo to Jezus w towarzystwie Piotra, Jana i Jakuba podszedł do domu Jaira,

205

wszedł do pokoju zmarłej dziewczynki, która leżała na swoim łożu, ujął ją za rękę i powiedział dwa aramejskie słowa: Talita kum („Dziew­ czynko, wstań!”). Dziecko powstało i znów było zdrowe. Dla chrześcijanina synagoga w Kafarnaum jest jednak przede wszystkim miejscem, w którym Jezus objawił tajemnicę Eucharystii. Tylko Jan opowiada nam o tym wydarzeniu, z pewnością dlatego, że Jego słowa już wtedy były gorszące, a nawet podzieliły uczniów. Te wszystkie wydarzenia miały miejsce w kwietniu 29 r., podczas święta Paschy, stanowiąc niejako punkt kulminacyjny czasu Jego działalności nad jeziorem Genezaret, nazywany przez egzegetów galilejską wiosną. Ludzie słyszeli o pierwszym cudzie rozmnożenia chleba dokonanym przez Jezusa, wieść o nim obiegła cały brzeg jeziora, i przybywali ło­ dziami nawet z samej Tyberiady. Gdy zobaczyli, że opuścił miejsce rozmnożenia chleba, popłynęli do Kafarnaum, ponieważ byli pewni, że znajdą Go tam, w „Jego mieście”. Jednak On przejrzał ich żądzę sensacji i głód cudów. Zamiast nakarmić ich po raz drugi, wyjaśnił im sens tego znaku: „Jam jest chłeb życia; Kto do Mnie przychodzi, nie będzie łaknął; a kto we Mnie wierzy, nigdy pragnąć nie będzie”. On, narodzony we wsi zwanej Betlejem (co znaczy„Dom Chleba”) ofia­ rowuje sam siebie jako niebiański chłeb, aby każdy, kto Go spożywa, mógł osiągnąć życie wieczne: „Kto spożywa moje Ciało i Krew moją pije, trwa we Mnie, a Ja w nim” (J 6,35; 56). Rok później, w kwietniu 30 r., ta obietnica się spełniła, miało się wypełnić to, co rozpoczął w Galilei. Jednak aby miejsce, w którym Jezus złożył obietnicę eucharystycz­ ną, nigdy nie popadło w zapomnienie, Jan jako świadek stanowczo dodał: „To powiedział, ucząc w synagodze w Kafarnaum” (J 6,59).

X

WIOSNA W GALILEI M i e j s c a Jego c u d ó w Obszar geograficzny, na którym działał Jezus podczas galilejskiej wiosny 29 r., jest łatwy do wytyczenia i można go przemierzyć w jeden dzień. Nestor niemieckiej egzegezy, obecnie 93-letni teolog Franz MułSner, upowszechnił pojęcie „trójkąta ewangelicznego”, którego cen­ trum jest Kafarnaum, a wierzchołkami Tabga, Korozain i Betsaida. O Korozain wiemy niewiele, poza tym, że wraz z Betsaidą i Kafarnaum zostało zganione przez Jezusa za swoją niewiarę: Wtedy począł czynić wyrzuty miastom, w których dokonało się najwięcej Jego cudów, że się nie nawróciły. „Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które u was się dokonały, już dawno w worze i w popiele by się nawróciły. Toteż powiadam wam: Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż wam. A ty, Kafarnaum, czy aż do nieba masz być wyniesione? Aż do Otchłani zejdziesz” (Mt 11,20-23) Dzisiaj Korozain, w linii prostej oddalony o trzy i pół kilometra na północ od Kafarnaum, jest ponurym, opuszczonym przez Boga miejscem zbudowanym z czarnego bazaltu. Warto jednak zobaczyć ruiny synagogi z II lub III w., a w nich opatrzone inskrypcjami i bogato zdobione kamienne siedzisko do odczytywania Tory: „tron Mojżesza”. Według historyka Euzebiusza miasto zostało opuszczone w IV w., ślady

207

archeologiczne świadczą jednak o tym, że ludzie wciąż osiedlali się tutaj aż do VII w. Także wschodni wierzchołek trójkąta, Betsaida, długo uchodził za zaginiony. Poza tym rybacka wioska była bądź co bądź ojczyzną dla co najmniej pięciu apostołów, braci: Piotra i Andrzeja, Filipa i być może także synów Zebedeusza: Jana i Jakuba, oraz miejscem uzdrowienia niewidomego (Mk 8,22-26). Ostatni raz słyszymy o niej jako miej­ scu, w którym rozegrała się bitwa opisana w Wojnie żydowskiej Józefa Flawiusza. Została nawet włączona do Historii naturalnej Pliniusza Starszego, który nazywa ją „jednym z najbardziej uroczych miast nad Morzem Galilejskim”. Potem Betsaida, nosząca też nazwę Julias, znika z pola widzenia. Dopiero 17 wieków później, w 1838 r., Amerykanin Edward Robinson w poszukiwaniu zapomnianego miasta wspiął się na wzniesienie leżące na wschód od ujścia Jordanu, bez polotu nazwane przez Beduinów et-Tell (pagórek) i zdecydował, że tu musiała leżeć Betsaida. Pól wieku później Niemiec Gottlieb Schuhmacher zakwe­ stionował tę lokalizację. Et-Tell leży dwa i pól kilometra na północ od brzegu jeziora, a więc za daleko jak na wioskę rybacką, która nosiła wymowną nazwę Dom Rybaka, a tamtejszą obfitość ryb sławiono także w Talmudzie Jerozolimskim (tam nazywa się ona po prostu Zajjdan). Zamiast tego zaproponował, aby za Betsaidę uznać ruiny el-Araj nad jeziorem. Wkrótce po zajęciu wzgórz Golan przez Izrael w czasie woj­ ny sześciodniowej w 1967 r. obrotny benedyktyn o. Bargil Pbcner udał się na pełne przygód poszukiwania (opisałem je w książce Pierwszy papież). Pozostałości murów na et-Tell przekonały go, że Robinson miał rację. Ostatecznie problem został rozwiązany dopiero w 1988 r., gdy izra­ elski archeolog Rami Arav i jego amerykański kolega Richard Freund zaczęli kopać na et-Tell w poszukiwaniu Betsaidy. Rzeczywiście, natknęli się na ruiny prastarego miasta, którego początki sięgały aż XIV w. p.n.e. Po jego zniszczeniu przez Asyryjczyków wzgórze zostało ponownie zasiedlone w okresie helleńskim. W czasach Jezusa Betsa­ ida była wsią w pełni rozkwitu, jej domy były lepiej skonstruowane i przestronniejsze niż te w Kafarnaum. Nie było więc przeszkód, aby

208

identyfikować ją z ojczyzną św. Piotra. Natomiast ruiny el-Araj pocho­ dziły, jak się okazało, z okresu bizantyjskiego. Zakrojone na szeroką skalę badania geologiczne wykazały w końcu, że przed 2000 lat et-Tell leżało przy naturalnej zatoce jeziora Gene­ zaret. Dopiero masy mułu, które Jordan niósł z sobą każdej wiosny, oraz obsunięcie się ziemi wywołane silnym trzęsieniem ziemi w 115 r., odcięło je od wody. To wtedy jego mieszkańcy porzucili przeklęte przez Jezusa miasto. Wykopaliska prowadzone w ramach Betsaida Exploration Projects (BEP), w których brał także udział Uniwersytet Monachijski, trwały aż do 2000 r. Podczas nich archeolodzy potwierdzili to, o czym jedy­ nie wspominały Ewangelie. Wieś w krainie Gaulanitis, w królestwie Filipa, znajdowała się pod silnym helleńskim wpływem swoich sąsia­ dów z zachodniego brzegu. Zatem to nie przypadek, że co najmniej dwaj uczniowie Jezusa pochodzący z Betsaidy mieli greckie imiona (a mianowicie Andrzej i Filip; imię Szymon było popularne zarówno wśród Greków, jak i Żydów) i zapewne doskonale władali greką; gdy podczas święta Paschy w 30 r. „kilku Greków” (tzn. Żydów żyjących w diasporze) chciało rozmawiać z Jezusem, podeszli najpierw do Filipa („pochodzącego z Betsaidy Galilejskiej”, co ewangelista Jan wyraźnie podkreśla, 12,21) i Andrzeja. Poza tym sformułowanie „Betsaida Galilej­ ska” nie powinno irytować, nawet jeśli z tego powodu spekulowano na temat istnienia drugiej wioski rybackiej o tej samej nazwie na zachód od ujścia Jordanu. Rzeczywistość polityczna od 4 r. p.n.e. do 33-34 r. n.e., gdy Betsaida należała do królestwa Filipa, a jednocześnie oficjal­ nie do Gaulanitis, nie zmieniła nic w jej przynależności regionalnej. Dlatego także zelota Juda z Gamli na wzgórzach Golan, współczesny Jezusa, był znany jako „Juda z Galilei”, mimo że, ściśle rzecz biorąc, był Gaulanitą. Najpóźniej wtedy, gdy cesarz Kaligulaw37 r. n.e. przekazał byłą tetrarchię Filipa i dwa lata później królestwo Antypasa swojemu przyjacielowi Herodowi Agrypie II, granice kraju z czasów Jezusa zo­ stały zniesione. Wydarzenia polityczne tłumaczą także, dlaczego Marek i Mateusz nazywają Betsaidę „wsią”, a Łukasz i Jan „miastem”. Mianowicie Filip, jak

209

czytamy u Józefa, podniósł „osadę Betsaidę, leżącą nad jeziorem Gene­ zaret, do rangi miasta, zapewnił jej mieszkańcom pomoc i nazwał ją Ju­ lias na cześć córki cesarza”. Znaleziska monet zdradzają nam czas awan­ su Betsaidy i pozwalają na skorygowanie błędu żydowskiego historyka. Ponieważ miasto nie zawdzięcza swojej nazwy sprytnej córce Augusta, wiodącej beztroski żywot i z tego powodu wysłanej przez ojca na wy­ gnanie, lecz matce Tyberiusza, Liwii Druzylli, żonie Augusta, która po jego śmierci przyjęła imię Julia Augusta i zmarła w 29 r. n.e. W pierwszą rocznicę jej śmierci, 22 września 30 r., Filip kazał bić monety z portre­ tem Julii z jednej strony oraz swoim z drugiej. W tym samym dniu nadał Betsaidzie prawa miejskie i nazwał ją Julias. Łukasz i Jan mieli więc rację od strony czysto formalnej, ponieważ kiedy pisali swoje Ewangelie, Betsaida - Julias od dawna była miastem; a jednak obaj, w odróżnieniu od Marka i Mateusza, pozwolili sobie na anachronizm. O założeniu miasta przez Filipa świadczą także ruiny rzymskiej świątyni, poświęconej ubóstwianej Julii. Archeolodzy odkryli je nad ruinami pochodzącej z epoki żelaza bramy miejskiej Betsaidy. Nic więc dziwnego, że pobożni Żydzi z niechęcią obserwowali przemianę Bet­ saidy w Julias i wzbraniali się przed używaniem nowej, nawiązującej do kultu cesarza nazwy. Do najważniejszych odkryć archeologicznych w Betsaidzie należą dwie przestronne wille, z których pierwsza należała zapewne do han­ dlarza winem, a druga do zamożnego rybaka. Archeolodzy znaleźli tu ciężarki do sieci rybackich, kotwice, igły i haczyki. Gliniana pieczęć przedstawia dwóch mężczyzn zarzucających sieci z łodzi. Niewyklu­ czone, że mogła należeć do ojca Piotra i Andrzeja. Kiedy Jan Paweł II odwiedził Izrael w marcu 2000 r., o. Pixner za­ aranżował spotkanie z Richardem Freundem, kierownikiem Betsaida Excavation Projects. Amerykanin opowiedział papieżowi o odkryciu i wręczył mu kopię klucza z I w., znalezionego w ruinach. „Klucz Pio­ tra?”, zapytał następca św. Piotra. Amerykaninowi nie pozostało nic innego, jak tylko potwierdzić to przypuszczenie. Wieczorem tego sa­ mego dnia papież nie omieszkał przelecieć helikopterem nad miastem, w którym urodził się jego wielki poprzednik.

210

W 1994 r., tuż obok domu, archeolodzy dokonali jeszcze bardziej spektakularnego odkrycia. Na glinianej skorupie z końca I w. był wy­ grawerowany równoramienny krzyż. Do tej pory zakładano, że krzyż stał się najważniejszym symbolem chrześcijaństwa dopiero w IV w., za panowania Konstantyna Wielkiego. Bardzo możliwe, że to odkrycie zmusi nas do zrewidowania tych poglądów. Trzecim wierzchołkiem „ewangelicznego trójkąta” jest Tabga leżąca na zachód od Kafarnaum. Gdy niemiecki geodeta G. Schumacher przy­ jechał w 1889 r. do Siedmiu Źródeł, aby przeprowadzić inspekcję ziemi zdobytej przez Franza Kellera, napisał w dokumentacji: „Teren, na któ­ rym powinno się podjąć wykopaliska”. Pozostałości murów, fragmenty marmurów i mozaik zauważyli już także inni odwiedzający. Jednak dopiero w marcu 1911 r. prof. Paul Karge na zlecenie Górres-Gesellschaft zur Pflege der Wissenschaft6 rozpoczął wykopaliska w pobliżu brzegu jeziora. Pierwszą rzeczą, jaką znalazł w ruinach starożytnego kościoła, była starożytna mozaika, należąca dziś do najsłynniejszych, bo najbogatszych w symbolikę, dzieł wczesnobizantyjskiej sztuki mo­ zaikowej w ogóle, ponieważ dzięki swojej prostocie i sile wyrazu jest bardzo sugestywna. Przedstawia dwie ryby leżące po obu stronach kosza z czterema chlebami. Niewyjaśnione stosunki własnościowe i wybuch pierwszej wojny światowej przerwały dalsze badania. Ten stan trwał dwie dekady, do­ piero w lutym 1932 r. ponownie podjął prace salwatorianin Andréas Evarist Mader, który nie tylko w całości odkopał mury wczesnej bazy­ liki, lecz także odkrył jej największą świętość. Na środku prezbiterium natknął się na kamień, na którym zgodnie ze starą tradycją ustną Jezus położył chleby i ryby podczas „nakarmienia pięciu tysięcy”. Zdarzenie to miało miejsce w marcu 29 r. Herod Antypas pod wpływem nalegań córki swojej nowej żony Herodiady, wówczas może 17-letniej Salome, nakazał stracenie Jana Chrzciciela w twierdzy Mâ­ cheront na wschodnim brzegu Morza Martwego. Jezus, dowiedziawszy 6 Gorres-Gesellschaft... - towarzystwo skupiające osoby zainteresowa­ ne pielęgnowaniem tradycji i badaniem historii chrześcijaństwa; powstało w Niemczech w 1876 r. (przyp. red.).

211

się o tym, popłynął łodzią „na miejsce pustynne” (Mt lą^)» ab y tam przeżywać żałobę tylko w towarzystwie swoich uczniów. Było to na krótko przez Paschą i pojął, że tym razem nie może pielgrzymować do Jerozolimy, ponieważ byłoby to dla Niego zbyt ryzykowne. Zanim stał się gotów do ofiary, musiał głosić Ewangelię. Nie było mu jednak dane zaznać spokoju i opłakiwać swojego poprzednika. Ludzie najwyraźniej wiedzieli, gdzie zwykł się zatrzymywać, i wyruszyli tam drogą lądową. Gdzie jednak znajdowało się to „pustynne miejsce” po grecku zwane eremos? Z pewnością niedaleko od Kafarnaum, ponieważ tłum już tam był i czekał, gdy łódź z Jezusem na pokładzie dopłynęła do brzegu (Mk 6,33). Jezus widział tych poszukujących Go ludzi i ulitował się nad nimi. Postrzegał ich jako „owce niemające pasterza” (Mk 6,34). I tak nauczał ich, aż zapadł zmrok. Było późno, czas wieczerzy. Uczniowie poradzili Jezusowi, aby od­ prawił ludzi do wsi i miast leżących w pobliżu, do Kafarnaum, Ginnosar i Magdali, aby kupili tam sobie coś do jedzenia. Lecz Jezus sam chciał zaspokoić głód tych ludzi. Dwie ryby i pięć chlebów, które mieli przy sobie uczniowie, wystarczyły, żeby nakarmić 5000 mężczyzn. Później zebrano jeszcze 12 koszy ułomków. Symbolika kryjąca się za tym znakiem jest oczywista. Pięć chlebów symbolizuje Pięcioksiąg Mojżesza, dwie ryby być może księgi mą­ drości i proroków, których jasną wykładnią Jezus ukoił najpierw głód duchowy swoich słuchaczy. To, co pozostało, mogło zostać rozdane przez dwunastu apostołów dwunastu szczepom Izraela. Lecz poza tą symboliką nie możemy wykluczyć, że cud ten wydarzył się naprawdę. Już prorok Eliasz i jego uczeń Elizeusz mieli w cudowny sposób roz­ mnożyć mąkę, oliwę i chleb, a podobne dokonanie przypisuje się nawet św. Janowi Bosco (1815-1888): Gdy pewnego dnia zabrakło pieniędzy, zebrał 20 chlebów, które rozdał 300 młodym mężczyznom w taki spo­ sób, że chlebów nie ubyło. Dlatego opowiadam się, jak przywszystkich cudach Jezusa, za strukturą dwuwarstwową. Tak czy inaczej miało tu miejsce konkretne wydarzenie, które na płaszczyźnie metafizycznej stało się instrumentem objawienia, językiem znaków Jezusa.

212

Odrzucenie a priori wszystkiego, co „cudowne" oznaczałoby bo­ wiem niedocenianie inteligencji antycznych czytelników, którzy przy całej swojej, do dziś niewykorzenionej żądzy sensacji, z pewnością zauważyliby, gdyby nabijano ich w butelkę. Dlatego Piotr w swoim 2 Liście zapewniał słuchaczy: „Nie za wymyślonymi bowiem mitami postępowaliśm y, lecz byliśmy „[nauczaliśmy] jako naoczni świad­ kowie Jego wielkości” (1,16), w czasach (a mianowicie ok. 63 r.), gdy żyło jeszcze wielu innych świadków, bo od przedstawionych wyda­ rzeń upłynęły zaledwie 34 lata. Dlatego filolog klasyczny Ulrich Victor z żelazną logiką uważa relacje Ewangelii za wiarygodne: „Gdyby takie nie były, autorzy staliby się mało wiarygodni, a niewiarygodne jest z kolei to, że tego rodzaju niewiarygodność mogłaby stworzyć pod­ waliny Kościoła chrześcijańskiego”. Takie zaufanie do naszych źródeł nie kwestionuje osiągnięć współczesnej teologii, która umożliwia nam zrozumienie głębszego sensu znaków Jezusa, lecz jedynie stawia ją na solidniejszym fundamencie. Czynów Chrystusa nie zmyśliły jakieś anonimowe wspólnoty, lecz sam Jezus się przez nie objawił! Miejsce pierwszego rozmnożenia chleba z pewnością pozostało w pamięci ludzi. Kiedy pątniczka Egeria przybyła w 383 r. nad jezioro Genezaret, opisała także Tabgę: „Tam, nad jeziorem, znajduje się łąka z bujną trawą i wiele palm, a tuż obok bije siedem źródeł. Na tej łące Pan nakarmił lud pięcioma chlebami i dwoma rybami. I rzeczywiście, kamień, na którym Pan położył chleb, został ołtarzem”. Najstarszy kościół, na którego ruiny natknęli się prof. Karge i o. Mader, pocho­ dził z pierwszej połowy IV w. Był to prosty budynek w stylu syryjskim, zbudowany równolegle do starej ulicy i nie był jeszcze zwrócony ku wschodowi. Inskrypcja, której oryginał niestety zaginął, głosiła, że jego fundatorem był Josepos. Prawdopodobnie był to ten sam możny Józef z Tyberiady, który za pozwoleniem Konstantyna Wielkiego zało­ żył judeochrześcijańskie synagogi także w Nazarecie, Seforis i Kanie. W V w. w miejscu kościoła powstała trzynawowa bazylika z przestron­ nym atrium, ozdobiona filigranową mozaiką. W VI w. archidiakon Teodozjusz podał dokładną lokalizację miejsca rozmnożenia chleba - miało ono leżeć dwie mile za Magdalą i dwie mile przed Kafarnaum.

213

W rzeczywistości znajduje się ono w odległości dokładnie pięciu ki­ lometrów od Magdali i dwóch i pół kilometra od Kafarnaum, jednak nie można aż tak serio traktować starożytnych danych dotyczących odległości. O tym, że bazylika została zniszczona podczas najazdu Persów w 614 r., świadczy fakt, że w 670 r. pielgrzymujący biskup Arnulf zobaczył tu tylko „ruiny”. Aby zabezpieczyć mozaiki, Niemcy wznieśli najpierw prowizorycz­ ny drewniany kościół. Papież Paweł IV zatrzymał się tam w trakcie swojej wizyty w Ziemi Świętej w 1964 r- Wkrótce jednak prowizorycz­ ny budynek był tak zrujnowany, że trzeba było jakoś temu zaradzić. Dlatego Niemieckie Zrzeszenie Ziemi Świętej zdecydowało w 1976 r. podjąć nową budowę, która była niemalże odbudową. Przedsięwzięcie było bardziej niż udane. Kościół nie tylko jest podobny do swojego poprzednika z V w., ożywia także ducha czasów rozkwitu chrześci­ jańskiego ruchu pielgrzymkowego. Niemieccy mnisi benedyktyńscy z sąsiedniego klasztoru celebrują nabożeństwa tutaj, w bazylice, która zdaje się stworzona do pieśni gregoriańskich i klasztornej mistyki, jej ołtarz wznosi się ponad kamieniem, na którym Jezus błogosławił chleb, tuż za słynną mozaiką. Wydaje się, że wciąż spoczywa nad nim Jego dłoń. Lecz jeśli tu, pod Tabgą, leżała „łąka”, na której ludzie słuchali Je­ zusa i przyjmowali od Niego chleb, to gdzie znajdował się eremos, „miejsce pustynne”, do którego zwykł się wycofywać? Odpowiedź znał o. Bargil Pixner, sam będący częstym gościem w Tabdze. Na stoku góry, która wznosi się nad Tabgą, natknął się na naturalną jaskinię. Pątniczka Egeria pisała o niej: „Tam na górze, w pobliżu [kościoła Roz­ mnożenia Chleba] znajduje się jaskinia, z której wyszedł Zbawiciel, gdy wypowiadał błogosławieństwa”. Parkuję przy nadbrzeżnym bulwarze, starej Via Maris, i od razu dostrzegam jaskinię. Wejście nie jest szczególnie uciążliwe. Jaskinię otaczają trawy i kwiaty, z jej wnętrza wystaje drzewo oliwne. Tutaj Jezus mógł szukać cienia, tutaj się modlił, tutaj spotykał się ze swoimi uczniami. Gdy wchodzę do środka, jestem wyciszony i przepełnia mnie głęboki spokój. Ktoś postawił tu ławeczkę, może to nawet sam o. Bar-

214-

gil. Siadam na niej i jestem poruszony pięknem widoku. Przede mną palmy z Tabgi wznoszą się ku słońcu, za nimi rozpościera się jezioro, którego lazur jednoczy się ze stalowym błękitem nieba, rozdzielony tylko łańcuchem gór, przed którym znajduje się Magdala, a za nim leży Nazaret. Sięgam po aparat fotograficzny, próbuję uchwycić tę chwilę, raz za razem, jakby każde zdjęcie było relikwią, która zawiera w sobie coś ze świętości tego miejsca. Może o. Bargil miał rację, a słowo eremos w Ewangeliach, tłumaczone zazwyczaj jako „pustynne miejsce”, nie­ rzadko oznacza tę wyjątkową „kryjówkę”. Jeśli tak, to tę jaskinię miał na myśli Marek, pisząc, że Jezus nie mógł już znaleźć spokoju w żadnym mieście: „nie mógł już jawnie wejść do miasta, lecz przebywał w miej­ scach pustynnych. A ludzie zewsząd schodzili się do Niego” (Mk 1,45). Także Jan wie o takiej kryjówce. Gdy ludzie po rozmnożeniu chleba „mieli przyjść i porwać Go, aby Go obwołać królem, sam usunął się znów na górę” (J 6,15). To tutaj, na stoku góry, musiało znajdować się miejsce, gdzie po­ szedł na początku 29 r., „aby się modlić, i całą noc trwał na modlitwie do Boga” (Łk 6,12). O świcie zwołał swoich uczniów i wybrał spośród nich dwunastu, „których chciał mieć przy sobie i których później po­ słał, aby głosili słowo i z jego mocą wypędzali demony”, i których imio­ na przekazują nam z małymi wariacjami synoptycy, a byli to: Szymon Piotr, Andrzej (jego brat), Jakub (syn Zebedeusza), Jan (jego brat), Filip, Bartłomiej, Tomasz, Mateusz (u Marka i Łukasza - Lewi, syn Alfeusza), Jakub (syn Alfeusza i brat Mateusza?), Tadeusz (u Łukasza: Juda, syn Jakuba), Szymon Kananejczyk (u Łukasza: Szymon Gorliwy) i Judasz Iskariota. Niedaleko od tego miejsca wygłosił swoje najważniejsze kazanie. „I szły za Nim liczne tłumy z Galilei i z Dekapolu, z Jerozolimy, z Judei i z Zajordania, pisze Mateusz (4,25). „Jezus, widząc tłumy, wyszedł na górę. A gdy usiadł, przystąpili do Niego Jego uczniowie. Wtedy otwo­ rzył usta i nauczał ich” (5,1). Dzisiaj na szczycie eremos stoi kaplica ufundowana w 1928 r. przez włoskich chrześcijan. Nad jej oknami w ośmiu polach widnieje osiem błogosławieństw. W stojącym obok domu pielgrzyma przyjmują swo-

215

ich gości sympatyczne siostry franciszkanki. Widok stąd na jezioro jest wspaniały, szczególnie wiosną, gdy stok góry pokrywają kwiaty rosnące po zimowych deszczach. Czerwone anemony i niebieskie irysy wyciągają swoje powoli otwierające się kielichy w kierunku łagodnego jeszcze słońca, jak wtedy gdy zainspirowały nieśmiertelne słowa Jezu­ sa: „Przypatrzcie się liliom polnym, jak rosną: nie pracują ani przędą. A powiadam wam: nawet Salomon w całym swoim przepychu nie był tak ubrany jak jedna z nich” (Mt 6,28-29). Lecz żaden pomnik, nawet włoska kaplica, nie może sprawić, by duch Kazania na Górze stal się namacalny w taki sposób, w jaki uczynił to Jan Paweł II, gdy 24 marca 2000 r. na wzniesieniu w pobliżu Korazim odprawił mszę pod gołym niebem. Miała być punktem kulminacyjnym jego historycznej piel­ grzymki do Ziemi Świętej, która odbyła się z okazji obchodów Świę­ tego Roku i Wielkiego Jubileuszu Kościoła. Wyruszyłem wczesnym rankiem, po prostu zostawiłem swój wynajęty samochód przy ulicy i podążyłem za tłumem ludzi, którzy szli do celu znajdującego się za ła­ godnym wzniesieniem. Poprzedniej nocy nad Izraelem szalała burza, zamieniając błonia pokryte trawą w trzęsawisko. Nie zważając na to, tysiące ludzi brodziło w biocie, aż wreszcie wszyscy dotarli do miejsca przed olbrzymią platformą ołtarzową z wizerunkiem nauczającego Chrystusa. Jezioro w tle wyglądało jak owalne lustro, szare jak chmu­ ry, które wisiały nisko nad nim. I mimo że trząsłem się na zimnym wietrze, radość, modlitwa i śpiew setek tysięcy, w większości mło­ dych pielgrzymów, działały rozgrzewająco i były zaraźliwe. Okrzyki radości wzmogły się jeszcze, gdy wreszcie ukazał się biały papamobil i jednocześnie pierwsze promienie słońca przebiły się przez pokrywę chmur. Kazanie papieża brzmiało wtedy jak nowe wydanie Kazania na Górze. Tutaj, w kolebce chrześcijaństwa, nawoływał do solidarności z biednymi, uciśnionymi i wykluczonymi. I pozostawił setki tysięcy pielgrzymów, którzy przybyli z całego świata, z uczuciem, że są jedną wielką rodziną w Chrystusie. Przy tym Kazanie na Górze, które znamy, jest prawdopodobnie esencją wielu mów Jezusa, z których wszystkie wygłoszone zostały tutaj podczas owej galilejskiej wiosny 29 r., w okolicy jaskini eremos, na

21Ó

stoku lub u podnóża góry. Co najmniej raz Jezus wykorzystał akustykę naturalnego portu między Tabgą i Kafarnaum, znajdującego się około 700 metrów na wschód od eremos. To tutaj mógł nauczać w przypo­ wieściach, głosząc swoje kazanie nad jeziorem , o którym Marek pisał: „Znowu zaczął nauczac nad jeziorem i bardzo wielki tłum ludzi zebrał się przy Nim. Dlatego wszedł do łodzi i usiadł w niej, na jeziorze, a cały tłum stał na brzegu jeziora. Nauczał ich wiele w przypowieściach” (Mk 4,1-2). Rzeczywiście, amerykańscy fachowcy pod kierownictwem B.C. Crislera w 1976 r. zbadali akustykę tego naturalnego amfiteatru i uznali ją za doskonałą. Słowa osoby stojącej pośrodku zatoki są wy­ raźnie słyszalne jeszcze w odległości 50 metrów. Ojciec Bargil miał okazję sam sprawdzić ten efekt. Pewnego razu, gdy znów prowadził do Tabgi grupę pielgrzymów, stanął na skale w jeziorze i wygłosił krótkie kazanie, które było doskonale słyszalne, co potwierdzili jego słuchacze. Jezus używał przypowieści, które żydowscy rybacy nad jeziorem Genezaret rozumieli najlepiej: Dalej, podobne jest królestwo niebieskie do sieci zarzuconej w m o­ rze i zagarniającej ryby wszelkiego rodzaju. Gdy się napełniła, wyM na brzeg i usiadłszy, dobre zebrali w naczynia, a złe od­ rzucili. Tak będzie przy końcu świata... (Mt 13,47-49).

Najważniejszym narzędziem rybaków był niewód, który miał do 300 metrów długości i można go było zarzucać w pobliżu brzegu. Wyposażona w ciężarki sieć była rozpościerana równolegle do linii brzegowej, a następnie wyciągana przez 16 ludzi. Wtedy zamykała się wokół ryb, które nie mogły się już z niej wyrwać i wraz z siecią były wyciągane na brzeg. Podział ryb na „dobre” i „złe” był przy tym moż­ liwy tylko u Żydów. Koszerne były dla nich wyłącznie ryby z łuskami i płetwami, unikali natomiast węgorza, turbota i jesiotra, a przede wszystkim - bytującego w jeziorze Genezaret - suma afrykańskiego. Z pewnością możemy założyć, że słowa Jezusa nie zostały wymyślone przez jakąś społeczność wielkomiejską, lecz pochodzą z Jego ust i zo­ stały wypowiedziane w środowisku portu rybackiego nad jeziorem. To

217

tylko jeden z wielu przykładów wiedzy o rybołówstwie w Ewangeliach, jednoznacznie wskazujący na pochodzenie świadków, szczególnie w wypadku Marka i Jana. Wieczorem tego samego dnia, jak pisze dalej Marek, Jezus chciał się przeprawić na drugi brzeg. Jego uczniowie „zostawili więc tłum, a Jego zabrali, tak jak był w łodzi. Także inne łodzie płynęły z Nim. Naraz zerwał się gwałtowny wicher. Fale biły w łódź, tak że łódź już się napełniała. On zaś spał w tyle łodzi na wezgłowiu” (Mk 4,36-38). Marek, będący tłumaczem Piotra, znów opisuje szczegóły, których opis jest na tyle przekonujący, by mieć odczucie, że Książę Aposto­ łów tam był. Nie ma powodu, by wątpić w kazanie na jeziorze, ponie­ waż zatoka między Tabgą i Kafarnaum stwarza znakomite warunki akustyczne. Także gwałtownie zmieniająca się pogoda jest typowa dla jeziora Genezaret wiosną. Nad lądem niespodziewanie może się zerwać straszliwy wicher sharkije i wzburzyć wody jeziora, po czym równie szybko pogoda może się poprawić. Znalezisko z Ginnosaru pokazuje, w jaki sposób była skonstruowana łódź. W każdym razie była wystarczająco duża, aby zapewnić miejsce 16 ludziom. Czyżby miała także miejsce do spania na rufie? Łódź z Ginnosaru należała do rybaków, którzy używali dużych i ciężkich sieci ciągnionych. Do ich przechowywania służył swoisty dek w części rufowej. Spanie w takim miejscu, gdzie również stał sternik, było raczej niewskazane, a podczas burzy skończyłoby się mało przyjemną kąpielą. Sucha i osłonięta była zaś przestrzeń pod achterdekiem. A „wezgłowie”? Rodzajnik określony w greckim oryginale (według którego Jezus leżał na „tym konkretnym wezgłowiu”, a nie „na jakimś wezgłowiu”, jak podaje ujednolicona Biblia niemiecka) wskazuje na to, że należało do wyposażenia łodzi. Jeszcze na początku XX w. łodzie rybackie Arabów na wybrzeżu Palestyny miały na swoich pokładach jeden lub dwa worki z piaskiem służą­ ce jako balast. Nazywano je mechadet zabura (poduszki balastowe). A gdy któryś z rybaków był zmęczony, wchodził po prostu pod achterdek i układał się na nich do snu, jak uczynił tej nocy Jezus. Sharkije szalał także w nocy po nakarmieniu pięciu tysięcy ludzi. Następnego dnia Jezus chciał popłynąć „na drugi brzeg, do Betsaidy”

2 l8

(Mk 6,45), która, jak już wspomniałem, leżała z drugiej strony ujścia Jordanu, a więc na wschodnim brzegu jeziora. Tam, w królestwie Filipa był bezpieczny, na wypadek gdyby Antypas, po straceniu Chrzciciela, nakazał go aresztować. Już wysłał uczniów z łodzią, aby spokojnie pożegnać się z ludźmi. Później „odszedł na górę, aby się modlić”, być może zaszył się w swojej jaskini na jej zboczu. Betsaidę od Tabgi na drodze lądowej dzieliło tylko siedem kilometrów, odcinek, który Jezus z łatwością mógł przejść w najwyżej półtorej godziny. „Około czwartej straży nocnej”, a więc podczas ostatniej, czwartej części nocy, która według rzymskiej rachuby czasu rozpoczynała się o godzinie 3, zoba­ czył ich z lądu, „widząc, jak się trudzili przy wiosłowaniu, bo wiatr był im przeciwny” (Mk 6,48). Także w tym miejscu zgadzają się wszystkie detale topograficzne i meteorologiczne. Ponieważ łódź rybacka znaj­ dowała się na kursie północno-wschodnim, sharkije wiał wprost na nich, nie pozwalając im płynąć do przodu. Czy Jezus przy tym rzeczywiście chodził po wodzie to nie tylko kwe­ stia wiary, lecz także interpretacji. Co niezwykłe, dramatycznej sceny z Ewangelii św. Mateusza, który opisuje, jak Piotr wychodzi naprzeciw swojemu Mistrzowi i znika pod wodą, nie znajdziemy u Marka, tłuma­ cza Piotra. Jan podaje kierunek rejsu (z Tabgi „do Kafarnaum” a więc na północny wschód) równie precyzyjnie jak już pokonaną odległość (2,5-30 stadiów, a więc 5-6 kilometrów, co oznacza, że znajdowali się tuż przed ujściem Jordanu), jednak u niego cud wydarza się w pobli­ żu brzegu i przebiega w raczej mało spektakularny sposób: „Chcieli Go zabrać do łodzi, ale łódź znalazła się natychmiast przy brzegu, do którego zdążali” (J 6,21). Tym ważniejsze jest jego przesłanie. Tak jak pierwszy cud uciszenia burzy uczy nas, że ratunek jest możliwy tylko dla tego, kto całkowicie zaufał Jezusowi i kto nie pozwoli, aby zewnętrzne burze odwiodły go od wiary. W obu wypadkach cel podróży Jezusa leżał na terenie, który nie był już czysto żydowski. Królestwo Filipa jednoczyło Żydów i pogan, Dekapolis, sięgające aż do południowego brzegu jeziora, było zdecy­ dowanie helleńsko-pogańskie. Jaki konflikt wewnętrzny spowodowała ta sytuacja u Jezusa, będącego pobożnym Żydem, pokazuje przykład

219

Syrofenicjanki. Podczas Jego najdłuższej podróży „w stronę Tyru i Sy­ donu” (Mt 15,21) padła Mu do stóp kobieta, „a była to poganka, Syrofenicjanka z pochodzenia” (Mk 7,26), i zapytała, czy mógłby uzdrowić jej córkę opętaną przez demona. Jezus zawahał się. A nawet odpo­ wiedział najpierw z arogancją typową dla prawowiernego wierzącego: „Pozwól wpierw nasycić się dzieciom; bo niedobrze jest zabrać chleb dzieciom, a rzucić psom”. „Psy” to żydowskie wyzwisko, którym okre­ ślano gojim, niewierzących, „dzieci” oznaczały dzieci Izraela. W tym momencie Jezus był całkiem ludzki. Jednak później przypomniał so­ bie być może słowa starca Symeona, gdy Jego Matka ofiarowała Go w świątyni: „Bo moje oczy ujrzały Twoje zbawienie, któreś przygotował wobec wszystkich narodów: światło na oświecenie pogan i chwałę ludu Twego, Izraela” (Łk 2,30-32). Albo przywołał w pamięci proroctwo Izajasza: „To zbyt mało, iż jesteś Mi Sługą dla podźwignięcia pokoleń Jakuba i sprowadzenia ocalałych z Izraela! Ustanowię cię światłością dla pogan, aby moje zbawienie dotarło aż do krańców ziemi” (Iz 49,6). W każdym razie dostrzegł wielką wiarę kobiety i uwolnił jej córkę od złego ducha. Ten incydent stał się zarazem punktem zwrotnym w życiu i misji Jezusa. Po raz pierwszy wystąpił w roli Zbawiciela całej ludzko­ ści, a nie tylko Mesjasza Izraela. Jezus prawdopodobnie powrócił do królestwa Filipa starą drogą, łączącą Tyr z Danem i Cezareą Filipową, później, wzdłuż Jordanu po­ wrócił nad jezioro. Lecz tym razem Jego celem nie było Kafarnaum, lecz obszar Dekapolis, krainy pogan. Jakby chciał zasygnalizować, że także poganie są zaproszeni „do stołu Pańskiego”, powtórzył tutaj cud nakarmienia tłumu, z taką różnicą, że tym razem chlebów było siedem, małych rybek kilka, a słuchaczy 4 tysiące. Tylko Marek i Mateusz piszą o tym znaku, lecz zapominają podać nazwę miejsca, gdzie się wydarzył. Od Marka wiemy tylko, że było to „nad jeziorem” i w obrębie Dekapolis, co oznacza, że w rachubę może wchodzić cały południowy brzeg, od Wadi Samak na północ od Kursi aż do wypływu Jordanu z jeziora Genezaret. Mateusz dodaje, że było to „pustkowie”, i wspomina o górze, na której usiadł Jezus, gdy przy­ prowadzono do Niego chromych, ułomnych, niewidomych, niemych

220

i innych chorych. „Tłumy zdumiewały się, widząc, że niemi mówią, ułomni są zdrowi, chromi chodzą, niewidomi widzą. I wielbiły Boga Izraela” (Mt 15,31), który wcześniej był im taki obcy. Bargil Pixner zlokalizował drugi cud rozmnożenia chleba w Tel Hadar na południowy wschód od Betsaidy, gdzie kazał nawet postawić pamiątkowy kamień. Powoływał się przy tym na Łukasza, który w swo­ im opisie nakarmienia pięciu tysięcy (sic!) uważa, że miało ono miej­ sce „w okolicy miasta, zwanego Betsaidą”. W rzeczywistości Łukasz z dwóch cudów tworzy jeden i umiejscawia go w czasie tuż po straceniu Jana Chrzciciela, a więc wtedy gdy miało miejsce pierwsze rozmno­ żenie chleba. Jednak ani Tel Hadar nie leżał w Dekapolis, ani okolice Betsaidy nie były „pustkowiem”. A ponieważ Łukasz nie był świadkiem wydarzeń i nie znał Galilei, jego wypowiedź ma tu mniejsze znacze­ nie; bardzo możliwe, że po prostu mylił Betsaidę i Kafarnaum albo użył bardziej znanej Betsaidy jako punktu odniesienia; ostatecznie leżała w odległości zaledwie 7,5 kilometra od Tabgi. Natomiast to, jak precy­ zyjny jest Marek, widać nawet po doborze słów. Podczas pierwszego rozmnożenia chleba ułomki zapełniły dwanaście kophinoi, koszyków z podwójnym uchem, które były tak typowo żydowskie, że w dziełach rzymskiego satyryka Juwenala służyły jako znak rozpoznawczy Żydów w ogóle. Przy drugim rozmnożeniu chleba było to natomiast siedem spurides (lub spyrides), koszy z dwoma uchwytami, powszechnie sto­ sowanych w świecie grecko-helleńskim. Fakt ten świadczy o tym, że nie miało ono miejsca w pobliżu żydowskiej Betsaidy, lecz w czysto helleńskim Dekapolis. Mamy tu także do czynienia z różnymi rybami; przy pierwszym cudzie rozmnożenia chleba są nazywane ichthuas (prawdziwe ryby), prawdopodobnie były to pielęgnice, szczególnie często spotykane w obszarze źródłowym Tabgi, za drugim razem po­ jawia się nazwa ichthudia (rybka). Już pora roku, a było to lato, wska­ zuje na to, że nie były to młode ryby. Bardziej prawdopodobne jest to, że chodzi tu o sardynki z Kinnaret, najmniejsze ryby występujące w jeziorze. Jedzone z chlebem stanowiły codzienną strawę mieszkań­ ców brzegu jeziora. Największe ławice zatrzymują się przed Kursi na

221

wschodnim brzegu. Kursi to po arabsku „tron”. Czy nazwa mogłaby nawiązywać do góry, na której siedział Jezus i uzdrawiał chorych? Jedziemy z Tabgi do Kursi, chcemy przyjrzeć się temu miejscu. Wita nas szeroka płaska równina nad brzegiem jeziora, ponad którą wznosi się podzielony na dwie części pagórek. W dole, na równinie, znajdują się ruiny bizantyjskiej bazyliki i klasztoru. Schody prowadzą w górę zbocza na platformę, na której kiedyś stała kaplica. Obie odkry­ to dopiero gdy w 1967 r. Izrael zdobył były syryjski północno-wschodni brzeg Genezaret i wybudowano drogi prowadzące do wzgórz Golan. Podczas prac koparki natknęły się najpierw na ruiny bazyliki i nale­ żącego do niej klasztoru, które w 1979 r. zostały całkowicie odkryte i odrestaurowane przez izraelski urząd ds. ochrony przyrody. Podczas wykopalisk archeolog Vassili Tsaferis odkrył na zboczu jeszcze star­ szą kaplicę. Jej mozaikową posadzę zdobiły krzyże, zwyczaj, którego w 427 r. zakazał cesarz Teodozjusz II. Mogła więc powstać już w IV w. Jej absyda, opierająca się o skałę, jest otoczona półokrągłą kamienną ławą z dwunastoma siedzeniami. Przed kaplicą stoi 7-metrowa skała otoczona kamiennym murem. Bazylikę na równinie i umocniony klasztor zbudowano pod koniec V w., a rok później dobudowano do nich baptysterium. Napis upamięt­ niający poświęcenie kościoła wspomina bizantyjskiego cesarza Mauri­ tiusa i dlatego może być precyzyjnie datowany na 585 r. Sanktuarium w Kursi było najwyraźniej tak często odwiedzane, że obok klasztoru powstały jeszcze dom pielgrzyma i łaźnia. Podczas najazdu Persów w 614 r. został tylko nieznacznie uszkodzony, lecz od czasu zajęcia Palestyny przez Arabów pielgrzymi przestali tu przybywać. Po ciężkim trzęsieniu ziemi w 714 r. kompleks został całkiem porzucony. Niestety, nie ma starożytnych relacji pielgrzymów, które mogły­ by nam zdradzić dalsze szczegóły. Wiemy tylko, że Mar Saba, wielki fundator klasztoru, odwiedził w 491 r. miejsce zwane Korsia i tam się modlił. Dopiero w czasach bizantyjskich źródła mówią o tak zwanych „dwunastu tronach, gdzie Chrystus, nasz Pan, siedział, nauczał i na­ sycił cztery tysiące ludzi”. Najwyraźniej wyobrażano sobie, że Jezus siedział na tronie na stoku góry jak król, otoczony swoimi dwunastoma

uczniami. Tu przemawiał niczym z ambony do czterech tysięcy ludzi, którzy zgromadzili się na równinie u Jego stóp. Ogrodzona skała, którą zapewne czczono jako „tron Jezusa” i dwanaście miejsc w absydzie kaplicy mogły być Dodekathronos, sanktuarium Dwunastu Tronów, któremu Kursi zawdzięcza swoją nazwę. Za tym, że drugie rozmnoże­ nie chleba również wydarzyło się w Kursi, przemawia także mozaikowa posadzka dolnej bazyliki. Pokazuje na przemian ryby i kosze z uchwy­ tami - właśnie owe helleńskie spurides, wymienione w Ewangelii. Lokalizacja byłaby jednoznaczna, gdyby Kursi nie było od dawna zajęte jako miejsce innego cudu, a mianowicie uzdrowienia opętane­ go. Także ono mogło się wydarzyć tylko w Dekapolis, pół roku przed nakarmieniem czterech tysięcy i bezpośrednio po Jezusowym kazaniu na jeziorze i pierwszej burzy, która po nim nastąpiła. Po tym jak sharkije się uspokoił, łódź z Jezusem i dwunastoma apostołami na pokładzie dotarła w okolice, które Mateusz nazywa „krajem Gadareńczyków” (Mt 8,28). Ledwie przybili do brzegu, już biegł im naprzeciw opętany (u Mateusza jest ich dwóch), który byto­ wał tam „w grobowcach i po górach krzyczał” (Mk 5,5). Uchodził za niebezpiecznego, ponieważ często miotał się jak szalony i nie dawał się nawet związać łańcuchem. Gdy Jezus zobaczył tego człowieka, rozkazał demonowi, aby z niego wyszedł. To, co nastąpiło później, przypomina egzorcyzm, praktykowany jeszcze dziś przez katolic­ kich księży w wielu krajach. Demon błaga, aby pozwolić mu pozostać w ciele swej ofiary, egzorcysta nakazuje mu zdradzić swoje imię, aby zyskać nad nim władzę. Na pytanie Jezusa, jak się nazywa, „duch nie­ czysty” odpowiedział ustami opętanego: „Na imię mi «Legion», bo nas jest wielu” (Mk 5,9). Wreszcie demony poprosiły go, aby posłał je w świnie, które pasły się w pobliżu. Jezus zgodził się, „nieczyste duchy” weszły w świnie, a trzoda z głośnym kwikiem rzuciła się ze zbocza do jeziora. Tylko od lutego do kwietnia, podczas pory deszczowej, świnie mogą paść się na brzegu jeziora. Pasowałoby to do zimowej burzy, która poprzedza tę scenę. Symbolika jest jednoznaczna. Najwyraźniej eg­ zorcyzm miał miejsce w pogańskim Dekapolis, ponieważ obecność

223

trzody świń w kraju Żydów byłaby nie do pomyślenia; zwierzęta te uchodziły za nieczyste. Już Kananejczycy składali świnie w ofierze swoim bogom, a Grecy kontynuowali tę tradycję. Demony podają jako swoje imię Legion, co wskazuje na liczebność znienawidzonych rzym­ skich okupantów. „Prosił Go na wszystko, żeby ich nie wyganiał z tej okolicy” (Mk 5,10). Poza tym X legion - Fretensis, który stacjonował w Syrii i brał udział w tłumieniu powstań w IV w. p.n.e. - miał na sztandarze dzika. Opętany mieszkał w grobach, w martwym i do tego nieczystym dla Żydów świecie pogańskim, którego bogowie byli dla nich tylko demonami. Później jednak przyszedł Jezus i zwyciężył te „nieczyste duchy”. Sprawił także, że w jeziorze utopiło się dwa tysiące nieczystych świń i tym samym oczyściło rytualnie. Także ta liczba ma być może konkretne odniesienie. W VI w. n.e. Wams kazał ukrzyżować dwa tysiące galilejskich pielgrzymów. Człowiek ukrzyżowany ucho­ dził za przeklętego i opuszczonego przez Boga, jego dusza nie mogła znaleźć spokoju. Stąd mogła wziąć się wiara, że dusze dwóch tysię­ cy ludzi, zamiast wrócić do ojczyzny, tu, na granicy z Galileą, weszły w człowieka, który być może w owym roku się urodził. Dopiero dzięki Jezusowi znalazły wyzwolenie, przy czym zemściły się - jak na ironię - na zwierzęciu herbowym Legio Fretensis i uśmierciły dwa tysiące świń. Człowiek, który został wyleczony ze swojego opętania, chciał z wdzięczności zostać przy Jezusie. Jednak inni ludzie będący świad­ kami tego wydarzenia, między innymi pasący świnie, którzy właśnie stracili źródło utrzymania, zareagowali strachem i byli wstrząśnięci. Prosili Jezusa, żeby opuścił ich ziemie. Lecz gdzie miał miejsce ten zmasowany atak na ciemnotę pogań­ stwa? Wszyscy trzej synoptycy relacjonują to zajście, lecz dane na te­ mat miejsca zdarzenia zmieniają się nie z Ewangelii na Ewangelię, lecz z rękopisu na rękopis. Najczęściej pojawiają się trzy pisownie: Gerasa, Gadara i Gergesa. Rzeczywiście, Gerasa i Gadara są miastami Dekapolis. Lecz Gerasa, dzisiejsze Jerash w Jordanii, nie wchodzi w grę; leży ona w odległości 50 kilometrów od jeziora. Nic nie potwierdza istnie­ nia miejscowości o nazwie Gergesa. Ta wersja pochodzi od Orygenesa, chrześcijańskiego uczonego z III w., który w Starym Testamencie,

224

w Księdze Jozuego, przeczytał: „Po tym poznacie, rzekł Jozue, że Bóg żywy jest pośród was i że wypędzi z pewnością przed wami Kananejczyków, Chetytów, Chiwwitów, Peryzzytów, Girgaszytów, Amorytów i Jebusytów” (Joz 3,10). A więc wywnioskował, mniejsza z tym na jakiej podstawie, że Girgaszyci, należy podkreślić, że było to przed podbo­ jem tych ziem przez Izraelitów, mieszkali kiedyś na brzegu jeziora w starym mieście o nazwie Gergesa, którego nazwa (z hebr. gerashim - przepędzeni) wręcz proroczo zapowiadała, co stanie się tu 1500 lat później za sprawą Jezusa. Ze słowa Gergesa miała następnie powstać późniejsza nazwa Kursi. Kaplica na występie skalnym oznaczałaby miejsce na klifie, z którego świnie rzuciły się do morza. Gdyby tak było, musiałyby, skacząc „na szczupaka”, pokonać 500 metrów, ponieważ w takiej odległości od jeziora znajduje się klif. Rzeczywiście, w sąsiedniej wsi znajduje się parę jaskiń, lecz czy były w nich kiedyś groby, nie wiadomo. Nawet jeśli tak, to byłyby jedy­ ną przesłanką pozwalającą na identyfikację Kursi z Gerasą/Gadarą/ Gergesą. Trudno jednak zrozumieć, dlaczego świnie miałyby się paść na szczycie wzgórza, skoro u jego podnóża było pastwisko z soczystą trawą. Dlatego uznaję, że Kursi było miejscem „nakarmienia czte­ rech ty sięcy, ale nie „uzdrowienia opętanego” (według Eutychiusa z Aleksandrii, który pisał około 940 r., Kursi uchodziło swojego czasu za miejsce, w którym wydarzyły się oba cudy!). Tylko gwoli ścisłości dodam, że ani jedna mozaika w Kursi nie przedstawia świń. Pozostaje trzecia możliwość - Gadara. Także Gadara była za czasów Jezusa miastem należącym do Dekapolis, dzisiejszym Umm Queis w Jordanii, leżącym tylko 9 kilometrów na południowy wschód od jeziora Genezaret. Ważniejszy jest jednak fakt, że Gadara dyspono­ wała własnym portem w pobliżu dzisiejszego Teł Samra. Gadareńskie monety dumnie ukazują dziób statku, na jeziorze odbywały się insce­ nizacje bitew morskich, mające dostarczyć rozrywki ludowi. W 1985 r. badaczowi regionu i archeologowi amatorowi Mendelowi Nunowi udało się zidentyfikować port Gadary na południe od Teł Samry, na terenie kibucu Haon. Był to największy port na wschodnim brzegu, z 250-metrowym falochronem i 200-metrową keją. Jego pirs miał 500

225

metrów długości. Tylko metropolia Gandara mogła sobie pozwolić na taki obiekt. W 1989 r. archeolodzy odkryli ruiny bizantyjskiego kościo­ ła na Tel Samra obok portu; czy mógł zostać wybudowany na pamiątkę uzdrowienia opętanego? Rzeczywiście, dane geograficzne się tu zgadzają. Zaraz za kibucem Haon znajdują się jaskinie, w których znaleziono trzy sarkofagi. Około półtora kilometra na południowy zachód, na terenie kibucu Maagan bezpośrednio nad jeziorem wznosi się klif. Czy to stąd świnie rzuciły się w objęcia śmierci? Także inny szczegół tej historii, który znajdu­ jemy u Marka i Mateusza, zdaje się tu pasować. „Pasterze zaś uciekli i rozpowiedzieli o tym w mieście i po osiedlach. A ludzie wyszli zoba­ czyć, co się stało”, pisze Marek (5,14). A Mateusz dodaje: „Wtedy całe miasto wyszło na spotkanie Jezusa; a gdy Go ujrzeli, prosili, żeby opu­ ścił ich granice” (8,34). Jeśli chodzi o Kursi, najbliższym miastem było­ by oddalone o 7,5 kilometra Hippos. Jeśli było tu parę chat rybackich, należały do ludzi z okolicznych terenów, do chora tego miasta. Jednak Hippos nie pojawia się w żadnym z rękopisów Ewangelii. Niedaleko Tel Samra znajdował się port Gadary, do którego zdenerwowani pasterze świń mogli dotrzeć w półtorej godziny. Jego „willowe przedmieście Emmatha (dzisiaj Hammat Gader), znane z gorących źródeł, znajdo­ wało się w odległości zaledwie 6 kilometrów. Każdy z mieszkańców znał drogę. Nic nie przemawia przeciw temu, że wszystko przebiegło tak, jak opisują to Ewangelie. Pół roku później, pod koniec lata 29 r., Jezus wyruszył w ostatnią podróż do w połowie pogańskiego Gaulanitis. Najpierw udał się do Betsaidy, gdzie przyprowadzono do niego ślepca. Najwyraźniej Jezus nie chciał tym razem wzbudzać sensacji. Wziął więc tego człowieka za rękę i wyprowadził „poza wieś” (Mk 8,23), gdzie go uzdrowił. Wyraźnie poprosił go nawet, aby nie wracał do Betsaidy, gdzie wieść o cudzie rozeszłaby się lotem błyskawicy. Nie chciał, żeby cokolwiek zatrzymało Go podczas tej podróży. Jego cel leżał na północnym krańcu kraju, były nim „wsie w okolicy Cezarei Filipowej”, stolicy tetrarchy u źródeł Jordanu.

226

Starą drogę z Betsaidy do Cezarei Filipowej, którą wtedy szedł, moż­ na jeszcze dostrzec w dzisiejszym krajobrazie. Prowadziła Go przez krainę Gaulanitis, rozciągającą się aż do góry Hermon. Jeżeli na połu­ dniu mieszkało wielu Żydów, to na północy stanowili oni mniejszość; mówiono tutaj przeważnie po grecku. Herod Filip, który dorastał i wy­ chowywał się w Rzymie, częściowo przyczynił się do tego, że region na­ wiązał kontakty ze światem rzymsko-greckim. A ponieważ Żydzi byli w jego królestwie w mniejszości, nie musiał się zbytnio troszczyć o ich nastroje religijne. Bił monety przedstawiające Augusta, Tyberiusza lub matkę cesarza Julię i jego samego, nie przejmując się, że tym samym łamał żydowski zakaz obrazow. Nawet jeśli nie był tak bogaty i wielki jak jego ojciec, usilnie starał się mu dorównać w dziedzinie zakładania miast. Przy źródle Jordanu, gdzie od III w. p.n.e. stała świątynia po­ gańskiego boga natury Pana, wybudował swoją stolicę, którą na cześć cesarza nazwał Cezareą, tak jak najważniejsze miasto założone przez swojego ojca. Dla odróżnienia od Cezarei nad Morzem Śródziemnym (Caesarea Mańtima) wkrótce przyjęła się nazwa Caesarea Philippi (Cezarea Filipowa). Józef Flawiusz opisuje tetrarchę jako zrównowa­ żonego, sprawiedliwego władcę, który regularnie przemierzał swoje królestwo, aby na miejscu rozstrzygać spory i być blisko swoich pod­ danych. Trudności miał jedynie ze spłodzeniem potomstwa. Miał już 49 lub 50 lat, gdy w 29 lub 30 r. ożenił się ze swoją o 32 lata młodszą bratanicą Salome, córką brata przyrodniego, Heroda Boethosa, i jego bratanicy Herodiady, która w tym czasie była już małżonką Antypasa. Była to ta sama Salome, która w marcu 28 r. tańczyła dla Antypasa, aby zażądać głowy Jana Chrzciciela. Małżeństwo pozostało bezdzietne, a trzy lub cztery lata później Filip umarł. Na drodze do Cezarei Filipowej Jezus i uczniowie przechodzili obok śnieżnobiałej świątyni stojącej samotnie na wzniesieniu. Herod Wielki kazał ją zbudować w 20 r. p.n.e., aby podziękować cesarzowi za to, że przekazał mu teren dawnej Iturei na północy. Józef opisuje „bardzo piękną świątynię z białego kamienia”, jednak podając jej lokalizację, pisze jedynie „blisko miejsca o nazwie Paneion”. Paneion, świątynia Pana, to stara nazwa Cezarei Filipowej.

227

Rzeczywiście, obok jaskiniowego sanktuarium Pana, ponad źró­ dłem Jordanu, znajdują się ruiny starożytnej świątyni, które całe po­ kolenia archeologów uważały za Augusteum Heroda. Lecz świątynie dla cesarzy były zawsze wznoszone oddzielnie, nigdy nie wciskano ich obok sanktuariów innych bogów. Mimo to dopiero w lecie 1998 r. nieporozumienie zdołano wyjaśnić. Wtedy to archeolog Moti Aviam z izraelskiego urzędu ds. zabytków (IAA) podczas swojej podróży in­ spekcyjnej przez północny wschód kraju spustoszony przez suszę i po­ żary buszu natknął się na imponujące ruiny w pobliżu Omrit. Dzisiaj, po trwających dziesięć lat wykopaliskach, nie ma wątpliwości co do ich identyfikacji. W nazbyt oczywisty sposób budynek odpowiada wize­ runkom Augusteum, które Filip na znak wierności cesarzowi kazał bić na rewersie swoich monet. W ten sposob świątynia w Omrit pozostaje niemym świadkiem rzymskiego kultu cesarzy, który sprawił, że Juliusz Cezar mógł stać się bogiem, a August „synem boga” (Dwifilius ), jak brzmiał jego oficjalny tytuł, z czego na greckojęzycznym Wschodzie natychmiast zrobiono (Yios Theou (Syna Bożego). „Przysięgamy na Cezara (Augusta), boga pochodzącego od boga”, brzmiała formuła przysięgi z 30 r. p.n.e., utrwalona na papirusie znalezionym w egipskim Oxyrhynchus. Temu „żywemu bogu” (Deus vivus) nie tylko Herod już za życia budował świątynie w całym kraju. Gdy August umarł, został ogłoszony bogiem także przez senat rzymski, a tytuł „syna żywego boga” przeszedł na jego następcę Tyberiusza. To w tym miejscu Jezus musiał spytać uczniów: „Za kogo uważają Mnie ludzie?” Odpowiedzieli, że jedni wierzą, że jest drugim Janem Chrzcicielem, dla innych był powracającym Eliaszem, dla innych znów jednym z wielkich proroków. „A wy za kogo Mnie uważacie? , drą­ żył Jezus. Tylko Mateusz przytacza pełną odpowiedź Piotra, w której wyczuwa się coś w rodzaju genius loci: „Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga żywego!” (Mt 16,15). Ty, nie August, nie Tyberiusz, nie władca Rzymu, który pozwalał sobie twierdzić, że jest bogiem, i któremu wznoszono świątynie, mimo że był jedynie pospolitym śmiertelnikiem, grzeszni­ kiem, tyranem.

228

Jezus wiedział, jak niebezpieczna była ta odpowiedź, że była otwar­ tym atakiem na cesarza, a tym samym na władzę świecką. Dlatego zabronił Piotrowi i innym uczniom mówić, że jest Mesjaszem. Konflikt z Rzymem byłby w przeciwnym razie już teraz z góry przesądzony. Lecz najpierw stworzył imperium, które przetrwało świecką władzę cesarza - duchowe mocarstwo - Kościół. „Ty jesteś Piotr [czyli Opoka], i na tej opoce zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą” (Mt 16,18), obiecał swojemu uczniowi, który właśnie tak dokładnie przejrzał naturę Chrystusa, że rozpoznał w Nim prawdziwego Syna Bożego. Na pewno nieprzypadkowo wydarzyło się to tak blisko źródeł Jor­ danu, nieopodal świątyni boga Pana. Słowo Pan znaczy po grecku „wszechogarniający”. Bóg pasterzy o koźlich kopytach reprezentował przeklętą naturę, moce podziemnego świata, co pozwoliło mu stać się pierwowzorem chrześcijańskiego diabła. Jezus położył kres jego wła­ dzy, właśnie tam zakładając kościół, który miał być nie tylko „wszech­ ogarniający , lecz także „uniwersalny” (gr. katholikos), niepokonany dla mocy złego. Starożytny autor Plutarch (45-125) pisze, że za czasów Tyberiusza egipski sternik usłyszał u greckich wybrzeży głos, który kazał mu obwieścić w Palodes, że wielki Pan umarł. Gdy to uczynił, usłyszał z wybrzeża lament wielu głosów. Cesarz, który wkrótce dowiedział się o tym zdarzeniu, potraktował sprawę tak poważnie, że kazał przepro­ wadzić śledztwo. Jakiekolwiek byłoby wyjaśnienie tej historii - praw­ dopodobnie chodziło o rytualny okrzyk wydawany podczas misteriów Tammuza/Adonisa - ma to znaczenie drugorzędne, ponieważ jej istota jest prawdziwa. W ielki Pan umarł, został zwyciężony przez Jezusa Chrystusa za czasów Tyberiusza w Cezarei Filipowej! Pogaństwo mu­ siało wreszcie ustąpić przed Ewangelią. Oczywiście, autentyczność tej sceny chętnie kwestionują teolo­ dzy, zwłaszcza ci liberalni, którzy nie chcą uwierzyć, że Jezus założył Kościół. Jednak nie ma powodu do sceptycyzmu. W końcu płaszczyz­ na metafizyczna, która objaśniłaby nam jej znaczenie, nie jest nawet wspomniana przez ewangelistów. Żaden czytelnik Ewangelii we wspól-

229

notach judeo- i poganochrześcijańskich poza Judeą nie skojarzyłby nazwy miejscowości Cezarea Filipowa ze świątynią Pana lub nawet Augusteum. Gdyby ewangeliści wymyślili tę scenę, tak dalece zabar­ wioną kolorytem lokalnym, pozwoliliby sobie przynajmniej na wska­ zówkę. Jednak to nie żadna nawet najmniejsza aluzja z ich strony, lecz archeologia XX i XXI w. dała nam klucz do głębokiego zrozumienia odpowiedzi Piotra. Z pewnością Jezus nie używał słowa „Kościół” w jego dzisiejszym znaczeniu; w greckim tłumaczeniu Ewangelii Mateusza występuje sło­ wo ecclesia. To samo słowo pojawia się w Septuagincie, greckim tłuma­ czeniu Starego Testamentu, jako określenie „zgromadzenia Pańskiego” (Lb 20,2-5), wiernych gromadzących się przed Bogiem. Aramejskim słowem, którego użył wówczas Jezus, mogło być qahal, co również znaczy tyle co „wspólnota” lub „zgromadzenie”. Taką wspólnotę założył i zdefiniował już w domu Piotra w Kafarnaum (por. Mk 3>32~35)* Kiedy więc teraz mówił o „swoim Kościele”, nie był to anachronizm, lecz lo­ giczna konsekwencja wynikająca z wydarzeń ostatnich miesięcy, które minęły od powołania uczniów. Jednak wyznanie Księcia Apostołów było tylko przygotowaniem do następnego kroku objawienia się Jezusa. Było ąuasi-uwerturą do Przemienienia Pańskiego. Tym razęm Ewangelie są zadziwiająco niejasne. Jest w nich mowa tylko o „wysokiej górze”, na którą Jezus prowadzi swoich najbardziej zaufanych uczniów - Piotra, Jakuba i Jana, którzy zobaczyli tam, jak otoczony oślepiająco białym światłem został uznany przez Eliasza i Mojżesza i wywyższony przez Boga. Jeszcze raz, jak przedtem pod­ czas chrztu w Jordanie, rozległ się głos: „To jest mój Syn umiłowany, Jego słuchajcie!” (Mk 9,7). Trzydzieści lat później Piotr, świadek tego wydarzenia, opisuje tę scenę w swoim drugim liście: Nie za wymyślonymi bowiem mitami postępowaliśmy wtedy, gdy daliśmy wam poznać moc i przyjście Pana naszego, Jezusa Chry­ stusa, ale jako naoczni świadkowie Jego wielkości. Otrzymał bo­ wiem od Boga Ojca cześć i chwałę, gdy taki oto głos Go doszedł

230

od wspaniałego Majestatu: „To jest mój Syn umiłowany, w którym sobie upodobałem. I słyszeliśmy, jak ten głos doszedł z nieba, kie­ dy z Nim razem byliśmy na górze świętej (2 P 1,16-18). Kolejny świadek, apostoł Jan, zawarł swoje wrażenia w jednym, a przez to tym ważniejszym zdaniu: „I oglądaliśmy Jego chwałę, chwałę, jaką Jednorodzony otrzymuje od Ojca, pełen łaski i prawdy” (J 1,14). Niestety, ani u Piotra, ani u Jana, ani u synoptyków nie znajdzie­ my najmniejszej wzmianki o miejscu przemienienia Jezusa. Wczesna tradycja chrześcijańska umiejscawia je na górze Tabor na południowy wschód od Nazaretu. Rzeczywiście to wyobrażenie jest kuszące; góra, która była święta już dla Kananejczyków, wznosi się nad doliną Jezreel jak odwrócony kielich Graala. Była Jezusowi znana od dzieciństwa, musiała Go w magiczny sposób przyciągać. Jeszcze dzisiaj Arabowie nazywają ją po prostu el-Tor, Górą, całkiem jak w Ewangeliach i liście św. Piotra, gdzie także jest mowa tylko o „górze”. Tak samo nazywają góry Synaj, Oliwną i Garizim - świętą górę Samarytan. Dwa argumenty przemawiają przeciw temu, że Jezus zaszył się w tym miejscu w towa­ rzystwie swoich trzech najbliższych przyjaciół. Po pierwsze, chodzi o chronologię. Nawet jeśli przemienienie da­ tuje się na „sześć” (Mt 17,1 i Mk 9,2) do „ośmiu” (Łk 9,28) dni od poja­ wienia się Jezusa w okolicy Cezarei Filipowej, zdaje się, że Jezus i Jego uczniowie powrócili najpierw do Galilei (Mk 9,30: „Po wyjściu stamtąd podróżowali przez Galileę”), także jeśli ten wniosek nie jest oczywisty. Istotniejszy jest fakt, że na szczycie góry Tabor za czasów Jezusa stała twierdza. Została zbudowana jeszcze w czasach helleńskich, później zdobyta przez Hasmoneuszy pod wodzą Aleksandra Janneusza, w koń­ cu w 63 r. p.n.e. zajęta przez Rzymian dowodzonych przez Pompejusza. Gdy Józef umacniał Galileę na początku wojny żydowskiej, w 40 dni zbudował mur dookoła góry. Ruiny twierdzy i muru zostały odkryte przez archeologów. Jest co najmniej możliwe, że ten zamek był zajęty także za czasów Antypasa, położenie twierdzy było przecież korzyst­ ne pod względem strategicznym, gdyż leżała w pobliżu południowej granicy jego królestwa.

231

W ten sposób już pierwsze źródło, Euzebiusz z Cezarei, nie określa jej jasno jako góry Przemienienia. Zamiast tego autor pierwszej historii Kościoła cytuje Psalm 89: „Tabor i Hermon wykrzykują radośnie na cześć Twego imienia”, i dodaje: „na tych górach nastąpiły owe cudowne przemienienia (sic!) naszego Zbawiciela”. Mamy więc wybór. A o tym, że mająca 2814 metrów wysokości, pokryta śniegiem góra Hermon na obszarze granicznym z Syrią i Libanem także wśród pogan uchodziła za „świętą górę”, świadczą ruiny ponad 20 świątyń i ołtarzy, które na jej grzbiecie znaleźli archeolodzy. Także irlandzki teolog Sean Freyne opowiada się za Hermon jako górą Przemienienia, ponieważ miała ona znaczenie w eschatologii esseńczyków, a tym samym w mistycznym judaizmie w ogóle. We­ dług Księgi Henocha, bardzo popularnej w czasach Jezusa, strażnicy nieba zeszli przed potopem z góry Hermon, aby za sprawą ziemskich żądz zdradzić swoje święte obowiązki. Esseńczycy zwykli porównywać saducejskich kapłanów do tych „upadłych aniołów”. Tylko cztery kilo­ metry na zachód od Cezarei Filipowej, „w krainie Dan, na południe od Hermonu”, „pisarz sprawiedliwości”, praprorok Henoch doświadczył we śnie wizji, w której został zabrany do nieba i oglądał „największą wspaniałość” Boga. Freyne zwraca uwagę na Psalm 133, wedle którego „rosa Hermonu (...) spada na górę Syjon” i stwierdza: „Równie dobrze Hermon mógł pełnić funkcję miejsca, gdzie sądzono tych, którzy nie wypełniali swoich obowiązków wobec świętości”. Nieistotne jest przy tym, czy Jezus rzeczywiście wszedł na ów szczyt, czy tylko na jakąś górę z masywu Hermon. I tak w połowie drogi między Dan i Cezareą Filipową wznosi się góra, która swoim kształtem przypomina górę Tabor. Może to była ta „wysoka góra” w krainie Dan, w cieniu Hermonu, na której dokonało się mistyczne przemienienie Jezusa. Jeśli rzeczywiście, zgodnie z wersją Henocha, miało ono zapowia­ dać sąd czekający nowych strażników, upadłych kapłanów świątyni, to następny krok w misji Jezusa, Jego następny cel był już wyznaczony. A dzięki temu, że Piotr całkiem spontanicznie wybudował trzy sza­ łasy: dla Jezusa, Mojżesza i Eliasza, mamy tu informację o terminie

232

zdarzenia. I faktycznie Jan w rozdziałach 7-9 swojej Ewangelii pisze o wystąpieniu i objawieniu się Jezusa podczas Święta Szałasów w 29 r„ które odbywało się w od 19 do 29 października w Jerozolimie. Po tym, gdy uczniowie poprzez Jego słowa i czyny sami poznali, że jest Mesjaszem, objawił się im we wspaniałości Boga. Syn Boży miał być wywyższony raz jeszcze, znów na wzgórzu, które tym razem bę­ dzie nosiło nazwę Golgota. Wówczas to nie Mojżesz i Eliasz będą mu towarzyszyć, lecz dwóch łotrów. Jednak wydarzyło się to na oczach wszystkich, w najjaśniejszym świetle historii, w miejscu publicznym przed bramami Jerozolimy. To nie głos Boga oznajmił wtedy, że jest Mesjaszem, „Królem żydowskim”, lecz drewniana tabliczka, sporzą­ dzona przez rzymskiego namiestnika, będącego przedstawicielem cesarza, który sam siebie uważał za „syna żywego Boga”. W tym dniu Jezus miał doświadczyć głębi ludzkiego cierpienia, zanim zwyciężył śmierć.

XI

KRÓL ŻYDOWSKI Ostateczna rozgryw ka w Jerozolim ie Prekursorką chrześcijańskiej archeologii jest św. Helena, matka pierw­ szego chrześcijańskiego cesarza Rzymu Konstantyna Wielkiego. Przy­ była do Ziemi Świętej jako pątniczka, jednocześnie otrzymała także od syna zadanie wybudowania kościołów tam, gdzie narodził się i wstąpił do nieba, cierpiał i zmartwychwstał Jezus. Dysponowano wiarygodnymi przekazami na temat lokalizacji tych miejsc, ponieważ chrześcijanie byli zawsze obecni w Jerozolimie. Tylko trzy lata po zburzeniu Jerozolimy, w 70 r. n.e., na górze Syjon ponow­ nie osiedliła się wspólnota judeochrześcijańska pod przewodnictwem brata Pana, Symeona. Gdy cesarz Hadrian w 135 r. zakazał wszystkim Żydom wstępu do świętego miasta, poganochrześcijanie oficjalnie przejęli, przynajmniej na jakiś czas, prowadzenie tej wspólnoty. Stali się świadkami, jak pogański cesarz w swoich dążeniach do wykorze­ nienia wszelkich przejawów judaizmu zamieniał w pogańskie miejsca kultu także chrześcijańskie sanktuaria. Kazał więc zabudować teren, na którym wznosi się góra Golgota, wraz ze skalną ścianą z wykutym pustym grobem, platformą, a na niej powstało nowe zachodnie forum miasta. Nad grobem Chrystusa miała zostać wzniesiona świątynia bogini miłości Afrodyty lub jej syryjskiego odpowiednika Astarte. Na kikucie Golgoty, który wciąż wystawał z platformy forum, Hadrian kazał postawić posąg bogini. Prawdopodobnie pomyślał o tym, że to przecież ona co roku zstępowała do świata umarłych, aby obudzić

234

swojego ukochanego Adonisa lub Tammuza, którego „zmartwych­ wstanie” świętowano na początku wiosny. Albo o tym, że stare sank­ tuarium Afrodyty na Cyprze - „wyspie jej narodzenia” - nosiło nazwę Golgoi. W każdym razie próbował zinterpretować zmartwychwstanie Chrystusa w kontekście pogańskich religii misteryjnych i skraść Mu tym samym jego wyjątkowość, tak jakby symbolikę mitu można było porównywać z rzeczywistością historyczną. Wprawdzie tym sposobem po wsze czasy naraził się chrześcijanom, lecz nie da się zaprzeczyć, że wykorzystując to miejsce niezgodnie z przeznaczeniem, przyczynił się do tego, że położenie Golgoty nie zostało zapomniane. Ponieważ już wtedy przybywali tam pojedynczy pielgrzymi, na przykład biskup Meliton z Sardes w Azji Mniejszej, który powędrował do Palestyny około 160 r., aby pokazano mu miejsca, „w których nauczano owych rzeczy i w których te rzeczy się wydarzyły”. A fakt, że Golgota znajdowała się na forum zachodnim, oburzył go tak bardzo, że w swoim kazaniu wielkanocnym, wstrząsającym doku­ mencie chrześcijańskiego antyjudaizmu, zarzucał notabene Żydom, że ukrzyżowali Jezusa „w środku miasta, na głównym placu”. W 212 r. do Jerozolimy przybył Aleksander z Kapadocji, a dwukrotnie, w 215 i 230 r., Orygenes, „aby zbadać ślady Jezusa i Jego uczniów”. Także on spotkał innych pielgrzymów i wspomina o „odwiedzających z całego świata”. O tym, że przybywali nawet z zachodniej części cesarstwa, świadczy graffiti znalezione w ormiańskiej kaplicy Varthana przed grotą Odnalezionego Krzyża pod kościołem Grobu Pańskiego. Przed­ stawia statek, a pod nim łaciński (!) napis: DOMINE IVIMUS, „Panie, przyszliśmy!” być może, aby wypełnić przyrzeczenie, ale na pewno zgodnie z Psalmem 122. Zdecydowanie graffiti pochodzi z czasów przed IV w., a izraelski archeolog Shimon Gibson datuje je nawet na „I lub II w.” przed zbudowaniem forum zachodniego przez Hadriana. W każdym razie poświadcza ono ciągłość przekazu, na którym można było się oprzeć, budując sanktuaria i miejsca pamięci w IV i V w. Gdy Konstantyn Wielki zwołał sobór nicejski w 325 r., aby zała­ godzić spór między biskupami i sektą arian, zetknął się z tą tradycją. Biskupi palestyńscy, z Euzebiuszem na czele, i ówczesny biskup Je-

235

rozolimy Makarios mogli go zapewnić, że położenie Świętego Gro­ bu i wzgórza Golgoty było przekazane i znane. Musieli jednocześnie używać na tyle przekonujących argumentów, że cesarz niezwłocznie rozkazał zburzyć forum wraz z pogańskimi świątyniami, odkryć święte miejsca i wznieść nad nimi upamiętniającą je bazylikę, większą i wspa­ nialszą niż kościoły nad grobami apostołów w Rzymie. Kontrolę nad wydatkami powierzył swojej matce, która oficjalnie funkcjonowała jako koregentka i nosiła tytuł Augusty. Helena wyko­ rzystała okazję, aby wyruszyć na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, o czym od dawna marzyła, przede wszystkim jednak musiała trawić ją cieka­ wość. Mająca prawie 80 lat, krzepka starsza pani, chciała zobaczyć, jak pusty grób Chrystusa znów zostaje odkryty po prawie 200 latach. Jeśli wierzyć opisom jej żywota, które znalazły się w obiegu pół roku później, stała się wtedy również świadkiem jeszcze bardziej spektakularnego odkrycia. Na wschód od wzgórza Golgoty robotnicy natknęli się na starą, od dawna wyschniętą cysternę, która najwyraź­ niej służyła wczesnym chrześcijanom za sekretne miejsce spotkań i kryjówkę. W niej podobno wciąż jeszcze znajdowały się pozostałości trzech krzyży lub ich belek poprzecznych, trzy gwoździe i drewniana tabliczka, na której w językach hebrajskim, greckim i łacińskim wyry­ to napis: „Jezus Nazarejczyk Król żydowski”. Podobno matka cesarza podzieliła znalezisko: część wysłała swojemu synowi, który właśnie rezydował w Nikomedii, część zabrała z sobą do Rzymu, pozostałą, większą część pozostawiła w Jerozolimie. To, co brzmi jak pobożna legenda - historia odnalezienia krzyża może jak najbardziej mieć w sobie ziarno prawdy. W swojej biografii Konstantyna Euzebiusz z Cezarei cytuje list cesarza do biskupa Jero­ zolimy, napisany około 325 r., w którym wyraźnie jest mowa o tym, że „świadectwo Jego przenajświętszej męki, które tak długo leżało po­ grzebane pod ziemią (...), zostało teraz uwolnione”. Te słowa nie mogą jednak nawiązywać ani do grobu, który był dowodem Jego zmartwych­ wstania, ani do męki, ani do Golgoty, która zawsze była widoczna, gdyż wystawała z forum zachodniego. Obok okrągłej, zwieńczonej potężną kopułą Bazyliki Grobu Pańskiego (lub Anastasis, kościoła Zmartwych-

236

wstania, jak jeszcze dziś nazywają go ortodoksyjni chrześcijanie) po­ wstał wtedy martyrion, podłużna bazylika wzniesiona bezpośrednio nad cysterną, w której został znaleziony prawdziwy krzyż. Kikut Gol­ goty natomiast w dalszym ciągu wznosił się na krawędzi atrium między dwoma kościołami. 23 łata po swoim odkryciu, w 348 r., biskup Cyryl z Jerozolimy wspomina, że w kościele Grobu Pańskiego znajduje się miejsce kultu „świętego drzewa krzyża”, którego drzazgi rozdawano pielgrzymom i które „teraz wypełniają prawie cały świat”. Trzy lata później, w 351 r., w liście do cesarza Konstantyna II, syna Konstantyna Wielkiego, potwierdza, że za panowania jego ojca „w Jerozolimie zna­ leziono zbawienne drzewo krzyża”. Także pątniczka Egeria w 383 r. potwierdza, że w Jerozolimie oddaje się cześć pozostałym częściom krzyża i napisowi. Historycy kościoła: Gelasius (388), Rufinus (ok. 400), Teodoret (ok. 44°)> Sokrates Scholastyk (ok. 440) i Sozomenos (444)>a także ojciec Kościoła Ambrosius z Mediolanu (395) i Jan Chry­ zostom (398), piszą o tym znalezisku. Rufinus, Sokrates i Sozomenos poświadczają, że na titulus (a więc tabliczce krzyża) widniał napis w trzech językach, Sozomenos wspomina, że drewno najwyraźniej nosiło ślady białej farby. Także Pielgrzym z Piacenzy, który około 570 r. przybył do Jerozolimy, mógł jeszcze oddać cześć relikwii i opisać ją jako tabliczkę z drzewa orzechowego, na której były już tylko dwa słowa: Rex Iudaeorum (Król żydowski). Według Sozomenosa pierwotny na­ pis brzmiał jednak: „Jezus Nazarejczyk Król żydowski”, odpowiadając opisowi z Ewangelii św. Jana (19,19). Najwyraźniej więc także został podzielony. Wówczas jednak na drugiej połowie, kawałku bielonego drzewa orzechowego, musiałoby widnieć imię Jesus Nazarenus. Gdy w 1492 r. w Rzymie odnawiano Bazylikę Świętego Krzyża w Je­ rozolimie (Basilica di Santa Croce in Gerusalemme), robotnicy znaleźli cegłę, noszącą napis Titulus Crucis, „tabliczka z krzyża”. Gdy ostrożnie ją usunęli, ich oczom ukazała się ołowiana kasetka. Znajdowała się na niej pieczęć kardynała Gerardo, który w 1144 r. został papieżem i przy­ jął imię Lucjusza II. Santa Croce był jego kościołem tytularnym, kazał go rozbudować i odnowić. Otworzono ołowianą kasetkę i znaleziono starą, mocno zniszczoną z trzech stron tabliczkę z drzewa orzecho-

237

wego, pokrytą resztkami niegdyś białej zaprawy wapiennej. Czysta krawędź po lewej stronie wskazywała na to, że została ona podzielona. Na tabliczce po hebrajsku, grecku i po łacinie z prawej do lewej, co miało imitować semicki sposób pisania, wygrawerowane były słowa INAZARINUS. Znalezisko było tym bardziej interesujące, że pasowało do historii bazyliki. Jej najstarsza część, w której znaleziono tabliczkę, była częścią rzymskiego pałacu cesarza - Sessorianum. W nim rezydo­ wała, co poświadczają inskrypcje, cesarzowa Helena. Pomieszczenie, które kazała wyłożyć ziemią z góry Kalwarii w Jerozolimie, służyło jej jako prywatna kaplica. Tutaj przywiozła cenne relikwie i kazała je za­ murować w ścianach, jak było przyjęte w późnej starożytności. Po swo­ jej śmierci pozostawiła pałac papieżowi, który kazał go przekształcić w kościół. Czy drewniana tabliczka była więc częścią zbioru relikwii, które przywiozła do Rzymu z Jerozolimy? A może była nawet częścią tablicy z wypisaną winą Jezusa, którą według wszystkich Ewangelii Poncjusz Piłat kazał umieścić na krzyżu Zbawiciela i która podawała powód Jego skazania na śmierć? To pytanie zadałem sobie, gdy w latach 90. XX w. po raz pierwszy odwiedziłem Bazylikę Świętego Krzyża, gdzie owa tablica wystawiona jest do dziś. Zdawałem sobie sprawę, że jeśli ta hipoteza okazałaby się słuszna, miałaby znaczenie historyczne na skalę światową, byłaby dokumentem prawnym najbardziej brzemiennego w skutki procesu w historii. A zatem przynajmniej zasługiwała na zbadanie. Wiedziałem, że istniała możliwość całkiem dokładnego określe­ nia jej wieku, a przede wszystkim autentyczności napisu. Ta nauko­ wo uznana i regularnie używana przy ustalaniu wieku antycznych inskrypcji metoda nazywa się paleografią porównawczą. Z każdym stuleciem zmieniał się styl pisma, sposób pisania liter. Dlatego wiek napisów można określić, porównując je z innymi napisami, które moż­ na z łatwością datować, ponieważ zawierają na przykład imię jakiegoś władcy. Jak dokładna jest ta metoda, okazało się na przykładzie zwo­ jów znad Morza Martwego. Dopiero dziesiątki lat po tym, jak metodą paleograficzną datowano je na I-II w. n.e., zbadano je metodą węgla radioaktywnego i uzyskano ten sam wynik.

238

Mój plan, aby datować napis na drewnianej tablicy metodą paleograficzną, został przedstawiony Papieskiej Akademii Nauk, a następ­ nie zatwierdzony przez watykański Sekretariat Stanu. Z mnóstwem wiernych detalowi zdjęć, które zrobił rzymski fotograf Ferdinando Paladini, poleciałem do Izraela, aby pokazać napis siedmiu eksper­ tom paleogeografii hebrajskiej, greckiej i łacińskiej w Ziemi Świętej, a byli to naukowcy: Gabriel Barkay, Hanan Eshel, Ester Eshel, Leah Di Segni (wszyscy z uniwersytetu w Jerozolimie), Israel Roli, Ben Isaac (uniwersytet w Tel Awiwie), a także niemiecki papirolog Carsten Pe­ ter Thiede, wykładający na uniwersytecie w Beer Szewie. Wynik był jednoznaczny. Niezbyt dobrze zachowany napis hebrajski został da­ towany na I-III w., grecki i łaciński natomiast pochodziły niewątpliwie z początku I w. n.e. Sporządziłem na ten temat raport, który w grudniu 1998 r. przekazałem papieżowi Janowi Pawłowi II podczas osobistej au­ diencji w jego bibliotece, zanim za pozwoleniem Stolicy Apostolskiej mogłem zaprezentować wyniki moich badań podczas naukowej kon­ ferencji na Papieskim Uniwersytecie Laterańskim w maju 1999 r. Pół roku później ukazała się moja książka Die Jesus-Tafel (1999). Od tego czasu prof. Carsten P. Thiede (Das Jesus Fragment, 2000) i rzymska historyk Kościoła dr Maria Luisa Rigato {II Titulo della Croce di Gesu, 2005) potwierdzili wyniki moich badań. Następnie Watykan zgodził się na datowanie radiowęglowe przez fi­ zyków Uniwersytetu Roma Tre, którego wyniki opublikowano w 2002 r. w czasopiśmie „Radicarbon”. Rezultat był wstrząsający. Drewno miało mieć tylko 1020 (z tolerancją do 30) lat, napis musiałby więc powstać między rokiem 950 a 1010, później czas jego powstania oszacowano nawet na okres między 980 a 1146 r. Trudno sobie jednak wyobrazić, aby fizycy mieli rację, ponieważ w średniowieczu, gdy nikt jeszcze nie myślał o paleografii, niemożli­ we byłoby tak przekonujące sfałszowanie napisów w trzech różnych językach i stylach pisma. Przykładem na to jest niesławny dokument Donacji Konstantyna. W VIII w. papież Stefan II przedłożył królowi Franków Pepinowi rzekomy dokument, na którego mocy cesarz Kon­ stantyn W ielki miał zagwarantować papieżowi władzę nad całymi

239

Włochami; stał się on prawną podstawą utworzenia państwa kościel­ nego. Dopiero w XV w. błędy językowe, a w XIX w. badania paleograficzne zdemaskowały pobożne oszustwo. Oznacza to także, że nawet najmądrzejsze głowyw papieskiej kancelarii wczesnego średniowiecza nie były w stanie sfabrykować przekonującego fałszerstwa. Datowa­ ne napisy z Ziemi Świętej, które ewentualnie można by skopiować, w ogóle nie były dostępne w X w.; wszystkie przykłady opracowa­ ne przez ekspertów, z którymi się konsultowałem, zostały odkryte w ostatnich dziesięcioleciach podczas wykopalisk w Izraelu. Należy do nich dwujęzyczna inskrypcja konsekracyjna z Dan na północnym krańcu kraju, pochodząca z czasów helleńskich i odnaleziona dopiero w ostatnim dziesięcioleciu podczas wykopalisk prowadzonych przez Hebrew Union College. „Bogu, który jest w Dan”, głosi napis w języku greckim i aramejskim. W Jerozolimie znaleziono tuziny opatrzonych dwujęzycznymi napisami ossuariów, a więc urn z kośćmi służących do wtórnego pochówku, nadających się na materiał porównawczy. Pochodzą prawie wyłącznie z I w. A między nimi znajduje się w końcu najbardziej znany napis z czasów Jezusa, tak zwany kamień Piłata z Cezarei Nadmorskiej, odkryty w 1961 r. przez włoskich archeologów. Podczas rozbudowy rzymskiego teatru w III w. po prostu go odwró­ cono i użyto ponownie. Prawdopodobnie napis na nim odnosi się do Tiberieum, odnowionej przez Piłata latarni morskiej tego portowego miasta. Większość historyków odczytuje go jako: (,..)S TIBERIEUM (Pon)TIUS PILATUS (Praef)ECTUS IUDA(ea)E (Fecit, d(E)dicavit) („To Tiberieum zostało zbudowane i otwarte przez Poncjusza Piłata, prefekta Judei”), podczas gdy kwestia sporna dotyczy tego, czy pierw­ szy wers odnosi się do bogów (dis augustis), mieszkańców (incolis) czy marynarzy (nautis), ostatni wers natomiast może też być po prostu odczytany jako refecit („odnowiony”). Podobieństwo między obrazem

24O

pisma na kamieniu Piłata i tablicy Jezusa jest tak oczywiste, że trzeba sobie zadać pytanie, czy oba nie wyszły spod jednej ręki, co mógłby sygnalizować cytat z Piłata w Ewangelii św. Jana 19,22 („Com napisał, napisałem”). Ciekawie robi się, gdy inskrypcja na titulus crucis rozmija się z wersją podaną przez św. Jana (19,19). I tak napis w języku greckim, inaczej niż w Ewangelii, która podaje, że brzmiał on Nazaraios, jest tylko transkrypcją łacińskiego NAZARINUS (mianowicie Nazarenous), co wskazuje na to, że wyrok został sporządzony po łacinie; po prostu jego autor nie zadał sobie trudu, aby przełożyć miejsce pochodzenia Jezusa na poprawną grekę. W wersie łacińskim nie jest bowiem napisa­ ne, jak zazwyczaj, Nazarenus, lecz właśnie NAZARINUS, niewątpliwie jako wczesna latynizacja hebrajskiego ha-Nazari, z którego powstało potoczne ha-Nozri. Nie jestem fizykiem, jednak uważam, że całkowicie jednoznaczny wynik datowania metodą węgla radioaktywnego jest spowodowany tym, że tablica przez okrągłe 1100 lat tkwiła w ołowianej kasecie. Ołów najskuteczniej chroni przed promieniowaniem. Tymczasem metoda radiowęglowa mierzy radioaktywny rozpad izotopu węgla C14 wysta­ wionego na naturalne promieniowanie kosmiczne. Ciągła ochrona przed promieniowaniem mogłaby właściwie zatrzymać ten proces i pozornie „odmłodzić” badany materiał. Gdyby okazało się, że metoda C14 dała błędne wyniki, a datowanie paleograficzne prawidłowe, w przypadku tablicy mielibyśmy do czy­ nienia nie tylko z najważniejszym znaleziskiem wykopalisk prowadzo­ nych pod nadzorem Heleny, matki cesarza, lecz jednym z najbardziej kontrowersyjnych dokumentów historycznych w ogóle. Ponieważ oprócz tego, że okazałby się jedynym współczesnym świadectwem o życiu Jezusa, wymienia także przyczynę Jego skazania na śmierć na krzyżu. „Umęczon pod Ponckim Piłatem”, te słowa, już przez pierwszych chrześcijan ujęte w Składzie Apostolskim, są trzecim punktem stycz­ nym historii zbawienia i historii świata. Rzeczywiście, proces Jezusa jest niezaprzeczalnie wydarzeniem historycznym. Potwierdza to nie tylko Józef Flawiusz, lecz także rzymski historyk Tacyt, który około

98 r. w swojej kronice z czasów rzymskich cesarzy także pisze o chrze­ ścijanach, twierdząc: „Nazwa ta pochodzi od Chrystusa, który za pa­ nowania Tyberiusza skazany był na śmierć przez prokuratora Poncjusza Piłata". Jako najwcześniejsze źródło pogańskie syryjski stoik Mara Bar Sarapion w napisanym krótko po 73 r. liście wspomina o skazaniu „mądrego króla” Żydów, które uznał za powód zburzenia Jerozolimy, mające miejsce 40 lat później. Jeszcze w pierwszej połowie II w. chrze­ ścijański apologeta Justyn Męczennik (zm. 165) dwukrotnie wskazywał na sprawozdanie Piłata z procesu Jezusa skierowane do cesarza, które miał ponoć oglądać w rzymskich archiwach miejskich. Egzystencja Poncjusza Piłata jest historycznie potwierdzona nie tylko w inskrypcji z Cezarei, lecz także w pismach Józefa Flawiusza i innego uczonego Żyda z czasów Jezusa, Filona z Aleksandrii. Wize­ runek namiestnika i sędziego Jezusa, jaki one przedstawiają, jest dosyć jednostronny, a to dlatego, że swoimi opisami obaj próbowali osiągnąć pewien cel. Filon, piszący za czasów cesarza Kaliguli, skarżył się na złe traktowanie swoich żydowskich rodaków, Józef próbował wytłumaczyć wybuch powstania żydowskiego nagannym postępowaniem niekom­ petentnych rzymskich namiestników. W rzeczywistości długi czas urzędowania - okrągłe dziesięć lat - w tak trudnej jak Judea prowincji świadczy raczej o sporych zdolno­ ściach taktycznych. Także wydarzenia, które opisują Filon i Józef, aby dowieść, jak „złośliwym i nieprzejednanym był człowiekiem” (Filon), z perspektywy czasu wydają się błahe. Wprawdzie fakt, że Piłat, wpro­ wadzając się do pałacu Heroda w Jerozolimie, kazał wnieść sztandary z wizerunkiem cesarza, świadczy o braku wrażliwości wobec żydow­ skiego zakazu sporządzania obrazów, jednak w każdej innej prowincji byłaby to oczywistość. Publiczna demonstracja Żydów, którzy woleli umrzeć niż zgodzić się na świętokradztwo (Józef), lub interwencja u cesarza (Filon) doprowadziły w każdym razie do tego, że wkrótce kazał je zabrać z powrotem do Cezarei. Innym razem, prawdopodobnie przed świętem Paschy w 29 r., Piłat chciał wydać pieniądze świątyn­ ne na budowę akweduktu łączącego Jerozolimę z oddalonym o całe 40 kilometrów źródłem (tzw. sadzawkami Salomona w okolicach

242

Betlejem). A ponieważ w Jerozolimie zużywano duże ilości wody do rytualnych ablucji, pomysł nie był z gruntu zły, lecz mimo to dopro­ wadził do powstania, które Piłat najpierw próbował stłumić kijami, a potem przy pomocy armii. Prawdopodobnie podczas tłumienia tych rozruchów doszło do zdarzenia opisanego w Ewangelii św. Łukasza: „W tym samym czasie przyszli jacyś ludzie i donieśli Mu o Galilejczy­ kach, których krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar” (Łk 13,1). Nawet Józef Flawiusz przyznaje, że legioniści postępowali wówczas z „więk­ szą gwałtownością”, niż to leżało w zamyśle Piłata”. Jeśli rzeczywiście chodzi tu o ten sam incydent, a wszystko za tym przemawia, daje się zauważyć, że protestu nie zainicjowali hierarchowie świątynni, o któ­ rych pieniądze w rzeczy samej poszło, lecz głównie konserwatywni pielgrzymi z Galilei. Urzędujący arcykapłan Kajfasz zdawał się nato­ miast współpracować z Rzymianami. Akwedukt został tak czy owak zbudowany, jego ciąg można dziś jeszcze dosyć dokładnie zrekonstru­ ować, ponieważ archeolodzy w wielu miejscach jednocześnie odkryli jego pozostałości. Nawet monety, które namiestnik nakazał bić w latach 28-31, na pierwszy rzut oka wydają się prowokacyjne. Pokazują raz simpulum, naczynie rytualne do ofiary wina, a raz lituus, laskę rzymskich augurów; wprawdzie są to symbole pogańskie, ale jeszcze dosyć subtelne i nienaruszające mojżeszowego zakazu sporządzania obrazów. Także to nie było nowością, już na monetach namiestnika Waleriusza Gratusa (15-26 r. n.e.) znajdujemy na przykład laskę Hermesa i skrzyżowa­ ne rogi obfitości. Dlatego renomowany historyk Alexander Damandt w swojej biografii Piłata z całą jasnością stwierdza: „Rzymianom obca była idea wojny religijnej prowadzonej za pomocą symboli. W ich hi­ storii nie znajdziemy przykładów takiej formy walki”. Dopiero trzecie zdarzenie, w 36 r., kosztowało Piłata stanowisko namiestnika. Wtedy fałszywy prorok zebrał Samarytan na górze Garizim i obiecał, że pokaże im święte naczynia, które kiedyś zakopał tam Mojżesz. Rzymianin wysłał konnicę i piechotę, aby rozpędziły tłum, kazał pojmać i stracić przywódców. Wysoka Rada Samarytan poskarżyła się jego przełożonemu Witeliuszowi, prokuratorowi Sy-

243

rii, który wysłał Piłata do Rzymu, aby odpowiedział przed cesarzem. Z pewnością reakcja Piłata była zbyt gwałtowna, ale dlaczego? Czy chciał w ten sposób zapobiec powstaniu, jak sądzi Józef, czy raczej działał za namową Kajfasza, który bał się budowy drugiej świątyni, a tym samym konkurencji w kraju znienawidzonych Samarytan? Gdy Piłat po długiej i uciążliwej podróży statkiem w końcu dotarł do stolicy, Tyberiusz już nie żył. Dlatego nigdy się nie dowiemy, co powiedziałby na swoją obronę. Jednak uderzające jest to, że Witelusz zaledwie pół roku później pozbawił urzędu także arcykapłana. Nie wiadomo, jak potoczyły się dalsze losy Poncjusza Piłata. Legenda głosi, że powędro­ wał na wygnanie do Galii lub Helwecji i popełnił tam samobójstwo. Może był czasem bezwzględny w wyborze metod działania, nad­ gorliwy i zbyt ślepo oddany cesarzowi, przy tym prowokacyjny, uparty, cyniczny i arogancki, ale z całą pewnością nie był człowiekiem bez sumienia „o nieznośnym okrucieństwie”, jak zaszufladkowali go Filon i do pewnego stopnia Józef. Obraz Piłata, zawarty w Ewangeliach, jest prawdziwszy, bo bardziej zróżnicowany. Udokumentowane jest także istnienie trzeciego protagonisty histo­ rycznego misterium pasyjnego - oskarżyciela Jezusa. Arcykapłana Kaj­ fasza wspomina nie tylko Józef Flawiusz jako „Józefa, którego również zwano Kajfaszem”. Odnaleziono także jego grób. W listopadzie 1990 r. podczas zakładania Lasu Pokoju na południu Jerozolimy robotnicy znaleźli kamienną komorę, w której znajdowało się sześć nienaruszo­ nych ossuariów. Pomiędzy nimi były rozsypane resztki dziesięciu dal­ szych urn oraz ludzkie kości, co świadczyło o tym, że komora została częściowo splądrowana przez hieny cmentarne. Skrzynie z wapienia były bogato zdobione, na pięciu widniały napisy. Jeden z nich brzmiał Qaifa> a ten ze szczególnie kunsztownie zdobionego egzemplarza: JehosafBar Qaifa (Józef, syn Kajfasza). W środku obok innych, najpraw­ dopodobniej później dodanych kości, znajdowały się szczątki szkieletu około 6o-letniego mężczyzny. W kolejnym ossuarium, w czaszce mło­ dej kobiety, znaleziono monetę z 6. roku panowania Heroda Agrypy I, 42/43 r., po którym najpewniej zginęła. Tym samym grób datowano bez wątpliwości na czasy Jezusa.

244

Jak nie bez racji stwierdza ewangelista Jan, ów Kajfasz piastował urząd arcykapłana także w roku śmierci Jezusa, jednak prawdziwą władzę sprawował ktoś inny. Kajfasz był zięciem Annasza, który peł­ nił funkcję arcykapłana od 6 do 15 r. n.e., do czasu gdy został zdymi­ sjonowany przez namiestnika Waleriusza Gratusa. Wielu Żydów nie zaakceptowało tej dymisji, w dalszym ciągu widząc w Annaszu prawo­ witego arcykapłana. Nadal funkcjonował jako pewnego rodzaju szara eminencja, ktoś, kto za kulisami pociąga za sznurki i troszczy się o to, by urząd pozostał w rodzinie; aż do czasu zburzenia Jerozolimy 6 z 18 arcykapłanów pełniących tę funkcję po nim pochodziło z jego klanu. Wers z piosenki satyrycznej na temat panujących rodzin kapłańskich zawartej w Talmudzie babilońskim zdradza, że narobił sobie tym sposobem wielu wrogów i zapewne dysponował rozbudowaną siatką donosicieli: „Biada mi z powodu domu Annasza, biada mi przez jego denuncjantów. Albowiem byli arcykapłanami, a ich synowie podskar­ bimi, a zięciowie ich zarządcami, a słudzy ich okładają ludzi kijami”. Grób Annasza także można było zidentyfikować na podstawie opi­ sów Józefa, mimo że został splądrowany i w znacznym stopniu znisz­ czony. Leży niedaleko Pola Krwi - Hakeldamy, po drugiej stronie doli­ ny Hinnom, naprzeciwko południowego muru Jerozolimy. Jako jedyny grób w całej Jerozolimie był bogato zdobiony także od wewnątrz. Nad jego przedsionkiem wznosiła się kopuła, ozdobiona rozetą, po której obu stronach znajdowało się dwanaście gałęzi palmy. Jego fasada była wzorowana na potrójnej bramie Huldy i wznosiła się ponad budowlą, która przypominała przekrój poprzeczny Portyku Królewskiego. Ten grób miał przyciągać uwagę i długo po śmierci Annasza przypominać o urzędzie, godności, randze i znaczeniu głowy klanu i emerytowane­ go arcykapłana. Bez wątpienia Annasz i Kajfasz byli najbardziej wpływowymi ludź­ mi w Jerozolimie w 30 r., a jednocześnie największymi pracodawca­ mi miasta. Świątynia, która im podlegała, przez cały rok zatrudniała 7 tysięcy kapłanów i 10 tysięcy Lewitów. Dzięki handlowi ofiarami bogacili się hodowcy bydła i sprzedawcy ofiar, wciąż trwająca budowa świątyni dawała pracę 18 tysiącom robotnikowi rzemieślników, tkacze,

245

farbiarze i kraw cy sporząd zali szaty, p isarze skru pu latn ie p ro to k o ło ­ w ali w szystkie w yd arzenia. Przede w szystkim jed n ak A n n asz i K ajfasz stali n a czele niew ielkiej, zau fanej kliki składającej się z zam ożn ych kap łan ó w i osób św ieckich, sam ych saduceuszy, których Jó z e f określa m ian em „dziesięciu pierw szych” i których, biorąc pod uw agę ich fun k­ cję, m ożna porów nać z radą m inistrów . N ależeli do niej także dow ódca straży św iątynnej, trzech do czterech p odskarb ich , a także p ięciu do sześciu k u sto sz y św iątyn i, k tó rz y zn ali się n a k w estiach rytu aln ych i praw n ych. Po śm ierci H eroda i d ym isji A rch eleu sa , ja k p isze Jo z e f F la w iu sz , „k o n sty tu c ję (Ju d ei) z a stą p iła a ry sto k ra cja , a k iero w a n ie n a ro d em p o w ierz o n o k ap ła n o m ”. R z y m scy n a m ie stn ic y p rz ek a za li arcykapłanow i ob ow iązek zapew nienia pokoju w prow incji i u trzym a­ nia porządku publicznego. Przy tym oczekiw ano od niego, że będ zie w spółpracow ał z oku pantem ; je śli tego nie rob ił lub o kazyw ał się n ie­ kom petentny, bezw zględ n ie usu w an o go z urzędu. W n ajbliższym otoczeniu arcykapłana zn ajd ujem y tych, k tó rzy n a­ praw dę stali za aresztow aniem i skazan iem Jezu sa. Jego śm iałe w y stą ­ pien ie w św iątyni, popu larn ość oraz roszczenie praw a do w ystęp o w a­ nia w ch arakterze w ysłan n ika Boga postaw iło p o d znakiem zapytan ia całą strukturę w ład zy „św iątynnej k liki”. Jego działaln ość, po cząw szy od o czyszczen ia św iątyni, d o tk n ęła do żyw ego w ielk ie p rzed sięb io r­ stwo, jakim b yła św iątyn ia i jej sad u cejski zarząd. „(...) N ie b ierzecie tego po d rozw agę, że lepiej jest dla w as, ab y jed en człow iek u m arł za lud, niżby m ia ł zgin ąć cały n a ró d ”, ew angelista Jan (11,51) cytu je, ja k u sp raw ied liw ia ł się K ajfasz. W sz y stk o , co stan o w iło z ag ro żen ie d la

status quo, a ty m sam ym d ob rze zgranego u kład u z rzym sk ą w ład zą okupacyjną, należało kategorycznie odrzucić i usunąć.

Preludium dramatu, który rozegrał się w Jerozolimie, nastąpiło w połowie marca 30 r. Jezus wiedział, że to święto Paschy przyniesie rozstrzygnięcie i że Jego miejsce było teraz w Jerozolimie. Najpierw raz jeszcze odwiedził Betanię na wschodnim brzegu Jordanu, miejsce, w którym wszystko się zaczęło, aby tam nauczać pielgrzymów, którzy, tak jak On, podążali do miasta świątyni. To tam dotarła do Niego wia­ domość o ciężkiej chorobie Łazarza. Jezus zrazu się ociągał, nie zarea-

246

gował natychmiast. Dopiero po dwóch dniach wyruszył w drogę, po to, aby dowiedzieć się, że jego przyjaciel nie żyje już od czterech dni; „już cuchnie” (J 11,39) zapewniała Marta, siostra zmarłego. Grób Łazarza można obejrzeć jeszcze dziś, pod warunkiem że uda się pokonać mury w krajobrazie oraz bariery w ludzkich głowach i wkroczyć na teren należący do Palestyńczyków. Miejsce, beth anya lub Betania u stóp Góry Oliwnej, nosi dziś nawet nazwę Al-Azarije, Lazarium. Jan bardzo precyzyjnie opisuje jego położenie: „A Betania była oddalona od Jerozolimy około piętnastu stadiów” (J 11,18), a więc 2,8 kilometra, dane dotyczą drogi pieszej; w linii prostej to tylko 1,8 ki­ lometra. Groty, cysterny, fundamenty domów, piekarnia i silos na zbo­ że, a szczególnie herodiańskie lampy oliwne i kamienne dozowniki, które znalazł tu franciszkański archeolog Sylvester J. Salier w latach i949-i933, świadczą o tym, że istniała tu osada z czasów Jezusa. Cmen­ tarz znajduje się poza miastem w kierunku wschodnim przy drodze do Jerycha. Wykute w kamieniu groby można bez trudu datować na I wiek. Nie były zamykane okrągłymi kamieniami, lecz mniejszymi ka­ miennymi wiekami. To wyjaśnia, dlaczego Jan w swojej Ewangelii nie mówi o przetoczeniu, lecz o „usunięciu” (dosłownie „podniesieniu”) kamienia zamykającego. Dzisiaj do dawnego grobu przyjaciela Jezusa prowadzą 22 wykute w skale wąskie stopnie, pochodzą one jednak z XVI w., kiedy muzuł­ manie zamknęli poprzednie wejście. Pierwotnie składał się on z przed­ sionka i właściwej komory grobowej, połączonych dwoma stopniami i wąskim przejściem. Sama komora ma powierzchnię 2,30 na 2,45 me­ tra. Na pierwszy rzut oka jej ściany są gładkie, ale szczeliny świadczą o tym, że z trzech stron w skale znajdowały się rozszerzające się ku dołowi nisze. Zmarli leżeli kiedyś na niewielkich podwyższeniach pod ścianą, zawinięci w lniane opaski. Ten grób nigdy nie został zapomniany. Już około 330 r. wspominał o nim Euzebiusz, trzy lata później Pielgrzym z Bordeaux, a w 383 r. Egeria. Święty Hieronim pisał około 390 r., że w pobliżu „miejsca Ła­ zarza został wybudowany kościół, który odwiedził także Pielgrzym z Piacenzy w 570 r. Dlaczego jednak tylko Jan pisze o największym

247

cudzie Jezusa, dlaczego synoptycy przemilczają wskrzeszenie Łazarza? Może chcieli go chronić. „Arcykapłani zatem postanowili zabić rów­ nież Łazarza, gdyż wielu z jego powodu odłączyło się od Żydów i uwie­ rzyło w Jezusa” (J 12,10-11), pisze ewangelista. Według tradycji Kościoła wschodniego wskrzeszony powędrował w końcu na Cypr, gdzie działał jako biskup Larnaki, podczas gdy francuska legenda mówi, że uciekł do Marsylii. Gdy Jan pisał swoją Ewangelię, Łazarza z pewnością nie było już wśród żywych, nie było więc powodu do bezwzględnego milczenia. Także Jezus po wskrzeszeniu Łazarza poszukał najpierw bezpiecz­ nego schronienia. Wiadomość o cudzie dokonanym niemalże u bram Jerozolimy musiała postawić hierarchię świątynną w stan gotowości. Według Jana Kajfasz zwołał nawet Sanhedryn, aby obmyślić plan dzia­ łania. „Tego więc dnia postanowili Go zabić” (J 11,53). Kiedy Jezus się o tym dowiedział, jak pisze Jan, poszedł najpierw do Efraim, dzisiejsze­ go et-Tajibe, leżącego około 20 kilometrów na wschód od Jerozolimy. Uczniowie mogli Go więc ostrzec w razie nadejścia prześladowców. W niedzielę 2 kwietnia 30 r., „na sześć dni przed Paschą” (J 12,1; u synoptyków są to „dwa dni”, por. Mt 26,1 i Mk 14,1), Jezus wrócił do Betanii u stóp Góry Oliwnej. Tam, w domu Szymona Trędowatego (ewentualnie faryzeusza, por. Łk 7,36-44) miała miejsce uczta, w której brał również udział Łazarz i jego siostry, Maria i Marta. Najwyraźniej ta grupa w esseńskiej osadzie beth anya nie martwiła się tym, że sadu­ ceusze poszukiwali Jezusa, mając niejako w ręku nakaz aresztowania, wręcz przeciwnie: zapraszając Go, zapewniali o swojej bezwarunko­ wej wierności. Podczas uczty doszło do wydarzenia, które staje się zrozumiałe, dopiero gdy przyjrzymy mu się bliżej, i które być może było nawet właściwym celem uroczystego spotkania. Maria, siostra Łazarza, przyszła „z alabastrowym flakonikiem prawdziwego olejku nardowego, bardzo drogiego. Rozbiła flakonik i wylała Mu olejek na głowę” (M ieląc). Później „namaściła Jezusowi stopy, a włosami swymi je otarła” (J 12,3). Jan podaje ilość olejku „funt” i jego wartość: „trzysta denarów”, tę informację potwierdza także Marek (14,5). Odpowiadało to rocznemu dochodowi najemnika i pokazuje, jak zamożna była naj­ prawdopodobniej ta rodzina - wystarczająco bogata, aby finansować

248

„dom biednych” w Betanii. Mimo to scena ta spotkała się z krytyką ze strony Judasza Iskarioty, a także innych uczniów (Mt 26,8; Mk 14,4-5): te pieniądze można było również przeznaczyć dla biednych, to znaczy na działalność charytatywną domu. Jezus, który właściwie zrozumiał ten gest, załagodził sytuację. Słowami: „Bo ubogich zawsze macie u siebie, Mnie zaś nie zawsze macie” (J 12,8), podkreśla wyjątkowość sytuacji, definiując jednocześnie zadania domu dla ubogich. Później uwyraźnił wielkie znaczenie tego gestu: „Zaprawdę, powiadam wam: Gdziekolwiek po całym świecie głosić będą tę Ewangelię, będą również opowiadać na jej pamiątkę o tym, co uczyniła” (Mk 14,9; Mt 26,13). Czy wiedział także, że zaświadczając, iż Maria „przechowała to, aby [Mnie namaścić] na dzień mojego pogrzebu” (J 12,7), tym samym nie­ jako wypowiedział swój wyrok? Tak sądzi brytyjski badacz Nowego Testamentu Brian J. Capper, którego cytowałem już w rozdziale 6., i podaje przekonujące wyjaśnienie zdarzenia. Maria z Betanii „ogłosiła Jezusa Mesjaszem ubogich, dokonując rytuału Jego namaszczenia”. Namaszczenie króla było religijną częścią żydowskiej ceremonii koro­ nacyjnej. Ludzie byli pewni, że przyszły Zbawiciel także będzie królem i dlatego nazywano go Meschiach (namaszczony), po grecku christos. Maria sprawiła, że oczekiwania stały się faktem. Ogłosiła światu, że Jezus z Nazaretu rzeczywiście jest Mesjaszem, namaszczonym, któ­ rego Euangelion (wesoła nowina) zbawi świat. Lecz dokonując tego aktu, który z pewnością był wcześniej zaplanowany w porozumieniu ze wspólnotą (podobnie jak „spontaniczna” koronacja Karola Wielkie­ go przez papieża podczas Bożego Narodzenia 800 r.), sprowokowała jednocześnie saducejską hierarchię, a także rzymskie władze okupacyj­ ne. „Maria ogłosiła Jezusa Mesjaszem ubogich, przywódcą esseńskiej sieci instytucji charytatywnych w Judei, która miała się stać podstawą nowego, sprawiedliwego porządku społecznego, nazywanego Nowym Przymierzem”, wyjaśnia Capper. Tym samym automatycznie stał się rywalem wszystkich, którzy za wszelką cenę chcieli utrzymać stary porządek. Zaraz następnego dnia, w poniedziałek 3 kwietnia 30 r., Jezus wje­ chał do Jerozolimy, co w pewnym stopniu było następstwem Jego na-

249

maszczenia, jako Mesjasz Król. Musimy zacząć od tego, że On i Jego uczniowie najpierw poddali się rytualnemu oczyszczeniu w wielkiej mykwie osady esseńczyków. Miasto było pełne pielgrzymów z wszyst­ kich części kraju i diaspory, którzy tak jak On przybyli na święto Pas­ chy lub właśnie zdążali w jego kierunku; jak szacuje Józef Flawiusz (prawdopodobnie z przesadą), mogło ich być nawet około trzech mi­ lionów, ale z pewnością (według nowszych obliczeń) było około 400 tysięcy i tym samym pięć razy więcej niż mieszkańców Jerozolimy (mianowicie około 80 tysięcy). Kto miał krewnych w mieście świątyni, ten mieszkał w ich teraz przepełnionych domach lub na ich ziemi, inni obozowali w białych namiotowiskach dookoła murów miejskich. Jezus ze swoimi uczniami przenocował w Betanii. Z tego powodu, aby tego ranka dotrzeć do Jerozolimy, poszedł drogą przez Betfage - kolejną kolonię esseńczyków - a stamtąd oddaloną o jedyne 500 metrów drogą rzymską, okalającą Górę Oliwną na północy. Krótsza droga, wiodąca obok kościoła Dominus Flevit, którą aż do czasu budowy muru prze­ chodziła także tradycyjna procesja w Niedzielę Palmową, była zapewne zbyt stroma dla osła i za wąska dla tłumu ludzi, który szedł za Jezusem. Wszedł więc do Jerozolimy Bramą Owczą obok sadzawki Betesda - jak przystało na Baranka Bożego. Betfage było nieprzerwanie zasiedlone od VIII w. p.n.e. do II w. n.e., czego dowodzą wykopaliska przeprowadzone tutaj przez fran­ ciszkańskiego archeologa Sylvestra Saliera. Spektakularne okazało się odkrycie najprawdopodobniej chrześcijańskiego grobowca, którego wejście było niegdyś (podobnie jak grób Jezusa) zastawione okrągłym kamieniem. Jego ściany były całkowicie pokryte judeochrześcijańskim graffiti, które zbadał i odszyfrował o. Testa. Napisy odnoszą się do zbawienia, raju, tysiącletniego królestwa i imienia Chrystusa, świadczą o nieprzerwanym kulcie miejsca, w którym Jezus z Nazaretu pierwszy raz objawił się publicznie jako Mesjasz. Przy tym, jak się zdaje, Syn Boży przykładał dużą wagę do zaaran­ żowania tego momentu. Najpierw wysłał więc do wioski uczniów, aby wzięli stamtąd młodego osła (dostarczonego prawdopodobnie przez

25O

tamtejszą wspólnotę esseńczyków). Jechał na nim, aby wypełniło się proroctwo Zachariasza (9,9) o nadchodzącym Królu Pokoju: Raduj się wielce, Córo Syjonu, wołaj radośnie, Córo Jeruzalem! Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny - jedzie na osiołku, na oślątku, źrebięciu oślicy. Szło za Nim nie tylko Jego dwunastu uczniów i pozostałych towa­ rzyszy, przybyłych wraz z Nim z Galilei, lecz prawdopodobnie także cały personel esseńskiego domu dla ubogich: „Dawał więc świadec­ two ten tłum, który był z Nim wtedy, kiedy Łazarza z grobu wywołał i wskrzesił z martwych”, podkreśla Jan (J 12,17). Zarażony ich entuzja­ zmem lud frenetycznie zareagował na mesjańską autokreację człowie­ ka z Nazaretu. Wielu rozpościerało na ulicy swoje szaty, inni zrywali z drzew gałęzie palmy, od dawien dawna symbole pokoju, i kładli je przed Nim na drodze. „Hosanna synowi Dawida”, wiwatowali i cytowa­ li Psalm 118, który od dawna łączono z przybyciem Mesjasza: „Błogo­ sławiony, który przybywa w imię Pańskie!” Nastało królestwo pokoju Mesjasza, teraz przybył do miasta świątyni, aby wypełnić swoje praw­ dziwe przeznaczenie. „Nadeszła godzina, aby został otoczony chwałą Syn Człowieczy”, oznajmił Jezus w swojej ostatniej publicznej mowie przed grupą helleńskich Żydów i na oczach swoich towarzyszy zdawał się sugerować nadchodzący triumf: „A Ja, gdy zostanę nad ziemię wy­ wyższony, przyciągnę wszystkich do siebie” (J 12,23.32). Jeszcze nikt nie przypuszczał, że podczas tego święta Paschy stanie się barankiem ofiarnym. Podczas gdy Jego przeciwnicy mieli się na baczności, obawiając się najgorszego, Jezus zaraz po przybyciu do Jerozolimy zaczął unikać tłumów. Także w następnych dniach pozostał w Betanii i odwiedził świątynię tylko w towarzystwie swoich najbardziej zaufanych ludzi - Piotra, Jakuba, Jana i Andrzeja (Mk 13,3). W drodze powrotnej, gdy

251

zapadał zmierzch, rozmawiał z nimi o przyszłości, przepowiadał wojny i prześladowania, a w końcu swoje ponowne przyjście, polecał im tak­ że: „Lecz najpierw musi być głoszona Ewangelia wszystkim narodom. (...) I będziecie w nienawiści u wszystkich z powodu mojego imienia. Lecz kto wytrwa do końca, ten będzie zbawiony” (Mk 13,10-13). Gdy czytamy relacje ewangelistów, rzuca się w oczy pozorna sprzeczność. A mianowicie u synoptyków święto Paschy rozpoczyna się we wtorek wieczorem, na co wskazuje już datowanie niedzieli na „dwa dni przed świętem”. I tak uczniowie pytali Jezusa „w pierwszy dzień Przaśników, kiedy ofiarowywano Paschę” (Mk 14,12; por. Mt 26,17 i Łk 22,7), gdzie zamierza świętować. Już samo to jest osobliwe, po­ nieważ wieczerza paschalna, zwana przez Żydów seder, odbywa się zazwyczaj w wigilię święta. W pozostałe dnie świąt spożywa się tylko macę, a więc „przaśniki”. Wszystko staje się jeszcze bardziej zagma­ twane, gdy u Jana czytamy, że Żydzi unikali w Wielki Piątek pretorium Piłata, „aby się nie skalać, lecz aby móc spożyć Paschę” (J 18,28), ewan­ gelista podaje także czas skazania Jezusa: „Był to dzień Przygotowania Paschy, około godziny szóstej” (19,14)- Tę informację potwierdza Paweł, który w 53 r., i tym samym niewątpliwie co najmniej półtorej dekady przed powstaniem Ewangelii św. Jana, pisał do Koryntian, że Chrystus „został złożony w ofierze jako nasza Pascha” (1 Kor 5,7). Zgodnie z tym święto mogło zacząć się w piątek wieczorem, ale nie już we wtorek. W rzeczywistości istnieje całkiem proste wytłumaczenie tych róż­ nych, pozornie sprzecznych informacji. Ponieważ od czasu odkrycia zwojów znad Morza Martwego wiemy, że w Jerozolimie czasów Jezusa były w użyciu dwa różne kalendarze. Jednym z nich był kalendarz słoneczny, którego używali esseńczycy. Początek każdego miesiąca przypadał tam zawsze w środę. Tym samym 13 dzień miesiąca nisan, pierwszy dzień Święta Przaśników, również przypadał zawsze w śro­ dę, a seder spożywano niezmiennie we wtorek. Dzięki temu dzień Przygotowań, gdy składano w ofierze baranki paschalne, nigdy nie przypadał w szabas i nie nastręczał dodatkowych trudności o charak­ terze religijnym. Mateusz, Marek i Łukasz nie mylili się więc, powo­ ływali się wszakże wyłącznie na środowisko esseńczyków. Oficjalnie

natomiast Jerozolima, czytaj: świątynia, posługiwała się kalendarzem księżycowym. Według tego kalendarza i nisan rozpoczynał się wraz / nastaniem pierwszego wiosennego nowiu, a więc 15 nisan odpowia­ dał pierwszej wiosennej pełni. W 30 r. przypadła ona na 8 kwietnia, szabas. W piątek w świątyni złożono ofiary z baranków, a wieczorem odbyły się wieczerze sederowe. Już dlatego pytanie uczniów skierowa­ ne do Jezusa było uzasadnione: Mistrzu, gdzie mamy się zatrzymać? Kiedy planujesz naszą wieczerzę sederową? Jezus, który nigdy nie chciał być Mesjaszem sekty, zdecydował się na kompromis. Nie świętował ani wieczoru sederowego esseńczyków, ani tego obchodzonego przez faryzeuszy i saduceuszy, zrezygnował również z ofiarowania baranka, ponieważ sam miał się nim stać. Mimo to wraz z uczniami spożył uroczystą wieczerzę. A ponieważ musiała się ona odbyć przed świętem w świątyni, dzielnica esseńczyków w Jerozo­ limie okazała się idealnym miejscem. Tylko tutaj pomieszczenia i domy były już oczyszczone na Paschę, pracowite dłonie przeszukały każdy kąt w poszukiwaniu starych okruchów chleba - w ramach ceremonii, z którą wiązały się szczególne modlitwy, i która jeszcze dziś należy do obowiązków gospodarza. Tylko tutaj zostało jeszcze mięso z zabitych we wtorek baranków, a obok wina mieli do dyspozycji świeże mace, które w całej Jerozolimie można było dostać dopiero w piątek. Poza tym w kalendarzu esseńskim istniał jeszcze jeden obfity w symbolikę dzień, który był brany pod uwagę. Był to 16 nisan, dzień, w którym jako ofiarę całopalną w świątyni ofiarowywano pierwszy snop nowego zbo­ ża omer. Było to więc święto dziękczynne za chleb (i słowo Eucharystia to właśnie nic innego jak „dziękczynienie”) przed ofiarą Jezusa, Tego, który narodził się w Domu Chleba (Betlejem), nakarmił chlebem życia Żydów i pogan, a sam siebie ofiarował w synagodze w Kafarnaum jako chleb żywy, który zstąpił z nieba. W ten czwartek, 16 nisan kalendarza esseńskiego, 13 dnia miesiąca nisan według oficjalnego kalendarza ży­ dowskiego, a według naszej rachuby 6 kwietnia 30 r., miała się odbyć Ostatnia Wieczerza Jezusa i Jego uczniów. Dzięki swoim kontaktom z esseńczykami Jezus mógł wszystko zorganizować. W ysłał więc do Jerozolimy swoich najwierniejszych

253

uczniów, Piotra i Jana, aby poczynili ostatnie przygotowania. Jego wskazówki były jednoznaczne: I posłał dwóch spośród swoich uczniów z tym poleceniem: „Idźcie do miasta, a spotka was człowiek niosący dzban wody. Idźcie za nim i tam, gdzie wejdzie, powiecie gospodarzowi: Nauczyciel pyta: gdzie jest dla Mnie izba, w której mógłbym spożyć Paschę z moimi uczniami? On wskaże wam na górze salę dużą, usłaną i gotową. Tam przygotujecie dla nas” (Mk 14,13-15). Tym razem obaj uczniowie obrali krótszą drogę z Betanii do Jero­ zolimy, drogę, która dziś nazywa się Derech Jericho, i jest podzielona murem. Kończyła się przy Bramie Wodnej Jerozolimy, leżącej bez­ pośrednio obok źródła Siloam. Mężczyzna niosący wodę musiał od razu rzucić im się w oczy, ponieważ na wschodzie noszenie wody było zadaniem kobiet. Jedyny wyjątek stanowiły wspólnoty żyjące w celi­ bacie, a więc właśnie esseńczycy. Przynajmniej częściowo zachowały się także schody, po których weszli za nim do dzielnicy esseńczyków; ich pozostałości znajdziemy tuż obok kościoła St Petri in Gallicantu na północ od jerozolimskiego Starego Miasta. Droga wiodła prosto na wzgórze Syjonu, na którym tradycja chrześcijańska od zawsze lokali­ zowała Ostatnią Wieczerzę. Właśnie tam za czasów Jezusa znajdowała się dzielnica esseńczyków. Tak w każdym razie twierdzi Józef Flawiusz w swoim wyczerpu­ jącym opisie miasta świątyni w latach przed jego zburzeniem. Sekta popierała Heroda Wielkiego, ponieważ pozbawił władzy znienawi­ dzonych Hasmoneuszy, a on podarował jej całą dzielnicę, do której prowadziła osobna brama, tak zwana Brama Esseńczyków. Według historyka leżała na południowo-zachodnim krańcu miasta, w miejscu, gdzie mur zachodni spotykał się z murem południowym, a więc u stóp wzgórza Syjon. Tam, na skraju dzisiejszego cmentarza ewangelickiego, o. benedyktyn Bargil Pixner w 1977 r. podczas wykopalisk dokonał od­ krycia. Nie tylko odnalazł ruiny bramy z czasów Heroda, lecz potrafił też udowodnić, że została ona dobudowana do muru w późniejszym

254

czasie, ponieważ esseńczycy najwyraźniej potrzebowali oddzielnego wejścia do swojej dzielnicy. W odległości zaledwie 40 metrów na północny zachód od bramy, poza obrębem starożytnych murów miasta, o. Pixner odkopał ruiny dwóch mykw, które miały oddzielne wejścia i wyjścia. Cysterna, ka­ nał doprowadzający i kanał ściekowy zaopatrywały je w „żywą”, czy­ li bieżącą wodę. Ich położenie odpowiadało wskazaniom Tory (Pwt 23,11) i esseńskiego Zwoju świątynnego, mówiącym, że kąpiele rytual­ ne powinny odbywać się „poza obozowiskiem”. Także główna mykwa Qumran, również podzielona na dwie części, znajdowała się poza wła­ ściwym klasztorem. Nieco dalej na północny zachód Pixner odnalazł pozostałości latryn esseńczyków, nazywanych przez Józefa bethso, któ­ re służyły utrzymaniu czystości rytualnej dzielnicy klasztornej i rów­ nież były zlokalizowane zgodnie z zaleceniami Zwoju świątynnego. Tuż obok izraelski archeolog Boaz Zissu znalazł w 1998 r. skupisko grobów. Wszystkie były skierowane ku wschodowi jak groby z Qumran; es­ seńczycy przypuszczali, że tam znajduje się raj. Tylko 200 metrów na północ od bramy leży sala Wieczernika, którą 12 maja 2009 r. odwie­ dził papież Benedykt XVI. To miejsce, „gdzie Jezus w ofierze swojego ciała i krwi objawił głębię nowego przymierza miłości, które zostało zawarte między Bogiem i Jego ludem”, powiedział papież w swojej mowie wygłoszonej właśnie w Wieczerniku. Tutaj był pierwszy kościół chrześcijaństwa. Wybieramy się jeszcze raz do miejsca, w którym Jezus świętował Paschę. Jak żadne inne święte miejsce chrześcijaństwa ukazuje ono zakorzenienie Jezusa w judaizmie. Ponieważ gotycka sala na pierw­ szym piętrze, coenaculum, którą zbudowali krzyżowcy i w której Be­ nedykt XVI spotkał się z ordynariuszami Ziemi Świętej, leży ponad żydowską synagogą i tak jest dobrze. Mijamy więc młodych Żydów w kipach i z peotyodzianych w śnieżnobiałe koszule i czarne spodnie, trzymających pod pachą swoje książki. Wchodzimy, biorę kipę i wkła­ dam na głowę, Yuliya idzie na lewą stronę przeznaczoną dla kobiet. W środku stoi m asywny kamienny sarkofag, pokryty haftowanym czarnym obrusem, na którym znajdują się 22 srebrne korony Tory

255

symbolizujące królów Izraela. W grobie, jak wierzą modlący się tu Żydzi, leży król Dawid, protoplasta Jezusa. W rzeczywistości grobowiec jest dziełem krzyżowców, a pomiesz­ czenie należy do Żydów dopiero od 1948 r., lecz budynek jest o wie­ le starszy. Oglądam kamienie na dziedzińcu wewnętrznym i jestem pewien, że bezpośrednio po zburzeniu Jerozolimy zostały ponownie użyte do nowej budowy, a więc w czasie, gdy Żydzi mieszkający w mie­ ście byli rozproszeni po całym świecie. Gdy izraelski archeolog Jay Pinkerfield w 1951 r. badał grób Dawida, odkrył absydę, którą najpierw wziął za typową dla synagog niszę Tory. Lecz później uznał, że coś z nią jest nie tak. Wnęka Aron ha-kodesz musi być zawsze zwrócona w stronę świątyni, a więc w tym wypadku na wschód. Tymczasem jest skierowana na północ, dokładnie w kierunku Bazyliki Grobu Pańskie­ go. Chrześcijańskie graffiti wkrótce potwierdziło jego podejrzenia: to musiała być synagoga judeochrześcijan. Rzeczywiście, historyk kościoła Euzebiusz z Cezarei pisze, że pier­ wotna wspólnota z biskupem Symeonem na czele zaledwie trzy lata po katastrofie, w 73 r. n.e., powróciła do Jerozolimy. Tam zasiedliła wzgórze Syjon i wybudowała świątynię, która później była znana jako „kościół Apostołów”. Jak dowiedział się w IV w. w Jerozolimie biskup Epifaniusz z Salaminy, stał on na ruinach domu, w którym niegdyś odbyła się Ostatnia Wieczerza i „gdzie uczniowie, wróciwszy z Góry Oliwnej, po wniebowstąpieniu Zbawiciela, weszli do sali na górze, i który stał się wtedy siedzibą pierwotnej wspólnoty. Ten „mały kościół Boży” nie doznał uszczerbku nawet wtedy, gdy w 135 r. cesarz Hadrian założył na ruinach Jerozolimy nowe miasto - Aelię. Syjon leżał, jak dzisiaj, poza jej murami i stał się pewnego rodzaju chrześcijańskim gettem z własnymi murami. Tutaj więc w domu dzielnicy esseńczyków, według esseńskiego ka­ lendarza, Jezus świętował Ostatnią Wieczerzę. Jego skrajnie liberalne praktyki musiały początkowo dziwić wielu konserwatywnych zwolen­ ników sekty, lecz wiedzieli oni, że wszystko się zmieni, gdy nadejdzie Mesjasz i ogłosi nowe Przymierze z Bogiem. W końcu surowe reguły czystości rytualnej miały być tylko przygotowaniem na nadejście kró-

256

lestwa Bożego, które być może teraz właśnie nastało i w którym nie panowało już prawo i zasady, lecz miłosierdzie i przebaczenie. Jezu­ sa, jako potomka Dawida, mogli przynajmniej wziąć pod uwagę jako Mesjasza, a Jego czyny przemawiały zrozumiałym językiem. „Idźcie i oznajmijcie Janowi to, co słyszycie i na co patrzycie: niewidomi wzrok odzyskują, chromi chodzą, trędowaci zostają oczyszczeni, głusi słyszą, umarli zmartwychwstają, ubogim głosi się Ewangelię”, odpowiedział Jezus na pytanie Chrzciciela, czy jest Mesjaszem: „A błogosławiony jest ten, kto nie zwątpi we Mnie” (Mt 11,4-6). Fragment esseńskich rękopi­ sów, odnalezionych w czwartej jaskini w Qumran, pokrywa się prawie dosłownie z Jego wypowiedzią. Ten rękopis, zatytułowany Zbawienie i zmartwychwstanie, zinwentaryzowany pod numerem 4(3521, prze­ powiada na temat Mesjasza: „On (...) otworzy oczy niewidomych, wy­ prostuje przygarbionych (...), uzdrowi śmiertelnie rannych, wskrzesi umarłych, cierpiącym przyniesie dobrą nowinę”. Jezus dał więc do zro­ zumienia esseńczykom, że jest oczekiwanym przez nich „Mesjaszem z Domu Dawida”. Uznał Jana Chrzciciela za swój kapłański odpowied­ nik i kazał się mu ochrzcić, a więc oczyścić rytualnie. Podobnie jak esseńczycy udał się na 40 dni na pustynię przed rozpoczęciem swojej działalności publicznej. Później wybrał sobie dwunastu apostołów, co odpowiadało liczbie plemion Izraela, i posłał 70 uczniów do (według tradycji żydowskiej) 70 narodów świata, aby także im głosić Ewangelię o nadchodzącym królestwie Bożym. W końcu wyruszył z Betanii po drugiej stronie Jordanu, podążając marszrutą Jozuego przez Jerycho do Jerozolimy, symbolicznie dokonując tym samym „nowego zajęcia ziemi”. W drugiej, esseńskiej Betanii, przed bramami miasta został namaszczony na „króla ubogich”, zanim zgodnie z przepowiednią Za­ chariasza wjechał na grzbiecie osła do Jerozolimy. Wszystko to wyda­ rzyło się podczas święta Paschy, kiedy Żydzi wspominają wyzwolenie z niewoli egipskiej. Była to oficjalna prowokacja skierowana przeciw władzy, połączona z ostrą krytyką saducejskiej hierarchii kościelnej, co także musiało się spotkać z aprobatą esseńczyków. Chociażby dla­ tego można mieć pewność, że przyjęli Go z otwartymi ramionami. Fakt, że Ostatnia Wieczerza odbyła się w domu esseńczyków, tłuma-

257

czy, dlaczego mogło w niej wziąć udział tylko dwunastu uczniów, ale już nie kobiety, które stale towarzyszyły Jezusowi. Według reguł za­ konu kobiety nie mogły brać udziału w uczcie wspólnoty. Te reguły były także przyczyną sporu uczniów o to, „który z nich zdaje się być największy” (Łk 22,24), ponieważ narzucały określony porządek przy stole: „Kapłani siedzą na pierwszych miejscach, najstarsi na drugich, pozostali wedle swojej rangi”, mówi Reguła zrzeszenia, jeden ze zwo­ jów z Qumran. Później jest tam opisany przebieg wspólnej wieczerzy: „A potem, gdy przygotowany będzie stół, kapłan wyciągnie rękę, aby wypowiedzieć błogosławieństwo nad pierwocinami chleba i w in a . Także Mesjasz w ten sposób miał świętować swoją Ostatnią Wieczerzę. Oczywiście, wkroczenie do dzielnicy esseńczyków poprzedziło zwyczajowe oczyszczenie rytualne, może nawet w ich mykwie przed Bramą Esseńczyków, odkrytą przez Bargila Pixnera. Jezus zdaje się odwoływać do tego rodzaju kąpieli rytualnej, gdy przed umyciem nóg uczniom wyjaśnił: „Wykąpany potrzebuje tylko nogi sobie umyć, bo cały jest czysty” (J 13,10). Ewangelia mówi także, przynajmniej aluzyjnie, o „porządku siedze­ nia” uczniów przy stole. Nie biesiadowano kiedyś przy długim stole, co próbuje nam wmówić sztuka średniowiecza i renesansu (ze słynną Ostatnią Wieczerzą Leonarda da Vinci włącznie), lecz przy zajmują­ cym mniej miejsca triclinium, trzech stołach ustawionych w kształt podkowy. Przy nich na poduszkach leżeli uczniowie, każdy oparty na lewym ramieniu. Jezus przewodził i zajmował „pierwsze miejsce” na lewym końcu „podkowy”. Obok Niego na dwóch zaszczytnych miej­ scach siedzieli Jan i Piotr. Także u esseńczyków „zrzeszeniem miło­ sierdzia” (jahad) kierowała „rada centralna składająca się z „dwunastu świeckich i trzech kapłanów”. Brak wiedzy o starożytnych obyczajach dotyczących biesiadowania doprowadził później w sztuce do kilku nieco osobliwych prób - wariacji na ten temat - opartych na garści informacji zawartych w Ewangeliach, na przykład w Ewangelii św. Jana jest napisane, że „jeden z uczniów Jego - ten, którego Jezus miłował spoczywał na Jego piersi”, a później nawet „oparł się na piersi Jezusa (J 13,23-25), co artyści przedstawili w taki sposób, jakby niczym mały

258

chłopiec trzymał głowę napodołku swojego Mistrza, który oczywiście, całkowicie niezgodnie z ówczesną praktyką, siedzi na krześle. W rze­ czywistości każdy leżał przy stole u boku swojego sąsiada, będąc do niego odwróconym plecami, i musiał się odchylić i odwrócić głowę, aby mu coś powiedzieć. Szczególnie, gdy była to informacja poufna, nie dla uszu wszystkich obecnych. Tu chodziło o coś poufnego, a mianowicie o zdradę Judasza. Syn Szymona Iskarioty (J 13,26) współpracował z hierarchią świątynną, być może dlatego, że według niego namaszczenie Jezusa w Betanii było już przesadą, a może chciał wystawić Go na próbę jako Mesjasza. A ponieważ straż świątynna nie ważyła się pojmać człowieka z Na­ zaretu podczas jego wystąpień publicznych i ryzykować tym samym wybuchu powstania (por. Mk 14,2), oferta Judasza, że zaprowadzi ich do miejsca Jego noclegu była więcej niż mile widziana. Jednak zapewne z powodu dużego tłoku panującego podczas świąt Jezus opuścił tym­ czasem Betanię i obozował w jaskini, która znajdowała się na terenie prywatnej plantacji oliwek i zazwyczaj była używana jako Gat Szemanim (tłocznia oliwek). Jezus przejrzał plan zdrajcy, lecz był Mu on na rękę. Zapowiedział więc uczniom, że zostanie wydany, jednocześnie ponaglając Judasza: „Co masz uczynić, czyń prędzej!” (J 13,27). Tak w każdym razie pisze Jan, który był w tym momencie najbliżej Jezusa. Nie bez powodu ewangelista rzeczywiście zajmował uprzywilejo­ waną pozycję u boku Jezusa i sam nazywał się uczniem, „którego Jezus kochał. Jego miejsce było wedle tradycji miejscem zajmowanym przez syna. Lecz Jezus nie miał własnych dzieci, nawet jeśli autorzy kiepskich powieści są często odmiennego zdania. I tak Jan, najmłodszy uczeń, stał się zarówno Jego najlepszym uczniem, jak i przybranym synem. Euzebiusz, Ireneusz, Klemens i inni wczesnochrześcijańscy autorzy potwierdzają, że Jan umarł śmiercią naturalną w Efezie dopiero za panowania cesarza Trajana, krótko po 100 r. Nawet jeśli wszystkie źró­ dła podkreślają jego sędziwy wiek - dopisane później zakończenie Ewangelii św. Jana rozpowszechnia plotkę, że „uczeń ów nie umrze” (J 21,23) _ przekroczyłby zaledwie 90. Znaczyłoby to, że miał może 16 lat, gdy spotkał Jezusa nad Jordanem, i 18 podczas Ostatniej Wie-

259

czerzy; był w pewnym sensie beniaminkiem pośród apostołów, którzy byli dojrzałymi mężczyznami. Stało się więc tak, że pod krzyżem Jezus powierzył mu swoją matkę („Oto Matka twoja”, 19,27), mimo że jego rodzona matka Salome jeszcze żyła i nawet przybyła z nimi do Jerozo­ limy. Miał więc uprzywilejowaną pozycję, nawet jeśli Jezus powierzył prowadzenie Kościoła starszemu i bardziej energicznemu Piotrowi. Po wyjściu zdrajcy Jezus ustanowił najważniejszy sakrament swoje­ go Kościoła - Eucharystię, wieczerzę Nowego Przymierza. Symbolicz­ nie uprzedził ofiarowanie swojego ciała i rozlew krwi w Wielki Piątek. Stał się teraz Chlebem Życia. W ten sposób będzie zawsze obecny po­ śród swoich, aż po koniec czasów. A ponieważ Ostatnia Wieczerza była również żydowską wieczerzą paschalną, Jezus odmówił tradycyjne „błogosławieństwo” (Mk 14,22), Hagadę na Pesach, i zakończył uroczystość hymnem (Mk 14,26), Wiel­ kim Halelem, składającym się z Psalmów 113 do 118, a także Psalmem 136. Dopiero później dwunastu mężczyzn wyszło w chłodną noc. Opu­ ścili Jerozolimę, przechodząc przez Bramę Esseńczyków, zeszli do niegościnnej doliny Hinnom, dla Żydów ziemskiego odpowiednika piekła. Tu w czasach wczesnobiblijnych pogańscy Kaanaici składali dzieci w ofierze swoim bożkom, „ich synów i córki palili w ogniu”, jak pisze Jeremiasz. Pod Bramą Wodną spotykała się z doliną strumie­ nia Cedron, który płynął tylko w zimie, jak trafnie zauważa Jan (18,1; w dosłownym tłumaczeniu „zimowy strumień”). Żydzi nazywali tę dolinę także Doliną Jozafata, dosłownie: „Bóg sądzi”, ponieważ według proroka Joela tutaj ma się odbyć Sąd Ostateczny. Rozciąga się ona między świątynią a Górą Oliwną, której stok jeszcze dziś jest pokryty niezliczonymi grobami żydowskimi, w których zmarli oczekują na przyjście Mesjasza. Na skraju tej drogi leżą trzy wykute w kamieniu groby kapłanów z czasów Hasmoneuszy i Heroda. W nocy, gdy Jezus został zdradzony, ich biały wapień opalizował szczególnie upiornie w bladym świetle pełni księżyca. W oddali szczekały psy. Coś nie­ uchronnego wisiało w powietrzu, przeczucie o czymś, co nadejdzie. Wraz z zejściem w „Dolinę Sądu” Jezus sam przeniknął do najgłębszej ciemności historii.

260

Dolina Cedronu

Owcjytafg

Mapa Jerozolimy z czasów Jezusa

XII

,

ECCE HOMO ECCE DEUS M i e j s c a z w i ą z a n e ze ś m i e r c i ą i Zm artw ychw staniem Wszędzie stoją żołnierze, szczelnie zamykając dostęp do Doliny Joza­ fata. Polecono nam, abyśmy zjawili się w punkcie kontrolnym co naj­ mniej trzy godziny przed rozpoczęciem, lecz to także nie daje gwarancji wpuszczenia na strzeżony teren. Ponieważ nie przejdzie tędy nikt, kto nie ma osobistego zaproszenia. I to dopiero po gruntownym przeszu­ kaniu na obecność broni lub materiałów wybuchowych. Jeszcze nigdy podczas całego pontyfikatu msza papieża Benedykta XVI nie odbywała się z zastosowaniem tak surowych środków bezpieczeństwa jak tego 12 maja 2009 r. w dolinie między wzgórzem świątynnym i Górą Oliwną. Gdy prorok Joel w swojej apokaliptycznej wizji przepowiedział, że na końcu dni zbiorą się tutaj wszystkie ludy świata, z pewnością nie przewidział, że nasze czasy spłatają mu figla. Rozdano ponad 6 tysięcy biletów, z czego dwie trzecie trafiły do palestyńskich katolików, a reszta do grup pielgrzymów z całego świata, specjalnie przybyłych do Izraela w związku z wizytą papieża. Lecz tylko dwa tysiące wiernych zdołało pokonać blokady ulic i odnaleźć drogę do biblijnej doliny. Dla więk­ szości chrześcijańskich Palestyńczyków pielgrzymka kończy się pod bramami muru bezpieczeństwa, przezornie zamkniętymi przez Izrael, według wersji oficjalnej w obawie przed zamachami. Przeszliśmy, i to nie dzięki naszym legitymacjom prasowym (któ­ re, jak wkrótce zauważyliśmy, na niewiele by się zdały), lecz dlatego,

262

że nasz kolega Paul Badde szybko załatwił nam zaproszenia. W trój­ kę, wraz z Joan Lewis, rzymską korespondentką katolickiej telewizji EWNT, zajmujemy miejsca na trybunie dla prasy po lewej stronie oł­ tarza papieskiego; nasi koledzy najwyraźniej przedwcześnie zrezygno­ wali. Następną trybunę zajmuje - na szczęście w pełni reprezentowany - chór. Po obowiązkowym występie dudziarza z łacińskiego patriar­ chatu Jerozolimy, Palestyńczyka w mundurze skauta, stanowiącego relikt z czasów okupacji brytyjskiej, i przybyciu Benedykta XVI prze­ żywamy najbardziej intensywną, przebiegającą w olbrzymim skupie­ niu i dzięki temu najbardziej uroczystą mszę podczas tej nie całkiem bezproblemowej podróży do Izraela. Było to spowodowane nie tylko napięciem, odczuwalnym nawet podczas samej mszy, oraz raczej niewielką liczbą wiernych, lecz także genius loci tego miejsca znaczącego dla historii zbawienia. Po jednej stronie wznosi się wzgórze świątynne, pozostające dziś w rękach mu­ zułmanów, po drugiej widać ogród Getsemani, miejsce, gdzie Chrystus doświadczył strachu przed śmiercią i zdrady Judasza Iskarioty. Wresz­ cie sam ołtarz papieski przypomina swoim kształtem kościół Narodów i nosi, namalowany w stylu dawnych fresków, wizerunek św. Tomasza, dotykającego ran Zmartwychwstałego. Oryginał to poświęcona dopiero w 1942 r. bazylika, której złote mozaiki właśnie promienieją pełnym blaskiem w świetle zachodzącego nad Jerozolimą słońca, upamiętniająca najciemniejszą godzinę w życiu Jezusa. Wznosi się ponad skałą, na której syn Boży doświadczył lęku przed śmiercią. Co się tyczy tego miejsca, najdokładniejszy znów okazuje się Jan. Łukasz pisze tylko, że Jezus wszedł „na Górę Oliwną” (Łk 22,39), Ma­ teusz (26,36) i Marek (14,32) wspominają przynajmniej, że udał się „do ogrodu zwanego Getsemani”, Jan natomiast zdradza, że chodzi o ogród, który leży po drugiej stronie zimowego potoku Cedron: „wy­ szedł z uczniami swymi za potok Cedron. Był tam ogród” (J 18,1). Grec­ kie słowo kepon, użyte przez Jana, oznacza ogólnie uprawę. Getsemani to, jak już wspomniałem, nie nazwa własna, lecz hebrajskie słowo oznaczające tłocznię oliwek, będącą częścią tej plantacji. Tłocznie

263

znajdowały się często w jaskiniach (np. tłocznie odnalezione w Ras Abu-Ma’aruf, w okolicy Teł el-Fuf w Izraelu), a ponieważ trudno za­ kładać, że Jezus i Jego uczniowie chcieliby w zimną kwietniową noc spać pod gołym niebem, można przypuszczać, że taką właśnie tłocznię miał na myśli Jan. To tutaj Jezus przyprowadził jedenastu apostołów. Tylko Piotra, Ja­ kuba i Jana poprosił, aby z Nim poszli, gdy nagle zaczął drżeć. „Smutna jest moja dusza aż do śmierci; zostańcie tu i czuwajcie!” (Mk 14,34-b), zwrócił się z prośbą do trzech uczniów. Później oddalił się jeszcze „na odległość jakby rzutu kamieniem” (Łk 22,41), aby modlić się w sa­ motności na wspomnianej skale. Było to miejsce o wielkiej mocy symbolicznej: odpowiednik owej skały, nad którą wznosi się Miejsce Najświętsze świątyni (dzisiaj Kopuła na Skale), tej nocy żarzące się tajemniczo w blasku ofiarnego ognia. Świątynia znajdowała się w od­ ległości zaledwie 450 metrów. W ten sposób Jezus mógł po raz ostatni być blisko Domu Ojca, kiedy w najgłębszym lęku i zwątpieniu modlił się słowami: ,Abba, Ojcze, dla Ciebie wszystko jest możliwe, zabierz ten kielich ode Mnie! Lecz nie to, co Ja chcę, ale to, co Ty [niech się stanie]!” (Mk 14,36). Abba - poufałe, dziecięce określenie ojca, porów­ nywalne z naszym „tatą” lub „tatusiem”, zdradza wszystko na temat nowego obrazu Boga stworzonego przez Jezusa. Bóg nie jest już su­ rowym sędzią Starego Testamentu, lecz kochającym, przebaczającym ojcem z przypowieści o synu marnotrawnym, która zajmuje tak waż­ ne miejsce w Jego nauce. Ta ojcowska miłość do człowieka ma odtąd kształtować stosunki międzyludzkie, z miłości Boga przerodzić się w miłość bliźniego, z „jak ty mnie, tak ja tobie” Starego Testamentu w „jak Bóg mnie, tak ja tobie” Nowego Przymierza, jak trafnie sformu­ łował to arcybiskup Kolonii kardynał Joachim Meisner. Teraz jednak ta miłość Boga do ludzi wymagała ofiary Jezusa z samego siebie, którą miał ujrzeć w godzinie agonii. Tylko Łukasz, będąc lekarzem, ujawnia detale natury medycznej: „Pogrążony w udręce, jeszcze usilniej się modlił, a Jego pot był jak gęste krople krwi, sączące się na ziemię” (Łk 22,44). To, co długo uważano za obrazową przesadę ewangelisty, jest w rzeczywistości biologicznym fenomenem nazywanym hemati-

264

drożą, zjawiskiem obserwowanym u ofiar gwałtu lub ludzi skazanych na śmierć. Wielkie napięcie psychiczne i fizyczne doprowadza wów­ czas do pękania naczynek krwionośnych i wypływania krwi zmiesza­ nej z zimnym potem z porów skóry. Jego trzej towarzysze nie zdawali sobie jeszcze sprawy ze znaczenia tej nocy. Zasnęli z głowami ciężkimi od wina wypitego podczas wiecze­ rzy paschalnej. Jezus dwa razy na próżno próbował ich obudzić, „duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe” (Mk 14,38). Gdy zbudził ich po raz trzeci, usłyszał kroki. W blasku pochodni, który odbijał się w wypo­ lerowanej stali hełmów, prowadzony przez zdrajcę Judasza Iskariotę, zbliżał się oddział straży świątynnej, aby Go pojmać. Miejsce tego wydarzenia musiało się cieszyć estymą wczesnych chrześcijan. Już około 330 r. Euzebiusz wspomina o „miejscu strachu przed śmiercią”, około 390 r. Hieronim dodaje: „Teraz wybudowano nad nim kościół”. Egeria, która odwiedziła ten dom Boży w 383 r., mówi o ecclesia elegant (wytwornym kościele), wzniesionym tam, „gdzie modlił się Pan”. Sanktuarium zostało prawdopodobnie ufundowane przez cesarza Teodozjusza i zniszczone w 614 r. podczas najazdu Per­ sów. Gdy franciszkanie pozyskali ten teren, natknęli się na jego ruiny, na których wybudowano kościół Narodów. Tuż obok leży, dziś pod opieką franciszkanów, ogród z prastarymi drzewami oliwnymi, otaczany czcią jako Getsemani. Lecz prawdziwa jaskinia, w której tłoczono wino, znajduje się 100 metrów na północ od kościoła Narodów, po drugiej stronie drogi, prowadzącej na Górę Oliw­ ną. Schodzimy po schodach prowadzących do kościoła Grobu Matki Bożej, sanktuarium, którym opiekuje się Kościół grecko-ortodoksyjny. Na prawo od niego, w niepozornym kąciku, są drzwi prowadzące do jaskini od 1392 r. należącej do franciszkanów. Po wielu stopniach schodzimy do dużej skalnej piwnicy o wymiarach 10 na 19 metrów, na której suficie namalowano gwiazdy. Tutaj w 1955 r. franciszkańscy archeolodzy znaleźli wykute w kamieniu pozostałości antycznej prasy olejowej, od której grota wzięła swoją nazwę. Można przyjąć, że już we wczesnym okresie chrześcijaństwa pełniła funkcję sanktuarium, jednak dowody archeologiczne pochodzą dopiero z IV w. Wtedy prze-

265

kształcono ją w miejsce kultu i wyposażono w nowe wejście, a także wiele kamiennych ław. W 383 r. Egeria opisuje, że wówczas jaskinia miała stałe miejsce w liturgii celebrowanej w nocy z Wielkiego Czwart­ ku na Wielki Piątek. Pojmanie Jezusa nie odbyło się bez oporu. Jeden z uczniów wyciąg­ nął miecz i odciął ucho słudze arcykapłana. Lecz Jezus nakazał mu schować broń i uleczył rannego mężczyznę. Podczas gdy wszystkie cztery Ewangelie opisują tę scenę, tylko Jan podaje imiona. Uczniem był Piotr, a sługa nazywał się Malchus. Jego imię wskazuje na nabatejskie pochodzenie. Oczywiście, Piotr nie próbował walczyć z przeważającą siłą straży świątynnej, na to uczniowie byli za słabo uzbrojeni. Posiadali tylko dwa (Łk 22,38) poręczne, krótkie miecze - Łukasz używa tu fa­ chowego terminu machaira - które można było wygodnie nosić u pasa i które służyły co najwyżej do obrony przed dzikimi zwierzętami i ulicz­ nymi rabusiami. Lecz to, co zamierzał zrobić, było aktem symbolicz­ nym, skierowanym przeciwko arcykapłanowi. Józef Flawiusz pisze, że w 40 r. Hasmoneusz Antygonos także kazał obciąć uszy swojemu aresz­ towanemu arcyrywalowi Hirkanowi II, aby zapobiec ponownemu obsa­ dzeniu go na stanowisku arcykapłana, ponieważ „był teraz okaleczony, a prawo wymaga, aby ten urząd sprawowali ci, którzy cieleśnie są bez skazy”. Powoływał się przy tym na nakaz Księgi Kapłańskiej (21,16-21). Uderzające jest to, że tylko Jan wymienia imię „sprawcy”, Piotra, którego burzliwy temperament często znajduje odzwierciedlenie w Ewange­ liach. Bierze się to zapewne stąd, że pisał po śmierci Piotra (w 64 lub 67 r.), podczas gdy Ewangelie synoptyczne ukazały się za jego życia i ich au­ torzy nie chcieli go kompromitować. Tylko Marek wspomina o młodym człowieku, który mimo chłodu „odziany prześcieradłem na gołym ciele” (Mk 14,31) chciał iść za Jezusem, jednak straż świątynna powstrzymała go i nago uciekł. Niektórzy egzegeci twierdzą, że był to sam Marek, o którym wiemy przynajmniej tyle, że pochodził z zamożnej rodziny jerozolimskiej. Może plantacja oliwek należała do jego rodziców, może spał w jaskini, aby mieć pewność, że nie zajmą jej inni pielgrzymi. Ludzie ze straży świątynnej zaprowadzili Jezusa prosto do pałacu arcykapłana. W tym celu musieli przejść przez dolinę Cedronu, w któ-

266

rej 1979 lat później papież Benedykt XVI odprawił mszę, minęli gro­ bowce z czasów Hasmoneuszy i Heroda, aż dotarli do Bramy Wodnej, przez którą weszli do miasta. Za sadzawką Siloam zaczęli wspinać się na schody prowadzące na wzgórze Syjon. Tam w połowie drogi skręcili w lewo, mniej więcej na wysokości dzisiejszego kościoła św. Piotra „in Gallicantu” („w miejscu, gdzie piał kogut”). Jest on jednym z tych miejsc, na których temat prastara tradycja pielgrzymia i znaleziska archeologów przemawiają jednym głosem. Już w 333 r. Pielgrzym z Bordeaux opisywał, jak od sadzawki Silo­ am „wchodził na Syjon, skąd widać, gdzie stał dom kapłana Kajfasza". Oczywiście, od czasu zburzenia pałacu w 70 r. pozostały z niego tylko ruiny, a jednak nikt z chrześcijan nawet nie pomyślał, aby wybudować tam kościół. „Dom Kajfasza cię oskarży. Przez jego dzisiejsze znisz­ czenie uczy o mocy tego, kto wówczas został w tym domu skazany”, 15 lat później biskup Cyryl z Jerozolimy ubrał w słowa panującą wów­ czas powszechnie opinię. Ruiny były pomnikiem i miały nim pozo­ stać przez kolejny wiek. Dopiero w połowie V w. cesarzowa Eudokia (444-460) wpadła na pomysł zbudowania kościoła, aby przypomnieć, że tutaj wypełniło się także proroctwo Jezusa. Powiedział Piotrowi prosto w oczy, że ten trzykrotnie go zdradzi, „zanim kogut dwa razy zapieje” (Mk 14,30; Mt 26,34; Łk 22,34; J 13,38); rzecz tak niebywała, że wszyscy ewangeliści uznali ją za godną uwiecznienia. Odtąd bazylika stała się popularnym celem pielgrzymek. Około 530 r. Teodozjusz pisał o „domu Kajfasza”, który (dziś) jest kościołem św. Piotra, odwiedza­ nym wówczas przez niezliczone rzesze pielgrzymów. Dopiero po jego zniszczeniu w 614 r. miejsce popadło w zapomnienie. Pielgrzymom pokazywano odtąd jedynie jaskinię, „do której udał się Piotr i gdzie gorzko płakał”, podczas gdy dom Kajfasza miał się znajdować na wzgó­ rzu Syjon, na terenie należącym dziś do Kościoła ormiańskiego. W 1888 r. działkę pozyskali francuscy ojcowie asumpcjoniści i roz­ poczęli wykopaliska. Oprócz odkrycia ruin bizantyjskiego kościoła o wymiarach 20 na 14 metrów wraz z mozaikami natknęli się na pozo­ stałości budynków z czasów Jezusa. Pochodziły one z dużej, podobnej do pałacu rezydencji wyposażonej nawet w „budynki gospodarcze”,

267

m.in. kuchnię, silos i młyn do pszenicy. Tuż pod kuchnią znajdowały się jaskinie otaczane kultem w czasach bizantyjskich, o czym świadczą napisy na ścianach. Jedną z bardzo głębokich jam uważano za „wię­ zienie Jezusa”, a cały szereg podziemnym komór, również wykutych w skalnym podłożu, za pomieszczenia przeznaczone dla strażników. W ich ściany były wpuszczone obręcze służące być może do przywią­ zywania więźniów podczas przesłuchań lub chłosty. Komory mogły być w rzeczywistości celami więziennymi. Jednak jama, którą początkowo uważano za głęboki loch Jezusa, jest czymś innym. Podzielone wejście i prowadzące do niej schody dowodzą, że była to niegdyś mykwa zasilana wodą z głębokiego zbiornika. Rzeczy­ wiście, to największa i najgłębsza łaźnia rytualna odnaleziona w Izra­ elu w antycznym domu prywatnym. O ile podział na wejście i wyjście w mykwach był zazwyczaj tylko lekko zaznaczony, tutaj były to dwa rozdzielone, leżące obok siebie dojścia. Najwyraźniej ktoś chciał zade­ monstrować, że w kwestiach prawa jest więcej niż dokładny. Ta mykwa rzeczywiście była godna arcykapłana Kajfasza. Resztki wątpliwości co do tożsamości właściciela pałacu rozwiał jednak hebrajski napis na fragmencie nadproża. Składał się tylko z jednego słowa: korban (ofia­ ra). Była to oficjalna nazwa ofiary świątynnej (por. Mk 7,11). Za tym, że tutaj stał dom Kajfasza, przemawiał jeszcze jeden detal. Pałac, do którego należały podziemne pomieszczenia, był wręcz ma­ lowniczo położony na południowym stoku miasta. Nad jego ruinami wznosi się dzisiaj nowoczesny kościół wybudowany przez asumpcjonistów w latach 1924-1931. Dopiero w latach i 994-1997 poddano go gruntownej renowacji dzięki datkom ze Stanów Zjednoczonych, a także pieniądzom przekazanym przez archidiecezje w Kolonii i Mo­ nachium oraz Niemieckie Zrzeszenie Ziemi Świętej. Zawsze, kiedy odwiedzam ten kościół, wchodzę na znajdującą się obok platformę i podziwiam widok ponad doliną Hinnom na pole Hakeldama, gdzie znajduje się grób Annasza i Las Pokoju, w którym został odkryty grobowiec rodzinny Kajfasza. W oddali można roz­ poznać zarys Betlejem, a przy sprzyjającej pogodzie na horyzoncie widać wznoszącą się ku niebu kopułę Herodionu. Od kilku lat także

26 8

widać stąd szczególnie wyraźnie, w jak szpetny sposób izraelski mur bezpieczeństwa przecina biblijny krajobraz. To eksponowane poło­ żenie wyjaśnia szczegół, który został już odrzucony przez egzegetów jako pobożny wymysł i anachronizm kulturowy. Mimo to także nowo­ czesny kościół nosi imię in Gallicantu, przypomina o pianiu koguta. A przy tym w całej Jerozolimie nie było ani jednego koguta. Żydowska Miszna zakazywała trzymania kurw mieście świątyni, ponieważ drób wygrzebywał z ziemi „nieczyste” robactwo. Prawo to nie obowiązy­ wało oczywiście we wsiach i gospodarstwach poza doliną Hinnom. Gdy piały tam koguty, wyraźnie było je słychać na dziedzińcu pałacu Kajfasza dzięki temu, że leżał on na zboczu. Z tego powodu było to niemalże jedyne miejsce w Jerozolimie, w którym Piotr rzeczywiście mógł zdradzić po trzykroć swojego Pana, „zanim kogut dwa razy za­ pieje” (Mk 14,30). Relacje Ewangelii na temat tego, co dokładnie wydarzyło się tutaj w nocy z 6 na 7 kwietnia 30 r., są sprzeczne. Synoptycy twierdzą, że „arcykapłani wraz ze starszymi i uczonymi w Piśmie i cała Wysoka Rada” (Mk 15,1) odprawili sąd nad Jezusem w domu Kajfasza i formal­ nie skazali Go na śmierć. Jan natomiast opisuje tylko przesłuchanie przez Annasza i Kajfasza, o którym nie wiemy, czy ktoś jeszcze brał w nim udział. Decydujące posiedzenie Sanhedrynu, na którym po­ stanowiono zabić Jezusa, odbyło się według niego w dniach między wskrzeszeniem Łazarza i namaszczeniem w Betanii. Pewne jest, że oficjalny proces z prawomocnym wyrokiem wydanym przez Wysoką Radę nie mógł się odbyć w nocy po aresztowaniu Jezusa; byłoby to sprzeczne z żydowskim prawem i obyczajem. Nie mogło to mieć miejsca w domu arcykapłana, tylko w Sali Gładzonego Kamienia, lub ostatecznie w wydzielonej części Portyku Królewskiego, obie znajdowały się na terenie świątyni. W nocy był on jednak dostępny tylko dla nielicznych Lewitów mających służbę, poza tym noc­ ne posiedzenia sądu uważane były za sprzeczne z obyczajem. Przede wszystkim jednak wyroki za ciężkie przestępstwa nigdy nie zapadały w dniu przesłuchania, tylko zawsze dopiero nazajutrz. „Z tego powodu postępowanie sądowe, w którym chodzi o karę śmierci, nie powinno

269

odbywać się w przeddzień szabasu lub świąt” nakazywał Sanhedry­ nowi jeden z traktatów Miszny. Ów piątek, który według żydowskiej rachuby czasu rozpoczął się już o zmierzchu dnia poprzedniego, speł­ niał oba kryteria - był wigilią szabasu i wielkiego święta Paschy jed­ nocześnie. Także pozostałe szczegóły przedstawione przez synoptyków są ra­ czej nielogiczne. Według żydowskiego prawa (Pwt 17,6) wymagane są co najmniej dwa jednogłośne zeznania świadków, aby dostarczyć dowodu, który uzasadniałby wyrok skazujący. Lecz Marek podkreśla: „Wielu wprawdzie zeznawało fałszywie przeciwko Niemu, ale świadec­ twa te nie były zgodne” (Mk 14,56). Kajfasz przeszedł więc do przesłu­ chania po tym, gdy postępowanie dowodowe zakończyło się fiaskiem. Dopiero, gdy Jezus objawił się jako Mesjasz i przepowiedział: „Ujrzycie Syna Człowieczego, siedzącego po prawicy Wszechmocnego i nad­ chodzącego z obłokami niebieskimi” (Mk 14,62), arcykapłan wstał, w dramatycznym geście potępienia rozdarł swoje szaty, uznał Jezusa za winnego bluźnierstwa i skazał Go na śmierć. Także inni członkowie Rady opluwali Go, bili i drwili z Niego. Lecz bez przekonującego uza­ sadnienia zrezygnowali później z wykonania wyroku i woleli przeka­ zać świeżo upieczonego skazańca innej instancji - rzymskiemu sądowi namiestnika. Łukasz, który wyraźnie zdawał sobie sprawę z rozbieżności, prze­ kłada całą rozprawę na godziny poranne i każe się jej zakończyć bez wyroku. Poza tym odciąża członków Rady; u niego to strażnicy naigrawają się z Jezusa. Ta wersja jest przynajmniej przekonująca, lecz nie pasuje do realnego harmonogramu, wedle którego proces Sanhedrynu, przekazanie Piłatowi, jego pierwsze przesłuchanie, doprowadzenie przed Heroda, kolejna rozprawa i skazanie przez namiestnika, chło­ sta, droga krzyżowa i ukrzyżowanie miały się dokonać w ciągu sześciu godzin. Stąd żydowski historyk i badacz dziejów Jezusa Geza Vermes doszedł do wniosku, że jedyny wiarygodny opis wydarzeń tej nocy znajdziemy w czwartej Ewangelii, a wersja Jana „opiera się na najbar­ dziej wiarygodnym przekazie. Jego harmonogram ma sens, w przeci­ wieństwie do planu czasowego synoptyków”.

27O

Annasz i Kajfasz byli wystarczająco sprytni, aby nie dopuścić do procesu przed Sanhedrynem, tylko przekazać sprawę Piłatowi. Gdy dobry tydzień wcześniej przedyskutowali sprawę na forum Rady, oka­ zało się, że Jezus miał także zwolenników w szeregach faryzeuszy, dwóch z nich - Nikodema i Józefa z Arymatei, znamy nawet z imienia. Zdawała się Go również wspierać część esseńczyków. W końcu rzeczy­ wiście pochodził z rodu Dawida, Jego roszczenia mesjańskie były przy­ najmniej prawomocne pod względem dynastyczno-genealogicznym, podczas gdy pełnienie urzędu arcykapłana przez Annasza i Kajfasza było właściwie sprzeczne z prawem, a tym samym wątpliwe (ani An­ nasz, ani Kajfasz nie pochodzili z domu Aarona; po prostu kupili sobie swój urząd). Poza tym przy wjeździe do Jerozolimy okazało się, jaką popularnością Jezus cieszył się wśród ludu. Trzeba Go było aresztować dopiero „pod osłoną nocy”, aby uniknąć zamieszek wśród przybyłych na święto Paschy pielgrzymów. Jego krytyka lobby świątynnego była nie tylko dobrze znana, Jego opinię podzielało także wielu wierzących Żydów. Nie, skazanie Jezusa przez Sanhedryn byłoby zbyt ryzykowne. Mogłoby doprowadzić do zamieszek wśród ludu, osłabienia pozycji sa­ duceuszy, a nawet do nieuniknionej ingerencji Rzymian. Annasz prze­ konał się na własnej skórze, jak szybko okupanci dokonywali zmiany arcykapłana, który według nich nie panował już nad ludem. Z drugiej strony nie mogli dłużej ignorować Jezusa, którego wystą­ pienia publiczne stawały się coraz bardziej prowokacyjne. Już podczas oczyszczenia świątyni pokazał, co o nich sądzi. Po Jego wjeździe do Jerozolimy trzeba było liczyć się z tym, że wykorzysta święto Paschy do tego, aby zostać uznanym przez lud i ogłosić swój mesjański program. Nawet jeśli mieli dość mgliste pojęcie o tym, czego Jezus tak naprawdę chciał, tak czy owak kolidowało to z ich interesami. Dlatego pozostało im tylko jedno rozwiązanie. „Warto, aby jeden człowiek zginął za na­ ród”, wyjaśnił Kajfasz podczas posiedzenia Sanhedrynu. Trzeba było usunąć Nazarejczyka z drogi w możliwie szybki i skuteczny sposób, a odpowiedzialność zepchnąć na Rzymian. Pretekstu dostarczyły Jego roszczenia do tytułu Mesjasza, które wyraźnie potwierdził przed An­ naszem i Kajfaszem.

271

„Od Kajfasza zaprowadzili Jezusa do pretorium. A było to wczes­ nym rankiem”, pisze dalej Jan (18,28). Mianem pretorium określano siedzibę namiestnika. Mieściła się ona zazwyczaj w dotychczasowym pałacu królewskim, co miało służyć demonstracji nowej władzy. Pi­ łat rezydował więc w bogatym pałacu Heroda na zachodnim krańcu jerozolimskiego Górnego Miasta, w dzisiejszej dzielnicy ormiańskiej m iędzy Cytadelą i wzgórzem Syjon. Józef Flawiusz, a także Filon z Aleksandrii nazywają ten pałac „domem namiestnika”. Zaraz obok, na terenie dzisiejszej Cytadeli, znajdowała się otoczona trzema potęż­ nymi wieżami twierdza będąca kwaterą kohorty rzymskich legioni­ stów, gdy namiestnik przenosił siedzibę swojego urzędu do Jerozolimy na czas żydowskich świąt. Kolejna kohorta żołnierzy stacjonowała na stałe w zamku Antonia, który górował nad terenem świątyni na północy. Obecność dużej ilości wojska pozwalała namiestnikowi na szybką i skuteczną reakcję w razie zamieszek. A ryzyko, że do nich dojdzie, podczas żadnego innego święta świątynnego nie było większe niż w czasie Paschy, gdy Żydzi wspominali swoje wyzwolenie z niewoli w Egipcie. Z tego wspaniałego, tak barwnie opisanego przez Józefa pałacu do tej pory odkryto jedynie bramę. Znajduje się ona bezpośrednio przed średniowiecznym murem miasta, prawie dokładnie 30 metrów na południe od Bramy Jaffy. Izraelski archeolog Magen Broshi odkrył jej ruiny w latach siedemdziesiątych. Jednak stała się sławna dopiero za sprawą jego kolegi Simona Gibsona, który uważa, żęta brama jest nie tyko Bramą Esseńczyków Józefa, ale także miejscem skazania Je­ zusa. Niestety, Gibson zapomina poprzeć dowodami chociaż jedną ze swoich hipotez. Nie może to być Brama Esseńczyków, ponieważ nie odpowiada informacjom podanym przez Józefa. Mur zachodni nie spotyka się tutaj z południowym, nie była to także brama mia­ sta; prowadziła, co przyznał sam Gibson, tylko i wyłącznie do pałacu. Rzymianie sprawowali sądy w miejscach publicznych, ale nie poza murami miasta. Jan nazywa miejsce skazania Jezusa greckim słowem Lithostrotos (kamienny bruk) i po aramejsku Gabbata (wzniesienie), był to więc brukowany plac na wzniesieniu, mający raczej niewiele

272

wspólnego z bramą, do której prowadzą osłonięte murami schody. Były tak czy owak za wąskie i zbyt mało widoczne, aby służyć za scenę pro­ cesu i dlatego hipoteza Gibsona mogła zostać szybko odłożona ad acta. Lecz także Lithostrotos, pokazywany pielgrzymom w klasztorze Flagellatio (Biczowania) na Via Dolorosa, nie mógł być miejscem, gdzie odbył się proces Jezusa. To wyłożone kamieniami miejsce znaj­ duje się na wschód od skały, na której kiedyś stał zamek Antonia, ko­ szary rzymskiej kohorty w Jerozolimie. Nie ma najmniejszego powo­ du, aby przypuszczać, że kiedykolwiek rezydował tam namiestnik, a początki tradycji, wedle której to tutaj zaczyna się Via Dolorosa, datuje się dopiero na XIII w., a więc pod koniec okresu wypraw krzyżo­ wych. Poza tym leży on na wzniesieniu rozciągającym się nad cysterną Struthion. Ta głęboka, kamienna niecka, do dziś robiąca imponujące wrażenie, służyła nie tylko jako zbiornik wodny dla świątyni, miała także niczym fosa chronić twierdzę Antonię. Józef opisuje, jak w 70 r. rzymski wódz Tytus musiał najpierw ją zasypać, aby móc zaatakować twierdzę. W tym czasie leżała więc jeszcze pod gołym niebem. Dopiero w 135 r. Hadrian wybudował na ruinach twierdzy swoje forum północ­ ne, do którego prowadził łuk Ecce homo na Via Dolorosa. Zbiornik przykryto wówczas brukowanym sklepieniem. Ma więc dobre 100 lat za mało, aby być tym Lithostrotos z Ewangelii św. Jana. Dzisiejsza Via Dolorosa jest wprawdzie poruszającym miejscem religijnej zadumy, nie była jednak historyczną drogą krzyżową Jezusa. Ważne wskazówki dotyczące położenia Gabbaty odnajdujemy na­ tomiast u Józefa w opisach zamieszek, do których doszło z powodu finansowania akweduktu pieniędzmi pochodzącymi ze skarbu świą­ tynnego w Jerozolimie. Według nich sędziowski tron Piłata - Józef nazywa go słowem bema, tak samo jak ewangelista - stał w miejscu pu­ blicznym, gdzie demonstranci dali się otoczyć jego żołnierzom: „Gdy dał im ręką znak z tronu sędziowskiego”, natarli na rozwścieczonych Żydów. Podczas ucieczki przez wąskie uliczki Jerozolimy niektórzy z ich rodaków zostali zadeptani na śmierć. W innym miejscu w dziele żydowskiego historyka odnajdujemy scenę, która przypomina skaza­ nie Jezusa, tyle że miała miejsce za czasów urzędowania późniejszego

273

namiestnika: „Florus jednak, który zatrzymał się w pałacu królew­ skim, następnego dnia zasiadł przed nim na tronie sędziowskim, na co przybył arcykapłan, starsi oraz zacniejsza część obywateli”. Parę linijek dalej czytamy, że Rzymianin kazał „przed tronem sędziowskim biczować Żydów i przybijać ich do krzyża”. Prawdopodobnie przed pałacem Heroda w górnej Jerozolimie znaj­ dował się wystarczająco duży plac, aby pomieścić tłumy ludzi, i gdzie niegdyś król, a teraz namiestnik sprawowali sądy. Na podwyższeniu wystarczająco wysokim, aby było widoczne z każdego miejsca, znajdo­ wała się prawdopodobnie zadaszona scena, na której stał tron sędziow­ ski. A ponieważ w dzielnicy ormiańskiej Jerozolimy nie było jeszcze zakrojonych na szeroką skalę wykopalisk, jego dokładnego położenia nie da się określić. Jednak istnieje jeszcze inna możliwość. Nawet jeśli jest pewne, że namiestnicy rezydowali w pałacu Heroda, nie można wykluczyć, że sprawy urzędowe załatwiali gdzie indziej. Nadawałby się do tego celu stary pałac królewski Hasmoneuszy, w którym Herod także re­ zydował podczas pierwszych lat swojego urzędowania. Józef pisze, że leżał na dużym publicznym placu Jerozolimy, tak zwanym xytos. Był „połączony ze świątynią mostem”, którego pozostałości znamy dzisiaj jako most Wilsona. To oraz fakt, że leżał na „granicy Górnego Miasta” i poniżej świątyni, pozwala wnioskować, że pokrywa się mniej więcej z miejscem leżącym dziś przed Ścianą Płaczu. Rzeczywiście, tutaj, tuż u stóp skały, archeolodzy znaleźli ruiny brukowanego placu. Ponieważ wykopaliska wciąż trwają, ich wyniki nie zostały jeszcze niestety opublikowane; w każdym razie możemy oczekiwać na nie z zainteresowaniem. Sam pałac należy już do Górnego Miasta. Według Józefa z jednej z jego wież król Agrypa II mógł dokładnie obserwować, co się dzieje w świątyni. Gdyby nasze przypuszczenia na temat jego położenia się potwierdziły, oznaczałoby to, że był połączony z xystos imponująco wysokimi schodami, a dokładnie tak wygląda na znanym, skonstruowanym przez archeologów w efekcie mozolnej koronkowej pracy modelu starożytnej Jerozolimy w Muzeum Izraela naprzeciwko Knesetu. W połowie wysokości schodów mogła znajdować się platfor-

274

ma, która być może była nazywana gabbatha i na której już hasmonejscy królowie sprawowali sądy. O takim podwyższeniu „przez pałacem Hasmoneuszy” wspomina Józef Flawiusz, to na nim król Agryppa II zaprezentował ludowi swoją siostrę, „aby każdy mógł ją zobaczyć”. Rzeczywiście, w tym miejscu tradycja bizantyjska umiejscawia pretorium, naprzeciwko Ściany Płaczu, a nie przed Cytadelą. I tak Pielgrzym z Bordeaux już w 333 r. widział „z prawej strony na dole w dolinie (Tyropeon) mury, gdzie stał dom Piłata lub pretorium”. Na początku V w. na ruinach wybudowano kościół Piłata, który później poświęcono „Mądrości Bożej” (Hagia Sophia). Pielgrzym z Piacenzy pisze, że leżał „przed ruinami świątyni Salomona”, przy czym ma na myśli Ścianę Płaczu. W jego wnętrzu „znajduje się czworoboczny ka­ mień, który stał na środku pretorium i na którym sadzano oskarżone­ go, aby mógł go zobaczyć i usłyszeć cały lud - pisze dalej. - Posadzono tam również Pana, gdy był przesłuchiwany przez Piłata i pozostały na nim ślady Jego stóp”. Strategia Kajfasza była jasna. Z Jezusa, religijnego reformatora i kamienia obrazy, trzeba było uczynić politycznego podżegacza, aby w ogóle wzbudził zainteresowanie Piłata. Rzymianie w ogóle nie wtrą­ cali się w ściśle religijne sprawy Żydów. Dlatego czysto duchowe rosz­ czenia do tytułu Mesjasza przedstawiono jako roszczenia do tronu. Kluczem do skazania Jezusa okazało się zrównanie tytułu Mesjasza z tytułem króla Żydów. Łukasz, być może w dosłownym brzmieniu, podaje akt oskarżenia, cytując arcykapłana: „Stwierdziliśmy, że ten człowiek podburza nasz naród, że odwodzi od płacenia podatków cezarowi i że siebie podaje za Mesjasza-Króla” (Łk 23,2). Piłat wahał się. Najpierw chciał całe postępowanie oddać Żydom, ponieważ zorientował się, że ma tło religijne. Jednak historycy nie są zgodni co do tego, czy Sanhedryn podczas okupacji rzymskiej mógł orzekać karę śmierci w razie wykroczenia religijnego. Przemawiają za tym ukamienowanie św. Stefana trzy lata później, a także los cu­ dzołożnicy, której ukamienowaniu zapobiegł Jezus. W każdym razie w 30 r. n.e., a więc dokładnie wtedy, gdy odbył się proces Jezusa, kon­ sul i prefekt pretorianów w Rzymie wydał rozporządzenie zakazujące

275

Żydom wykonywania kary śmierci. Dopiero w październiku 31 r. San­ hedrynowi przywrócono ten przywilej. A więc do tego ograniczonego okresu jak najbardziej pasują słowa, które Jan wkłada w usta arcyka­ płana: „Nam nie wolno nikogo zabić” (J 18,31). Przynajmniej trzeci punkt oskarżenia namiestnik musiał potrak­ tować poważnie. Tylko cesarz mógł ustanawiać królów. Miało to tak daleko idące konsekwencje, że nawet prawowici dziedzice tronu, jak Antypas i Filip, którzy zostali zatwierdzeni jako władcy królestwa, nie mogli nosić tytułu królewskiego bez zgody Rzymu; przez całe życie mogli pozostać jedynie tetrarchami. Ktoś, kto samowolnie nazywał siebie królem, stawał się automatycznie buntownikiem. Był winny zamieszek i zdrady stanu wobec rzymskiego ludu i cesarza. Za taką crimen laesae maiestatis (zbrodnię obrazy majestatu), jak nazywa ją Lex Iulia maiestatis, według prawa rzymskiego groziła kara śmierci na krzyżu. Zgodnie z obyczajem sądów sprawowanych przez rzymskiego na­ miestnika po odczytaniu oskarżenia nastąpiło przesłuchanie. Musia­ ło odbywać się w języku greckim koine, ponieważ należy wykluczyć, jakoby Jezus znał łacinę, a Piłat język aramejski. Także to wydarzenie zostało realistycznie opisane przez Jana. Na pytanie, czy jest królem, Jezus odpowiada: „Królestwo moje nie jest z tego świata” (J 18,36). Gdyby był politycznym buntownikiem, zagrożeniem dla Rzymu, Jego ludzie stawiliby opór już podczas Jego aresztowania. Piłat znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Zasięgnął rady Antypasa, który prawdopodob­ nie mieszkał w części gościnnej podzielonego na pół pałacu Heroda, wziął pod uwagę ostrzeżenie swojej żony, która, co było dozwolone od czasów Tyberiusza, towarzyszyła mu w drodze do Judei, pytał o zdanie lud, próbował zadowolić arcykapłanów biczowaniem i publicznym upokorzeniem Jezusa. Dokładnie tak samo jak jego następca Albinus postąpił z owym Jezusem ben Ananiaszem, który swoimi lamentami prorokował upadek świątyni. Lecz nawet wystawienie przez Piłata na widok publiczny ubiczowanego, wyśmianego jako rzekomego króla w koronie cierniowej i żołnierskim płaszczu Jezusa, jego Ecce homo pozostało bez skutku. W końcu nie miał wyboru. Wisiała nad nim

276

groźba oskarżycieli, że poskarżą się na niego u cesarza, co Żydzi już zrobili, gdy wystawił w Jerozolimie rzymskie sztandary. Wtedy był no­ wicjuszem na urzędzie i Tyberiusz dał mu jeszcze jedną szansę. Druga skarga w Rzymie mogła kosztować go utratę lukratywnego stanowiska namiestnika. Słowami: „Jeżeli Go uwolnisz, nie jesteś przyjacielem ce­ zara. Każdy, kto się czyni królem, sprzeciwia się cezarowi” (J 19,12), nie tylko trafili w jego czuły punkt, lecz jednoznacznie pokazali mu także, że zabrnął w ślepą uliczkę. Od strony czysto formalnoprawnej za Jezu­ sowe roszczenia mesjańskie, które Ten tak wyraźnie zademonstrował podczas wjazdu do Jerozolimy i potwierdził na przesłuchaniu, powin­ na być kara śmierci. Cesarz z pewnością nie okazałby wyrozumiałości swojemu namiestnikowi, który chroniąc samozwańczego króla, stra­ ciłby przyjaźń hierarchii świątynnej, podczas gdy tak wiele zależało od jej dobrej współpracy z okupantem. Dlatego nie pozostało mu nic innego, jak skazać Jezusa. Jan opisuje ten proces z precyzją protoko­ lanta sądowego: „Gdy więc Piłat usłyszał te słowa, wyprowadził Jezusa na zewnątrz i zasiadł na trybunale, na miejscu zwanym Lithostrotos, po hebrajsku Gabbata. Był to dzień Przygotowania Paschy, około go­ dziny szóstej” (J 19,13-14), a więc około 12 w południe. Tam oznajmił najstraszniejszy z wyroków: Ibis in crucem (Pójdziesz na krzyż). Uza­ sadnienie kary kazał wypisać na drewnianej tabliczce niesionej przed oskarżonym i w końcu zamocowanej wysoko na krzyżu. Świadczyła jednocześnie o jego szacunku dla oskarżonego i o nieuchronności wy­ roku: „Jezus Nazarejczyk, Król żydowski”. Ewangelie nie m usiały opisywać mąk, jakie czekały Jezusa. Ich starożytny czytelnik znał okropności ukrzyżowania z własnych ob­ serwacji, tak często stosowano tę karę w Cesarstwie Rzymskim, aby zdusić w zarodku wszelki opór. Dopiero cesarz Konstantyn Wielki zniósł wreszcie tę „najokrutniejszą i najstraszniejszą karę śmierci", jak nazwał ją Rzymianin Cyceron; Turcy natomiast praktykowali ją jeszcze do XVI w., w niektórych krajach islamskich (na przykład w Sudanie) istnieje do dziś. Józef Flawiusz, świadek niezliczonych ukrzyżowań podczas wojny żydowskiej, podsumowuje ich przebieg: „ [Skazani] mu-

277

sieli najpierw znosić biczowanie i wszelkie możliwe tortury, a później byli krzyżowani twarzą do muru”. Często samo biczowanie wystarczało, aby zabić człowieka. Skazań­ ca rozbierano do naga i przywiązywano do niskiej kolumny. Później dwóch liktorów (słudzy sądowi) ze „strasznymi pejczami” (jak nazwał je Horacy) biło go z dwóch stron. Bicze składały się z drewnianego uchwytu i trzech skórzanych rzemieni, zakończonych najczęściej oło­ wianymi ciężarkami. Nawet jeśli w Judei z szacunku dla prawa mojżeszowego ilość uderzeń była ograniczona do 39 („nie więcej niż czter­ dzieści uderzeń”, Pwt 25,2), biczowanie prowadziło do najcięższych zranień mających niejednokrotnie skutek śmiertelny. Także Jezus ben Ananiasz był „rozszarpany aż do kości przez uderzenia bicza”, innych ludzi kazano „biczować, aż ich trzewia stały otworem”. Chrześcijańskie akty męczeństwa cytują rozkaz pewnego szczególnie sadystycznego sędziego: „Jego plecy mają być bezustannie rozdzierane uderzeniami, na jego potylicę mają padać ołowiane końcówki bicza i ma ona spuch­ nąć, aż pęknie”. Krwawa scena biczowania w filmowym dziele Mela Gibsona Pasja była wprawdzie mocno przesadzona pod względem ilości uderzeń i wyboru pejczy, ale w żadnym wypadku nie w przed­ stawieniu ich skutków. Jednak najbardziej straszliwe biczowanie było i tak tylko wstępem do jeszcze większego cierpienia. Teraz Jezusowi nałożono poprzeczną belkę krzyża (łac. patibulum) i przywiązano ją do Jego wyciągniętych ramion, zanim jak niewolnika niosącego jarzmo, wśród drwin, zacią­ gnięto Go ulicami miasta na miejsce stracenia. Niósł tylko patibulum, nie cały krzyż, co fałszywie przedstawiają niezliczone obrazy i holly­ woodzkie filmy. Ten ważył co najmniej 120 kilogramów i żaden ska­ zaniec, nawet krzepki, nie byłby w stanie dźwigać go kilkaset metrów do miejsca ukrzyżowania. I tak wszystkie starożytne źródła opisujące ukrzyżowania, od Dionizosa z Halikarnasu do Artemidora, zgadzają się z Rzymianinem Plautem, że skazani nieśli „przez miasto tylko pa­ tibulum”. Lecz patibulum także ważyło 30-40 kilogramów i było wystarcza­ jąco ciężkie, aby Jezus osłabiony brutalnym biczowaniem wielokrot-

278

nie upadał pod jego ciężarem. Żołnierze towarzyszący Mu w drodze krzyżowej pochwycili więc pielgrzyma z północnoaftykańskiej Cyreny i kazali mu nieść belkę za Jezusa. Takie zmuszanie do wykonywania określonych obowiązków nie było niczym niezwykłym ze strony rzym­ skiego okupanta. Tutaj jednak nie tylko wiemy, że ten człowiek szedł właśnie „z pola”, jak nazywano obozowisko na zachodzie Jerozolimy, i najwyraźniej był z synami w drodze do świątyni. Wiemy, że miał na imię Szymon, a jego synowie Rufus i Aleksander, i bezsprzecznie byli postaciami historycznymi. Wszystko jedno, czy pretorium Piłata był pałac Heroda na zachod­ nim krańcu, czy pałac Hasmoneuszy na krańcu wschodnim Górne­ go Miasta, odległość do miejsca straceń wynosiła około 600 metrów. Z pewnością nie wybrano najkrótszej drogi. „Zawsze gdy krzyżujemy przestępcę - pisał Rzymianin Kwintylian - do miejsca ukrzyżowania wytyczamy drogę prowadzącą przez najbardziej ruchliwe ulice, tak aby możliwie największa liczba ludzi go zobaczyła i doznała przejmującego uczucia strachu”. W każdym razie prawdziwa droga krzyżowa Jezusa prowadziła przez starą Bramę Gennath lub Ogrodową miasta północ­ nego, otoczonego murami dopiero przez Heroda, aby później opuścić miasto przez nową Bramę Efraima. Ruiny Bramy Gennath odnalazł izraelski archeolog Nahman Avigad podczas wykopalisk w najbardziej zewnętrznym, północno-wschodnim krańcu dzielnicy żydowskiej Starego Miasta w Jerozoli­ mie, między Habad Street i Jewish Quarter Street. Stąd, jak pisze Józef Flawiusz, drugi mur miejski biegł prosto na północ, aby zataczając wielki łuk, dotrzeć do twierdzy Antonia. Znajdowały się w nim trzy bramy; nową bramą wschodnią była Brama Owcza tuż za sadzawką Bethesda, północną - poprzedniczka dzisiejszej Bramy Damasceń­ skiej, zachodnią - wspomniana właśnie Brama Efraima, prowadząca na drogę do Cezarei, z lewej strony była sadzawka Ezechiasza (Amygdalon lub, u Józefa, sadzawka Wieży), a po prawej stary kamieniołom. Ruiny tej bramy znajdują się dziś na terenie rosyjskiego kościoła Aleksandra Newskiego, który mijamy, idąc z Via Dolorosa do Bazyliki Grobu Pańskiego. Dzwonimy do drzwi, otwiera nam młody Rosjanin.

279

Obok domu ostatniego cara droga prowadzi schodami w dół na teren wykopalisk. Ruiny odkrył w 1844 r. cesarski konsul niemiecki Ernst Gustav Schultz, lecz ponieważ Berlin nie był zainteresowany znalezi­ skiem, wkrótce działkę kupili Rosjanie. Podczas ich wykopalisk, które rozpoczęły się w 1859 r. i trwały do 1883, znaleźli nie tylko wejście do konstantyńskiej bazyliki Martyrion i łuk bramy należący do forum zachodniego Hadriana, lecz także pozostałości muru i kamiennego bruku z czasów Heroda. Chociaż wiemy na pewno, że kamienie zostały ponownie użyte przez architektów Hadriana do budowy jego platfor­ my świątynnej, zdają się jednak pochodzić z drugiego muru. Także uliczny bruk składa się ze starszych, często zniszczonych płyt z czasów herodiańskich i kamieni dodanych za czasów Hadriana, przypomina­ jących domniemany Lithostrotos na forum północnym. Tam, gdzie pozostałości muru przecinają ulicę, znajduje się podwójne przejście: z prawej strony wysoka, szeroka brama, z lewej jedynie niska furtka, przez którą co najwyżej może przejść pochylony człowiek. Uchem Igielnym nazywano wąskie przejście, przez które można się było do­ stać do miasta także nocą, gdy główne bramy dawno już były zamknię­ te. „Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do królestwa Bożego” (Mk 10,25), mówił Jezus i chciał przez to powiedzieć: nie jest to całkiem niemożliwe, jeśli się ukorzymy i nie będziemy obładowani zbyt wieloma dobrami. Pod większą bramą sta­ rożytną ulicę dzieli kamienny próg z wyraźnie rozpoznawalnymi otwo­ rami na rygle wpuszczonymi w ziemię. Bez wątpienia znajdowała się tutaj starożytna brama miejska. Rosjanie zabezpieczyli ją szklaną wi­ tryną i powiesili nad nią siedem wiecznych lampek. Są pewni, że Jezus przekroczył ten próg, gdy był prowadzony na Golgotę. To wyobrażenie każe mi przed nim klęknąć. Także w Liście do Hebrajczyków (13,12) czytamy, że Jezus cierpiał „poza miastem”, co było zgodne z rzymskim obyczajem. „Zawsze gdy krzyżujemy przestępcę, wybieramy do tego celu najbardziej uczęszczane drogi, aby jak najwięcej ludzi go widziało i poznało, co to strach”, uzupełnia Kwintylian swój wywód na temat najokrutniejszej kary śmierci. W Rzymie było to miejsce przed bramą Eskwilinu. W Jerozolimie Rzymianie nie mieli stałego miejsca kaźni,

280

lecz okolica przed bramą zachodnią nadawała się chociażby dlatego, że podczas Paschy w drodze do świątyni przechodziło koło niej wielu pielgrzymów. Także synoptycy piszą o licznych przechodniach (Mt 27,39; Mk 15,29; Łk 23,35), a Jan podkreśla, że napis na krzyżu czytało „wielu Żydów, ponieważ miejsce, gdzie ukrzyżowano Jezusa, było bli­ sko miasta” (J 19,20). Nazwa bramy, która w czasach przedherodiańskich prowadziła do tego północno-zachodniego zakątka miasta - Brama Ogrodowa - wskazuje na sposób użytkowania tego terenu do czasów Jezusa. Sa­ dzawka Ezechiasza zapewniała odpowiednie nawodnienie, nie dziwi więc, gdy Jan pisze: „A na miejscu, gdzie Go ukrzyżowano, był ogród” (J 19>41)* A fakt, że w pobliżu Bazyliki Grobu Pańskiego odkryto wiele nisz grobowych z I w., nie pozostawia wątpliwości, że teren ten leżał wtedy poza murami Jerozolimy; według prawa żydowskiego grób nie mógł znajdować się bliżej niż w odległości 50 łokci lub 25 metrów od miasta. Wykopaliska prowadzone przez Kathleen Kenyon na terenie dzielnicy Muristan w 1967 r., przez Ute Lux w okolicy protestanckie­ go kościoła Zbawiciela w latach ly jo — ig ji i przez archeologów fran­ ciszkańskich, brytyjskich i izraelskich od 1960 r., potwierdzają, że na tym terenie od epoki żelaza do czasów Hasmoneuszy znajdował się kamieniołom. Tutaj wydobywano cenny wapień meleke. Dopiero gdy jakość kamienia uległa pogorszeniu, zaprzestano wydobycia. Po ka­ mieniołomie pozostał podłużny kikut w kształcie półksiężyca mają­ cy około ośmiu metrów długości, trzech metrów szerokości i pięciu metrów wysokości. Ten kamień, „odrzucony przez budujących”, miał się stać kamieniem węgielnym historii. Swojej nagości i zaokrąglone­ mu kształtowi zawdzięczał nazwę Golgota (z hebrajskiego Gulgolet lub aramejskiego Golgota - czaszka). Na jego grzbiecie Jezus wraz z dwoma już skazanymi łotrami miał zostać ukrzyżowany na oczach wszystkich. Wkraczamy w mistyczny krąg światła Bazyliki Grobu Pańskiego, trzymając się blisko prawej strony, wchodzimy po wąskich schodach na pierwsze piętro, do kaplicy Golgoty. Około stu srebrnych wiecznych lampek wisi ponad kopułą świętej skały, nad której środkiem wznosi

28l

Plan skały Golgoty z pogańskim dołem ofiarnym („Fomo”) się marmurowy ołtarz. Z tyłu, przed wyłożonym srebrem ikonostasem, znajduje się naturalnej wielkości krucyfiks, pod nim stoją ikony figur św. Maryi i apostoła Jana. Po lewej i prawej stronie ołtarza, pod dwoma szklanymi witrynami wyraźnie widać grzbiet wapiennej skały. Dopiero po 800 latach pozostawania w ukryciu pod ciężkimi marmurowymi płytami została ponownie odsłonięta dla naszego pokolenia. Jako pierwsi do wykopalisk u jej podnóża przystąpili W łosi. W 1977 r. zaraz za Kalwarią odkryli dół ofiarny, który dowodzi, że chrześcijańska tradycja ustna była zgodna z prawdą. Rzeczywiście, zanim Konstantyn Wielki rozkazał zburzyć forum zachodnie Hadriana, a w jego miejscu zbudować kościół, stał na nim obraz pogańskiego bożka. Przynajmniej to pogańskie oznaczenie przyczyniło się do tego, że nigdy nie zapomniano jego położenia.

282

W 1986 r. Grecy, do których należy górna kaplica Golgoty, usunęli cenne marmurowe pokrycie, aby przekonać się o stanie Miejsca Czasz­ ki. Niezbędne prace restauracyjne zlecili Theo Mitropoulosowi z Insty­ tutu Bizantynistyki uniwersytetu w Salonikach. Pod jego kierunkiem usunęli zalegający od stuleci gruz i ujrzeli przed sobą nagą skałę. Głę­ boka szczelina idąca przez jej środek wciąż przypomina o trzęsieniu ziemi, które miało się wydarzyć w momencie śmierci Jezusa (Mt 27,51). Ślady dłuta świadczą o tym, że wciąż usuwano jej fragmenty, albo na relikwie, albo dopasowując skałę do otaczającego ją w danej chwili budynku. Podczas swoich badań Mitropoulosowi rzuciło się w oczy szczególnie miękkie miejsce na grzbiecie skały. Po bliższych oględzi­ nach okazało się, że to masa wapienna, która miała imitować wygląd prawdziwej skały. Istniały przesłania wskazujące na to, że patriarcha Modestos kazał ją nałożyć w VI w., aby chronić prawdziwą skałę stojącą wówczas pod gołym niebem przed deszczem i zakusami pielgrzymów. Mitropoulos zadał sobie pytanie, co jeszcze może kryć owa skała i za­ czął poszukiwać w szczególnie głębokim miejscu. W pewnym momen­ cie natknął się okrągły przedmiot, który najwyraźniej był twardy. To rozbudziło jego ciekawość. Tak długo kopał w wapieniu gołymi rękami, aż odkopał kamienną obręcz. Była nad wyraz topornie wykonana, co wykluczało, aby miała pełnić jakąś funkcję w bazylice, gdzie z tro­ ską dopracowano każdy detal. Po jakimś czasie Mitropoulos pojął, co właśnie trzyma w rękach. Odkrył kamienną podporę, w której kiedyś tkwiła podstawa krzyża, prawdopodobnie właśnie krzyża Jezusa. Klękam na szklanej płycie ponad skałą Golgoty i pochylam się, aby dokładnie obejrzeć obręcz, ponieważ wciąż jeszcze jest tam, gdzie znalazł ją Mitropoulos. Średnica wewnętrzna kamiennej obręczy ma 11 centymetrów. Krzyż, który podtrzymywała - jak wyliczyli greccy inżynierowie - nie mógł więc być wyższy niż 2,5 metra. I nie musiał. W Judei drewno było cenne, a skała sama w sobie była już wystar­ czająco wysoka. A może obręcz pochodziła mimo wszystko z czasów bizantyjskich, na przykład z 417 r., gdy cesarz Teodozjusz II kazał po­ stawić na Golgocie duży złoty, zdobiony klejnotami krzyż, tak zwany crux gemmata?

283

Odpowiedź znajduję w Rzymie, w kościele Santa Pudenziana, naj­ starszym kościele Wiecznego Miasta, a jednocześnie kościele tytular­ nym arcybiskupa Kolonii kard. Joachima Meisnera. Mozaika absydo­ wa, pochodząca z około 420 r., najpiękniejsza późnoantyczna mozaika Rzymu, ukazuje nauczającego Chrystusa w otoczeniu uczniów, na tle wczesnobizantyjskiej Jerozolimy. Dwie kobiety - postacie sym­ bolizujące Kościoły żydowski i judeochrześcijański - trzymają wień­ ce nad głowami Piotra i Pawła. W tle widać rotundę Bazyliki Grobu Pańskiego, nawę główną Martyrionu, a pomiędzy nimi wzgórze Gol­ gota, ozdobione crux gemmata Teodozjusza II. Teraz wątpliwości się rozwiewają. Krzyż wotywny był prostokątny, chociażby po to, by na jego powierzchni umieścić kamienie szlachetne, i stał na kwadratowej podstawie, również wysadzanej szlachetnymi kamieniami. Nie paso­ wałby do okrągłej, nieociosanej kamiennej obręczy, która od 2000 lat pokazuje, w którym miejscu stał krzyż, który najwyraźniej - inaczej niż to się najczęściej przedstawia - składał się z okrągłego pala i przy­ mocowanej do niego poprzecznej belki. Rzeczywiście liczne wyobrażenia, które znamy z obrazów i fil­ mów o ukrzyżowanym Jezusie, są historycznie błędne. Skazanego nie kładziono na pieczołowicie wypracowanym drewnianym krzyżu, nie przybijano gwoździami do drzewa, a później krzyża nie ustawiano z mozołem w pozycji pionowej. Rzymianie znani ze swojego pragma­ tyzmu mieli szybsze i skuteczniejsze metody, które autor Artemidor porównuje do podnoszenia żagla na maszcie okrętu. Słup krzyża już stał, mocno osadzony w skale. Skazańca, przy­ wiązanego wcześniej do poprzecznej belki i pędzonego na miejsce skazania, wystarczyło teraz tylko wciągnąć na pal (łac. stipes), co było zadaniem komanda egzekucyjnego składającego się zazwyczaj z pięciu osób: czterech legionistów i centuriona. Po osadzeniu lub zamocowa­ niu patibulum linami na palu przybijano jeszcze gwoździami stopy skazańca. W każdym razie istniał jeszcze jeden boleśniejszy wariant, powo­ dujący jednakże szybszą śmierć, który zastosowano w wypadku Jezusa. Ponieważ kaci najpierw odcięli Go od belki poprzecznej, teraz także

284

użyli gwoździ, aby przybić do krzyża Jego nadgarstki. Nadgarstki, nie dłonie, jak przedstawia to ikonografia, ponieważ dłonie nie byłyby w stanie utrzymać ciężaru ciała dorosłego mężczyzny. Pod wzglę­ dem anatomicznym najstabilniejszym miejscem, które doświadcze­ ni oprawcy mogli wykorzystać w swoim brutalnym rzemiośle, jest szczelina Destota, zwana także kanałem nadgarstka. Jednak przez tę szczelinę przebiega nerw pośrodkowy, pełniący funkcje sensoryczne i motoryczne. Ból, jaki powoduje jego uszkodzenie, jest prawie nie do wytrzymania. Często musiał prowadzić do natychmiastowej utraty przytomności. Słowo excruciare (spowodowane przez krzyż) stało się w łacinie utartym pojęciem, opisującym najbardziej ekstremalne cierpienie człowieka, najbardziej piekielną torturę, jaką można sobie wyobrazić. Ból nie kończył się na przebiciu nerwu żelaznymi gwoź­ dziami. Ciało zamocowane na krzyżu jedynie gwoździami wciągano na koniec do góry. Ten moment Rzymianie nazywali „tańcem ukrzyżowa­ nego” i mieli na myśli konwulsyjne kurczenie się oszalałej z bólu ofiary, której cierpienia na tym się nie kończyły, lecz dodatkowo potęgowały, gdy oprawcy chwytali jej stopy, przyciskali je do krzyża i także prze­ bijali gwoździami. Później udręczonemu skazańcowi pozostało tylko wybierać, czy oprzeć ciężar ciała na palących z bólu stopach i odciążyć nadgarstki, czy tracąc zmysły pod wpływem męki, chronić stopy i zno­ sić ponownie rwący ból nerwu pośrodkowego. Jezusowi oszczędzono tylko jednego upokorzenia. O ile w Cesarstwie Rzymskim ukrzyżowa­ ni zawsze byli nadzy, okupanci także tym razem uszanowali uczucia religijne Żydów i posłuchali nakazów Miszny: „Mężczyznę z przodu zakryjcie”. Ewangelie przekazują nam siedem słów ukrzyżowanego Jezusa, które w sumie wypowiedział, a to i tak dużo, jeśli weźmiemy pod uwa­ gę męki, jakie przechodził, gdy sztywniał każdy mięsień Jego ciała. W traktacie Sanhedryn żydowskiej Miszny czytamy: „Gdy ma być ska­ zany mężczyzna, pozwala mu się przyjąć ziarnko kadzidła w kubku wina, aby stracił przytomność (...) zadanie to należy do szlachetnych kobiet Jerozolimy”. Jezusowi także podano „wino zaprawione mirrą”, co

285

odnotował Marek. On jednak odrzucił ten napój; chciał znosić swoje cierpienie w pełnej świadomości. Zamiast tego modlił się prawdopodobnie słowami Psalmu 22, tego wstrząsającego dokumentu nadziei w najgłębszym opuszczeniu przez Boga, który tak dobrze pasował do Jego sytuacji. W każdym razie Marek (15,34) przekazuje nam początkowe słowa: „Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?”, podczas gdy u Jana (19,30) czytamy jego koniec: „Dokonało się!” W iele więcej nie mógł powiedzieć, bo walczył o każdy oddech. Podczas tych niekończących się trzech go­ dzin, gdy rozdarty bólem Jezus, modląc się, wisiał na krzyżu, Psalm musiał wydawać się proroctwem. Ewangelistom, szczególnie Janowi, zarzucano, że dopasowali scenę ukrzyżowania do słów Psalmu, lecz nie można w nim wyczytać niczego, co rzeczywiście nie mogłoby się wydarzyć podczas stracenia Jezusa. Słowa: „Ja zaś jestem robak, a nie człowiek, pośmiewisko ludzkie i wzgardzony przez lud” (Ps 22,7), obrazowały drwiny ludu, który sądził, że Ten, którego zaledwie parę dni wcześniej witał jako Mesjasza, teraz przegrał. Słowa: „Moje szaty dzielą między siebie i los rzucają o moją suknię” (22,19), mówiły o pra­ wie rzymskich legionistów do rozdzielenia między siebie własności skazańca. „Moje gardło suche jak skorupa, język mój przywiera do podniebienia” (22,16) - może jego kaci źle zrozumieli te słowa psalmu, lecz z całą pewnością ukrzyżowany był w tym momencie całkowicie odwodniony i cierpiał straszliwe pragnienie. I tylko nas może dziwić, gdy Jan całkiem słusznie zauważa: „Stało tam naczynie pełne octu” (J 19,29). Mianowicie istniał przepis dotyczący rzymskich legionów mówiący, że każdy oddział, który miał do wykonania zadanie poza własnymi koszarami, musiał zabrać z sobą napój w dużej wspólnej manierce. Ten skeuos - Jan używa greckiego odpowiednika prawidło­ wego militarnego określenia - był wypełniony poscayczyli mieszanką wody i octu, która była tania i jednocześnie na długo zaspokajała prag­ nienie. W niektórych wiejskich regionach Włoch pije się go do dziś, co podkreśla Vittorio Messori w swojej doskonałej książce Umęczon pod Ponckim Piłatem? Badania nad męką i śmiercią Jezusa. Naczy­ nie zatykano najczęściej gąbką. Ją właśnie, jak piszą zgodnie wszyscy

286

ewangeliści, jeden z żołnierzy zatknął na włócznię i dał Jezusowi napić się tego „octu”, czyli posea. Starożytne źródła dowodzą, że jeden jedyny łyk wody mógł do­ prowadzić u ukrzyżowanego do natychmiastowego zatrzymania akcji serca. Doświadczeni rzymscy kaci doskonale o tym wiedzieli i uciekali się do tego środka, gdy dłużyła im się służba i mieli zamiar ją skrócić. Jeszcze w XIX w. ten sam fenomen obserwowano w imperium osmań­ skim, gdzie nabijano ludzi na pal. Także Ewangelie opisują, że Jezus zaraz po tym, jak się napił, „skłoniwszy głowę, oddał ducha” (J 19,30). Było to o dziewiątej godzinie (ok. 15 po południu) i w świątyni właś­ nie zabijano baranki paschalne. Sceneria była upiorna, ponieważ od trzech godzin nad ziemią panowała głęboka ciemność. Jej przyczyną nie było zaćmienie słońca, jak czasem przypuszczano - nie mogło wówczas mieć miejsca, ponieważ święto Paschy zawsze przypadało na czas pełni księżyca - lecz fenomen meteorologiczny, który w kwietniu nie był w Jerozolimie rzadkością, pustynny wiatr khamsin, zwany także „czarnym południowo-wschodnim”. Niesie on z sobą tyle piasku, że wydaje się zasłaniać słońce i blokuje jego światło na wiele godzin. Lecz legioniści, ludzie obcy, nieznający pogody w Jerozolimie, widzieli tylko rozszalałą naturę, osobliwy spektakl na niebie i niechybnie łączyli go z wydarzeniami na Golgocie. O tyle prawdopodobny jest opisywany przez Marka okrzyk centuriona stojącego jako exactor mortis (wyko­ nawca kary śmierci) na czele quaternio militum (czwórki żołnierzy): „Prawdziwie, ten człowiek był Synem Bożym” (Mk 15,39). Jednocześnie jest to odwrócenie słów Piłata: „Oto człowiek!”. Ecce homo zamienia się w Ecce deus! Teraz wskazany był pośpiech. W Cesarstwie Rzymskim ku przestro­ dze ukrzyżowani wisieli na krzyżach całe dnie, potem byli grzebani lub rzuceni psom, w Judei także w tym zakresie panował stan wyjątkowy. Rzymianie szanowali uczucia religijne Żydów, którym Tora nakazy­ wała: „Jeśli ktoś popełni zbrodnię podlegającą karze śmierci, zostanie stracony i powiesisz go na drzewie, trup nie będzie wisiał na drzewie przez noc, lecz tegoż dnia musisz go pogrzebać” (Pwt 21,22-23). To, że z aptekarską dokładnością trzymano się tego także za czasów Jezu-

287

sa, potwierdza Józef Flawiusz, ponieważ podkreśla, że Żydzi „nawet ciała skazanych na karę śmierci ściągają i grzebią przed zachodem słońca”. To zadanie przyjął wspomniany już faryzeusz Nikodem, który od członka Rady mającego podobne zapatrywania dowiedział się, że posiada on nowy grób w bezpośredniej bliskości miejsca skazania, w jednym z ogrodów, które niegdyś nadały imię Bramie Ogrodowej. A nazywał się Józef z Arymatei. Zanim jednak Piłat wydałby ciało Jezusa, aby można było je pocho­ wane, należało stwierdzić Jego śmierć. Należało to do zadań exactor mortis, centuriona, który był odpowiedzialny za niezakłócony prze­ bieg egzekucji. „Włócznią przebił Mu bok i natychmiast wypłynęła krew i woda”, pisze Jan (19,34). Mimo że najwyraźniej przysięga, że widział to na własne oczy („Zaświadczył to ten, który widział, a świa­ dectwo jego jest prawdziwe. On wie, że mówi prawdę, abyście i wy wierzyli”, 19,35), krytyczni egzegeci także tutaj podejrzewali go o za­ stosowanie teologicznej symboliki. Dzisiaj każdy lekarz medycyny sądowej może potwierdzić, jak pre­ cyzyjnie ewangelista opisał zmiany patologiczne. Podczas trwającej godzinami męki, idącej w parze ze skrajnym obciążeniem układu krą­ żenia, osierdzie wypełniło się serum, czemu towarzyszył kłujący ból. Gdy legionista wbił włócznię, prawdopodobnie w piątą przestrzeń międzyżebrową, uszkodził pericardium. W ten sposób uwolnił wod­ niste serum, które uciskało serce Jezusa, zanim szok lub uszkodzenie ściany serca doprowadziło do jego zatrzymania. Potwierdzenie znalazł jeszcze jeden detal, przypisywany zbyt po­ chopnie teologii Jana. Fakt, że żołnierze u Jana łamali golenie innym ukrzyżowanym, wydawał się w sposób nazbyt oczywisty zmyślony, a to, że ewangelista zaraz potem cytuje słowa pisma na temat Baranka ofiarnego - zbyt podejrzane: „Kość jego nie będzie złamana” (J 19,36; por. Wj 12,46: „Kości z niego [baranka paschalnego] łamać nie bę­ dziecie”). Lecz crurifragium (łamanie nóg), którego rzeczywiście nie praktykowano nigdzie w Cesarstwie Rzymskim, nie było pobożnym wynalazkiem Jana, czego dowiedli archeologowie.

288

W czerwcu 1968 r. w Giv’at ha-Mivtar, dzielnicy północnej Jerozo­ limy, robotnicy budowlani znaleźli jaskinię grobową z czasów Jezusa. Zgodnie z prawem Izraela natychmiast zatrzymano wszystkie prace i poinformowano państwowy urząd ds. zabytków (LAA). Ten wysłał na miejsce archeologa Vassiliego Tzaferisa, aby zbadał grób i zabez­ pieczył jego zawartość. W skalnej jaskini Tzaferis znalazł kamienne ławki, na których kładziono świeże zwłoki; po ich rozkładzie kości chowano później w ossuariach. W dziewięciu z trzech nisz (kokhim) leżały szkielety, w trzech stały ossuaria opatrzone napisami. Tzaferis pieczołowicie odnotował ich położenie, później zabrał je do kwatery głównej urzędu Muzeum Rockefellera w Jerozolimie. Dopiero tam okazało się, jak sensacyjne było w istocie to znale­ zisko. Mianowicie w jednej z kamiennych urn opatrzonej imieniem: Jehohanan (Jan), Ben Haskul (lub Hagakol), znajdowały się kości męż­ czyzny w wieku 24-28 lat i dziecka. Kość piętowa dorosłego była prze­ bita dwunastocentymetrowym żelaznym gwoździem. Jego koniec był ukryty, dlatego najwyraźniej nie można go już było usunąć, i otoczony resztkami z drzewa oliwnego. Pod głową mężczyzny można było jesz­ cze dostrzec fragment tabliczki dwucentymetrowej grubości, z drzewa pistacjowego lub akacjowego, która najwyraźniej miała mocno przy­ trzymywać stopę. Badający znalezisko antropolog Nicu Haas natych­ miast pojął, że ma przed sobą kości ukrzyżowanego. Tym samym do­ wiedziono, że w rzymskiej Jerozolimie ukrzyżowani skazańcy nie byli po prostu zwyczajnie grzebani, lecz zapewniano im godny pochówek. Świadectwo Ewangelii potwierdziło jeszcze jedno odkrycie. Prawa kość piszczelowa, a także lewa kość piszczelowa i strzałkowa mężczyzny z Giv’at ha-Mivtar są uszkodzone, zatem zanim umarł w męczarniach, połamano mu nogi (crurifragium)\ W rzeczywistości crurifragium służyło nie tylko przestrzeganiu harmonogramu, było także aktem łaski, ponieważ skracało cierpienia ukrzyżowanego. Sprawiające ból gwoździe w nadgarstkach doprowa­ dziły do szybkiej śmierci Jezusa, lecz u innych męczarnia trwałaby być może jeszcze kilka dni, co według prawa żydowskiego było zaka­ zane. Łamanie im pałką nóg poniżej kolan sprawiało, że nie mogli się

289

już na nich wspierać, aby zmniejszyć napięcie mięśni piersiowych. Następstwem było albo szybkie uduszenie albo niewydolność serca. Także tutaj relacja Jana, który twierdzi, że jako jedyny uczeń stal pod krzyżem Jezusa, jest trafna. On i Matka Jezusa widzieli więc, jak ciało Ukrzyżowanego zanie­ siono do oddalonego o niecałe 40 metrów nowego grobu i tam je po­ chowano. Ze względu na późną porę był to prowizoryczny pochówek. 100 funtów (32 kilo) aloesu i mirry, o które postarał się Nikodem, miało złagodzić zapach rozkładu. Taką ilość stosowano zazwyczaj na pogrze­ bie króla; świadczy ona o tym, że „nauczyciel Izraela” także widział w Jezusie Mesjasza. Zapadał zmrok, rozpoczynał się szabas. Zawinięto Go więc tylko prowizorycznie w długie lniane płótno, a chustę, która w ostatnich godzinach na krzyżu zakrywała Jego martwe oblicze, po­ łożono w szczególnym miejscu. Z samego rana mieli namaścić i starannie owinąć ciało zgodnie z żydowskim obyczajem. Jednak do tego już nie doszło.

29O

XIII

SCHODY DO NIEBA D r o g a do E m a u s Tego ranka jest chłodno, a trawę pokrywa rosa. Wstaliśmy wcześnie i pobiegliśmy do ogrodu przed murem, gdzie znajduje się grób. Mia­ sto powoli otrząsa się ze snu, rozbudzone słońcem, które teraz zata­ pia wszystko w swoim najjaśniejszym świetle. Nasze cienie są jesz­ cze długie, gdy idziemy ścieżką, mijając orzechowce i skalne terasy świadczące o tym, że kiedyś był tutaj kamieniołom. Później wreszcie go dostrzegamy, zwalniamy tempo, zbliżamy się wolnymi, pełnymi szacunku krokami. Przycupnął pod skalną ścianą ze złotożółtego wa­ pienia meleke, jakby chciał się skryć przed naszymi spojrzeniami. Pro­ wadzi do niego siedem wykutych w kamieniu stopni i przez moment na jego widok przechodzi nas dreszcz. Grób jest otwarty! Okrągły, podobny do młyńskiego kamień zamykający jest odsunięty na bok. Skalna jaskinia otwiera przed nami swoją gardziel jak ciemną bramę do podziemnego świata. Schodzimy do pierwszej, następnie drugiej komory kamiennego grobu przekonujemy się, że są puste. Możemy sobie teraz wyobrazić, jak musiały czuć się kobiety, które wczesnym rankiem w niedzielę 9 kwietnia 30 r. odnalazły pusty grób Jezusa. Staje się to zrozumiałe, gdy w Jerozolimie szuka się „grobu Herodian”, leżącego nieco na ubo­ czu w ogrodzie Mitchell, na zachód od góry Syjon, zaraz za słynnym hotelem King David. A mianowicie grób Herodian, zbudowany dla Antypatera w 43 r. p.n.e., służył jeszcze w kolejnym stuleciu za wzór ar-

291

chitektoniczny dla wielu grobów zamożnych mieszkańców Jerozolimy. Stąd daje o nich lepsze wyobrażenie niż pochodzący prawdopodobnie z VII w. p.n.e., z epoki żelaza, tak zwany grób w ogrodzie na północ od Bramy Damasceńskiej, który tylko najbardziej uparci anglikanie uważają za grób Jezusa. Jeśli wierzyć nielicznym danym, jakie pozo­ stawił nam historyk Kościoła Euzebiusz z wczesnego IV w., pusty grób Chrystusa musiał być rzeczywiście podobny do grobu Herodian. Tylko jedno odróżniało go od wszystkich innych grobów, które do tej pory odkryto w Jerozolimie - był to nowy grób, najwyraźniej przygotowany dla jednej osoby, bez drugiej ławki grobowej i przede wszystkim bez nisz na ossuaria. Niestety, niewiele się z niego zachowało. Wiemy tylko, że począt­ kowo znajdował się również w ścianie skalnej byłego kamieniołomu, który przekształcono w ogród. Cesarz Hadrian zabudował ten teren, nie zmieniając wiele w jego topografii, Konstantyn Wielki kazał go ponownie odsłonić. Dopiero przy budowie kościoła Grobu Pańskie­ go poczyniono radykalne kroki. Stało się tak z powodu samowolnej koncepcji nadwornego architekta Zenobiusza, który miał być może twórcze pomysły, z pewnością nie miał jednak wiedzy konserwator­ skiej ani duchowej empatii. Ponieważ skalna ściana nie pasowała do jego projektu, kazał ją po prostu skuć. Święty Grób wciąż wydawał mu się nazbyt duży, aby harmonijnie wkomponować się w propor­ cje zaplanowanej przez niego, zwieńczonej kopułą rotundy grobowej wzorowanej na rzymskim Panteonie. Znów poszły w ruch dłuta, aż pozostała tylko właściwa komora grobowa i resztka okaleczonej litej skały. Zenobiusz otoczył grób wykwintnymi kolumnami, połączonymi srebrną kratą i złotymi belkami, a następnie osłonił srebrnym dachem w kształcie piramidy, którego ukoronowanie stanowił krzyż. Do tego niegodnego czynu zainspirował go, prawdopodobnie również zda­ ny na łaskę i niełaskę człowieka, tak zwany grób Absaloma w dolinie Cedronu. Przedsionek grobu, znajdujące się w nim ławki, nisza na kamień zamykający wejście i stopnie prowadzące do pustego grobu padły ofiarą awangardowego architekta późnego antyku ogarniętego

292

manią redukcji. Dopiero w XIX w. Grecy, budując dzisiejszą, wyłożoną marmurem edykułę, zrekonstruowali przedsionek. Jeżeli coś nie padło ofiarą cesarskiej architektury monumental­ nej, to zostało zniszczone siedem wieków później przez fanatycznego i prawdopodobnie chorego umysłowo kalifa Fatimidów al Hakima, za którego despotycznego panowania doszło do najbrutalniejszych prześladowań chrześcijan od czasów upadku Cesarstwa Rzymskiego. 18 października 1009 r. kazał zniszczyć kościół Grobu Pańskiego, rok później jeszcze raz najechał jego ruiny. Kazał kamieniarzom skuć jaski­ nię grobową Jezusa do wysokości jednej stopy, tylko kamienna ławka, na której kiedyś leżało ciało ukrzyżowanego, oparła się jego przemocy. Nic dziwnego, że przez Europę przeszła fala oburzenia, która pod ko­ niec XI w. doprowadziła do pierwszej wyprawy krzyżowej. Kościół Gro­ bu Pańskiego został ponownie odbudowany, tym razem miał przetrwać tysiąc lat jako znak zwycięstwa Tego, któremu tutaj uległa sama śmierć. „Zdumienie i przestrach” były według ewangelisty Marka (16,8) pierwszą reakcją kobiet na pusty grób. Ten, którego ciało chciały nama­ ścić i owinąć w lniane bandaże, na co nie było po prostu czasu w dniu Jego śmierci, zniknął bez śladu. Wielki kamień zamykający komorę grobową został odsunięty, ławka, na której leżało Jego martwe ciało, tylko prowizorycznie okryte płótnem, była teraz pusta. Relacje ewangelistów różnią się w szczegółach, przede wszystkim co do kolejności wydarzeń, ale nie powinno to nam przeszkadzać, ponie­ waż nie chronologia jest najważniejsza, lecz samo wydarzenie. A było ono niezrozumiałe dla wszystkich jego uczestników. Podczas gdy dwie kobiety są po prostu zrozpaczone, ponieważ wierzą, że ktoś wykradł ciało ich Mistrza, trzecia - Maria z Magdali, zdobywa się na odwagę. Biegnie do domu, w którym przebywają Piotr i Jan, i opowiada o pustym grobie. Nic nie może powstrzymać obu najbliższych uczniów od tego, aby pójść i samemu wyrobić sobie zdanie na temat zaistniałej sytuacji. Jan wie, gdzie znajduje się grób, i idzie pierwszy, Piotr tuż za nim. Gdy docierają na miejsce, widzą lniane bandaże i chustę, przede wszystkim jednak pustą ławkę grobową. Jan w trzech słowach opisuje nam swoją reakcję, jak zwykle w trzeciej osobie: „Ujrzał i uwierzył” (J 20,8).

293

Także Maria Magdalena wraca do grobu. Zgodnie z relacją Jana widzi najpierw anioły, według synoptyków wizję tę przeżyły wszystkie trzy kobiety, gdy odkryły pusty grób. Może już tam objawiono im, że Jezus zmartwychwstał. Teraz jednak stoi przed nią, a ona początkowo Go nie poznaje. Później jednak jakby łuski spadają jej z oczu i wyrywa jej się okrzyk: „Rabbuni!” (Nauczycielu!), chce Go zatrzymać, lecz nie może. Bo Jezus zmartwychwstał, nie obudził się po prostu ze śmier­ telnego snu jak Łazarz lub córka zwierzchnika synagogi. Jego ciało nie jest już udręczonym ciałem ukrzyżowanego syna cieśli z Nazaretu, ze zwichniętym ramieniem i złamanym nosem, skórą rozdartą uderze­ niami bicza, głową przebitą koroną cierniową. Sam Jezus sprawił, aby Jego obietnica: „Oto czynię wszystko nowe”, cytowana w Apokalipsie św. Jana, wypełniła się na ich oczach. To obietnica na czas nadchodzą­ cego królestwa Bożego, gdy wszyscy powstaniemy z martwych, jak to objawił prorok Ezechiel: Tak mówi Pan Bóg: „Oto Ja wam daję ducha, byście ożyły. Chcę was otoczyć ścięgnami i sprawić, byście obrosły ciałem, i przybrać was w skórę, i dać wam ducha, byście ożyły i poznały, że Ja jestem Pan” (Ez 37,5-6). W takim całkowicie odnowionym „zmartwychwstałym ciele” uka­ zuje się Marii Magdalenie i każe jej głosić wesołą nowinę uczniom, którzy być może zatrzymali się w domu gościnnym esseńczyków, aby ukryć się przed donosicielami arcykapłana. Tymczasem gdy jeszcze z niedowierzaniem dyskutują o tym, co im powiedziała, On sam po­ jawia się pośród nich, łamie się z nimi chlebem, je kawałek pieczonej ryby i pokazuje im ślady po gwoździach na swoich rękach i stopach, które teraz są znakiem rozpoznawczym. Ich przesłanie jest jedno­ znaczne: Zmartwychwstały wciąż pozostaje Ukrzyżowanym, cud wiel­ kanocnego poranka nie sprawia, że Wielki Piątek i jego przesłanie nie miały miejsca. „Chrystus zmartwychwstał! Prawdziwie zmartwychwstał!”, to wiel­ kanocne pozdrowienie Kościoła wschodniego pierwszy raz usłyszano

294

z ust Marii Magdaleny, później Piotra i pozostałych dziesięciu uczniów i w końcu innych świadków, którzy żyli w czasach, gdy Paweł pisał swo­ je listy i powstawały pierwsze Ewangelie, i świadczyli o tym najwięk­ szym i zarazem najbardziej niewiarygodnym wydarzeniu w historii ludzkości. „Chrystus zmartwychwstał! Prawdziwie zmartwychwstał!” stało się głównym przesłaniem chrześcijaństwa i rozbrzmiewało przez kolejne dwa tysiące lat, aż 12 maja 2009 r. dotarło także do Doliny Jozafata, Doliny Sądu, gdzie papież Benedykt XVI tuż naprzeciwko skały śmier­ telnego strachu Jezusa ogłosił Jego zmartwychwstanie. Jak już wspo­ mniałem, obraz ołtarzowy ukazywał jeszcze niewierzącego Tomasza, który dotyka rany w boku Pana i dochodzi do najwspanialszego i naj­ bardziej uszczęśliwiającego przekonania zawartego w Piśmie Świętym, pada na kolana i woła: „Pan mój i Bóg mój!”. „Błogosławieni, którzy nie widzieli, a uwierzyli” (J 20,29), odpowia­ da mu Jezus w ostatnim słowie Pańskim pierwszej, później poszerzo­ nej Ewangelii. A jednak wszyscy jesteśmy Tomaszami. Jako ludziom XXI wieku z trudem przychodzi nam „ślepo uwierzyć”, chcemy usły­ szeć świadków i zobaczyć dowody. Wie to także papież, który w swoim kazaniu przed tym właśnie obrazem ołtarzowym wyjaśnił: Tutaj, w Ziemi Świętej, tak samo jak pielgrzymi z całego świata, tłoczący się w jej kościołach i sanktuariach, możecie „zobaczyć” oczyma wiary miejsca uświęcone obecnością Chrystusa, Jego ziem­ skim życiem, męką, śmiercią i zmartwychwstaniem oraz darem Ducha Świętego. Tutaj, tak jak apostoł Tomasz, możecie „dotknąć” wydarzeń historycznych, leżących u podstaw naszego wyznania wiary w Syna Bożego. Dokładnie to jest myślą przewodnią jego książki Jezus z Nazaretu, która, bez względu na to, jak bardzo teologia papieska zwrócona jest ku niebu, nigdy nie kwestionuje jej historycznych korzeni. I tak Bene­ dykt XVI także tam podkreśla: „Tak, to wydarzyło się naprawdę. Jezus nie jest mitem, jest człowiekiem z krwi i kości, zajmuje całkiem realne miejsce w historii. Możemy pójść w miejsca, w których był. Możemy

295

dzięki świadkom wydarzeń usłyszeć Jego słowa. Umarł i zmartwych­ wstał”. Prawdziwie zmartwychwstał i jest to potwierdzone historycz­ nie. Miejsca jego działalności stały się podstawą „piątej Ewangelii”. Paweł w swoim Pierwszym Liście do Koryntian ze skrupulatnością adwokata wygłaszającego mowę końcową, wylicza wszystkich świad­ ków, którzy swoim imieniem i życiem ręczyli za prawdziwość najważ­ niejszego przesłania chrześcijaństwa: Zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem: i że ukazał się Kefasowi, a potem Dwunastu, później zjawił się więcej niż pięciuset braciom równocześnie; większość z nich żyje dotąd, niektórzy zaś pomarli. Potem ukazał się Jakubowi, później wszystkim Apostołom (i Kor 15,4-7). Napisał to w 53 r., zaledwie 23 lata po wydarzeniach wielkanocnych. Nie wspomina o kobietach, ponieważ wiedział, że ich świadectwo nie liczyło się niestety przed żydowskim sądem; przytaczanie go mogło być szkodliwe dla jego przesłania. I stawia wszystko na jedną kartę: A jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze naucza­ nie, próżna jest także wasza wiara. Okazuje się bowiem, że byliśmy fałszywymi świadkami Boga, skoro umarli nie zmartwychwstaną, przeciwko Bogu świadczyliśmy, że z martwych wskrzesił Chrystu­ sa. Jeśli umarli nie zmartwychwstają, to i Chrystus nie zmartwych­ wstał. A jeżeli Chrystus nie zmartwychwstał, daremna jest wasza wiara i aż dotąd pozostajecie w swoich grzechach. Tak więc i ci, co pomarli w Chrystusie, poszli na zatracenie. Jeżeli tylko w tym życiu w Chrystusie nadzieję pokładamy, jesteśmy bardziej od wszystkich ludzi godni politowania (1 Kor 15,14-19). Jednak Paweł wiedział, że świadectwo wymienionych osób jest prawdziwe, jemu samemu Jezus ukazał się przed Damaszkiem. Za­ równo on, jak i wszyscy świadkowie byli więc gotowi iść za swoje prze­ konania na śmierć, której nie musieli się już obawiać. Tylko my dajemy się zbić z tropu sensacyjnym doniesieniom, które przy bliższych oględzinach okazują się pozbawione treści. Wystarczy

296

ossuarium z napisem: „Jezus, syn Józefa”, znalezione w grobie bogacza na południu Jerozolimy, tam gdzie był także pogrzebany arcykapłan Kajfasz, i już światowa prasa wpada w amok. Natychmiast zaczyna się mówić o „rodzinnym grobowcu Jezusa”, o pobożnym oszustwie zainscenizowanej kradzieży ciała i o tym, że ogłoszono fałszywe zmartwych­ wstanie, podczas gdy kości ukrzyżowanego butwiały w urnie. Żądni sensacji dziennikarze telewizyjni, sprytnię(reklamując swoje rzekome „odkrycie”, ignorują fakt, że Jezus tylko w Nazarecie był znany jako (przybrany) „syn Józefa”, że obcy na danej ziemi otrzymywali zawsze przydomek pochodzący od nazwy swojego miasta rodzinnego (np. Jó­ zef z Arymatei, Szymon z Cyreny, Maria z Magdali itd.). Także pytanie, dlaczego rodzinny grobowiec rodziny z Nazaretu, a przede wszystkim ossuarium ze szczątkami Józefa, miałoby się znajdować w Jerozoli­ mie, pozostaje bez odpowiedzi. Przy tym jest pewne, że cieśla zmarł w Nazarecie przed rozpoczęciem działalności publicznej Jezusa. Nie dowiemy się także, w jaki sposób z pewnością niezbyt zamożna rodzina mogła pozwolić sobie na kosztowny kamienny grobowiec, z wejściem osłoniętym dwuspadowym dachem. Wystarczyło więc trochę zdrowe­ go rozsądku, aby zdemaskować nowy mit. Jak dowodzi opublikowana przez archeologa Leviego Rahmaniego w 1994 r. analiza żydowskich inskrypcji na ossuariach, za czasów Jezusa „Józef” było w Jerozolimie drugim (po „Szymonie”) najczęstszym imieniem, podczas gdy imię „Jezus” plasowało się na miejscu szóstym. Co czwarta kobieta miała na imię Maria i to raczej nie budzi większego zdziwienia, ponieważ także w Ewangeliach pojawiają się cztery Marie (matka Jezusa, żona Kleofasa, Maria Magdalena i Maria z Betanii). Z czysto statystycznego punktu widzenia co 240 mieszkaniec Jerozolimy w I w. miał ojca o imieniu Józef i co 960 także matkę o imieniu Maria, co w mieście liczącym 80 tysięcy mieszkańców daje 40 imienników Jezusa, których rodzice również nazywali się Józef i Maria. A ponieważ nawet nie wiemy, w jaki sposób Maria z grobu była spokrewniona z tym „Jezusem, synem Jó­ zefa” (mogła być także jego córką, siostrą lub szwagierką), „sensacyjne znalezisko” kompletnie traci znaczenie. Gdyby w 30 r. istniał choćby cień podejrzenia o oszustwo, Kajfasz zrobiłby wszystko, aby je jak naj-

297

szybciej wyjaśnić. Znalezisko przywodzi mi na myśl dosyć trafny żart teologiczny. Na uniwersytecie w Tybindze profesor X pyta swojego ko­ legę, profesora Y z fakultetu teologicznego: „Słyszałeś? W Jerozolimie znaleźli grób Jezusa. Jego ciało było jeszcze w środku!” „Co takiego? rzuca z niedowierzaniem profesor Y. - To On naprawdę istniał?” Do takich wątpliwości może z łatwością doprowadzić próba cał­ kowitej racjonalizacji Ewangelii. Jeśli rzeczywiście Jezus był tylko wę­ drownym kaznodzieją żydowskim, jeśli wszystkie Jego rzekome cuda zostały Mu również przypisane w „świetle wiary wielkanocnej”, tak jak Jego objawienie jako „Syna Bożego” i Mesjasza, to z historycznego Jezusa z Nazaretu pozostaje rzeczywiście niewiele. Dlaczego jednak uczniowie Jezusa mieliby relatywizować świetność zmartwychwsta­ nia, które właśnie przeżyli, trudnymi do pojęcia „opowieściami o cu­ dach”? Archeologia dowodzi, jak precyzyjne są Ewangelie, jeśli chodzi o udokumentowanie miejsc, w których działał Jezus. To tak, jakby nas zapraszały do sprawdzenia swoich słów: chodź, pytaj, tak było napraw­ dę! Czy to nie dziwne, że nie kto inny tylko ich największy „demitologizator”, protestancki teolog Rudolf Bultmann, całe życie z uporem odmawiał wizyty w Ziemi Świętej i studiowania „piątej Ewangelii”? Czy przeczuwał, że zaledwie kilka ruchów łopaty archeologa wystarczy, aby podkopać cały jego system myślowy? Tym, czym kiedyś były rany Jezusa, których koniecznie chciał do­ tknąć Tomasz, dzisiaj są miejsca, w których ukazał się Zmartwych­ wstały. Zakotwiczają wydarzenia wielkanocne w historii, w dotykalnej rzeczywistości człowieka zarówno wtedy, jak i dziś. Jednym z nich jest Emaus. Relację o tym spotkaniu ze Zmartwych­ wstałym znajdujemy tylko u Łukasza, mimo że wspomina o nim także Marek, przynajmniej w poszerzonej wersji swojej Ewangelii (nie ma wątpliwości, że fragment 16,9-20 Ewangelii św. Marka został dodany później). „Potem ukazał się w innej postaci dwom spośród nich na drodze, gdy szli do wsi” (Mk 16,12), pisze tłumacz Piotra. Trzecia Ewan­ gelia opowiada całą historię. Jest to jedna z najbardziej poruszających opowieści nowego Testamentu, lecz jednocześnie konfrontuje nas z wieloma nowymi pytaniami.

298

Najpierw o dwóch uczniach, którzy ruszyli w drogę „na wieś”. Do­ wiadujemy się przynajmniej, że jeden z nich miał na imię Kleofas (Łk 24,18). Łukasz wspomina o nim pierwszy raz, lecz dla uważnego czytelnika Ewangelii imię to brzmi dziwnie znajomo. Słusznie! U Jana „Maria, żona Kleofasa” stoi pod krzyżem Jezusa i jest nawet nazwana „siostrą Matki Jego” (J 19,25). A ponieważ Matka Jezusa była jedynacz­ ką, a poza tym rodzice nie daliby obu córkom tego samego imienia, mogła to być tylko szwagierka Marii, która wtedy nazywana była rów­ nież siostrą. O tej samej „innej Marii”, ciotce Jezusa, dowiadujemy się od Marka i Mateusza, że była „matką Jakuba i Józefa” (Mt 27,56). Jakub i Józef byliby tym samym kuzynami Jezusa. Jeszcze raz nasza pamięć staje przed wyzwaniem i przypominamy sobie obywateli Nazaretu, którzy wypędzając Jezusa, podali kilka informacji na temat Jego sytu­ acji rodzinnej, a mianowicie pytali: „Czy nie jest to cieśla, syn Maryi, a brat Jakuba, Józefa, Judy i Szymona?” (Mk 6,3). Ci wszyscy „bra­ cia Pana” byli oczywiście kuzynami Jezusa, synami Kleofasa i „jego” Marii, a nie synami Józefa z pierwszego małżeństwa, o których mówi Protoewangelia, a którzy w 30 r. już od dawna byli 40- lub 50-letnimi ojcami rodzin. W rzeczywistości zarówno greckim słowem adełphos, jak i hebrajskim ‘ach, tłumaczonym na język polski jako „brat”, można określać każdego krewnego płci męskiej. Jest to o tyle interesujące, że demaskuje nowoczesny szwindel. W 2002 r. na konferencji w Kanadzie zaprezentowano publicznie ossuarium, którego inskrypcję uznano za „najwcześniejsze pisemne świadectwo o Jezusie z Nazaretu”. Rzeczywiście, na kamiennej urnie widniał hebrajski napis: „Jakub, syn Józefa, brat Jezusa”. Wszystkie trzy imiona były popularne, brakowało przy nich miejsca pochodzenia, jednak niezwykła w przypadku ossuariów informacja o najwyraźniej znanym bracie o imieniu Jezus zainteresowała wielu ekspertów. Potem okazało się, że napis był fałszerstwem. Izraelski kolekcjoner Oded Golan nabył na targu staroci ossuarium pozbawione inskrypcji i kazał opatrzyć je ważkim napisem. Gdy policja weszła do jego domu, znalazła tam dobrze wyposażony warsztat fałszerza z wieloma przedmiotami, z których niektóre już miały inskrypcje. Od 2003 r. w Jerozolimie toczy

299

się postępowanie sądowe przeciwko Golanowi, a on zapewnia o swojej niewinności. Nie wierzę w ani jedno jego słowo. Handlarz antyków na Via Dolorosa, który obecnie także oferuje pozbawione napisów ossuaria, zdradził mi, że adwokaci Golana zaoferowali jego ojcu 30 tysięcy dolarów za to, żeby zeznał, że kolekcjoner kupił u niego ossuarium z inskrypcją. Oczywiście niemoralna propozycja została odrzucona. Jednak jeszcze przed zdemaskowaniem oszustwa powinno być jasne, że trudno łączyć inskrypcję z „bratem Pana” Jakubem. A to dlatego, że jego ojciec nie nazywał się Józef, lecz Kleofas. Gdyby na ossuarium znalazło się to imię, byłaby to prawdziwa sensacja. Mianowicie imię Kleofas (lub z grecka Kleopatros), w przeciwieństwie do Józefa, Ja­ kuba i Jezusa, było nadzwyczaj rzadkie, co po prostu zmusza nas do identyfikacji ucznia z Emaus jako wujka Jezusa (według Hegezypa, brata św. Józefa). Jego towarzyszem był zgodnie z najstarszą tradycją chrześcijańską, którą przekazują nam również Hegezyp (100-180), jego syn Szymon lub Symeon, który po męczeńskiej śmierci Jakuba w 62 r. n.e. został drugim judeochrześcijańskim biskupem Jerozolimy. Jego pochodzenie z domu Dawida sprawiło, że w 107 r., za panowania cesarza Trajana, został ukrzyżowany jako ponad 90-letni starzec. Obaj, ojciec i syn, znajdowali się więc w drodze „do wsi, zwanej Emaus, oddalonej sześćdziesiąt stadiów od Jerozolimy” (Łk 24,13), gdy przyłączył się do nich wędrowiec. Opowiadali mu o Jezusie, Jego ukrzyżowaniu, kobietach, które znalazły pusty grób, aniołach, znik­ nięciu ciała. Wtedy obcy wyjaśnił im, że to wszystko zostało przepo­ wiedziane przez Mojżesza i proroków, cytował Pismo Święte, oznajmił, że Jezus jest Mesjaszem. Dziwili się Jego wiedzy, ale Go nie poznali. Było koło południa, zbliżał się wieczór, zaprosili więc wędrowca, aby przenocował u nich we wsi. Dopiero, gdy zasiadł przy ich stole, odmó­ wił błogosławieństwo i połamał chleb, poznali, że to Jezus. Teraz nic już ich nie powstrzymywało: „W tej samej godzinie zabrali się i wró­ cili do Jeruzalem. Tam zastali zebranych Jedenastu, a z nimi innych, którzy im oznajmili: «Pan rzeczywiście zmartwychwstał i ukazał się Szymonowi»” (Łk 24,33-34).

300

Nawet jeśli nie pada tu imię Symeona, może dlatego, że jeszcze żył, gdy powstawała Ewangelia, Łukasz mógł usłyszeć tę opowieść z jego ust w latach 57-59, kiedy przebywał w Jerozolimie. To dobra gwaran­ cja autentyczności. Lecz czy dziś można jeszcze stwierdzić próbować rozstrzygnąć, gdzie się to wszystko rozegrało? Rzeczywiście, istnienie historycznego Emaus zostało poparte do­ wodami, lecz właśnie to stawia nas przed dylematem, ponieważ nazwa (z hebr. Chammat - ciepłe źródło) nie była niezwykła. Dwie miejsco­ wości o nazwie Emaus znajdowały się w Judei (trzecie Emaus leżało w Galilei): miasto na zachodzie kraju i wieś w okolicach Jerozolimy. Był to dla nas wystarczający powód, aby odwiedzić oba miejsca. Pierwsze Emaus leży przy samej autostradzie nr 1 łączącej Tel Awiw z Jerozolimą, 24 kilometry na zachód od Świętego Grobu. Można je szybko znaleźć, wybierając zjazd Latrun Monastery, nie jadąc jednak później do klasztoru, lecz do Canada Park. Cały park jest pełen staro­ żytnych ruin. Szczególne wrażenie robią rzymskie termy, które trzema kanałami były zasilane wodą ze źródeł znajdujących się w pobliżu. W ielkość pola ruin świadczy o znaczeniu starożytnego Emaus. W 165 r. p.n.e. Juda Machabeusz odniósł tu zwycięstwo nad armią Seleucydów, co sprawiło, że miasto stało się dumą całego Izraela. Zo­ stało jedną z pięciu siedzib Sanhedrynu i stolicą toparchii, czyli okręgu administracyjnego. Jego mieszkańcy podtrzymywali buntowniczego ducha swoich przodków i buntowali się przeciwko Rzymianom po śmierci Heroda; aby ich ukarać, Warus zrównał miasto z ziemią. Naj­ widoczniej szybko się odrodziło, ponieważ odegrało ważną rolę - jako obóz oddziałów rzymskich - także w wojnie żydowskiej. Na początku II w. było tu centrum studiów rabinicznych, w 130 r. zniszczone przez ciężkie trzęsienie ziemi. Na gruzach powoli znów zaczęły powstawać domy, gdy rzymski prefekt Juliusz Afrykański, uczony i szanowany chrześcijanin, skorzystał ze swoich wpływów w Rzymie. W 222 r. za jednym zamachem postarał się u cesarza Heliogabala o prawa miejskie dla Emaus, nakaz jego odbudowy i nową nazwę. Od tamtej chwili miasto miało się nazywać Nikopolis, „miasto zwycięstwa”, na pamiątkę zwycięstwa nad Rzymianami w wojnie żydowskiej.

301

Zdaje się, że dopiero wtedy zostało odkryte także przez chrześcijan. Orygenes jako pierwszy identyfikuje je z Emaus z Ewangelii św. Łu­ kasza, w jego ślady idzie Euzebiusz, a także Hieronim. A ponieważ znajdowało się właściwie za daleko od Jerozolimy, ten ostatni od razu „skorygował” w swojej W ulgacie dane dotyczące odległości. Także w greckich rękopisach przyjęła się od III w. druga wersja: Emaus miało być oddalone od Jerozolimy już nie o 60 stadiów, a więc 11 kilometrów, lecz 160 stadiów, czyli 30 kilometrów. Było to trochę za dużo dla Emaus-Nikopolis, ale przynajmniej lepiej pasowało. Już wkrótce w mieście powstała dobrze prosperująca gmina chrze­ ścijańska i stało się ono siedzibą biskupa. W V w. wybudowano bizan­ tyjski zespół kościelny z chrzcielnicą na ruinach rzymskiej willi z II w., którą z pewnością uważano za dom Kleofasa. W VII w. muzułmanie zniszczyli kompleks, w XII templariusze wybudowali na jego ruinach kościół Krzyżowców. Dzisiaj sanktuarium znajduje się pod opieką sympatycznych karmelitanek z Betlejem. Nie mają one wątpliwości co do autentyczności tego miejsca. Zakonna mistyczka, beatyfikowana przez papieża Jana Pawła II w 1983 r., siostra Mirjam Baouarday, miała wizję, w której sam Jezus potwierdził, że tutaj leżało Emaus z Ewan­ gelii św. Łukasza. Przeszukujemy teren i dokonujemy niepokojącego odkrycia: sank­ tuarium leży na żydowskim cmentarzysku. Niektóre kamienne groby z czasów Jezusa są jeszcze w dobrym stanie, inne zostały zniszczone podczas budowy bizantyjskiego kościoła. Jednak w takim razie rzym­ ska willa, którą uważano za dom Kleofasa, nie mogłaby stać za jego murem, żaden pobożny Żyd nie wybudowałby swojego domu pośród grobów. Jest o wiele bardziej prawdopodobne, że bizantyjska bazylika została początkowo wzniesiona nad grobem męczennika. Rzeczywiście, już krzyżowcy mieli problemy z uznaniem Nikopolis za Łukaszowe Emaus i to z dwóch powodów. Po pierwsze Łukasz mówi wyraźnie o wiosce (korne), Marek o auros, co oznacza zarówno wieś, jak i „małe wiejskie osiedle”, a ponieważ Żydzi ogólnie określali mianem miast samodzielne gminy - nawet Nazaret jest w Ewange­ liach nazywane polis - pisząc komę lub auros, mogli mieć na myśli

302

tylko chłopską osadę w pobliżu chora - dużego miasta, w tym wypad­ ku Jerozolimy. Może określenie „wieś” miało służyć zdecydowanemu odróżnieniu od znanej stolicy okręgu - Emaus, której nie miano na myśli. Z drugiej strony interpretacja Orygenesa po prostu nie pasuje do danych czasowych podawanych przez Łukasza. Uczniowie z Emaus mogli opuścić Jerozolimę najwcześniej w niedzielne południe, około popołudnia doszli do domu, zjedli posiłek z Jezusem i udali się w dro­ gę powrotną, zastając jeszcze Jedenastu podczas wieczerzy. Rzymski trakt z Jerozolimy do Emaus-Nikopolis ma długość 27 kilometrów, w tę i z powrotem są 54 kilometry, co jak na jeden dzień byłoby zbyt forsownym marszem. Dlatego krzyżowcy szukali wsi Emaus św. Łuka­ sza w odległości 60 stadiów lub 11 kilometrów od Jerozolimy i znaleźli dwie możliwe miejscowości: Aby Gosh i el-Qubeibeh (Mała Kopuła), obie położone przy rzymskich drogach na zachód. Druga z nich jest dziś zarządzana przez franciszkanów, którzy gruntownie przebadali ją archeologicznie i założyli na jej terenie cudowny ogród. Pytanie, czy Jezus rzeczywiście chodził rzymskim szlakiem, którego pozostałości odkryli tam archeolodzy, szybko schodzi na dalszy plan; Jego duch jest tu obecny i wyczuwalny (dotyczy to także sanktuarium w Emaus-Nikopolis). Rzeczywiście, franciszkańscy archeologowie odkryli na­ wet ruiny z czasów Jezusa, które już przez krzyżowców zostały na­ zwane „domem Kleofasa” i włączone do ich kościoła. Jednak tradycja el-Quibeibeh sięga niestety zaledwie 1280 r., gdy miejsce stało się także znane jako Parva Mahomeria (Mały Meczet). Nazwa Emaus natomiast nie została w jego przypadku potwierdzona; nie pasowałaby także do niego, ponieważ nigdy nie było tu źródła. Jednak istniała wieś o nazwie Emaus lub Ammaus bardzo blisko Jerozolimy. Józef Flawiusz pisze w swojej książce o wojnie żydowskiej, że cesarz Wespazjan osadził 800 weteranów „w okręgu Ammaus, któ­ ry leżał w odległości 30 stadiów od Jerozolimy”. Od tamtego czasu Rzymianie nazywali to miejsce Colonia, a Arabowie Qalonijeh. Dzi­ siaj nosi ono nazwę ha-Motsa i tak jak Nikopolis leży przy autostra­ dzie nr 1, tylko 2,2 kilometra na północ od pomnika Holokaustu Yad Yashem. Wspomina o niej już Księga Jozuego (18,26) oraz Talmud,

303

gdzie jest napisane, że Żydzi zbierają tu wiklinę na Święto Szałasów. Do dziś zachowały się terasowe zbocza, na których kiedyś rosły oliwki i winorośl. Wciąż mocno bijące źródło było używane jako studnia już w epoce żelaza. Jedna z odkrytych w pobliżu mykw w sposób oczywisty podobna jest do esseńskiej łaźni rytualnej w Betanii na Górze Oliwnej i mogłaby wskazywać na to, że istniało tu osiedle esseńczyków. Józef zaniża dane dotyczące odległości. Aby dojść starym szlakiem Rzy­ mian do Bramy Esseńczyków w Jerozolimie, trzeba by przemierzyć nie 30 stadiów (3,5, kilometra) i nie 60 stadiów (11 kilometrów) jak u Łukasza, lecz dokładnie 50 stadiów (9,2 kilometra). Starożytne dane dotyczące odległości rzadko bywają dokładne. Tutaj, w Ammaus-Colonia, prowadził wykopaliska niestety zmarły przedwcześnie w 2004 r. niemiecki papirolog i badacz Nowego Testa­ mentu Carsten Peter Thiede z niezależnej Wyższej Szkoły Teologicz­ nej (STH) w Bazylei, we współpracy z izraelskim urzędem ds. zabytków (IAA). Znalazł nie tylko pozostałości rzymskiego osiedla weteranów, lecz także żydowską wioskę leżącą sto metrów dalej. Terra Sigillata z hebrajskimi napisami, a przede wszystkim kunsztownie wykonane fragmenty żydowskich naczyń kamiennych świadczą o tym, że miesz­ kali tu pobożni Żydzi o wysokim statusie społecznym. Ruiny bizantyj­ skiego klasztoru z V w., które odkrył Thiede, wskazują być może na to, że miejsce to otaczali czcią pierwsi chrześcijanie. Jednakże należało z góry wykluczyć możliwość wcześniejszego kultu tego miejsca; mało prawdopodobne, aby pierwotna wspólnota utrzymywała sanktuarium w pobliżu rzymskiego osiedla weteranów. Później Ammaus zostało zapomniane, znano je już tylko pod nazwą Colonia, a tradycja skon­ centrowała się na Emaus-Nikopolis. Lecz ostatecznie to, czy Nikopolis, czy też Colonia były Emaus, o którym pisał Łukasz, ma znaczenie drugorzędne. Tak drugorzędne, że nawet Juliusz Afrykańczyk, sam chrześcijanin, nawet nie pomyślał o tym, aby zachować nazwę swojego miasta, lecz wolał je przemiano­ wać. A może nowa nazwa była tylko pretekstem, aby upamiętnić zwy­ cięstwo Jezusa nad śmiercią? Także tego nie można wykluczyć. Jedno jest dla mnie jasne: nie cel, nie miejsce, w którym Zmartwychwstały

304

dał się poznać, są ważne, lecz droga, na której się objawił, by zapro­ wadzić swoich uczniów do wiary. Może ona wieść w każdym kierunku, do każdego kościoła świata, gdzie wierni łamią się chlebem, a On jest pośród nas. Prawdziwe Emaus jest wszędzie! Warto przy tym porównać końcowe sekwencje czterech Ewangelii. Marek zakończył początkowo zdumieniem i przestrachem, które czują najpierw kobiety i my wszyscy, gdy jesteśmy konfrontowani z niesamowitością, shocking truth zmartwychwstania. Mateusz zostawia nas z obietnicą Jezusa, która pozwala nam mieć nadzieję, że nie jesteśmy sami: „A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata” (Mt 28,20). Łukasz nie tylko wysyła nas na drogę do Emaus, do ciepłego źródła prawdy, lecz opisując Wniebowstąpienie, także na Górę Oliwną. Dzisiaj w najwyższym punkcie góry stoi ośmiokątny, przykryty kopułą kościół, który jakiś czas służył muzułmanom jako meczet. Tutaj już w 378 r. wytworna Rzymianka Poimenia wybudowała kościół, kwadratową budowlę, której dach otwierał się pośrodku na niebo. Dzisiaj na podłodze oktogonu znajduje się pokazywany piel­ grzymom kamień, na którym przy odrobinie wyobraźni powinniśmy rozpoznać ślady stóp Jezusa. Mnie natomiast o wiele bardziej interesuje najstarsze sanktuarium Wniebowstąpienia, wybudowane już w 325 r. przez cesarzową Helenę. Tak zwany kościół Eleona łączy mianowicie Wniebowstąpienie Jezu­ sa z Jego duchowym testamentem i ponadto stoi na autentycznym miejscu. Jak pisał Euzebiusz z Cezarei: „Przy pokazywanej tam jaskini modlił się (Pan) i na szczycie góry wprowadzał swoich uczniów w ta­ jemnice końca świata; stamtąd wstąpił także do nieba”. Tutaj także Je­ zus nocował podczas swoich pierwszych wizyt w Jerozolimie, nauczał swoich uczniów i - zgodnie z lokalną tradycją - uczył modlitwy „Ojcze nasz”. Ślad nadziei i wiary, jaki modlitwa Pańska pozostawiła na swojej drodze przez stulecia, jest dla mnie, za pozwoleniem, droższy aniżeli jakiś niewyraźny odcisk w skale. Na dziedzińcu wewnętrznym nowo­ czesnego kościoła Eleona jest ona wypisana we wszystkich językach jako Jego dar dla nas, poprzez który Jego błogosławieństwo jest prze­ kazywane wszystkim kolejnym pokoleniom. Dlatego Ewangelia św. Łu-

305

kasza kończy się wezwaniem do naśladowania w modlitwie uczniów, mówiąc o nich: „stale przebywali w świątyni, wielbiąc i błogosławiąc Boga” (Łk 24,53). Jan zamierzał początkowo zakończyć swoją Ewangelię apelem 0 wiarę także bez widomych znaków. Jednak później się rozmyślił 1 dodał jeszcze opis ostatniego cudu Jezusa. Wydarzył się on w Galilei, gdzieś między Paschą i Wniebowstąpieniem, pod koniec kwietnia 30 r. Drogowskaz odsyłający do początków Jego działalności postawili już inni ewangeliści, na przykład Mateusz („A Jezus rzekł do nich: «Nie bójcie się! Idźcie i oznajmijcie moim braciom: niech idą do Galilei, tam Mnie zobaczą», 28,10) albo Marek („Idzie przed wami do Galilei”, 16,7). Nawet Łukasz przetwarza motyw Galilei, każąc aniołowi przypomnieć, „jak wam mówił, będąc jeszcze w Galilei” (24,6). I właśnie tam, nad jeziorem Genezaret, w Piotrowym porcie Tabga, zgodnie z Ewangelią św. Jana, Jezus objawił się po raz ostatni. Jeszcze raz uczniowie poszli łowić ryby. Może nie chcieli stracić kontaktu z rzeczywistością, raz zająć myśli czymś innym, a może zro­ bili to z sentymentu: jeszcze raz powrócić do starego życia, zanim zacznie się nowe. Było tam siedmiu z nich, między innymi Piotr, To­ masz i obaj synowie Zebedeusza. Łowili już całą noc, bez skutku. Może pogoda nie była najlepsza, woda za zimna, a pielęgnice ukryły się za blisko i za głęboko w pobliżu ciepłych źródeł Tabgi. Wtedy mężczyźni dostrzegają na brzegu swojego łowiska czło­ wieka. Nie poznają Go. Nawołują się, obcy radzi im zarzucić sieć po prawej stronie łodzi i ta natychmiast napełnia się rybami. Zrobiło się jasno, pierwsze promienie porannego słońca ogrzewają jezioro, skłaniając ryby do opuszczenia kryjówek i wypływania ku słońcu. Być może tajemniczy nieznajomy obserwował ławicę z brzegu. Zarzutnia jest w każdym razie pełna i nazbyt ciężka, aby można ją było wyciąg­ nąć. Teraz Jan pierwszy pojmuje, kim jest człowiek na brzegu. „To jest Pan!” (J 21,7), krzyczy do Piotra. Piotr jest jeszcze nagi, ponieważ właśnie wyszedł z wody. Gdy zarzutnia jest pełna, jeden rybak nurkuje na dno jeziora, chwyta ciężarek, ostrożnie ściąga otwarty koniec sieci i razem z połowem wrzuca ją do łodzi. Jeśli łowi w pobliżu brzegu lub

306

połów jest szczególnie duży, może także wypełnioną sieć zaciągnąć na ląd, dokładnie w taki sposób, jak opisuje to Jan, doświadczony rybak. Podaje nawet dokładnie odległość od brzegu, to 200 łokci, równo 100 metrów. Gdy Piotr pojmuje, kim jest obcy, ponosi go temperament. Prze­ pasuje szybko szatę wierzchnią, aby nie stawać nago przed swoim Mi­ strzem, skacze do wody, nurkuje, łapie sieć i płynie do brzegu. Tam Jezus rozpalił już węgle, piecze rybę i chleb. Rybacy przystępują do rutynowych czynności. Każdy połów musi być pieczołowicie prze­ liczony, choćby z powodu podatku, który w porcie zaraz zainkasuje celnik. Złowili dokładnie 153 ryby. W iele spekulowano na temat tej liczby. Część egzegetów mówi, że to liczba wszystkich ludów na zie­ mi, według innych jest to aluzja do Trójcy Przenajświętszej. Autorem ostatniej interpretacji jest św. Augustyn i przede wszystkim świadczy ona o tym, do jakich genialnych dzieł byli zdolni ojcowie Kościoła. Jeśli w pierwszej linii postawimy punkt, w drugiej dwa, w trzeciej trzy i tak dalej, po wyznaczeniu 133 punktów otrzymamy trójkąt równora­ mienny. To prawda, można to sprawdzić i na tym przykładzie widać, jak wiele zaszyfrowanych informacji i kodów ukrytych w Ewangeliach czeka na to, aby „rozgryźli” je pomysłowi egzegeci. Lecz ta płaszczyz­ na metafizyczna nie wyklucza także, że w rzeczywistości były to 153 ryby, a nie 152 czy 154 i że uczniowie, którzy z pochodzenia byli przede wszystkim rybakami, a nie teologami, po prostu odruchowo je poli­ czyli. Miejsce, w którym się to wydarzyło, można odwiedzić jeszcze dziś. To moje ulubione miejsce w Ziemi Świętej, a kto raz tam był, ten rozumie dlaczego. Nad samym brzegiem jeziora stoi kaplica zbudowana w 1993 r. przez franciszkanów na fundamentach kościółka z początku V w. Przed jej ołtarzem rozciąga się skała, Mensa Domini, Stół Pański. We­ dług tradycji jest to miejsce, w którym Jezus rozpalił węgle, aby upiec rybę i chleb (z tego powodu mały kościółek był we wczesnym średnio­ wieczu nazywany Place ofthe Coals (Miejsce Węgli). Dosyć wcześnie wyodrębniono kamienny stół z otaczającej go skały, aby podkreślić jego znaczenie. Na zewnątrz, czasem zalewane wodą, znajdują się

kikuty sześciu narożnych kolumn o sercowatym przekroju, jakie zna­ my z żydowskich synagog III w., te jednak stoją w jednym rzędzie. Nie świadczą ani o tym, że w tym miejscu znajdowała się budowla, ani nie służyły do cumowania łodzi, jak kiedyś wierzono, lecz mają symbolizować trony dwunastu apostołów. Do kościółka o wymiarach zaledwie 6,5 na 12 metrów tuli się szara skała, w której wykuto siedem stopni. This is Holy Ground, zdradza szyld, dostępu do niej broni krata z kutego żelaza. Bardzo możliwe, że schody pochodzą z czasów Jezusa i że prowadziły z przystani do niegdyś wyższego brzegu jeziora. Stan wody obniżył się z biegiem lat, zanim wybudowano kaplicę, miejsce to służyło za kamieniołom i przez to uległo obniżeniu. Może także tutaj judeochrześcijanie dokonywali obrzędu chrztu. Jest jednak pewne, że schody już tu były, zanim wzniesiono sanktuarium w latach 420-430. Pół wieku przedtem, w 383 r., zakonnica Egeria, która podczas swojej pielgrzymki do Ziemi Świętej przybyła także do Tabgi, pisała: „Nieda­ leko od tego miejsca (Kafarnaum) widać schody, na których stał Pan”. Dzisiaj te stopnie prowadzą prosto do nieba. Po śniadaniu z uczniami Jezus pozostawił nam swój największy dar. Trzy razy pytał Piotra, czy Go kocha, trzy razy Piotr odpowiadał twierdząco. Na wschodzie trzykrotne powtórzenie do dziś uchodzi za ostateczne potwierdzenie, przysięgę. A Jezus trzy razy powiedział: „Paś baranki moje! (...) Paś owce moje!” Przepowiedział Piotrowi jego śmierć krzyżową, a później ostatni raz go wezwał: „Pójdź za Mną!”

(j 21,25-19). O tej scenie przypomina dziś stojąca na brzegu jeziora, przejmująca w swojej prostocie, statua z brązu, leżąca po przekątnej naprzeciwko Place of the Coals, które teraz z ważnego powodu nazywa się kaplicą Prymatu. Ukazuje Zmartwychwstałego z ręką wyciągniętą w geście błogosławieństwa, klęczy przed nim przejęty Piotr, odchylony do tyłu, z lewą ręką uniesioną tak, jakby chciał coś pochwycić. To obraz, który buduje most ponad dwoma tysiącami lat historii i prowadzi prosto do teraźniejszości. Ponieważ Kościół, który Jezus założył wówczas na skale - Piotrze, polecając mu, aby pasł Jego owce, przetrwał próbę czasu i będzie nadal trwał aż do końca świata, jak obiecał Jezus. Bło-

308

gosławieństwo, którego wtedy udzielił klęczącemu uczniowi, zostało później udzielone 265 razy, ostatni raz 24 kwietnia 2005 r. Josephowi Ratzingerowi. „Jezus ogłosił królestwo Boże i przyszedł Kościół”, z sarkazmem oznajmił modernistyczny francuski teolog Alfred Loisy (1857-1930). Lecz to prawda: Jezus, który głosił królestwo Boże, podarował nam ten Kościół, aby z nim i poprzez niego urzeczywistniać swoją wizję. W jego imieniu popełniano błędy, czynili je ludzie, którzy byli tak niedoskonali jak sam Piotr, ale innego Kościoła nie ma. Dzięki niemu słowa Jezusa przetrwały, chronione przed każdą dowolną interpretacją i wykorzystaniem w niewłaściwym celu. Dzięki niemu także dzisiaj możemy czuć Jego obecność i iść za Nim, we wspólnocie z następcą Piotra, który prowadzi Jego owce przez czas. I tylko o to chodzi. Wróciliśmy właśnie do Niemiec, gdy media opublikowały ostat­ nie zdjęcia z podróży Benedykta XVI do Ziemi Świętej. Pokazują one Piotra w drodze do pustego grobu. Nie biegnącego jak wtedy, i bez Jana u boku, lecz z prałatem Georgiem Gansweinem, sympatycznym sekretarzem. Mimo to wyczuwa się ciągłość między 9 kwietnia 30 r. a 15 maja 2009 r*> kiedy to papież klęka przed ławką grobową i całuje skałę od dawna pokrytą marmurowymi płytami. Ponieważ Ten, który tutaj dokonał swojego spotkania z historią, swojego wejścia w prze­ strzeń i czas, prawdziwie zmartwychwstał i żyje - wczoraj, dzisiaj i w przyszłości. To prawdziwie dobra nowina i ona pozostaje naszą nadzieją.

TABLICA CH RO N O LO GICZN A ŻYCIA JEZ U SA p.n.e. 37 r. objęcie tronu przez Heroda Wielkiego 19 r. zapowiedź budowy świątyni i narodziny Maryi 7 r. grudzień - zapowiedź narodzin Jana Chrzciciela 6 r. zaręczyny Maryi i Józefa czerwiec - Zwiastowanie, wizyta Maryi w En Karem wrzesień - narodziny Jana Chrzciciela grudzień - powrót Józefa do Nazaretu 5 r. marzec - narodziny Jezusa w Betlejem kwiecień - ofiarowanie Jezusa w świątyni maj - wizyta Magów, ucieczka do Egiptu, rzeź niewiniątek 4 r. marzec - śmierć Heroda Wielkiego kwiecień - zamieszki w Judei i Galilei, zniszczenie Seforis maj - podział królestwa Heroda 3 r. Antypas rozpoczyna odbudowę Seforis n.e. 6 r. Judea staje się prowincją rzymską, (drugi?) spis ludności za Kwiryniusza 8 r. kwiecień - Jezus rozmawia z uczonymi w Piśmie w świątyni 9 r. Bar miewa Jezusa 27 r. wrzesień - Jan Chrzciciel rozpoczyna działalność publiczną 28 r. styczeń - chrzest Jezusa w Jordanie luty - post Jezusa, powołanie pierwszych uczniów marzec - wesele w Kanie, Pesach w Jerozolimie, oczyszczenie świą­ tyni kwiecień - Jezus w Betanii nad Jordanem maj - Szawuot w Jerozolimie, aresztowanie Jana czerwiec - sierpień - Jezus w Kanie wrzesień - Sukkot w Jerozolimie, wizyta nad sadzawką Betesda

310

listopad - Jezus znów w Kafarnaum 29 r. luty - Kazanie na Górze, uzdrowienie opętanego z Gadary marzec - stracenie Chrzciciela, nakarmienie pięciu tysięcy w Tabdze kwiecień - objawienie się Jezusa w Kafarnaum, podróż do Tyrusisidon czerwiec - nakarmienie czterech tysięcy w Kursi lipiec - podróż do Cezarei Filipowej sierpień - Przemienienie Pańskie, powrót do Galilei październik - Sukkot w Jerozolimie grudzień - Chanuka w Jerozolimie, później powrót do Galilei 30 r. styczeń - posłanie 27 uczniów luty - Jezus opuszcza Kafarnaum marzec - Jezus w Betanii nad Jordanem, później w Betanii u stóp Góry Oliwnej kwiecień: Pesach, pasja, śmierć i zmartwychwstanie maj: wniebowstąpienie, zesłanie Ducha Świętego podczas Szawuot 43-68 r. powstanie czterech Ewangelii 70 r. zburzenie Jerozolimy i świątyni przez Tytusa

ŹRÓ DŁA I LITERATURA Albani Matthias, Jesus von Nazareth, zu Bethlehem geboren, Freiburg 2003. Antonini Placentini itinerarium, Berlin 1889. Atwill Joseph, Das Messias-Rätsel, Berlin 2008. Aviam Mordechai, Ancient Synagogues in the Land o f Israel, Jerusalem 1997. Avigad Nahman, The Herodian Quarter in Jerusalem, Jerusalem 1983. Avni Gideon, Greenhut Zvi, TheAkeldama Tombs, Jerusalem 1996. Badde Paul, Jerusalem, Jerusalem, Kisslegg 2006. Badde Paul, Heiliges Land, Gütersloh 2008. Bagatti Bellarmino, Excavations in Nazareth, Jeruzsalem 1969. Bagatti Bellarmino, Golgota e la Croce, Jerusalem 1984. Bagatti Bellarmino, The Church from the Circumcision, Jerusalem 1984. Bahat Dan, The Atlas of Biblical Jerusalem, Jerusalem 1994. Bahat Dan, Touching the Stones of Our Heritage, Jerusalem 2002. Bar-Am Aviva, Beyond the Walls: Churches of Jerusalem, Jerusalem 1998. Batey Richard A., Jesus & the Forgotten City, Grand Rapids/MI 1991. Bauckham Richard, Jude and the Relatives of Jesus in the Early Church, London 1990. Bauckham Richard, Jesus and the Eyewitnesses, Grand Rapids/MI 2006. Bauer Thomas Johann, Who is who in der Welt Jesu, Freiburg 2007. Bauman Richard, Crime and Punishment in Ancient Rome, London 1996. Baur Ferdinand, Kritische Untersuchungen über die kanonischen Evange­ lien, Tübingen 1847. Becker-Huberti Manfred, Die Heiligen Drei Könige, Köln 2005. Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, Warszawa 2008. Berger Klaus, Im Anfang war Johannes, Stuttgart 1997.

313

Berger Klaus, Jesus, München 2004. Berger Klaus, Nord Christiane, Das Neue Testament und frühchristliche

Schriften, Frankfurt 2005. Betz Otto, Riesner Rainer, Jezus, Qumran i Watykan: kulisy trzeciej bitwy 0 zwoje znad Morza Martwego, Krakow 1994. Biddle Martin, Das Grab Christi, Gießen 1998. Biddle Martin, The Tomb of Christy Stroud 1999. Biddle Martin i in., Die Grabeskirche in Jerusalem} Stuttgart 2000. Blomberg Craig, The Historical Reliability of the Gospels, Downers Grove/ IL 1987. Bösen Wilibald, Ostatni dzieh Jezusa z NazaretuyWroclaw 2002. Borgehammar Stephan, How the Holy Cross was Found, Stockholm 1991. Bräumer Hansjörg, Ort im Namen Jesu, Holzgerlingen 2008. Brandmüller Walter (wyd.), Qumran und die Evangelien, Aachen 1994. Brandmüller Walter (wyd.), Licht und Schatteny Augsburg 2007. Brown Fr. Raymond, The Virginal Conception & Bodily Resurrection of Jesus, New York 1972. Bruce F.F., Außerbiblische Zeugnisse überJesus und dasfrühe Christentum, Gießen 1993. Bruce F.F., Basiswissen Neues TestamentyWuppertal 1997. Butzkamm Aloys, Mit der Bibel im Heiligen Land, Paderborn 2008.. Campbell Fr. John, The Stations of the Cross in Jerusalem}Jerusalem 1986. Cano Tello Celestino A., La Legalidad del Proceso de Jesus, Valencia 2002. Chancey Mark A., Greco-Roman Culture and the Galilee ofJesusy Cam­ bridge 2003. Charlesworth James H. (wyd.), Jesus and the Dead Sea Scrollsf New York 1992. Charlesworth James H. (wyd.), Jesus and Archeology, Grand Rapids/MI 2006. Claußen Carsten, Frey Jörg (wyd),/esus und die Archäologie Galiläas, Neukirchen - Vluyn 2008. Connolly Peter, Living in the Time of Jesus of Nazareth, Hakishon 1983. Corsini Manuela, Juan el Testigo, Madrid 1989.

3H

Crossan John Dominie, Historyczny Jezus: kim był i czego nauczały War­ szawa 1997 Crossan John Dominie, Kto zabił Jezusa: korzenie antysemityzmu w ewan­ gelicznych relacjach o śmierci Jezusa, Warszawa 1998. Crossan John Dominie, Reed Jonathan, Excavating Jesus, San Francisco 2001. Demandt Alexander, Hände in Unschuld, Köln 1999. Drijvers Jan W., Helena Augusta, Leiden 1992 Edersheim Alfred, Der Tampel, Wuppertal 1997. Egeria, Itinerarium, Freiburg 1995. Eisenman Robert, James, the Brother of Jesus, New York 1997. Eusebius Caesariensis, Historia kościelna, Kraków 1993. Faßbeck Gabriele i in., Leben am see Gennesaret, Mainz 2003. Ferrari d’Occhiepo Konradin, Der Stern von Bethlehem in astronomischer Sicht, Gießen 2003. Finegan Jack, The Archeology of the New Testament, Princeton 1992. Fleckenstein Karl-Heinz, Komm und sieh!, Neckenmarkt 2008. Fleckenstein Karl-Heinz, Louhivuori Mikko, Riesner Rainer, Emmaus in Judäa, Gießen 2003. Flusser David, Jesus, Jerusalem 1998. Foster Charles, Die Akte Jesus, München 2008. Freeman-Grenville, The Basilica of the Nativity in Bethlehem, Jerusalem 1993. Freeman-Grenville, The Basilica of the Annunciation at Nazareth, Jeru­ salem 1994. Freeman-Grenville, The Basilica of the Holy Sepulchre in Jerusalem, Jeru­ salem 1994. Freeman-Grenville, T he Land of Jesus Then and Now, Jerusalem 1998. Freeman-Grenville, Chapman Rubert, Taylor Joan, The Onomasticon by Eusebius of Caesarea, Jerusalem 2003. Freund Richard A., Digging through the Bible, Lanham 2009. Fricke Weddig, Ukrzyżowany w majestacie prawa: osoba i proces Jezusa z Galilei, Gdynia 1996. Fürst Heinrich, Im Land des Herrn, Paderborn 2009. Funk Robert W., Honest to Jesus, San Francisco 1996.

315

Ganzfried Solomon, Code of the Jewish Law, New York 1963. Geva Hillel, Ancient Jerusalem Revealed, Jerusalem 1994. Gibson Shimon, Tha Cave of John the Baptist, London 2004. Gibson Shimon, The Final Days of Jesus, San Francisco 2009. Gibson Shimon,Taylor John E., Beneath the Church of the Holy Sepulchre Jerusalem, London 1994. Gilbert Adrian, Magowie w poszukiwaniu tajemnej tradycji, Warszawa 1997. Gillman Florence Morgan, Herodias, Collegeville/MN 2003. Gnilka Joachim, Jezus z Nazaretu: orędzie i dzieje, Kraków 1997. Goergen Annelise, Goergen Anton, Tabga am See Genesareth, München 1989. Gonen Rivka, Biblical Holy Places, Herzlia 1999. Gottschalk Gisela, Die großen Cäsaren, Herrsching 1984. Grant Michael, Dwunastu cezarów, Warszawa 1997. Gumbert P. Ludwig, Die Basilika in Nazareth, München 1985. Gundry Robert H., A Survey of the New Testament, Grand Rapids/MI 2003. Habermas Gary, The Historical Jesus, Joplin/MS 1996. Hanson K.C., Oakman Douglas, Palestine in the Time of Jesus, Minneapolis/MN 1998. Heiligenthal Roman, Der Lebensweg Jesu von Nazareth, Stuttgart 1994. Heiligenthal Roman, Der verfälschte Jesus, Darmstadt 1997. Herbst Karl, Kriminalfall Golgotha, Düsseldorf 1992. Hesemann Michael, Die Jesustafel, Freiburg 1999. Hesemann Michael, Milczący świadkowie Golgoty: fascynująca historia relikwii męki Chrystusa, Kraków 2006. Hesemann Michael, Kulisy tajemnic fatimskich, Kraków 2001. Hesemann Michael, Der erste Papst, München 2003. Hesemann Michael, Die Entdeckung des Heiligen Grals, München 2003. Hesemann Michael, Stigmata - Sie tragen die Wundmale Christi, Güllesheim 2006. Hesemann Michael, Die Dunkelmänner, Augsburg 2007. Hesemann Michael, Paulus von Tarsus, Augsburg 2008. Heyer Cees J. Den, Der Mann aus Nazareth, Düsseldorf 1998. Hirschberg Peter, Jesus von Nazareth, Darmstadt 2004.

316

Hurtado Larry W., The Earliest Christian Artifacts, Grand Rapids/MI 2006. Husemann Dirk, Die archäologische Hintertreppe, Ostfildern 2007. Jacobovici Simcha, Pellegrino Charles, Prawdziwy grób Jezusa, Warszawa 2007. Jeffrey Grant R., Jesus - The Great Debate, Toronto 1999. Johnson Luke Timothy, The Real Jesus, San Francisco, 1996. Józef Flawiusz, Wojna żydowska, Warszawa 2001, Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, Warszawa 1993. Józef Flawiusz, Kleinere Schriften, Wiesbaden 1993. Justinus, Dialog mit dem Juden Tryphon, Wiesbaden 2005. Kauffmann Joel, The Nazareth Jesus Knew, Nazareth 2003. Kidger Mark, The Star of Bethlehem, Princeton/NJ 1999. Kimball Glenn, Hidden stories o f the Childhood o f Jesus, Houston/TX 1999. Stirland David, Hidden Politics of the Crucifixion, Salt Lake City/UT 1998. King Anthony, Jerusalem Revealed, Littleport 1997. Kollmann Bernd, Die Jesus-Mythen, Freiburg 2009. Kresser Gebhard, Nazareth - Ein Zeuge fur Loretto, Graz 1908. Kriwaczek Paul, In Search of Zarathustra, New York 2003. Kroll Gerhard, Auf den Spuren Jesu, Leipzig 1988. Krüger Jürgen, Die Grabeskirche zu Jerusalem, Regensburg 2000. Küchler Max, Jerusalem, Göttingen 2007. Läpple Alfred, Der anderre Jesus, Augsburg 1997 Läufer Erich, Tabga - Wo die Brotvermehrung stattfand, Köln 2000. Laudert-Ruhm Gerd, Jesus von Nazareth, Stuttgart 1996. Lewin Ariel, Palästina in der Antike, Stuttgart 2004. Loffreda Stanislao, Die Heiligtümer von Tabga, Jerusalem 1981. Loffreda Stanislao, Kapernaum, Jerusalem 1994. Mack Burton L., The Lost Gospel, New York 1993. Magen Y , The Stone Vessel Industry in the Second Temple Period, Jerusa­ lem 2002. Mancini Ignazio, Archaeological Discoveries Relative to the Judeo-Christians, Jerusalem 1984.

317

Marxsen Willi, Die Auferstehung Jesu als historisches und als theologi­ sches ProblemyGütersloh 1965. Mazar Eilat, The Complete Guide to the Temple Mount ExcavationsyJeru­ salem 2002. Mc Namer Elizabeth, Pixner P. Bargil, Jesus and the First-Century Christi­ anity in JerusalemyNew York 2008. Me Ray John, Archaelogy and the New Testamenty Grand Rapids/MI 1991. Meinardus Otto F., Auf den Spuren der Heiligen Familie von bethlehem nach OberägyptenyKonlenz 1978. Meinardus Otto F., Die Heilige Woche in Jerusalemf Würzburg 1988. Messori Vittorio, Gelitten unter Pontius Pilatus?, Köln 1997. Millard Alan, Die Zeit der ersten Christen, Gießen 1994. Molnar Michael R., The Star ofBethlehemy London 1999. Murphy-O’Connor Jerome, Przewodnik po Ziemi Świętej, Warszawa 1996. Negev Avraham, Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, Warszawa 2002. Netzer Ehud, HerodiumyJerusalem 1999. Netzer Ehud, The Palaces of the Hasmoneans and Herod the Great, Jeru­ salem 2001. Nun Mendel, The Sea of Galilee nad its Fisherman in the New Testamenty Ein Gev 1989. Nun Mendel, Der See Genezareth und die EvangelienyGießen 2001. Orthodox Palestine Society (wyd.), The Threshold of the Judgement Gate, Jerusalem 1985. Petrozzi Maria Terese, SamariayJerusalem 1981. Pfanmüller Gustav, Jesus im Urteil der Jahrhunderte, Leipzig 1908. Pfirrmann Gustav, Die Nazareth-Tafel, München 1994. Piccirillo Michele, With Jesus in the Holz Land, Jerusalem 1994. Pixner Bargil, Wege des Messias und Stätten der Urkirche, Gießen 1991. Pixner Bargil, Mit Jesus durch Galiläa nach dem fünften Evangelium, Rosh Pina 1992. Pixner Bargil, Mit Jesus nach Jerusalem, Rosh Pina 1996. Porter J. R., Jesus und seine Zeit, Stuttgart 1999. Prause Gerhard, Herodes der Große, Hamburg 1977. Pritz Ray A., Nayarene Jewish Christianitz, Jerusalem 1992.

318

Raanan Mordecai (wyd.), Auf den Spuren des Jesus von Nayareth, Tel Aviv 1970. Rahmani L. Y., A Catalogue of Jewish Ossuaries, Jerusalem 1994. Rainey Anson, Notley Steven, Cartas New Century Handbook and Atlas of the Bible, Jerusalem 2007. Ratzinger Joseph (wyd.), Schriftauslegung im Widerstreit, Freiburg 1989. Reed Jonathan, Archaeology and the Galilean Jeusu, Harrisburg/PA 2000. Reich Ronny, Avni Gideon, Winter Tamar, The Jerusalem Archeaological Park, Jerusalem 1999. Richman Chaim, A House of Prayer for All Nations, Jerusalem 1997. Riesner Rainer, Essener und Urgemeinde in Jerusalem, Gießen 1998. Rigato Maria-Luisa, II Titolo della Croce di Gesu, Roma 2005. Rittmeyer Leen, Rittmeyer Kathleen, Jerusalem in the Year 30 A.D.yJeru­ salem 2004. Roberts Mark D., Can We Trust the Gospels?, Wheaton-IL 2007. Sacchi Maurilio, Terra Santa sulle orme di GesuyJerusalem 1999. Sailer Fr. Sylvester, Discoveries as St Johns Ein KarimyJerusalem 1982. Salm René, The Myth of Nazareth, Cranford/NJ 2008. Sandoli P. Sabino, Emmaus - El Qubeibeh, Jerusalem 1980. Santarelli Giuseppe, Loreto, Bologna 1983. Scarre Chris, Die römischen Kaiser, Düsseldorf 1996. Schinzel-Penth Gisela, Was geschah damals wirklich?, St. Otilien 2003. Schonfield Hugh, The Passover Plot, Shaftesbury 1993. Schröder Heinz, Jesus und das Geld, Karlsruhe 1979. Schulz Hans-Joachim, Die apostolische Herkunft der Evangelien, Freiburg 1997. Schweitzer Albert, Geschichte der Leben-Jesu-Forschung, Tübingen 1906. Seymour Oah, The Birth of Christ, London 1998. Shanks Hershel, Jerusalem, New York 1993. Shkolnik Yaacov, Banias and Tel Dan, Jerusalem 2000. Sheler Jeffery, Is the Bible True?, New York 1999. Silas Musholt P. (wyd.), Nazareth, Jerusalem 1995. Silberman Neil Asher, Die Messias-Macher, Bergisch Gladbach 1995. Siliato Maria Grazia, Und das Grabtuch ist doch echt, München 1998. Stanton Graham, Gospel Truth, London 1995.

3 19

Stegemann Hartmut, Esseńczycy z Qumran, Jan Chrzciciel iJezus, Kraków 2002. Stemberger Günter, Jewish Contemporaries of Jesus, Minneapolis/MI 1995. Stern Ephraim (wyd.), The New Encyclopedia of Archaeological Excava­ tions in the Holy Land, Vol. 1-5, Jerusalem (IES)/New York 1993-2009. Storme Albert, Bethany, Jerusalem 1992. Strabo, Geographica, Wiesbaden 2005. Strickert Fred, Bethsaida, Home of the Apostles, Collegville/MN 1998. Tabor James D., Die Jesus-Dynastie, München 2006. Theissen Gerd, Merz Anette, Der historische Jesus, Göttingen 1997. Then Reinhold, Unterwegs im Heiligen Land, Stuttgart 2002. Thiede Carsten Peter, Ein Fisch für den römischen Kaiser, München 1998. Thiede Carsten Peter, Die Messias-Sucher, Stuttgart 2002. Thiede Carsten Peter, Jesus - der Glaube, die Fakten, Augsburg 2003. Thiede Carsten Peter, The Cosmopolitan World of Jesus, London 2004. Thiede Carsten Peter, Emaus - zaginione święte miejsce chrześcijaństwa, Warszawa 2007. Thiede Carsten Peter, Der unbequeme Messias, Basel 2006. Thiede Carsten Peter, dAncona Matthew, Jezusowy papirus, Warszawa 2007. Thiede Carsten Peter, W poszukiwaniu Świętego Krzyża, Warszawa 2006. Thomas Gordon, Das Jesus-Urteil, Bergisch Gladbach 1992. Tsafrir Yoram (wyd.), Ancient Churches Revealed, Jerusalem 1993 . Tully Mark, Jesus-Prophet, Massias, Rebell?, Köln 1997. Vamosh Miriam Feinberg, Women at the Time of the Bible, Herzlia 2007. Vermes Geza, Die Passion, Darmstadt 2006. Vermes Geza, Die Geburt Jesu, Darmstadt 2007. Victor Ulrich, Thiede Carsten Peter, Stingelin Urs, Antike Kultur und Neu­ es Testament, Basel 2003. Wachsmann Shelley, The Sea of Galilee Boat, College Station/TX 2009. Walker Peter, Das geheimnis des leeren Grabes, Würzburg 2000. Walker Peter, Unterwegs im Heiligen Land, Stuttgart 2008. Weidinger Erich, Apokryphe Bibel, Augsburg 1991. Wilkinson John, Jerusalem Pilgrims Before the Crusades, Guliford 1977. Wilson A.N., Jesus, London 1993.

320

Wilson Ian, Jesus: Evidence, London 1998 Winkler Lea Lofenfeld, Frenkel Ramit, The Boat and the Sea o f Galilee, Jerusalem 2007. Winter Paul, On the Trial of Jesus, New York 1974. Wise Michael i in., Die Schriftrollen von Qumran, Augsburg 1997. Worm Alfred, Jesus Christus, Düsseldorf 1993. Worschech Udo, Das Land jenseits des Jordan, Gießen 2004. Wrembek Christoph, Die sogenannte Magdalenerin, Leipzig 2007. Wright John, Christ in Myth and Legend, Cincinatti/OH 1894. Wright N.T., Who Was Jesus, Grand Rapids/MI 1992. Yadin Yigael (wyd.), Bar Kochba, Hamburg 1971. Yadin Yigael (wyd.), Jerusalem Revealed, Jerusalem 1976. Zarley Kermit, Das Leben Jesu, Neuhausen-Stuttgart 1992. Zugibe Frederick T., The Crucifixion of Jesus, New York 2005.