Jeleniewski T. - Black Sabath. Feniks

Tomasz Jeleniewski

Black Sabbath Feniks

Black Sabbath Feniks

Skład: Katarzyna Derda Korekta i redakcja tekstu: Agnieszka Wilczyńska Zdjęcia: Rhino, I.R.S., Vertigo © 2012-14 by Tomasz Jeleniewski / GAD Records ISBN 978-83-64416-98-9 Wydanie elektroniczne: Code Red Tomasz Stachewicz ul. Sosnkowskiego 17 m. 39 02-495 Warszawa http://www.bookrage.org

WSTĘP Pochodzenie nazwy heavy metal nie jest do końca jasne, a jej genezie towarzyszy kilka wersji. Jedna z nich głosi, że pierwszy raz została użyta w artykule opublikowanym w 1967 roku w piśmie „Rolling Stone”, w którym autor opisywał dźwięki generowane przez gitarę Jimiego Hendrixa jako heavy metal spadający z nieba. Inne źródła odnoszą się bezpośrednio do opowiadania Williama S. Burroughsa „The Soft Machine”, w którym występuje niejaki Uranian Willy, The Heavy Metal Kid. Jeszcze inni uważają, że termin ten ma swoje źródło w tekście piosenki grupy Steppenwolf „Born to Be Wild” (ze ścieżki dźwiękowej filmu „Easy Rider”), w którym jako określenie dźwięków pochodzących z rozpędzonych motocykli pojawia się zwrot heavy metal thunder (w amerykańskiej terminologii motocyklowej mianem heavy metal określa się dźwięk pracy dwucylindrowego silnika Harleya–Davidsona). Nawiązanie do metalu ciężkiego zawarte jest także w nazwie jednego z brytyjskich zespołów, od którego gatunek ten po części się wywodzi — Led Zeppelin (pierwsza nazwa Lead Zeppelin — Ołowiany Sterowiec). Bez względu na źródła nazwy, już w połowie lat 70. termin heavy metal był powszechnie używany na określenie najcięższego gatunku hard rocka, choć sam styl daleki był wtedy jeszcze od homogeniczności. Zasługi w powstaniu heavy metalu w swojej najczystszej, pierwotnej postaci przypisuje się często takim zespołom jak Cream, Led Zeppelin czy Deep Purple, ale tak naprawdę dopiero Black Sabbath na swoich dwóch pierwszych albumach („Black Sabbath” i „Paranoid”, oba z 1970 roku) zdefiniował klasyczny heavy metal — zarówno pod względem muzycznym, jak i tekstowym. W przeciwieństwie do wyżej wymienionych grup z kręgu hard rocka, Black Sabbath zaproponował muzykę ciężką, mroczną i odartą z wszelakich hipisowskich naleciałości. Takie gwiazdy jak Metallica, Iron Maiden, Death czy Emperor, choć każde z nich zaprezentowało w ramach metalowej estetyki własne oblicze i stylistyczne innowacje, tak naprawdę nie istniałyby, gdyby wcześniej, w Aston w Birmingham w roku 1969, nie powstał Black Sabbath. Od 1968 roku zespół funkcjonował pod nazwami Polka Tulk Blues Band lub po prostu Polka Tulk, a następnie Earth. Oficjalne ogłoszenie zmiany nazwy na Black Sabbath nastąpiło 26 sierpnia 1969 roku — Geezer Butler zaczerpnął ją od tytułu jednego z włoskich horrorów z 1963 roku. Ward: Nazwę wymyślił Geezer. Zawsze uważaliśmy, że jest najbardziej inteligentny w zespole. Widział film Borisa Karloffa i zasugerował tę nazwę. Najpierw jednak powstała piosenka o tym tytule. Napisaliśmy ją i wtedy zdecydowaliśmy, że będzie to świetna nazwa dla zespołu. Z kolei Ozzy Osbourne w latach 70. stwierdził, że nazwa grupy wzięła się pośrednio od jego wcześniejszej grupy, The Black Panther. Choć Tony Iommi — gitarzysta formacji i ojciec heavy metalu — w chwili powstawania pierwszych, prekursorskich dzieł zespołu pozostawał pod silnym wpływem takich muzyków jak Eric Clapton, Ritchie Blackmore czy Hank Marvin z The Shadows, to potrafił wypracować swój własny, unikatowy styl. Dodatkowo już w tamtym czasie, a więc pod koniec lat 60., doskonale wiedział, co i jak chce grać. Warto wspomnieć, że niewiele brakowało, by Black Sabbath w ogóle nie powstał. W grudniu 1968 roku Iommi otrzymał propozycję nie do odrzucenia — miał zastąpić Micka Abrahamsa, gitarzystę Jethro Tull. Propozycję przyjął i stał się częścią uznanego już zespołu Iana Andersona. Po dwóch tygodniach powrócił jednak do Earth, gdyż nie odpowiadała mu panująca w Jethro Tull atmosfera. Po ekipie Andersona Iommi odziedziczył, oprócz zamiłowania do dźwięków fletu (na którym zresztą sam gra), sposób prowadzenia i dyscyplinowania grupy: Muszę powiedzieć, że dużo się od niego nauczyłem. Na przykład, że musisz pracować. Musisz ćwiczyć. Kiedy mam zespół, upewniam się, że wstali rano na nogi i ćwiczą. Zwykłem przychodzić i ich budzić. Byłem jedynym, który mógł prowadzić. Musiałem prowadzić ten cholerny van i budzić ich codziennie za kwadrans dziewiąta, co było dla nas wcześnie rano. Mówiłem im, że tak musimy robić, gdyż tak robią Jethro Tull. Mieli rozkład dnia i wiedzieli co będą robić od tej godziny do którejś. Wypróbowałem to w swoim zespole i tak robiliśmy. W 1969 roku, czyli w okresie kiedy powstał Black Sabbath, nikt nie brzmiał tak ciężko i demonicznie jak oni. Dzisiaj nikt nie ma wątpliwości, że dźwięki wychodzące spod palców Tony’ego zapoczątkowały prawdziwą rewolucję w muzyce rockowej — jego pomysły, styl i charakter gry nie tylko zrodziły

zjawisko o nazwie heavy metal, ale w bezpośredni sposób przyczyniły się także do powstania większości podgatunków tej sztuki: od thrash, przez death, a na symfonicznym black metalu kończąc. W ciągu pierwszych dziesięciu lat działalności Tony’emu Iommiemu, Ozzy’emu Osbourne’owi, Geezerowi Butlerowi i Billowi Wardowi udało się nagrać osiem albumów studyjnych, spośród których pięć pierwszych należy do ścisłego kanonu najważniejszych osiągnięć heavy metalu. Tytuły takich wydawnictw jak „Paranoid”, „Master of Reality” czy „Sabbath Bloody Sabbath” wymieniane są jako główne źródła artystycznej inspiracji przez większość muzyków współczesnych zespołów metalowych. Czy oznacza to, że po odejściu Ozzy’ego Osbourne’a z Black Sabbath zespół nie nagrał już niczego godnego uwagi? Wręcz przeciwnie. Historia drużyny Iommiego podczas drugiej i trzeciej ery swojej egzystencji to niezwykle barwna i zajmująca opowieść, pełna artystycznych i komercyjnych wzlotów oraz równie bolesnych upadków. Losy Black Sabbath począwszy od 1979 roku to także wspaniałe świadectwo tego, że w procesie budowania legendy tej grupy uczestniczyli — poza Ozzym — tacy wyborni wokaliści jak Ronnie James Dio, Tony Martin czy Ian Gillan. Książka ta nie jest w żadnej mierze próbą negowania pozycji Osbourne’a w Black Sabbath. Nie można mu przecież odmówić zasług w tworzeniu muzycznego wizerunku grupy. Główną intencją, która doprowadziła do powstania niniejszej publikacji, była chęć przedstawienia losów zespołu i wszystkich wydawnictw Black Sabbath w okresie często niedocenianym i omawianym raczej zdawkowo przez większość krytyków i dziennikarzy muzycznych. Jednocześnie to nieśmiała próba ukazania faktu, że Iommi potrafił po odejściu Ozzy’ego prowadzić Black Sabbath, nigdy nie zbaczając z obranego wcześniej kursu, zachowując swój styl, nie oglądając się na konkurencję, utrzymując przy tym w ryzach zespół i nadal tworząc solidne płyty, które stanowiły dla większości nowych grup metalowych nie lada inspirację. Oto historia zespołu naznaczonego niezłomną wiarą w muzykę, wykonywaną z pasją. Na przekór wszystkim i wszystkiemu.

CZĘŚĆ PIERWSZA: HISTORIA UMARŁ KRÓL, NIECH ŻYJE KRÓL Tony Iommi (Frank Anthony Iommi, ur. 19 lutego 1948 r., Birmingham, Anglia), Bill Ward (William Thomas Ward, ur. 5 maja 1948 r., Birmingham, Anglia), Geezer Butler (Terence Michael Joseph Butler, ur. 17 lipca 1949 r., Birmingham, Anglia) i Ozzy Osbourne (John Michael Osbourne, ur. 3 grudnia 1948 r., Birmingham, Anglia) od końca lat 60. do roku 1979 tworzyli jeden z najstabilniejszych składów w historii muzyki rockowej. Pierwsza dekada istnienia Black Sabbath to przede wszystkim wielkie sukcesy — zarówno artystyczne, jak i komercyjne. W przeciwieństwie do uwielbienia, jakim zespół był obdarzony ze strony fanów, pisma muzyczne („Melody Maker”, „Rolling Stone”) nie zostawiały na nim suchej nitki. Musiało upłynąć wiele lat, zanim media pisały o grupie tak: Zwarty i niezwykle potężny, „Paranoid” określił heavymetalowy styl bardziej niż jakakolwiek inna płyta w historii — to tekst z serwisu All Music Guide. Narzekano na nikłe umiejętności wokalne Osbourne’a, zbyt ciężkie, brudne brzmienie gitary Iommiego i posępną, pesymistyczną aurę muzyki. Prasa, szczególnie angielska, nazywała rewolucyjną sztukę Black Sabbath zwykłym hałasem. Zarzucano im także — zresztą niesłusznie — propagowanie treści satanistycznych. Od samego początku działalności nad zespołem unosiła się okultystyczna aura — basista Geezer Butler, odpowiedzialny za większość tekstów Black Sabbath z czasów pierwszej ery działalności grupy, w kilku wywiadach wspominał, że interesuje się czarną magią i okultyzmem. Dużo czytałem na ten temat — przyznawał. Ale wszystkie teksty, które napisaliśmy z Ozzym, miały przestrzegać przed satanizmem. Mówiły ludziom, że jeśli chcą się tym zajmować, niech będą bardzo ostrożni. Wychowałem się w surowej, katolickiej rodzinie, więc dużo czytałem na temat Szatana. Nigdy nie promowaliśmy satanizmu ani czarnej magii, tylko się do nich odnosiliśmy, a nie był to jedyny temat naszych tekstów. Nasze przesłanie bywało ukryte pod satanistycznym płaszczykiem, ale często dotyczyło wojny i szaleństwa, jakie ona niesie. Iommi dodawał: Tak, na początku działalności interesowaliśmy się czarną magią, ale zajmowała nas ona w takim stopniu, jak na przykład filmy. Nic więcej. Nigdy nie uprawialiśmy jej na scenie. W celu obrony przed zgubnym działaniem czarów, Ozzy poprosił swojego ojca o wykonanie dla wszystkich członków kapeli aluminiowych, charakterystycznych krzyży... Tłumaczenia i notoryczne wyrzekanie się satanizmu przez chłopców z Black Sabbath nie robiło na nikim większego wrażenia — zamiłowanie do filmów grozy, ponury image, czarne stroje, a także teksty niektórych utworów („N. I. B.”, „Black Sabbath”) sprawiły, że grupa stała się dla wielu jednym z najbardziej niebezpiecznych zespołów na świecie, trafiając pod ostrzał organizacji chrześcijańskich i rodzicielskich. W czasie tournee po USA w 1971 roku formacja regularnie otrzymywała pogróżki, że zostaną zabici, a 1 marca, podczas koncertu w Memphis, ktoś rzucił się na Tony’ego Iommiego z nożem. Biegnącego po scenie zamachowca zatrzymał David Hemmings, członek ekipy technicznej. Grupa mogła się tego spodziewać, gdyż ich garderoba była wcześniej udekorowana krzyżami we krwi... Ludzie z wytwórni płytowych, odpowiedzialni także za kwestie graficzne, zadbali o to, żeby odpowiednio zarobić na mrocznym wizerunku formacji. Wychodząc z założenia, że opakowanie świadczy o zawartości, do Black Sabbath została przypisana satanistyczna stylistyka. W wewnętrznej części okładki do debiutanckiego albumu znalazło się miejsce dla odwróconego krzyża, a na okładce płyty „Sabbath Bloody Sabbath” (pomijając fakt że litery S w tytule zostały tutaj ukazane w kształcie podobnym do nazistowskiego symbolu SS!) widzimy leżącego na łóżku człowieka nękanego przez demona. W całość wkomponowano zaś zostały trzy szóstki. Sztuka reprezentowana przez Black Sabbath w dużej mierze upowszechniła tematykę ciemnej strony mocy. Choć generalny wydźwięk tekstów Butlera ostrzegał przed wszelakim złem, to rogata postać przewijała się w tekstach grupy i to otwierało pole do różnorodnych interpretacji. Należy jednak pamiętać, że przeniknięcie modelu diabła do muzyki rockowej było dziełem takich zespołów jak The Rolling Stones — vide „Sympathy for the Devil” z albumu „Beggars Banquet” z 1968 roku, gdzie narracja wokalna prowadzona jest w pierwszej osobie przez samego Lucyfera. Tekst powstał z inspiracji

powieścią Michaiła Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”. Przy całym zamieszaniu z satanizmem, należy mieć na uwadze jedno — muzyka Black Sabbath z omawianego powyżej okresu broniła się sama. Była czymś zupełnie nowym, świeżym, nowatorskim. Nie da się ukryć, że największa w tym zasługa dwóch muzyków — Butlera i przede wszystkim Iommiego. W jaki więc sposób udało się Iommiemu wykształcić tak niespotykanie ciężkie jak na owe czasy brzmienie? Wszyscy członkowie oryginalnego składu Black Sabbath zamieszkiwali Birmingham, robotnicze miasto w środkowej Anglii, w którym jedyną perspektywą na w miarę normalne życie była praca w fabryce. Tony: Birmingham był bardzo burzliwy, kiedy dorastaliśmy. Były gangi. Ciężko było się z nich wycofać. Muzyka była dla nas wyjściem, ale jednocześnie to było coś, co naprawdę chcieliśmy robić. Wszyscy byliśmy w gangach, ale nie chcieliśmy tego; chcieliśmy być w zespołach. W jednej z fabryk pracował Iommi. W wieku siedemnastu lat, podczas pracy na krajarce metalu, stracił opuszki dwóch palców prawej ręki — serdecznego i środkowego. Dla młodego muzyka był to prawdziwy dramat. Myślałem, że to koniec mojego grania — wspominał. Miałem rękę w bandażach przez dwa miesiące, próbowałem grać na odwrót, ale nic z tego nie wychodziło (Iommi jest leworęczny — przyp. aut.). Powiedziałem lekarzowi, że chcę znowu grać, a on stwierdził, że będę mógł dotknąć gitarę dopiero po kilku miesiącach. Dodał też, że będę musiał nosić specjalne ochraniacze na palcach, żeby ich nie pokaleczyć. Zrobił dla mnie kilka takich plastikowych ochraniaczy. Okazały się bardzo dobre. Wypadek w żaden sposób nie ograniczył jego ambicji, by stać się znanym i cenionym gitarzystą. Ale też nie ułatwiał mu życia: Po wypadku musiałem wymyślić nowy sposób gry. To było dla mnie straszne, i gdyby nie ten przykry wypadek, pewnie byłbym lepszym gitarzystą. W końcu odciąłem sobie opuszki palców! Potrzebowałem gitary ze specjalnymi strunami — nowe okoliczności sprawiły, że zacząłem eksperymentować. Byłem wręcz zmuszony eksperymentować z cieńszymi strunami, o których nikt wcześniej nie słyszał. Nie było łatwo je zdobyć — muszę przyznać, że kilku producentów odmówiło ich wykonania. Nie wiedzieli, o co mi chodzi i jak zamierzam ich używać. Zamontowałem więc w swojej gitarze struny z banjo i zaprezentowałem im, jak to powinno wyglądać. W końcu jedna firma zgodziła się je dla mnie zrobić. Później takie struny stały się popularne, ale dla mnie ich dostanie było istną drogą przez mękę. W tamtych czasach nie istniały gitary z dwudziestoma czterema progami. Musiałem więc sam je sobie zrobić — żadna firma nie zgodziła się skonstruować takich gitar i w końcu kupiłem... firmę gitarową, która zaczęła produkcję tych instrumentów. Mój styl gry i brzmienie pewnie byłyby inne, gdybym nie uległ wypadkowi. Ta sytuacja zmusiła mnie do stworzenia własnego, oryginalnego stylu. W późniejszym okresie Iommi wyznał, że początkowo samodzielnie zajął się produkcją specjalnym naparstków — pierwsze z nich wykonał z opakowania po płynie do mycia naczyń. Kiedy chłopcy z Black Sabbath zaczęli zarabiać pierwsze pieniądze, Iommi mógł sobie pozwolić na to, aby kolejne egzemplarze protez były dla niego wykonywane na zamówienie. Cieńsze struny umożliwiały łatwiejsze podciąganie. Obniżenie stroju gitary — nawet o trzy półtony — powodowało, że struny znajdowały się bliżej gryfu, co zapobiegało kaleczeniu palców. Iommi używał i nadal używa w swojej grze przede wszystkim molowych akordów i trytonu (interwał trzech całych tonów). W średniowiecznej muzyce kościelnej stosowanie kwinty zmniejszonej lub kwarty zwiększonej było zakazane, ponieważ interwały te wydawały się takimi dysonansami brzmieniowymi, że uznawano je za stworzone przez diabła, nazywając je z łaciny diabolus in musica (dosłownie diabeł w muzyce — nazwę taką nosi jedna z płyt zespołu Slayer). Niektórzy kompozytorzy wykorzystują ten interwał ze względu na diaboliczne skojarzenia, np. Giuseppe Tartini w „Sonacie z diabelskim drylem”. Sam Iommi przyznaje, że co prawda jego zamiarem było stworzenie złowieszczego, ciężkiego brzmienia, ale twierdzi, że korzystał z trytonów nieświadomie: Gdy zacząłem komponować rzeczy dla Sabbathów, było to po prostu coś, co właściwie brzmiało. Nie zamierzałem robić diabelskiej muzyki. Wcześniej grałem jazzującego bluesa. Na pewno tego nie przemyślałem, nie czytałem nut, nie znałem żadnych terminów. Akordy chwytane dwoma palcami okazały się potężniejsze niż te pełnowymiarowe, zapewniając ciężkie i jednocześnie brudne brzmienie. Z kolei brak czucia strun zaowocował u Iommiego motorycznym

frazowaniem (takim jak np. w utworze „Paranoid”), które legło później u podstaw wszelkich odłamów tradycyjnego metalu. W ten — niezbyt szczęśliwy — sposób powstał oryginalny styl Tony’ego Iommiego, który za ponad 20 lat miał znaleźć wiernych i oddanych naśladowców w postaci zespołów wykonujących doom metal (np. Paradise Lost, Anathema, Type O Negative, My Dying Bride, Cathedral, Asphyx, Saturnus i wiele innych). Iommi: Ja, Ozzy, Bill i Geezer zaczynaliśmy właśnie od 12-taktowego bluesa. Dopiero później zaczęliśmy grać własną muzykę. Pewnego dnia zagrałem podczas próby naprawdę ciężki riff i to był chyba przełom. Wszyscy spojrzeliśmy po sobie i spytaliśmy: co to jest? Poczuliśmy, że to coś zupełnie nowego, coś całkiem innego. Uwielbialiśmy 12-taktowego bluesa, ale gdzieś w środku czuliśmy, że to nie była do końca nasza muzyka. Nadszedł więc czas, żeby się z nim pożegnać raz na zawsze i wkroczyć w nowe muzyczne rejony. Kawałek zbudowany wokół tego riffu zatytułowałem „Wicked World”. Był lekko jazzowy, ale nosił w sobie zapowiedź wszystkich zmian, jakie miały nadejść. Później powstał „Black Sabbath”. Te utwory były zupełnie inne. Grając bluesa w pubach, dorzucaliśmy kilka kawałków naszego autorstwa i widać było, że widownia jest mocno zaskoczona. Lubiłem patrzeć na reakcje ludzi, którzy niejednokrotnie byli dosłownie w szoku. Warto dodać, że pierwszym instrumentem, na którym Iommi rozpoczął muzyczną edukację, była gitara Watkins — według tego, co mówił w jednym z wywiadów, zaczął na niej grać w wieku 12 lat. Uczył się, imitując linie gitar z utworów The Shadows i Buddy’ego Holly’ego. Pierwszą poważną gitarą artysty, przeznaczoną specjalnie dla leworęcznych, był biały Fender Stratocaster. Iommi: Wielkim wyzwaniem było znalezienie w ogóle innej gitary, nie tylko leworęcznej. W Anglii można było znaleźć jedynie bardzo tanie, złe. Jeśli chciałeś leworęczną, trzeba było zamówić ją z katalogu i poczekać trzy miesiące. Po paru latach grania byłem bardzo zadowolony ze swojego Stratocastera. W późniejszym okresie Tony grał na czarnym i czerwonym Gibsonie (SG i Les Paul). Po roku 1975 przerzucił się na sprzęt robiony całkowicie na zamówienie — w ten sposób powstała legendarna, brązowa, dwudziestoczteroprogowa kopia SG z charakterystycznymi krzyżami na gryfie. Iommi gra na tym zabytku do dzisiaj, uważając go za swój najlepszy i ulubiony instrument. Reszta grupy także mogła pochwalić się niecodziennym, oryginalnym podejściem do muzyki. Butlera nudziła tradycyjna gra na basie i często pozwalał sobie na bardziej rozbudowane popisy, co bardzo przydawało się Iommiemu podczas koncertów — kiedy Tony wykonywał solówkę, bas Butlera niejednokrotnie pełnił funkcję gitary rytmicznej. Trzeba przyznać, że Geezer jest prawdziwym wirtuozem czterech strun i jako jeden z nielicznych metalowych basistów (obok np. Stevea Harrisa z Iron Maiden) gra palcami, a nie kostką. Zapisał się w historii rocka jako pierwszy basista, który z powodzeniem używał przystawki wah-wah. Tego efektu można posłuchać między innymi w utworze „N. I. B.” z debiutu Black Sabbath. Geezer był również jednym z pierwszych muzyków, który znacznie obniżył strojenie swojej gitary basowej. Spowodowane to było oczywiście podobnym działaniem Tony’ego Iommiego. W tej kwestii za Black Sabbath poszło wiele zespołów — zaważała na tym oczywiście chęć wzmocnienia brzmienia. Ward z kolei prezentował się jako perkusista z inwencją i sporą wyobraźnią — na pierwszych produkcjach Black Sabbath słychać, jak bardzo ciągnęło go do jazzowych eksperymentów, często wykonywał synkopowane, połamane rytmy. Ozzy, nigdy nie grzeszący nadmiarem wokalnego talentu, techniczne braki nadrabiał wysokimi rejestrami, krzykliwością i teatralnym, a czasami wręcz histerycznym zachowaniem scenicznym. Każdy z muzyków pierwszego składu posiadał ogromny potencjał, który zdecydował o powstaniu klasycznych już dzisiaj albumów. Bez nich współczesny rock, nie mówiąc o metalu, posiadałby zupełnie odmienne oblicze. * Black Sabbath lat 70. to nie tylko złote i platynowe płyty (rekordzistą jest album „Paranoid”, który w samej tylko Wielkiej Brytanii pokrył się sześciokrotną platyną!) za miliony sprzedanych albumów, to nie tylko uznanie fanów i ponadczasowe osiągnięcia artystyczne. To również okres permanentnego uzależnienia od alkoholu i narkotyków (kłaniają się teksty „Sweet Leaf” z albumu „Master of Reality” i

„Snowblind” z „Vol. 4”) oraz stale powtarzających się napięć na linii Osbourne — Iommi. Druga połowa lat 70. upłynęła zespołowi pod znakiem ciągłym problemów z Księciem Ciemności. Jeśli tylko nie był zajęty rwaniem kolejnych egzemplarzy hotelowych Biblii lub strzelaniem z broni palnej do kurczaków na swojej farmie, to błąkał się gdzieś kompletnie pijany. To wszystko nie służyło dobrej atmosferze w zespole, choć — jak wspominał Iommi — nikt z nich w tamtym okresie nie był niewiniątkiem. To, co wyczyniał Ozzy, w dużej mierze zaczęło jednak destabilizować pracę grupy. Miał w zwyczaju znikać gdzieś na parę dni lub nie pojawiać się w wyznaczonym terminie na próbach. Osbourne: Kokaina była dobra w czasie pracy. Wąchaliśmy i graliśmy całe dnie, nagrywając wszystko na wielkich szpulach taśm. Ale to był początek końca. Kokaina okazała się rakiem dla zespołu. W październiku 1977 roku po raz pierwszy doszło do poważnego kryzysu w Black Sabbath. Ozzy stwierdził, że ma dość dyktatury Iommiego i że jest wyczerpany z powodu skutków uzależnień. Szalę goryczy przelała śmierć ojca Ozzy’ego. Później wyznał: Byłem załamany, kiedy ojciec umarł, lecz przynajmniej zobaczył zanim odszedł, że odniosłem w życiu sukces. Dla mnie znaczyło to bardzo wiele. Dodatkowa wersja głosi, że Ozzy już od pewnego czasu nosił się z zamiarem opuszczenia Black Sabbath, gdyż zapragnął spróbować kariery solowej. Niezależnie od powodów — odejście wokalisty stało się faktem. Zespół był wtedy u szczytu sławy i jawił się jako grupa doświadczona, z pokaźnym jak na tamten czas i niezwykle wartościowym dorobkiem artystycznym. Nagle czar prysł. Utrata wokalisty, charyzmatycznego i kontrowersyjnego frontmana, była poważnym ciosem dla Iommiego — pod jego nogami na chwilę rozstąpiła się ziemia. Szybko zaproponował współpracę brytyjskiemu wokaliście i basiście, występującemu między innymi z Trapeze i Deep Purple, Glennowi Hughesowi (ur. 21 sierpnia 1951 roku w Cannock), ale ten propozycję odrzucił. Miejsce po Ozzym zajął na moment Dave Walker znany z Fleetwod Mac. Zespół z nowym wokalistą — delikatnie mówiąc niezbyt pasującym do reszty ekipy — rozpoczął pracę nad kolejnym albumem. 6 stycznia 1978 roku Black Sabbath pojawili się w regionalnym programie telewizji BBC „Look! Hear!”, gdzie wykonali utwór „Junior’s Eyes” z przygotowywanej do wydania płyty. Kiedy materiał był już praktycznie ukończony, Ozzy w styczniu 1978 roku postanowił wrócić do zespołu. Większość piosenek przygotowanych z Walkerem powędrowała do kosza, a odrodzony Black Sabbath nagrał ostatnią jak do tej pory studyjną płytę z Osbourne’em: „Never Say Die”. Krążek ukazał się 28 września 1978 roku. Biorąc pod uwagę, jak nieobliczalnym człowiekiem był Ozzy i jaką konkurencyjną osobowościową był dla niego Iommi, aż dziw bierze, że ten skład wytrzymał ze sobą dziesięć lat. To musiał być jakiś rewelacyjny klej — stwierdził w jednym z wywiadów Ozzy. Kilka tygodni po tej wypowiedzi miało się okazać, że zapeszył... Jeszcze przed wydaniem nowego krążka zespół ruszył w tournee, zaczynając od rodzimej Anglii. Muzycy zaprosili w charakterze suportu zespół Van Halen, wówczas początkującą grupę, która dzięki występom z Black Sabbath miała możliwość promowania materiału ze swojej debiutanckiej płyty. 25 maja 1978 roku Iommi i reszta wystąpili w programie „Top of the Pops”, wykonując tytułowy utwór z najnowszej płyty. W sierpniu Black Sabbath z kilkoma koncertami zawitał do USA. Rynek amerykański, bardzo wymagający, dla każdej liczącej się formacji europejskiej był regionem strategicznym, dlatego muzycy musieli się pokazać z jak najlepszej strony. Ozzy był jednak innego zdania i po raz kolejny przysporzył zespołowi problemów. 11 listopada 1978 roku amerykańskie i brytyjskie gazety (przede wszystkim brukowce) doniosły o policyjnym alarmie związanym z porwaniem, kiedy Osbourne nie pojawił się na koncercie w Nashville w amerykańskim stanie Tennessee. Dwunastu tysiącom fanów przekazano wieść, że występ zostaje odwołany. Organizatorzy byli przekonani, że Ozzy został porwany, gdyż opuszczenie jakiegokolwiek koncertu nigdy nie było w jego stylu. Szukano wszędzie — w barach, w klubach, chociaż dobrze wiedziano, że nie pije przed koncertem. Okazało się, że wyczerpany trudami trasy koncertowej i rozrywkowym trybem życia wokalista... spał jak zabity w hotelowym łóżku. Na dodatek nie w swoim. Okazało się, że Ozzy dotarł do hotelu, żeby się trochę przespać i zupełnie przez pomyłkę wszedł do sypialni należącej do kogoś innego. Aby w jakiś sposób wynagrodzić fanom

odwołanie koncertu, grupa zobowiązała się, że w niedługim czasie da dodatkowy występ. Pomimo chwilowego załagodzenia sytuacji, w zespole działo się bardzo źle. Do stałych nieporozumień między Osbourne’em i Iommim doszły także sprzeczki między wokalistą a Butlerem i Wardem. Ozzy przestał pojawiać się na próbach, a jeśli już na nich bywał, to pozostawał pod wpływem środków odurzających i praktycznie nie trzeźwiał. Moralizatorskie rozmowy nie przynosiły żadnych rezultatów. Iommi, jako twórca muzyki i niekwestionowany lider zespołu, musiał podjąć jakąś decyzję — chodziło przecież o przyszłość jego grupy, także w wymiarze finansowym (każdy z nich był przecież zawodowym muzykiem). Tony uzyskał błogosławieństwo pozostałych muzyków i w trójkę podjęli decyzję o wyrzuceniu Ozzy’ego z zespołu. Panowie nigdy nie podjęliby takiej decyzji bez wiedzy i zgody swojego władczego menedżera, Dona Ardena, słynącego z niekonwencjonalnych, często brutalnych metod negocjacji biznesowych (bicie, grożenie wyrzuceniem przez okno, przestrzeliwanie kolan). Ozzy był nie tylko niekwestionowaną gwiazdą — postrzegano go jako lidera grupy. Prawdą jest, że to między innymi dzięki jego osobowości Black Sabbath osiągnął w latach 70. sukces. Usunięcie go z zespołu było krokiem ryzykownym, mogącym jednocześnie oznaczać koniec grupy. Arden nie miał jednak żadnych wątpliwości. Po tym jak Ozzy wyleciał z Black Sabbath, zaczęła się z nim spotykać jego przyszła żona — Sharon, prywatnie... córka Ardena, przejmując od swojego ojca menedżerską opiekę nad Osbourne’em. Arden wpadł we wściekłość — podczas jednego ze spotkań jego psy zaatakowały będącą wtedy w ciąży Sharon i straciła dziecko. Przez dwadzieścia następnych lat nie utrzymywała kontaktów z ojcem. Spotkali się i pogodzili dopiero dzięki zabiegom Ozzy’ego podczas kręcenia reality show „Rodzina Osbourne’ów”. Menedżer zmarł w 2007 roku. Tony, nie chcąc wpędzić Black Sabbath w artystyczną stagnację, rozpoczął poszukiwania nowego wokalisty. Czynił to zresztą jeszcze wtedy, gdy Osbourne ciągle był oficjalnym członkiem zespołu. Iommi nie musiał na szczęście szukać zbyt długo — od legendarnego zespołu Rainbow Ritchiego Blackmore’a (byłego gitarzysty Deep Purple) odchodził właśnie, po nagraniu trzech klasycznych dla tej grupy płyt, jeden z najlepszych wokalistów rockowych wszech czasów — Ronnie James Dio (Ronald James Padavona, ur. 10 lipca 1942 roku, Portsmouth, USA, zm. 16 maja 2010 w Houston). Padavona pochodził z Nowego Jorku, a w roku 1957 rozpoczął swoją muzyczną karierę w zespole o nazwie The Vegas Kings, który założył z kolegami ze szkolnej ławy. Niedługo po tym, jak przejął na siebie obowiązki basisty, zajął się również śpiewaniem. Wkrótce grupa zmieniła szyld na Ronnie and the Rumbles, a ostatecznie, pod wpływem władczego Ronniego, została nazwana Ronnie and the Red Caps. Mniej więcej w tym czasie narodził się jego muzyczny pseudonim — Dio, a zaraz potem projekt o nazwie Ronnie Dio and the Prophets. Twórczość zespołu utrzymana była w typowej dla ówczesnego okresu rockandrollowej estetyce, podążała w kierunku ówczesnych trendów (np. Chuck Berry, The Beatles) i nie miała w sobie nic z ciężkiego grania. W roku 1967 stary zespół Ronniego odrodził się jako The Elves. Następnym projektem filigranowego wokalisty był zespół Elf. Po okresie klubowej tułaczki, rok 1971 okazał się dla Ronniego i Elf czasem przełomu. To właśnie wtedy, podczas występu w którymś z wyżej wymienionych miejsc, wokalistę zakochanego w muzyce Deep Purple odkryli dwaj muzycy tegoż zespołu — gitarzysta Roger Glover i perkusista Ian Paice. Podczas jednej z rozmów zaproponowali Ronniemu i Elf pomoc w nagraniu debiutanckiej płyty, która ostatecznie ukazała się nakładem wytwórni Epic w 1972 roku. Zaproponowali także wspólne koncerty w Ameryce i Anglii, podczas których Dio wraz ze swoją grupą pełniłby rolę supportu. W owym czasie Deep Purple miał promować swoje najnowsze dzieło, „Machine Head”. Na propozycję takiej współpracy Ronnie przystał bez wahania. W roku 1974 Elf, promujący w tym czasie swoją drugą płytę, ponownie miał okazję towarzyszyć Deep Purple podczas ich kolejnej trasy koncertowej. Gdy w tym samym czasie szeregi purpurowej grupy opuszczał Ritchie Blackmore, aby zająć się karierą solową, to właśnie Ronniemu i jego kolegom z Elf zaproponował wspólne muzykowanie, a konkretnie — nagranie singla. Piosenka o nazwie „Black Sheep of the Family” miała dać początek kilkuletniej, niezwykle owocnej współpracy obu muzyków. Niedługo po nagraniu pierwszej małej płyty nastąpiło ponowne spotkanie Elfów z Blackmore’em — powstał drugi

utwór, „Sixteenth Century Greensleeves”. Ritchie doszedł do wniosku, iż kolaboracja z Ronniem i Elf ma sens, toteż w konsekwencji zaproponował im regularne granie. W 1975 roku powstała grupa Rainbow (nazwa pochodzi od położonego w Los Angeles baru, w którym muzycy zwykli spędzać wolny czas). W międzyczasie Elf dokończył pracę nad swoją ostatnią, trzecią dużą płytą. Od tego momentu sprawy przyjęły błyskawiczny obrót — już w lutym 1975 roku po wydaniu „Trying to Burn the Sun” Elf rozwiązał się, a jego muzycy wraz z Blackmore’em udali się do studia Musicland w Monachium, by rozpocząć pracę nad pierwszym albumem Rainbow. Dio z nowym zespołem nagrał płyty, które na stałe wpisały się w kanon rocka: „Ritchie Blackmore’s Rainbow” (1975), „Rising” (1976), koncertowy „On Stage” (1977) oraz „Long Live Rock’n’Roll” (1978). Z całego okresu współpracy z Rainbow, Dio najbardziej ceni sobie pierwszą płytę: Wiem, że zwykle za największe osiągnięcie grupy uważa się „Rising”, ja jednak wolę „jedynkę” — to na tej płycie jest przecież „Catch The Rainbow” czy „Sixteenth Century Greensleeves”. Nie bez znaczenia jest też fakt, że ten album powstawał w najbardziej radosnej, szczęśliwej atmosferze. Na pierwszych płytach Rainbow w pełni dał o sobie znać wokalny geniusz Ronniego: Myślę, że najważniejsza jest technika. Trzeba wiedzieć jak najwięcej o emisji głosu. Jeśli ktoś będzie śpiewać nieodpowiednio, gardłowo, szybko ten głos zniszczy. Trzeba mieć też świadomość własnych ograniczeń i śpiewać ze swobodą, eksponując zalety, a nie wady swego wokalnego stylu. W 1979 roku, na fali przedłużających się negatywnych stosunków z gitarzystą Rainbow, Ronnie musiał opuścić zespół. Po latach żona Ronniego i jego menedżerka Wendy Dio powiedziała: Ritchie Blackmore wywalił go, ponieważ Ronnie nie chciał pisać już komercyjnych utworów. Mieszkaliśmy w Connecticut i chcieliśmy wrócić do Los Angeles, gdzie mieliśmy wielu przyjaciół. Już wtedy znałam Sharon Arden, nie była jeszcze żoną Ozzy’ego, rozmawiałyśmy przez telefon i zaprosiła Ronniego na spotkanie z chłopakami z Black Sabbath. Jej ojciec, Don Arden, był wtedy ich menedżerem. Według założonego przez Iommiego planu, nowy wokalista miał przynieść ze sobą nową muzyczną świeżość, która miałaby odmienić skostniałe i zawieszone w artystycznej próżni oblicze zespołu. Iommi zakładał też, że nawet jeśli będzie współtworzył projekt muzyczny z Dio, to będą to czynić pod inną nazwą. Zanim Ozzy odszedł z zespołu, doskonale wiedział, kto go zastąpi. Zaczął się domagać od Iommiego, żeby z nowym wokalistą zaczął działać pod innym niż Black Sabbath szyldem. Nie mógł także przeboleć, że został zastąpiony przez Ronniego: Jak dowiedziałem się, kto ma mnie zastąpić, wpadłem w szał i zdemolowałem pokój w hotelu. Myślę, że oni oszukują fanów, po prostu okradają. Jeśli Dio ma zamiar śpiewać „Iron Man” czy „Paranoid”, niech lepiej na scenę wyjdzie w kamizelce kuloodpornej — groził Ozzy. Osbourne, choć niedługo po opuszczeniu zespołu rozpoczął udaną karierę solową, zachowywał się jak typowy pies ogrodnika — początkowo w wielu wywiadach więcej mówił o swoim urazie do Iommiego i spółki niż o swojej muzyce. Przez wiele następnych lat nie potrafił pogodzić się z faktem usunięcia go z zespołu. Podczas rozmów z dziennikarzami robił z siebie osobę pokrzywdzoną, sugerując niekiedy, że nie został wyrzucony z zespołu, tylko sam zdecydował się na odejście. Najbardziej dostawało się Iommiemu. Ozzy: Nie byłem zadowolony szczególnie w okresie nagrywania dwóch czy trzech albumów przed moim odejściem. Chodzi mi o to, że wszystko oddalało się od zasad, które na początku zespół respektował. Potrzebny nam był dobry, renomowany producent, który potrafiłby pokierować nami w studiu, nie będąc osobiście związanym z grupą. Zamiast tego próbowaliśmy sami zająć się produkcją i gubiliśmy się w tym wszystkim. Tony zawsze starał się, żeby zespół grał muzykę bardziej wyszukaną. Pewnego razu sprowadził na sesję całą sekcję smyczków. Wszedłem do studia, a tam siedziało pięćdziesięciu facetów, czekając na znak. Pomyślałem: „Co to jest do cholery, skrzypce na albumie Black Sabbath? Nie sądzę, by nasi fani chcieli słuchać czegoś takiego”. Na scenie Tony grał te długaśne partie solowe z silnymi inklinacjami jazzowymi. Jazz na koncercie Black Sabbath — śmieszne. Obserwowałem go z boku sceny i kuliłem się, kiedy Tony robił coś takiego. Chowałem się. Nie skreślam go od strony technicznej, bo nadal uważam, że jest wspaniałym gitarzystą. Ale te jego jazzowe odloty

rozbijały tempo koncertu. I tak dobrnęliśmy do rozstajnych dróg. Długo nie mogłem zdecydować się, czy mam odejść, czy zostać. Nie podobały im się żadne moje propozycje. Nikt mnie nie słuchał, a to jest okropne. Nie można było tego dalej ciągnąć. Postanowiliśmy zwinąć kram — cały zespół. Chcieliśmy odbyć pożegnalną trasę i to miał być koniec. Zespół miał zostać rozwiązany, bez prawa używania jego nazwy przez któregokolwiek z członków. Ale nic z tego nie wyszło. Nigdy nie doszło do pożegnalnej trasy, a chłopcy spotkali się z Ronniem zanim wyjechałem do Los Angeles, by zająć się własną grupą. Przyjęli go i grali dalej jako Black Sabbath. Nie mam o to żalu, ale mówiąc szczerze, byłem zaskoczony takim obrotem sprawy. Sądziłem, że dogadaliśmy się co do pożegnalnej trasy. Jak te wypowiedzi komentował zespół? Jeśli chodzi o jakieś urazy pomiędzy nami, wszystko to wypływa ze strony Ozzy’ego — odpowiadał Geezer Butler. Oczywiście niezbyt się nam podoba to, co mówi. Stale mówi o tym, że po jego odejściu nie powinniśmy się trzymać starego szyldu. Uważa, że to on napisał wszystkie piosenki, że on wymyślił nazwę grupy. A ostatnio utrzymuje, że musieliśmy mu zapłacić, żeby odszedł z zespołu. Wszystko to jest śmieszne. Szkoda, że zajmuje takie stanowisko, bo przecież sam też odniósł sukces. Ozzy żywił do Ronniego Jamesa Dio sporo niechęci — jeśli zdarzało im się występować razem przy okazji większych festiwali, miał w zwyczaju wieszać na drzwiach swojej garderoby kartkę z napisem karłom wstęp wzbroniony. Dio nie mógł pochwalić się zbyt imponującym wzrostem (mierzył niespełna 163 cm), ale w przeciwieństwie do Księcia Ciemności posiadał nieprzeciętny głos, obejmujący 3 oktawy. A naganne zachowanie Osbourne’a znosił z właściwą sobie godnością. Dio i Iommi spotkali się w maju 1979 roku i podczas pierwszego suto zakrapianego wieczorku zapoznawczego pogadali jak Włoch z Włochem (korzenie obu tkwią w tym europejskim kraju), tworząc przecudnej urody metalową balladę „Children of the Sea”. Dio: Koncertowałem wtedy na Wschodnim Wybrzeżu z Rainbow. I poleciałem na Zachodnie Wybrzeże, gdzie mieszkałem, aby spotkać się z Tonym. Kilka miesięcy wcześniej zadzwonił do mnie z propozycją utworzenia razem zespołu, ale wtedy nic z tego nie wyszło, ponieważ pojawił się pomysł trasy dla uczczenia dziesięciolecia Black Sabbath. Tym razem spotkaliśmy się w barze. A stamtąd pojechaliśmy do sali prób, gdzie Sabbath pracował nad materiałem na nową płytę. Geezer Butler i Bill Ward już coś tam robili. Ozzy’ego Osbourne’a nie było. W czwórkę udaliśmy się do studia, ponieważ chcieli coś nagrać. Na miejscu Tony zagrał mi swój kawałek i zapytał: „Mógłbyś coś do tego dopisać”? Ja na to: „Daj mi piętnaście minut, spróbuję”. Usiadłem w kącie i po kwadransie wróciłem z gotowym tekstem. Zaśpiewałem go i kawałek „Children of the Sea” był gotowy. Wtedy Tony powiedział: „Ozzy wypada. Chcę pracować z tobą”. Taki był początek. Gitarzysta już po kliku godzinach doszedł do wniosku, że ma sporą szansę, aby osiągnąć z Dio sukces — nawet na miarę sukcesów, które odnosił z Osbourne’em: Znałem płyty, które Ronnie nagrał z Rainbow i uważałem, że jest świetnym wokalistą. A kiedy wreszcie się poznaliśmy, na jakimś przyjęciu, od razu znaleźliśmy wspólny język. Długo ze sobą gadaliśmy, głównie o muzyce. Gdy Ozzy odszedł z Black Sabbath, zadzwoniłem właśnie do Ronniego i zaprosiłem do domu, by sprawdzić, czy jest szansa na bliższą współpracę. Pojawił się, zaśpiewał i nie ulegało wątpliwości, że będzie dobrze. Jeszcze tego samego wieczoru, podczas którego powstało „Children of the Sea”, Dio ostatecznie zaakceptował propozycję Iommiego. Tym samym gitarzysta zdecydował się wyrzucić Osbourne’a, za oficjalny powód podając jego uzależnienie od alkoholu i narkotyków. Decyzję zespołu przekazał Ozzy’emu jego najbliższy przyjaciel z grupy — perkusista Bill Ward. Geezer Butler wyjawił, że wszyscy się wtedy popłakali, ale wiedzieli, że nie ma innego wyjścia. Pierwsze wieści głosiły, że wysłano go do domu z poleceniem pozbierania się do kupy. Dodano, że opuszczał zespół już kilka razy i zawsze wracał. Czas pokazał, że zespół w pierwotnym składzie miał się ponownie zejść dopiero... dwadzieścia lat później.

TĘCZOWY SABBATH Resztę roku 1979 pogrążony w depresji Osbourne spędził w jednym z obskurnych hoteli, upijając się i narkotyzując każdego dnia. Jednak zadziwił wszystkich tych, którzy przewidywali jego rychły zmierzch po odejściu z Black Sabbath. W lipcu 1980 r. podpisał nowy kontrakt płytowy z Jet Records Dona Ardena, a nieco wcześniej skompletował zespół The Blizzard Of Ozz w następującym składzie: Randy Rhoads, Bob Daisley i Lee Kerslake. Nowa formacja zadebiutowała we wrześniu 1980 r. singlem „Crazy Train” i albumem „Blizzard of Ozz”, który dotarł do 7. pozycji na brytyjskich listach bestsellerów. Już pierwszy utwór z płyty, pełen werwy „I Don’t Know”, dowodził, że Ozzy ma jeszcze bardzo wiele do powiedzenia. To jednak zupełnie inna historia... W Black Sabbath Osbourne był frontmanem z prawdziwego zdarzenia. Silną sceniczną osobowością, artystą niepowtarzalnym i nie do podrobienia. Jego odejście było ciosem dla fanów i niewielu obserwatorów dawało obu stronom szansę na przetrwanie. Black Sabbath został wystawiony na ciężką próbę, na łaskę bądź niechęć wiernych słuchaczy czy wręcz — wyznawców. Iommi nie miał wyboru, musiał spróbować żyć bez Ozzy’ego. Nie miało dla niego większego sensu poszukiwanie na miejsce Osbourne’a wokalisty o podobnej barwie głosu czy ekspresji scenicznej — takie praktyki z reguły kończyły się niepowodzeniem (vide Tim „Ripper” Owens zastępujący w Judas Priest Roba Halforda). Iommi zatrudnił wokalistę wybitnego, ale zupełnie innego niż Książę Ciemności. Historia muzyki rockowej zna wiele przykładów zespołów, które borykały się ze znaczącymi zmianami personalnymi. Jedne radziły sobie bardzo dobrze, jak na przykład AC/DC po tragicznej śmierci wokalisty Bona Scotta w 1980 roku, którego zastąpił Brian Johnson — to z nim grupa nagrała swój najlepiej sprzedający się album „Back in Black”. Inne chciały działać na siłę, budząc swoim istnieniem mieszane uczucia (np. Queen + Paul Rogers czy Adam Lambert). Kolejna grupa to zespoły, które nie wytrzymały ciśnienia i po utracie istotnego członka nie widziały sensu w dalszej egzystencji (np. Led Zeppelin po śmierci Bonhama w 1980 roku). Drużyna Iommiego, podobnie jak AC/DC, przetrwała i osiągnęła wielki sukces. Większy niż można się było spodziewać. 17 lipca 1979 roku do grupy dołączył basista Geoff Nicholls, były gitarzysta i klawiszowiec formacji Quartz, której płyty produkował między innymi Tony Iommi. Nicholls (i przez jakiś czas również Fran Sheehan, były muzyk zespołu Boston) zastąpił zaabsorbowanego problemami rodzinnymi Geezera Butlera (w tym czasie basista złamał rękę, brał także rozwód ze swoją ówczesną żoną). W październiku 1979 roku w studiach Criteria Recording Studios w Miami na Florydzie zespół rozpoczął nagrywanie pierwszego albumu odrodzonego Black Sabbath z Ronniem Jamesem Dio w roli wokalisty. W związku z tym, że Don Arden zajął się solową karierą Ozzy’ego, nowym menedżerem grupy został rockowy krytyk Sandy Pearlman, w tym czasie menedżer Blue Öyster Cult. Prace nad płytą trwały do końca roku — w ich trakcie zespół przeniósł się z Ameryki do paryskiego studia Ferber. Członkowie Black Sabbath byli zmuszeni kończyć album w Paryżu z powodu Billa Warda, który wraz z żoną uciekł do Francji, aby uniknąć płacenia wysokich podatków obowiązujących w Anglii (była to stała praktyka muzyków). W styczniu 1980 roku do działań zespołu ponownie przyłączył się Butler, a Nicholls zamienił bas na klawisze. Warto dodać, że przez krótki okres czasu z grupą miał współpracować Craig Gruber, były basista Elf i Rainbow. W jednym z wywiadów twierdził, że pod nieobecność Butlera pełnił obowiązki basisty w Black Sabbath, udało mu się ponoć skomponować jeden utwór („Die Young”), ale na okładce albumu Craig nie został wymieniony jako jego twórca. Jego pobyt w Black Sabbath jest jednak kwestią dyskusyjną — miał opuścić grupę jak tylko Butler zdecydował się na powrót. Podczas prac nad ostatecznym kształtem płyty doszło do wypadku. Tony Iommi... podpalił Billa Warda. Butler: To miał być tylko niewinny żart, ale skończyło się dość niefortunnie. Bill jest facetem, z którego wszyscy lubią sobie żartować. Ozzy’emu zdarzało się na przykład przyłożyć zapalniczkę do jego brody. Gdy miksowaliśmy „Heaven and Hell”, Tony zapytał Billa: „A co by było, gdybym cię podpalił?”, na co ten odparł: „Nic z tego, bo ja już wychodzę” i zniknął za drzwiami. Po chwili jednak wrócił. Tony chwycił wtedy butelkę z rozpuszczalnikiem, którą zostawiła sprzątaczka, chlusnął w Billa, a

zaraz potem rzucił w jego stronę płonącą zapałkę. Ten w jednej chwili się zajął — poparzył się, trafił do szpitala. Na szczęście obrażenia nie okazały się zbyt groźne. Wreszcie 25 kwietnia 1980 roku miała miejsce premiera najnowszego dzieła Black Sabbath, „Heaven and Hell”. 27 maja płyta ukazała się w Stanach. W lipcu ukazał się pierwszy singiel — „Neon Knights”, a w grudniu kolejny — „Die Young”. Oba wydawnictwa zajęły kolejno 22. i 41. lokatę na listach sprzedaży. Także na rynku amerykańskim ukazała się mała płytka — „Lady Evil”. Po latach muzycy ciepło wspominali pracę nad albumem. Iommi: Było to dla nas wielkie wyzwanie. Przez tyle lat występowaliśmy z tym samym wokalistą, który stał się absolutną gwiazdą, i nagle okazało się, że musimy sobie radzić bez niego. Nagranie tego albumu z kimś zupełnie nowym było strasznie trudne. Potem trzeba było jechać w trasę i wypromować zupełnie nową twarz. Ale udało się. Co więcej, nowy skład został rewelacyjnie przyjęty przez publiczność oraz media. Odnieśliśmy spory sukces komercyjny. Dla mnie osobiście było to największe osiągnięcie. W innym miejscu dodawał: Byliśmy w tym czasie w kiepskiej formie psychicznej. Mieliśmy za sobą trudny okres — czas walki z Ozzvm, by zabrał się do pracy i zaczął śpiewać. Bez jego partii nie było przecież nowych utworów. Ale problemy były nie tylko z nim. Każdy w zespole miał swój udział w tym, że wszystko waliło się w gruzy. Wraz z pojawieniem się Ronniego poczuliśmy zastrzyk świeżej krwi. Zaangażowanie go postawiło w jakimś sensie zespół na nogi. Oczywiście dodatkowo motywowała nas chęć udowodnienia światu, że to nie koniec, że nadal potrafimy tworzyć dobrą muzykę. Naprawdę dobrą, bo ludzie gadali: „Jesteście skończeni, nigdy już się nie podźwigniecie”. Tymczasem podnieśliśmy się i znowu zaczęliśmy odnosić sukcesy. A Ronnie tchnął w nas wiarę, że jest to możliwe. Dio określał muzykę na „Heaven and Hell” mianem wybornej i szczerej. Nie byliśmy pretensjonalni, nie udawaliśmy kogoś, kim nie byliśmy. Poza tym udało nam się trafić w czas (...). Praca nad nowym materiałem była dla nas wyzwaniem, ponieważ pisaliśmy trochę inną muzykę niż dawniej. Poza tym chcieliśmy udowodnić światu, że stać nas jeszcze na wiele. To było ogromne wyzwanie i podjąłem je z radością. Nie chodziło bowiem o to, by po prostu nagrać kolejną płytę, ale by zrobić duży krok do przodu, wznieść się na kolejny poziom. Moim zdaniem — udało się. Geezer Butler: Ronnie wniósł do zespołu dużo entuzjazmu, świeżości. W odróżnieniu od Ozzy’ego, który w ostatnim okresie bycia w zespole zupełnie stracił nim zainteresowanie. Nie potrafił wykrzesać z siebie odrobiny entuzjazmu. Kilka kawałków z „Heaven And Hell” napisaliśmy, kiedy jeszcze był w Black Sabbath. Żaden mu się nie podobał. Natomiast Ronnie był zachwycony tym, co wtedy robiliśmy. To było fascynujące, obserwować z jakim entuzjazmem podchodzi do swojej pracy, niemal na poczekaniu wymyślał świetne linie wokalne, teksty. To od razu zaskoczyło. Nabraliśmy wtedy ufności we własne siły. Gdy odszedł Ozzy, myśleliśmy, że to już koniec. Kiedy pojawił się Ronnie, zrozumieliśmy, że w zespole jest jeszcze mnóstwo życia. Wszystkie teksty na nowy album napisał Dio. Ronnie pisał wspaniałe teksty — mówi Butler — choć pod względem tematyki dość różniły się od kwestii proponowanych przeze mnie. Fakt, że nie musiałem się tym już zajmować, przyjąłem z wielką ulgą. Reszta zespołu — przede wszystkim Iommi — zadbała o stronę kompozytorską i aranżacyjną projektu. Płyta spotkała się z bardzo dobrym przyjęciem publiczności i krytyków, którzy zgodnie uznali, że Iommiemu i spółce udało się nagrać album ponadczasowy, nowoczesny i wytyczający nowe ścieżki. Obie strony były usatysfakcjonowane — Iommi cieszył się, że Ronnie tchnął w Black Sabbath nowe życie, a Dio był szczęśliwy, że może uczestniczyć w projekcie takiej rangi. Ronnie: Granie w Black Sabbath podobało mi się bardziej, niż w jakiejkolwiek innej grupie. Podobało mi się pisanie piosenek z Tonym, lubiłem towarzystwo tego zespołu. Podobało mi się także wyzwanie, jakim było dołączenie do najbardziej wpływowej grupy heavy metalu i umieszczenie jej z powrotem na szczycie — tam gdzie jej miejsce. Kiedy ludzie pytają, który moment mojej kariery wspominam najlepiej i jaka jest moja ulubiona płyta, odpowiedź brzmi zawsze: „Heaven and Hell”. Bardzo się cieszę, że byłem współautorem ponownego sukcesu Black Sabbath — w końcu to ten zespół wymyślił heavy metal! „Iron Man”,

„Paranoid”, „Symptom of the Universe” były pierwszymi heavymetalowi utworami w historii muzyki (...). Black Sabbath z moim udziałem stał się chyba zespołem bardziej szanowanym w muzycznym światku, szczególnie Tony Iommi zyskał w notowaniach. Stało się tak dlatego, że po prostu jestem lepszym muzykiem niż Ozzy i mogłem służyć chłopakom wieloma wskazówkami, dzięki którym mogli się rozwijać. Ale „Heaven and Hell” jest wyjątkową płytą również dlatego, że podczas jej nagrywania mieliśmy mnóstwo problemów. Nagrywaliśmy ją półtora roku — zaczęliśmy w Los Angeles, potem przenieśliśmy się do studia w Miami, potem do Francji, potem do Jersey... Nie było łatwo, tym bardziej, że ludzie przestali już wierzyć w Black Sabbath. Na szczęście wierzyła w nas wytwórnia i mogliśmy osiągnąć tak wspaniały sukces, tym wspanialszy, że okupiony ciężką pracą. W lipcu 1980 roku pojawił się w sprzedaży koncertowy album „Live at Last”, wydany przez wytwórnię NEMS bez wiedzy i zgody samych muzyków. Z tego względu krążek jest zaliczany do wydawnictw nieoficjalnych w dyskografii grupy. Płyta jest zapisem dwóch występów składu z Ozzym Osbourne’em z 1973 roku. Ukazanie się tego wydawnictwa nie było na rękę ani odrodzonemu zespołowi, ani rozpoczynającemu solową karierę Ozzy’emu. Mimo to album osiągnął 5. miejsce na listach najchętniej kupowanych płyt w Wielkiej Brytanii. Utwory wczesnego Black Sabbath w wersji live brzmią surowo i potężnie, zdecydowanie mocniej od swoich studyjnych odpowiedników. Jeszcze w początkach lipca Iommi i reszta rozpoczęli „Heaven and Hell World Tour” po USA. Należy przyznać, że trochę czasu musiało minąć, zanim Ronnie Dio został w pełni zaakceptowany przez publiczność. Nowy Black Sabbath miał tylko osiem utworów — więc z oczywistych względów na koncertach zespół sięgał też po wcześniejszy, nagrany jeszcze z Osbourne’em materiał, tym bardziej, że fani i tak by się go domagali. Utwory Ozzy’ego w interpretacji Dio nie spotkały się na początku z aprobatą publiczności — przez pierwsze trzy tygodnie trasy fani grupy witali Ronniego środkowym palcem. Dopiero w Filadelfii pojawił się wielki transparent manifestujący poparcie dla nowego wokalisty. Od tej pory stosunek fanów do Dio zaczął się zmieniać. Wkrótce wspomniany gest zastąpił inny — spopularyzowany przez Ronniego diabelski znak rogów. 18 sierpnia 1980 roku, po koncercie w Minneapolis, z zespołu odszedł perkusista Bill Ward. Oficjalny komunikat podawał, że ze względu na zły stan zdrowia. Z kolei wersja nieoficjalna głosiła, że perkusista musiał rozstać się z grupą, ponieważ jego organizm, zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym, był na skraju wyczerpania z powodu uzależnienia Warda od alkoholu. Dodatkowym elementem, który zadecydował o rozstaniu, była utrata obojga rodziców i to w bardzo krótkim czasie (najpierw zmarła Wardowi matka, a w czasie trasy dowiedział się o śmierci ojca). Rok 1980 był dla Billa bardzo złym okresem — alkohol, depresja, myśli samobójcze, śmierć bliskich i... bezrobocie. Geezer: W tamtym czasie Bill strasznie pił. Potrafił pić pięć dni i pięć nocy z rzędu, potem padał z nóg, a jak tylko się przebudził, znowu sięgał po butelkę. Nie był w stanie grać. Odszedł bez uprzedzenia i postawił nas tym samym w bardzo trudnej sytuacji. Promotor zagroził nam, że jeśli odwołamy choć jeden koncert, to wytoczy nam proces. Tak więc musieliśmy jak najszybciej poszukać nowego perkusisty. Sam zainteresowany wspomina: Zszedłem z trasy „Heaven and Hell”, gdyż moje uzależnienia były zbyt silne w tym czasie i najważniejszą rzeczą dla mnie było się naćpać. To osiągnęło taki punkt, że byłem cały czas „poza”. Nie wiedziałem co się działo. To był zupełnie popieprzony czas. Alkohol stał się najważniejszą rzeczą w moim życiu. Był ważniejszy niż moje dzieci, moja żona i nawet ja sam. W 1980 roku szedłem po spirali w dół. Iommi rozpoczął gorączkowe poszukiwania nowego bębniarza. Zespół nie mógł sobie pozwolić na zwłokę — goniły ich terminy najbliższych koncertów, bowiem Black Sabbath miał już zaplanowaną następną część trasy, występy w Japonii i Australii. Pod koniec sierpnia w zespole zadebiutował Vinny Appice (Vincent Appice, ur. 13 września 1959, Nowy Jork, USA), brat Carmine’a, byłego członka grupy Vanilla Fudge, znacznie przewyższający umiejętnościami swojego poprzednika. Appice już w tamtym czasie był uważany za najgłośniejszego i jednego z najszybszych perkusistów świata. Zanim przyłączył się do Black Sabbath, występował między innymi ze swoim zespołem Axis. Nagrał z nim w 1978 r. płytę

„It’s a Circus World”. Kiedy Iommi usłyszał solowe popisy Vinny’ego, a przede wszystkim kilka przygotowanych przez niego utworów z repertuaru Black Sabbath, nie miał żadnych wątpliwości, że jego ziomek (Appice, podobnie jak Tony i Ronnie, ma włoskie korzenie) jest właściwym człowiekiem na właściwym miejscu. Do współpracy z legendą metalu 22-letni muzyk podszedł z pełnym profesjonalizmem: To z pewnością była dla mnie wyjątkowa sytuacja. Ale nie podchodzę do tego typu zdarzeń z ekscytacją fana, który mówi: „Mój Boże, to Black Sabbath!”. Ja mówię w takich sytuacjach: „OK, trzeba się z tym zmierzyć i zrobić swoje”. Jestem profesjonalistą, granie na perkusji to mój zawód. Zawsze w takich momentach zachowuję się jak zawodowiec. Owszem, byłem wtedy młody, ale byłem również świadomy swoich umiejętności. Faktem jest, że to, co się stało, było dla mnie niezwykle ekscytujące. Wiele się dzięki temu nauczyłem. Wcześniej nie było mi dane współpracować z artystą tego kalibru. Kiedy Vinny rozpoczął swoją współpracę z legendą heavy metalu, miał zaledwie cztery dni na opanowanie całego materiału koncertowego — na drużynę Iommiego czekał występ dla 20 tys. fanów na Hawajach. Appice: Pierwszego dnia zagrałem, wszystkim się spodobało, więc poszliśmy z tej okazji do baru. Wszyscy byli podekscytowani faktem, że tak dobrze mi poszło i każdy tylko mówił: „Dobra, no to grajmy!”. Było naprawdę mało czasu na opanowanie partii Billa, ale zrobiliśmy wszystko, co było w naszej mocy, po czym wsiedliśmy do samolotu i polecieliśmy na Hawaje. Zagraliśmy na Aloha Stadium dla 20 tysięcy ludzi. Z tego, co do mnie docierało, Tony z resztą chłopaków denerwowali się bardziej niż ja. W końcu Tony i Geezer nigdy wcześniej nie grali z innym perkusistą. Ale wszystko poszło tak, jak miało pójść. Sprawdziłem się. Wspólnymi występami z Black Sabbath podczas trasy z roku 1980 może się poszczycić Blue Öyster Cult. Wspólne występy z tą grupą nie były dla Black Sabbath łatwe. Według Geezera Butlera był to prawdziwy koszmar, a wspólną trasę z nimi ocenia jako jedno z najgorszych wydarzeń w historii Black Sabbath: Uparli się, żeby grać z własnym nagłośnieniem, światłami i na swoim sprzęcie — tak więc kiedy kończyli występ, my potrzebowaliśmy 2–3 godzin, żeby rozstawić się ze swoim asortymentem. Zarówno fani, jak i my sami byliśmy tym faktem niesamowicie wkurzeni — wszystko przeciągało się w czasie. Oczywiście Blue Öyster Cult robili to celowo, żeby nas zgnoić... Pamiątką tej trasy jest wydana w 1980 roku kaseta VHS „Black and Blue”, dokumentująca koncert obu grup z 17 października w Nassau Veterans Memorial Coliseum w Nowym Jorku. Miło jest oglądać i słyszeć Sabbath w tak dobrej formie i z tak dobrym wokalistą. Jedyną poważną wadą tego koncertowego wydawnictwa jest to, że utwory Black Sabbath są tutaj przeplatane kompozycjami Blue Öyster Cult, przez co całość znacznie traci na atmosferze. Dzisiaj ta kaseta VHS to prawdziwy rarytas. Na wznowieniu DVD z 2002 roku naprawiono błąd sprzed lat, rozdzielając repertuar obu zespołów. 26 lipca 1980 roku zespół wystąpił przed 75 tys. fanów w Memorial Coliseum w Los Angeles obok grup Journey, Cheap Trick i Molly Hatchet. Tournee, które trwało praktycznie przez większość 1980 i skończyło się w pierwszych tygodniach 1981 roku, okazało się dla zespołu wyczerpujące, niezwykle stresujące i czasami bardzo niebezpieczne. Podczas amerykańskiej części trasy, w październiku 1980 roku, wśród siedmiu tysięcy słuchaczy zgromadzonych na występie znalazło się kilkadziesiąt niezwykle agresywnych osób. W stronę Black Sabbath poleciało kilka pustych butelek po piwie. Jedna z nich nieszczęśliwie trafiła Geezera Butlera. Basista miał dużo szczęścia, że nie dostał w oko — skończyło się na niezbyt groźnych obrażeniach twarzy i założeniu trzech szwów. Występ natychmiast przerwano, a Geezer został odwieziony do szpitala. Jak się później okazało, podczas występu zostało rannych także ośmiu policjantów, którzy próbowali zapanować nad agresywną częścią widzów. Inna butelka uderzyła również w członka obsługi, Iana Fergusona, gdy próbował demontować sprzęt. Do sali wpadło 150 policjantów, co jeszcze bardziej rozsierdziło zgromadzonych pseudo-fanów. W ruch poszły krzesła, petardy, butelki, wybijano szyby... Zespół nie uniknął także problemów w rodzimej Anglii — w styczniu 1981 roku tysiąc uczestników koncertu urządziło bijatykę w Sophia Gardens Pavilion w Cardiff. Do aresztu trafiło wtedy sześć osób. Powodem zadymy miał być fakt, że wielu spośród widzów posiadających bilety nie mogło dostać się na koncert. Sytuacja została opanowana dopiero wtedy, gdy

muzycy Black Sabbath obiecali dać jeszcze jeden półtoragodzinny występ. Warto wspomnieć, że jeszcze w 1980 roku ukazał się okolicznościowy singiel „Paranoid” (zawierający utwór tytułowy i „Sabbath Bloody Sabbath”). W sierpniu 1981 roku zespół wycofał się z festiwalu „Heavy Metal Holocaust” organizowanego w Stoke-on-Trent w Anglii. W zastępstwie, poproszony przez wściekłego na formację promotora, wystąpił Ozzy Osbourne ze swoją nową grupą (obok m. in. Motörhead, Triumph, Riot i Vardis). Swoją nieobecność na festiwalu Iommi i spółka tłumaczyli faktem nagrywania w tym okresie następcy „Heaven and Hell”. Praca nad albumem odbywała się w Record Plant w Los Angeles i muzycy nie mieli możliwości pojawienia się w Anglii. Większość albumów Black Sabbath z lat 70. powstała w bardzo krótkim czasie (debiutancki album nagrano w ciągu jednego dnia!). Przy okazji nagrywania kolejnego albumu Iommi doszedł do wniosku, że należy mu poświęcić znacznie więcej czasu — wymagania, jakie stawiała przed muzykami Nowa Fala Brytyjskiego Heavy Metalu (NWOBHM) i rosnąca z dnia na dzień konkurencja (Iron Maiden, Tygers of Pan Tang, Angel Witch, Diamond Head czy Saxon), były ogromne. Najnowszy album zespołu, „Mob Rules”, pojawił się w sprzedaży 4 listopada 1981 r. Płytę promowały dwa single: „Mob Rules” (listopad 1981, 46. pozycja na liście w Anglii) oraz „Turn Up the Night” (styczeń 1982, 37. pozycja na liście w Anglii i 24. w USA). Nowa duża płyta przerażała okładką autorstwa Grega Hildebrandta, na której widniał szafot i zakapturzone postacie. Za sprawą ogromnych zmian, które nastąpiły wraz z przyłączeniem się do zespołu Appice’a i Dio, na początku 1982 roku Black Sabbath wreszcie miał w rodzimej Anglii bardzo przyjazną prasę. Iommi nie mógł się nadziwić, że ludzie, którzy w latach 70. nie pozostawiali na jego zespole suchej nitki, teraz chwalą Black Sabbath za rzetelne koncerty i bardzo udane produkcje studyjne. Muzycy także byli zadowoleni, choć... Ronnie: Moim zdaniem to dobry album, chętnie do niego wracam. Został nagrany z Martinem Birchem, który gwarantował świetne brzmienie. Zawiera wspaniałe utwory. Ale prawdą jest też, że dla mnie był to początek trudnego okresu współpracy z Black Sabbath. Powiedziałbym nawet: początek końca. Dlatego nie był to radosny album. Pisanie tego materiału nie sprawiało mi przyjemności. A w studiu było jeszcze gorzej — czułem się zagubiony. Żadnej sesji z tym zespołem nie wspominam tak źle, jak tamtej. Ale tak jak powiedziałem wcześniej: uważam, że to dobry album. Kiedy go słucham, dostrzegam na nim wspaniałe utwory. Nie mogę jednak zapomnieć, jak się czułem, kiedy nad nim pracowaliśmy. „Mob Rules” jest bardzo podobna do swojej poprzedniczki i chyba nie mogło być inaczej — koncepcja „Heaven and Hell” sprawdziła się w stu procentach. Prawie każdy z utworów z nowego krążka posiada swój odpowiednik na „Heaven and Hell”. Otwierający płytę „Turn Up the Night” prezentuje taki sam motoryczny żywioł jak „Neon Knights”, „The Sign of the Southern Cross” przypomina „Children of the Sea”. Tylko utwór tytułowy nie został stworzony w konwencji dostojnego „Piekła i Nieba” — jest szybki, trochę rock and rollowy. W żadnej mierze jednak nie można drugiego albumu Ronniego z Black Sabbath uznać za wtórny. 15 listopada, od koncertu w Kanadzie, rozpoczęło się światowe tournee zespołu — „Mob Rules Tour”. W rodzinnej Anglii zespół wystąpił między innymi w Hammersmith 31 grudnia 1981 roku oraz 1, 2 i 3 stycznia 1982 r. Potem występował w City Hall w Newcastle (5 i 6 stycznia), Royal Highland Hall w Edynburgu (8 stycznia), Bingley Hall w Stafford (9 stycznia), Queen’s Hall w Leeds (12 stycznia), St. Austell Coliseum w Kornwalii (14 stycznia). Podczas koncertów grupa była niesamowicie głośna — i pod tym względem biła na głowę Deep Purple, uznawany za najgłośniejszy zespół na świecie. W trakcie jednego z koncertów, kiedy zawiodły wzmacniacze, głos Ronniego i perkusja Vinny’ego dobiegły na tył sali bez żadnego problemu! Znaleźli się też malkontenci, którzy uważali, że Black Sabbath, wykonując podczas koncertów takie utwory jak „Paranoid” czy „Sabbath Bloody Sabbath”, odcina kupony od swojej chwalebnej przeszłości. Sami członkowie zespołu zapewniali, że choć już wiele razy wcześniej próbowali wycofać powyższe utwory ze swego repertuaru, to wciąż musieli je wykonywać — tego się domagała publiczność. Fani o swoich prośbach informowali zespół listownie bądź osobiście w czasie

koncertu. Dio wniósł do zespołu wiele nowego — oprócz tego, że świetnie śpiewał, to jeszcze dodatkowo pisał teksty i miał swój wkład w powstawanie poszczególnych utworów. Podczas koncertów pokazywał się z jak najlepszej strony — co prawda nie próbował zabierać świateł niekwestionowanemu liderowi grupy, Iommiemu, ale potrafił nawiązać bardzo dobry kontakt z publicznością. To właśnie podczas koncertów z Black Sabbath Ronnie spopularyzował gest, który wkrótce stał się znakiem rozpoznawczym zarówno dla niego samego, jak i dla fanów metalu na całym świecie. Mowa tu oczywiście o charakterystycznym diabełku, uzyskiwanym poprzez składanie w dłoni dwóch środkowych palców przykrytych kciukiem (tzw. Devil’s Horns lub Corn). Ów gest wywodzi się z mitologii egipskiej i symbolizuje tzw. Złe Oko (kłania się utwór z „Evil Eyes” z drugiej płyty Dio). Rzeczony element na stałe zagościł w rockowej i metalowej kulturze. Do dzisiaj jest jednym z charakterystycznych elementów powitań długowłosych osobników. Przez Ronniego prezentowany był często niekiedy wręcz w przesadny, komiczny sposób. Ronnie: Nauczyłem się tego od mojej babci. To dość popularny gest wśród Włochów. Pierwotnie oznaczał ochronę przed złem. Utkwił w mojej podświadomości, kiedy jeszcze byłem dzieckiem. Faktycznie po raz pierwszy użyłem go podczas koncertu Rainbow, zresztą zupełnie nieświadomie. Dopiero na drugi dzień, podczas oglądania tego koncertu na video zauważyłem, jak to wyglądało. Później stało się to naturalnym elementem mojego zachowania na scenie, nieważne czy z Rainbow, Sabbath czy Dio. Fani od wielu lat kojarzą ten gest z moją osobą i fajnie jest wiedzieć, że stał się tak cholernie popularny. Jednak nie ja go wymyśliłem, ja go tylko szeroko rozreklamowałem. Ale miło mi, że jestem ojcem chrzestnym tego symbolu. Mam nadzieję, że nikt mnie nie będzie kiedyś uznawał za diabła. Wielu krytyków i znawców tematu zarzucało Ronniemu, że nadużywał tego gestu, próbując wytworzyć za jego pośrednictwem atmosferę grozy — według nich z miernym skutkiem. I rzeczywiście, po jakimś czasie ów gest zaczął nie tyle straszyć, co bawić i śmieszyć. Z drugiej strony można przy tej okazji wspomnieć o nieokiełznanych wyczynach Ozzy’ego, który zarówno na scenie, jak i poza nią okazywał się czasami być pogromcą stworzeń latających wszelakiej maści... Każdy ma swoje patenty na pozyskanie publiczności. Trzon Black Sabbath, Tony i Geezer, byli bardzo zadowoleni ze współpracy z Ronniem. Butler: W ciągu ostatnich dni zespołu z Ozzym nie pojawiło się nic nowego w śpiewanych przez niego utworach. Kiedy przyszedł Ronnie, różnica była cholernie wielka. Pisze teksty, co zdjęło ze mnie duży ciężar, i nie boi się mówić tego, co myśli. Jeśli uważa, że coś jest do niczego — powie to. To wspaniała cecha. Basista nie szczędził również pochwał Vinny’emu: Jest doskonałym perkusistą i bardzo dobrze pasuje do zespołu. A przecież nie miał zbyt wiele czasu, żeby się wciągnąć. Byliśmy w Stanach, gdy Bill dostał złe wieści z domu, więc natychmiast wyjechał. Nie można mu tego mieć za złe i nadal jest członkiem rodziny Sabbath. Ronnie i Vinny dali mnie i Tony’emu niezłego kopa. Zaczęliśmy grać lepiej niż robiliśmy to przez całe lata. Pierwszy okres współpracy Ronniego z formacją bardzo miło wspomina także żona wokalisty, Wendy: Byli świetnymi przyjaciółmi i świetnymi muzykami — legendami. Przyjaźniłam się z Glorią Butler, żoną Geezera Butlera, dobrze się bawiłyśmy. To było dla nas coś nowego. Po raz pierwszy w naszym życiu Ronnie i ja mieliśmy pieniądze. Nie mieliśmy ich, kiedy grał w Rainbow. Jak tylko zgromadziliśmy gotówkę, kupiliśmy nasz pierwszy dom i cieszyliśmy się życiem. Black Sabbath zarejestrował wiele swoich koncertów pod koniec trasy w 1981 roku z myślą o wydaniu albumu live, który zneutralizowałby przykre odczucia muzyków związane z ukazaniem się w 1980 r. płyty „Live at Last”. Geezer: Problem polegał na tym, że ten cholerny longplay dobrze się sprzedawał. Uznaliśmy więc, że istnieje duże zapotrzebowanie u fanów na nasz album live. Dlatego postanowiliśmy przygotować taką płytę. I przygotować ją dobrze! Pierwszy w historii Black Sabbath album koncertowy z Dio „Live Evil” ukazał się w Anglii 18 stycznia 1983 roku. W Stanach płyta pojawiła się jeszcze w grudniu 1982 roku. Album został ciepło przyjęty przez publiczność i krytyków — znalazły się na nim nagrania dokonane podczas koncertów w Seattle, Dallas i San Antonio na trasie promującej album „Mob Rules”.

Ronnie z powodzeniem wykonuje tutaj takie hity, jak „Paranoid”, „Iron Man” czy „N. I. B.”. Za sprawą jego interpretacji starsze utwory Black Sabbath z lat 70. wydają się mniej archaiczne, nabierają nowego, świeżego kolorytu. „Live Evil” zdecydowanie przebiło „Live at Last”. Zespół brzmiał i grał znacznie lepiej, emanował właściwą mu energią. Może tylko zbyt rozbudowana wersja „Heaven and Hell” (uzupełniona o „The Sign of the Southern Cross”) odstawała od reszty. Głównie za sprawą chaotycznej, nużącej gry Iommiego, który potwierdził, że nie jest zbyt dobrym improwizatorem. Pozostałe utwory pochodzące z płyt „Heaven and Hell” i „Mob Rules” (szkoda, że zabrakło „Falling of the Edge of the World”) robiły bardzo dobre wrażenie. Z dzisiejszej perspektywy podstawowym walorem „Live Evil” jest podsumowanie okresu współpracy z Dio, który śpiewa tutaj bardzo drapieżnie, czasami nawet... zbyt agresywnie. Jego głos wydaje się być bardziej z przodu, góruje nad resztą instrumentów. Zgoła inna sytuacja miała miejsce na koncertowym albumie „On Stage” grupy Rainbow, gdzie popisy Ronniego częściowo pokrywały wszędobylskie riffy Blackmore’a. Właśnie wysunięte do przodu partie wokalne Dio miały być jednym ze źródeł konfliktów między nim a Iommim i Butlerem. Atmosfera zaczynała się psuć. Pojawiło się więcej pieniędzy, więcej nowych fanów i niestety coraz więcej nieporozumień, zazdrości i zawiści. Kiedy płyta „Live Evil” ukazała się na rynku, Dio nie był już wokalistą grupy Iommiego — odszedł w listopadzie 1982 roku. Od samego początku nie dane mu było odczuć, że jest pełnoprawnym członkiem czarnej rodziny. Iommi i Butler od chwili odejścia Warda trzymali się razem, unikając fanów, konferencji prasowych. Zasłaniali się najczęściej zmęczeniem sławą. Dalecy od stanów apatycznych byli za to Dio i Appice — spędzali dużo czasu z fanami, wspólnie pokazywali się publicznie. Podział ten zaowocował rosnącymi w siłę konfliktami, na kanwie których powstało mnóstwo plotek — jak choćby ta, że Dio i Appice mieli ukradkiem wchodzić do studia nagrań i pod nieobecność kolegów polepszać brzmienie swoich partii kosztem wyciszenia basu i gitar na „Live Evil”. Ronnie: Wzięło się to prawdopodobnie stąd, że pewnego dnia podczas miksowania płyty czekaliśmy na resztę zespołu całe popołudnie i zamiast gapić się w sufit, poprosiliśmy realizatora, żeby puścił nam materiał na „Live Evil” — skoro już tam byliśmy, chcieliśmy trochę popracować. Czas studyjny jest bardzo kosztowny, a ja nie miałem zamiaru marnować pieniędzy. Natomiast Geezer i Tony notorycznie się spóźniali — my z Vinnym nie zamierzaliśmy próżnować. Gdy Geezer i Tony dotarli do studia, nie chcieli nas tam widzieć. Widocznie mieli coś do ukrycia. Dalej pracowali już sami. W innym wywiadzie mówił: Wydaje mi się, że niektórzy muzycy Black Sabbath wrąbali się wtedy w bardzo niedobre narkotyki. Do tego mieliśmy inżyniera dźwięku, który obowiązkowo codziennie wypijał wielką butlę Jacka Danielsa. Pamiętam, że przez kilka dni do studia przychodziłem tylko ja i Vinny Appice, a reszta zespołu nie pojawiała się w ogóle. Postanowiliśmy więc przesłuchać tego, co nagraliśmy. Nie miksowaliśmy płyty, czekaliśmy z tym na resztę, ale po prostu uważnie słuchaliśmy, jak nagrany jest każdy instrument. Kiedy w końcu Tony i Geezer pojawili się w studiu, nas już tam nie było, a ten pijaczyna inżynier dźwięku opowiedział im, że miksowaliśmy album — ściszyliśmy partie gitary i basu, a wysunęliśmy wokal i perkusję. Oczywiście uwierzyli w te bzdury, chociaż gdyby przesłuchali którąkolwiek z moich płyt, zdaliby sobie sprawę, że ja raczej wolę chować wokal pomiędzy instrumenty niż zanadto go eksponować. Ale uwierzyli temu dupkowi, bo przez ćpanie jakiegoś świństwa byli wtedy nie mniejszymi dupkami. Vinny i ja zostaliśmy wydaleni z Black Sabbath. Na ich własne nieszczęście, bo zaraz potem napisaliśmy „Holy Diver” i „The Last in Line”, płyty, które mogłyby być płytami Black Sabbath... Ronnie miał również inne zastrzeżenia: Dali Vinny’emu tyle samo miejsca na okładce, co klawiszowcowi Geoffowi Nicholsowi, którego wcale nie było na scenie. Poza tym obejrzyjcie dokładnie wnętrze album „Live Evil” i zobaczcie, ile jest zdjęć Tony’ego, a ile moich i Vinny’ego. Każdą taką rzecz traktowałem jak policzek. Napięcie wzrastało. Pewnego dnia Ronnie otrzymał telefon od Butlera, który sugerował, żeby w kwestii brzmienia „Live Evil” Dio dał wolną rękę Iommiemu. Ronnie zapytał się więc, czy zdaniem Butlera powinien odejść z zespołu. W słuchawce usłyszał przytaknięcie basisty. W ten sposób Ronnie opuścił Black Sabbath, zabierając ze sobą Appice’a. Konflikt był bardzo dobrą pożywką dla prasy —

jeszcze długo między obiema stronami utrzymywał się niezbyt przyjemny klimat. Wszystko rozpadło się z głupich powodów — przyznał po latach Iommi. Zachowywaliśmy się jak dzieci. Geezer dodaje: Napięcie w zespole wzrastało już od pewnego czasu — kiedy przez rok jesteś w trasie z tymi samymi ludźmi, musisz z nimi jeść, spać, rozmawiać, grać to już masz tego wszystkiego dość. Ronnie już wtedy nosił się z zamiarem stworzenia własnego projektu. Odniosłem też wrażenie, że sukces, który osiągnął z nami, chciał wykorzystać w budowaniu własnej muzycznej drogi. Z biegiem czasu człowiek jednak dochodzi do wniosku, że te wszystkie konflikty, wzajemne przepychanki nie mają najmniejszego sensu, a potem się żałuje, że traci się coś ważnego, pozytywnego, zarówno w kwestii muzycznej, jak i w relacjach międzyludzkich. Na szczęście po roku, dwóch latach od czasu negatywnych wydarzeń już się o nich nie pamięta i można planować kolejne wspólne przedsięwzięcia. Szkoda, że pierwszy etap współpracy Black Sabbath z Dio nie trwał dłużej — był to skład niezwykle udany i twórczy. Dio: Myślę, że w pewnym momencie nasze drogi zaczęły się rozchodzić. Zanim dołączyłem do Black Sabbath, zespół nie bardzo sobie radził. Gdy pojawiłem się w grupie, odnieśliśmy sukces. Gdy po latach niepowodzeń zespół znowu zaczyna wznosić się na szczyt, wtedy słyszy się wokół szepty — jesteś wspaniały, to dzięki tobie się udało. Zaczynasz w to wierzyć. Zaczyna się wbijanie noży w plecy i wszystko się rozsypuje. Tak to bywa. Butler, podczas jednego z wywiadów udzielonego w 1994 roku, miał na ten temat zgoła odmienne zdanie: Początek był wspaniały. Ronnie naprawdę zgrał się z nami, był jednym z nas. Ale po sukcesie „Heaven and Hell” chciał uczynić z Black Sabbath swój zespół. Sobie przypisywał całą zasługę za powodzenie albumu. Stał się zarozumiały, coraz trudniej było z nim pracować. Black Sabbath był zawsze zespołem bardzo demokratycznym, a Ronnie złamał tę zasadę. Chciał sam o wszystkim decydować. Zaczęło dochodzić do konfliktów. Nasiliły się one podczas nagrywania „Dehumanizer”. Gdy komuś zdarzyło się skrytykować Ronniego, dostawał szału. Wydaje się więc, że na konflikt między członkami zespołu nałożyło się kilka spraw, a kwestia produkcji nagrań koncertowych okazała się jednym z elementów decydujących. Ciekawostką jest fakt, że przy innej okazji Dio i Iommi potrafili ze sobą współpracować pod kątem producenckim — kiedy ukazał się singiel „Neon Knights” z płyty „Heaven and Hell”, na jego stronie B znalazła się kompozycja „Children of the Sea” w wersji live, wyprodukowana właśnie przez duet Tony/Ronnie. Na powyższych wydarzeniach historia Black Sabbath z Dio na szczęście się nie zakończyła. Dekadę później Ronnie pojawił się w składzie Sabbs i zaśpiewał na bardzo udanym, choć niedocenionym albumie „Dehumanizer”.

BLACK PURPLE Kiedy Dio przystępował do formowania własnej grupy, Iommi i Butler znowu szukali wokalisty. Pod uwagę brali między innymi Davida Coverdale’a z Whitesnake, Johna Slomana z Lone Star i Nicky’ego Moore’a z Samson. Swoją kandydaturę zgłosił nawet specjalista od piosenek pościelowych Michael Bolton (!). Ostatecznie nowym gardłowym został... Ian Gillan (ur. 19 sierpnia 1945, Londyn), który zdobył sławę jako frontman zespołu Deep Purple. Podobno Gillan podpisał umowę z Black Sabbath podczas suto zakrapianego wieczoru, nie bardzo zdając sobie sprawę, co tak naprawdę podpisuje. Podkreślał jednak, że w ramach kontraktu otrzymał spore pieniądze i raczej był zadowolony. Umowa zobowiązywała Iana do nagrania z Black Sabbath albumu i odbycia jednego sezonu koncertów. Początkowo Iommi i Butler chcieli nagrywać pod inną nazwą, ale gdy w grudniu 1982 roku do zespołu dołączył (ciągle obarczony problemem alkoholowym) Bill Ward, zapadła decyzja, by kontynuować działalność jako Black Sabbath. Geezer: Wyciągnęliśmy Billa ze szpitala, aby robić album. Nie był zdrowy, ale skoncentrował się na pracy i obiecał, że doprowadzi sprawy do końca. Świetnie się z nim grało, szczególnie mnie, gdyż zawsze nam się dobrze współpracowało. Ale im bliżej końca, tym jego zdrowie pogarszało się, więc odwieźliśmy go z powrotem do szpitala. Decyzja o pozostaniu przy nazwie została z góry narzucona zespołowi przez wytwórnię ze względów komercyjnych — magia nazwy Black Sabbath wciąż działała i mogła przynosić zyski. To menedżer i wytwórnia nalegali, by użyć tej nazwy, ja byłem temu przeciwny — mówił Butler. Ale oni mogą zakręcić kurek z gotówką, więc ulegliśmy — wydaliśmy tę płytę jako Black Sabbath. Obecność Iana Gillana, człowieka który odniósł sukces zarówno z Deep Purple, jak i z własną grupą, miał podnieść atrakcyjność Black Sabbath. Gillan uchodził za wokalistę, który nie boi się wyzwań i takiego, który spokojnie mógłby się zmierzyć z tą częścią repertuaru Black Sabbath, którą wykonywał Ronnie. Latem 1983 roku w angielskim studiu The Manor Gillan i Black Sabbath przystąpili do pracy nad nową płytą. 7 sierpnia 1983 roku w Wielkiej Brytanii ukazał się najnowszy krążek formacji zatytułowany „Born Again”. Jego amerykańska premiera miała miejsce dopiero 4 października. Jeszcze przed ukazaniem się płyty fani spekulowali w jakim kierunku pójdzie zespół. Słuchacze obawiali się tego albumu — sądzili, że obecność Gillana uczyni z zespołu Iommiego drugi Deep Purple. Okazało się jednak, że tak jak Dio nie przemienił na „Heaven and Hell” Black Sabbath w Rainbow, tak i wpływ Gillana na stylistykę zespołu był znikomy. Jedynym wspólnym mianownikiem dla Deep Purple i Black Sabbath był głos Iana — tutaj akurat w przeciętnej formie. „Born Again” posiada sporą wartość jako muzyczna ciekawostka i to chyba wszystko. Krążek cieszył się o wiele mniejszym zainteresowaniem niż albumy z Ronniem Dio. 18 sierpnia 1983 roku od koncertów w Norwegii rozpoczęła się „Born Again Tour”, zwana także „Feigh Death Sabbath ’83-’84 World Tour”. Europejska część występów supportowana była przez Diamond Head, amerykańska przez Quiet Riot i Night Ranger. Podczas trasy po raz kolejny problemów przysporzył cierpiący na depresję Bill Ward. Prawdą jest też, że Bill nie radził sobie już tak dobrze za zestawem perkusyjnym jak jego wcześniejszy zmiennik — Vinny Appice. Styl gry Warda bardzo dobrze pasował do Black Sabbath z lat 70., kiedy oczekiwania słuchaczy względem sekcji rytmicznych były znacznie mniejsze. Bill mógł trochę improwizować, grać lekko jazzująco. Ale ten Black Sabbath w dużej mierze był już przeszłością — teraz ekipa Iommiego była stuprocentową, heavymetalową maszyną, która musiała przetrwać okres rodzących się nowych metalowych nurtów i pojawiającej się jak grzyby po deszczu konkurencji — młodej i bardzo dobrej pod względem technicznym. Ward nie wytrzymywał ciśnienia, był sfrustrowany, żalił się, że traci serce do muzyki. Zdawał sobie sprawę ze swoich umiejętności, wiedział, że jego gra nie jest tak szybka i wirtuozerska jak w przypadku Appice’a. Alkohol także mu nie pomagał ani w ćwiczeniach, ani w leczeniu depresji. Podczas trasy koncertowej po raz kolejny zdecydował się więc opuścić zespół. Na jego miejsce Iommi zaprosił perkusistę zespołu Electric

Light Orchestra — Beva Bevana (ur. 24 listopada 1944 w Sparhill w Birmingham). Wybór okazał się być strzałem w dziesiątkę. Bevan z Tonym i Geezerem znali się i przyjaźnili od dawna, więc propozycję grania w Black Sabbath perkusista przyjął z wielką radością. Po wydaniu płyty „Secret Messages” muzycy Electric Light Orchestra nie planowali trasy koncertowej, więc zadowolony z obrotu sprawy Bevan mógł zostać w nowej formacji na dłużej. Tym sposobem pojawił się również w teledyskach grupy do utworów „Trashed” i „Zero the Hero”, promujących nowy krążek. Te kompozycje wydają się być najlepsze z całego zestawu na płycie, stąd znalazły się na jedynym, amerykańskim singlu (październik 1983, singiel nie zajął żadnej lokaty na listach). Iommi miał nadzieję, że nowy album kupią zarówno fani Deep Purple, jak i Black Sabbath. Nie mylił się. Sprzedaż „Born Again” nie była jednak na tyle wystarczająca, by dać zespołowi kolejną złotą płytę. Znamiennym i smutnym zarazem jest fakt, że od czasu „Born Again” do ostatniego jak dotąd studyjnego albumu pod szyldem Black Sabbath, „Forbidden” (1995), zespół nie otrzymał ani jednej złotej płyty. „Born Again” może nie był zbyt wielkim osiągnięciem artystycznym, ale czas pracy z Gillianem nie był czasem straconym. Ian podnosił medialną atrakcyjność Black Sabbath, a jego obecność podtrzymywała słabnącą już niestety popularność formacji. Dla Iommiego i reszty praca z Gillanem również była ciekawym doświadczeniem. Koncerty tego składu były raczej udane. Podczas trasy „Born Again Tour” zespół wystąpił między innymi na angielskim Reading Festival, na słynnym Monsters of Rock w Dublinie czy w Quebek City w Kanadzie, w którym Black Sabbath rozpoczynał północnoamerykańską część trasy. Zdarzało się, że Ian zapominał jakiegoś tekstu — starał się wtedy to skrzętnie ukryć pod płaszczem improwizacji. Iommi był z tego powodu wściekły, gdyż stronę liryczną kompozycji zawsze uważał za bardzo istotny element. Gillan kiepsko sobie radził również z tekstami jego macierzystej formacji — na przykład ze „Smoke on the Water”, do grania którego udało mu się namówić Tony’ego i resztę. Kiedy dostawał reprymendę od Iommiego, żalił się swojej żonie: Nie ma w tych tekstach żadnych historii, nie potrafię się z nimi identyfikować. Płyta „Born Again”, zgodnie ze swoim tytułem i korespondującą z nim okładką (na której pojawił się diabelski noworodek), miała przynieść zespołowi prawdziwe odrodzenie. Miała ukazać światu Black Sabbath jako zespół w pełni swoich twórczych możliwości, proponujący muzykę na miarę lat 80. Nie udało się. Zamiast tytułowego odrodzenia, słuchacze otrzymali stylistyczną martwicę i Iana Gillana, który pasował do Black Sabbath jak Chris Barnes z Six Feet Under do zespołu Mazowsze. To był zalążek problemów Black Sabbath i początek długiego okresu notorycznych zmian w składzie, walki o muzyczny rynek, fanów i uznanie krytyków. Nad Iommim po raz kolejny miały zawisnąć czarne chmury. Gillan, witany w Black Sabbath z nadzieją, swój ostatni koncert z zespołem dał 4 marca 1984 roku w Springfield (USA). Głównym powodem jego odejścia z formacji było reaktywowanie się Deep Purple w oryginalnym składzie, ale — jak przyznał w jednym z wywiadów — nie czuł się w zespole Tony’ego najlepiej i od samego początku miał świadomość tego, że zarówno on, jak i jego głos tu nie pasują (pojawiały się także plotki, że reszta grupy, a w szczególności Iommi, nakłaniali go do brania heroiny). Iommi wiedział, że wcześniej czy później Gillan odejdzie, że Black Sabbath jest dla niego tylko poczekalnią. Trasa w pewnym momencie załamała się — wspomina Butler. Ian po prostu robił wrażenie niezainteresowanego tym, co się dzieje w obozie Black Sabbath. Gdzieś w połowie tournee po raz pierwszy usłyszeliśmy o reaktywowaniu Deep Purple, lecz ta wiadomość wydawała się nie mieć dla nas żadnych konsekwencji, bo Ian nic na ten temat nie wspominał. Nie mówił, że zamierza odejść. A potem bez słowa wyjaśnienia po prostu odpłynął w siną dal. Kiedyś Gillan z zadziwiającą szczerością wyznał, iż uważa się za najgorszego wokalistę, jaki kiedykolwiek pojawił się w Black Sabbath. Nigdy nie miał żadnych pretensji do Tony’ego i Geezera — wręcz przeciwnie, w prawie każdym wywiadzie, jeśli tylko został poruszony temat Black Sabbath, wypowiadał się o Iommim i Butlerze w samych superlatywach. Ale choć podczas prasowych wypowiedzi Gillan starał się nie robić personalnych wycieczek w stronę kolegów, to nie szczędził

cierpkich słów pod adresem swojego pierwszego (i ostatniego zarazem) dokonania z ekipą Iommiego. Przyznawał również, że przyłączył się do zespołu tylko i wyłącznie w celach komercyjnych, a i tak wiele nie zarobił i gościnne występy w Black Sabbath były bardzo mało znaczącym epizodem w jego całej karierze muzycznej. Z kolei Iommi pytany o „Born Again” często powtarzał, że płyty nie lubi, że Gillan nie pasował do formacji, że zespół się pogubił... Podobne stanowisko prezentował Geezer — i to zaraz po wydaniu płyty: Ian wniósł kilka rzeczy, które pasowały do Black Sabbath, ale większość jego pomysłów tekstowych kłóciła się z naszym stylem. A fani, jeśli coś im się nie spodoba, przychodząc po autograf nie omieszkają zapytać, dlaczego nie śpiewamy o tym, o czym śpiewaliśmy dawniej. Nie śpiewamy tylko dlatego, że ja przestałem pisać. Więc teraz znowu będę pisał. Mam już kilka pomysłów. Zobaczymy, czy one się sprawdzą. Wraz z Gillianem formację opuścił także Bevan, gdyż do grupy, kolejny już raz, powrócił Bill Ward. Po „Born Again” — opowiadał perkusista — chciałem rzucić granie. To był najgorszy okres w moim życiu. Depresja trwała kilka miesięcy. Naprawdę nie wiedziałem, co ze sobą począć. Przestałem bębnić, przestałem pisać nowe kawałki. Nie chciałem być z Black Sabbath, nie chciałem być z kimkolwiek. Nic mnie nie obchodziło, przez cały czas tylko użalałem się nad sobą... Aż pewnego dnia coś skomponowałem, a zaraz potem pomyślałem o starych kumplach. Zresztą zawsze o nich myślałem. Zawsze życzyłem im dobrze, bo ich lubię. Tylko że poszukiwałem miejsca dla siebie. Przecież nie mogłem pojechać w trasę bez przekonania — jeśli już coś robię, muszę być do tego przekonany na sto procent... Więc kiedy Tony i Geezer zadzwonili do mnie i zapytali, czy chcę się przyłączyć, krzyknąłem do słuchawki: „Do ciężkiej cholery — tak!”. Bo już byłem pewien, że tęsknię za atmosferą Black Sabbath, zawsze pełną ciepła, zawsze przyjazną. Niestety Bill po powrocie do zespołu nie zrezygnował z bycia praktycznie codziennie pijanym.

POD PRĄD Black Sabbath ponownie przeżywał kryzys. Za to byłym wokalistom zespołu — Ozzy’emu, Dio i Gillanowi — wiodło się świetnie. Osbourne cieszył się z popularności swojego najnowszego krążka „Bark at the Moon”. Ronnie wraz ze swoim zespołem w 1984 roku wypuścił na rynek drugi solowy album, „The Last in Line”, który najpierw pokrył się złotem, a w kilka lat później platyną. Wreszcie Gillan — na ponownym dołączeniu do Deep Purple tylko zyskał. Zespół zebrał się w klasycznym, najlepszym składzie (oprócz Iana w zespole znaleźli się Lord, Blackmore, Paice i Glover) i nagrał album „Perfect Strangers” (1984), dorównujący ich dawnym osiągnięciom. Udowodnili, że można nie iść na żadne kompromisy stylistyczne, a jednocześnie zabrzmieć świeżo, efektownie i porywająco. Iommi i Butler doszli do wniosku, że mają poważny problem z wokalistami. Panowie mieli do wyboru dwie opcje. Mogli ponownie zatrudnić jakąś gwiazdę, która — choć przyciągałaby nowych fanów magią swojego nazwiska — byłaby wymagająca, roszczeniowa i zazdrosna o światła reflektorów. Mogli też zatrudnić kogoś mniej (bądź wcale) znanego. I choć Iommi zastanawiał się nad wykonaniem telefonu do Dio, Roberta Planta albo Davida Coverdale’a, postawił właśnie na tą drugą opcję. Na krótko wolne stanowisko w zespole objął Ron Keel (rocznik 1961), wokalista i gitarzysta glam metalowej grupy, którą firmował własnym nazwiskiem. Iommiemu polecił go producent Spencer Proffer. Na temat jego pobytu w Black Sabbath źródła podają rozbieżne informacje — jedne głoszą, że Keel nawet nie był przesłuchiwany, inne, że zdążył nagrać jedną taśmę demo. Tak czy inaczej — drogi muzyków szybko się rozeszły. Jesienią 1984 roku, po przesłuchaniu kilkudziesięciu kandydatów, w zespole pojawił się pochodzący z Kalifornii David Tom „Donut” Donato, wielki fan Black Sabbath. Poza śpiewaniem w barach i nocnych klubach, parał się też innym, bardziej dochodowym zajęciem: prezentował modę męską, zdarzyło mu się także pozować do Playboya (!). Iommi: Dave jest ważną częścią Sabbath. Razem gramy, razem jamujemy, razem żartujemy, razem bawimy się. Jest nieźle. To musi wypalić — to wypali. Donato również był zadowolony: Zaczęło się od uścisków dłoni i poklepywania po ramieniu. Jak na razie nie ma problemów i nie zanosi się, by były w przyszłości. Lider Black Sabbath po raz kolejny zapewniał, że nowy wokalista postawi zespół na równe nogi. Deklarował, że mają nieodpartą chęć tworzenia, złapali drugi oddech i nigdy nie czuli się tak dobrze jak teraz. Prawda jednak była inna. Atmosfera psuła się coraz bardziej, głównie na linii Iommi — Butler. Często kłócili się między sobą o to, jaką drogą powinien pójść Black Sabbath i co zrobić, żeby nie zdradzić metalowych ideałów, nadal utrzymać się na powierzchni i zarabiać pieniądze. Iommi i reszta rozpoczęli próby w The Rockhouse w Los Angeles. Black Sabbath z Donato zdążył nagrać kilka utworów demo. Pod okiem producenta Boba Ezrina w październiku 1984 roku zarejestrowano między innymi „No Way Out”, który finalnie znalazł się na albumie „The Eternal Idol” (1987) pod zmienionym tytułem „The Shining” z Tonym Martinem przy mikrofonie. Black Sabbath z Donato tak naprawdę nie zdziałał praktycznie nic... Obdarzony mało oryginalnym głosem wokalista nie zagrzał długo miejsca w zespole. Rozczarowanie będące wynikiem wspólnych nagrań zadecydowało o tym, że Iommi podziękował Donato za współpracę (niektóre źródła podają, że wokalista wyleciał z formacji po wywiadzie udzielonym dla pisma „Kerrang!”, ale nie jest to prawdą). Black Sabbath po raz kolejny stracił wokalistę. Ale na tym problemy Iommiego się nie skończyły. Znużony ciągłymi zmianami składu, w listopadzie 1984 roku zespół opuścił Geezer Butler: Przestałem wierzyć w Black Sabbath po tym, jak odszedł Gillan. Potem było już tylko gorzej. Geezer założył własny projekt o nazwie Geezer Butler Band (oprócz niego w zespole byli także wokalista Carl Sentance i siostrzeniec basisty Black Sabbath, gitarzysta Pedro Howse). Grupa grała głównie koncerty, do końca lat 80. nie udało im się zarejestrować żadnego materiału. Pamiątką po tamtym okresie jest jedynie kilka nieoficjalnych koncertowych bootlegów z 1985 roku (oprócz własnych kompozycji projekt Geezera z lubością wykonywał hity Black Sabbath). W 1988 roku Butler przyłączył się do Ozzy’ego Osbourne’a, aby towarzyszyć mu w tournee „No Rest for the Wicked”, promującej najnowszy album Księcia

Ciemności. Poważny etap solowej kariery Butlera rozpoczyna się tuż po nagraniu z Osbourne’em płyty „Ozzmosis” (1995). W 1995 roku pod szyldem G/Z/R ukazała się pierwsza solowa płyta Butlera „Plastic Planet”, w której nagraniu udział wzięli Pedro Howse, perkusista Deen Castronovo oraz wokalista zespołu Fear Factory, Burton C. Bell. W późniejszym czasie zespół zmienił nazwę na Geezer i z nowym wokalistą, Clarkiem Brownem, wydał album „Black Science” (1997). Butler zaprezentował na nim trochę odmienne, zupełnie niesabbathowe oblicze muzyczne, kierując swój projekt w stronę numetalowych i industrialnych rejonów. Po odbyciu trasy koncertowej zespół zawiesił działalność. Powrócił ponownie jako GZR wraz z krążkiem „Ohmwork” (2005). Słychać na nim, że basista wyciągnął wnioski po niezbyt przychylnych recenzjach poprzedniego wydawnictwa i na swoim najnowszym dziele w dużej mierze powrócił do bardziej klasycznych dźwięków. Jesienią z Black Sabbath odszedł również Bill Ward. Perkusista, podobnie jak Geezer, nie próżnował. W 1990 roku wydał swój pierwszy solowy album, „Ward One: Along the Way”. W 1997 roku światło dzienne ujrzał krążek „When the Bough Breaks”, jego drugie (i jak dotąd ostatnie) solowe dokonanie. Album jest o tyle wyjątkowy, że Bill zrezygnował tam z gry na perkusji na rzecz Ronniego Ciago. Warto zaznaczyć, że na obu wydawnictwach Ward śpiewa (na „Ward One...” w dwóch utworach pojawia się gościnnie Ozzy). Wraz z odejściem dwóch kluczowych muzyków zespół praktycznie przestał istnieć. Fani grupy nie dopuszczali do siebie takiej myśli — tym bardziej, że ostatnie dokonania z Dio z początku lat 80. były nad wyraz udane, a takie albumy jak „Heaven and Hell” czy „Mob Rules” były wyznacznikami ciężkiego, klasycznego grania w tamtym okresie. Brak kolejnego regularnego wydawnictwa formacji w jakiś sposób próbowały rekompensować wydawnictwa kompilacyjne i boxy — w latach 80. było tego typu materiału całkiem sporo. W 1984 roku aż trzy zestawy płyt ukazały się w Hiszpanii. Nakładem wytwórni Victoria wydano „Collection Vol. 1” z wpisanym w okrąg wąsatym druidem na okładce (płyty „Black Sabbath”, „Paranoid”, „Sabbath Bloody Sabbath”), „Collection vol. 2” z szatą graficzną stylizowaną na lata 60. (płyty „Master of Reality”, „Vol. 4”, „Sabotage”) oraz „Hand of Doom” (płyty „Black Sabbath”, „Master of Reality”, „Vol. 4”). W przypadku ostatniego zestawu wydawcę poniosło chyba najbardziej — na okładce widnieje zakrwawiony nóż i nabijana ćwiekami pieszczocha. W 1985 roku ukazał się box „The Sabbath Collection” (Castle Communications), zawierający pierwszych sześć albumów studyjnych grupy i koncertowy „Live at Last”. Całość została bardzo starannie przygotowana — czarna okładka, a na niej informacje o zawartości boxu zaznaczone czerwoną gotycką czcionką. I wszystko byłoby w porządku, gdyby nie fakt, że pod tytułem widnieje... nazistowski symbol SS. O ile w przypadku grafiki takich płyt jak „Sabbath Bloody Sabbath”(1973) czy kompilacji „We Sold Our Souls for Rock ’N’ Roll” (1975) używanie litery S w określonej konfiguracji jest uzasadnione, gdyż stanowi ona integralną część poszczególnych wyrazów, to w przypadku „The Sabbath Collection” umieszczenie obok siebie dwóch liter S w niezależnym od głównego tytułu położeniu jest co najmniej bezzasadne. Pikanterii dodaje fakt, że rzeczony box ukazał się w Niemczech. Także w 1985 roku nakładem NEMS/Castle Communications ukazało się jedno z ciekawszych wydawnictw kompilacyjnych podsumowujących lata 70. w Black Sabbath: „The Ozzy Osbourne Years”. W tym samym okresie firma Raw Power wydała składankę „Between Heaven and Hell”, na której możemy usłyszeć Ozzy’ego, Dio i Gillana. W 1986 roku wytwórnia RSVP wydała kasetę VHS będącą zestawem klipów Black Sabbath („Trashed” i „Zero the Hero”, oba w wykonaniu Iana Gillana), Bullet i Ozzy’ego. 9 listopada 1989 roku ukazała się kolejna kompilacja, „Blackest Sabbath. Black Sabbath 1970–1987”, zawierająca 15 utworów w wykonaniu Ozzy’ego, Dio, Gillana oraz Martina. * Kompletnie załamany Tony Iommi zaczął tracić wiarę, ale się nie poddawał. Po latach wyznał: To był dla mnie wyjątkowo ciężki okres. Miałem wiele kłopotów o najróżniejszym charakterze, brakowało mi forsy, nic mi się nie układało, byłem przygnębiony. Nie mogło być inaczej — na jego oczach umierała legenda Black Sabbath. Prasa muzyczna praktycznie odwróciła się od zespołu, a zainteresowanie i

entuzjazm fanów topniały z miesiąca na miesiąc niczym wiosenny śnieg. Iommi musiał jak najszybciej sformować nowy skład. W styczniu 1985 roku Tony i klawiszowiec Geoff Nicholls zaprosili do współpracy basistę Gordona Copleya (ex-Lita Ford), perkusistę Erica Singera (ur. 12 maja 1958 r. w Cleveland w stanie Ohio, były muzyk Icebreaker) i wokalistę Jeffa Craiga Fenholta (rocznik 1951). Ten ostatni występował m. in. z zespołami Armageddon, Bible Black, Joshua. To ciekawa i kontrowersyjna postać — oprócz śpiewania jest aktorem, wystąpił między innymi w broadwayowskim musicalu „Jesus Christ Superstar”. W późniejszym okresie zyskał złą sławę jako... chrześcijański kaznodzieja. Swoją drogą to, jakich wokalistów dobierał sobie w owym czasie Iommi, dobitnie świadczy o sytuacji, w jakiej znajdował się zespół. Nietrudno się domyślić, że skład długo nie przetrwał. Fenholt odszedł już w maju 1985 roku. Lato przyniosło Tony’emu szansę na pokazanie się większej publiczności i przypomnienie fanom, czym jeszcze nie tak dawno było Black Sabbath. 13 lipca 1985 roku miały miejsce dwa wielkie, równoległe koncerty rockowe, zorganizowane przez Boba Geldofa oraz Midge’a Ure’a w celu zebrania funduszy dla ludzi głodujących w Etiopii. Głównymi miejscami spektaklu był stadion Wembley w Londynie (mogący pomieścić 72 000 widzów) oraz stadion JFK w Filadelfii (mieszczący około 90 000 ludzi). I to właśnie na stadionie w Filadelfii Black Sabbath powrócił na w oryginalnym, pierwotnym składzie Iommi / Osbourne / Ward / Butler (warto dodać, że na potrzeby Live Aid oprócz Black Sabbath reaktywowało się także The Who i — z wiadomych względów w niepełnym składzie — Led Zeppelin). Wydawało by się, że czterej panowie dojdą do porozumienia i dawny skład odrodzi się na dobre, ale nic takiego się nie stało. Solowemu projektowi Ozzy’ego za dobrze szło, w przeciwieństwie do jego dawnej ekipy. Iommi był natomiast zbyt dumny i pewny siebie, żeby ukorzyć się przed Ozzym i prosić go o powrót. To nie wchodziło w rachubę. Obok Black Sabbath, na filadelfijskiej odsłonie festiwalu wystąpiły między innymi takie gwiazdy jak Led Zeppelin, Judas Priest, Bryan Adams, Eric Clapton, Neil Young czy Joan Baez. Choć za najlepszy występ Live Aid (zresztą słusznie) uznano londyński koncert Queen, to Black Sabbath również pokazał klasę. Oszacowano, iż koncerty emitowane przez telewizję oglądało na żywo 1, 5 miliarda ludzi ze 100 krajów na całym świecie. Iommi nie mógł zrobić sobie lepszej reklamy, to musiało zadziałać. I zadziałało — po występie na Live Aid wytwórnia odnotowała zwiększenie sprzedaży płyt Black Sabbath. Podczas tego pamiętnego występu zespół wykonał „Children of the Grave”, „Iron Man” i „Paranoid”. Po bardzo udanym występie Iommi uznał, że należy kuć żelazo póki gorące. Jeszcze 24 sierpnia w Cheshire Bridge Studios w Atlancie grupa rozpoczęła sesję nagraniową do mającego ukazać się niebawem pierwszego solowego albumu Iommiego. Doszło do kolejnej zmiany składu — Copleya (zagrał tylko w utworze „No Stranger to Love”, mającym się ukazać na przyszłej płycie Black Sabbath) na basie zastąpił Dave „The Beast” Spitz (ur. 22 lutego 1958 roku, Nowy Jork, USA), a przy mikrofonie stanął sam Glenn Hughes (ur. 21 sierpnia 1951 roku w Cannock, Anglia). Iommi ponownie sięgnął po gwiazdę, zdając sobie sprawę, że jego zespół znalazł się w tak krytycznym momencie, że już tylko magia nazwisk może go uratować. Hughes przystępował do współpracy z Black Sabbath z dużym bagażem muzycznych doświadczeń i dostatecznie wyrobionym nazwiskiem. Pierwszym poważnym projektem Hughesa była grupa Trapeze, w której był od początku jej istnienia. Na pierwszej płycie zespołu grał wyłącznie na gitarze basowej. Na dwóch kolejnych albumach był także głównym wokalistą i (wraz z Melem Galleyem) współkompozytorem całego repertuaru. W 1973 roku Hughes opuścił Trapeze i dołączył do Deep Purple. Choć nie nagrali razem wielkich arcydzieł (między innymi „Burn”, „Stormbringer”, „Come Taste the Band”), to i tak Glenn na stałe zapisał się na kartach hardrockowej historii — w końcu przez parę lat był basistą i drugim wokalistą jednego z najlepszych rockowych zespołów świata. Po rozpadzie Deep Purple, borykający się z kokainowym uzależnieniem Hughes powrócił do Trapeze, współtworzył też projekty muzyczne z niezliczoną ilością artystów, a począwszy od 1977 roku udało mu się nagrać kilkanaście albumów solowych, które nie odniosły jednak większego sukcesu. Warto wspomnieć, że w późniejszym

okresie Glennowi zdarzało się współpracować z następnym wokalistą Black Sabbath — Rayem Gillenem. Iommi w Hughesie zobaczył szansę — wówczas był on jednym z najlepszych wokalistów. Także Hughes był zadowolony z współpracy: Tony jest jednym z moich najlepszych kumpli, a zarazem najbardziej płodnym gitarzystą metalowym, jaki kiedykolwiek żył — król riffów, maestro. Byliśmy bardzo podekscytowani nagrywaniem. To było solowe dokonanie Tony’ego Iommiego — i tylko jego. Chciał mieć na płycie trzech wokalistów — brał pod uwagę Roba Halforda, może Dio... Ale gdy zacząłem śpiewać, Tony chyba polubił mój styl i kontynuowaliśmy już pisanie wspólnie, w dosyć szybkim tempie. W efekcie powstał „Seventh Star”. Niestety, wytwórnia płytowa nie wyobrażała sobie promocji solowego wydawnictwa gitarzysty Black Sabbath. Iommi: Wiedziałem, że to pod żadnym pozorem ten album nie może firmować Black Sabbath. Jednak ludzie z wytwórni w ogóle nie brali mojego zdania pod uwagę. Ich presja była bardzo silna. W końcu zgodziłem się na szyld Black Sabbath featuring Tony Iommi. Gitarzysta był bardzo rozczarowany i rozgoryczony decyzją swoich pryncypałów. Zdał sobie sprawę z faktu, że bez Black Sabbath on sam dla wytwórni i Dona Ardena niewiele znaczy. Niemal nie istnieje, bo solowy Iommi nie przyniósłby wystarczającego zysku. Uznano, że po prawie dwudziestu latach w branży ojciec heavy metalu ma zbyt słabe nazwisko. Tony: Używanie nazwy Black Sabbath w tym wypadku to byłaby pomyłka. Materiał nie był napisany dla zespołu, tylko jako projekt solowy. Kiedy pojawił się Glenn, wokalami nadał temu jeszcze inny wymiar i na pewno nie mogło to być sklasyfikowane jako album Black Sabbath. Hughes dodaje: Uważam, że „Seventh Star” to naprawdę dobra płyta. Jedynym problemem dla mnie, jak i dla Tony’ego był fakt, że koniecznie chciano to wydać pod szyldem Black Sabbath, a przecież to naprawdę nie było coś zrobionego przez Black Sabbath. Jeśli chcielibyśmy wówczas nagrać płytę Black Sabbath, na pewno brzmiałaby inaczej. „Seventh Star” ukazał się 28 stycznia 1986 roku i większego zamieszania w ówczesnym metalowym świecie nie uczynił. Jako krążek utrzymany w typowej dla Black Sabbath tamtego okresu stylistyce naprawdę cieszył ucho — przede wszystkim za sprawą świetnych wokali Hughesa. Szkoda tylko, że płyta nie przyniosła ze sobą większych sukcesów. Album promowały dwa single, oba wydane w 1986 roku — „No Stranger to Love” i „Danger Zone”. Oba nie zdobyły żadnego uznania na listach. Tuż przed wyruszeniem na światowe tournee, zespół przeżywał kolejny kryzys. Hughes okazał się być osobą niezwykle krnąbrną i konfliktową, między nim a Iommim często dochodziło do kłótni. Tony w jednym z wywiadów wyznał, że wokalista zachowywał się jak dojrzewająca dziewczynka — obrażał się na wszystko i wszystkich, często zachowując się przy tym agresywnie. Gwiazdorzył, choć dobrze zdawał sobie sprawę z tego, kto jest szefem grupy. Iommi, niepodzielnie dzierżący w swym ręku władzę, nawet nie myślał o tym, żeby iść na jakiekolwiek kompromisy i ustępstwa wobec chimerycznego wokalisty. Dobrze wiedział, że i ten etap w dziejach Black Sabbath wkrótce się zakończy — i tak też się niebawem stało. 21 marca 1986 roku, od koncertu w Cleveland, zespół rozpoczął tournee po USA. Tydzień później borykający się z uzależnieniem od narkotyków wokalista rozważał odejście z grupy. Jego decyzję przypieczętował fakt, że jednego dnia wdał się w bójkę na pięści z członkiem obsługi technicznej. Przypłacił ją rozłupanym oczodołem i naruszonymi zatokami. Parę razy dostał też w gardło, co spowodowało krwiaki i w konsekwencji utratę głosu. Niektóre źródła podają jednak, że Tony wyrzucił go z zespołu już trzy dni wcześniej. Głównym powodem były narkotyki — mówi Iommi. Glenn był wtedy w fatalnym stanie, ja w niewiele lepszym. A ciężko się funkcjonuje, kiedy człowiek jest nieustannie zamroczony. Poza tym przyznam, że postawiłem wtedy Glenna w trudnej sytuacji i zupełnie nie mógł się w niej odnaleźć. Wytwórnia uparła się, że wyda płytę pod szyldem Black Sabbath, a Glenn stał się nagle członkiem zespołu. To było dla niego potwornie stresujące. Gdy zaczęliśmy grać koncerty, zupełnie nie mógł sobie z tym poradzić. Nie czuł się członkiem Black Sabbath, nie odnajdywał się w tym. Ucieczki szukał w narkotykach i było to najgorsze wyjście. Pogrążył się w nałogu tak bardzo, że nie dało się z nim pracować. To nie działało i zdecydowaliśmy, że trzeba to przerwać. Jak się miało okazać, Hughes i Iommi kilka lat później spotkali się ponownie podczas pracy nad —

tym razem już całkowicie solowym — kolejnym albumem lidera Black Sabbath. Personalne roszady w świecie rocka to nic nowego i zaskakującego. Wręcz norma. Powszechnie mówi się o tym, że najwięcej zmian składu w swojej historii doznał legendarny zespół Yes, jednak w drugiej połowie lat 80. grupa Iommiego nie była gorsza...

CELTYCKI KRZYŻ I NORDYCCY BOGOWIE Po odejściu Hughesa gitarzysta po raz kolejny był w kropce. Ciężko było w tym czasie mówić o Black Sabbath w kategoriach zespołu. Łatwiej byłoby stwierdzić, że był to projekt typu „Tony Iommi plus muzycy dochodzący”. Gitarzysta definitywnie tęsknił za starymi czasami i stabilizacją. Żałował, że nie ma przy sobie Butlera — wieloletniego kompana, przyjaciela, świetnego, a przy tym niezwykle twórczego muzyka. To przecież oni przez kilkanaście lat działalności Black Sabbath stanowili główny kompozytorski duet. Wzajemnie się motywowali, prześcigali w pomysłach i dążyli do tego, żeby tworzyć coraz lepszą, doskonalszą muzykę. Mimo sentymentu do starych czasów, Tony jednak z wiarą patrzył w przyszłość. Miał przed sobą jeden cel: stworzyć optymalny, stały skład. Nawet nie myślał o tym, żeby zatrudniać muzyków sesyjnych i udawać, że to nadal Black Sabbath. Chciał mieć zespół, w którym każdy z jego członków da muzyce to, co ma najlepszego do zaoferowania. Nowym wokalistą zespołu został Ray Gillen, kolega Hughesa, który wraz z Black Sabbath mógł kontynuować rozpoczętą jeszcze z Hughesem trasę koncertową (grupie towarzyszyły zespoły W. A. S. P. i Anthrax). Raymond „Ray” Gillen przyszedł na świat 12 maja 1959 roku w Nowym Jorku. Śpiewaniem zajął się od wczesnych młodzieńczych lat, na swoim koncie miał między innymi występy z takimi zespołami jak Vendetta czy Harlette. Tuż przed przyłączeniem się do Black Sabbath był członkiem grupy znanego perkusisty Bobby’ego Rondinelliego (który w późniejszym okresie usiadł za bębnami w Black Sabbath). 29 marca 1986 roku w Veterans Memoriał Coliseum w New Haven w USA Ray zaliczył swój pierwszy koncert z Black Sabbath. Po kilku występach zespół odwołał większość koncertów (jeden, w stanie Nowy Jork, został oprotestowany przez miejscową społeczność) i skrócił całe tournee. Główną przyczyną była niska sprzedaż biletów. Po powrocie do Europy Iommi i spółka koncertowali w Anglii — zaliczając m. in. występy w londyńskim Hammersmith Odeon (1–2 czerwca). We wrześniu w Air Studios na wyspie Montserrat zespół w składzie Gillen, Iommi, Spitz, Nicholls i Singer rozpoczął pracę nad kolejnym albumem, „The Eternal Idol”. Pod koniec miesiąca z grupy odszedł basista Dave Spitz. Jego miejsce na krótko zajął Bob Daisley, ale pożegnał się z grupą już 11 listopada. Rotacje kadrowe wśród członków zespołu nie poprawiały nastroju Iommiego, który miał świadomość, że znów stąpa po niepewnym gruncie. Brakowało mu pieniędzy, a wytwórnia stale go ponaglała i naciskała, żeby jak najszybciej ustabilizował skład. Styczeń 1987 roku przyniósł zespołowi zmianę studia na londyńskie Battery. Na początku lutego grupę opuścił Eric Singer (otrzymał propozycję trasy z Garym Moore’em) i zaraz po nim, w marcu, wielka nadzieja Iommiego — Gillen. Spędził w formacji mniej więcej tyle czasu, co Donato. Chociaż podczas nagrywania z Black Sabbath nie ujawnił zbyt dużego talentu kompozytorskiego, robił dobre wrażenie, a jego warunki wokalne spełniały oczekiwania Iommiego. Swoją decyzję o odejściu z grupy tłumaczył w taki sam sposób, jak inni uciekinierzy z pokładu Black Sabbath: mówił o przedłużającym się procesie nagrywania nowej płyty i braku szerszych perspektyw dla zespołu. Miejsce Gillena, po przesłuchaniach zorganizowanych przez zespół, zajął wokalista Tony „The Cat” Martin (Anthony Martin Harford, ur. 19 kwietnia 1957 roku w Birmingham, Anglia). Martin przyłączył się do Black Sabbath już jako doświadczony muzyk — w chwili transferu do formacji Iommiego był jeszcze wokalistą The Misha Calvin Band, a wcześniej śpiewał między innymi w mało znanych grupach Orion i Alliance. Martin: Orion był pewnego rodzaju punkową kapelą, która czerpała też trochę z Zeppelinów. The Alliance z kolei był typową amerykańską kapelą rockową z lat 80. Napisaliśmy sporo dobrego materiału, ale to trwało tylko parę lat i naprawdę niewiele nagrań kiedykolwiek zostało wydanych. Tony nie tylko prezentował się doskonale jako wokalista, ale był również utalentowanym multiinstrumentalistą — potrafi grać na gitarze klasycznej, skrzypcach, gitarze basowej, perkusji, klawiszach, harmonijce ustnej, a nawet na szkockich dudach. U progu kariery w Black Sabbath nie miał jeszcze dostatecznie wyrobionego nazwiska, ale wkrótce miało się to zmienić. Okazał się być drugą osobą po Ozzym pod względem czasu spędzonego w zespole

jako jego wokalista (1987–97). Iommi po raz kolejny zaryzykował, sięgając po kogoś praktycznie nieznanego, ale tym razem trafił w dziesiątkę i zespół z Martinem zaczął powoli odnosić nieśmiałe sukcesy. Prawdopodobnie gdyby nie on, formacja rozpadłaby się na dobre. Pomimo swojej skromności, Martin od samego początku zapewniał, że pomoże zespołowi wrócić do ekstraklasy. Iommi mu wtórował, zapewniając, że głos Martina odnowi oblicze Black Sabbath i doda mu nowoczesności. Priorytetowym zadaniem Brytyjczyka było ponowne nagranie partii wokalnych zarejestrowanych przez Gillena. Cały materiał na przyszłą płytę został zarejestrowany wcześniej w postaci taśmy demo — w jednym z wywiadów Iommi wyznał, że pomysły na niektóre utwory realizowane z Gillenem zrodziły się jeszcze w czasach Donato. Jedyną pozostałością po Rayu na „The Eternal Idol” jest jego złowieszczy śmiech w utworze „Nightmare”. Po wielu latach, 1 listopada 2010 roku, w Europie ukazała się specjalna wersja tego albumu wzbogacona o dodatkowy dysk, na którym znalazły się nagrania demo z udziałem Gillena. To jedna z najlepszych pamiątek po Rayu, który 1 grudnia 1993 roku powiększył grono artystów zmarłych na AIDS. Zmiana wokalisty nie ustabilizowała składu. W trakcie ponownego nagrywania „The Eternal Idol” do grupy powrócił Bev Bevan. W dniach 14–18 lipca podczas prób pojawił się Geezer Butler, ale wkrótce zastąpił go Spitz. Kilka dni później doszło do kolejnej zmiany — miejsce Bevana (nie zgodził się na udział w koncertach w kraju segregacji rasowej — RPA) zajął Terry Chimes (ur. 25 stycznia 1955 w Stepney, Londyn, Anglia). W sierpniu Spitza zastąpił Jo Burt, były muzyk Virginia Wolf. Tony Martin miał wreszcie okazję pokazać się szerszej publiczności — tuż przed wydaniem kolejnej płyty zespół zagrał koncerty między innymi w Niemczech, we Włoszech, w Belgii, Grecji i RPA. Nowy wokalista spotkał się z nad wyraz ciepłym przyjęciem publiczności. Wreszcie coś zaiskrzyło, a w Black Sabbath ponownie pojawiła się magia, która zniknęła po odejściu Dio. Iommi dostał kolejną szansę. „The Eternal Idol” ukazał się 1 listopada 1987 roku (amerykańska premiera miała miejsce 8 grudnia). Krążek promowany był singlem „The Shining” (Vertigo). Album, realizowany podczas poważnych zawirowań kadrowych, został ostatecznie nagrany w składzie: Martin, Iommi, Bob Daisley (pomimo tego, że w książeczce jako basista wciąż figuruje Spitz), Eric Singer, Geoff Nicholls, Bev Bevan. Trudno powiedzieć, czy fani Black Sabbath czekali na tę płytę z utęsknieniem. Raczej nie — spora część wyznawców zespołu straciła w niego wiarę. Pomimo zaangażowania muzyków, profesjonalnej postawy wokalisty i przyzwoitego repertuaru, najnowszy krążek nie przysporzył Black Sabbath rzeszy nowych wielbicieli. Zespół zaprezentował na nim zupełnie inne niż dotychczas muzyczne oblicze, bardziej zbliżając ekipę Iommiego do estetyki hardrockowego Whitesnake niż do swoich klasycznych dokonań. Najnowsze dzieło w momencie pojawienia się na rynku zostało praktycznie jednogłośnie ocenione jako najgorsza rzecz, jaką udało się zespołowi stworzyć. Faktycznie, „The Eternal Idol” przedstawia Black Sabbath jako formację, która nie jest pewna, w którą stronę ma podążać. Iommi po raz kolejny dotkliwie przeżył klęskę, ale nie załamał się. Za wszelką cenę wypierał ze swojej świadomości fakt dysfunkcji, jakie dotknęły jego aktualną twórczość. Niepowodzenia próbował tłumaczyć brakiem odpowiedniej reklamy, narzekał na wytwórnię i na ludzi od promocji. Ale nie przestawał wierzyć w to, że w końcu mu się uda. Jeszcze nie powiedziałem ostatniego słowa — mówił w jednym z wywiadów. Jeszcze czeka mnie znaczący album. Na scenie jest miejsce dla weteranów — pod tym względem zmieniło się znacznie, bo kiedy zaczynałem, ludzie w wieku trzydziestu czy nawet dwudziestu pięciu lat wydawali się obrzydliwymi staruchami niewartymi uwagi. A od tamtego czasu nie wypaliłem się. Muzyka nie przestała mnie bawić. Gdyby było inaczej, szybko powiedziałbym: dobra, na tym koniec. Ale nie mówię. Jeszcze w grudniu 1987 roku Black Sabbath stracił menedżera, Patricka Meehana, a początek 1988 roku miał przynieść ze sobą kolejną zmianę składu. W styczniu odszedł Jo Burt, a jego miejsce zajął basista Laurence Cottle. Ciągłe zmiany personalne i niepewna przyszłość Black Sabbath były powodem żartobliwych i ironicznych komentarzy ze strony prasy muzycznej. W kwietniu 1988 roku pismo

„Kerrang! ” zamieściło informację o planach dołączenia do Black Sabbath piosenkarza estradowego Toma Jonesa, gwiazdy pop z drugiej połowy lat 60. Według „Kerrang! ” zespół zaplanował z nim nagranie albumu i trasę koncertową, połączoną z pokazami walk byków. Cała historia była primaaprilisowym żartem. W sierpniu 1988 roku w Soundmill, Woodcray i Amazon Studios zespół przystąpił do pracy nad kolejnym albumem. Podczas sesji nagraniowej do formacji dołączył nowy perkusista — został nim legendarny Cozy Powell (Colin Flooks, ur. 29 grudnia 1947 roku, Cirencester, Anglia). To dzięki jego obecności w zespole Iommi zaczął odzyskiwać nadzieję, że w końcu może mu się poszczęścić. Nieżyjący już Powell (zginął 5 kwietnia 1998 roku w wyniku wypadku samochodowego na autostradzie M4 koło Bristolu, gdy prowadził swój samochód Saab 9000 z prędkością 167 kilometrów na godzinę, rozmawiając ze swoją dziewczyną przez telefon komórkowy, bez zapiętych pasów i pod wpływem alkoholu...) był jednym z najwybitniejszych i najbardziej zasłużonych dla metalu brytyjskich perkusistów. Człowiek, którego gra słyszalna jest na ponad 60 albumach różnych wykonawców, swoją karierę muzyczną rozpoczął w zespole The Sorcerers w roku 1965. W 1971 zasilił szeregi Jeff Beck Group, z którą nagrał dwie płyty; w późniejszym okresie stworzył zespół Bedlam. W 1973 roku jego solowy singel „Dance with the Devil” osiągnął trzecie miejsce na brytyjskiej liście przebojów. Przełomem okazał się być dla Cozy’ego rok 1976, kiedy stał się członkiem zespołu Ritchiego Blackmore’a — Rainbow. Po odejściu z formacji w 1980 roku, Powell z powodzeniem współpracował z wieloma wybitnymi muzykami i zespołami (m. in. Michael Schenker Group, Whitesnake, Emerson, Lake and Powell, Brian May, Yngwie Malmsteen). Siedem lat po jego śmierci, w październiku 2005 roku, Tony Martin wydał studyjny album „Scream”, na którym wykorzystał zarejestrowane w 1992 roku partie jego perkusji. Obaj byli wtedy w zespole Hammer i Cozy udostępnił je Tony’emu, żeby w przyszłości mógł je wykorzystać. W Black Sabbath pojawiła się kolejna gwiazda. Można powiedzieć, że w jakiś sposób Iommi dostał kolejny prezent od Ritchiego Blackmore’a. Dzięki trio Iommi/Martin/Powell, Black Sabbath zaczął odrastać kręgosłup. Jak się okazało, Powell będzie miał niebagatelny wpływ na poczynania zespołu, nie tylko pod względem kompozytorskim, ale także pod kątem realizacji i produkcji nagrań. Sam zainteresowany bardzo się cieszył ze swojego transferu do Black Sabbath: Kiedy Tony złożył mi przez telefon propozycję przyłączenia się, pomyślałem, że to wielkie wyzwanie. Tę grupę powszechnie uznawano już za skończoną, więc właściwie nie groziło to, iż sytuacja się pogorszy. Muzyka Sabbath, co bardzo ważne, odpowiada mojemu stylowi gry, a Tony Martin jest bardzo zdolnym wokalistą. Uważam, że ten zespół ma przyszłość! Sielankę i radość przerwały problemy z wytwórniami Vertigo i Warner Brothers. Systematycznie zmniejszały pieniądze na reklamę najnowszych osiągnięć grupy, by wreszcie nie przedłużyć z Black Sabbath kontraktu. Szefowie wytwórni nie mogli się doczekać od Iommiego przebojowej płyty, więc postanowili zaprzestać finansowania czegoś, co nie przynosiło żadnych zysków. Gitarzysta doskonale rozumiał takie stanowisko — przez 20 lat zdążył na tyle dobrze poznać zasady funkcjonowania muzycznego biznesu, że wyzbył się wszelkich złudzeń. Tony’emu udało się w dość krótkim czasie porozumieć z Milesem Copelandem z firmy I. R. S. i doszło do podpisania kontraktu. W wywiadach gitarzysta nie krył z tego powodu swojej radości, zaznaczając, że nowa wytwórnia, w przeciwieństwie do poprzednich, zagwarantowała mu pełną swobodę artystyczną: Nowa wytwórnia to nowe możliwości, okazja na zmianę wcześniejszych, nie zawsze korzystnych dla mojego zespołu rozwiązań. Powiedzieli mi po prostu coś w rodzaju — twórz co chcesz i jak uważasz. Wreszcie poczułem się wolny. 24 kwietnia 1989 roku w Anglii ukazał się album „Headless Cross” i zdobył znacznie więcej głosów poparcia niż jego poprzednik. Amerykańska premiera płyty miała miejsce dzień później. Wydaniu towarzyszyło także ukazanie się paru singli: „Headless Cross” (kwiecień 1989, 62. lokata na liście brytyjskiej), „Devil and Daughter” (26 czerwca 1989, 81. miejsce), „Call of the Wild” (1989) i „Black Moon” (1989).

W jednym z utworów z albumu, „When Death Calls”, zagrał Brian May, gitarzysta Queen, zdeklarowany fan Black Sabbath. Iommi w późniejszym czasie wykorzystał tę słabość Briana do Black Sabbath, zapraszając kudłatego gitarzystę na wspólne koncerty. W dniach 8–9 września May pojawił się scenie londyńskiego Hammersmith Odeon, gdy drużyna Iommiego wykonywała na bis swoje klasyki, takie jak „Paranoid” czy „Heaven and Hell”. Kilka miesięcy później gitarzysta Queen zaprosił Iommiego do nagrania singla „The Stonk”, hymnu akcji charytatywnej pod szyldem Comic Relief. W utworze śpiewali znani komicy Hale i Pace, a oprócz Briana i Tony’ego zagrał między innymi Cozy Powell. „The Stonk” w marcu 1991 roku trafił na szczyt brytyjskiej listy przebojów. Warto wspomnieć, że gitarzyści Black Sabbath i Queen nagrali nieco wcześniej nową wersję nieśmiertelnego hitu Deep Purple „Smoke on the Water”, z której dochód również został przeznaczony na cel charytatywny — tym razem dla ofiar potężnego trzęsienia ziemi w Armenii. Nagranie dokonane zostało pod szyldem „Rock Aid Armenia” wspólnie z gwiazdami, takimi jak Ian Gillan, Ritchie Blackmore, Roger Taylor, Bryan Adams, David Gilmour, Paul Rodgers, Chris Squire, Bruce Dickinson czy Keith Emerson. Na płycie „The Earthquake Album”, obok „Smoke on the Water ’90”, znalazły się utwory macierzystych zespołów większości artystów biorących udział w tej sesji. Ekipę Black Sabbath reprezentowała kompozycja „Headless Cross”. Niedługo po wydaniu najnowszego dzieła, drużyna Iommiego ruszyła w trasę koncertową. W tamtym czasie każdy koncert Black Sabbath zaczynał się od intro „Ave Satani” (połączonego z „The Gates of Hell” z „Headless Cross”), głównego motywu muzycznego ze ścieżki dźwiękowej do horroru „Omen”, autorstwa kompozytora Jerry’ego Goldsmitha. Występ inaugurujący trasę odbył się 31 maja 1989 roku w Mid-Hudson Civic Center w amerykańskim Poughkeepsie. Pod koniec sierpnia zespół rozpoczął europejską część trasy — między innymi w listopadzie 1989 roku zagrał trzynaście koncertów w Hali Olimpijskiej w Moskwie, a także w Niemczech, Austrii, na Węgrzech, w Jugosławii, we Włoszech i Szwajcarii. Miejsce dotychczasowego basisty, Cottle’a, zajął Neil Murray (Phillip Neil Murray, ur. 27 sierpnia 1950 roku, Edynburg, Szkocja). W chwili przystąpienia do Black Sabbath był już prawdziwym weteranem rockowej sceny — jego bas jest słyszalny na płytach takich zespołów jak Hanson, Colosseum II, Whitesnake, Phenomena czy Fastway. Grupa wyruszyła także na podbój Ameryki Północnej — i tu Iommiego spotkał spory zawód. O ile w Europie koncerty Black Sabbath ciągle przyciągały tłumy, tak w Stanach hale koncertowe świeciły pustkami. Dlatego trasa po USA trwała tylko dwa tygodnie. Sporo występów zostało odwołanych, gdyż... nie było dla kogo grać. Amerykanie wciąż nie mogli zapomnieć klapy, jakie przyniosły ze sobą pierwsze koncerty promujące „Seventh Star” i „The Eternal Idol”. Może to dziwić, ponieważ właśnie na tych płytachy Iommi wydawał się schlebiać gustom amerykańskiej publiczności... Podczas trasy nie brakowało innych przykrych incydentów: jeden z planowanych koncertów w San Luis Potosi w Meksyku nie odbył się, ponieważ burmistrz miasta i władze kościelne obawiały się, że zespół ma coś wspólnego z diabłem. Kiedy techniczni rozkładali sprzęt, zostali aresztowani pod pretekstem spożywania alkoholu w miejscu publicznym. Zespół, zniecierpliwiony przedłużającym się oczekiwaniem na zmianę decyzji w sprawie występu, spakował sprzęt i ruszył w dalszą drogę. W okresie od lutego do czerwca 1990 roku w Rockfield i Woodcray Studios Black Sabbath przygotowywał kolejny album. 20 sierpnia (w Ameryce 31 sierpnia) miała miejsce premiera krążka „TYR”, który okazał się jeszcze bardziej udany od „Headless Cross”. We wrześniu tego samego roku pojawił się singiel „Feels Good to Me” (79 miejsce na liście brytyjskiej), a następnie „The Law Maker”. Po ukazaniu się płyty, już 1 września, zespół ponownie ruszył w promocyjną trasę, zaczynając od rodzimej Anglii. Podczas koncertu w londyńskim Hammersmith Odeon (8 września) w trakcie bisów oprócz wspomnianego już Briana Maya do zespołu dołączył Geezer Butler. W grudniu Murray stracił pracę, gdyż niespodziewanie do zespołu wrócił Geezer Butler. Iommi: Przez te wszystkie lata utrzymywaliśmy kontakt. Kiedy pracuje się z kimś tyle czasu, człowiek czuje się

nieswojo, gdy już tej „połówki” zabraknie. I mimo że w pewnym momencie rozdzieliliśmy się, zawsze ciągnęło nas do siebie. Przecież to zawsze my we dwóch byliśmy siłą napędową zespołu. Oczywiście najpierw musieliśmy sprawdzić, czy nadal wzajemnie się rozumiemy. I rozumieliśmy się. Odkąd Geezer wrócił, Sabbath znów stał się Sabbathem. W styczniu 1991 roku z zespołu odszedł także Tony Martin, wokalista, który znacznie przysłużył się temu, że Black Sabbath w końcu stanął na nogi. Zdałem sobie sprawę — mówił Iommi — że z Tonym daleko nie zajedziemy. A on zrozumiał sytuację. Zresztą zawsze znajdował się w ciężkim położeniu. Robił co mógł, ale niewiele to zmieniało. Poza tym zawsze chciał tworzyć swoje własne numery. Teraz pracuje nad własną płytą, która pewnie zainteresuje ludzi, którzy nie słuchają Sabbath.

ODCZŁOWIECZENI Pewnego dnia Geezerowi Butlerowi zachciało się wstąpić na koncert zespołu Dio. Zadzwonił więc do Ronniego i zapytał, czy ten może mu przesłać zaproszenie na występ w Minneapolis. Ronnie przyjął propozycję basisty z wielkim entuzjazmem, zapraszając go nie na widownię, lecz... na scenę. Muzycy wspólnie wykonali „Neon Knights”, a grało im się na tyle dobrze, że zaraz po koncercie postanowili uczcić swoje spotkanie przy butelce dobrego alkoholu. Wróciły wspomnienia, wedle samych zainteresowanych — tylko te dobre. Geezer wygadał się, że ma przy sobie numer do Iommiego. Ronnie bez większego namysłu chwycił za słuchawkę i po drugiej stronie usłyszał uradowanego Tony’ego. Mijaliśmy się, dosłownie i w przenośni — mówił Iommi. Wydarzenia śmigały koło naszych głów, ale niewiele z tego wynikało. Byliśmy trochę jak dzieci, tak czasem jest. Ale dzisiaj możemy na to wszystko spojrzeć z dystansem i spróbować odpowiedzieć na pytanie, czemu nie zrobiliśmy tego wcześniej, czemu nie posłuchaliśmy tych, którzy od dawna coś takiego nam doradzali... Mimo wszystko — dobrze się stało, że rozeszliśmy się na te parę lat. Musieliśmy to i owo przemyśleć, by znaleźć się w punkcie, w którym jesteśmy w tej chwili. Ronnie: Bardzo przepraszali mnie za to, co zaszło podczas pracy nad „Live Evil”: „Tak bardzo nam przykro, nigdy nie powinniśmy słuchać tego pijanego głupka” (chodzi o realizatora dźwięku wspomnianej powyżej płyty koncertowej — przyp. aut.). Wiedziałem, że jest im przykro, bo ich kariera znowu znalazła się na równi pochyłej i szybko staczała się w dół. Znowu potrzebowali mojej pomocy. Stwierdzili, że zasługują na to, żebym nagrał z nimi choćby jeszcze jeden album. Tak się też stało — nagraliśmy album (chodzi o „Dehumanizer” — przyp. aut.), który do dziś uważam za jeden najlepszych albumów w dyskografii Black Sabbath. Wielu ludzi podziela moją opinię. Zanim Dio powrócił do grupy Iommiego, bardzo dobrze radził sobie ze swoją własną formacją. Po odejściu od Black Sabbath w 1982 roku założył zespół, który nazwał własnym pseudonimem. Nie jest tajemnicą, że uczynił tak przede wszystkim ze względów komercyjnych — jako Dio był rozpoznawalny od czasów współpracy z Rainbow i Black Sabbath. Nie był zresztą odosobnionym przypadkiem — w świecie rocka istnieje wiele zespołów, które swoje nazwy wzięły od pseudonimów bądź nazwisk ich liderów (m. in. Dee Snider, Bon Jovi, Doro). Na bazie stylistyk wypracowanych w czasach Rainbow i Black Sabbath Ronnie wykształcił swój własny, autonomiczny styl — wykonując bardzo zgrabną i energetyczną mieszankę hard rocka z klasycznym heavy metalem. Do 1991 roku wraz ze swoim projektem udało mu się nagrać sześć płyt, z których trzy pierwsze („Holy Diver”, „The Last in Line” i „Sacred Heart”) odniosły zarówno komercyjny, jak i artystyczny sukces. Można śmiało powiedzieć, że Ronnie w latach 80. właściwie pod każdym względem radził sobie znacznie lepiej niż jego koledzy z Black Sabbath. Dlatego też dla Iommiego ponowne pozyskanie jego osoby było w tamtym czasie kwestią priorytetową — oczywistym był fakt, że najnowsze wydawnictwo Black Sabbath zostałoby zakupione także przez fanów Dio. Czar prysł bardzo szybko — za sprawą konfliktów z Powellem Dio już marcu 1991 roku odszedł z zespołu. Iommi poprosił o powrót Tony’ego Martina, który zgodził się bez zastanowienia. Przebywał w zespole do października, kiedy na jego miejscu pojawił się... Dio. Sposób, w jaki traktowano w tamtym czasie Martina, urąga wszelkim normom przyzwoitości. Postępowanie Iommiego dość dobrze obrazuje to, że także w środowisku muzycznym nie ma miejsca na jakiekolwiek sentymenty. Martin jednak pokornie znosił kaprysy i zachcianki lidera. W międzyczasie z zespołu odszedł Powell. Przyczyną odejścia miały być poważne problemy zdrowotne. Najpierw był wypadek samochodowy, a potem ulubiona gra Cozy’ego w polo omal nie skończyła się dla niego śmiercią: koń dostał ataku serca i przygniótł swoim ciałem muzyka, uszkadzając mu biodro. Choć wyglądało to bardzo groźnie, zakończyło się dla perkusisty pomyślnie — kilka tygodni rehabilitacji odniosło pozytywny skutek i już 19 października 1991 roku Cozy wziął udział w przygotowanym przez Briana Maya koncercie „Rock Night” w Sewilli, będącym częścią imprezy „Guitar Legends”, zapowiadającej Wystawę Światową EXPO ’92. Obu panom współpracowało się na tyle dobrze, że Brian zaproponował Powellowi wspólne nagranie płyty. Drugi solowy album Maya „Back

to the Light” ukazał się w 1992 roku (choć prace nad nim rozpoczęły się jeszcze w 1988 roku). Materiał z tego krążka nie zawojował list przebojów, ale po dziś dzień robi bardzo pozytywne wrażenie — także za sprawą wybornych partii Powella w „Ressurection” czy „Driven By You”. Od początku istnienia grupy Dio, oprócz wokalisty jej kręgosłup tworzył Vinny Appice. Nie zawsze jednak między nim a Ronniem wszystko układało się pomyślnie. Po tym, jak z grupy odszedł skłócony z wokalistą świetny gitarzysta Vivian Campbell, Ronnie rozpoczął poszukiwania następcy. Po przesłuchaniu setek taśm demo trafił w końcu na siedemnastoletniego Rowana Robertsona, który co prawda nie miał „nazwiska”, ale mógł się pochwalić niebywałymi umiejętnościami. Niestety nikt w zespole oprócz Ronniego nie był zachwycony obecnością Rowana. Na pokładzie formacji wybuchł bunt, którego głównym sprawcą był właśnie Appice. Perkusista uniósł się honorem i odszedł z zespołu, a pracę nad mającym się niebawem ukazać najnowszym dziełem Dio „Lock Up the Wolves” (1990 r.) dokończył za niego Simon Wright, były perkusista AC/DC. Zarówno Ronnie, jak i Vinny żałowali, że ich drogi rozeszły się w tak głupi i niepotrzebny sposób. Rozstanie nie trwało na szczęście długo — gdy z Black Sabbath odszedł Powell, Iommi zaprosił do współpraca Vinny’ego. W ten sposób odnowił się skład Black Sabbath z epoki „Mob Rules”: Dio/Iommi/Butler/Appice. Po tak udanym wydawnictwie jak „TYR” (wg niektórych — najlepszym od czasów „Heaven and Hell”), Iommi postanowił dokonać kolejnego stylistycznego zwrotu, tym razem prawie o 180 stopni. Jesienią 1991 roku grupa stawiła się w walijskim Rockfield Studios, żeby rozpocząć pracę nad nowym materiałem. W międzyczasie, niedługo przed premierą nowego krążka, lider Black Sabbath miał okazję po raz kolejny od czasu pamiętnego Live Aid z 1985 roku pokazać się szerszej publiczności. Co prawda nie w charakterze głównej gwiazdy, tylko gościa, lecz przed 70-tysięczną publicznością na londyńskim stadionie Wembley i dwoma miliardami ludzi przed telewizyjnymi odbiornikami. Okazją był koncert poświęcony zmarłemu 24 listopada 1991 roku na AIDS Freddiemu Mercury’emu, wokaliście zespołu Queen. Do udziału w tym wydarzeniu gitarzystę Black Sabbath zaprosił oczywiście Brian May. Wraz ze śmiercią Mercury’ego zakończyła się pewna epoka. Odszedł człowiek, który przez ponad 20 lat muzycznej kariery wytyczał dla muzyki rockowej nowe ścieżki. Koledzy z zespołu postanowili uhonorować swojego przyjaciela, organizując ku jego czci koncert, mający na celu przede wszystkim uświadomienie ludziom zagrożenia, jakim jest AIDS. W lutym 1992, na corocznym rozdaniu nagród Brit Awards, Roger Taylor i Brian May ogłosili termin koncertu „The Freddie Mercury Tribute — A Concert for AIDS Awareness”, a dwa miesiące później — 20 kwietnia 1992 roku — miało miejsce jedno z najwspanialszych widowisk muzycznych w historii. Poza Rogerem, Johnem i Brianem, Freddiemu pokłonili się między innymi: Metallica, Extreme, Def Leppard, Guns N’ Roses, Robert Plant, Elton John, Roger Daltrey, David Bowie, Annie Lennox, George Michael, Lisa Stansfield i Liza Minelli. Queen i Freddie nigdy mnie nie fascynowali — mówił za kulisami Tony Iommi — niemniej doceniam ich klasę. Freddie był naprawdę jedyny w swoim rodzaju. Cieszę się, że mogę tu wystąpić. Iommiego zapowiedział Brian May. Lider Black Sabbath pojawił się na scenie, aby wspomóc potęgą brzmienia swojej gitary najbardziej energetyczne utwory ze repertuaru Queen. Iommi i May wspólnie wykonali pierwsze takty „Heaven and Hell”. Moment później na scenie pojawił się legendarny wokalista The Who, Roger Daltrey, który zaintonował wielki przebój Queen „I Want It All”. Tony zagrał też w „Hammer to Fall” z Garym Cheronem z Extreme, „Stone Cold Crazy” z Jamesem Hetfieldem, „The Show Must Go On” z Eltonem Johnem i w wielkim finale: „We Are the Champions”. Łącznikiem między historią Queen a nowym Black Sabbath okazał się producent albumu „Dehumanizer”, Reinhold Mack (odpowiedzialny za klasyczne płyt Queen z lat 80.). Formacja pracowała nad krążkiem między końcem 1991 a początkiem 1992 roku, a wydanie albumu zapowiadał singiel „TV Crimes” (premiera 1 czerwca 1992, osiągnął 33. pozycję na listach sprzedaży). Właściwy album ukazał się 22 czerwca, a premiera amerykańska miała miejsce osiem dni później. Z płyty wykrojono jeszcze kilka singli, które wydawano aż do września: „Time Machine”, „Master of Insanity”

(wydany w dwóch częściach) oraz „I”. Iommi potwierdził nowym materiałem, że nie ma zamiaru być tylko przebrzmiałą legendą — po raz kolejny, z nowym składem, postanowił zawalczyć o przetrwanie. A nie było łatwo. Ogromną popularnością zaczął cieszyć się death metal, gotyk, nie mówiąc już o prawdziwym zalewie muzyki grunge z Seattle. Pomimo tego, że zarówno klasyczny death metal, jak i „brudna” muzyka z północy USA czerpała pełnymi garściami z twórczości Black Sabbath, to najnowsze dzieło grupy, „Dehumanizer”, nie spotkało się wówczas z należytą uwagą. Do dzisiaj jest bardzo niedocenionym albumem. Zupełnie niesłusznie. W 2007 roku Geezer Butler wspominał ten album: Jakiś czas temu do niego wróciłem i muszę powiedzieć, że to naprawdę kawał dobrej muzyki. Zapomniałem już, jakie wspaniałe rzeczy zamieszczone na tej płycie udało się nam wtedy tworzyć. A nie słuchałem jej przez lata, zupełnie nie wiem dlaczego. Basista wspomniał, że początkowo prace nad albumem nie szły najlepiej. Skomponowaliśmy trzy kawałki, właściwie jeden po drugim, ale potem nie mogliśmy z siebie nic wykrzesać. Wyciągnąłem więc utwory („After All” i „Computer God” — przyp. aut.), które skomponowałem u siebie w domu z myślą o swojej płycie solowej — zagrałem je Ronniemu i bardzo mu się spodobały. To uratowało płytę. Dio: Myślę, że to najbardziej niedoceniany z naszych albumów. Rzecz w tym, że ukazał się w chwili eksplozji muzyki grunge, a nas przesunięto nagle na pozycję dinozaurów. W rezultacie media olały nasze dzieło. Po latach, w czasie występów w ramach projektu Heaven and Hell, wokalista dodawał: Dziś na koncertach gramy więcej kawałków z „Dehumanizer” niż z „Heaven and Hell” i „Mob Rules”. Uwielbiamy je i mają świetne przyjęcie. Powtórzę: to najbardziej niedoceniany z naszych albumów. Chociaż właściwie powinienem powiedzieć: to był najbardziej niedoceniany z naszych albumów. Już nie jest. Przy innej okazji mówił: Zależało mi wtedy ogromnie, żeby się nie powtarzać w tekstach, żeby nie wpaść w koleinę fantasy, którą przemierzyłem wiele razy w przeszłości. I chwilami było mi ciężko: starałem się być bardzo uważny, a i tak niektóre teksty musiałem przerabiać, bo nie spełniały założeń, które przyjąłem. To nie znaczy, że stosunki w zespole były napięte czy coś takiego. Cała trudność sprowadzała się do tego, że po raz pierwszy postanowiłem całkowicie zerwać z tematyką fantasy, która zawsze była mi tak bliska. I był to dla mnie mozolny proces. Na płycie znalazło się dziesięć bardzo udanych kompozycji. Brzmienie jest bardziej surowe, bas Butlera został trochę „cofnięty”, ustępując pola popisom Iommiego. Pod względem brzmieniowym to zdecydowanie najcięższa jak do tej pory propozycja Black Sabbath. Niektórzy twierdzą nawet, że zbyt ciężka... Po wydaniu płyty, zespół wyruszył na koncerty. Inauguracja miała miejsce w Olympia Hall w brazylijskim Sao Paulo. Black Sabbath wystąpił także w USA, a w niemieckim Mannheim dał koncert na festiwalu Monsters of Rock, obok swoich „wychowanków”: Iron Maiden, Slayer, Helloween, Testament czy W. A. S. P. Zespół wydawał się być nietknięty konfliktami z przeszłości — Iommi zapewniał, że wszystko co złe, już dawno przeminęło i nie ma szans, że powróci. W wywiadach przekonywał, że wcześniejsze niesnaski z Dio były dziecinadą, że teraz, jako ludzie dojrzalsi i bogatsi o pewne doświadczenia, w pełni potrafią ze sobą współistnieć. Jednak w trakcie trasy w Black Sabbath po raz kolejny pojawiły się kłopoty. W listopadzie 1992 roku Ozzy Osbourne zaprosił swoich kolegów z macierzystego zespołu na dwa wspólne koncerty — Black Sabbath miał otwierać solowe występy swego ex-wokalisty, który wydawał się być znudzony karierą solową. Dio, obawiając się, że planowane przedsięwzięcie nie skończy się tylko na dwóch koncertach, odszedł z zespołu: Black Sabbath to tacy ludzie, którzy jeśli nie mają żadnych problemów, zrobią wszystko, by je stworzyć. Porzuciłem Dio i ruszyłem na trasę z nimi. Zagraliśmy tournee po Europie i byliśmy właśnie w trakcie amerykańskiej trasy, którą miał zakończyć koncert w Los Angeles — mieliśmy wystąpić z Testament lub Prong w roli supportu. Jednak pewnego dnia przychodzi do mnie Tony i mówi: „Nie gramy tego koncertu, zagramy inny, przed Ozzym”. Ja mówię na to: „Powodzenia, ja tego nie zrobię. Czy nie pamiętasz już, co ten człowiek ci zrobił? Chcesz otwierać jego

solowy koncert z Black Sabbath? Ja tego nie zrobię, bo jestem zbyt dumny z siebie i z tego zespołu. Jeżeli zagramy ten koncert, wiem co się stanie — ogłosisz, że będzie powrót Black Sabbath w starym składzie!”. Tony oczywiście zaklinał się na wszystkie świętości, że tak się nie stanie. Dokończyliśmy amerykańską trasę w spokoju i dopiero tydzień przed koncertem w Los Angeles Tony przyszedł do mnie ponownie, pytając, czy mówiłem poważnie. Wtedy przestraszyli się i zaczęli szukać szybko innego wokalisty. Znaleźli Roba Halforda. Rob, mój serdeczny przyjaciel, zadzwonił do mnie natychmiast i powiedział, że nie zaśpiewa, jeśli ja będę miał coś przeciwko temu. Oczywiście nie miałem nic przeciwko, bo nie chodziło przecież o Roba, tylko o nich. Ostatni koncert przed Los Angeles zagraliśmy w San Francisco. Po koncercie okazało się, że wszyscy zapakowali się w samochody i pojechali. Zostawili mnie w klubie, nie mówiąc ani słowa. Zagrali te dwa koncerty z Robem i kilka dni później ogłosili powrót Black Sabbath w starym składzie, z Ozzym na wokalu! Znowu miałem rację. Od tamtego czasu mój kontakt z Tonym jest bardzo sporadyczny, w ogóle nie utrzymuję kontaktów z Geezerem, ale kiedy widzimy się na jakichś imprezach, jesteśmy dla siebie mili. Zachowali się głupio, ale mam nadzieję, że dla własnego dobra już więcej tak się zachowywać nie będą. Tym bardziej, że prawdopodobnie nie będzie już nigdy powrotu Black Sabbath, bo Tony nie ma nawet praw do nazwy i nie może po raz kolejny wrócić z Tonym Martinem w składzie. Wierzę natomiast, że jeszcze zagra z Ozzym, bo pieniądze były zawsze najlepszą motywacją do działania dla tego zespołu i niewiele się w tej materii zmieniło. Chciałbym jednak mimo wszystko myśleć o nich jak o przyjaciołach, szczególnie o Tonym, bo to wspaniały facet i łączą nas również cudowne wspomnienia. Czas pokazał, że obawy Ronniego były lekko przesadzone. Black Sabbath wrócił wprawdzie na scenę w oryginalnym składzie, ale dopiero w 1997 roku. Na wieść o zainteresowaniu imprezą Ozzy’ego swój akces do niej zgłosił również perkusista Bill Ward. Po kolejnym już odejściu Ronniego, Iommi znów rozglądał się za nowym wokalistą. Planowano ściągnąć Tony’ego Martina, lecz jego kłopoty wizowe i niemożność stawienia się w Stanach spowodowały, że grupa zagrała z wspomnianym już Robem Halfordem. Halford (Robert John Arthur Halford, ur. 25 sierpnia 1951 w Sutton Coldfield, Anglia), były wokalista legendarnego Judas Priest (przez pewien okres w latach 70. Iommi był menedżerem tej formacji!), ze swoim macierzystym zespołem osiągnął wszystko, co w klasycznym metalu można osiągnąć. Po wielkim sukcesie albumu „Painkiller” odszedł z grupy, zakładając własne projekty. Do Judas Priest wrócił w 2003 roku. Jako wielki fan Black Sabbath z radością zaproponował im swoje wokalne usługi — osobiście zgłosił się do Glorii Butler, żony Geezera, która w owym czasie pełniła funkcję menedżera zespołu. Podejmując to wyzwanie, oszalałem z radości. Wybraliśmy czternaście numerów ze wszystkich okresów działalności Sabbath (między innymi „Children of the Grave”, „Heaven and Hell”, „Mob Rules”, „Neon Knights”, „Die Young”, „Headless Cross”, „Computer God” i „Time Machine” — przyp. aut.), które zaśpiewałem możliwie najbliżej oryginalnych wersji. Przed próbami ćwiczyłem sam w domu, puszczając sobie kompakty. Przy okazji zauważyłem, że mamy z Ozzym podobną skalę głosu i podobny sposób interpretacji. Pewnie dlatego, że obaj jesteśmy z Birmingham i kiedyś wdychaliśmy to samo zanieczyszczone powietrze — żartował Rob. Okazało się, że w repertuarze Black Sabbath były wokalista Judas Priest czuł się bardzo dobrze. Wokalne zastępstwo za Osbourne’a może wielkim wyzwaniem nie jest, ale za Dio — na pewno tak. Halford poradził sobie doskonale i podczas dwóch wspólnych występów po muzykach widać było ogromną radość z faktu wspólnego grania. Bez nadmiernej egzaltacji, spinania się, chęci udowodnienia, kto rządzi na scenie. Pierwszy występ „Black — Priest” miał miejsce w Pacific Amphiteather w Costa Mesa w USA, 14 listopada 1992 roku. Zespół wykonał głównie numery z czasów współpracy z Dio („Mob Rules”, „Computer God”, „Heaven and Hell”), ale także wcześniejszą klasykę, jak „N. I. B.” czy „Into the Void”. Jako ciekawostkę warto odnotować, że podczas koncertu Halford zaliczył jedną wpadkę — za wcześnie wszedł z wokalem na początku „Children of the Grave” — kolegę uratował Iommi, który podszedł do niego i poinformował, że musi odczekać jeszcze jedną frazę. Podczas koncertu w dzień

później (w tym samym miejscu), podczas bisu, zespół pojawił się z Osbourne’em i Wardem, wykonując „Black Sabbath”, „Fairies Wear Boots”, „Iron Man” i „Paranoid”. Po drugim wieczorze wydawało się, że powrót Ozzy’ego do Black Sabbath jest całkiem realny. Gorącą atmosferę spekulacji jeszcze bardziej podgrzewały optymistyczne wypowiedzi Warda i Butlera na temat wielkiego powrotu formacji w oryginalnym składzie. Większa część fanów na pewno ucieszyłaby się z powrotu Księcia Ciemności do zespołu, ale ci, którzy wyżej cenili sobie twórczość grupy po 1980 roku, nie byli zachwyceni. Wiadomo, że zespół z Ozzym w roli wokalisty nie wykonałby na żywo żadnego utworu ani z „Heaven and Hell”, „Mob Rules”, o „TYR” nie wspominając. Spekulacje na temat przyszłości grupy przerwała brutalna rzeczywistość — w kontrakcie podpisanym przez Iommiego z wytwórnią I. R. S. nie było mowy o tym, że Black Sabbath będzie nagrywał następną płytę z Osbourne’em. Warto dodać, że Black Sabbath zagrało z Halfordem raz jeszcze ponad dekadę później, w Camden w stanie New Jersey, 26 sierpnia 2004 roku, w trakcie trasy Ozzfest, kiedy to Rob zastąpił samego Ozzy’ego. Koncert zaczął się od odczytania listu Osbourne’a: Mój dobry kumpel z Birmingham, Metalowy Bóg we własnej osobie, Rob Halford, zgodził się zastąpić mnie tego wieczoru... — według oficjalnego oświadczenia wydanego przez Sharon, menedżerkę i żonę Ozzy’ego, nieobliczalny wokalista nabawił się zapalenia oskrzeli. W repertuarze wspomnianego koncertu znalazły się same szlagiery z początku działalności zespołu, jak „War Pigs”, „Black Sabbath”, „Iron Man” czy wykonany na bis „Paranoid”, w którym Rob miał (znowu!) problemy z poprawnym wejściem. W 1992 roku na kasetach VHS ukazały się dwa bardzo istotne dla historii Black Sabbath materiały filmowe w reżyserii Martina Bakera, ukazujące dzieje zespołu od momentu jego powstania do czasu nagrania płyty „Dehumanizer”: podzielone na dwie części „The Black Sabbath Story”. Na pierwszym wydawnictwie można zobaczyć i usłyszeć muzyków oryginalnego składu — wypowiadają się Iommi, Butler i Ward, ale zabrakło Ozzy’ego. Dodatkową atrakcją tego dokumentu jest wywiad z pierwszym menedżerem zespołu, Jimem Simpsonem. Wypowiedzi muzyków przeplatane są obrazami do m. in. „War Pigs”, „Children of the Grave”, „Snowblind”, „Sabbath Bloody Sabbath”, „Symptom of the Universe”. Drugi dokument został sporządzony według podobnej receptury, choć tutaj o zespole opowiadają także Dio, Gillan czy Powell. Dodatkiem jest rozmowa ze znanym dziennikarzem Hugh Gilmourem. Oglądamy także teledyski do „Die Young”, „Neon Knights”, „Trashed”, „Zero the Hero”, „No Stranger to Love”, „The Shining”, „Headless Cross”, „Feels Good to Me” i „TV Crimes”. Oba dokumenty scalające klamrą ponad 20-letnią historię Black Sabbath, zostały wznowione na DVD w 2002 roku nakładem Sanctuary. Do dzisiaj te filmy są najlepiej sprzedającymi się materiałami audiowizualnymi w historii grupy — część pierwsza uzyskała platynę w USA oraz złoto w Kanadzie i Australii, cześć druga zdobyła status złotej płyty w Stanach.

W KRAINIE CIERNIOWEGO KRZYŻA Na początku roku 1993 Black Sabbath dopadł mało oryginalny w ich w przypadku problem — brak wokalisty. Ronnie James Dio ani myślał o powrocie do zespołu. Zamiast tego reaktywował swój solowy projekt, z którym nagrał (niezbyt udany zresztą) album „Strange Highways”. Ozzy kontynuował karierę solową, Halford pracował ze swoim Fight. Iommi ponownie zaproponował współpracę... Tony’emu Martinowi. Martin nigdy nie grymasił, nie miał do nikogo pretensji, nie dyskutował. Nie wywoływał skandali, które pomogłyby mu uzyskać większą atrakcyjność medialną, a wszystko, co osiągnął, zawdzięczał swojej ciężkiej pracy. Każdy swój kolejny wkład w historię Black Sabbath traktował bardzo poważnie. Nigdy nie stał się tak naprawdę gwiazdą, zresztą nigdy Iommi nie dał mu w pełni odczuć, że jest prawdziwą częścią zespołu. Skromny wokalista nie był roszczeniowy — przychodził do studia, nagrywał swoje partie i bez zbędnego gadania jechał w trasę. A Iommiemu było to na rękę. W pełni kontrolował sytuację i wiedział, że Martin zgodzi się na wiele i przymknie oko na niektóre sprawy, bo Black Sabbath po prostu jest mu potrzebny. Wokalista odchodził i wracał, wedle życzenia gitarzysty. Zespołowi Martin był jednak po prostu potrzebny. Geezer Butler: Po doświadczeniach z Ronniem Jamesem Dio, praca z Tonym Martinem to powiew świeżego powietrza. Kiedy Dio robił coś nie tak, nie można mu było zwrócić uwagi, od razu się denerwował, wpadał w szał, dochodziło do awantur. Jeśli zaproponuje się Tony’emu, że mógłby coś zaśpiewać w inny sposób, nie ma z tym problemu. W lutym 1993 roku do składu Black Sabbath dołączył perkusista Bobby Rodinelli (ur. 27 lipca 1955 roku, Brooklyn, Nowy Jork), kolejny już w zespole muzyk o włoskich korzeniach. Zanim dołączył do grupy, mógł się pochwalić wspólnymi nagraniami z Doro, Quiet Riot czy Rainbow. Tworzył także swój autorski, solowy projekt. 31 stycznia 1994 roku w Anglii ukazał się nagrywany na przestrzeni 1993 roku w walijskim Monnow Valley Studios „Cross Purposes”, promowany tournee, które rozpoczęło się w Stanach Zjednoczonych 8 lutego 1994 roku (od występu w The Sting w New Britain). Także w lutym ukazał się pierwszy singiel, „Back to Eden”, który nie miał powodzenia na listach sprzedaży. W marcu grupa zawitała do Japonii. Kwiecień i maj 1994 roku panowie z Black Sabbath spędzili w Europie. Zagrali między innymi we Francji, Belgii, Holandii, Austrii, Szwajcarii, Niemczech, Włoszech, na Węgrzech i w Czechach. 13 kwietnia 1994 roku grupa dała koncert w Hammersmith Apollo w Londynie, zarejestrowany i wydany 1 marca 1995 roku na płycie CD i kasecie VHS jako „Cross Purposes Live”. Produkcją materiału zajął się Will Ashurst. 15 maja 1994 roku to z kolei historyczny moment dla wszystkich fanów Black Sabbath w Polsce — zespół po raz pierwszy odwiedził nasz kraj, występując w hali widowiskowo-sportowej Makoszowy w Zabrzu. Występ zrobił na polskiej publiczności nie lada ważenie. Zespół był w dobrej formie, a poza tym zadziałała magia pierwszego spotkania z legendą. Przed Black Sabbath zagrały dwa supporty — Godspeed i Cathedral. Większości słuchaczy z wiadomych względów bardziej podobał się zespół Lee Doriana, stylistycznie niewiele odbiegający od klasycznego Black Sabbath. Repertuar zaprezentowany przez drużynę Iommiego miał przekrojowy charakter. Znaczną część setlisty wypełniły utwory z czasów Dio (m. in. „Time Machine”, „Children of the Sea”, „The Mob Rules”, „Neon Knights”) i te nagrane z aktualnym wokalistą („I Witness”, „Cross of Thorns”, „Psychophobia”, „Headless Cross”). Nie zabrakło też klasycznych przebojów z ery Ozzy’ego („Into the Void”, „Symptom of the Universe”, „Children of the Grave”). Trzeba przyznać, że Martin, wykonując klasyki formacji z lat 70., doskonale poradził sobie z ich interpretacją. Śpiewał z wielką swobodą i w swoim stylu. W sierpniu na koncertowym celowniku Black Sabbath znalazły się Brazylia, Argentyna i Chile. Gwiazdą południowoamerykańskiej części trasy był zespół Kiss, a obok Black Sabbath występował także Slayer i miejscowe grupy metalowe. 27 sierpnia w Sao Paulo miał miejsce pierwszy z trzech koncertów w Ameryce Południowej, podczas których za perkusją zasiadł Ward. Radość nie trwała długo — już we wrześniu odszedł z zespołu wraz z Geezerem. Butler rezygnował z Black Sabbath ze względu na

perspektywę współpracy z Ozzym, a Ward stwierdził, że wraz z odejściem basisty umarła szansa na wskrzeszenie Black Sabbath w oryginalnym składzie. Iommi jednak szybko postarał się o nową sekcję rytmiczną — już w październiku do grupy powrócili Murray i Powell. 4 października 1994 roku Black Sabbath spotkało nie lada wyróżnienie — ukazał się album „Nativity in Black”, na którym metalowe gwiazdy lat 90. oddały kultowej formacji hołd, wykonując jej klasyczne utwory z okresu lat 1970–78. Na albumie znalazły się kompozycje zespołu zinterpretowane m. in. przez Megadeth („Paranoid”), Corrosion of Conformity („Lord of this World”), Sepulturę („Symptom of the Universe”), Faith No More („War Pigs”), Type O Negative („Black Sabbath”), Cathedral („Solitude”) czy White Zombie („Children of the Grave”). Na krążku można również usłyszeć „Iron Man” zaśpiewany przez Ozzy’ego przy akompaniamencie muzyków z grupy Therapy?. Sześć lat później ukazało się „Nativity in Black II”, gdzie najlepiej wypadły adaptacje Godsmack („Sweet Leaf”), Slayer („Hand of Doom”), Pantery („Electric Funeral”) czy Monster Magnet („Into the Void”). Do programu płyty dołączono „N. I. B.” wykonany przez Ozzy’ego z muzykami grupy Primus. Nie były to jedyne wydawnictwa z coverami Black Sabbath. W 2003 roku estońska grupa Rondellus wydała płytę „Sabbatum”, wyłącznie z utworami Black Sabbath. Wszystkie kompozycje zostały zagrane w stylizacji na muzykę dawną, na średniowiecznych instrumentach. Zbliżony do powyższej publikacji jest album „String Quartet Tribute to Black Sabbath” (2002). The String Quartet Tribute to seria coverów nagranych przez kilka różnych kwartetów smyczkowych, wydawana przez Vitamin Records — każde kolejne wydawnictwo dotyczy jednego zespołu. Innym interesującym, ale już typowo metalowym, tributem jest płyta „A Tribute to Black Sabbath — Evil Lives” wydana w 2004. Tym razem takie legendy metalu jak Iced Earth, Primal Fear czy Jag Panzer wzięły na warsztat utwory Black Sabbath z czasów Dio, Gillana, Hughesa i Martina. Wiosną 1995 roku w Parr Street Studios w Liverpoolu i Devonshire Studios w Los Angeles trwały prace nad najnowszym dziełem zespołu. 8 czerwca światło dzienne ujrzał krążek „Forbidden”, jak dotąd — ostatnie wydawnictwo studyjne sygnowane nazwą Black Sabbath. Album był promowany przez single „Get a Grip” i „Guilty as Hell”. Dzień później od koncertu w Toad’s Place w New Heaven (USA) rozpoczęła się trasa promująca „Forbidden”, na której grupie towarzyszyli Tiamat i Motörhead. Dla fanów była to okazja do podziwiania nowego image’u Martina — wokalista zapuścił wąsy i bródkę. 3 sierpnia z zespołem po raz kolejny rozstał się Powell, tłumacząc swoje odejście zmęczeniem koncertami. Zastąpił go Bobby Rondinelli, który wraz z zespołem kontynuował europejską część występów. Jesień 1995 roku okazała się być kolejnym muzycznym świętem dla fanów Black Sabbath w Polsce — tym razem w składzie Iommi/Martin/Rondinelli/Murray/Nicholls zespół przyjechał aż na cztery występy. 7 września wystąpili w Hali Wisły w Krakowie, dwa dni później dali koncert poznańskiej Arenie, 10 września pojawili się w warszawskim Colosseum a 12 września na stadionie Ślęży we Wrocławiu. W tamtym czasie grupa promowała „Forbidden”, ale podczas polskich koncertów muzycy wykonali zaledwie dwa-trzy utwory z tej płyty. Tak jak w przypadku poprzedniej wizyty, i tym razem polscy fani dostali materiał przekrojowy — wybrzmiały między innymi „Get a Grip”, „Can’t Get Close Enough”, „Children of the Grave”, „The Wizard”, „War Pigs”, „Black Sabbath”, „When Death Calls”, „The Shining”, „Heaven and Hell”, „Sabbath Bloody Sabbath”, „Headless Cross” i inne. W pamięci tych, którzy byli na koncercie w warszawskim Colosseum, na zawsze zostanie przemycony przez kogoś do namiotu jarzący się na czerwono krzyż... Z kolei z koncertem wrocławskim wiąże się mało przyjemna historia — pierwotnie występ Black Sabbath miał mieć miejsce w Hali Ludowej, jednak przedstawiciele polskiego Episkopatu doszli do wniosku, że skoro w 1996 roku będzie miał tam miejsce kolejny Kongres Eucharystyczny, to za sprawą Iommiego i reszty jego diabłów dojdzie do sprofanowania tegoż miejsca. Iommi na łamach polskiej prasy muzycznej nie krył rozczarowania takim podejściem do sprawy: Ci ludzie nawet nie posłuchali naszej muzyki, tylko od razu uznali, że jeśli coś się nazywa Black Sabbath, to jest złe. Między sierpniem a listopadem 1995 roku zespół odwiedził także Austrię, Niemcy, Maltę, Czechy,

Słowację, Włochy, Słowenię, Szwajcarię, Francję, Anglię i kraje skandynawskie, gdzie miał miejsce incydent podobno do wrocławskiego — w (wydawałoby się liberalnej) Szwecji zdarzył się przypadek odwołania koncertu z powodu antysatanistycznego protestu lokalnej społeczności. Na przestrzeni listopada i grudnia w ramach azjatyckiej części trasy grupa koncertowała w Korei Płd., Japonii, Singapurze i Tajlandii. Od stycznia 1996 roku do lutego 1997 Black Sabbath znalazł się w muzycznym niebycie. Dał o sobie znać dopiero w marcu 1997 roku — ponownie pojawiły się pogłoski o reaktywowaniu oryginalnego składu z Ozzym w roli wokalisty. O perspektywie wspólnego grania mówili już otwarcie zarówno Iommi, jak i Osbourne. W związku z planami dotyczącymi powrotu Ozzy’ego do Black Sabbath, zespół ponownie opuścił — tym razem na dobre — Tony Martin. O Ronniem Jamesie Dio napisano już sporo, a o Ozzym chyba wszystko — Martin, choć w Black Sabbath gościł całą dekadę, zawsze był jakby na uboczu, często lekceważony i pomijany. Podobnie traktowano płyty z jego udziałem. Człowiek, który przez tyle lat współtworzył muzyczny wizerunek formacji, zasługuje na znacznie więcej. Dlatego warto zatrzymać się chwilę przy jego osobie i zobaczyć, jak sobie radził bez Black Sabbath. Pobyt w największym heavymetalowym zespole świata dał Martinowi same korzyści. Nabrał muzycznego doświadczenia, a ponadto w dostateczny sposób wyrobił sobie nazwisko, stał się osobą rozpoznawalną i chętnie zapraszaną przez innych muzyków do wspólnych projektów. Jeszcze w roku 1992, kiedy Tony został w Black Sabbath zastąpiony przez Ronniego Dio, postanowił nagrać swój pierwszy krążek solowy. W ten sposób powstała płyta „Back Where I Belong”, odmienna od stylistyki Black Sabbath, oprócz typowego hard rocka ukazująca także lżejsze, a momentami nawet popowe oblicze wokalisty. W trakcie nagrań demo Martin obsługiwał wszystkie instrumenty, jednak do właściwego procesu realizacji zaprosił znanych i cenionych muzyków: m. in. Briana Maya, Neila Murraya, Geoffa Nichollsa i Laurence’a Cottle’a. Jedną z trzynastu kompozycji zamieszczonych na albumie jest „Jerusalem” z repertuaru Black Sabbath (z krążka „TYR”) w lekko zmienionej, ale równie co oryginał porywającej, wersji. Z płyty zostały wyodrębnione dwa single: „If There Is a Heaven” oraz „Angel in the Bed”. Pierwszy solowy album Martina nie zdobył większego rozgłosu i popularności, ale Tony nie złożył broni — przez szereg następnych lat współtworzył przeróżne projekty muzyczne z innymi artystami. Nagrał „Evolution” (1993) wraz z Misha Calvin, zaznaczył także swoją obecność na płytach Black Widow, Empire, Forcefield, Mario Parga, Phenomena, Star One, Wolfpakk. Jednym z istotniejszych elementów dyskografii Martina jest album nagrany wspólnie z byłym perkusistą Black Sabbath, Bobbym Rondinellim „Our Cross, Our Sins” (2002). Chociaż krążek ten prezentuje kawał solidnego, hardrockowego rzemiosła, również przeszedł bez większego echa. W roku 1998, po śmierci Cozy’ego Powella, Martin wziął udział w koncercie poświęconym jego pamięci. Zaśpiewał na nim „Headless Cross” oraz „Devil and Daughter” pochodzące z okresu, kiedy obaj występowali w Black Sabbath. Współpracował również z wybitnym włoskim gitarzystą Aldo Giuntinim (nagrał z nim płyty „The Giuntini Project II” i „The Giuntini Project III”). Początek znajomości Martina i Giuntiniego przypada na wczesne lata 90. Podczas koncertu Briana Maya w Londynie, niedługo po śmierci Freddiego Mercury’ego, Tony spotkał się z producentem Kitem Woolvenem (Thin Lizzy, UFO, Cradle of Filth). Kit powiedział mu wtedy o pewnym ekscentrycznym Włochu, który co parę lat wynajmuje studio na bardzo długi okres i nagrywa płytę. W roku 1997, przy okazji kolejnej rozmowy, Martin dowiedział się, że Giuntini poszukuje wokalisty do swojego nowego projektu. Woolven zaproponował Tony’emu tę funkcję. Po wielokrotnej odmowie, Martin zgodził się spróbować. Pierwsze spotkanie Martina i Giuntiniego zaowocowało zgrzytem, bowiem muzyka Włocha nie przypadła Tony’emu do gustu. Utwory wydały mu się sztucznie udziwnione. Martin pozmieniał większość kompozycji, ale Aldo potraktował swoją muzykę bardzo osobiście i przystał jedynie na kilka pomysłów Tony’ego. Mimo tych nieporozumień powstała fenomenalna płyta, która łączy w sobie geniusz gitary Aldo Giuntiniego i powiew klimatu Black Sabbath

z drugiej połowy lat 80. Strzałem w dziesiątkę okazała się dla Martina współpraca z niezwykle utalentowanym włoskim gitarzystą Dario Mollo. Stworzył wraz z nim projekt o nazwie The Cage, w ramach którego ukazały się jak do tej pory trzy płyty. Martin poznał Mollo podczas swojego pobytu we Włoszech. Okazało się, że gitarzysta jest właścicielem studia, w którym nagrywano „Giuntini Project II”. Mollo każdego wieczoru odwożąc Tony’ego do hotelu, puszczał mu kasetę demo swojego zespołu. Pewnego razu Tony zażartował sobie, że wykonałby te utwory lepiej niż wokalista Mollo, Elio Maugeri. Mollo potraktował jednak ten żart bardzo poważnie i zaproponował Martinowi śpiewanie w zespole. Ten wziął taśmy demo, napisał w Anglii teksty i powrócił do Mollo, by zarejestrować swoje partie. Tony: Dario jest genialnym kompozytorem i ma swoją wizję muzyki, więc wspaniale się z nim pracuje. Jest zawodowcem. Ma dar komponowania rockowych utworów i ballad, ale jest kiepski, jeżeli chodzi o pisanie tekstów i śpiewanie. Napisałem więc linie wokalne i teksty, pozmieniałem też trochę muzykę, więc mogłem śpiewać. „The Cage” nie ma słabych momentów, a śpiew Martina sprawia wrażenie, jakby muzyka była pisana specjalnie dla niego. Partie wokalne z „Forbidden” Black Sabbath a te z „The Cage” dzielą lata świetlne. Martin śpiewa rewelacyjnie, jakby znowu miał 20 lat! Na debiucie projektu znalazła się m. in. ciekawa wersja utworu Deep Purple „Stormbringer” oraz udane, autorskie kompozycje „Relax” i „Infinity”. Projekt na szczęście nie okazał się jednorazowym przedsięwzięciem — duet kontynuował pracę na płytach „The Cage II” (2002) i „The Third Cage” (2012). Wszystkie trzy płyty wypełnione są klasycznym, ciężkim graniem z elementami bluesa. Ze względu na szerokie muzyczne zainteresowania Mollo i technikę jego gry, nie brakuje także wpływów thrashowych, co szczególnie słyszalne jest na drugiej płycie projektu („Terra Toria”). Martina spytano kiedyś, skąd wzięła się skłonność do współpracy z włoskimi gitarzystami. Z niekłamaną szczerością odparł: Po prostu mi płacą! Na przestrzeni 2004 roku Martin zajął się nagraniem swojego drugiego albumu solowego. W tym czasie miał miejsce mało chlubny dla jego wizerunku epizod — został zatrzymany przez policję za jazdę autem po spożyciu alkoholu. Z tego powodu sąd zabronił mu poruszania się samochodem na okres jednego roku. Tony próbował całą sytuację obrócić w żart, na swojej stronie internetowej opublikował list do fanów, w którym napisał między innymi o swoim „występie” w sądzie: Dziesięć tysięcy widzów? Nie ma sprawy! Trzech sędziów? Wielki problem! 8 listopada 2005 roku na rynku amerykańskim ukazał się drugi album Martina, „Scream” (europejska premiera miała miejsce 21 listopada). Tony sam zajął się produkcją płyty, a w tytułowej kompozycji zagrał nawet solówkę na skrzypcach! Wokalista zaprosił do współpracy swojego syna, Joe Harforda (wykonał większość partii gitarowych na płycie) oraz Geoffa Nichollsa (klawisze). W utworze otwierającym album, „Raising Hell”, słychać bębnienie nieżyjącego Cozy’ego Powella. Kompozycja ta powstała z inicjatywy Geoffa Nichollsa jeszcze w 1992 roku w czasie sesji nagraniowych Black Sabbath poprzedzających ukazanie się „Dehumanizer” i funkcjonowała jako nagranie demo z wokalizami Tony’ego. Ze względu na powrót Dio do formacji, ten utwór nie trafił na płytę. Po wydaniu albumu zespół w składzie: Martin, Joe Harford, Fabio Cerrone (gitara), Geoff Nicholls, Jamie Mallender (bas) i Danny Needham (perkusja) ruszył w trasę koncertową. Warto dodać, że ostatnie dokonania Martina to m. in. „Who Put the Devil in Santa” (2009). Na dzień dzisiejszy nic nie zapowiada ewentualnego powrotu Martina do Black Sabbath. 25 lutego 2011 roku wokalista udzielił wywiadu dla jednego ze szwedzkich portali internetowych, w którym wyraźnie zaznaczył, że nie widzi jakiejkolwiek szansy na wznowienie współpracy z tą formacją: Nie jestem zainteresowany ponownym dołączeniem do Black Sabbath. Nie mam jednak żadnych problemów z jego muzykami. Dla przykładu — być może podjąłbym się współpracy z Tonym Iommim. Nie chcę po prostu znaleźć się w podobnym położeniu, co kiedyś. Wykonywanie kawałków Ozzy’ego, Dio i wszystkiego, co mi narzucą, kiedy moje własne kompozycje są odkładane na bok, zupełnie mnie nie interesuje. W innym wywiadzie dodawał: Ciągle jestem dumny z lat, które spędziłem w Sabbathach, ale nigdy nie byłem zauważany w historii tej kapeli. Nawet podczas mojego dziesięcioletniego pobytu w zespole nigdy o mnie nie wspominano. Każdy program radiowy i telewizyjny pomijał mnie, skupiając

się na Ozzym i w niewielkim stopniu na Ronniem... Tony zapowiedział też, że nie zamierza więcej koncertować, także w ramach kariery solowej: Za każdym razem, kiedy ruszamy w trasę, tracimy pieniądze. Organizatorzy spodziewają się, że będziemy grać za free albo za jakąś śmieszną kasę, która i tak jest coraz mniejsza. Nie możemy dłużej działać w ten sposób. To rozczarowujące, bo ja chcę być wciąż w trasie! To naturalne środowisko każdego muzyka. Niestety, nie możesz robić tego za darmo. Jeśli dochodzi do tego, że musisz sprzedać swój dom, samochód albo chwytać się zwykłej roboty, by móc dokonywać comiesięcznych opłat, wtedy kończy się radość. To niszczy całą rodzinę, całe twoje życie! Martin, mimo że wśród fanów Black Sabbath jest darzony estymą i szacunkiem, a jego solowe dokonania posiadają sporą rzeszę wielbicieli, ubolewa nad faktem, że ciężko mu jest się utrzymać z grania: Muzyka to moja praca. Rzuciłem szkołę jakieś 30–40 lat temu z bardzo małymi kwalifikacjami. Oczywiście, nie jestem idiotą. Po prostu nie nadaję się do żadnej innej roboty poza muzyką. Tymczasem dziś bardzo trudno wyżyć z grania. Nawet będąc artystą o mojej pozycji — byłem w końcu w Black Sabbath, co mogłoby się wydawać idealnym startem. Ale teraz coraz trudniej przetrwać. Może być tak, że będę musiał przerwać karierę. To bardzo smutne, ale po prostu nie ma możliwości, by dalej żyć z muzyki. Przemysł nie wspiera już muzyków jako muzyków. Musisz mieć jakąś drugą pracę. Na dzień dzisiejszy kombinuję nad czymś nowym... Chciałbym się zająć teatrem albo managementem. Nie potrafię dać teraz właściwej odpowiedzi. Śledźcie mojego Facebooka, a na pewno dowiecie się, co wymyśliłem. W marcu 2011 roku świat obiegła informacja, że Martin wraz z Magnusem Rosénem (basista Hammerfall), gitarzystą Andym La Rocque (King Diamond) oraz perkusistą Dannym „Danté” Needhamem założył supergrupę o niezbyt wyszukanej nazwie Black. Projekt zaszył się w szwedzkim studiu nagraniowym Sonic Train w Varberg, aby rozpocząć pracę nad premierowym albumem.

CZAS POWROTÓW Tuż przed ponownym dołączeniem do Black Sabbath, Ozzy radził sobie całkiem nieźle. Do roku 1997 udało mu się nagrać siedem płyt studyjnych, kilkanaście singli, kilka wydawnictw koncertowych i kompilacyjnych. Po okresie znacznego wzrostu formy na przestrzeni lat 80. i na początku nowej dekady, w drugiej połowie lat 90. gwiazda Ozzy’ego trochę przybladła. Pomysł powrotu legendarnego muzyka do legendarnego zespołu był doskonałym posunięciem promocyjnym, a Iommiemu ów zabieg był jak najbardziej na rękę — „Forbidden” sprzedawał się bardzo źle. Reunion stał się faktem, ale zamiast nowej płyty, grupa uraczyła swoich fanów działalnością koncertową. Iommi: Głównie chodzi o to, że cieszy nas to, co robimy, ja osobiście uwielbiam grać i być na scenie. To po prostu moje życie. Muzycy rozpoczęli od koncertu w ramach kolejnej edycji Ozzfest — 24 maja 1997 roku zagrali w Nissan Pavilion w Waszyngtonie. Występ odbył się bez Billa Warda, który został poinformowany przez Sharon Osbourne, że... zespół nie skorzysta z jego usług. Zastąpił go wtedy charyzmatyczny Mike Bordin, perkusista solowego projektu Ozzy’ego i odnoszącego wielkie sukcesy w latach 90. Faith No More. 1 lipca w Polaris Ampitheatre (Columbus, USA) miał miejsce ostatni koncert zespołu w ramach Ozzfest ’97. Bordin nie mógł tego dnia wystąpić, więc za zestawem perkusyjnym zasiadł Shannon Larkin, znany z zespołów Ugly Kid Joe i Godsmack. Wreszcie 4 i 5 grudnia, w rodzinnym Birmingham w Anglii, odbyły się dwa koncerty w oryginalnym składzie, z Billem Wardem na perkusji. Zarejestrowano je z myślą o wydaniu albumu koncertowego. Tuż przed rozpoczęciem przez zespół drugiej części występów w odrodzonym składzie, u Billa Warda wystąpiły poważne problemy zdrowotne — miał zawał serca. Nigdy o siebie nie dbał, przez wiele lat miał problemy z nadwagą, alkoholem i narkotykami. Na szczęście szybka pomoc lekarska i fakt, że zawał nie okazał się zbyt rozległy, zadecydowały o tym, że perkusista przeżył. O koncertowaniu jednak nie mogło być mowy. Przed perkusistą była długotrwała rekonwalescencja. 3 czerwca, podczas występu w Budapeszcie, oprócz Osbourne’a, Iommiego, Butlera i Geoffa Nichollsa zagrał Vinny Appice. 10 czerwca formacja po trzech latach nieobecności ponownie odwiedziła Polskę — tym razem katowicki Spodek. Dla fanów starego oblicza Black Sabbath był to dzień wyjątkowy — zespół zagrał niemal w oryginalnym składzie. Pojawienie się na scenie mistrzów ceremonii poprzedziły występy Helloween, Coal Chamber (chyba najmniej przypadli do gustu zgromadzonej publice) oraz Sweet Noise. Słuchacze zgromadzeni w Spodku zgotowali grupie ogromną owację już podczas otwierającego występ „War Pigs”. Ozzy zaliczył parę wpadek, ale mimo to był w znakomitej formie — co chwila żartował z publicznością (I want you to go fuckin’ crazy!), klaskaniem zagrzewając ją do wspólnego śpiewania (I want to see your fucking hands in the air!). Na sali panował straszliwy upał, więc co jakiś czas polewał widownię wodą z wiadra, korzystał także ze szlaucha. Podczas śpiewania „Into the Void” wiaderko posłużyło mu za element charakteryzacji — podczas jednej ze zwrotek założył je sobie na głowę. Black Sabbath zaserwował swoim wyznawcom klasyczne numery z pierwszych płyt. Wybrzmiały między innymi „Sabbath Bloody Sabath”, „Children of the Grave”, „Iron Man”, „Paranoid”, „Sweet Leaf”, „N. I. B.”, „Black Sabbath”. Z okazji reaktywacji oryginalnego składu, 20 października 1998 roku ukazał się koncertowy album o wymownym tytule „Reunion”, będący zapisem jednego z dwóch występów w Birmingham (zdecydowano się na wykorzystanie utworów zagranych 5 grudnia 1997 roku). Oprócz porządnej dawki klasycznych utworów Black Sabbath, na wydawnictwie znalazły się dwa premierowe utwory studyjne, wydane także na singlach: „Psycho Man” (3. miejsce na liście sprzedaży w USA) i „Selling My Soul” (17. miejsce na liście sprzedaży w USA). Iommi: To kontynuacja starych wibracji, numery są napisane w tym samym stylu, w jakim kiedyś tworzyliśmy, tzn. riffy gitarowe, zmiany tempa, a nad tym wszystkim Ozzy i jego głos. Kiedy uzgadnialiśmy z Ozzym powrót do starego stylu pisania numerów, był bardzo zadowolony. Nagraliśmy je w Los Angeles. Pomysł wyszedł od wytwórni. Powiedzieli: „Nie potrzebujemy kolejnych dwóch kawałków koncertowych, chcemy dwa nowe. Dacie radę je zrobić?”. Odpowiedzieliśmy, że się postaramy. Weszliśmy więc do studia z Bobem Marlettem jako producentem.

Ozzy i ja rzuciliśmy parę pomysłów, które zaczęliśmy przerabiać w numery i tak doszło do zrobienia tych piosenek. Oba utwory były całkiem udane, co tylko zaostrzyło apetyt fanów na więcej. Już wtedy w głowie Iommiego pojawiały się myśli o przeniesieniu współpracy z Ozzym do studia. Sprzyjała temu bardzo dobra atmosfera. Nie tylko w samym zespole, bowiem renesans Black Sabbath w starym składzie dla wieloletnich fanów zespołu, którzy czekali na to prawie dwadzieścia lat, był czymś niezwykłym i... szalenie komercyjnym. Na koncerty grupy przychodziły tłumy, bo perspektywa zetknięcia się z legendą Ozzy’ego przyciągała jak magnes. Iommi starał się jak mógł, żeby podtrzymywać dobrą passę. Do grupy ponownie dołączył wciąż rehabilitowany Bill Ward. Jeszcze nie był w pełni sił, ale mógł z kolegami zagrać koncert — 29 października zespół wystąpił w nowojorskim Ed Sullivan Theatre. Całość zarejestrowano na potrzeby programu „David Letterman Show” i dzień później wyemitowano w telewizji. 31 grudnia 1998 roku od występu w Arizonie zespół rozpoczął trasę „Reunion Tour” promującą najnowsze wydawnictwo zespołu. Grupa doszła do wniosku, że Ward nie jest jeszcze w najlepszej formie zdrowotnej, więc na wypadek niedyspozycji miał go zastąpić Vinny Appice — w konsekwencji na koncerty wyruszyli razem. Niedługo po skończeniu trasy, późną wiosną, Iommi dostał od Ozzy’ego propozycję kolejnych występów. Black Sabbath zagrał 27 maja w West Palm Beach na Florydzie w ramach kolejnej edycji Ozzfestu. Od końcówki lata do późnej jesieni 1999 roku zespół intensywnie występował, zapełniając sale w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, jak i w Europie. Tournee zakończono w Birmingham (21 i 22 grudnia), a koncerty znowu zarejestrowano — tym razem z myślą o DVD „The Last Supper” (Sony). Choć ta edycja Black Sabbath na pewno należała do udanych, to materiału na „Last Supper” nie da się ocenić jednoznacznie pozytywnie. Koncert co chwilę jest przerywany, a na ekranie pojawiają się sami muzycy zdradzający co ciekawsze sekrety z historii grupy. Zabieg mógł się sprawdzić w przypadku dokumentu „The Black Sabbath Story”, ale nie miał racji bytu w materiale stricte koncertowym. Można to było rozwiązać zupełnie inaczej — tym bardziej, że poza koncertem znalazło się osobne miejsce na wywiady (przeprowadzone przez Henry’ego Rollinsa!). Lata 90. dla szeroko pojętej muzyki metalowej były niezwykle udane. Podczas tego okresu także Black Sabbath wydawał albumy, których nie musi się wstydzić. Pomimo tego, że za sprawą pochodów gitarowych Iommiego powstała cała masa podgatunków metalu, których prawdziwa eskalacja nastąpiła właśnie podczas lat 90., Black Sabbath pozostał sobą i niezależnie od zmieniających się muzycznych mód cały czas inspirował i wyznaczał nowe kierunki w ciężkim graniu. Kiedy w 1992 roku na świat przychodził niedoceniony „Dehumanizer”, oczy i uszy fanów były zwrócone na amerykańskie Seattle, gdzie eksplodował grunge. Takie zespoły jak Soundgarden są doskonałym świadectwem tego, że bez Black Sabbath również oblicze grunge’u byłoby zupełnie inne. Wystarczy posłuchać „Badmotorfinger” (album wspaniale łączący w sobie cechy Black Sabbath i Led Zeppelin) Chrisa Cornella i spółki, a nabiera się pewności, że tego stylu nie byłoby w ogóle, gdyby ponad dwie dekady wcześniej nie pojawił się Black Sabbath. To samo z Alice In Chains i innymi wykonawcami. Zresztą inspiracje na scenie grunge to tylko czubek góry lodowej — grupa miała decydujący wpływ na rozwój stoner metalu (np. Kyuss) czy doom metalu (My Dying Bride), znajdowała także wiernych naśladowców (przede wszystkim w postaci brytyjskiej formacji Cathedral). Fani nowych, wydawałoby się wizjonerskich zespołów, tak naprawdę na każdym kroku obcowali z muzyką Black Sabbath. Kiedy muzyczna historia zataczała koło, Black Sabbath wydawał się być mocno niedoceniany i trochę zapomniany. Mimo to Iommi nie poszedł na żadne kompromisy. Nie zboczył z wcześniej obranej przez siebie drogi. I pomimo tego, że inspirował, a jego styl był wspólnym mianownikiem dla wielu kreatywnych muzyków, sam tak naprawdę nigdy nie uległ żadnej nowej modzie. Grał swoje — i tak też pozostało do dzisiaj. Świadectwem dość sporej aktywności Black Sabbath na przestrzeni wyżej omawianej dekady są liczne oficjalne i nieoficjalne wydawnictwa kompilacyjne. W 1991 roku ukazał się split gigantów metalu, Black Sabbath i Judas Priest, „The Ultimate in Heavy Metal”. Na wydawnictwie znalazło się 7 utworów

w wykonaniu Black Sabbath i 8 Judas Priest — w obu przypadkach były to wybrane numery z lat 70. W tym samym roku ukazały się dwie inne kompilacje: „The Black Sabbath Story” i „Backtrackin’”. Na pierwszej z nich znalazło się 14, a na drugiej 15 kompozycji, w obu przypadkach z ery Ozzy’ego. W roku 1992 ukazał się trudno dziś dostępny split Black Sabbath i The Beyond o nazwie „Kerrang! FourPlay”, z jednym utworem zespołu Iommiego z albumu „Dehumanizer” („After All”). W tym samym czasie nakładem Ariola Express ukazała się kolejna kompilacja, „Iron Man”, powracająca swoją zawartością do okresu sprzed 1980 roku. Niezwykle ciekawym dokumentem okazuje się być materiał VHS z 1992 roku: „Tony Iommi — The Guitar that Drives Black Sabbath / Inside Black Sabbath — A Masterclass with Tony Iommi”. To przede wszystkim wywiad z Tonym Iommim, który wyjaśnia, w jaki sposób zaczęła się jego przygoda z zespołem. VHS zawiera także sceny z koncertów (głównie z Hammersmith Odeon z 1978 roku), a także wcześniej niepublikowane klipy do „Headless Cross” i „Feels Good to Me”. W 1993 roku ukazała się kompilacja „The Gallery”, zawierająca 15 utworów z okresu działalności zespołu z Ozzym. Rzecz o podobnym charakterze została wydana rok później w postaci składanki „Iron Man”. W roku 1994 ukazał się „Cross Box” z sześcioma klasycznymi płytami grupy, a do całości zestawu dołączono koszulkę zespołu i czarny różaniec. 28 września 1995 roku nakładem I. R. S. (tylko na terenie Anglii i Holandii) ukazał się box z płytami „Headless Cross”, „TYR” i „Dehumanizer”. Inne wydawnictwa z tego okresu to między innymi: „Best Ballads” (1996), „The Sabath Stones” (1996), „The Sabbath Collection” (1996), „Under Wheels of Confusion 1970–1987” (1996). W 1998 roku w Anglii został także wydany zestaw sześciu pierwszych albumów zespołu, „The CD Collection”. Na temat Black Sabbath powstały także dwa numery... komiksów („Black Sabbath” i „Ozzy Osbourne”), które zostały wydane przez wydawnictwo Rock — It Comix w 1994 roku. Ponoć powstawanie scenariuszy nadzorował sam Geezer Butler. 25 czerwca 2000 roku ukazała się kolejna kompilacja, zatytułowana po prostu „The Best of Black Sabbath”. Kilka miesięcy wcześniej, 23 lutego 2000 roku, zespół otrzymał swoją pierwszą nagrodę Grammy w kategorii „Best Metal Performance” za wykonanie swojego hitu „Iron Man”. W czerwcu 2000 roku Black Sabbath wystąpił podczas koncertu „Weenie Roast”, organizowanego w Los Angeles przez rozgłośnię radiową KROQ. Osbourne, Iommi, Butler i Ward znaleźli się tam w towarzystwie artystów reprezentujących nową falę ciężkiego grania (m. in. Korn, Limp Bizkit i The Offspring). 17 września 2000 roku spełniło się wielkie marzenie gitarzysty Black Sabbath — po wielu latach na scenie, problemach finansowych i zawirowaniach personalnych, udało mu się wydać swój pierwszy solowy album, zatytułowany po prostu „Iommi”. To, co było niemożliwe jeszcze w połowie lat 80., teraz stało się faktem. Tak naprawdę Tony pracował nad poszczególnymi nagraniami już od 1996 roku. Do współpracy zaprosił całą plejadę gwiazd: To było coś, co chodziło mi po głowie od bardzo dawna. Już album „Seventh Star” chciałem nagrać z wieloma różnymi wokalistami, ale pomysł wtedy upadł. Nie udało mi się zebrać ludzi, na których mi zależało. I gdy pojawił się Glenn, zdecydowałem się nagrać całość z Glennem. Ale kiedy w 2000 roku wyłoniła się możliwość zrealizowania tamtego pomysłu, bardzo chciałem to zrobić. Chociażby po to, by przekonać się, co z tego wyjdzie, jak będzie się pracowało z innymi ludźmi niż ci, z którymi zwykle nagrywam. No i przez studio rzeczywiście przewinęły się wtedy całe tabuny muzyków — wokalistów, basistów, bębniarzy. Ale dla mnie było to interesujące doświadczenie. W innym wywiadzie wspominał: Jestem bardzo zadowolony z mojego solowego albumu Zagrało na nim wielu wspaniałych gości, wśród których znaleźli się między innymi: Phil Anselmo, Henry Rollins, Billy Corgan, Dave Grohl, Serj Tankian i Glenn Hughes. Praca nad tym albumem sprawiła mi wielką frajdę. Nie należało to do łatwych przedsięwzięć, bo wszyscy muzycy byli porozrzucani po całym świecie. Świetnie współpracowało mi się z Davem Grohlem — to człowiek o bardzo wysokiej kulturze osobistej. Chętnie bym z nim jeszcze pograł. Glenn Hughes to mój stary przyjaciel i równie dobrze się dogadywaliśmy. Być może jeszcze kiedyś podejmę się nagrania podobnej płyty, ale nie wiem, kogo do tego zaproszę... Może Toma Jonesa, kto wie? Jeden utwór z płyty „Iommi”,

„Who’s Fooling Who”, Tony nagrał z Osbourne’em i Wardem: Nagranie było właściwie gotowe, zanim w studiu pojawił się Ozzy. Jego rola sprowadziła się zasadniczo do zaśpiewania kawałka, który powstał wcześniej. Natomiast w Black Sabbath już na dość wczesnym etapie pracy nad każdym utworem włączał się w nią: razem kombinowaliśmy, próbowaliśmy różnych rzeczy, wprowadzaliśmy zmiany. A więc było to zupełnie inne doświadczenie. Produkcją płyty, oprócz Boba Marlette, zajął się także sam Iommi. Opisując rok 2000, nie sposób pominąć jeszcze jednego wydarzenia — istotnego przede wszystkim dla polskich fanów Black Sabbath i... Deep Purple. Legendarny zespół z Ianem Gillanem przy mikrofonie po raz piąty odwiedził Polskę. Ku radości polskich fanów Dio, artyści przywieźli ze sobą Ronniego. Na katowickim lotnisku czekała na wokalistę niezwykle miła niespodzianka — z głośników znajdujących się w hali lotniskowej popłynęły dźwięki utworu „We Rock” z jego drugiej płyty solowej „The Last in Line” (1984). 4 listopada Deep Purple i Ronnie wspólnie zagrali w katowickim Spodku. Podczas występu Dio wykonał dwa utwory z solowego albumu Rogera Glovera „The Butterfly Ball and The Grasshopper’s Feast” (1974), „Sitting in a Dream” i „Love Is All”, a także swoje autorskie kompozycje „Fever Dreams” (z albumu „Magica”) i „Rainbow in the Dark” (ze swojej debiutanckiej płyty „Holy Diver”) w towarzystwie muzyków Deep Purple i rumuńskiej orkiestry symfonicznej. Dodatkowo, na koniec całego występu, wraz z Ianem Gillanem zaśpiewał legendarny „Smoke on the Water”. Dio został przyjęty przez polską publiczność niezwykle ciepło i życzliwie. Przy okazji pobytu w kraju nad Wisłą obiecał, że niebawem wróci ze swoim własnym zespołem: Kocham Polskę, to wspaniali ludzie i wielcy fani. Mogę tylko żałować, że zagraliśmy tylko jeden koncert. Cały czas spotykaliśmy podpitych, ale bardzo sympatycznych ludzi. A po koncercie, naprawdę fantastycznym, było wielkie party z orkiestrą na pożegnanie trasy. Macie wspaniałą publiczność, o której bez kurtuazji mówi cały świat. Teraz dla mnie najważniejsze jest, żeby wrócić do was z Dio. Słowa dotrzymał. Na początku 2001 roku po raz kolejny pojawiły się pogłoski o nowym, studyjnym wydawnictwie Black Sabbath. 14 marca ogłoszono, że zespół wejdzie do studia, a produkcją nagrań zajmie się spec od ciężkich brzmień — Rick Rubin (m. in. producent Slayera). Skończyło się jednak na samych planach. Ozzy zajął się promocją swojego solowego albumu „Down to Earth” (2001), opiekował się żoną Sharon, u której zdiagnozowano nowotwór, a w późniejszym czasie zajął się występowaniem w reality show „The Osbournes” śledzącym życie jego i jego rodziny (program trwał trzy lata). Naprawdę się starałem, ale po prostu nie mogłem sobie z tym poradzić — wspominał. Nie śpiewałem z Sabbath przez trzydzieści lat, a w zespole byłem przez dziesięć. W młodości miałem jakieś dziewczyny, ale gdybym nagle zamarzył sobie: „Och, chcę znowu wrócić do Shirley”, to by się nigdy nie udało, bo wszyscy się zmieniamy. Również Iommi zdawał sobie sprawę, że w tamtym okresie powrót Ozzy’ego i nagranie wspólnej płyty było raczej niemożliwe. Cały czas jednak wspólnie koncertowali — 22 maja pojawili się ponownie w Birmingham, dając koncert, z którego zyski przeznaczono na cele charytatywne. 8 czerwca grupa rozpoczęła kolejną trasę w ramach Ozzfestu. Na potrzeby festiwalu formacja koncertowała praktycznie przez całe lato 2001 roku — ostatnie występy przypadły na połowę sierpnia. W sierpniu ukazała się także kolejna składanka nagrań zespołu. Tym razem pod tytułem „The Best of Black Sabbath” zebrano dziesięć utworów nagranych z Martinem. Podobny charakter miała składanka wydana przez EMI miesiąc później — prezentowała się okazalej, zawierając o cztery utwory więcej (wciąż wybierane wyłącznie z nagrań z Tony’m przy mikrofonie). Wreszcie 12 października 2001 roku ukazało się w Anglii wydawnictwo „The Complete 70’s Replica CD Collection 1970–1978”. Box zawierał wszystkie klasyczne płyty Black Sabbath nagrane w latach 70. Do całości został dołączony 16stronicowy album ze zdjęciami grupy. W 2002 roku Ozzfest zawitał do Polski. Edycja zorganizowana 29 maja w katowickim Spodku nie przyniosła jednak kolejnego występu Black Sabbath, a jedynie solowy koncert Ozzy’ego oraz występy takich gwiazd, jak Tool i Slayer. W sierpniu 2002 roku ukazało się podwójne wydawnictwo „Past Live”, zawierające (po raz pierwszy oficjalnie zatwierdzony przez zespół) materiał z „Live at Last” oraz dodatkowe, niepublikowane wcześniej nagrania koncertowe z lat 1970–75. Studyjne oblicze zespołu

dokumentowała wydana w październiku (również dwupłytowa) kompilacja „Symptom of the Universe”. W roku 2004 Black Sabbath powrócił jako gwiazda kolejnej odsłony Ozzfestu. Podczas inauguracyjnego koncertu w Hartford w zespole zadebiutował klawiszowiec Adam Wakeman, syn słynnego wirtuoza tego instrumentu, Ricka Wakemana (znanego z Yes i owocnej kariery solowej). W 2004 roku ukazało się także wznowienie DVD materiału „Never Say Die” (wydanego na kasecie VHS w 1986 roku). To rejestracja koncertu z czerwca 1978 roku, zagranego w londyńskim Hammersmith Odeon. To jeden z najbardziej udanych i jednocześnie jeden z najważniejszych dokumentów w historii formacji — ukazuje zespół na moment przed odejściem Ozzy’ego. Także fani Tony’ego Martina nie mogli być zawiedzeni w 2004 roku — 14 marca artysta zawitał do Polski, by wystąpić na deskach warszawskiej Sali Kongresowej wraz z muzykami projektu Classic Whitesnake. 2 września w Ford Amphitheatre w Tampa na Florydzie miał miejsce ostatni koncert trasy Ozzfest 2004. W tym samym czasie Iommiego spotkało nie lada wyróżnienie — zdobył pierwsze miejsce na liście stu najlepszych gitarzystów heavymetalowych wszech czasów według magazynu „Guitar World”. We wrześniu miała także miejsce premiera drugiego solowego albumu gitarzysty. Podobnie jak w wypadku krążka „Iommi”, na „The 1996 DEP Sessions” znalazły się utwory, które sięgają swoją historią do tytułowego roku 1996 — wtedy po raz pierwszy zostały zarejestrowane. W odróżnieniu od poprzedniego wydawnictwa, tym razem na płycie śpiewa tylko jeden wokalista — Glenn Hughes, który zagrał również na basie. Osiem utworów było współtworzonych przez trzech klawiszowców — Dona Aireya, Geoffa Nichollsa i Mike’a Exetera. Partie perkusyjne wykonał pierwotnie Dave Holland (ex-Judas Priest). W 2004 roku został jednak oskarżony o gwałt na siedemnastoletnim chłopcu, któremu miał udzielać lekcji gry na perkusji. Pomimo tego, że perkusista wszystkiemu zaprzeczył, zeznania pokrzywdzonego młodzieńca i pozostałe dowody obciążające go winą były dla sądu na tyle oczywiste, że został skazany na osiem lat więzienia. Tony Iommi z oczywistych względów nie chciał, żeby jego album był kojarzony z przestępcą, więc poprosił o pomoc innego perkusistę, Jimmy’ego Copleya, który ponownie zarejestrował wszystkie partie perkusyjne. Najbardziej jednak Tony był zadowolony ze współpracy z wokalistą: Glenn grał w Birmingham w Anglii i zaprosił mnie do gościnnego udziału — chciał, żebym zagrał jedną z piosenek z „Seventh Star”. Glenn to naprawdę świetny człowiek. Zawsze taki był, ale teraz, kiedy uporządkował swoje prywatne życie, jest fantastyczny, i to nie tylko jako wokalista... Jest bardzo wesoły, szczęśliwy. Nagraliśmy ten materiał i nie za bardzo wiedzieliśmy, jak go spożytkować. Ale kiedy po pewnym czasie wróciliśmy do niego, stwierdziliśmy, że jest to całkiem niezłe i zadaliśmy sobie pytanie: „dlaczego tego nie wydać teraz?” Nie zamierzaliśmy stworzyć tego albumu dla Black Sabbath. Miałem potrzebę napisania czegoś w domowym zaciszu. Hughes: Nie chcieliśmy podporządkowywać tego żadnemu projektowi, po prostu siedzieliśmy u Tony’ego i pisaliśmy dla siebie. Piosenki napisaliśmy w przeciągu dwóch tygodni w sierpniu 1996 roku. Był to naprawdę wspaniały czas — zawsze, gdy spotykamy się z Tonym, rzeczy dzieją się niewyobrażalnie szybko. Można by nas nazwać „maszynami do pisania”. W innym miejscu dodawał: To był specyficzny czas — wpadaliśmy na różnego rodzaju pomysły, gdy spotykaliśmy się razem. To było połączenie klasycznego melodyjnego rocka z bardzo mocnymi riffami. Różnię się wokalnie od Ozzy’ego czy Dio — od używania bardzo agresywnego głosu wolę zaśpiewać lżej, bardziej z duszą. Więc generalnie uważam nasz projekt za bardzo melodyjny album — melodyjny album Tony’ego i Glenna. Rok 2004, podobnie jak lata ubiegłe, był obfity w retrospektywne wydawnictwa Black Sabbath. Ukazały się między innymi zbiór „The Singles”, zbierający wszystkie winylowe single zespołu (rzecz wydano we Włoszech), a także „Black Box”, zawierający wszystkie płyty formacji z lat 1970–78, zapakowane w wierne repliki dawnych okładek winylowych longplayów, DVD (z czterema videoclipami z telewizyjnego programu „Beat Club” z 1970 roku, „Black Sabbath”, „Iron Man”, „Paranoid” i coverem „Blue Suede Shoes” Carla Perkinsa) oraz 80-stronicową książeczkę z archiwalnymi zdjęciami, tekstami utworów i historią grupy. W roku kolejnym ukazało się jeszcze jedno archiwalne DVD: „In Concert — Historical Live Performance 1970”.

Druga połowa 2005 roku to dla Black Sabbath znowu okres intensywnego koncertowania. Od czerwca do września wystąpili m. in. w Anglii, na festiwalu Roskilde w Danii, w Norwegii i w USA. Trudy koncertowania coraz mocniej dawały się we znaki Ozzy’emu — najbardziej uciążliwe okazały się być dla niego występy w ramach kolejnej edycji Ozzfestu. Przez problemy zdrowotne Osbourne’a, zespół był zmuszony do odwołania części koncertów. Iommi: [Ozzy] zaczął tracić głos. Wcześniej graliśmy przez miesiąc w Europie i nie było żadnych problemów. Potem, po powrocie do Stanów, też wszystko szło gładko. Ale po jakichś trzech tygodniach Ozzy zaczął niedomagać. Program Ozzfestu został ułożony tak, że gramy dzień po dniu, potem dzień odpoczywamy, a potem mamy znowu dwa dni grania. Na zwykłych trasach Black Sabbath nigdy się tak nie zarzynaliśmy. No i okazało się, że Ozzy nie daje rady. Dla niego każdy występ jest o wiele trudniejszym doświadczeniem niż dla nas: szaleje na scenie, skacze, traci mnóstwo energii i od pewnego czasu było widać, że z coraz większym trudem dociąga do końca. Ostatecznie musieliśmy ograniczyć się do grania jednego z dwóch zaplanowanych koncertów. Podczas trwania festiwalu doszło też do konfliktu między Ozzym a wokalistą Iron Maiden, Bruce’em Dickinsonem. Sharon Osbourne zarzuciła członkom Iron Maiden, a w szczególności Dickinsonowi, lekceważący stosunek do Ozzy’ego jako głównej gwiazdy festiwalu oraz celowe wydłużanie swoich koncertów. Wystosowała w tej sprawie list otwarty do menedżera Iron Maiden, Roda Smallwooda. Czy możesz mi powiedzieć, ile razy słyszałeś, by zespół rozgrzewający publiczność mówił w taki sposób o gwieździe wieczoru? — pytała. Ozzy nie tylko jest gwiazdą wieczoru, ale także facetem, który płaci twojej grupie 185 tysięcy dolarów za każdy występ. Daliśmy Iron Maiden szansę zagrania przed największą publicznością w historii ich koncertów w USA. Osbourne przyznała, że odłączała nagłośnienie w trakcie występów Iron Maiden. Ale to jeszcze nic — na członków Żelaznej Dziewicy podczas ich koncertu 20 sierpnia 2005 roku w San Bernardino w USA poleciały jajka, a na scenę wdarł się facet wymachujący amerykańską flagą. Oczywiście główną inspiratorką tych zajść była Sharon: Niestety, Dickinson nie ma dość manier, by zdać sobie sprawę z tego, że jeśli ktoś zaprasza cię do swojego domu, by zasiąść przy wspólnym stole, i częstuje cię swoim jedzeniem i winem, nie powinieneś mówić o nim z oznakami braku szacunku. Na każdą akcję jest reakcja. Czy Dickinson był tak naiwny, że myślał, że pozwolę mu co noc wygadywać takie rzeczy o mojej rodzinie? Myślę, że nie zdaje sobie sprawy, z kim ma do czynienia. 11 lipca 2005 roku ukazała się trzecia — i jak dotąd ostatnia — odsłona solowych nagrań Iommiego. Na „Fused” znowu zaśpiewał Glenn Hughes. Tony: Wszyscy pracowali z ogromnym entuzjazmem. Stworzyliśmy zwartą ekipę i świetnie się nam razem pracowało. Najważniejszą rzeczą podczas nagrywania każdej płyty jest atmosfera, to ona odciska główne piętno na muzyce. My pracowaliśmy nad „Fused” naładowani energią. Jakieś trzy tygodnie ogrywaliśmy materiał, a same nagrania trwały około dwóch tygodni. Założyłem sobie, że będziemy nagrywać na żywo. Ogramy wszystkie kawałki na próbach, a potem wejdziemy do studia i zarejestrujemy je na żywo. Chciałem, żeby płyta miała klimat koncertu. I nagranie tego wszystkiego na żywo było najlepszym sposobem, aby to osiągnąć. Iommi chciał zaprosić do współpracy Phila Anselmo, wokalistę Pantery, jednak ostatecznie postawił na Hughesa: Rzeczywiście, rozmawialiśmy o tym kilka lat temu i wstępnie się zgodził. Umówiliśmy się, że będziemy w kontakcie. Ale potem to się jakoś rozlazło. Jeśli dobrze pamiętam, mój management poinformował mnie, że wie od jego managementu, iż powstanie kolejny album Pantery, a więc Phil nie będzie miał czasu na pracę ze mną. Gdy jednak później, jakiś rok temu, spotkałem Phila, dopadł mnie z pretensjami: „Dlaczego, stary, nigdy nie zadzwoniłeś?”. Wyjaśniłem, że nie dzwoniłem, bo słyszałem, że jest zajęty. Cóż, nie zgadaliśmy się. Tony bardzo pozytywnie wspominał współpracę z Anselmo, który zaśpiewał na albumie „Iommi”: Zrobiliśmy wtedy razem trzy kawałki, ale tylko jeden trafił na album. Phil jest niesamowicie zdolnym wokalistą. Dopiero w studiu w pełni zdałem sobie sprawę ze skali jego talentu. Potrafi dużo więcej, niż mogłem sądzić na postawie znajomości nagrań Pantery. Sprawdza się w różnych rodzajach muzyki. Świetny wokalista. Krążek był nagrywany w grudniu 2004 roku w walijskim studio Monnow Valley.

Oprócz Iommiego, w roli producenta pojawił się także Bob Marlette (który na albumie wykonał również wszystkie partie klawiszy i basu). Skład uzupełnił perkusista Kenny Aronoff, znany ze współpracy z Lynyrd Skynyrd, Meat Loaf czy The Smashing Pumpkins. „Fused” to naprawdę bardzo dobry album, który aż kipi od udanych, sabbathowych riffów i jest pełen hardrockowej werwy. Takie utwory jak „Wasted Again” czy „Grace” zapamiętuje się na bardzo długo. „Fused” wdrapał się a 34. lokatę na liście Billboardu. Iommi: Nagrałem ten album, bo póki co nie było perspektywy na powstanie nowego albumu Black Sabbath. Z zespołem nigdy nic nie wiadomo. Rozchodzimy się na rok, dwa, a potem jak ktoś zadzwoni z pytaniem, czy byśmy czegoś nie nagrali, schodzimy się razem i nagrywamy... Dlatego postanowiłem nagrać album solowy, bo już miałem dość czekania. Działalność Black Sabbath sprowadzająca się w tym momencie do jednej trasy w roku zupełnie mi nie wystarcza. Muszę robić coś więcej. Znowu mogę tylko wyrazić nadzieję, że mój nowy album z Sabbathami w końcu powstanie, ale z tym zespołem nic nie jest pewne. Rzecz jednak w tym, żeby znaleźć odpowiedni moment, kiedy wszyscy będziemy dostępni. A także w tym, kiedy wszyscy będziemy w stanie tworzyć muzykę, która nas zadowoli. Czy do tego dojdzie? Nie wiem. 3 października 2005 roku do Polski zawitał — zgodnie z obietnicami sprzed pięciu lat — Ronnie James Dio. Po raz pierwszy pojawił się ze swoim solowym projektem. Zespół w odnowionym składzie (do Dio powrócił gitarzysta Craig Goldy, na basie zagrał Rudy Sarzo, za perkusją zasiadł Simon Wright, a klawisze obsługiwał Scott Warren) zagrał w warszawskiej Stodole. Miesiąc później Black Sabbath został przyjęty do prestiżowego UK Music Hall of Fame w uznaniu wkładu w brytyjską muzykę. Osobą wprowadzającą zespół był Brian May. Tego dnia, podczas uroczystości, grupa wykonała nieśmiertelny „Paranoid” poprzedzony riffem z „Sabbath Bloody Sabbath”. W 2006 roku grupę uhonorowano wprowadzeniem do Rock And Roll Hall of Fame przez muzyków grupy Metallica. Podczas uroczystości w nowojorskim hotelu Waldorf Astoria Hetfield i spółka wykonali kilka utworów Black Sabbath (6 lat wcześniej, 25 września 2000 roku, Ozzy Osbourne wydał oficjalne oświadczenie, w którym prosił o usunięcie Black Sabbath z listy nominowanych — w uzasadnieniu napisał, że zespół nigdy nie był ulubieńcem mediów, a to nie fani a elita przyznaje wyróżnienia). W tym samym roku ukazało się ciekawe, trwające godzinę DVD „Total Rock Review”. To retrospektywne wydawnictwo omawia płyty i historię Black Sabbath od czasów Ozzy’ego do ostatnich występów z Tonym Martinem. Całość zilustrowana jest wywiadami z członkami zespołu. W 2006 roku nie zabrakło kolejnych kompilacji. „Rock Giants” zawierało czternaście utworów z Ozzym, ale na okładce widniał wizerunek... Raya Gillena (w innym wydaniu — Tony’ego Martina). Wydano także kompilację „Greatest Hits 1970–1978”, która osiągnęła 96. pozycję na amerykańskiej liście sprzedaży.

DOBRZE ZNANY DIABEŁ Pod koniec października 2006 roku, fanów talentu Dio spotkała nie lada niespodzianka — Ronnie, Tony i Geezer zapowiedzieli, że wspólnie z Billem Wardem mają zamiar odnowić skład z czasów „Heaven and Hell” i wspólnie wyruszyć w trasę koncertową w 2007 roku. Ostatecznie zamiast Warda za perkusją zasiadł Vinny Appice. Dio: Zawsze byłem dumny z tego, co robiłem z Black Sabbath. Na pewno mam jakiś udział w tworzeniu historii tej legendy. To oni dali początek i podstawy muzyce metalowej. To, co tworzyli, było inne, świeże i nowe. W drugiej połowie lat 70. dotknął ich kryzys i wtedy zaproponowali mi współpracę. Było to dla nich nowe wyzwanie, tym bardziej, że jestem wokalistą, który lubi melodie — to był mój wkład w nowy Black Sabbath. Mimo że była to już inna era, zostaliśmy docenieni przez całą rzeszę wokalistów, basistów czy perkusistów. „Heaven and Hell” do dzisiaj jest dla wielu dużą inspiracją. Zawsze podczas koncertów z moim zespołem Dio gramy także kawałki Black Sabbath, które stworzyłem z Tonym. Często, szczególnie młodzi fani, którzy wtedy byli jeszcze maluchami, zadają mi pytanie dlaczego gramy tylko dwa lub trzy numery, a nie więcej? Niestety ta prośba nie jest możliwa do spełnienia, ponieważ zaraz inni będą chcieli więcej Rainbow, a jeszcze inni — tylko nagrań Dio. Teraz jednak ci, którzy znają płyty Black Sabbath nagrane z moim udziałem, będą mogli przyjść na nasze koncerty i usłyszeć te utwory na żywo. Do czasu ponownej, niespodziewanej współpracy z Black Sabbath, Dio mógł pochwalić się trzema bardzo udanymi albumami studyjnymi nagranymi w nowym stuleciu: „Magica” (2000), „Killing the Dragon” (2002) i „Master of the Moon” (2004), wydawnictwami koncertowymi („We Rock” 2005, „Evil or Divine — Live in New York City” 2005, „Holy Diver Live” 2006), pracował także nad drugą i trzecią częścią jedynego w swojej karierze concept albumu „Magica”. Współpraca zainicjowana została przez wytwórnię. Dio: Impuls wyszedł od firmy Rhino, która chciała uzupełnić składankę Black Sabbath nowymi nagraniami. To oni skontaktowali mnie z Tonym. Przegadaliśmy sprawę i stwierdziliśmy, że jesteśmy w stanie to zrobić. Iommi: Rozmawialiśmy o tym kilka lat temu i stwierdziliśmy, że byłoby miło zagrać razem kilka koncertów. Skontaktowałem się z menedżerką Ronniego. Nie widziałem go jakieś czternaście, może piętnaście lat. Spotkaliśmy się, kiedy Ronnie występował w Birmingham i tak się wszystko zaczęło. Momentalnie między nami zaskoczyło — jak za dawnych czasów. Geezer: Jesteśmy już starsi i mądrzejsi. Sam nie bardzo mogłem uwierzyć, kiedy spotkałem się z Ronniem i Vinnym, że minęło już kilkanaście lat, odkąd po raz ostatni zrobiliśmy coś razem. Odnosiłem wrażenie, że od naszego ostatniego spotkania upłynął co najwyżej rok. Zaczynamy w tym miejscu, w którym skończyliśmy, i w moim odczuciu robimy to we właściwy sposób. Dio udał się do Anglii i wspólnie z Iommim i Geezerem przystąpił do tworzenia nowego materiału. Według początkowego założenia składankę „The Dio Years” miały uzupełnić dwa premierowe utwory. Ostatecznie powstały trzy miażdżące, sabbathowskie killery — „The Devil Cried”, „Shadow of the Wind” oraz „Ear in the Wall”, przywołujące pod względem brzmieniowym i kompozytorskim najlepsze lata zespołu. Dio: Poszło jak z płatka, co trochę nas zaskoczyło. Zapomnieliśmy już, jak dobrze nam się ze sobą pracowało i ile zabawy przy tym było. Iommi: W wytwórni zapytali nas, czy ja i Ronnie mamy jakiś stary materiał, który nigdy nie ujrzał światła dziennego. Niestety, niczym takim nie dysponowaliśmy, więc zaproponowałem napisanie czegoś nowego. Weszliśmy do studia i bardzo szybko napisaliśmy nowe kawałki — ja miałem kilka pomysłów, on również, i zanim się obejrzeliśmy, już mieliśmy gotowe utwory. Praca z drugą osobą ma tę zaletę, że ona zawsze może ci coś poradzić. Mogę wymyślić riffy i tak dalej, ale dobrze jest usłyszeć opinię kogoś z zewnątrz, kto doradzi, w którym kierunku piosenka powinna się rozwijać. Wytwórnia chciała, żebyśmy napisali dwie piosenki, a my napisaliśmy trzy! Chcieliśmy wyjść naprzeciw wszystkim gustom naszych fanów, więc możecie być pewni, że gitary są naprawdę w klimacie Black Sabbath. W Stanach widownia bardzo pozytywnie przyjęła nasze nowe utwory. Geezer: Trzy premierowe kawałki, „The Devil Cried”, „Shadow of the Wind” i „Ear in the Wall” brzmią bardzo ciężko, ponieważ pracowaliśmy nad nimi inaczej niż to miało miejsce w przeszłości — zrobiliśmy je prościej, bez kombinowania. Wcześniej w naszej muzyce było dużo

klawiszy, które czyniły ją czymś lżejszym... Atmosfera była wyśmienita. Po zrealizowaniu nagrań wszyscy poszliśmy do pubu i schlaliśmy się, ciesząc się, że znowu jesteśmy zgraną paczką. Na perkusji w nowym materiale zagrał Vinny Appice: Najpierw Tony i Ronnie zaczęli współpracować, aby napisać kilka nowych piosenek na składankę. Miał do nich dołączyć Bill Ward. Pomyślałem sobie, że to trochę dziwny pomysł, bo przecież ja zagrałem na większej liczbie płyt z Ronniem niż Bill. Ale czułem, że jeszcze coś się stanie. Pewnego dnia dostałem telefon od Wendy Dio z pytaniem, czy jednak nie zechciałbym z nimi grać. Zgodziłem i następnego dnia już siedziałem w samolocie do Anglii. Przywitaliśmy się czule, wypiliśmy piwko, posłuchaliśmy tego, co skomponowali. Jak tylko to usłyszałem, nie mogłem się doczekać chwili, kiedy zacznę nagrywać moje bębny. To kapitalne kompozycje. Zaraz po moim przylocie do Anglii pojechałem do Birmingham i jeszcze tej nocy miałem gotowe, nagrane partie do jednej z piosenek. W sumie mogłem wszystko zarejestrować tej pierwszej nocy, ale uznaliśmy, że nie ma pośpiechu, skoro tak dobrze poszło. Kolejnego dnia nagrałem perkusję do następnego utworu, a na trzeci dzień było już po wszystkim. Partie perkusji Apice wykonał na zestawie bębnów należących w przeszłości do Cozy’ego Powella. Appice: Jestem przyzwyczajony do grania na różnych zestawach. W końcu wykonuję tę pracę od kilku ładnych lat. Perkusja Cozy’ego znajdowała się w studiu, które należy do Tony’ego — tam nagrywałem moje partie. To potężny zestaw z wielkimi bębnami. Osobiście wolę nieco mniejsze, ale brzmienie tej perkusji było po prostu kapitalne. Fajnie było zagrać na zestawie Cozy’ego. Dzięki temu jego duch unosił się gdzieś nad nami. Geezer i Tony zachwalali możliwość wspólnego grania z Dio i Appice’em. Geezer: Według mnie najlepsi perkusiści na świecie to Bill Ward i Vinny Appice. Vinny ma szósty zmysł — choć każdej nocy wprowadzamy drobne zmiany, Vinny potrafi przewidzieć, jak zamierzamy zagrać. Wie, kiedy chcę trochę pobiegać po gryfie albo kiedy chcę dłużej przytrzymać jakiś dźwięk. Jest fenomenalnym perkusistą, zresztą tak jak Bill. Uwielbiam grać z Billem i Vinnym. Są po prostu genialni! Nie jest łatwo grać na bębnach w Black Sabbath. Współpracowaliśmy z wieloma perkusistami, ale oni nie chwytali, o co chodzi. Przesadzali z ozdobnikami albo robili jakieś kosmiczne przejścia — nie tam, gdzie powinny się znaleźć. Chcieli być na siłę lepsi. Vinny i Bill po prostu rozumieją muzykę i wiedzą, co mają robić, kiedy się wycofać, a kiedy dać z siebie wszystko. Wzbogacony o nowe utwory „The Dio Years” całkiem nieźle radziło sobie na światowych listach — w USA osiągnęło 54. miejsce na liście, w Norwegii i Szwecji kolejno 35. i 32. Warto dodać, że podobna kompilacja, „Black Sabbath: The Ronnie James Dio Years”, ukazała się także nakładem Rhino we wrześniu 2004 roku i zawierała 10 utworów. Kilka lat później współpracę z Dio podsumowano w USA boxem „Black Sabbath. The Rules of Hell”, zawierający wszystkie dotychczasowe płyty nagrane z Ronniem. Jak się okazało — nie skończyło się na premierowych nagraniach. Ronnie: Zaraz po sesji zamierzaliśmy rozjechać się do własnych zajęć, ale pojawił się pomysł trasy — po przegadaniu go wszyscy zgodziliśmy się to zrobić. Muzycy postanowili, że podczas koncertów będą wykonywać tylko i wyłącznie utwory Black Sabbath nagrane z Ronniem Jamesem Dio, a więc z płyt „Heaven and Hell”, Mob Rules” i „Dehumanizer”. Geezer: Zrobiłem listę, na której umieściłem 23 kompozycje. Następnie pokazałem ją Tony’emu i Ronniemu. Z niektórymi wyborami się zgadzali, z niektórymi nie. Skończyło się na wybraniu 18 numerów, które najbardziej chcieliśmy grać na żywo. W innym miejscu dodawał: Wszystko idzie naprawdę bardzo dobrze. Utworów, które zagramy podczas koncertów, nie graliśmy od wielu lat, a niektóre będziemy wykonywać na żywo po raz pierwszy. Ale dajemy sobie radę całkiem nieźle, za kilka dni będziemy gotowi do występów. Niektórych utworów nie słuchaliśmy przez kilkanaście lat, jak choćby pewnych kawałków z „Dehumanizer”. W ten sposób powstał projekt Heaven and Hell. Ze względów prawnych (aby oddzielić Black Sabbath z Ozzym, który oficjalnie dalej istniał), Iommi zdecydował, że formacja ruszy na tournee pod szyldem pierwszego albumu nagranego z Dio. Fani i tak wiedzieli swoje — dla nich był to po prostu Black Sabbath. Jako klawiszowiec grający spoza sceny na trasę pojechał także Scott Warren z zespołu Dio,

zastępując w ten sposób wieloletniego współpracownika Iommiego, Geoffa Nichollsa. Black Sabbath ukryty pod nazwą Heaven and Hell po raz pierwszy zaprezentował się światu 11 marca 2007 roku podczas koncertu w Vancouver w Kanadzie. Występy w ramach „Heaven and Hell Tour” okazały się niezwykle udane i przyciągały sporą publiczność — zespół koncertował w rodzimej Anglii (m. in. na Sonisphere Festival), w Niemczech (w ramach Wacken Open Air), Meksyku, Australii, Szwajcarii, z serią występów odwiedził także Japonię. Supergrupa nie zapomniała o Polsce — 19 czerwca Heaven and Hell wystąpił na warszawskim Torwarze, a dzień później w katowickim Spodku. Oba występy supportowane były przez zespół Orange Goblin, a także przez rodzimą legendę ciężkiego grania — grupę Mech, po wielu latach artystycznego niebytu ponownie reaktywowaną w 2004 roku. Podczas tego występu zespół wykonał m. in. „Mob Rules”, „Children of the Sea”, „I”, „Sign of the Southern Cross”, „Computer God”, „Heaven and Hell”, „Falling of the Edge of the World”, „Shadow of the Wind” (premierowy utwór ze składanki „The Dio Years”) oraz „Neon Knights”. W przeciwieństwie do poprzednich występów, podczas których dominowała uboga, ascetyczna choreografia, tym razem całość sceny została zagospodarowana z iście teatralnym rozmachem — zespół przywiózł ze sobą elementy imitujące ruiny murów, żelazny płot oraz wielkie ekrany, na których wyświetlano różnorodne grafiki. 6 sierpnia 2008 roku zespół wystąpił w Camden w USA w ramach trasy „Metal Masters Tour”, będąc — obok Judas Priest i Motorhead — jej główną gwiazdą. Ostatni występ pod tym hasłem odbył się 31 sierpnia w miejscowości Mountain View w Stanach. Iommi: To wspaniałe uczucie znowu stać na scenie i grać. Kocham koncertować, nie znoszę tylko niewygód związanych z podróżowaniem, hotelami i tego typu sprawami. Za to samo granie jest naprawdę wspaniałe. To jest dla mnie w życiu najważniejsze, zresztą tak jest chyba dla nas wszystkich. Za nami światowa trasa, w listopadzie graliśmy koncerty w Wielkiej Brytanii. Wzięliśmy udział w licznych festiwalach — występowaliśmy w Australii, Meksyku i Ameryce. Później wybieramy się do Japonii. To niesamowite, szkoda tylko, że musimy się ciągle przemieszczać... Wykorzystując fakt ponownego zjednoczenia Black Sabbath, Rhino wypuściło 1 maja 2007 roku koncertowy album „Live at Hammersmith Odeon” dokumentujący fragmenty trzech występów Black Sabbath między 31 grudnia 1981 i 2 stycznia 1982 w trakcie „Mob Rules Tour”. W sierpniu ukazał się album „Live from Radio City Music Hall”, sygnowany przez Heaven and Hell. Na tym dwupłytowym wydawnictwie znalazł się zapis koncertu, jaki grupa dała w Radio City Music Hall w Nowym Jorku 30 marca 2007 roku. Jakby tego było mało, album został także wydany w formie koncertu DVD. To ostatnie sprzedawało się znacznie lepiej niż wersja audio. Iommi: To zapis tylko jednego występu, choć zwykle na DVD umieszczaliśmy kompilację kilku tego typu wydarzeń — trzech bądź czterech. W tym przypadku nie mieliśmy tego luksusu, żeby wybrać najlepszą koncertową wersję danego utworu. I do tego graliśmy z marszu, bez żadnej próby! To było dość stresujące. Nie mieliśmy nawet okazji zrobić porządnej próby wideo. Nie były to komfortowe warunki, ale udało się. Graliśmy nieźle i publiczność była fantastyczna. W jednym z wywiadów udzielonych w 2010 roku, Tony był już nastawiony mniej entuzjastycznie do tego materiału: W chwili wydania „Live from Radio City Music Hall” byłem bardzo zadowolony z tej płyty. Nagrana została w cudownym miejscu. Ale powstała trochę za wcześnie. Graliśmy wtedy ze sobą bardzo krótko. Poza tym nie było czasu na próbę dźwiękową, na właściwe przygotowanie wszystkiego. Nie pozwoliły na to regulacje związkowe. W Stanach zawsze są problemy ze związkami zawodowymi. Rejestrowaliśmy więc koncert, chociaż nie mieliśmy możliwości sprawdzenia, jak wszystko brzmi i czy to brzmienie nam odpowiada. Było ciężko. Poza tym to był nasz pierwszy koncert w Stanach od dawna, co nie ułatwiało sprawy. Ronnie dodawał: Kiedy rozpoczynaliśmy trasę wiedzieliśmy, że jeden z koncertów zostanie zarejestrowany i wydany. Nie spodziewaliśmy się jednak, że nastąpi to tak szybko. Koncert cieszył się ogromnym wzięciem, został wyprzedany w ciągu 20 minut. Wtedy zorientowaliśmy się, że ludzie chcą nas oglądać. Tak naprawdę chcieliśmy poczekać z nagraniem DVD parę tygodni, aż nabierzemy doświadczenia, ale nagraliśmy go już po ośmiu dniach w trasie. Był

fantastyczny. Publiczność reagowała żywiołowo, sala była rewelacyjna — osobiście jestem zachwycony tym nagraniem. Już w trakcje trasy koncertowej w muzykach zaczął kiełkować pomysł nagrania studyjnej płyty z premierowym materiałem, także pod szyldem Heaven and Hell. Swoją ideę członkowie grupy oznajmili światu w październiku 2007 roku. Dio: Decyzja o nagraniu nowych kawałków zapadła podczas naszego pobytu w Japonii. Pomysły rodziły się na gorąco. Dzięki temu łatwiej było nam je zrealizować. Dwa miesiące przygotowywaliśmy się do nagrań. I byliśmy tak dobrze przygotowani, że nagraliśmy całą płytę w trzy tygodnie. Album z premierowym materiałem ukazała się 28 kwietnia 2009 roku. Zatytułowano go, nieco przewrotnie, „The Devil You Know” (czyli „Diabeł, którego znasz”). Krążek był promowany przez 3 single: „Eating the Cannibals”, „Bible Black” i „Follow the Tears”. Dio: Usiedliśmy w studiu Tony’ego, on grał na gitarze, ja na basie, mieliśmy też automat perkusyjny. Dzieliliśmy się pomysłami, ogrywaliśmy je, a w końcu rejestrowaliśmy — mieliśmy pod bokiem realizatora dźwięku. To wszystko. W przeszłości spotykaliśmy się w czwórkę w sali prób, rozstawialiśmy sprzęt, wpinaliśmy się do wzmacniaczy i jamowaliśmy do upadłego. Czasem wychodziło z tego coś fajnego, częściej — nie. Dlatego tym razem zdecydowaliśmy się tworzyć w sposób, który sprawdził się przy składance, w bardziej kameralnych warunkach. Tony i Geezer przyjechali do mojego domowego studia i tworzyliśmy razem — każdy przywiózł jakieś riffy, puszczał je pozostałym, wybieraliśmy najlepsze i rozbudowywaliśmy w utwory. Geezer, Tony i ja — to była idealna harmonia i zrozumienie. Wszystko układało się od razu bardzo dobrze, bez większego ciśnienia. Dlatego efekt końcowy moim zdaniem jest świetny. Nagranie całego albumu zajęło nam tylko dwanaście dni. Sami się dziwiliśmy — nie powinno to być troszkę trudniejsze? Najwyraźniej jednak nie. Myślę, że to kwestia przygotowania. Na płycie znalazło się dziesięć utworów. Jak wspomina Dio, ich stworzenie trwało około pięćdziesięciu dni: Oczywiście nie robiliśmy tego dzień po dniu, taka praca wymaga przerw, namysłu. Poza tym w połowie pojechaliśmy na miesięczną trasę z Judas Priest. Był też taki moment, że Tony musiał polecieć do Anglii. Trwało to kilka ładnych miesięcy. Potem dwa kolejne miesiące przygotowywaliśmy się do nagrań. Gotowe kawałki nagrywaliśmy w wersjach demo na Pro Toolsie — zresztą tę samą technikę zastosowaliśmy później podczas właściwej sesji w Rockfield Studios w Walii, już z Vinnym Appice’em. A sam Vinny jest genialny. Na płycie „The Devil You Know” wykonał świetną robotę. Myślę zresztą, że zespół rozwinął się w kierunku, który niekoniecznie odpowiadałby Billowi. Nie kwestionuję jego roli w Black Sabbath z Ozzym Osbourne’em. Ale jeśli wziąć pod uwagę oczekiwania tego składu, Vinny wydaje mi się o wiele lepszym bębniarzem niż Bill. Panowie chcieli dać wszystkim do zrozumienia, że ich nowa formacja to nic innego, jak właśnie stary, dobry Black Sabbath, tyle że pod inną nazwą. Dio: Zwrotem „Diabeł, którego znasz”, wymyślonym przez Geezera, puszczamy do naszych fanów oko: „W porządku, nasza nazwa brzmi inaczej, ale to ciągle ten sam stary, dobry metalowy diabeł, którego tak dobrze znacie”. Myślę, że wszyscy będą bardzo zadowoleni z tego co usłyszą. Ta płyta to dokładnie to, czego chcieliśmy. Wiemy, co lubimy grać, choć niektóre utwory są jak gdyby wycieczkami w miejsca, których nie znamy, ale myślę, że w przypadku tego albumu to zadziałało. Riffy Tony’ego brzmią nieprawdopodobnie, zresztą jak zwykle w jego wypadku. Mieliśmy szczęście, że dano nam szansę, by pojechać w trasę, zanim zabraliśmy się za pracę nad albumem. Dostaliśmy szansę znowu być muzykami, zanim zabraliśmy się za pisanie piosenek. Wszystkie partie klawiszy na płycie wykonał Mike Exeter, studyjny inżynier dźwięku. Album zebrał bardzo przychylne recenzje. I słusznie — bo to jedna z najlepszych klasycznych heavymetalowych płyt ostatnich lat. W wywiadach poprzedzających ukazanie się najnowszego krążka, Iommi zapowiadał, że będzie on w dużej mierze wypadkową albumów „Heaven and Hell” i „Dehumanizer” — już pierwsze dźwięki otwierającego utworu „Atom and Evil” oznajmiają, że słowa dotrzymał. Ronnie: Kiedy przystępujemy do pracy nad albumem, nigdy niczego sobie nie zakładamy. Nie mówimy — słuchajcie, napiszmy trzy utwory w stylu „Heaven and Hell”, dwa a la „Mob Rules” i

cztery pod „Dehumanizer”. Nie planujemy, że trzy kawałki będą szybkie, pięć wolnych, a dwa utrzymają średnie tempo. Przy wszystkich poprzednich płytach nagranych w tym składzie zawsze chcieliśmy stworzyć coś unikalnego. W przeciwnym razie nie bylibyśmy kreatywni — jeśli próbujesz być kimś, kim byłeś wcześniej, zatrzymujesz swój rozwój. Piosenki mają się nam podobać, mają przypomnieć wszystkim, kim jesteśmy, i udowodnić, że nadal potrafimy tworzyć muzykę na takim poziomie jak kiedyś. Naturalne jest, że na „The Devil You Know” można odnaleźć pewne styczne ze starszymi płytami, zwłaszcza „Dehumanizer”, ale też drobne nawiązania do klasycznego Sabbath z Ozzym, jak i niemal bluesowy feeling, zwłaszcza w fantastycznych solówkach Tony’ego. Ale znajdzie się też coś, co jest charakterystyczne tylko dla Heaven and Hell. Przy okazji nowej płyty pojawiło się także dobrze znane pytanie — jak długo Dio wytrzyma w Black Sabbath? W końcu jego współpraca z zespołem Iommiego nigdy nie była usłana różami — wcześniej czy później odchodził z powodu konfliktów z resztą muzyków. Tym razem Ronnie zapewniał, że o problemach wewnątrz grupy nie ma mowy: Bardzo dorośliśmy, a atmosfera w zespole w niczym nie przypomina tej z dawnych lat. Prawdą jest, że czasem zbyt duża dawka sukcesu sprawia, iż samemu zaczynasz uważać siebie za kogoś specjalnego. To wielki błąd. Z nami też tak się stało, po płycie „Heaven and Hell”. Każdy zaczął się koncertować na sobie. Do tego szwankowała komunikacja, było coraz więcej niedopowiedzeń, a nawet intryg. Nie miało to negatywnego wpływu na samą muzykę, ale sprawiło, że po jakimś czasie trudno nam było ze sobą wytrzymać. Reszta jest historią... W przypadku Heaven and Hell byłoby czymś nienaturalnym, gdyby zespół nie postanowił promować materiału z najnowszego krążka na żywo. Od maja 2009 roku zespół koncertował w Ameryce Południowej, Rosji, Kanadzie. Ostatni koncert projektu miał miejsce 29 sierpnia w Atlantic City w USA. Jak się okazało, był to występ, który kończył nie tylko kolejne tournee zespołu, ale także bardzo ważny rozdział w historii Black Sabbath. Niestety, w tym wypadku definitywnie... W jednym z wywiadów Geezer Butler wyznał, że ostatnia część trasy przebiegała ze sporymi problemami — Appice walczył z dysfunkcją ramienia, a Iommi narzekał na kłopoty z dłonią. Niedługo potem, na łamach „The Aquarian Weekly” Tony wyznał, że po zakończeniu tournee będzie musiał poddać się operacji ręki: Mam problemy z chrząstką kciuka. Ta dolegliwość męczy mnie od ponad roku. Przez ten cały czas zażywałem leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. To jednak nie wystarcza, bo kość cały czas ociera o drugą kość. Konieczna jest operacja. Eddie Van Halen miał identyczny problem, dlatego jesteśmy umówieni na spotkanie. Chcę wiedzieć, co mnie czeka. Eddie przekonuje mnie, że taka operacja bardzo pomaga. Po operacji zamierzam odpocząć od muzyki na dłuższy czas. Geezer wspominał, że podczas trasy na swoje zdrowie uskarżał się również Dio — zaczął odczuwać regularne, silne bóle brzucha. 25 listopada 2009 roku żona i menedżerka Ronniego, Wendy, na stronie internetowej solowego projektu męża opublikowała informację, że jest on poważnie chory — wykryto u niego raka. Wendy: Rozpoczynamy leczenie w Mayo Clinic — pisała. Po tym jak „zabije smoka” (nawiązanie do tytułu płyty Dio „Killing the Dragon” z 2002 roku — przyp. aut.) Ronnie wróci na scenę, tam gdzie przynależy i będzie robić to, co potrafi najlepiej — występować dla swoich fanów. Niech żyje rock and roll, niech żyje Ronnie James Dio. Podziękowania dla wszystkich przyjaciół i fanów z całego świata za przesyłane do nas dobrych życzeń. To coś, co naprawdę pomaga w potrzymaniu go na duchu. Muzyk rozpoczął terapię w Mayo Clinic, a następnie w klinice w Houston. Jeszcze 14 marca 2010 roku Wendy Dio informowała na stronie internetowej zespołu, że Ronnie przyjmuje kolejną chemię, a rokowania są dobre. Jednak w kwietniu doszło do znacznego pogorszenia. W związku z chorobą zostały odwołane wszystkie występy wokalisty z projektem Heaven and Hell. Podczas jednego z ostatnich komunikatów do mediów Ronnie powiedział: Mam problemy z jedzeniem. Właściwie to nawet nie mam pojęcia, co jeść. Ale jeśli mam pokonać chorobę, to muszę się trzymać tego, w co wierzę, stawiać to wciąż przed sobą. Zrobiliśmy wszystko, co trzeba. Myślę, że mam przed sobą jeszcze sporo do przeżycia. Niestety, 16 maja 2010 roku, we wczesnych godzinach rannych, po długotrwałym leczeniu jeden z ojców heavy metalu odszedł na zawsze. Miał 67 lat. Na oficjalnej stronie internetowej Ronniego Wendy

Dio w imieniu męża pożegnała się z fanami: Dziś pękło mi serce. Ronnie zmarł o 7: 45. Wielu przyjaciół i rodzina zdążyła go pożegnać przed śmiercią. Ronnie wie, jak bardzo jest przez wszystkich kochany. Doceniamy okazane nam przez Was wsparcie i miłość. Proszę dać nam kilka dni prywatności, byśmy mogli poradzić sobie z tą wielką stratą. Wiedzcie, że on was wszystkich kochał, a jego muzyka żyć będzie wiecznie. W związku z planowanymi uroczystościami pogrzebowymi doszło do niezbyt miłego incydentu: jeden z amerykańskich kościołów baptystycznych w oficjalnym oświadczeniu ogłosił, że zamierza oprotestować uroczyste pożegnanie zmarłego wokalisty. Wyznawcy Westboro Baptist Church z Kansas stwierdzili, że artysta czcił szatana i nawoływał do przemocy. Kościół ten jest znany z wielu kontrowersyjnych akcji, a jego głowa, Fred Phelps, przekonywał publicznie, że ataki terrorystyczne z 2001 roku były zemstą Boga za tolerowanie homoseksualizmu w amerykańskim społeczeństwie. Mamy zamiar pikietować podczas jego pożegnania, by przypomnieć wszystkim wyznawcom szatana, że ich czas jest bardzo krótki. Wiecie, 67-letni wyznawca diabła, Ronnie James Dio, który za każdym publicznym wystąpieniem pokazywał rogi, nie żyje. Będziemy tam — zapowiedzieli członkowie kościoła. Westboro Baptist Church wymieniali we wspomnianym oświadczeniu wszystkie grzechy Ronniego — między innymi nienawiść do Boga, świętokradczą zmianę nazwiska z Padavona na Dio (z języka włoskiego Dio to Bóg) i czczenie szatana przez pokazywanie dłonią słynnego symbolu. Dodali także: Obecnie Ronnie James Padavona przebywa w piekle. Wszyscy, którzy go podziwiali, także znajdą się w piekle. Stanowisko tego wątpliwej jakości kościoła dziwi tym bardziej, że Ronnie, poza działalnością muzyczną, znany był także że swoich działań charytatywnych. W 1985 roku zdecydował się wykorzystać swój autorytet do zorganizowania charytatywnej akcji mającej na celu zebranie pieniędzy na rzecz pomocy najbiedniejszym mieszkańcom Afryki (w założeniu akcja zbliżona do idei słynnego Live Aid z tego samego roku). W jednym miejscu i czasie udało mu się zgromadzić gwiazdy metalu lat 80. W ten sposób powstała akcja Hear ’n Aid — oprócz Ronniego w skład projektu weszli m. in. Rob Halford (Judas Priest), Kevin DuBrow (Quiet Riot) czy Don Dokken. Wokalistom towarzyszyli instrumentaliści z takich grup jak Iron Maiden, Def Leppard, Whitesnake, Twisted Sister czy Mötley Crüe (łącznie ponad 40 osób!). Wspólnym dzieckiem powyższej metalowej orkiestry był singiel „Stars” (1986), skomponowany przez Dio, Campbella i Baina. Projekt wydał też album kompilacyjny o takim samym tytule oraz kasetę VHS dokumentującą nagranie utworu „Stars”. Do 1987 roku muzykom udało się zebrać dla Afryki milion dolarów. W następnych latach Dio zaangażował się w działalność fundacji „Children of the Night”, powołanej w Los Angeles przez dr psychologii Lois Lee. Organizacja działa do dziś i zajmuje się wyciąganiem amerykańskich dzieci ze świata prostytucji, wykorzystywania seksualnego i narkotyków. Dio za własne fundusze wybudował między innymi schronisko w Los Angeles, które wsparł finansowo także Ozzy Osbourne. Ronnie: To fundacja dla dzieci, które uciekły z domu, pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych, patologicznych, wykorzystywanych fizycznie i psychicznie. Przeważnie przyjeżdżają tu do Los Angeles i są przechwytywane przez alfonsów i nakłaniane do prostytucji, narkotyków.... To jest organizacja, która stara się zabierać te dzieciaki z ulicy i dać im dom aż do osiągnięcia przez nich pełnoletniości. Postawiliśmy budynek, w którym znajdują się 24 sypialnie, jest miejsce na naukę, jest stołówka. Tam mają szansę nauczyć się zawodu, mają możliwość godnego przeżycia swojej młodości. I co najważniejsze — nie są odsyłane do swoich rodzin, tak jak niestety robią to na przykład organizacje rządowe. To moje prywatne przedsięwzięcie, które pokazuje dzieciakom, że nie muszą wracać do domów pełnych przemocy. W październiku 1991 roku Dio został za swoją pomoc dla organizacji „Children of the Night” odznaczony nagrodą Dave Pritchard Memorial. Po śmierci Ronniego, Wendy powołała do życia prężnie działającą fundację „Ronnie James Dio Stand Up and Shout Cancer Fund”, która do tej pory przeznaczyła na walkę z rakiem blisko pół miliona dolarów. Choć nieszczęsna pikieta jednak odbyła się (niektórzy z jej uczestników mieli transparenty z napisami Dio w piekle), starania religijnych fanatyków w żaden sposób nie zakłóciły uroczystości żałobnych.

Pogrzeb muzyka odbył się 30 maja 2010 roku w Hall of Liberty na cmentarzu Forest Lawn w Los Angeles. W nabożeństwie wzięli udział m. in. Glenn Hughes, Scott Warren, Vinny Appice, Geezer Buttler, Craig Goldy, Geoff Tate i Paul Shortino oraz ponad 1200 fanów wokalisty. Śmierć Dio spotkała się ze znacznym odzewem ze strony środowiska muzycznego. 24 lipca 2010 roku miał miejsce koncert poświęcony pamięci Ronniego — odbył się w ramach High Voltage Festival w Londynie. Obok Iommiego, Butlera i Appice’a na cenie pojawili się dwaj wybitni wokaliści — Glenn Hughes i wielki fan Dio — Jørn Lande z zespołu Masterplan. Cały dochód z imprezy został przeznaczony na konto wspomnianej wcześniej fundacji na rzecz walki z rakiem. Koncert ten był jednocześnie zapowiedziany jako ostatni występ w ramach projektu Heaven and Hell. Podczas festiwalu High Voltage doszło także do jednego nieprzyjemnego incydentu — Tony’emu Iommiemu ktoś ukradł jego gitarę, wyprodukowany przez Gibsona w 1997 roku Red Custom Shop Iommi. Koncerty pamięci Ronniego odbyły się w wielu krajach, także w Polsce, najczęściej posiadając raczej klubowy charakter. Jeden z nich miał miejsce 10 października 2010 roku w gdyńskim klubie Ucho. Zagrały trójmiejskie grupy Darkmere, Sinus, Animagnetical, Tanker oraz Naked Brown, a gościem specjalnym był Grzegorz Kupczyk, znany z Turbo i CETI. Na początku 2011 roku na oficjalnej stronie Dio pojawiła się informacja zamieszczona przez Wendy, że trwają prace nad albumem poświęconym Ronniemu. W projekcie biorą udział między innymi: Rob Halford, Glenn Hughes, Dave Grohl, Lemmy Kilmister, Alice Cooper, Sebastian Bach, Chris Jericho. Także zespół Manowar zapowiedział nagranie płyty oddającej hołd Dio. Należy zaznaczyć, że wspomniany wcześniej Jørn Lande już taki album nagrał — 2 lipca 2010 roku ukazał się krążek zatytułowany po prostu „Dio”. Trzeba przyznać, że utwory Ronniego, zarówno z jego płyt solowych, jak i z czasów, kiedy śpiewał w Black Sabbath, w interpretacji Norwega brzmią świeżo i autentycznie. Na krążku znalazło się także jedno nagranie premierowe — ponad ośmiominutowa piosenka będąca hołdem Jørna dla zmarłego wokalisty — „Song for Ronnie James”. Ronniemu oddano też hołd w inny sposób — muzycy, którzy przez lata przewinęli się przez zespół Dio (Rudy Sarzo — bas, Simon Wright — perkusja, Craig Goldy — gitara oraz Scott Warren — klawisze) połączyli swoje siły z wokalistami — Timem „Ripperem” Owensem (Yngwie Malmsteen, Beyond Fear, Judas Priest, Iced Earth) i Tobym Jepsonem (Little Angels, Gun), aby stworzyć na potrzeby koncertów „cover tribute band” o nazwie Dio Disciples. Formacja, oprócz utworów pochodzących z solowych płyt Ronniego, podczas występów miała także prezentować kompozycje nagrane z Rainbow i Black Sabbath. W rocznicę śmierci Dio, w 2011 roku, na łamach włoskiego serwisu internetowego linearock. it Tony Iommi powiedział: Nie mogę uwierzyć, jak ten rok szybko minął. Od czasu odejścia Ronniego było dużo smutku, bowiem wiele rzeczy robiliśmy wspólnie. Będąc w tym samym zespole, zżyliśmy się ze sobą, więc kiedy ktoś odchodzi tak szybko, ciężko wyrazić ten żal. Zabrało mi to trochę czasu, aby wszystko poukładać. Teraz co roku wszyscy będziemy pamiętać o Ronniem. Wiele po sobie pozostawił, a fani go kochali. To jest to, czego pragnął: zawsze żył dla fanów, dla każdej osoby. Był prawdziwym geniuszem i wierzył w to, co robił. Dlatego oczywiście tęsknię. W innym wywiadzie dodawał: Ronnie był niezwykle utalentowanym artystą. Przeżyliśmy razem wiele cudownych chwil — może nie jako przyjaciele, ale jako muzycy. Tworzyliśmy zgrany twórczy tandem. Kiedy siadaliśmy w dwójkę w pokoju, nawet jeśli nie mieliśmy nic w zanadrzu, zawsze wychodziliśmy z nowym utworem. Nie mieliśmy żadnych problemów z tworzeniem. Gdy pracowaliśmy razem, z miejsca rodziły się pomysły. A o to przecież chodzi — o iskrę, która jest źródłem inwencji podczas tworzenia. Mieliśmy wiele wspaniałych planów na przyszłość — kiedy zdiagnozowano u niego raka, musieliśmy przerwać trasę. Podczas chemioterapii odzyskał energię i twierdził, że czuje się lepiej niż wcześniej. Dostał zielone światło od lekarzy, zaczęliśmy planować następne koncerty w Europie. I nagle dostał przerzuty do wątroby. Wtedy wszystko potoczyło się już bardzo szybko — zmarł kilka dni później. Byłem zdruzgotany... Ronnie naprawdę chciał pojechać w trasę. (...) Wydawało się, że mamy przed sobą cudowny czas...

Wspaniałą pamiątką po Ronniem jest materiał „Neon Nights: 30 Years of Heaven and Hell”, zapis koncertu Heaven and Hell z Wacken Open Air Festival (30 lipca 2009 roku). Koncert został wydany w wersji CD i DVD i był ostatnim materiałem przygotowanym wraz z Black Sabbath. Zaś ostatnią piosenką, którą udało się nagrać Ronniemu ze swoim solowym projektem był utwór „Electra”, wydany jako część boxu zespołu Dio „Tournado” (2010). Heaven and Hell nie pozostawił po sobie żadnego dodatkowego materiału. Nie mamy nic — mówił Iommi. Nie pracowaliśmy w taki sposób, że pisze się mnóstwo kawałków, powiedzmy dwadzieścia, a potem wybiera kilka, na przykład pięć, na album. Zawsze tworzyliśmy dokładnie tyle muzyki, ile było potrzeba na płytę. Przyszłość Black Sabbath stanęła pod znakiem zapytania. O powrocie Tony’ego Martina nie było mowy, a z Ozzym były same problemy — 26 maja 2009 roku w nowojorskim sądzie federalnym wytoczył on Iommiemu proces. Kością niezgody okazały się być prawa do nazwy zespołu, które gitarzysta miał sobie, według Ozzy’ego, bezprawnie przywłaszczyć. Kiedy Ozzy dowiedział się, że Tony wystosował podanie do Amerykańskiego Urzędu Patentowego o posiadanie wyłączności i bycie jedynym właścicielem nazwy zespołu, wpadł we wściekłość. Wokalista zażądał 50 procent udziałów, chociaż deklarował, że wszyscy członkowie grupy powinni być nimi obdzieleni po równo. Prawnik Tony’ego Iommiego, Andrew DeVore, stwierdził, że oprócz tego, że gitarzysta odkupił prawa do nazwy zespołu od swoich kolegów w 1985 roku, to Ozzy formalnie stracił swoje prawa do szyldu Black Sabbath w momencie, kiedy opuścił grupę w 1979 roku. Jednak Osbourne uważa, iż to dzięki jego charyzmie i głosowi zespół zyskał na popularności, że późniejsze zyski z jego działalności są po części także jego zasługą i ma do nich takie same prawa jak Tony. W czerwcu 2010 roku batalia sądowa między Ozzym Osbourne’em i Tonym Iommim została zakończona, ale warunki porozumienia nie zostały ujawnione. Przy okazji otwartego konfliktu między wokalistą a Iommim ponownie odżyła dyskusja na temat ewentualnego reunionu formacji w oryginalnym składzie. W styczniu 2010 roku, Osbourne w jednym z wywiadów promujących jego autobiografię „Ja Ozzy” stwierdził: Na razie nie wydaje mi się, żeby była szansa na wspólny powrót. Ale nie mogę powiedzieć, że absolutnie wykluczam taką możliwość. Kto wie, co przyniesie przyszłość? Jeśli takie jest moje przeznaczenie — w porządku. Przy okazji innego wywiadu stwierdził, że nie widzi sensu, aby powstał nowy album Black Sabbath z nim w roli wokalisty: Po co ryzykować zniszczeniem naszych wcześniejszych dokonań? Wiadomo, że cokolwiek byśmy nagrali, sprzedałoby się to doskonale, ale jeśli mielibyśmy już coś wydać, to musiałoby być to dzieło na miarę „Paranoid” czy „Sabbath Bloody Sabbath”, a o to nie tak łatwo. Świetnie gra się nam razem na koncertach, doskonale się znów czujemy jako zespół, ale nagrywanie nowego albumu nie uważam za dobry pomysł. Tony Iommi komentował to w ten sposób: Kto wie? Gdy był z nami Ronnie James Dio, też rozstaliśmy się, później wróciliśmy, nagraliśmy płytę i pojechaliśmy na tournee. Ozzy też pojechał z nami w trasę w 1997 roku. Nigdy nie wiadomo, co czai się za rogiem. Oczekiwanie fanów na ewentualny studyjny renesans pierwotnego składu Black Sabbath umilił DVD „Classic Albums: Paranoid”, wydany przez Eagle Vision z okazji 40. rocznicy powstania krążka. Za sprawą tego ponad półtoragodzinnego dokumentu i zawartych w nim wypowiedzi muzyków i osób ze studia można się dowiedzieć wszystkiego na temat powstawania jednej z najważniejszych płyt w historii Black Sabbath. Do momentu ponownego połączenia sił z Black Sabbath, Ozzy’emu nieźle się powodziło. Od czasu drugiej połowy lat 90. do 2010 roku wydał kolejne płyty studyjne, którymi ugruntował swoją pozycję artystyczną („Down To Earth”, album z coverami „Under Cover”, „Black Rain”, „Scream”). Tymczasem Iommi nie nagrał z Black Sabbath (nie licząc koncertowego „Reunion” i wydawnictw pod szyldem Heaven and Hell) żadnej płyty od 1995 roku. Pierwsze przymiarki do spotkania miały miejsce w sierpniu 2011 roku (w tym samym miesiącu Ozzy ze swoim projektem solowym po raz pierwszy odwiedził Polskę — 9 sierpnia wystąpił w sopockiej hali Ergo Arena), ale nic z tego nie wyszło. To, na co fani oryginalnego składu Black Sabbath czekali od

dawna, wreszcie nastąpiło 11 listopada 2011 roku: równo o godzinie 20. 00 na stronie zespołu pojawiła się informacja zapowiadająca powrót Black Sabbath w założycielskim składzie: Ozzy Osbourne, Tony Iommi, Geezer Butler i Bill Ward. Na oficjalnej konferencji prasowej, która odbyła się w klubie Whiskey A GoGo w Los Angeles, muzycy zapowiedzieli na 2012 rok wydanie pierwszego od 33 lat studyjnego albumu. Mamy już siedem piosenek i są naprawdę dobre — deklarował Osbourne. Zespół zapowiedział także światowe tournee, które miał otworzyć koncert na Download Festival w Anglii w czerwcu 2012 roku. Internet huczał od komentarzy traktujących o sensie reaktywacji. Tylko na oficjalnym fanpage’u zespołu na portalu Facebook fani umieścili niemal 10 tysięcy wpisów. Wielbiciele zespołu są, jak zwykle w takich przypadkach, podzieleni. Jedni mówią o nieśmiertelnych chłopcach, spełnieniu marzeń czy najlepszej wiadomości od dawna, podczas gdy drudzy boją się kompromitacji i zniszczenia legendy. Sam Iommi cieszył się na wspólne granie: To świetnie, że znowu możemy się spotkać i grać razem dobre piosenki. To naprawdę specjalna rzecz. Znamy się tyle lat, jesteśmy niemal jak rodzina. Wspaniale będzie znowu pracować razem. Bardzo się z tego cieszymy. Chwilę przed ogłoszeniem powrotu, Iommi ukazała się autobiografia Iommiego. Gitarzysta postanowił nie być gorszym od Ozzy’ego i opublikował „Iron Man”. To wywiad-rzeka, który przeprowadził TJ Lammers. Iommi: To moje życie, naprawdę. Książka jest o tym, jak dorastałem, jak przechodziłem przez życie oraz gdzie jestem teraz. To coś, co powinienem zrobić już wiele lat temu, teraz wychodzi pełno takich książek. Myślałem o tym od lat, ale nigdy nie znalazłem na to czasu. Spisanie własnej historii życia nie było jedynym ważnym przedsięwzięciem, którym w roku 2011 zajął się Tony Iommi. Ponownie nawiązał współpracę z Ianem Gillanem — wszystko na potrzeby akcji charytatywnej mającej na celu pomoc ofiarom trzęsienia ziemi w Armenii. 6 maja ukazał się singiel projektu o nazwie Who Cares, stworzonego przez spółkę Iommi/Gillan. Płytka zawiera „Out of My Mind” — nagrany z rozmachem utwór w klasycznym hardrockowym klimacie (plus teledysk do tego nagrania), nastrojowy „Holy Water” oraz 40-minutowy dokument przybliżający kulisy powstania projektu. Gillan: Jeśli chodzi o „Out of My Mind”, to Tony zagrał mi temat, ja zacząłem śpiewać. Właściwie z miejsca wymyśliłem melodię partii wokalnej. Słowa też ułożyły się same, zwłaszcza że ciągle miałem w głowie obrazy piekła... W partii gitary Tony’ego było coś takiego... Zresztą jego partie zawsze działają na wyobraźnię. Sprawiają, że w umyśle pojawiają się obrazy. Tak było i tym razem. Nastrój i tempo muzyki Tony’ego pasowały idealnie do scenariusza, który zaczął rodzić się w mojej głowie. Zaraz po pierwszym pobycie w Armenii napisałem piosenkę „Pictures of Hell”, aby utrwalić to, co zobaczyłem. Ale wiele obrazów z tamtej podróży zostało we mnie na zawsze. Do dziś widzę oczami wyobraźni zegar na ratuszu miejskim w Spitak, który stanął na godzinie za dwadzieścia dwunasta. I wiele z tych obrazów byłem w stanie przywołać podczas pracy nad tekstem „Out of My Mind”. Napisanie go nie było czymś trudnym (...) Z kolei „Holy Water” to jeden z kawałków, które mieliśmy skomponowane wcześniej (Gillan stworzył go wspólnie ze Stevem Morrisem, z którym pracuje nad swoimi płytami solowymi — przyp. autor). Ja cały czas tworzę. W tej chwili dysponuję jakimiś trzydziestoma numerami, których nikt jeszcze nie słyszał. Niektóre są gotowe, nad innymi trzeba jeszcze popracować. Utwór „Holy Water” był jednym z nich. Przyniosłem go do studia Tony’ego już na pierwsze spotkanie. Szczerze mówiąc, planowałem nagranie właśnie jego. Ale ostatecznie postanowiliśmy, że stworzymy coś zupełnie nowego. Tak też powstał „Out of My Mind”. Ale zaraz potem pojawił się pomysł nagrania dwóch piosenek. I znowu wypłynęło „Holy Water”. Nadal byłem całkowicie przekonany do tego kawałka. To oczywiście pijacki numer. Bluesowy pijacki numer. Dotyczy kontemplacji, cierpienia, rzeczy tego rodzaju. I w jakimś sensie pasował nastrojem do obrazów, które podsuwała wyobraźnia, kiedy myślałem o Armenii. Ponieważ chciałem, by płytka zawierała spójny materiał, zadzwoniłem do Tony’ego i zapytałem, czy zagra także w tym kawałku. Odpowiedział, że tak. Doskonale! Do nagrania „Holy Water” zaprosiłem też armeńskiego muzyka grającego na duduku (ludowy armeński instrument dęty drewniany przypominający flet prosty — przyp. autor). Uznałem, że ten instrument wzbogaci

nastrojowość utworu. A przy tym będzie doskonale pasował do sytuacji — do akcji odbudowania szkoły zniszczonej przez trzęsienie ziemi. Duduk to bowiem najsmutniej brzmiący instrument z wszystkich. Ma niepowtarzalne, jakby żałobne brzmienie. I kiedy jeden z moich przyjaciół zagrał na nim i przysłał mi taśmę, wykrzyknąłem: wow! Poszedłem do realizatora dźwięku i powiedziałem, że musimy wmiksować tę partię w nagranie — przede wszystkim dodać wstęp oparty właśnie na dźwiękach duduka. I kiedy gitara wyłania się zza wstępnych fraz tego instrumentu — wrażenie jest piorunujące! Płyta jest kontynuacją projektu Rock Aid Armenia. W 1988 roku potężne trzęsienie ziemi w Armenii doszczętnie zniszczyło miasto Spitak oraz wyrządziło straty w dwóch pobliskich miastach. Zginęło ponad 25 tysięcy mieszkańców. Brytyjski przemysł muzyczny wyszedł z inicjatywą serii akcji zbierania funduszy dla Armenii, a najbardziej znanym materiałem stworzonym w ramach projektu był singiel „Smoke on the Water”, nagrany w nowym wykonaniu. Po dwudziestu latach zaangażowani w Rock Aid Armenia Ian Gillan i Tony Iommi powrócili do miasta Gyurmi, by sprawdzić, jak funkcjonuje szkoła muzyczna, na którą zbierali pieniądze. Przez kilka lat po tragedii jej siedzibą był schron atomowy, przez następnych 15 lat operowała w nieogrzewanym budynku — jedynym słowem — nie została odbudowana. Dlatego Gillan i Iommi ponownie zdecydowali się pomóc. Iommi: Pomimo tego, ile pieniędzy udało się zebrać poprzednim razem, nie wystarczyło na odbudowanie szkoły muzycznej, nadal działającej w prowizorycznych zabudowaniach. Po niezwykle ciepłym przyjęciu i wyróżnieniach, jakie otrzymaliśmy podczas ostatniej wizyty, wiedzieliśmy, że musimy pomóc w jej odbudowie. Nie było na to lepszego sposobu niż skrzyknąć kilku świetnych rockmanów, w tym mojego starego kumpla Iana, z którymi współpraca to nie tylko zaszczyt, ale przede wszystkim przyjemność. Uwielbiam go. A z wiekiem śpiewa coraz lepiej. Ogromnie się rozwinął od czasu, kiedy śpiewał w Black Sabbath. W kawałkach, które nagraliśmy razem, brzmi niesamowicie. Do akcji muzycy zaangażowali m. in. Jasona Newsteda (były basista Metallici, obecnie Voivod), Jona Lorda (były klawiszowiec Deep Purple), Nicko McBraina (perkusista Iron Maiden) i Linde Lindstroma (gitarzysta HIM). Gillan: Pomysł zrobienia czegoś razem pojawił się podczas naszego wspólnego powrotu z Erewania. Zainspirował nas entuzjazm wszystkich zaangażowanych w sprawę osób. Wspaniale było znowu pracować z Tonym po tylu latach. Iommi: Jakieś 20 lat temu, po tym jak mnie zaproszono na sesję nagraniową, miałem poczucie, że pomogłem w takim zakresie, w jakim było to możliwe. Jednak dopiero wizyta w Armenii, gdzie zobaczyłem na własne oczy, jak dużych zniszczeń dokonało trzęsienie ziemi, sprawiła, że zdałem sobie sprawę, jak bardzo potrzebne jest tam nadal wsparcie finansowe. Po tym, jak odrodzony Black Sabbath z Ozzym Osbourne’em w roli wokalisty zapowiedział światową trasę i nagranie premierowego materiału, świat obiegły złe wieści — oficjalna strona internetowa Tony’ego Iommiego podała informację, że gitarzysta ma chłoniaka, nowotwór złośliwy układu chłonnego. U Tony’ego wykryto go na szczęście we wczesnej fazie rozwoju. Od momentu zdiagnozowania choroby, gitarzysta rozpoczął z lekarzami konsultacje na temat zastosowania najskuteczniejszej terapii. Black Sabbath mieli być jedną z gwiazd kalifornijskiego festiwalu Coachella, jednakże informacja o chorobie zmusiła zespół do wycofania się z koncertu. Iommi wydał oficjalne oświadczenie dla fanów na swojej stronie internetowej: Moi fani, przyjaciele i koledzy, chciałem tylko powiedzieć, że jestem zasypany słowami wsparcia od Was dla mnie, bardzo dziękuję za to. Na pewno nie takiego prezentu życzyłem sobie na święta, ale teraz nie mogę doczekać się wyników badań i rozpoczęcia leczenia. Dobrze, że chłopaki mnie wspierają, dalej możemy pracować razem, ponieważ wszystko w studio wygląda świetnie. Więcej na razie nie ma co się rozpisywać, dziękuję jeszcze raz. Błogosławię Was wszystkich, Tony. W jednym z wywiadów na temat choroby Iommiego z właściwym sobie wdziękiem wypowiedział się Ozzy: Zwycięży chorobę. Tutaj chodzi o determinację, a musicie mi uwierzyć, że ten koleś jest najbardziej zdeterminowaną osobą, jaką kiedykolwiek poznałem. Nic mu nie będzie. Kiedy pojawiła się informacja, że Tony jest chory, przyleciałem do Anglii. Byłoby nieładnie, gdybym w takim momencie został w Los Angeles. Tony otrzymuje sporo wsparcia nie tylko od zespołu, ale też od fanów. Nie umrze,

mówię wam! Powiedziałem, że jeśli umrze, to go zabiję. W sprawie Tony’ego na swojej stronie internetowej zabrał głos także Geezer Butler. Pisał, że Tony skomponował już muzykę do dwóch kolejnych utworów mających się znaleźć na najnowszym albumie Black Sabbath: Dziś odpalamy silniki z powrotem i wracamy do domowego studia Tony’ego. Tony, który nie wygląda na przygnębionego i załamanego swoją chorobą, właśnie napisał muzykę do dwóch kolejnych utworów — muszę przyznać, że to skopało nam tyłki! Jest wspaniale znów słyszeć, jak gra te demoniczne riffy! Tony stał się nie do zatrzymania. Nie mogę się doczekać, kiedy to usłyszycie, świetnie się pracowało nad tym materiałem! Chciałbym podziękować za wszystkie e-maile, które były wysyłane na stronę z myślą o Tonym. To naprawdę pomaga, nie tylko Tony’emu, także nam jako zespołowi — to podnosi na duchu i przywraca wiarę w ten zbrukany świat. Fani Sabbsów to dobrzy ludzie, wasza wiara w nas wzmacnia nasze starania. Wszyscy trzymamy za Tony’ego kciuki, czekamy na jego jak najszybszy powrót do zdrowia, no i oczywiście — na najnowszy album Black Sabbath! PS. Dwa lata po napisaniu powyższych słów z radością mogę odnotować, że Tony Iommi ma się świetnie, a nagrany przez oryginalny skład Black Sabbath album „13” to niezwykle udane wydawnictwo — choć to opowieść na zupełnie inną okazję...

CZĘŚĆ DRUGA: PŁYTY 1980: HEAVEN AND HELL Początek lat 80., oprócz antyradzieckiej doktryny prezydenta USA Ronalda Reagana i stanu wojennego w Polsce, przyniósł ze sobą również poważne zmiany w muzyce metalowej. Pod koniec lat 70. nastąpiła prawdziwa eksplozja punk rocka. Odnotowano spadek zainteresowania takimi zespołami jak Led Zeppelin, Deep Purple, Uriah Heep, Rush, które — obok formacji typowo progresywnych — prezentowały bardziej ambitną twarz rocka. Nadmierna popularność muzyki punkowej nie trwała długo i klasyczny hard rock oraz heavy metal powoli zaczęły wracać do łask. W ten sposób narodziła się tzw. Nowa Fala Brytyjskiego Heavy Metalu (New Wave of British Heavy Metal), będąca swoistą odpowiedzią na punk. Muzyka zespołów NWOBHM zawierała wiele elementów zaczerpniętych z tej agrafkowej kultury: szybkie tempo utworów, prostotę formy i podobną ekspresję. Grupy nowej fali heavy metalu, które pojawiły się na scenie brytyjskiej w latach 1979–81, umiejętnie łączyły lakoniczność i energię punku z cechami zespołów hardrockowych i heavymetalowych z lat 70.: umiejętnościami technicznymi, melodyjnością i profesjonalizmem. W tym okresie pojawiła się olbrzymia ilość nowych grup, choć jedynie nielicznym udało się podpisać kontrakty płytowe. Ducha NWOBHM uosabiały Iron Maiden, Def Leppard czy Saxon. Łączyły w swej muzyce ciężki, agresywny, metalowy styl oparty na dwóch gitarach z łatwo wpadającymi w ucho frazami i refrenami. Bardziej ekstremalny odłam nowego nurtu reprezentowały zespoły Angel Witch, Venom i Raven. Choć sprzedawały stosunkowo niewiele płyt, wywarły istotny wpływ na muzykę metalową: z ich stylu wywodzą się bowiem powstałe później kierunki: death metal, black metal, thrash metal i grindcore. Za najbardziej nowatorską grupę ruchu NWOBHM uznać można Diamond Head, która prawdziwe uznanie zdobyła — co dziwne — dopiero dziesięć lat później. W jednym z artykułów z 1980 roku magazyn „Sounds” pisał o niej, że w jednej piosence potrafi zmieścić więcej riffów niż Black Sabbath na całym albumie. Dobrze przemyślane zmiany tempa, dynamiczne aranżacje i soulowe zabarwienie wokalizy Seana Tylera stwarzało niepowtarzalną kombinację. Działające w drugiej połowie lat 80. grupy, będące jednocześnie prekursorami thrash metalu, jak Metallica czy Megadeth, uznają Diamond Head za swój główny wzorzec. Skrajnie melodyjny odłam nowej fali heavy metalu stanowiły zespoły typu Magnum i Demon. Przy użyciu instrumentów klawiszowych poszerzyły one podstawowe brzmienie o nastrojową, majestatyczną, czasem wręcz symfoniczną ornamentację. Black Sabbath, jako prekursorzy heavy metalu w jego najczystszej, wzorcowej formie, musieli stawić czoła nowemu wyzwaniu — właśnie NWOBHM. Zespół Tony’ego Iommiego bardzo rzadko jest wymieniany jako uczestnik tego nurtu — przede wszystkim z racji stażu, jakim zespół szczycił się w środowisku. Nie zmienia to jednak faktu, że pierwsza płyta nagrana po odejściu Ozzy’ego, „Heaven and Hell”, okazała się być także kolejną inspiracją dla młodszych twórców. Black Sabbath udało się to, co rzadko zdarza się innym grupom rockowym — po odejściu charyzmatycznego wokalisty zespół powrócił z jeszcze większą mocą i znakomitym frontmanem, Ronniem Jamesem Dio. Jeśli „Paranoid”, „Master of Reality” czy „Sabbath Bloody Sabbath” były wyznacznikami powstającego w latach 70. stylu, tak pierwszy wspólny album Iommiego i byłego wokalisty Rainbow był drogowskazem dla wszystkich twórców klasycznego heavy metalu na kolejną dekadę. „Heaven and Hell” od samego początku pokazuje, że zespół nie ma zamiaru nurzać się w przeszłości. Znakomicie porusza się w obrębie stylu, który de facto sam tworzył, ale nie ma zamiaru przyjmować roli autorytetu. W przeciwieństwie do większości innych wielkich hard rocka, potrafił odnaleźć się w nowej, heavymetalowej rzeczywistości i utrzymać miejsce na muzycznym tronie. Po nagraniu pierwszej płyty z Ronniem, Black Sabbath zostawił konkurencję daleko z tyłu. Między Dio a resztą zespołu zadziałała niesamowita chemia, która w konsekwencji zrodziła prawdziwe arcydzieło. Ronnie prezentował zupełnie odmienny od Ozzy’ego styl śpiewania. Osbourne, prezentujący raczej ubogi talent wokalny, najczęściej śpiewał „pod riff” (vide „Iron Man”). Natomiast

Dio tworzył niezwykle ekspresyjne, pozbawione mechaniczności partie wokalne. Większość krytyków muzycznych w chwili ukazania się „Heaven and Hell” zgodnie orzekła, że Ozzy nie potrafiłby zaśpiewać ani jednego utworu z tego krążka. W wyniku splotu majestatycznego stylu wokalnego Dio i bardziej przyziemnej stylistyki Black Sabbath, powstała płyta klasyczna. Z przeciwieństw zrodziło się arcydzieło — w ten sposób o albumie napisał jeden z krytyków pisma „Metal Forces”. Nie można tym słowom odmówić racji, z każdego utworu z „Heaven and Hell” bije nieprawdopodobna energia. Dio okazał się być zresztą nie tylko doskonałym wokalistą, ale także niezłym tekściarzem, który do liryków Black Sabbath wprowadził treści baśniowe i mitologiczne, a wreszcie — kompozytorem. Większość utworów z płyty została bowiem skomponowana właśnie przez niego i Iommiego. Wokalista miał spory wpływ na grę Tony’ego. Nadal potrafił generować ciężkie riffy, ale w szybkich utworach zaczął się chwalić umiejętnością tworzenia porywających solówek. Krytycy przez całe lata 70. narzekali na Iommiego, pisząc o tym, jak kiepskim jest muzykiem i że buduje swoje riffy w oparciu o 3 czy 4 dźwięki. Albumem „Heaven and Hell” ambitny Włoch udowodnił, jak bardzo się mylili. Sypał tutaj dźwiękami jak z rękawa, pod względem techniki i pomysłowości prześcigając swoich mistrzów. Ci, którym wcześniej przeszkadzały zawodzenia Ozzy’ego, byli zachwyceni zarówno skalą, jak i barwą głosu Ronniego Dio. Jest wielu wspaniałych metalowych wokalistów, którzy jednak śpiewają w inny sposób, a i ich utwory wywodzą się z odmiennego źródła. Po prostu brzmią inaczej. Czy jestem lepszy od Roba Halforda albo Bruce’a Dickinsona? Tak jak jabłko może być lepsze od pomarańczy, a whiskey od wina... Cieszę się, że jestem zaliczany do czołówki. Nigdy nie uczyłem się śpiewu. Nie korzystałem z porad nauczycieli, gdyż zawsze chciałem mieć unikalny głos. Byłem przekonany, że jeśli ma on być oryginalny, nie mogę pozwolić nikomu, by uczył mnie na czyjeś podobieństwo. Robiłem swoje, bez stresu, bez drylu, bez męczących ćwiczeń. Nie uważam oczywiście, że korzystanie z porad jest złe, ale mi śpiewanie zawsze przychodziło z łatwością. Na „Heaven and Hell” nie słychać bluesa (może z wyjątkiem elementów „Lonely Is the Word”), nikt też nie romansuje z jazzem, jak to wcześniej bywało — jest za to typowy hard rock i klasyczny heavy metal na miarę lat 80. Nie ma niepotrzebnych dłużyzn, niekończących się partii gitar czy perkusyjnych solówek — jest żywa energia, która nie pozwala słuchaczowi na chwilę wytchnienia. Dio: Ta płyta odegrała taką samą rolę, co „Rising” Rainbow. Dała początek zupełnie nowej erze w metalu. Ten album to muzyka płynąca prosto z serca, najlepsza płyta Sabbs z moim udziałem. Album ukazał się 25 kwietnia 1980 roku (Vertigo). Producentem nagrań i inżynierem dźwięku został Anglik Martin Birch, specjalizujący się w rocku i heavy metalu. Wcześniej współpracował między innymi z Rainbow, Whitesnake, Deep Purple czy Wishbone Ash. Brzmienie, które nadał „Heaven and Hell” zdumiewa swoją siłą. Nie jest może tak selektywne i wyraziste, jak np. na albumie Judas Priest z tego samego roku („British Steel” produkcji Toma Alloma), ale także posiada swoją moc. Muzycy i nowy producent podjęli batalię, udowadniając, że gdy przychodzi grać im szybkie tempa, dokonać solidnego rockowego uderzenia za sprawą perkusyjnej kanonady i ulewy gitarowych nut, nikt nie może się z nimi równać. Dla części fanów nie było wątpliwości, że część magii zniknęła, tak jak muzyczna nieprzewidywalność, którą rodziła już sama obecność Ozzy’ego. Ale w zamian słuchacze otrzymali wiele. Ronnie potrafił bezbłędnie wykonać nie tylko typowe rockery, ale także doskonale radził sobie z balladami. Z każdego utworu potrafił uczynić perłę. Bill Ward robił wszystko, żeby nie odstawać od reszty ówczesnych perkusistów NWOBHM, którzy w większości prezentowali bardzo dobrą technikę. Jego partie na „Heaven and Hell” brzmią wybornie: gra równo i pewnie, używając częściej niż kiedykolwiek bębna centralnego (metal zaczął wówczas ewoluować w stronę form, które wymuszały od perkusistów grę na dwie stopy). Gitara Iommiego nigdy nie była nagrana lepiej. Od reszty nie odstawał także Butler, którego dudniący bas nadawał całości jeszcze większego ciężaru. Gezeer gra tutaj z inwencją, polotem i mocą, której współcześni basiści mogą mu tylko pozazdrościć. Jego styl nie ogranicza się tylko i wyłącznie do wspierania dołów — kiedy Tony gra solówkę, Geezer przejmuje po

części obowiązki gitarzysty rytmicznego i z powodzeniem wypełnia tło utworu. Okładkę „Heaven and Hell” zdobi obraz „Smoking Angels” Lynn Curlee, na którym widzimy trzy anioły palące papierosy i grające w karty. Co ciekawe, podobna idea graficzna towarzyszyła okładce płyty innej legendy hard rocka i metalu — Van Halen. Ich album „1984”, jeden z najlepszych, jakie nagrali w całej swojej karierze, zdobi grafika bezpośrednio nawiązująca do okładki „Heaven and Hell”. Widzimy na niej małego aniołka trzymającego w dłoni palącego się papierosa i dwie paczki zabójczej używki leżące tuż przed nim. Całośc zaczyna się od żywiołowego, potężnego „Neon Knights” (wydanego na singlu). Bez zbędnych wstępów, odgłosów burzy czy dzwonów, śpiewu ptaków etc. — od pierwszej sekundy nasze uszy zostają zaatakowane przez lekko thrashującą gitarę Iommiego i dudniącą perkusję Billa — 100% heavymetalowej energii! Słowa wielkiego uznania należą się Butlerowi — swoim basem nadaje utworowi ogromnej głębi. Ronnie: To ostatni kawałek, jaki stworzyliśmy na „Heaven and Hell”. Powstał na wyspie Jersey, a nagrany został, jako jedyny, w Paryżu. Tekst dotyczy sytuacji, kiedy człowiek w trudnych chwila życia woła o pomoc. Tych, którzy mają pospieszyć z pomocą, nazwałem właśnie Neon Knights (Neonowymi Rycerzami). Słówko „neonowy” miało sprawiać, by ci „rycerze” stali się nam współcześni. „Neon Knights” to utwór, którego liryka ubrana jest w mitologiczną i średniowieczną estetykę, choć dotyczy tematów współczesnych — w tym wypadku koszmaru wojny: Okręgi i pierścienie, smoki i królowie Rzucają czary i zaklęcia Pobłogosławieni przez noc, świętą i jasną Wzywani przez dźwięk dzwonu (...) Płacz jest kierowany w stronę zastępów odwagi Znów przyszedł czas, by ocalić się od ulicznych szakali Nadchodzą, władcy królestwa Kapitan w hełmie płynie przez morze świateł [1]

Do „Neon Knights” nakręcono koncertowy teledysk, który później — podobnie jak klip do „Die Young” — znalazł się na dokumentalnym wydawnictwie VHS „The Black Sabbath Story, Vol. 2” (1992). Utwór inaugurujący płytę „Heaven and Hell” to także żelazna cześć repertuaru koncertowego Black Sabbath, wykonywany przez wszystkich wokalistów grupy oprócz Osbourne’a. Jako sztandarowy przykład esencjonalnego, klasycznego metalu, był także grany przez inne grupy, m. in. Iron Savior, Steel Prophet, Turbo, Warrior, Queensrÿche czy Westworld. Po tym jak Dio po raz pierwszy odszedł z Black Sabbath, „Neonowi Rycerze” stali się częścią jego solowych koncertów — jak inne utwory z „Heaven and Hell” czy „Mob Rules”. Kolejny utwór z płyty to kolejna perła: „Children of the Sea”. Ta kompozycja, stworzona przez duet Iommi/Dio tuż przed dołączeniem Ronniego do Black Sabbath, to wspaniały przykład metalowej ballady. Ballady z charakterem, pazurem, zagranej z ogromnym wyczuciem i klasą. To utwór bardzo dostojny i pompatyczny, przepełniony nastrojem rycerskości — nad całością, która rozpoczyna się spokojnymi dźwiękami gitary, żeby za chwilę przerodzić się w majestatyczny, potężny riff, góruje głos Dio: W ten mglisty poranek, na skraju czasu, Zagubiliśmy wschód słońca, ostateczny znak,

Kiedy mglisty poranek przetacza się, by zniknąć Osiągając gwiazdy, przysłaniamy niebo. Szybowaliśmy prędzej niż nauczyliśmy się latać, Myśleliśmy, że to się nigdy nie skończy (...) Oni powiedzieli, że to koniec I tak pewnie musiało się stać Tak, oni mówią, że to koniec. Jesteśmy zagubionymi dziećmi morza (...)

„Neon Knights” wyznaczał kanon typowej heavymetalowej galopady, a „Children of the Sea” był przykładem tego, jakich składników należy użyć, żeby stworzyć wolną od lukru i kiczu balladę. Wokalista Iron Maiden, Bruce Dickinson, przyznał, że utwór ten stał się inspiracją do powstania „Children of the Damned” z „Number of the Beast”. „Lady Evil” zaczyna się pulsującym basem. Kiedy do całości dochodzi gitara Iommiego, mamy do czynienia z kolejnym hitem — to bardzo rozbujany utwór, w którym nie ma słabych punktów. Riff przypomina główny temat z „Devil Woman” Cliffa Richarda, ale o plagiacie nie ma mowy — raczej o twórczej inspiracji. Bohaterką tekstu jest czarownica, która mieszka gdzieś na południe od Doliny Czarownic. Zajmuje się czarną magią i potrafi opętać każdego, kto tylko stanie na jej drodze: (...) Jest taka pani, która podobno karmi ciemność, Która je z jej ręki. Z płaczącym krzykiem, ona cię znajdzie I zamrozi na miejscu (...) Więc jeśli kiedykolwiek przyjdziesz do Doliny Czarownic Nie śnij ani nie zamykaj swoich oczu I nigdy nie ufaj swojemu cieniowi w ciemności Bo jest pewna pani, która przejmuje twój wzrok I obraca go dookoła Sprawy, które widzisz, są jakie są, zgubione i nie do odnalezienia (...) Pani Zło, zło Jest magiczną, mistyczną kobietą Pani Zło, zło w mojej głowie Ona jest królową nocy (...)

Zainteresowanie magią i okultyzmem Dio wyniósł z domu. Jego babcia była przesądną osobą, która

odczyniała złe uroki, używając do tego specyficznych gestów — między innymi charakterystycznego „diabełka”. Dio zaadoptował go na potrzeby Black Sabbath i spopularyzował wśród przedstawicieli metalowej subkultury na całym świecie. Następny utwór, tytułowe „Heaven and Hell”, to kolejny majstersztyk pod względem klimatu, jak i zmieniającej się dynamiki. Zrodził się ze wspólnego jammowania wokół głównego riffu wymyślonego przez Iommiego. Początek poraża jednym z najbardziej charakterystycznych riffów w historii Black Sabbath — jest melodyjny i frapujący, a jednocześnie przestrzenny i ciężki. Gitarowych akordów o tak wielkiej mocy Iommi nie stworzył chyba od czasu „Sabbath Bloody Sabbath”. Środkowa część kompozycji zbudowana jest na bazie wolnego tempa — słyszymy pulsujący rytmicznie bas (autorem linii gitary basowej jest Geoff Nicholls), dyskretne plamy instrumentów klawiszowych i unoszący się nad całością głos Ronniego. Tego typu marszowe zabiegi w późniejszym okresie stały się częstym elementem hymnów innych heavy — i powermetalowych zespołów, jak Manowar, Hammerfall, Rhapsody of Fire czy Sabaton. W wersji płytowej ta kompozycja trwa siedem minut, natomiast podczas koncertów zespół potrafił ją rozciągnąć do piętnastu, a w skrajnych przypadkach nawet do dwudziestu minut — za sprawą wielowątkowych solówek Iommiego. I choć w wersji studyjnej utwór jest interesujący, to w niektórych wydaniach koncertowych zwyczajnie nuży. Tekst utworu opowiada o wyborach, jakie człowiek musi dokonywać między dobrem a złem. Ronnie: W każdym z nas jest niebo i piekło. I tylko od nas samych zależy, co zwycięży, w jaki sposób pokierujemy swoim życiem, czy wybierzemy dobro, czy zło. (...) Osobiście nie wierzę ani w niebo, ani w piekło, jako miejsca gdzieś na górze albo na dole. O tym właśnie śpiewa Dio: Śpiewaj mi pieśń, jesteś śpiewakiem. Uczyń mnie złym, jesteś tym, który przynosi zło. Diabeł nigdy nie jest twórcą Im mniej dajesz, jesteś tym, który bierze, Więc to jest wciąż i wciąż i wciąż, to jest niebo i piekło Miłośnik życia nie jest grzesznikiem, Koniec jest początkiem, Im bardziej zbliżasz się do celu, Tym szybciej dowiesz się, że śnisz. Więc to jest wciąż i wciąż i wciąż, och to jest wciąż i wciąż i wciąż To trwa i trwa i trwa, niebo i piekło. Mogę rzec, głupiec, głupiec! (...)

Ronnie: Dla mnie punktem wyjścia jest zazwyczaj tytuł. Muszę mieć fajny tytuł: opisowy, wpadający w ucho, odróżniający się od innych. Jeśli mam taki tytuł, dopisanie do niego tekstu to już prosta sprawa. Dlatego mam notes, w którym zapisuję sobie tytuły do wykorzystania — wymyślone, zasłyszane. I kiedy mam napisać tekst, otwieram ten zeszycik i... Oczywiście ważna jest muzyka. Kiedy przeglądam swój zbiór tytułów, zastanawiam się, co pasowałoby do tego, a nie innego kawałka. Czasami zdarza się, że mój wybór nie jest trafiony: tekst, który powstaje, nie przegryza się z muzyką. Ale zazwyczaj trafiam w dziesiątkę. Tytuł „Heaven and Hell” brałem pod uwagę od bardzo dawna. Wiele lat temu, kiedy koncertowałem jeszcze z własną grupą, zetknąłem się w trasie z australijskim zespołem The Easybeats,

kierowanym przez George’a Younga, brata Angusa Younga z AC/DC. Zrobili na mnie duże wrażenie. I oni właśnie mieli kawałek „Heaven and Hell”. Tytuł od razu mi się spodobał. Zapamiętałem go, a po latach ukradłem im. Później, przy jakiejś okazji spotkałem się z Georgem i powiedziałem mu o tym. Nie miał pretensji. Zresztą sięganie po znane tytuły nie jest zabronione. Na okładce płyty pojawiło się w formie cytatu kilka słów zaczerpniętych właśnie z powyższego utworu: The world is full of Kings and Queens, Who blind your eyes and steal your dreams — It’s Heaven and Hell (Świat jest pełen królów i królowych, którzy czynią cię ślepym i kradną twoje marzenia — to jest Niebo i Piekło). Podobnie jak „Neon Knights”, także „Heaven and Hell” doczekał się nowych wersji w wykonaniu m. in. Manowar, Solitude Aeturnus, Benedictum, Stryper czy Anthrax. 1 stycznia 2009 roku został też sklasyfikowany przez telewizję muzyczną VHl na 81. miejscu hardrockowych piosenek wszech czasów. Utwór przedostał się także do świata gier komputerowych — znalazł się na playliście stacji radiowej Liberty Rock Radio 97. 8, będącej częścią gry „Grand Theft Auto IV”. Inną ciekawostką jest fakt, że fragment „Heaven and Hell” został wykonany na gitarach akustycznych przez członków zespołu Tenacious D — na potrzeby klipu zespołu Dio do utworu „Push” (z płyty „Killing the Dragon”). Całość wygląda dość komicznie — Jack Black i Kyle Gass stoją na chodniku, wykonując pierwsze takty „Heaven and Hell” — przestają grać, kiedy nagle podchodzi do nich sam Dio, informując ich, że im zapłaci, ale tylko wtedy, kiedy zagrają swój autorski kawałek z repertuaru Tenacious D. Dopiero po tym krótkim filmowym wstępie rozpoczyna się część właściwa teledysku. „Wishing Well” to bardzo energetyczny utwór, świetnie zaśpiewany przez Ronniego. Bardzo dobre wrażenie robi też perkusja Warda, który przy całej swojej przysadzistości w graniu, potrafi się wykazać lekkością i polotem. Kompozycję wyróżnia także bardzo żywa i ciekawa linia basu, przypominająca dokonania The Who. To najbardziej pogodny utwór z całej płyty. Jednocześnie jest bardzo tęczowy, także za sprawą tekstu: Wrzuć monetę, a spełnię twoje marzenie Myślisz, że życie nie zawsze jest takie, jakie się wydaje Wtedy pomyśl o tęczy i sprawię, że się spełni Nakręć mnie, jestem wiecznie pracującym kołem Przyniosę ci gwiazdę Więc właśnie dowiedziałeś się gdzie jesteś Czy nie wiesz, gdzie mógłbym się znajdować? Twoja studnia życzeń Twoja studnia życzeń Spójrz na wodę, powiedz mi, co widzisz Odbicie miłości, którą mi dajesz Miłość to nie pieniądze, nie jest czymś do kupienia Więc pozwól mi się napełnić łzami, którymi płaczesz, dlaczego? Życie to niekończąca się podróż Miłość to niekończący się uśmiech

Daj mi znak, by zbudować marzenie Zacznij marzyć (...)

„Die Young” (kolejny singiel z „Heaven and Hell”) rozpoczyna się spokojną solówką Iommiego, mogącą kojarzyć się ze stylem Briana Maya. Nagle sielski klimat burzy szybka zagrywka gitary, napędzana przez perkusję i bas. Tekst utworu traktuje o tym, że współczesny świat i rzeczywistość sprawiają, że ludzie postanawiają żyć chwilą. Lepiej jest umrzeć młodo, ale wykorzystać swój czas jak najlepiej: (...) Za uśmiechem czai się niebezpieczeństwo, a obietnice brzmią: Nigdy się nie zestarzejesz Życie to fantazja — być zamkniętym w odosobnieniu i ciągle myśleć Że istniejesz wolny Jesteś wolny, jesteś wolny! Więc żyj dzisiejszym dniem Bo jutro nigdy nie nadejdzie... Umrzeć młodo, umrzeć młodo Czy widzisz ten napis na murze? Umrzeć młodo, mam zamiar umrzeć młodo (...)

„Die Young” był jednym z żelaznych punktów każdego koncertu grupy, nie tylko w erze Dio, ale także podczas występów z Ianem Gilanem i Tonym Martinem. Najbardziej znane przeróbki „Die Young” to akustyczna wersja Robba Flynna z zespołu Machine Head i bardzo bliski oryginałowi cover Primal Fear. „Walk Away” to z kolei najbardziej przebojowy utwór z całej płyty — zapamiętuje się go już po pierwszym przesłuchaniu. Jest wyposażony w typowo rockowy, zadziorny riff i najmniej interesujący ze wszystkich kompozycji z krążka tekst, traktujący o pożądaniu i niespełnionej miłości: (...) Odejdź

Ona chce cię kochać

Nie ma co mówić

Po prostu odwróć głowę i odejdź

Oddal się, idź dalej (...)

Płytę wieńczy piękna ballada „Lonely Is the Word”, traktująca o samotności. Ronnie: Samotni ludzie zawsze mnie inspirowali. Gdy byłem dzieckiem, sporo czasu spędzałem sam, ale nigdy nie byłem samotny. Za to niektórzy z moich przyjaciół byli samotni, było mi ich żal. Zawsze pisałem piosenki dla samotnych ludzi. Fragment tekstu: (...) Byłem wyżej od gwiezdnego pyłu

Patrzyłem na Słońce

Kiedyś liczyłem na miliony

Ale teraz liczę tylko na jedno

Chodź, dołącz, podróżniku

Pochyl głowę i weź moją rękę

To jedyna droga, jaką znam (...)

„Heaven and Hell” sprzedawał się rewelacyjnie. Osiągnął 9. pozycję na listach przebojów w Wielkiej Brytanii, 22. w Norwegii, 25. w Szwecji i 28. w USA. 4 listopada 1980 roku najnowsze dzieło zespołu zostało w Anglii wyróżnione srebrną płytą, a 28 kwietnia 1981 roku mogli odebrać za nią złoto (za 100 000 sprzedanych egzemplarzy). 6 stycznia 1981 roku za pół miliona sprzedanych egzemplarzy Black Sabbath odebrał złotą płytę w USA. 13 maja 1986 roku pierwszy album z Dio pokrył się platyną. Krążek radził sobie także bardzo dobrze w Kanadzie, gdzie uzyskał status złotej płyty. „Heaven and Hell” doczekało się wielu wznowień. W 2010 roku ukazała się Deluxe Edition, wzbogacona o drugi krążek z kilkoma utworami w wersjach live — „Children of the Sea”, „Heaven and Hell”, „Lady Evil”, „Neon Knights” i „Die Young”.

1981: MOB RULES Zanim ukazało się „Mob Rules”, na rynku muzycznym pojawił się „Live at Last”, prezentujący koncertowe oblicze Black Sabbathu z Ozzym. „Nareszcie na żywo” — tytuł pierwszej w dyskografii koncertowej płyty dosadnie odzwierciedla fakt długich lat wyczekiwania fanów formacji na taki krążek (wielbiciele innych grup hardrockowych nie musieli czekać tak długo). Album został wydany przez wytwórnię NEMS bez zgody i wiedzy muzyków. Wśród 9 nagrań wypełniających to wydawnictwo znalazły się utwory wykonane podczas dwóch koncertów — 11 marca 1973 w Manchester Free Trade Hall w Manchesterze i pięć dni później w Rainbow Theatre w Londynie. Producentem nagrań został Patrick Meehan. Album doczekał się wznowienia w 1996 roku. Utwory na „Live at Last”, pomimo wszechobecnych, ciężkich i przeraźliwych sprzężeń wywoływanych przez gitarę Iommiego, tracą swoją pierwotną moc. Pierwsza koncertówka Black Sabbath bezlitośnie obnaża także muzyczne braki Osbourne’a i Warda. Ozzy, choć śpiewa głosem silnym i wysokim, to jednak nieczysto. Ward natomiast gra niechlujnie, czasami zbyt wolno albo za bardzo przyspiesza, gubi się zwłaszcza wówczas, gdy zespół niebezpiecznie podkręca tempo względem studyjnych wersji utworów. Tu niestety, głównie za sprawą kiepskiej gry Billa, patenty znane ze studyjnych płyt Black Sabbath zawodzą. * Po nagraniu tak dobrej płyty jak „Heaven and Hell” muzycy Black Sabbath ponownie uwierzyli w swoje umiejętności — 4 listopada 1981 ukazał się album „Mob Rules” (Vertigo), nie tak przebojowy jak poprzednik, ale na pewno dojrzalszy pod względem aranżacyjnym i kompozytorskim. „Mob Rules” przyniósł ze sobą także jedną znaczącą zmianę — Billa Warda zastąpił świetny perkusista młodszego pokolenia — Vinny Appice. Realizację nagrań oraz produkcję utworów ponownie powierzono Martinowi Birchowi. Już po pierwszych dźwiękach płyty słychać, że „Mob Rules” miał być longplayem nie różniącym się zbytnio (przede wszystkim pod względem brzmieniowym) od „Heaven and Hell”. Black Sabbath udało się uzyskać przekonujące, potężne brzmienie, któremu mimo wszystko — może przez nadmiar basu — zabrakło klarowności. Przez lata zdania na temat tego krążka były podzielone — jedni recenzenci nazywali go godnym kontynuatorem „Heaven and Hell”, inni mieszali z błotem, tak jak dziennikarz „Rolling Stone”, który przyznał mu tylko jedną gwiazdkę i stwierdził, że zespół jest napompowany jak nigdy dotąd. Krytykowano także, o dziwo, dojrzałość nowych tekstów grupy — mówiono, że zespół zatracił swoją dawną młodzieńczą naiwność i na siłę spoważniał. Ronnie bronił swojej twórczości: W swoich tekstach podejmuję wiele ważnych tematów, ale nie dotyczących tylko i wyłącznie spraw przyziemnych. Jest sporo miejsca na bardziej uduchowione, metafizyczne tematy. Pod tym względem mój sposób pisania tekstów jest odmienny od stylu Ozzy’ego — i to jest chyba zupełnie zrozumiałe, znacznie się o siebie różnimy. Poza tym nie można wymagać od zespołu po ponad dziesięciu latach istnienia, że będzie pisał muzykę i teksty w taki sam sposób jak na początku swojej działalności — wszystko się zmienia, co nie znaczy, że jest to złe. Zdanie samych zainteresowanych na temat płyty jest również mocno podzielone. Dio zawsze oceniał ją wysoko, uważając, że znalazło się na niej wiele interesujących utworów. Iommi patrzył na album znacznie chłodniejszym okiem. Vinny Appice, który po raz pierwszy w swojej karierze brał udział w sesji nagraniowej z Black Sabbath, z „Mob Rules” był bardzo zadowolony: Tak naprawdę, dla mnie najłatwiejsze w tym wszystkim było to, że w końcu mogłem wymyślić coś swojego i nie musiałem więcej odgrywać partii Billa Warda. Zacząłem być kreatywny, myśleć o tym, co powinienem zagrać, aby pasowało to do stylu Black Sabbath. Dziewięć kompozycji wypełniających album jest dziełem trójki muzyków — Dio, Iommiego i Butlera. Całość zdobi ciekawa szata graficzna, a samą okładkę (na której widać postacie w kapturach i szafot) obraz „Mob Dream” amerykańskiego artysty Grega Hildebrandta z 1971 roku. Początkowo nazwa zespołu i tytuł płyty miały się znaleźć na tylnej części okładki, ostatecznie jednak zdecydowano, że zostaną one wpisane w tło obrazu. Dzieło rysownika wzbudziło poruszenie wśród fanów Black Sabbath,

którzy dopatrywali się na nim słów Kill Ozzy. Hildebrandt zapewnia, że zarys napisu powstał nieumyślnie — poza tym obraz został namalowany kilka lat przed wydaniem płyty. Całość rozpoczyna się wspaniałym „Turn Up the Night” (wydany na singlu), który swoją żywiołowością dorównuje „Neon Knights”. Iommi wyczarowuje wspaniałe solówki, a głos Dio jest jak zawsze porywający. Tekst również: Huk pioruna, jestem tobą oczarowany

Żaden rym nie jest bez powodu, ani pora roku, ale dobrze

Dostarczyciel ciemności, wstrząsnę i przeszyję dreszczem twoją duszę

Wiesz co chcesz schować, myślę, że jest to opowieść dla kogoś innego

Więc dobrze, tak trzymać (...)

Kolejny na liście jest wyposażony w świetny, klasyczny rockowy riff utwór „Voodoo”. Kompozycja jest utrzymana w średnim tempie, a Dio śpiewa z właściwą sobie drapieżnością: Powiedz, że mnie nie znasz, a spłoniesz

Możesz odmówić, ale przegrasz, to będzie przeze mnie

Powiedz, że mnie nie chcesz, a nauczę cię

Nic, co zrobisz, nie jest nowe, ponieważ ja z tym skończyłem

Powiedz, że jestem kłamcą, ty wiesz

Byłeś głupi, ale to fajnie, to dobrze

Nazwij mnie diabłem, to prawda

Niektórzy nie mogą tego zaakceptować,

ale wcieliłem się w ciebie

Więc jeśli obcy cię woła

Nie pozwól mu wyszeptać jego imienia

Ponieważ to voodoo (...)

Wspaniały jest prawie 8-minutowy „The Sign of the Southern Cross”, zdradzający swoim tytułem wyraźne inklinacje satanistyczne — southern cross (krzyż południowy) to nic innego, jak odwrócony krucyfiks. Utwór zaczyna się akustycznymi gitarami. Dio śpiewa bardzo spokojnie, a gdy wchodzi jednostajny, ciężki gitarowy riff, w tle słyszymy niepokojące elektroniczne dźwięki i równie niepokojący głos Dio, roztaczający przed słuchaczem groźną wizję: (...) I to jest znak południowego krzyża

Jest to znak południowego krzyża

Dobrze

Odpłyń

Do znaku (...)

„E5150” to bardzo osobliwa, elektroniczno-gitarowa, złowroga introdukcja do kolejnego utworu. Muzycy Black Sabbath, pytani podczas wywiadów o znaczenie tytułu tej miniatury, konsekwentnie odmawiali udzielania wyjaśnień. Po jakimś czasie wyłamał się Geezer Butler i na łamach jednego z pism stwierdził, że tytuł to po prostu słowo „Evil” (zło), które zostało zakamuflowane dzięki rzymskiej numeracji: 5 to nic innego jak V, jedynka to I, a cyfra 50 jest oznaczona rzymskim L. Kolejny na płycie jest utwór tytułowy i jednocześnie chyba największy przebój z tego albumu. Wydany na singlu „The Mob Rules” jest po prostu wyborny — szybki, z dobrym tekstem, w którym Dio tym razem nie przestrzega przed monarchami, lecz przed rządami bezmyślnego motłochu: Miasto jest blisko, powiedz ludziom, że coś przychodzi na wezwanie

Śmierć i ciemność biegną naprzód, żeby ugryźć kawałek ze ściany

Nie masz nic do powiedzenia

Oni odłączają się

Jeśli słuchasz głupców...

Rządy motłochu

Rządy motłochu

Zabij ducha i będziesz oślepiony, koniec jest zawsze taki sam

Igraj z ogniem, spalisz swoje palce i stracisz płomień

To skończone, zrobione

Koniec jest początkiem

Jeśli słuchasz głupców...

Rządy motłochu (...)

Warto dodać, że utwór (w lekko zmienionej wersji) trafił na ścieżkę dźwiękową do animowanego filmu „Heavy Metal” z 1981 roku w reżyserii Geralda Pottertona i Jimmy’ego T. Murakami. Appice: Jeszcze podczas trasy promującej „Heaven and Hell” wytwórnia Warner Bros. zwróciła się do nas z prośbą o wykorzystanie jednego kawałka na potrzeby filmu. Zgodziliśmy się, a potem wylądowaliśmy w tym wielkim, pięknym białym domu Johna Lennona w Anglii, w którym powstał utwór „Imagine” i tam zarejestrowaliśmy „The Mob Rules”. Później udaliśmy się do Stanów na sesję nagraniową albumu i tam powstała reszta kompozycji, a utwór tytułowy został przez nas ponownie zarejestrowany. Tak więc są dwie wersje tego numeru — z filmu „Heavy Metal” i z płyty „Mob Rules”. Doświadczenie z nagrywaniem piosenki do filmu bardzo wiele nam dało, bo przekonaliśmy się, że bardzo dobrze się nam

razem pracuje, że dobrze czujemy się w studiu. Dio dodaje: Wybraliśmy scenę, w której hordy barbarzyńców najeżdżają na miasto i biorą je we władanie. Stąd tytuł: „Mob Rules” (Rządy Motłochu — przyp. aut.). Napisanie tekstu przyszło mi z łatwością. Jest w nim groza ataku, jest strach mieszkańców przed najeźdźcami. „Country Girl” zaczyna się kapitalnym riffem Iommiego — i kapitalnie już jest do końca. To mało skomplikowany numer i jak na Black Sabbath zbyt banalny — przede wszystkim ze względu na tekst traktujący o miłości do dziewczyny ze wsi: (...) Jej oczy były wiecznym płomieniem, świętą błyskawicą.

Pragnienie o specjalnej nazwie, które powstało, by wyrwać twoją duszę.

Płynęliśmy na szkarłatnej fali, odchodzącej na wieczność.

Pozostawiłem serce po drugiej stronie, by połamać je na części.

Jej uśmiech był jak zimowa pieśń kończąca sabat.

Nie śpij, bo znajdziesz mnie nieżywego, tylko imaginację w powietrzu.

Śniąc myślę o tobie.

Nie wiem co mam ze sobą zrobić.

Czas mnie zawiódł.

Przyniosła rozwiane marzenia, spadające gwiazdy,

Niekończące się poszukiwanie ciebie (...)

Na dodatek motyw przewodni gitary i sama melodia utworu mogą kojarzyć się z piosenką „Sing-Sing” w wykonaniu Maryli Rodowicz z jej płyty z 1976 roku... „Slipping Away” to po prostu fajny, rockowy utwór — problem w tym, że za mało w nim Black Sabbath. Brzmi, jak żywcem wyjęty z repertuaru Led Zeppelin — są tu synkopowane bębny w stylu Bonhama, a Dio swoją manierą wokalną niebezpiecznie się zbliża do Roberta Planta. Główny riff mógłby

równie dobrze wyjść spod palców Jimmy’ego Page’a — wystarczy posłuchać „Custard Pie” Led Zeppelin z ich płyty „Physical Graffiti” z 1975 roku. Pomimo tego „Slipping Away” to kawał solidnego grania, część krytyków muzycznych uznała, że zespół tej renomy co Black Sabbath powinien raczej unikać tak oczywistych skojarzeń. (...) Dość już biegania w kółko

Już czas rozejść się

W kółko, w kółko, w kółko wciąż idziemy

Początek, który nie ma końca

Więc wymykam się

Wymykam się (...)

„Falling Off the Edge of the World” to kolejny przykład na to, w jak umiejętny sposób Iommi i reszta potrafią budować klimat i dynamikę utworu — całość zaczyna się podobnie jak „The Sign of the Southern Cross”, spokojnie i refleksyjnie, żeby za chwilę spokój został zmącony przez dość szybki, zapętlony i agresywny riff Iommiego. Pierwsze skrzypce w tym kawałku gra oczywiście Ronnie — jego głos po prostu porywa. Uwagę przykuwa także wyrazisty i mocny tekst: (...) Nigdy, nigdy więcej!

Słuchaj mnie i wierz w to, co ci mówię, jeśli możesz

Nigdy, to jest koniec

Wiesz, zobaczyłem oblicza przeznaczenia i jestem jedynym człowiekiem

Pomóż mi, powiedz że nie zwariowałem

Czuję zmiany w ziemi, w wietrze i w deszczu

Ocal mnie, zabierz mnie stąd

Wiesz, zobaczyłem potwory z piekła

I słyszałem co mówiły (...)

Płytę wieńczy ballada „Over and Over”. To mało ciekawy odpowiednik „Lonely Is the Word” z poprzedniego albumu. Rzecz jest wymuszona, rozciągnięta i nudna. Nie ratują jej solowe popisy Iommiego, a tekst ma typowo egzystencjalny charakter: Czasami mam wrażenie, że umieram o świcie

Czasami jestem ciepły jak ogień

Ale ostatnio czuję się jakbym był na deszczu

I to trwa, i trwa, i trwa cały czas

Zbyt dużo płomieni, zbyt dużo do spalenia

A życie zrodzone jest tylko z papieru

Tak bardzo potrzebuję nie czuć tego bólu

Ale to trwa, i trwa, i trwa cały czas (...)

Można śmiało uznać, że „Mob Rules”, skądinąd bardzo udany album, jest bratem bliźniakiem swojego poprzednika. W historii muzyki było kilka zespołów, które kolejną płytę tworzyły, mając jeszcze w głowach koncepcję swojego poprzedniego wydawnictwa. Tak było z Queen w przypadku „A Nigth at the Opera” (1975) i bardzo podobnym (nawet jeśli chodzi o okładkę) „A Day at the Races” z 1976 roku czy z „Load” (1996) i „Reload” (1997) Metallici. W końcu twórcze poszukiwania w ramach własnego stylu nie są niczym złym. Chłopcy z Black Sabbath poszli za ciosem i w tamtym czasie nagrali najlepszy album, na jaki było ich stać. „Mob Rules” to także pierwszy w historii zespołu krążek wydany bez Billa

Warda. Na „Mob Rules” elegancja kompozycji charakterystyczna dla płyty „Heaven and Hell” zgubiła się gdzieś w natłoku ciężkich riffów. Rozpędzony utwór tytułowy czy mroczny „The Sign of the Southern Cross” to dziś żelazna klasyka metalu. Black Sabbath postanowili przypomnieć, że kiedyś konstruowali utwory z dwóch-trzech chwytliwych, potężnie brzmiących melodii. Powrót do korzeni? Poniekąd. Lecz jednocześnie rozbudowane harmonie „Turn Up the Night” czy zaskakujące aranżacje (jak choćby otwarcie „Falling Off the Edge of the World”) przypominają, że słuchamy zespołu, który rok wcześniej wydał „Heaven and Hell”. Kunszt wykonania nie uległ zmianie, jest jedynie ostrzej i mroczniej niż na poprzedniej płycie. 5 lutego 1982 roku drugi krążek z Dio uzyskał status srebrnej płyty za 60 tys. sprzedanych egzemplarzy. 1 marca tego samego roku pokrył się złotem w Kanadzie, a w Stanach Zjednoczonych uzyskał złoto 13 maja 1986 roku, sprzedając się w ilości pół miliona egzemplarzy. „Mob Rules” radził sobie także w miarę przyzwoicie na światowych listach — a Anglii osiągnął 12. lokatę, w Szwecji 30., a w USA 29. „Mob Rules” doczekał się wznowienia w 2010 roku w postaci dwupłytowego Deluxe Edition. Na pierwszej płycie, oprócz 9 regularnych utworów, znalazły się również dwie ciekawostki — „Die Young” w wersji koncertowej i „Mob Rules” w wersji demo, przeznaczonej na potrzeby wspomnianego wcześniej filmu „Heavy Metal”. Drugi dysk zawierał, nie licząc introdukcji w postaci „E5150”, 13 kompozycji wykonanych przez zespół podczas dwóch występów w Hammersmith Odeon w Londynie 31 grudnia 1981 roku oraz 1 i 2 stycznia 1982 roku (trasa promująca „Mob Rules”). * Pierwszy okres współpracy Ronniego Dio i Black Sabbath podsumowuje album koncertowy „Live Evil”. To pierwsze wydawnictwo koncertowe Black Sabbath z Ronniem Dio i Vinnym Appice’em ukazało się 18 stycznia 1983 roku. W wersji winylowej wypełniało dwa krążki. Materiał został nagrany podczas trasy „Mob Rules World Tour”. Największa część z materiału, który znalazł się na krążku, została zarejestrowana w Seattle (występy z 23–24 kwietnia 1982), San Antonio (występ z 13 maja 1982) i Dallas (występ z 12 maja 1982 — koncert zespołu z tego dnia został częściowo sfilmowany i niektóre jego fragmenty można obejrzeć obecnie na YouTube), ale przy spisie utworów nie ma zaznaczonej daty ani miejsca ich wykonania. Album jest swoistą odpowiedzią na wydany wcześniej bez zgody zespołu „Live at Last”. „Live Evil” zawiera najbardziej reprezentacyjne dla Black Sabbath utwory z płyt „Heaven and Hell” i „Mob Rules” („E5150”, „Neon Knights”, „Children of the Sea”, „Voodoo” z innym niż w wersji albumowej tekstem, „The Mob Rules” oraz blisko 20-minutowe „Heaven and Hell”, w który wpleciony został „The Sign of the Southern Cross”) i nieśmiertelne klasyki z czasów Ozzy’ego — „N.I.B.”, „Black Sabbath”, „War Pigs”, „Iron Man”, „Paranoid”, „Children of the Grave” i fragment „Fluff”. Gdy „Live Evil” zajmował sklepowe półki, skład, który go nagrywał, już nie istniał. Dio i Appice opuścili zespół wskutek nieporozumień przy produkcji koncertowego wydawnictwa. Nosem najbardziej kręcił Iommi, twierdząc, że jego gitara jest słabo słyszalna. Nie jest to prawdą, gdyż instrument Iommiego rządzi niepodzielnie — szczególnie w „Neon Knights”, „Children of the Sea” czy „Iron Man”. Trzeba natomiast przyznać, że „Live Evil” brakuje klarowności i mięsistości brzmienia. Za dużo tu dźwiękowej sterylności, a całość została okaleczona przez niezbyt udaną produkcję (jako producenci na okładce widnieją Tony Iommi i Geezer Butler). Na domiar złego, wokal Dio jest zbyt mocno wysunięty w stosunku do instrumentów (co potwierdza zarzuty wobec Ronniego o jego stronniczość podczas produkcji), publiczność została fatalnie nagłośniona a instrumenty klawiszowe są ledwo słyszalne. Podczas koncertu Dio śpiewa z jeszcze większym zaangażowaniem i drapieżnością niż w studio. Klasa, z jaką wykonuje materiał z ostatnich dwóch płyt Black Sabbath, jest bezdyskusyjna. Tak samo jest, kiedy bierze się za repertuar Black Sabbath sprzed 1980 roku. Kiedy Ozzy odchodził z zespołu, fani narzekali, że wraz z nim i jego nikłymi umiejętnościami wokalnymi odszedł pewien rodzaj magii.

Twierdzili, że tylko Ozzy potrafił zrobić z utworów Black Sabbath dzieło na miarę szekspirowskiej tragedii — słuchając albumu „Live Evil” można jednoznacznie stwierdzić, jak bardzo się mylili. Głos Dio jest momentami jeszcze bardziej przejmujący, uteatralniony i udramatyzowany niż miało to miejsce w przypadku Ozzy’ego. Wydaje się, że jedyną wadą stylu wokalnego Dio na tej płycie jest to, że Ronnie wyraźnie usiłuje być aż nadto diaboliczny, przerażający, mocno podkreślając wersy niektórych utworów (np. „N.I.B.”, „Black Sabbath”, „Paranoid”), co czasami daje efekt dosyć groteskowy. Zawodzi natomiast Appice — jego gra jest co najwyżej przyzwoita, żeby nie powiedzieć przeciętna. Szczególnie słuchając „War Pigs”, tęskni się za lekko jazzującą grą Billa Warda — Vinny zagrał tu krótką, kompletnie nieudaną i nieciekawą solówkę. Przy okazji omawiania „Live Evil” warto też na moment przyjrzeć się niezwykle interesującej szacie graficznej autorstwa Stana Wattsa. Na okładce albumu widzimy kilka postaci. Choć na pierwszy rzut oka nic je — poza światem horroru, mitów i fantazji — ze sobą nie łączy, to jednak wspólnym mianownikiem są dla nich niektóre utwory Black Sabbath. Krzyczący mężczyzna uwięziony w kaftanie bezpieczeństwa nawiązuje do utworu „Paranoid”, szaman do „Voodoo”, anioł i diabeł odnoszą się do „Heaven and Hell”, centralnie ustawiony rycerz symbolizuje „Neon Knights”, człowiek w kapturze to element okładki z „Mob Rules”. Widzimy także żołnierza z głową świni („War Pigs”), dzieci w trumnie bądź dużym kufrze („Children of the Grave”) dryfujące przy brzegu morza („Children of the Sea”) itd. Podobny zabieg zastosowała w późniejszym czasie grupa Iron Maiden, umieszczając na okładce „Best of the Beast” (1996) swoją maskotkę, Eddiego, praktycznie we wszystkich jego dotychczasowych wcieleniach. Za „Live Evil” zespół nie uzyskał żadnego wyróżnienia (jedynym koncertowym wydawnictwem w dziejach Black Sabbath, które zdobyło jakikolwiek kruszec, był album „Reunion”), ale album radził sobie całkiem nieźle na listach — w Anglii osiągnął 13. lokatę, w Szwecji 15., a w USA 37.

1983: BORN AGAIN „Born Again” to wspólne dziecko Black Sabbath i wokalisty Deep Purple, Iana Gillana. Butny tytuł albumu miał z jednej strony zapowiadać prawdziwy powrót formacji do rockowej ekstraklasy, z drugiej — być swoistą odtrutką na ostatni, niezbyt miły dla Iommiego i Butlera okres współpracy z Ronniem Dio. Nieporozumienia i konflikty, które wystąpiły w grupie już podczas realizowania koncertowego „Live Evil”, nie zmieniały faktu, że płytami „Heaven and Hell” i „Mob Rules” Iommi postawił sobie poprzeczkę bardzo wysoko. Po odejściu Dio gitarzysta nie miał łatwego zadania, by utrzymać ten sam poziom. Za namową ówczesnego szefa wytwórni, Dona Ardena, postawił więc po raz kolejny na cenionego i doświadczonego wokalistę. Nowa płyta miała za zadanie przyciągnąć nie tylko fanów Black Sabbath, ale również tych, którzy najwyżej w dyskografii Deep Purple stawiają płyty z Gillanem. Wydawało się, że z takiej współpracy powstanie coś wyjątkowego — jednak „Born Again” do dzisiaj oceniany jest sceptycznie jako wydawnictwo eksperymentalne i kontrowersyjne. Zdania krytyków były podzielone, choć przeważały te negatywne. Recenzje zaczynały się bądź kończyły słowami typu najgorszy album Black Sabbath w historii, wielkie rozczarowanie, album gorszy od okładki, przykład niemocy i muzycznego upadku. Z grona sceptyków wyłamywał się m. in. kanadyjski dziennikarz Martin Popoff, który określał najnowsze dokonanie formacji jako znamienne dla przyszłości muzyki metalowej. Album jest kontrowersyjny, poczynając już od okładki — chyba pierwszej w historii grupy tak jawnie kiczowatej, a z drugiej strony celnie oddającej wymowę tytułu. Na ilustracji widzimy diabelskiego oseska wyposażonego w szpony, kły i rogi (w jednym z wywiadów Gillan wyznał, że na widok okładki zwymiotował, a w przypływie wściekłości rzekomo wyrzucił 25 autorskich egzemplarzy płyty przez okno). Twórcą projektu był Steve „Krusher” Joule: Gdy Black Sabbath nagrywali „Born Again”, robiłem okładki dla Ozzy’ego Osbourne’a, z którym chłopcy po jego odejściu za bardzo się nie lubili. Nie chcąc skłócić się z Ozzym, gdy Black Sabbath poprosili mnie o wstępne szkice okładki, zaproponowałem im coś totalnie idiotycznego i niepoważnego. Zaprezentowałem im cztery projekty, jednym z nich miała być okładka z dzieckiem. Wziąłem więc pierwsze lepsze zdjęcie dziecka, jakie wpadło mi w ręce — wypadło na okładkę magazynu „Mind Alive”, który rodzice kupili mi dawno, dawno temu, gdy sam byłem jeszcze dzieckiem. Zrobiłem jego czarno-białe kopie, nasyciłem je najbardziej kontrastującymi i niepasującymi do siebie kolorami jakie wpadły mi do głowy, dodałem rogi, pazury i kły. Całość uzupełniłem nazwą albumu i zespołu, napisaną wyjątkowo kiczowatą, „staroangielską” czcionką. I wiecie co? Chłopakom to się spodobało! Geezer Butler powiedział nawet: „Straszne gówno. Ale cholernie dobre to gówno!”. No i kazali mi zrobić ostateczną wersję. Diabelski noworodek nie zyskał aprobaty krytyków. Ben Mitchell, dziennikarz amerykańskiego pisma muzycznego „Blender”, stwierdził, że okładka jest po prostu okropna. Brytyjski „Kerrang!” umiejscowił okładkę „Born Again” w rankingu 10 najgorszych okładek w historii metalu i hard rocka, zaś „New Musical Express” na swojej liście 29 najbardziej chorych okładek płytowych wszech czasów. Muzycy nie byli przekonani także do samej muzyki. Iommi, po prawie 10 latach od czasu wydania krążka, mówił: Nie podobają mi się niektóre utwory z tej płyty. Produkcja była okropna. Nie mieliśmy czasu, by sprawdzić płytę po nagraniu i coś się z nią stało zanim została wydana. Album ukazał się nakładem Vertigo 7 sierpnia 1983 roku. Pomimo niezbyt przychylnego spojrzenia prasy muzycznej, świetnie sobie radził w sprzedaży — zamierzony przez menedżera i Iommiego cel został de facto osiągnięty. W Anglii zajął 4. pozycję (najwyżej od czasów „Sabbath Bloody Sabbath” z 1973 roku, który również trafił na listę z numerem 4), w Norwegii 14., w Szwecji 7., a w USA 39. (uzyskując status złotej płyty). Produkcją, oprócz Butlera i Iommiego, zajął się Robin Black. Brzmienie płyty pozostawia wiele do życzenia — jest brudne, przytłumione, momentami zbyt muliste, a poszczególne instrumenty nie brzmią tak klarownie i selektywnie, jak na poprzednich płytach.

Album rozpoczyna się od „Trashed” (wydanego na singlu), żywiołowego, jednego z najlepszych utworów na płycie. Nie jest to oczywiście otwieracz na miarę „Neon Knights”, ale przynosi ze sobą podobny ładunek energii. Zadziwia w nim szybka i bardzo udana partia perkusji Warda, a Geezer Butler po raz kolejny udowadnia, że jego bas jest w Black Sabbath równie ważny, co gitara Iommiego. Tak naprawdę to właśnie gra Geezera zadecydowała o sile utworu. Nie można się również przyczepić do Gillana, który śpiewa we właściwym sobie stylu — jak w czasach Deep Purple z powodzeniem wyciąga górne rejestry. Iommi napędza utwór szybkim, lekko thrashowym riffem, a w środkowej i końcowej prezentuje dwie bardzo udane solówki. W „Trashed” Tony pokazał, że był bardzo dobrze zorientowany w ówczesnych gustach muzycznych fanów metalu — oczywiście nie uczynił z Black Sabbath zespołu thrashmetalowego, ale z powodzeniem przemycił do swojej muzyki klika elementów tej stylistyki — chociażby solówki, które akurat w tym utworze są bardziej agresywne niż wcześniej (Iommi częściej zaczął używać tremola i efektu wah-wah — patentów takich gitarzystów thrashowych jak K. Hammet, D. Mustaine czy K. King). Do „Trashed” został nakręcony teledysk, w którym widzimy zespół wykonujący ten utwór na scenie (zamiast Billa Warda, który w czasie trasy koncertowej promującej „Born Again” odszedł z zespołu, na perkusji gra Bev Bevan). Teledysk równolegle opowiada historię chłopaka, który po wypiciu nadmiernej ilości alkoholu powoduje wypadek samochodowy (trashed znaczy bowiem tyle co zalany). Tekst ostrzegający przed prowadzeniem pojazdów mechanicznych po spożyciu trunków wysokoprocentowych Gillanowi napisało samo życie — podczas wyścigów samochodowych urządzonych przez muzyków Black Sabbath na terenie studia nagraniowego nowy wokalista formacji rozbił samochód Billa Warda, omal nie wpadając przy tym do basenu. Ian umieścił „Trashed” na swojej solowej płycie „Gillan’s Inn” z 2006 roku, nagrywając go ponownie wraz z Iommim, Ianem Paicem i Rogerem Gloverem. Jak się niebawem okazało, nie wszyscy zrozumieli pouczającą wymowę tekstu tej kompozycji — „Trashed” trafiło pod obstrzał amerykańskiej organizacji Parents Music Resource Center, która umieściła go na liście Filthy Fifteen, prezentującej 15 najbardziej demoralizujących młodzież kompozycji w historii rocka. „Trashed”, opatrzone komentarzem propagowanie używania alkoholu i narkotyków, zajęło miejsce 12. (...) Panie Cudzie, ocal mnie od bólu

Dziękuję ci Panie Cudzie, nigdy więcej się nie zaleję

Czy słyszysz moje kłamstwa?

Nie przejmuj się głupcem, po prostu śmiej mi się prosto w oczy (...)

Stonehenge to jeden z najsłynniejszych i najwspanialszych zarazem europejskich zabytków megalitycznych, pochodzących z epoki późnego neolitu. Słynny cykl kamiennych bloków ustawionych na planie koła położony jest w odległości 13 km od miasta Salisbury w hrabstwie Wiltshire w południowej Anglii. Najprawdopodobniej dla prehistorycznych kapłanów owa budowla była ważnym elementem kultu solarnego i lunarnego. To piękne i zagadkowe miejsce okazało się inspiracją do stworzenia przez klawiszowca zespołu, Geoffa Nichollsa, krótkiej, niespełna dwuminutowej, tajemniczej i mrocznej miniatury „Stonehenge”. Nicholls wyczarowuje w niej iście magiczne pejzaże. Ówczesny menedżer

zespołu, Don Arden, zarządził, że podczas trasy koncertowej zespołowi ma na scenie towarzyszyć olbrzymia dekoracja przedstawiająca właśnie Stonehenge. Efekt pomysłu był taki, że dla muzyków... nie zostało wiele miejsca. Budowla ta została sparodiowana przez Spinal Tap w rockowym filmie „This Is Spinal Tap”. Kolejny jest „Disturbing the Priest”, zaczynający się od szatańskiego śmiechu Gillana i złowrogiego dialogu gitary i klawiszy — całość może kojarzyć się z tym, co będzie w przyszłości robić jedna z legend polskiego metalu, zespół Kat. Kompozycja posiada lekko psychodeliczny, mroczny i niepokojący charakter. Tytuł utworu znaczy tyle co „Niepokojąc księdza” — genezę w jednym z wywiadów przedstawił Ian Gillan: Pewnego dnia ćwiczyliśmy z chłopakami przy otwartych drzwiach, a podczas próby było naprawdę bardzo głośno. Kiedy skończyliśmy grać, byłem zupełnie zaskoczony, kiedy w drzwiach ujrzałem pastora pobliskiego kościoła. Stwierdził, że jest zdecydowanie za głośno i że zakłócamy swoim graniem próbę jego chóru. Oczywiście za całe wydarzenie niezwłocznie przeprosiłem, następnie otrzymaliśmy grafik prób chóru i kiedy oni ćwiczyli, to nigdy nie graliśmy. Następnego wieczoru wypiłem z pastorem kilka piw i podpisałem kilka autografów dla członków chóru. Potem przyszedł Geezer z gotowym tytułem na kawałek. A cała ta historia nieźle nas rozbawiła. Fragment tekstu: (...) Spróbujmy dotrzeć do nieba

Trzymaj się albo umrzesz

Cierpkie życie może się kiedyś zamienić w słodycz

To leży u twoich stóp

Słodkie dziecko z niewinnym uśmiechem

Obserwuje przez cały czas

Nie bądź głupi, kiedy płacze

Patrz prosto w oczy (...)

„Disturbing the Priest” doczekał się m. in. przeróbki w wykonaniu Opeth. „The Dark” to kolejna, zaledwie 45-sekundowa klawiszowa miniaturka, którą można traktować jako introdukcję do utworu „Zero the Hero”. Kompozycja ta opatrzona jest kapitalnym, lekko doomowym riffem Iommiego i refrenem, który zapamiętuje się już po pierwszym przesłuchaniu. Całość utrzymana jest w wolnym tempie. Podczas poszczególnych zwrotek śpiew Iana może kojarzyć się z namiastką

skandowania tekstu. „Zero the Hero” został zreinterpretowany przez Cannibal Corpse i umieszczony na EP „Hammer Smashed Face” z 1993 roku. Ponoć zespół Guns N’ Roses zainspirowany tym utworem stworzył jeden ze swoich największych hitów — „Paradise City” (z albumu „Appetite for Destruction”, 1987). „Zero the Hero” to jedna z najpopularniejszych rzeczy na „Born Again” i jednocześnie ulubiony utwór Gillana z tej płyty. Został do niego nakręcony teledysk, na którym widzimy, podobnie jak w przypadku video do „Trashed”, zespół podczas koncertu, a także człowieka stylizującego się na Hitlera oraz potwory rodem z horrorów klasy B. Sama tematyka utworu krytykuje ludzi, którzy wykazują się niską kulturą polityczną i nie interesują się istotnymi problemami społecznymi: Pogódź się z faktem, że jesteś chwilą.

Życie jest dla ciebie lekkie.

Wszystko masz podane na pozłacanym talerzu.

I my nigdy nie musimy z tobą rozmawiać.

Twoja twarz jest normalna, to jest wyuczony sposób.

I chcesz zachować ten sposób.

Twoja głowa jest mocno przytwierdzona

do twojego kanału telewizyjnego.

Ale czyjeś palce są na pilocie.

Czym zamierzasz być bracie — Bohater Zero

Nie chcesz być bratem — Bohater Zero

Kiedy zamierzasz być bratem — Bohater Zero (...)

Popularności „Zero the Hero” dorównuje „Digital Bitch”, przede wszystkim z sprawą swojej kontrowersyjności. Inspiracją do napisania tekstu do „Cyfrowej Suki” była rzekomo postać Sharon Arden, córki Dona Ardena, późniejszej żony Ozzy’ego. Po tytule i tekście bez problemów można wywnioskować, że jeśli rzeczywiście jest to tekst o Sharon, to nie była ona ulubienicą panów z Black Sabbath: Nosi te swoje skóry tylko dla własnej satysfakcji

Tak naprawdę rzuca je po kątach

Nie ma takiej rzeczy, której nie może sobie kupić

Jest najbogatszą suką w mieście.

Jej wielki, gruby tatuś był maszynką do robienia pieniędzy

Zbił fortunę na komputerach

Ona ma więcej kasy niż w życiu widziałem

Ale jest zachłanną złodziejką uczuć.

Trzymaj się z dala od tej cyfrowej suki

Jest taka bogata, cyfrowa suka! (...)

„Digital Bitch” zaczyna się od żwawego riffu Iommiego, a sam refren, zarówno w warstwie muzycznej, jak i w sposobie śpiewania Gillana, posiada wyraźne inklinacje punkrockowe (!), chyba po raz pierwszy tak jasno słyszalne w muzyce Black Sabbath. Wytchnienie przynosi ze sobą prawie siedmiominutowa, tytułowa ballada — „Born Again”. Dzięki psychodelicznym dźwiękom gitary Iommiego może kojarzyć się z „Planet Caravan” z albumu „Paranoid” (1970). Ten spokojny utwór nie należy do zbyt udanych — jedyne, co go ratuje, to dość dobre, klimatyczne solówki Tony’ego. Tekst również nie należy do wybitnych: Kiedy patrzysz przez moje okno

Głęboko w mój pokój

Na wszystkie sprane firany

Ich niejasne i odległe chwały

Ukryte w mroku

Lodowate palce zapomnianych pasji

Pieszczotliwie ocierając moje wargi

Na końcu mojej prymitywnej duszy

Gdy wyglądasz przez moje drzwi

Głęboko w mój pokój

Czy czujesz potężną siłę?

To czeka, czeka w blasku (...)

„Hot Line”, choć również nie jest utworem najwyższych lotów, przynosi ze sobą klasyczny heavymetalowy riff i prawdziwy mocny drive, godny takich grup nurtu NWOBHM jak Saxon czy Diamond Head. Zabierz mnie do rzeki kochanie, pij moje wino

Kiedy pójdę na dół, czy podasz mi linę?

Prowadź mnie do religii, zabierz mnie na jej schody

Kiedy zaliczę upadek, czy zmówisz za mnie jakieś modlitwy?

Kiedy pokażesz mi znak

Kiedy rzucisz mi linę (...)

Płytę wieńczy piękna ballada „Keep It Warm”. Bez wątpienia jest jednym z najwspanialszych momentów na płycie, przede wszystkim za sprawą urokliwego refrenu, poziomu wokalnego Gillana i przecudnych solówek Iommiego. Piękna kobieto, czy czujesz się dobrze

Czym było to co zrobiłaś ostatniej nocy

Uczyniłaś mnie szalonym, mogłem latać

Nie zapomnę twojego głodnego spojrzenia

Co się ze mną dzieje?

Jestem tylko biegaczem, urodziłem się wolny

Ale od kiedy cię poznałem, nie mogę cię zostawić (...)

Płyta „Born Again”, choć nie zdobyła uznania krytyków, przypadła do gustu większości fanów, także tych, którzy postanowili stworzyć własne projekty muzyczne. Pochwał na temat „Born Again” nie szczędził Lars Ulrich, który nazwał ją jednym z najlepszych dokonań Black Sabbath. W 2011 roku ukazała się specjalna, zremasterowana dwupłytowa wersja tego albumu, gdzie na drugim krążku zamieszczono niepublikowany wcześniej „The Fallen” (pochodzący z sesji „Born Again”), alternatywną wersję instrumentalnego „Stonehenge” oraz nagrania koncertowe, zarejestrowane podczas Reading Festival w Anglii, 27 sierpnia 1983 roku. „Born Again” zainaugurował trudny okres w historii Black Sabbath. Po odejściu Gillana rozpoczął się czas szamotania, bezustannych zmian w składzie, niestabilnej sytuacji finansowej i poszukiwania nowych środków wyrazu, które miały za zadanie odświeżenie stylu formacji.

1986: SEVENTH STAR Album, który ukazał się 28 stycznia 1986 roku, miał być pierwszym solowym wydawnictwem Iommiego. Jednak za za sprawą ingerencji wytwórni, został wydany pod szyldem Black Sabbath featuring Tony Iommi. Producentem nagrań został Jeff Glixman — człowiek, który miał za sobą współpracę z takimi grupami jak Saxon, Kansas czy Kiss. Muzyka jest w całości dziełem Iommiego, a w pisaniu niektórych tekstów gitarzystę wspomagali Geoff Nicholls, Glenn Hughes i Glixman. „Seventh Star” w znaczny sposób różni się od stylistyki wypracowanej przez Black Sabbath w ostatnich latach — zarówno pod względem brzmieniowym, jak i stylistycznym. „Siódma Gwiazda” jest zapowiedzią tego, co będzie się działo na kolejnym wydawnictwie formacji, „The Eternal Idol”. Całość jest zdecydowanie bardziej hardrockowa niż metalowa i bliżej jej do ówczesnych propozycji Whitesnake niż tego, co Black Sabbath robił z Ronniem Jamesem Dio. Płyta powstawała w bardzo trudnym dla Iommiego okresie — okładka, na której widzimy zdjęcie zasępionego gitarzysty stojącego samotnie na pustkowiu, mówi w zasadzie wszystko. Z dawnego składu Tony’emu pozostał tylko wierny klawiszowiec — Nicholls. „Seventh Star” jest ukłonem w stronę szerszej, niezbyt wymagającej publiczności. To wygładzona, bardziej przyjazna radiu niż kiedykolwiek wcześniej muzyka, nie bardzo pasująca do stylistyki Black Sabbath. Jako solowy album Iommiego byłaby do przełknięcia, ale w zestawieniu z nazwą Black Sabbath jest — w pewnym stopniu — wystawieniem na próbę legendy tej formacji. Jedno jest pewne: album nowych fanów Iommiemu nie przysporzył. Druga połowa lat 80., oprócz rozwoju bardziej ekstremalnych odmian metalu, przyniosła ze sobą także fuzję ciężkich brzmień z muzyką pop. Pop-metal, ubrany w dużą ilość instrumentów klawiszowych i chwytliwych melodii, jest tutaj najbardziej delikatnym określeniem. Inne synonimy to glam metal, pudel metal, hair metal czy hairspray metal. Samo określenie pudel nawiązywało do popularnych wśród niektórych wykonawców tapirowanych włosów, ale z czasem termin zaczął funkcjonować jako ogólne określenie dla komercyjnej, melodyjnej odmiany ciężkiej muzyki gitarowej. Nurt ten zapoczątkowali tacy artyści jak Mötley Crüe czy Def Leppard, choć wielki wpływ na jego popularyzację miał amerykański zespół Bon Jovi i szwedzki Europe. Black Sabbath A. D. 1986 niestety delikatnie zmierzał w tą stronę. Nie tylko pod względem muzyki — wystarczy bowiem spojrzeć na zdjęcia nowych towarzyszy Iommiego — Dave’a Spitza i Erica Singera. Zresztą Hughes i Nicholls nie odstawali od reszty — wyglądali jakby dopiero co mieli robioną trwałą... Nie o wygląd jednak chodzi — najważniejsza jest muzyka. Na „Seventh Star” znalazł się kawał dobrej muzyki hardrockowej, tyle że momentami podanej w zbyt delikatnej formie. Na szczęście są to zaledwie momenty, które zdradzają nadzieje Iommiego na pozyskanie publiczności za Oceanem. Niestety, praca poszła na marne i Black Sabbath trafił w artystyczną próżnię — starzy fani, kompletnie zawiedzeni ówczesną estetyką swoich idoli, zaczęli odchodzić, a nowych po prostu nie było: nawet jeśli gustowali w lżejszych odmianach metalu, to już mieli swoich faworytów w postaci Aerosmith, Alice’a Coopera, Kiss czy Van Halen. Na „Seventh Star” słychać, że choć Iommi ucieka od typowego, sabbathowego brzmienia, to... nie czuje się dobrze w takiej estetyce i nie jest w pełni przekonany do tego, co robi. Efekt finałowy nie jest na szczęście najgorszy.. „In For the Kill” zaczyna się kanonadą perkusji i zadziornym riffem. Byłby z niego całkiem niezły utwór, gdyby nie naiwny i rozmiękczający całość refren. Po kompozycjach Iommiego słuchacz spodziewa się jednak większej mocy. (...) Żyj dreszczem bitwy w pojedynkę Pobłogosławiony przez wolę oddania życia za tron Dla zabicia Dla zabicia

Wolność jest zdobyta szturmem (...)

„No Stranger to Love” zaczyna się klawiszową introdukcją, która od razu zdradza balladowych charakter całości. Kiedy pojawia się śpiew Hughesa, okazuje się, że Black Sabbath po raz pierwszy w dotychczasowej karierze stworzyli typową pościelówę. Na wcześniejszych płytach zespół także zamieszczał stonowane, spokojne utwory, ale nigdy nie miały tak wyraźnie popmetalowego charakteru. „No Stranger to Love” mogłoby idealnie wpasować się w jedną z płyt Bon Jovi czy Aerosmith. Czy to jednak oznacza, że omawiany utwór jest zły? W żadnym wypadku i nawet więcej — jak na ramy tej estetyki jest bardzo udany, tylko nie pasuje do Black Sabbath. Kompozycja była pierwszym z dwóch singli z „Seventh Star”, nakręcono do niej także czarno-biały teledysk (wersja singlowa zawiera dodatkowe harmonie wokalne Hughesa). Na filmie widzimy zatroskanego Tony’ego, który właśnie dostał kosza od pięknej nieznajomej (w tą rolę wcieliła się Denise Crosby, amerykańska aktorka znana między innymi z serialu „Star Trek — Następne Pokolenie”), niezwykle skupionego na śpiewie Hughesa, nową sekcję rytmiczną oraz błąkającego się psa, którego obecność ma prawdopodobnie symbolizować samotność. „No Stranger to Love” jest jedyną kompozycją, w której na gitarze basowej nie gra Dave Spitz — partie wykonuje tutaj Gordon Copley (znany m. in. ze współpracy z... Billem Wardem), który przez jakiś czas gościł w Black Sabbath. Noc jest zimna Samotny aż do ranka Płaczę do światła Za sprawą miłości, która nie chce nadejść Mówisz, że nigdy nie nadejdzie Zostawiasz mnie samego Oddałem ci moje serce Płakałaś nad moją duszą Anioł nie chce przyjść Ten diabeł nie chce odejść Coś jest nie tak Po prostu nie potrafię odejść Żyję na ulicy Nie jestem obcy dla miłości Dlaczego nie potrafisz zobaczyć, że nie jestem obcy dla miłości Lecz jestem obcy w twoich ramionach (...)

Niespełna trzyminutowy „Turn to Stone” to już typowa hardrockowa jazda najwyższej próby, aż do bólu kojarzy się z Deep Purple. Nawet Hughes śpiewa tutaj trochę pod Gillana (to nie jest zarzut!”. Kompozycja nie daje chwili odpoczynku, jest bardzo żywiołowa, szczególnie za sprawą mocnej i szybkiej sekcji rytmicznej. W takich utworach jak ten mimo wszystko żałuje się, że w Black Sabbath nie było już Butlera i jego przesadnie eksponowanej, finezyjnej gry na basie. Dave Spitz radzi sobie jednak

całkiem dobrze, podobnie jak nowy perkusista — Eric Singer. Wystarczy posłuchać, co wyczynia ze swoim centralnym bębnem na początku tego utworu — thrashmetalowe mistrzostwo! Przybyła z przeszłości Nigdy nie była tą ostatnią Jej los był pechowy od samego początku Posłaniec z piekła Rzuciła śmiercionośne zaklęcie na wszystkich, którzy ośmielili się przebić jej serce. Nie ma sensu próbować ucieczki (...)

„Sphinx (The Guardian)” to krótki klawiszowy przerywnik, wprowadzający słuchacza do utworu tytułowego — „Seventh Star” — będącego najbardziej klimatycznym i wartościowym na całej płycie. Jego rytmika ma wiele wspólnego z „Kashmir” Led Zeppelin — króluje tu typowo bonhamowska, mocno osadzona perkusja. W tle słyszymy także klawisze, generujące orientalne, klimatyczne dźwięki (także imitujące chór) oraz wielowątkowy riff Tony’ego — dzięki tym elementom cała kompozycja naprawdę może się podobać. Uwagę zwraca także ciekawy tekst: Jest taka wizja w piaskach Pochodząca się z przeszłości Płacz uwolni moją duszę Poprowadzi mojego płonącego ducha na spoczynek Usłysz dźwięk odległych czasów To wezwanie Siódmej Gwiazdy Nie ma schronienia przed ukropem Nie ma litości na tej ziemi Słuchaj śpiewu tysięcy dusz Oczekując wyroku z boskiej dłoni Usłysz dźwięk odległych czasów To wezwanie Siódmej Gwiazdy (...)

„Danger Zone” (drugi singiel z „Seventh Star”) to następna po „Turn to Stone” hardrockowa jazda. Na jej potrzeby Iommi wyczarował bardzo mocny riff — prosty, ale konkretny. Glenn daje z siebie wszystko. Wyraźnie słychać, że w 1986 roku był w szczytowej formie wokalnej. W środkowej części utworu Iommi pozwala sobie także na thrashowanie i trzeba przyznać, że czyni to w pięknym stylu. Nie mogę się oprzeć, upadam Do niebezpiecznej strefy

Cały długi dzień jestem popychany i przeganiany Po prostu mam dość W niebezpiecznej strefie Czerwone światło, nie zatrzymuj się, kiedy brak czerwonego światła Wiesz, że zawsze mam problemy Samotny, zawsze samotny Mam za dużo czasu (...)

„Heart Like a Wheel” to sztandarowy przykład wykorzystania bluesa na potrzeby utworu hardrockowego — podobny zabieg zastosował Dio w paru utworach swojej płyty „Lock Up the Wolves” z 1990 roku (nie mówiąc o dokonaniach Led Zeppelin czy AC/DC, którzy tak naprawdę są prekursorami hard’n’heavy bluesa). Łączenie rytmicznego, bluesowego smutku z mocnymi akcentami w stylu Black Sabbath okazało się zabiegiem trafionym — pomimo naiwności warstwy lirycznej i momentów znużenia zbytnią monotonią, bilans wychodzi na plus. W późniejszym okresie Glenn Hughes podczas swoich koncertów bardzo często sięgał po ten utwór — podobnie jak po „No Stranger to Love” czy „Seventh Star”. W dniach zagubienia Stałaś się zła i zimna Mówisz, że to złudzenie Nie ma ognia w twojej duszy Powiedz, że mnie nie kochasz Powiedz, że ci nie zależy Ale nie zostawiaj mnie tu Twoje serce jest niczym koło Czeka tylko by się obrócić (...)

„Angry Heart” zaczyna się od szarpanego riffu i niepokojących klawiszy Nichollsa — jego usługi dla Black Sabbath po raz kolejny okazały się bezcenne. Sposób, w jaki potrafi za sprawą prostych dźwięków zbudować odpowiednią atmosferę, jest zdumiewający. Cały utwór jest utrzymany w średnim tempie i ozdobiony jednym z najbardziej urokliwych refrenów w historii formacji. Pamiętam jeszcze, jak to było Myślałem, że jedyną rzeczą, Która się liczyła, byłem ja Zawsze mówiłaś mi, że to było po prostu szalone Aby poczuć taką radość Gdy inni czują ból

Nie ma sposobu by zmienić to rozgniewane serce Przecież gdy miłość odchodzi Ono cię rozerwie I od tego czasu zaczęło się To straceńcze poszukiwania ziemi obiecanej (...)

Płytę wieńczy częściowo zagrany na gitarze akustycznej „In Memory”. Są tutaj klawisze, spokojna sekcja i pełen przejęcia głos Hughesa. Po dwóch minutach, zupełnie niepodziewanie, utwór zostaje wyciszony. Szkoda, bo zapowiadała się całkiem udana ballada — zabrakło jednak odpowiedniego środka i zakończenia. Nikt nie mówił mi jak mam się czuć Ze złamanym sercem, które zostawiłaś Zagubiony i osamotniony, tak się teraz czuję Byłaś jedynym przyjacielem jakiego miałem Dałaś mi tyle miłości a teraz tylko łzy przypominają mi, że odeszłaś Powinnaś tu być (...)

Pomimo delikatnej komercjalizacji, „Seventh Star” to całkiem przyzwoita produkcja. Warto zauważyć, że nie tylko styl Iommiego uległ w tamtym czasie amerykanizacji — to samo stało się z zespołem Dio na płycie „Sacred Heart” (1985). Jednak zarówno Ronniemu, jak i Tony’emu udało się uniknąć przy tym zdrady hardrockowych ideałów. Potrafili uniknąć oczywistości, zachowując się z wielką klasą i wyczuciem. „Seventh Star” na listach sprzedaży radził sobie znacznie gorzej niż „Born Again”, ale udało mu się wywalczyć w USA złoto. W Anglii osiągnął 27. pozycję (wówczas najgorszy wynik Black Sabbath w historii), w Norwegii zajął 17. miejsce, 11. w Szwecji i 78. na licie „Billboardu” w Stanach. 1 listopada 2010 roku w Europie wydano specjalną, dwupłytową edycję „Seventh Star”. Kompakt pierwszy, oprócz całego albumu, zawierał także bonus w postaci remixu singla „No Stranger to Love”. Na dysk drugim znalazł się koncert Black Sabbath zarejestrowany 2 czerwca 1986 roku w Hammersmith Odeon w Londynie, z Rayem Gillenem w roli wokalisty.

1987: THE ETERNAL IDOL Kolejny album Iommiego i spółki ukazał się 1 listopada 1987 roku. Na tę płytę wylano wiadra pomyj. W chwili, kiedy się ukazała, była oceniana jako najsłabsza produkcja w dziejach Black Sabbath. Dzisiaj jest podobnie i „The Eternal Idol” (delikatnie mówiąc) nie zbiera najwyższych not. W klasyfikacji najmniej udanych płyt formacji wyprzedza go tylko „Forbidden”, jak do tej pory ostatnie dokonanie studyjne grupy. Według wielu krytyków krążek był dalszym krokiem Tony’ego na drodze ucieczki od wypracowanej przez lata stylistyki. Największym zarzutem były porównania do Whitesnake i Rainbow. Iommiemu czyniono wymówki, że kieruje zespołem, który niegdyś kreował muzyczne mody i je wyprzedzał, a teraz stał się kopistą miękkiej odmiany hard rocka. Starsza publiczność, nawet ta, dla której wyznacznikiem stylu grupy były albumy „Heaven and Hell” czy „Mob Rules”, wiedziała, że na „The Eternal Idol” nie znajdzie wiele dla siebie i omijała wydawnictwo szerokim łukiem. Młodsza miała zaś własnych ulubieńców, więc Black Sabbath ponownie trafił w pustkę. Do tego „The Eternal Idol” było pozbawione promocji i większych nakładów finansowych na reklamę. Krążek był najgorzej sprzedającym się albumem Black Sabbath. W Anglii zajął 66. pozycję, a w Stanach mało zaszczytne 168. miejsce. O złocie i platynie Iommi mógł zapomnieć i to na kilka ładnych lat. Dla Tony’ego wyniki sprzedaży jego najnowszego dzieła były prawdziwą tragedią. „The Eternal Idol” to pierwszy album Black Sabbath z Tonym Martinem przy mikrofonie. Godnie zastąpił Raya Gillena, który tuż przed swoim odejściem z grupy nagrał wszystkie partie wokalne na pierwotną wersję albumu. Martin musiał się spieszyć, gdyż stał się częścią Black Sabbath tuż pod koniec procesu produkcyjnego płyty i na nagranie swoich wokali miał zaledwie osiem dni. To niewiele względem czasu, w jakim powstawał album. Nagrania trwały dość długo — zmieniały się studia nagraniowe, skład, a także producenci. Oprócz Jeffa Glixmana, który wywarł największy wpływ na ostateczne brzmienie płyty, w jej produkcji brali udział także Vic Coppersmith-Heaven i Chris Tsangarides. Wydawnictwo zdobiła bardzo udana okładka — jedna z najlepszych spośród dotychczasowych płyt zespołu. Znalazło się na niej zdjęcie nagich modeli obu płci naśladujących rzeźbę francuskiego artysty Augusta Rodina zatytułowaną „The Eternal Idol” (z 1889 roku). Ciekawostką jest fakt, że w książeczce dołączonej do płyty Tony Iommi podpisany został jako The Player, a pozostali muzycy jako Players. Całość zaczyna się — całkiem zacnie — od „The Shining”. Początek jest dość spokojny, słyszymy delikatnie brzmiącą gitarę Iommiego, dyskretne klawisze i wspaniałą linię basu, która spokojnie mogłaby wyjść spod palców Butlera. Dalej jest jeszcze lepiej — gitarzysta Black Sabbath gra dostojny riff, który przy całym swoim ciężarze ma w sobie dużo finezji i odpowiedniego klimatu. Tony Martin udowadnia, że pod względem talentu wokalnego w niczym nie ustępuje Gillenowi. Mamy tu wszystko, co potrzeba — moc, nośny i łatwo zapadający w pamięć refren oraz solówki Iommiego. „Lśnienie” można spokojnie zaliczyć do naprawdę udanych kompozycji. Oto fragment tekstu: (...) Wznieś się do lśnienia Żyj teraz długim życiem Wznieś się do lśnienia Nie zostań znów oślepiony przez głupców (...)

Do „The Shining” nakręcono teledysk, który na tle innych wideoklipów grupy prezentuje się całkiem interesująco. Jest tutaj cały zespół, Iommi obwieszony krucyfiksami, czarne ptactwo, trzy demoniczne kobiety i tajemnicza, mroczna aura. Czego chcieć więcej? W stylizacji całości wyczuwa się wpływ lat 80., którego z wiadomych względów nie udało się uniknąć. „The Shining” zostało także wydane na jedynym singlu z „The Eternal Idol”. Na stronie B znalazły się dwie premierowe kompozycje, które nie trafiły na regularny album. Pierwsza z nich to „Some Kind of Woman” — utwór, skomponowany przez

Iommiego i Martina zaraz po jego dołączeniu do Black Sabbath. Drugi to „Black Moon”, którego dopracowana wersja znalazła się na kolejnym albumie formacji, „Headless Cross”. „Ancient Warrior” również trzyma poziom — głównie za sprawą orientalizującego riffu, który powala swoją mocą. Martin także daje z siebie wszystko i z ogromnym zaangażowaniem wyśpiewuje kolejne wersy tekstu: Nie ma końca i nie ma początku Historii starego człowieka Czy on mnie ciągle pamięta? Życie przeminęło Och, widzę jego duszę, która się budzi Ponad czasem Nie mam gdzie się ukryć Czy zachowa dla mnie miejsce? To król królów Strażnik światła Trzyma skrzydła wieczności (...)

„Hard Life to Love” to pierwsza wyraźna pomyłka — Iommi wymyślił banalny riff, przez co Black Sabbath brzmi tutaj jak popłuczyny po Rainbow czy Whitesnake. Dawna siła, potęga brzmienia i pomysł na granie po prostu zniknęły. Całość próbuje ratować Martin, który zrobił co mógł, żeby tego utworu słuchało się w miarę przyjemnie. Za sprawą tego typu kompozycji można dojść do smutnego wniosku, że Iommi traci swoją własną tożsamość, a efekt tego jest taki, że powoli spycha swój zespół w artystyczny niebyt. Szybkie życie jest łatwe Dopóki biegniesz poza drogą Przyjaciele staną się nieznajomymi Kiedy jesteś poza kontrolą (...) To się dokonało, choć ciężko przyznać, że to prawda Więc nigdy nie pozwól na to By twoje słowa stały się kłamstwami To ciężkie życie dla miłości (...)

Podobnie jest w przypadku „Glory Ride”, który za sprawą rytmiki riffów może kojarzyć się z Europe — zespołowi tej klasy co Black Sabbath to nie przystoi... To zwykłe, przeciętne, miałkie i nijakie granie, dzięki któremu grupa Iommiego może jawić się jako drugoligowy projekt... Najemnicy wyruszą

W celownikach broni wroga Ci którzy składali przysięgę Dziś w nocy Są dobrze przygotowani, oni wiedzą o tym, że będą (...)

„Born to Lose” to kolejny przykład kopiowania Whitesnake — nie ma tu nic, co mogłoby się kojarzyć z Black Sabbath. To również najmniej interesująca kompozycja pod względem wokalnym — Martin stara się śpiewać trochę za wysoko. Gra sekcji jest monotonna, a całość bardzo przewidywalna. Słychać także, że Iommi nie miał pomysłu na porządny riff. „Born to Lose” to nikłej wartości wypełniacz i płyta spokojnie obeszłaby się bez niego. Zagram w twoją grę, Ale jeśli przegrasz, to zapłacisz najwyższą cenę Zerwane kajdany i więzień jest w końcu wolny Strach w środku wzmógł się i umarł Czas pokaże, jeśli się mylę To nie potrwa długo Myślisz, że ja tylko gonię za cieniami w mroku. Cóż, nie urodziłem się, by przegrać. Nie urodziłem się, by przegrać (...)

Na szczęście w przypadku kolejnej kompozycji jest znacznie lepiej. „Nightmare” to lekko bluesujący, rozbujany, szczery numer. Jest w nim trochę starego Black Sabbath, szczególnie w jego środkowej części (za sprawą niepokojącego riffu). Martin prezentuje prawdziwą klasę — pokazuje, że potrafi zaśpiewać naprawdę wysoko, jak również wspaniale operuje środkiem. Po pierwszym odejściu Martina z formacji, Iommi często mówił, że Black Sabbath z tym wokalistą nie miał szans na powodzenie. Na „The Eternal Idol” nie można się jednak oprzeć wrażeniu, że to właśnie Martin ratował krążek. To jest sen w zasięgu snu Zagubiony i samotny Nie zostań pociągnięty za rękę przez diabła (...)

„Scarlet Pimpernel” to bardzo nastrojowa, trochę barokowa miniaturka gitarowa Iommiego, wykonana tylko w towarzystwie klawiszy. W jakiś sposób przypomina słynne instrumentalne motywy gitarzysty z płyty „Master of Reality” z 1971 roku — „Embryo” i „Orchid”, ale nie robi już takiego wrażenia. „Lost Forever” rozpoczyna się klasycznym thrashmetalowym riffem, którego nie powstydziliby się chociażby panowie z Judas Priest. To zdecydowanie jeden z lepszych utworów na krążku — szkoda tylko, że Martin za bardzo rozmiękczył go wokalnie, używając zbyt wysokich dźwięków. Jego głos został naznaczony delikatnym pogłosem, co po raz kolejny nasunęło skojarzenia z pudel metalem. Pomimo drobnych mankamentów, „Lost Forever” ostatecznie broni się jako całkiem przyzwoita dawka

hardrockowej witalności. Spróbuj odnaleźć drogę Słońce nie chce świecić, ale teraz nadszedł czas twojej zapłaty Jak widzisz, nie ma czasu na odwrót (...) Jest za późno, żebyś powiedział, że cię obchodzi Kiedy jest zło w twoim spojrzeniu Mówisz, że nie jesteś winny (...)

Płytę wieńczy tytułowy „Eternal Idol”, uosabiający nieśmiałą próbę powrotu Black Sabbath do korzeni swojej muzycznej tożsamości. To doom metal jak się patrzy! Iommi stworzył prosty, ale za to zabójczy, walcowaty riff. Nie po raz pierwszy w historii Black Sabbath potwierdziła się zasada, że największą siłą jest prostota — nie ma tu zbędnych ozdobników, orientalizmów, chórów... Jest za to powolny, dołujący i przeszywający swoim niepokojem, powtarzający się niczym mantra motyw gitarowy, już od pierwszego przesłuchania decydujący o tym, że chce się do tego utworu wracać. Perłą jest także wokal Martina — dynamiczny, urozmaicony, doskonale budujący atmosferę. Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że kompozycja ta stała się dla wielu innych grup nie lada inspiracją. Wystarczy posłuchać pierwszych płyt Anathemy, Asphyx czy Paradise Lost. Echa pobrzmiewają także w polskiej twórczości — choćby w „Szmaragdzie Bazyliszka” formacji Kat. Fragment tekstu „Eternal Idol”: (...) Umierający świat zabija nas tak powoli Wierzę, ze żaden bóg nas teraz nie uratuje Nie możesz zobaczyć tego co widzę Grzesznicy odmawiają dziś wieczorem twoje modlitwy Twój sądny dzień jest tu (...)

1 listopada 2010 roku ukazała się dwupłytowa wersja „The Eternal Idol” — pierwszy krążek zawierał oprócz regularnego albumu utwory „Some Kind of Woman” i „Black Moon”. Druga płyta przedstawia wszystkie kompozycje nagrane podczas sesji z Rayem Gillenem. W tym przypadku są ułożone w innej kolejności niż na oficjalnym wydawnictwie. Zabrakło także instrumentalnego „Scarlet Pimpernel”. Bez wątpienia „The Eternal Idol” to rozwinięcie proamerykańskiej stylistyki muzycznej oraz pomysłów z poprzedniej płyty. Iommi trochę się tutaj pogubił, niebezpiecznie balansując na krawędzi komercji i mało wyszukanego hard rocka. Na szczęście kolejny album grupy okazał się bardzo udanym przedsięwzięciem — swoistym pomostem łączącym stare z nowym. W znacznie lepszym, bardziej rasowym wydaniu.

1989: HEADLESS CROSS Sytuacja, w jakiej znalazł się Black Sabbath w drugiej połowie lat 80., była nie do pozazdroszczenia. Okres pobytu zespołu w metalowej ekstraklasie niestety się zakończył, a jego uczniowie już dawno go przerośli. Iommi, choć doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że jego grupa to już nie ta jedyna, lecz jedna z wielu, ani myślał kończyć działalności. Po artystycznej i komercyjnej porażce „The Eternal Idol” wyciągnął odpowiednie wnioski i dzięki temu powstał album znacznie lepszy od poprzednika. Niektórzy krytycy pokusili się nawet o stwierdzenie, że był to najlepszy album Black Sabbath w najgorszym dla tego zespołu okresie. Album ukazał się 24 kwietnia 1989 roku nakładem nowej wytwórni I. R. S. Fani, szczególnie ci z Ameryki, podeszli do niego z dużą dozą sceptycyzmu. Obawiano się powtórki z „The Eternal Idol”. Jeśli Iommi poszedłby drogą wyznaczoną w 1987 roku i nagrałby podobny krążek, Black Sabbath przestałby istnieć. Na szczęście stało się inaczej i zespół wydał najlepszą płytę od czasów „Mob Rules”. „Headless Cross” to dla Black Sabbath bardzo ważny album — przywracał nadzieję fanów, ale i samego Iommiego. Tony Martin okazał się być na „The Eternal Idol” na tyle dobrym wokalistą, że Iommi postanowił przedłużyć mu umowę. Nie sposób uznać tej decyzji za błędną — to właśnie wokale Martina dodają „Headless Cross” prawdziwego blasku. Słychać, że wokalista okrzepł, odnalazł więcej pewności siebie, a przede wszystkim swój własny styl, nie próbując imitować Davida Coverdale’a z Whitesnake. Do tworzenia albumu gitarzyście udało się pozyskać nowego perkusistę — Cozy’ego Powella. Nie ma żadnych wątpliwości, że to najlepszy perkusista, jaki w tamtym czasie mógł zasilić szeregi Black Sabbath, a jego wirtuozerski, łatwo rozpoznawalny styl stał się jedną z wizytówek zespołu. Wraz z nowym basistą, Laurence’em Cottle’em, Powell stworzył potężną sekcję rytmiczną. Sam Cottle, choć wykonuje na „Headless Cross” wszystkie partie basowe (oprócz „Devil and Daughter”, w którym zagrał Tony Martin!) nigdy nie uzyskał statusu członka formacji, nie był także uwzględniany na fotografiach promujących album. Okładkę albumu, autorstwa Kevina Wimletta, zdobi celtycki krzyż, średniowieczny solarny symbol, od wieków znany wyznawcom religii przedchrześcijańskich. W tym wypadku forma krzyża umieszczona jest w okręgu, symbolizującym celtyckie wianki — tzw. ruta. Jedyną kontrowersją, jaka mogła się wiązać z tą ilustracją, jest fakt, że wizerunek krzyża celtyckiego jest szeroko wykorzystywany przez organizacje neonazistowskie. To w połączeniu z niektórymi wydawnictwami Black Sabbath posiadającymi nadmiernie uwydatnioną (w charakterystycznym kształcie) literę S, mogło być powodem do oskarżenia zespołu o sympatyzowanie z tendencjami faszystowskimi. Jednak na szczęście do tego nie doszło — skończyło się na uwagach, że muzycy, przywołując wczesnośredniowieczną symbolikę religijną, delikatnie korespondują z treściami neopogańskimi. Większe kontrowersje wywoływały teksty niektórych utworów. Pod względem lirycznym „Headless Cross” ma gotycki, mroczny nastrój. W tekstach, które najczęściej poruszają tematykę egzystencjalną, pojawiają się takie słowa jak szatan, śmierć, diabeł czy anioł piekieł. Z drugiej strony to przecież Black Sabbath, więc czego można się było spodziewać? Teraz większą uwagę przywiązujemy do spraw realnych, do otaczającej nas rzeczywistości, magię i mistycyzm przesuwając na dalszy plan — mówił gitarzysta. Co prawda tytuły utworów mogły świadczyć o czymś wręcz przeciwnym, ale... Na przykład „When Death Calls” nie ma nic wspólnego z diabłem — Tony napisał tekst na podstawie koszmarnego snu o własnej śmierci, zaś utwór tytułowy przedstawia autentyczną historię średniowiecznego miasteczka Headless Cross, które wyludniła zaraza. Trudno było oczekiwać, że po klęsce swojego poprzednika, album „Headless Cross” od razu przywróci Black Sabbath dawny blask — za sprawą ciągnącej się za zespołem złej famy najnowszy krążek w chwili ukazania się na rynku również nie został doceniony. Niesłusznie, gdyż zawartość „Bezgłowego Krzyża” naprawdę jest godna uwagi. Dzisiejsze noty są znacznie wyższe. Iommi: Moim zdaniem to jeden ze wzlotów Black Sabbath. Jak na tamten czas — bardzo dobra rzecz. Świetne kawałki. Doskonale zagrane przez Cozy’ego Powella i wspaniale zaśpiewane przez Tony’ego Martina. To też

świetny wokalista, bardzo utalentowany. „Headless Cross” w Anglii wylądował na 31. pozycji (o połowę wyżej od „The Eternal Idol”) i uzyskał status złotej płyty, w Szwecji i Szwajcarii uzyskał kolejno 22. i 23. miejsce, a na liście amerykańskiego „Billboardu” zajął 115. miejsce (najwyższe od czasów „Seventh Star”) Produkcją materiału osobiście zajął się Iommi, a oparcie w swoich działaniach znalazł w osobie Cozy’ego Powella. „Headless Cross” brzmi potężnie, produkcja jest bardziej dopracowana i sterylna niż na „The Eternal Idol”. Ta chłodna, wykalkulowana produkcja stała się kolejnym powodem do ostrej krytyki ze strony recenzentów, według których zespół zatracił swój pierwotny, nieprzewidywalny charakter. Z drugiej strony lata 80. jasno precyzowały pewne standardy w heavy metalu — nie było miejsca na eksperymenty, jazzowe odjazdy czy prymitywne rozwiązania brzmieniowe. Miało być konkretnie, ciężko, ale też melodyjnie i z polotem. I taki właśnie jest „Headless Cross”. Jedynym mankamentem produkcji jest przytłumione brzmienie, gęstsze niż w przypadku poprzednika. Płyta rozpoczyna się mrocznym, klawiszowym wstępem: „The Gates of Hell”. Taki tytuł nosi jedna z prac wspomnianego już wcześniej rzeźbiarza Augusta Rodina. Po tym intro słyszymy utwór tytułowy, rozpoczynający się od powolnych, rytmicznych uderzeń perkusji. Kiedy dołącza do niej melodyjny, gitarowy riff, wiadomo, że mamy do czynienia z Black Sabbath w najlepszym wydaniu. Po raz kolejny swoimi wokalnymi popisami zadziwia Martin — jego głos ma w sobie dużo drapieżności, tajemnicy i złowieszczości. „Headless Cross”, do którego nakręcono dość efektowny teledysk, został wybrany na pierwszego singla promującego album (ukazał się także jako 12-calowy, podpisany przez Iommiego winyl — w ograniczonym nakładzie 2500 kopii). Na stronie B singla oraz na winylowym picture discu pojawia się dodatkowy utwór „Cloak and Dagger” (nieobecność w podstawowym programie jest uzasadniona — to najsłabszy punkt sesji). Tekst „Headless Cross” traktuje o średniowiecznym miasteczku o tej samej nazwie, znajdującym się na południe od rodzinnego dla muzyków Black Sabbath Birmingham. Nazwa miejscowości ma swoją genezę w wydarzeniach z XIV wieku — w trakcie epidemii dżumy, która nawiedziła Anglię w 1348 roku, większość krzyży z tego miasteczka została zniszczona. Popatrz przez ludzi i spójrz przez mgłę Na wzgórze bezgłowego krzyża Gdzie wszystkie czarownice spotykają się w noc taką jak ta A siły ciemności są tu gospodarzem. Przybyły twarzą w twarz, oko w oko, dusza w duszę Z aniołem, który spadł z nieba. Unoszące się w powietrzu krzyki i zawodzenia (...) Obserwuj, jak zastępy znów galopują Ku przeznaczeniu śmierci lub tortur Na bezgłowym krzyżu, na bezgłowym krzyżu (...)

Kolejny na płycie jest „Devil and Daughter”. Początkowo nosił tytuł „Devil’s Daughter”. Zmiana nazwy została dokonana na prośbę Iommiego, ponieważ na wydanej w 1988 roku płycie Ozzy’ego „No Rest for the Wicked” znalazł się utwór o tym samym tytule. Tekst kompozycji ma — wedle wielu wiarygodnych źródeł — odnosić się do Sharon Osbourne i jej ojca Dona Ardena. Czyżby więc byłaby to druga cześć „Digital Bitch” z „Born Again”?

Cisza zapowiada świt nowego dnia Diabeł i jego córka są w drodze Zło jej natury czai się w jej oczach Z nim nie ma strachu przed świtem, który przynosi światło Ochrzczona w ogniu, zbyt dzika, by ją okiełznać Jest gorąca, zła i gotowa, by wziąć każdego mężczyznę (...) Diabeł i córka — przyjemność i ból Diabeł i córka — czy to już koniec? (...)

Muzycznie — to kapitalny, żywiołowy utwór w dość szybkim tempie, z mocnym i nośnym refrenem. Kompozycja została także wydana na singlu, a na jego drugą stronę trafił 15-minutowy wywiad, którego piśmie „Raw Magazine” udzielili Martin, Iommi i Powell. Wreszcie mamy drugi po utworze tytułowym prawdziwy brylant tej płyty, „When Death Calls”. Zaczyna się bardzo spokojnie i tajemniczo, delikatnymi wokalami Martina, żeby za moment uderzyć z całej siły ciężkim, klasycznym doommetalowym riffem Iommiego. Jednak prawdziwy majstersztyk to środkowa cześć tego utworu, w której gościnnie wystąpił gitarzysta Queen, Brian May, wykonując wyborne solo. Brian na swoim legendarnym Red Special zagrał ciężko i melodyjnie, ostro i delikatnie zarazem, z właściwą sobie świeżością. Zagrał tak, że Iommi mógł nabawić się kompleksów... Tony: Lubię grać z Brianem. Jest chyba jedynym gitarzystą, z którym gra mi się naprawdę świetnie. A poza tym to dobrze ułożony, bardzo miły i inteligentny facet. Oto fragment tekstu „When Death Calls”: (...) Powiedz, że nie lękasz się płomieni, One oznaczają, że niebiosa są blisko Wierzę, że szatan żyje w ginących duszach Wy, śmiertelni, spłoniecie razem ze mną Ludzka dusza nie może być wolna Kiedy wzywa śmierć — niebiosa są blisko Kiedy wzywa śmierć — poczuj ciepło płomieni ginących dusz Kiedy wzywa śmierć — nadchodzi, nadchodzi, nadchodzi Kiedy wzywa śmierć — spłoniesz (...)

„Kill in the Spirit World” to pierwsza wyraźna wpadka na „Headless Cross”. Utworu o wyraźnie popowym charakterze nie ratuje nawet bardzo udane gitarowe solo i lekko orientalizujące motywy podczas refrenu. Coś tu jest nie tak, w powietrzu czuć chłód I krew w moich żyłach stała się chłodniejsza Wschodnie niebo zaczyna się robić srebrne (...)

Pieczęć jest złamana a przysięga niedotrzymana (...) Zabójstwo w zaświatach (...)

„Call of the Wild” początkowo miał nosić tytuł „Hero”, ale znów Ozzy był szybszy. „Call of the Wild” wydaje się być kontynuacją „Kill in the Spirit World” — podobny klimat, podobne zagrywki delikatnie odwołujące się do bliskowschodniej stylistyki muzycznej. Jednak zarówno główny riff Iommiego, jak i całość kompozycji ma w sobie więcej hardrockowej werwy. Utwór ukazał się także na singlu. W tej ostatniej i ostatecznej godzinie Nie ukrywasz się nigdzie, możesz biec Wszystkie oczy są zwrócone na ciebie, jak Odwieczne Światło Książęta i Królowie, skrzydlate Demony (...) W tej ostatniej godzinie horroru czarownice płaczą I zmieniają się w księżycowy pył Mnóstwo dusz jest straconych na zawsze, ale jedna przetrwała Wykrzykując szatańska melodię To wołanie dzikości, wzywa ciebie Bohaterze, sam w grobie bez snów Bohaterze, nie wierz w przeznaczenie Nie jest tym, czym się wydaje się być (...)

O ile dwie poprzednie kompozycje z „Headless Cross” mogły być ciężkostrawne, to „Black Moon” zdecydowanie to rekompensuje. To porządne heavymetalowe granie z silnymi wpływami tradycyjnego rocka. Martin swoim śpiewem wspaniale buduje klimat — szczególnie podczas nośnego i przebojowego refrenu. Diabeł stoi na księżycu On płacze, a moja krew staje się zimna O nie, ciemność nigdy nie była tak ciemna Brakuje światła i nie wiadomo gdzie iść Mój duch płacze przez miłość Tak wyczerpany samotnością Pamiętam, że on przybył tu, by kraść I ty jesteś jego złodziejem dusz Widzę, jak wschodzi czarny księżyc

I zawołał moje imię Woła moje imię (...)

Płytę zamyka ballada „Nightwing”, która poza świetnymi partiami Martina i udanymi popisami Iommiego nic ciekawego ze sobą nie przynosi. Nie jest może powodem do wstydu, ale po Black Sabbath oczekuje się większego zaangażowania i ciekawszych pomysłów. Tymczasem od „Nightwing” wieje nudą... (...) Żaden myśliwy nie ma mocy ani gracji On jest panem tego miejsca Powiedz każdemu stworzeniu nocy (...) Więc posłuchaj mój przyjacielu Skrzydła nocy wznoszą się ponownie (...)

„Headless Cross” jest produkcją znacznie ciekawszą i o wiele bardziej urozmaiconą od swojej poprzedniczki. Niektórzy twierdzą, że w jakiś sposób jest kontynuacją i rozwinięciem idei z „The Eternal Idol” — ale wspólny mianownik to tylko pobrzmiewające w niektórych kompozycjach elementy popmetalu. Pomimo tego, że „Headless Cross” prezentuje o wiele lepszą jakość, zarówno w wymiarze wykonawczym, jak i kompozytorskim, posiada także pewne mankamenty. Największą wadą tego wydawnictwa jest nierówny poziom. Znalazły się tu zarówno utwory bardzo dobre, jak i słabe wypełniacze. Miało być jednak lepiej — na odzyskanie pełnej formy zespołowi przyjdzie czas już przy okazji nagrywania następnego krążka...

1990: TYR Wzięliśmy głęboki oddech. I nagraliśmy całkiem niezły album. To słychać! Lepszy od „Headless Cross”. Na pewno dzieje się na nim więcej. Mamy z tego powodu sporą satysfakcję. Myślę też, że podobną satysfakcję mieć będą wierni fani naszego zespołu — w ten sposób o nowej płycie wypowiadał się Cozy Powell. Rzeczywiście — tym razem nie były to czcze obietnice. Album „TYR”, który ukazał się 20 sierpnia 1990 roku, można bez problemu uznać za najciekawszą propozycję Black Sabbath od czasów „Heaven and Hell”. Jakie elementy zadecydowały o sile i jakości wydawnictwa? Po pierwsze dotarł się skład Iommi/Martin/Powell. Co prawda zmienił się basista (Cottle’a zastąpił Neil Murray), ale pozostało to bez wpływu na jakość samej muzyki. Iommi dał swoim kolegom trochę więcej swobody, zdecydował się też na swoistą unifikację stylu. Co prawda elementy Rainbow nadal były obecne w twórczości zespołu, ale w stosunku do ostatnich produkcji znacznie zmalały na rzecz powrotu do bardziej tradycyjnych, typowo sabbathowskich zagrywek, znanych z początku lat 80. Względny sukces „Headless Cross” sprawił, że Iommi ponownie uwierzył we własne siły. Ci, którzy spodziewali się po Black Sabbath zdecydowanego powrotu do brzmieniowej surówki z lat 70., mogli się zawieść, ale trudno byłoby wymagać od Iommiego, żeby nagle cofnął się w czasie i kopiował brzmienie „Master of Reality”. Te czasy minęły bezpowrotnie. Na najnowszym albumie nie było wypełniaczy, popmetalowych wpadek (może poza „Feels Good to Me”) czy niepotrzebnych dłużyzn. „TYR” prezentuje bardziej naturalne brzmienie Black Sabbath — produkcją zajęli się Iommi i Powell i jest to bez wątpienia najlepiej wyprodukowana płyta formacji. Wszystkie instrumenty brzmią klarownie, czysto i tłusto. Werbel Powella brzmi głęboko, a gitara Iommiego ponownie nabrała ciężaru z dawnych lat. Ponadto Iommi, zamiast brnąć w szargające dobre imię grupy odmęty pop-metalu, postawił na nordycką mitologię, która zaważyła i na estetyce niektórych tekstów, i na samej muzyce — kompozycje stały się dostojne i pompatyczne. Za sprawą tematyki, „TYR” można uznać za pierwszy w dziejach Black Sabbath częściowy concept album. W jednym z wywiadów z 2005 roku Neil Murray tłumaczył jednak, że to błędne określenie, bowiem utworów ściśle wiążących się z mitologią skandynawską jest tutaj zbyt mało. Niemniej warstwa tekstowa uporządkowała muzykę. W Black Sabbath nie można śpiewać o rzeczach błahych — mówił Martin. Na przykład o jeździe z panienką na plażę. To byłoby bez sensu. W Black Sabbath trzeba śpiewać o czymś innym, najlepiej o czymś ponurym — i to tak, by słuchacz nie tylko złapał klimat, ale i miał nad czym się zastanowić. Niestety, podobnie jak w przypadku poprzedniej płyty, „TYR” został zupełnie niesłusznie niedoceniony i przeszedł bez większego echa. Przemożny wpływ na ten stan rzeczy miały pisma muzyczne — „Rolling Stone” dał albumowi jedną gwiazdkę na pięć możliwych. W Anglii, Austrii, Szwecji i Szwajcarii krążek radził sobie zdecydowanie lepiej — zajął to samo 24. miejsce, w Stanach Zjednoczonych dopiero 117. Dzisiaj wydawnictwo oceniane jest z zupełnie innej perspektywy i z każdym kolejnym rokiem zyskuje. Od jego wydania minęły dwie dekady, ale muzyka jest wciąż świeża i potrafi wywołać ciarki. Ujmuje ciężarem, wspaniałymi wokalami Martina, urokliwymi melodiami, solówkami Iommiego i nade wszystko rycerskim klimatem. Czego chcieć więcej? W roku ukazania się „TYR” światło dzienne ujrzała także płyta „Hammerheart” szwedzkiego zespołu Bathory. Uznaje się, że to właśnie ten album zdefiniował viking metal zarówno pod względem muzycznym, jak i tekstowym. Stwierdzenie, że Black Sabbath ze swoim najnowszym albumem jest jednym z prekursorów viking metalu, jest mocną przesadą (tym bardziej, że był to jednorazowy eksperyment), ale grupa Iommiego dołożyła do tej stylistyki swoją własną cegiełkę. O tym, w jakim klimacie będzie ten album, świadczy już sama okładka — dla jednych będąca szczytem tandety i kiczu, dla innych pozytywnie kojarząca się z podobnymi ilustracjami ozdabiającymi wydawnictwa zespołów z kręgu viking metalu (Heri Joensen, frontman zespołu Tyr, podczas jednego z wywiadów wyznał, że znaki z albumu Black Sabbath zainspirowały go do stworzenia logo jego grupy). Runy (znaki alfabetu używanego przez ludy germańskie), które zdobią okładkę, pochodzą z inskrypcji z

Rök, odkrytych w szwedzkiej prowincji Östergötland. Sam Týr, który dał tytuł najnowszej produkcji Black Sabbath, to w mitologii germańskiej syn Odyna, bóg wojny, walki, siły, honoru i prawa. Uważa się, że pierwotnie pełnił rolę bóstwa naczelnego, którą stopniowo utracił na rzecz swojego ojca. Płyta zaczyna się od pełnego patosu „Anno Mundi (The Vision)”. Początek jest delikatny i akustyczny, w tle słychać chór, na który składa się nałożonych na siebie kilku ścieżek wokalnych Martina (także w języku łacińskim) — całość brzmi jak Queen. Czyżby współpraca z Brianem Mayem aż tak bardzo zainspirowała Iommiego? Po tym delikatnym, królewskim wstępie Iommi atakuje wściekłym riffem — i właśnie takiego grania się od niego oczekuje! Martin śpiewa rewelacyjnie, świetnie sobie radząc z wyciąganiem górnych partii — to najlepiej zaśpiewana przez niego płyta Black Sabbath. Lepszego początku ten album nie mógł mieć. Utwór jest uosobieniem tego, co w Black Sabbath przełomu lat 80. i 90. najlepsze. Warto dodać, że kompozycja ta była przez następne lata z lubością wykonywana przez Black Sabbath podczas występów na żywo. Możesz mnie zobaczyć, jesteś blisko mnie? Możesz usłyszeć mnie płaczącego nad światem? Możesz mi powiedzieć, gdzie jest chwała? Podróżując za dnia i żeglując nocami Kiedy koniec jest bliski, szukasz odpowiedzi Biegnąc, szepczesz na deszczu (...) Prawda lub burza, życie lub wina Widzisz obraz idealnego miejsca? Czy to sprawia, że się śmiejesz, wywołuje uśmiech na twojej twarzy? Potrzebujesz lustra, widzisz to dobrze? Czy ręka Boga wciąż bije w dzwon? (...) Wydany na singlu „The Law Maker” to w warstwie tekstowej bezpośrednie odniesienie do tytułowego Týra: (...) Srebrne góry nie uratują cię od piekła Zamieszka w tobie Książę Ciemności Twoja słabość, twoja przeszłość Przychodzi prawodawca (...)

Muzycznie, to prawdziwe arcydzieło szybkiego, klasycznego heavy metalu w najczystszej postaci. Wystarczy posłuchać solówek Iommiego i perkusyjnej kanonady Powella. Martin zapomniał o swoich muzycznych idolach i zaczął śpiewać bardziej naturalnie. „Jerusalem” to najbardziej przebojowy utwór na całej płycie. Za sprawą stworzonych do niego harmonii wokalnych, Tony Martin ponownie zbliżył się do estetyki Queen. Choć „Jerusalem” — ze świetnymi, panującymi nad całością wokalami, ciekawą gitarą i trafionymi klawiszami Nichollsa — miał wszelkie predyspozycje do tego, żeby stać się wielkim przebojem, nie znalazł się nawet na singlu. To również jeden z ulubionych utworów Tony’ego Martina — kompozycja, pod nieco zmienioną brzmieniowo postacią, trafiła na jego solowy album „Back Where I Belong”(1992). Sam tekst utworu

przedstawia Jerozolimę jako ostateczne schronienie dla wszystkich zagubionych, szukających pomocy dusz: Autostrada krzyczy, wzywając twoje imię Bo za każdą drogę, którą podróżujesz Jest cena, jaką musisz zapłacić Patrzy tysiące osób Ale ślepiec nadal prowadzi niewidomych. Do kogo się zwrócisz, jeśli wszystko idzie nie tak i musisz uciekać Jerozolima? (...) Mówisz, że widziałeś znaki Echa dawnych czasów wołają cię Czy tylko w twojej głowie? (...) I płaczą anioły, strzeż się swoich kłamstw To może być koniec wszystkiego (...)

W kolejnym utworze, „The Sabbath Stones”, zgodnie z jego tytułem mamy do czynienia z udaną próbą powrotu do dawnego ciężaru — jest posępnie, ciężko i wolno. W kompozycji nie brakuje także lżejszych, bardziej lirycznych fragmentów i niespodziewanego przyspieszenia, które ratuje dramaturgię całości — momentami może kojarzyć się z drugą częścią utworu „Black Sabbath” z debiutanckiej płyty zespołu. Pod koniec słyszymy rycerskie, pełne patosu zaśpiewy Martina, które dyskretnie zbliżają formację do Iron Maiden. Ogień i woda, wiatr i deszcz Skrzydła, które przynoszą piekło do wszystkich żył (...) Prawda i wiedza ukradła ich wszystkie lata Świat obraca się wolno, słońce nie świeci (...)

„The Battle of Týr” to klawiszowa miniaturka, świetnie wprowadzająca słuchacza w klimat dawnej, mitologicznej Skandynawii. Ta krótka kompozycja z powodzeniem mogłaby się znaleźć na jednym z albumów Manowar (ze wskazaniem na „Gods of War” z 2007 r.), także poruszającej tematykę mitologii German Północnych. Utwór poprzedza krótki „Odin’s Court” — to trwająca mniej niż trzy minuty forma, w której głos Martina zestawiono z akompaniamentem gitary akustycznej i klawiszy. „Valhalla” to mitologiczny raj poległych w chwale skandynawskich wojowników. Utwór posiada dość żwawe tempo i wypełniony jest świetnymi wokalami Martina, który bezbłędnie wchodzi w najwyższe rejestry. Swoją jakością zdumiewają solówki Iommiego — gitarzysta udowadnia, że jako muzyk i kompozytor ma jeszcze wiele do powiedzenia. Słuchając „Valhalli” trudno wyobrazić sobie, że ktoś inny niż Powell mógłby zająć miejsce za zestawem perkusyjnym — jego partie w znaczny sposób decydują o witalności tej kompozycji. Królestwo Odyna jest królestwem bogów

Gdzie tylko dusze walecznych mogą znaleźć ukojenie Ale ktoś wśród nich ma biegłość w oszukiwaniu I wznosi rękę, która może otworzyć drogę do piekła Kiedy wiatry Valhalli przynoszą ze sobą chłód Bądź pewien, że popłynie krew Valhalla (...)

Wspomniane wcześniej „Feels Good to Me” to zdecydowanie najsłabsze ogniwo w całym zestawie. Kompozycja znalazła się na pierwszym singlu promującym album (prawdopodobnie z myślą o rynku amerykańskim). Został do niej także nakręcony niezbyt oryginalny teledysk, mogącym się kojarzyć z „No Stranger to Love”. Podobieństwa między tymi dwiema balladami nie ograniczają się do kwestii wizualnych — mają praktycznie taki sam gitarowy wstęp. Iommi dokonał autoplagiatu? Wszystko wskazuje na to, że tak. W „Feels Good to Me” Black Sabbath bardzo zbliżyło się do zespołów pokroju Bon Jovi, przez co kompozycja zupełnie nie pasuje do reszty płyty. Rozdział został otwarty, a kartki się przewracają Zapiski mówią wiele rzeczy Ale kogo to dotyczy Gdzie teraz pobiegniemy, kiedy się nauczymy? Kiedy to już jest stracone, zniknęło na zawsze Przez lata mówili mi czego mam być pewny Do jakich miejsc pójść i z kim należy rozmawiać Ale to już bez znaczenia (...) Świat się kręci Wiecznie się kręci Wiecznie pragnąc Dla miłości życia Ale jesteś w błędzie jeśli myślisz, że obawiam się miłości (...)

Na koniec dostajemy kapitalne „Heaven in Black”. Szybki numer ze znakomitą partią perkusji Powella i zapadającym w pamięć refrenem. Wystarczy posłuchać gry Cozy’ego i wszystkich ozdobników, które kreuje z użyciem talerzy. To mistrzostwo świata! Nie ma co się oszukiwać — „TYR” bez jego udziału nie byłby aż tak udaną produkcją. (...) Możesz stanąć twarzą w twarz, a w twoim sercu znajdzie miejsce Na nagrodę w odpowiedzi na twoje pytania Jeśli tylko dowiedziałeś się, że bycie prawym było niewłaściwe

Za pracę, którą wykonałeś, zapłacisz swoimi oczami. W czerni, gdzie noc nigdy nie ma końca A światło pozostawia skazę na twojej duszy (...) Niebo w czerni (...)

Album zaskoczył chyba wszystkich fanów Black Sabbath, którzy zaakceptowali muzyczny wizerunek zespołu w latach 80. i postanowili trwać przy swoich idolach. Wielu osobom wydawało się, że na „Headless Cross” skład wyczerpał swój potencjał i możliwości. „TYR” zaskoczył ich ciężarem, przestrzennością brzmienia, natchnieniem i patosem sączącym się z każdej nuty. To bardzo równa płyta, wypełniona przemyślanymi kompozycjami i doskonale wyprodukowana. Na szczęście zespół nie zrezygnował z melodii — w ten sposób krążek wypełniają iście przebojowe kompozycje. „TYR” drugim „Heaven and Hell” może i nie jest, ale jedno jest pewne — to warte uwagi wydawnictwo.

1992: DEHUMANIZER Rzadko podchodzimy do nagrania jednej piosenki więcej niż pięć razy. Zwykle już trzecia próba jest zadowalająca. I tak też było teraz. Rejestracja tego albumu zajęła nam równe sześć tygodni, czyli mniej więcej tyle, ile wczesnych płyt Black Sabbath — w ten sposób proces powstawania „Dehumanizer” wspominał Iommi. Z zespołu odszedł Martin, a na jego miejsce ponownie zaproszono Ronniego Jamesa Dio. Po długiej nieobecności do grupy powrócił także Geezer Butler. Za zestawem perkusyjnym zasiadł Vinny Appice, który zastąpił kontuzjowanego Powella (Ronnie zaproponował kandydaturę Simona Wrighta, bębniarza zespołu Dio i AC/DC, jednak Iommi i Butler się nie zgodzili). W ten sposób krążek tworzył skład znany z „Mob Rules”. Inżynierem dźwięku płyty został Reinhold Mack. Nie był jednak producentem albumu. Wyprodukowaliśmy go sami — mówił Iommi. Mack był tylko realizatorem dźwięku. Sami jesteśmy producentami swoich płyt. Nikt nie mówi nam, co mamy nagrywać, jak grać. Mamy spore doświadczenie. Naprawdę wiemy, o co nam chodzi. Zatrudnianie producenta nie ma więc sensu. Chyba, że jego rola miałaby się sprowadzić do pilnowania terminów, mobilizowania zespołu, aby wyrobił się ze wszystkim na czas i nie przekroczył budżetu. Takie rzeczy często nam umykają. W studiu koncentrujemy się na muzyce. Oczywiście ktoś taki jak Mack przykłada rękę do tego czy owego i zasługuje na wyszczególnienie na okładce. Ale muzyka to tylko i wyłącznie nasza sprawka. W momencie ukazania się płyty gitarzysta nie krył swojego zadowolenia: Zespół jest wspaniały, a kilka kompozycji zwala z nóg. Butler dodawał: Mam bzika na punkcie tej płyty. Od niej zależy przyszłość Black Sabbath. Jeśli nie wzbudzi zainteresowania, chyba stracimy serce do tej nazwy i damy sobie spokój. Dio: Jeśli się nam nie uda, to przynajmniej będziemy mieli czyste sumienie, że spróbowaliśmy jeszcze raz. Nie dawało nam spokoju przekonanie, iż nie dokończyliśmy rzeczy zaczętej dwanaście lat temu. Iommi podkreślał, że dołożył wszelkich starań, aby album „Dehumanizer” był stylistycznym pomostem między pierwszą płytą Black Sabbath i „Heaven and Hell”. Koncepcja była jak najbardziej słuszna — jednak nie do końca zrealizowana. Wiele do życzenia pozostawiało przede wszystkim samo brzmienie krążka, które zamiast frapować — przytłaczało. Utwory są nieprawdopodobnie ciężkie — wręcz zbyt ciężkie jak na normy Black Sabbath. Zdehumanizowane brzmienie miało znaczny wpływ na odbiór całości. Utworom zabrakło polotu, świeżości, większego rozmachu. Iommi i Butler jeszcze bardziej obniżyli strojenie gitar, a Dio śpiewa z większą agresją i mniejszą melodyjnością. Nie oznacza to jednak, że „Dehumanizer” to wydawnictwo przeciętne czy złe — płytę wypełniają naprawdę bardzo dobre kompozycje. Trzeba przyznać, że Iommi dużo ryzykował — po okresie, w którym jego zespół nabrał wiatru w żagle, zrezygnował z dotychczasowego składu. Karkołomny plan jednak powiódł się, gdyż najnowsze dzieło uzyskało znacznie lepsze notowania niż dwa poprzednie krążki — na listach sprzedaży w Anglii „Dehumanizer” zajął 28. miejsce (platynowa płyta), w Austrii 7., w Szwecji i Szwajcarii kolejno 12. i 13., a co najważniejsze, w USA zajął 44. miejsce na liście „Billboardu” i zdobył złotą płytę — był to najlepszy wynik od czasów „Born Again”! Naturalnie znaleźli się i tacy, którzy skrytykowali album — dla zasady, za wszystko. Głównie dlatego, że nie zaśpiewał na nim Ozzy Osbourne. „Rolling Stone” dał najnowszemu dziecku Iommiego dwie gwiazdki. Od reszty malkontentów odstawało „Q”, które wystawiło krążkowi wysoką notę, sugerując przy tym w recenzji, że rodzice nie powinni tej płyty kupować dzieciom posiadającym skłonności samobójcze. „Dehumanizer” ukazał się 22 czerwca 1992. Zadziwiał kiczowatą, komiksową okładką nawiązującą do utworu otwierającego album, „Computer God”. Na ilustracji widzimy kostuchę rażącą prądem nastoletniego chłopca, będącego wcześniej pod zgubnym wpływem komputera. Autorem tego wątpliwej jakości dzieła jest Will Rees. Album pod względem lirycznym znacznie różnił się od „TYR”. Geezer: Prosiliśmy Ronniego, by

zapomniał o tym, o czym pisał w przeszłości, by dał spokój różnym smokom i gadom, a on się bez wahania zgodził. To słychać... Tytuł albumu świetnie oddawał główną myśl tekstów, kreślących iście apokaliptyczną wizję do cna zdehumanizowanego świata, świata odbierającego człowiekowi człowieczeństwo. „Computer God” zaczyna się ciężkim, połamanym rytmem perkusji Appice’a. Za chwilę wchodzi równie agresywny riff Iommiego i wściekły wokal Dio. Wspaniale w tej kompozycji brzmi bas Butlera, który większość materiału z „Dehumanizer” nagrał na pięciostrunowej odmianie tego instrumentu. W „Computer God” Dio śpiewa o współczesnym świecie, zdominowanym przez przemoc i komputery, o świecie, w którym mało jest już miejsca na uczucia i emocje: Oczekując rewolucji Nowa jasna wizja — ludobójstwo Skomputeryzuj boga — to nowa religia Zaprogramuj mózg — nie bicie serca Wyślij naprzód wszystkich swoich kryształowych żołnierzy Dotknij jutra — natchnij Cyfrowe sny A ty jesteś kolejną poprawką Człowiek jest błędem, więc to naprawimy (...)

„After All (The Dead)” to prawdziwy walec, zaczynający się miażdżącym riffem Iommiego. Kompozycja przynosi ze sobą ciekawe rozwiązania melodyczne i jest przedsmakiem tego, co będzie się działo w muzyce Iommiego w okresie, kiedy jego zespół będzie występować pod nazwą Heaven and Hell. Co byś powiedział na śmierć? Czy przebaczysz mi życie? Nie wierz w rzeczy, które oni mówią. To piękny dzień na zabijanie, Zabijanie mnie. Co oni robią z twoją duszą? Czy po prostu cię okłamią? Kiedy stracisz całą kontrolę Czy będzie tam ktoś komu można ufać? Nawet twoim myślom (...)

Iommi wraz z ludźmi z wytwórni postanowili, że „Dehumanizer” będzie promowany utworem „TV Crimes” — nic w tym dziwnego, bowiem skupia w sobie wszystko to, co w najnowszym krążku najlepsze: jest żywiołowy, ciężki i dość melodyjny. Do utworu nakręcono teledysk (jedyny z tej płyty),

którego autorem jest Nigel Dick. Obraz przedstawia losy kradzionego telewizora, w którym widać grających panów z Black Sabbath. Po latach Geezer Butler wyznał że fabuła teledysku nie ma tak naprawdę nic wspólnego z tekstem (który ośmiesza telewizyjnych kaznodziei) i jest bez sensu. Jeden dzień w samotnym życiu Następny dzień w cyklu To c zego oni potrzebują To ktoś do kochania Jedna noc w samotnym życiu To jest cud na ekranie (...) On gwarantuje chwile glorii Zabierz teraz swoje pieniądze Musisz wysłać mi plastikowego Jezusa (...)

Wspaniale brzmi przytłaczający gęstą atmosferą „Letters from Earth”, zainspirowany dziełem Marka Twaina z 1962 roku o tym samym tytule. Iommi serwuje słuchaczowi trochę wolnego thrashowania z charakterystycznymi dla Black Sabbath doomowymi wstawkami. „Listy z Ziemi” to jeden z tych utworów, które na długo zostają w pamięci. Wielki fan Black Sabbath z Dio, Jørn Lande, nagrał swoją wersję „Letters from Earth” i umieścił ją na albumie „Unlocking the Past” (2007). (...) Nie należę do tego miejsca I piszę do ciebie Z krwią na moich dłoniach Co, jeśli wyślę ci wściekłość? Co, jeśli wyślę ci ból? I listy z ziemi (...) Chodź, to jest nowa gra Ale musisz w nią zagrać Bo mówili, że to tylko symulacja Zapytaj ich, czemu mówili, że nigdy, nigdy nie umrzesz? Chodź — ta gra jest nazywana końcem (...)

Wydany na dwuczęściowym singlu „Master of Insanity” (parafrazujący tytuł „Master of Reality”) to kolejny mocny numer, z wokalami i melodyką zbliżającą Black Sabbath do solowego projektu Dio. Rozpoczyna się zagmatwanym rytmem perkusji, a riff Iommiego przypomina chwilami nieco „The Wanton Song” Led Zeppelin. „Master of Insanity” to pierwszy na „Dehumanizer” tak wyraźny przykład tego, w jaki sposób ciekawe melodie mogą stracić na jakości, kiedy dodamy do nich zbyt ciężkie brzmienie.

Czując ból, który tnie twoją duszę Pożegnanie Zostałeś złapany w jego zaklęcie Twoja wolność zniknęła On odebrał ci wszystko Co kiedykolwiek miałeś Ale jeśli jesteś silny przetrwasz Musisz się trzymać Otwórz oczy Pomiędzy kłamstwami zobaczysz mistrza obłędu Pod maską będzie mistrz obłędu (...)

„Time Machine” to prawdziwy killer, który grupa będzie wykonywała podczas koncertów przez szereg następnych lat — także z Tonym Martinem. Kompozycja w nieco innej, ostrzejszej wersji, znalazła się na ścieżce dźwiękowej do filmu „Wayne’s World” (1992), przedstawiającym perypetie dwóch niezbyt rozgarniętych, szalonych rock’n’rollowców. Kulisy powstania tej kompozycji i przygody zespołu z filmem przybliżył w jednym z wywiadów Tony Iommi: Pracowaliśmy nad „Dehumanizer”, gdy poproszono nas o jakąś piosenkę do tego filmu. Przyznaliśmy się od razu, że nie mamy pojęcia, jak się robi muzykę filmową. Wiedzieliśmy tylko, że muzyka filmowa musi rosnąć, rosnąć i rosnąć, a właśnie „Time Machine” spośród wszystkich numerów przygotowywanych na płytę miało w sobie najwięcej powietrza. No i zdecydowaliśmy się im wypożyczyć ten utwór. „Wayne’s World” okazał się być sporym sukcesem kasowym, cieszył się dużym powodzeniem i był jednocześnie dobrą reklamą dla „Dehumanizer”. (...) Żyjesz w wehikule czasu Możesz zdecydować kim jesteś Kimś, kogo nigdy nie widziałeś Kimś, kim nigdy nie byłeś Żyjesz w wehikule czasu Co zamierzasz zrobić Gdy część ciebie Potrzebuje złapać wiatr? I ogień trawiący przeszłość Jedynie on może oświetlić drogę By wyprowadzić cię z ogrodu mroku (...)

Jeśli spośród utworów wypełniających „Dehumanizer” trzeba byłoby wskazać taki, który najbardziej

kojarzy się z pierwszym wcieleniem Black Sabbat, to byłby „Sins of the Father” — już sam początek, sposób śpiewania Dio pod riff Iommiego, jest bardzo osbourne’owski. Jestem szalonym człowiekiem Który żyje w twojej głowie Ale myślę, że przebijam się przez ścianę Jesteś niewinnym Uwikłanym w zbrodnię Nikt tu nigdy jeszcze nie dotarł (...) Przyszedł czas, by otworzyć Wszystkie drzwi, które miałeś zamknięte Nikt nie daje, nie biorąc niczego Weźmy to wszystko (...)

„Too Late” — wreszcie udało się Black Sabbath nagrać balladę, która nie kojarzy się z salonem fryzjerskim i zapachem średniej jakości perfum. Całość zaczyna się delikatnymi dźwiękami gitary akustycznej, żeby za chwilę uderzyć z mocą niskimi rejestrami gitary Iommiego. Dio śpiewa z ogromnym zaangażowaniem i jest przy tym bardzo autentyczny. Niebawem to się nie powtórzy Kiedy będziesz zmuszony za to zapłacić Obietnice — wytwór nocy Zadzwoń do magika Niech rzuci czar Na zawsze skuwający płomieniami To już za późno Za późno — na łzy Za późno — nikt cie nie usłyszy

Wydany na singlu „I” to klasyczny heavy metal w najlepszym wydaniu. Zachwyca główny riff Iommiego, drapieżny wokal Dio i mocno osadzona sekcja rytmiczna. W późniejszym okresie utwór stał się jednym z żelaznych punktów każdego występu Heaven and Hell. Utwór ten został zinterpretowany przez zespół Týr na ich albumie „The Lay of Thrym”(2011). Jestem rozgniewany Pod presją Wyrwałem się z klatki

Więzień Pierwszy do ucieczki Jestem grzesznikiem Jestem Legionem Siła jest w liczbach Kłamstwo Jest tylko jeden numer (...)

Ostatni na płycie „Buried Alive” to utwór średnio trafiony. Słychać, że zabrakło tutaj pomysłu. Kompozycji brakuje polotu i świeżości, a dodatkowo potęguje uczucie zmęczenia zanadto zbrutalizowanym brzmieniem całej płyty. Pewnego koszmaru Dawno, dawno temu. Uciekasz przed pokusą Zgubiłeś się (...) Ktoś przyprowadził lekarza On wie co robić Rzuć kości, a diabeł będzie w tobie bełkotał (...)

Najnowsze dzieło Iommiego i spółki wypełniają utwory nad wyraz udane. Jedyny problem polega na ciężarze, który przytłacza i wreszcie nuży monotonnością. Na szczęście świetne riffy, a także melodyjne i łatwe do zapamiętania refreny ratują odbiór całości. Dzisiaj „Dehumanizer” jest oceniany znacznie wyżej niż w okresie, w którym się ukazał. Mimo to Iommi po raz pierwszy od czasu „Seventh Star” mógł się pochwalić amerykańskim złotem i brytyjską platyną. Zanim powstał cały materiał, zespół jamował z Cozym Powellem (niedługo przed jego wypadkiem) — na taśmie demo zarejestrowano wtedy „The Night Life”, istniejący także pod nazwą „Next Time”, którego główny riff w późniejszym okresie został użyty na potrzeby kompozycji „Psychophobia” z płyty „Cross Purposes”, oraz „Bad Blood”, który może przypominać „I” z „Dehumanizer”. Oba utwory można znaleźć na bootlegu „Complete Dehumanizer Sessions”. Zremasterowana i wzbogacona o dodatkowy dysk wersja „Dehumanizer” ukazała się 7 lutego 2011 roku. Na pierwszej płycie, oprócz regularnego materiału, znalazło się także nagranie „Time Machine” w wersji z filmu „Wayne’s World”. Na drugim dysku znalazły się m. in. utwory wykonane przez zespół podczas koncertu w The Sundome w Tampie na Florydzie, 25 lipca 1992 roku („Children of the Sea”, „Die Young”, „TV Crimes”, „Master of Insanity”, „Neon Knights”). Jak się niebawem okazało, siła rażenia „Dehumanizer” była tak mocna, że bezpośrednio wpłynęła na twórczość Ronniego Jamesa Dio. Kiedy za sprawą kolejnych nieporozumień po raz drugi opuścił zespół i reaktywował swój solowy projekt, na przestrzeni kolejnych lat nagrał z nim dwa krążki, które pod względem brzmieniowym i stylistycznym bezpośrednio korespondowały z „Dehumanizer”. Jednak w przeciwieństwie do albumu Black Sabbath, zainspirowane nim płyty Dio („Strange Highways” 1994 i „Angry Machines” 1996) nie miały takiego przebicia, zarówno pod względem artystycznym, jak i komercyjnym.

1994: CROSS PURPOSES W roku 1992 Black Sabbath ponownie znalazł się na rozdrożu — z zespołu odszedł Ronnie Dio zabierając ze sobą Vinny’ego Appice’a. Na miejsce wokalisty powrócił sprawdzony Tony Martin, a za perkusją zasiadł Bobby Rondinelli (Rainbow, Blue Öyster Cult). Na przestrzeni 1993 roku w walijskim studio Monnow Valley grupa nagrywała swój kolejny album. „Cross Purposes” ukazał się 31 stycznia 1994 roku. Według relacji Butlera, w początkowych założeniach „Cross Purposes” miało być dziełem jego i Tony’ego Iommiego, a nie kolejnym wydawnictwem sygnowanym nazwą Black Sabbath. Co innego na ten temat mówili w wywiadach Martin i Rondinelli. Iommi, niezbyt zadowolony z Macka, zaprosił do współpracy innego producenta, Leifa Masesa. W warstwie muzycznej nowy krążek okazał się być zupełnym odejściem od drapieżności i ciężaru „Dehumanizer” (poza kilkoma fragmentami) na rzecz powrotu do stylistyki z „Headless Cross”. W muzyce Iommiego ponownie pojawiło się wiele tęczowych elementów, choć trzeba przyznać, że charakterystyczny ciężar również jest obecny — tylko podany w innej formie niż na „Dehumanizer”: jest bardziej wygładzony i klarowny — podobnie jak brzmienie całego materiału. Nowemu wydawnictwu (tradycyjnie już) mocno dostało się od prasy — krytykowano złagodzenie brzmienia, serwowanie ogranych patentów, wtórność, brak zaangażowania. „Rolling Stone” dał dwie gwiazdki, a na listach album radził sobie średnio — w Anglii zajął 41. miejsce (najgorszy wynik od czasów „The Eternal Idol”), w Austrii 23., w Holandii 85., w Szwecji 9., w Szwajcarii 41., a na liście „Billboardu” 122. (podobnie jak w przypadku notowania angielskiego, również w USA był to najgorszy wynik od długiego czasu). W przeciwieństwie do niezbyt udanego graficznego konceptu „Dehumanizer”, tym razem okładka naprawdę może się podobać — widać na niej stojącego tyłem długowłosego anioła z płonącymi skrzydłami (podobny obrazek został wykorzystany na okładce singla „Send Me an Angel” zespołu Scorpions z 1990 roku). Płytę rozpoczyna szybki i motoryczny „I Witness”. Już od jego pierwszych dźwięków wiadomo, że będzie dobrze — jest tu świetna partia perkusji Rondinellego, są bardzo dobrze budujące atmosferę klawisze. Iommi zagrał rewelacyjnie, jego zapętlony, nośny riff posiada niesamowity groove. Tekst utworu traktuje o sektach i zgubnym wpływie fanatyzmu religijnego na umysły młodych ludzi: Poprzez pustynię płonącego mroku Ciemność, która cię oświeca Tam jest miejsce, w którym zawsze chciałeś być Wszystkie przyjemności, które zawsze ci uciekały (...) Ponieważ wkraczasz do ciemności, na przeciw przyszłości Za tobą historia Pojmany samotnie w ciemną noc czy myślisz Czy to droga którą powinieneś iść Nie ufaj swoim oczom Wszystko co widzisz to kłamstwa (...)

Przejmujący „Cross of Thorns” to bardzo udany, częściowo balladowy utwór opowiadający o podziałach religijnych w Irlandii (tekst jest wspólnym dziełem Butlera i Martina). Kompozycja ujmuje bardzo nastrojową melodyką, udaną partią wokalną Martina i świetnymi solówkami.

Nie podchodź bliżej, bo tu nie jest bezpiecznie Po prostu się odwróć i odejdź Muszę ci powiedzieć, że nie ma tu żadnych zasad Czasami się zastanawiam, co się tam dzieje — za ich oczami Kiedy obietnica zostaje złamana i nikt ci nie ufa A młodzi płaczą, składając swe głowy w dłoniach Kiedy mówisz o zbawieniu dusz pełnych wiary Nic nie pomogą twoje rozmyślania, masz krew na rękach (...)

„Psychophobia” to zadziorny, mocny utwór, w którym również nie brakuje bardziej lirycznych, spokojniejszych momentów. Kompozycja jest także potwierdzeniem tego, jak dobrym wyborem na stanowisku perkusisty był Rondinelli. Jego gra jest dynamiczna i mniej przytłaczająca niż styl Appice’a. Strona liryczna także dotyka problematyki sekt — opowiada o Davidzie Koreshu, przywódcy bractwa Gałąź Dawidowa: Śmiertelne oczy, spoglądające przez zasłonę marzeń Zahipnotyzowane skrzydła żywej duszy Uważasz, że jesteś Bogiem, ale nigdy nie miałeś kontroli Uważasz, że jesteś miłowany, ale tam wcale nikogo nie ma Wszystkie barwy wyblakły i teraz widzę tylko czerń i biel Już za późno, czas ucałować tęczę na pożegnanie Zatrute łzy płynące z porażonego oblicza Szatan zbliża się, ogarniając ludzkie plemię (...)

„Virtual Death” — gdyby pozbawić go przejrzystej produkcji — spokojnie mógłby trafić na „Dehumanizer”. Jest wolny, ciężki i posępny — głównie za sprawą hipnotyzującego riffu Iommiego. Gitarzysta znowu udowadnia, że za sprawą najprostszych dźwięków można wytworzyć niesamowitą atmosferę. Sięgnij i weź mnie, owoc zatrutego drzewa Daj mi swoje ciało i duszę Moja młodość przemija, lata w przeszłości Moje śmiertelne istnienie zostanie stracone Jestem chory i zmęczony, a ty uważasz, że to zabawne To wszystko, co muszę zachować dla siebie w tym stanie, w którym jestem

W „Immaculate Deception” Iommi z Butlerem próbowali połączyć ciężkie, riffowe zwrotki z szybkim refrenem — niestety z opłakanym skutkiem. To zdecydowanie najsłabsza rzecz na płycie. Kiedy podczas

refrenu zespół wchodzi na najwyższe obroty, nie sposób nie odnieść wrażenia, że kompletnie odstaje od tego, co prezentował w zwrotkach. Nieprzemyślanej kompozycji nie ratuje nawet wysoki poziom wokalny Martina. W świetle dnia, przychodzi ciemność Na progu nocy Rodzi się strach Słodszy od snu, twoja rzeczywistość, Nieskazitelne oszukiwanie Duch tchnie trucizną (…) Słodsze od światła, mroczniejsze od twojej duszy Nieskazitelne oszukiwanie (...)

„Dying for Love” to pierwsza na albumie ballada. Na początku słyszymy lekko bluesującą solówkę Iommiego, a kiedy dochodzi reszta zespołu, mamy do czynienia z typowo rockowym i nieco nudnym graniem. To bardzo przewidywalna kompozycja, gdzie zabrakło pomysłu na melodię. Najbardziej interesujący wydaje się sam tekst, który traktuje o tragedii ludzi w ogarniętej wojną Jugosławii: (...) Schwytajcie życie i ukradnijcie jego cień Wszystko, co zostanie, to ludzkość Schwytajcie człowieka i ukradnijcie jutrzejszy dzień Wszystko, co zostanie, to ty i ja Usłyszcie ich wołanie, żołnierze z pola miłości Bracia, siostry, dzieci umierają dla niej Uchodźcy wyzwolenia, którzy maszerują przed siebie Śpiewajcie swoje pieśni, poruszajcie narody, piszcie o krzywdach (...)

Są utwory, które są udane od początku do końca. Inne mają zaledwie momenty. „Back to Eden” (jedyny singel z „Cross Purposes”) zdecydowanie lokuje się w tej drugiej grupie, ponieważ obok rewelacyjnego, zapadającego w pamięć refrenu, mamy do czynienia z niezbyt atrakcyjnymi zwrotkami, gdzie sztampowa gra Iommiego powoduje, że powstała rzecz zaledwie przeciętna. Od singlowego utworu wymaga się jednak czegoś więcej. Jesteśmy gwiezdnymi demonami, wydostajemy się na zewnątrz Chcemy dotknąć twojego świata Jesteśmy stwórcami marzeń, czystości i słodyczy Przybywamy, aby zmienić twój świat (…) Potrafimy przyprowadzić cię z powrotem do Edenu (...)

Nie można się natomiast przyczepić do „The Hand that Rocks the Cradle” — bardzo dynamicznej kompozycji z przepięknymi, urzekającymi wokalizami Martina, w którym metalowy czad łączy się z bardziej lirycznymi rejestrami. Nakręcono do niego czarno-biały teledysk. Tekst nawiązuje do historii Beverley Allitt, psychicznie chorej pielęgniarki, która na początku lat 90. zamordowała czworo dzieci: Młode istnienia, za młode, duszone przez czyjeś spojrzenie Nie mogą odpocząć, nie mogą spać (...) Nie czują głodu, nie mogą skosztować święconej wody Nie ma światła w ich oczach, nie ma miejsca na marzenia Dziś wieczorem Kiedy ręka, która buja kołyskę, jest ręką, która trzyma nóż I nóż, który przecina przewód Zabija iskrę, która daje życie (...)

Utwór „Cardinal Sin” oryginalnie nosił tytuł „Sin Cardinal Sin”, ale chochlik drukarski sprawił zniknięcie pierwszego słowa. To trochę orientalizujący numer, w którym klawisze i główny gitarowy riff przywodzą na myśl Zeppelinowski „Kashmir”. „Cardinal Sin” opowiada historię irlandzkiego biskupa, który przez 21 lat ukrywał fakt, że ma syna. Kiedy potomek księdza dorósł i wyjawił prawdę, jego ojca wyrzucili z Kościoła: Gdzie pójdziesz, kiedy odezwie się sumienie (…) Czy sobie wyobrażasz, że nikt się nie dowie Że będzie to sekret, który zabierzesz do grobu Cały świat cię obserwuje, każdy język mówi, że jesteś głupcem (...)

Album zamyka „Evil Eye”, ponoć stworzony przez panów z Black Sabbath i Eddie’ego Van Halena podczas wspólnego jamowania. W jednym z wywiadów Tony Martin stwierdził, że Van Halen stworzył główny riff i zarejestrował go w studio, po czym Iommi nagrał go raz jeszcze, zachowując oryginalną, pierwszą solówkę. Coś o sposobie, w jaki na mnie patrzysz Śledzisz każdy ruch, każdy krok, każdą fantazję Nie ma czasu na miłość, coś jest w twoim umyśle Posiadasz twarz anioła, a w środku gapiącego się diabła (...)

Na japońskiej wersji albumu znalazło się dodatkowe nagranie, „What’s the Use?”. Nic dziwnego, że utwór nie trafił na oficjalne wydawnictwo, skoro jest bliźniaczo podobny do „Lost Forever” z albumu „The Eternal Idol”. „Cross Purposes”, choć do wizerunku Black Sabbath nie wnosi niczego nowego, jest kawałkiem solidnego grania, swoistą wypadkową „Headless Cross” i „TYR”. Materiał jest dobrze wyprodukowany, świetnie zagrany i (na szczęście) nie tak surowy jak „Dehumanizer”. To nic, że tym albumem Iommi ponownie puścił oko do muzyki lat 80., bowiem „Cross Purposes” słucha się z największą

przyjemnością. Przy okazji omawiania powyższego albumu, nie sposób nie wspomnieć o „Cross Purposes Live” — koncertowej płycie Black Sabbath będącej jedynym oficjalnym świadectwem tego, jak profesjonalnie i rzetelnie brzmiał zespół z Martinem w roli wokalisty. To najmniej znany album w historii formacji. Smuci fakt, że Tony Martin, będący bardzo dobrym wokalistą, nigdy nie został w pełni zaakceptowany przez krytyków muzycznych. Na wydanym 1 marca 1995 roku „Cross Purposes Live”, wyprodukowanym przez Willa Ashursta, znalazł się występ grupy w Hammersmith Apollo w Londynie zarejestrowany 13 kwietnia 1994 roku. Koncert ukazał się jako tzw. double-pack na płycie CD i towarzyszącej jej kasecie VHS. Na „Cross Purposes Live” słychać nie tylko klasykę, ale także utwory z „Headless Cross”, „TYR”, „Dehumanizer” i ostatniej płyty. Koncert w wersji audiowizualnej poszerzony został o 3 utwory: „Mob Rules”, „Anno Mundi” i „Neon Knights”. Dobór repertuaru świadczy przede wszystkim o uczciwości Iommiego, która nie polegała tylko na sumiennym wypełnianiu obowiązków względem fanów, którzy chcą słyszeć głównie hity grupy z jej pierwszych pięciu płyt. To uczciwość względem siebie i swojej muzycznej tożsamości. To dobre świadectwo tego, czym był Black Sabbath w latach 90. Martin śpiewa bardzo naturalnie, bez skrępowania, z dużą pewnością i profesjonalizmem. Reszta zespołu także trzyma poziom — nie ma tu mowy o pomyłkach czy fałszach. Szkoda tylko, że dźwiękowa produkcja tego wydawnictwa nie jest najwyższych lotów — najbardziej cierpi na tym gitara Iommiego, która traci na swojej potędze. Bas Butlera też mógłby być bardziej wyeksponowany — tym bardziej, że Gezezer wyczynia tutaj prawdziwe cuda. Martin z powodzeniem wykonuje zarówno współczesny repertuar Black Sabbath (zaliczył tylko małą wpadkę w utworze „Cross of Thorns”, podczas którego łamał mu się głos), jak i klasyki ery Ozzy’ego. W jego interpretacji szlagiery Osbourne’a wypadają naprawdę dobrze — nie stara się niczego w nich zmieniać (w przeciwieństwie do Dio), nie urozmaica ich właściwymi sobie wokalnymi ozdobnikami, ale nie kopiuje przy tym stylu Ozzy’ego. Bardzo ciekawie wypadają choćby „The Wizard” z partią harmonijki ustnej na początku, wykonanej przez Martina, „Into the Void”, „Symptom of the Universe” czy „Sabbath Bloody Sabbath”. Chociaż Martin posiada wszystkie cechy dobrego frontmana, to na wideo „Cross Purposes Live” wyraźnie widać, że sceną niepodzielnie rządzi Iommi. Kiedy ogląda się ten koncert, odnosi się wrażenie, że gdzieś brakuje zespołowej jedności, spontaniczności, czuć, że wszystko jest wyliczone i zaplanowane co do sekundy, nie ma miejsca na swobodną improwizację. Widać też, że Martin nie czuje się w Black Sabbath do końca dobrze, tak jakby był pod stałą presją i kontrolą Butlera i Iommiego. To wszystko nie zmienia faktu, że „Cross Purposes Live” słucha się i ogląda bardzo przyjemnie. Rondinelli zagrał ciekawą solówkę poprzedzającą potężny „Headless Cross”, Iommi także postanowił uraczyć fanów popisem solowym, w którym niestety poza kopiowaniem niektórych zagrywek Briana Maya (ten sam sposób wykorzystania pogłosu nakładających się na siebie kilku partii gitary) nie pokazał nic oszałamiającego. „Cross Purposes Live” ukazał się ponownie 25 listopada 2003 roku nakładem Classic Rock Legends jako „Black Sabbath. Masters from the Vaults: Cross Purposes Live” — tym razem na DVD. Ta wersja zawierała dodatkowo promocyjny klip do utworu „Feels Good to Me”. Nie wiedzieć czemu zabrakło siedmiu utworów, które pierwotnie zawierała kaseta VHS. W grudniu 2010 roku na mocy licencji Eagle Rock Entertianment na podwójnym DVD znalazła się kompletna 87-minutowa wersja koncertu — niestety została wydana tyko w Japonii. Sprzedaż wydawnictwa była marna. Na listach sprzedaży nie odnotowano nawet pojawienia się tego albumu...

1995: FORBIDDEN 8 czerwca 1995 roku nakładem I. R. S. ukazała się ostatnia jak do tej pory studyjna produkcja pod szyldem Black Sabbath. Nowa płyta, oprócz kolejnej fali krytyki, przyniosła ze sobą również zmiany składu. Butlera i Rondinelliego zastąpili odpowiednio powracający do grupy Neil Murray i Cozy Powell. W zespole wciąż trwali Iommi, Tony Martin i klawiszowiec Geoff Nicholls. W ten sposób odrodził się skład, który przygotowywał „TYR”. Żadna dotychczasowa produkcja Black Sabbath, nawet „The Eternal Idol”, nie miała tak złej prasy jak „Forbidden”. „Rolling Stone” dał mu tylko jedną gwiazdkę, a większość recenzentów twierdziła, że jest tak nędzny, że powinien być zakazany. Była to najgorzej sprzedającą się płyta spośród wszystkich wydawnictw studyjnych formacji. W Anglii osiągnęła 71. pozycję, a Austrii 40., w Holandii, Szwecji i Szwajcarii kolejno 86., 19. i 48. miejsce. Także w Stanach nowy album nie radził sobie najlepiej — zajął 199. miejsce, bijąc pod tym względem nawet „The Eternal Idol”. Zespołowi dostało się praktycznie za wszystko: za beznadziejną okładkę, produkcję i muzyczną zawartość. Największe emocje jednak wzbudzała osoba producenta — został nim Ernie C., gitarzysta rapcore’owego zespołu Body Count. W tym wypadku krytyka jest jak najbardziej uzasadniona. Nowy producent doprowadził Black Sabbath do brzmieniowego upadku. Bębny Powella są przytłumione, nie wspominając o reszcie stłamszonych instrumentów, które brzmią jak zza ściany. Powołanie Erniego C. (fana Black Sabbath) na stanowisko producenta nagrań Iommi tłumaczył tym, że chciał, aby nad całością projektu czuwał ktoś z młodego pokolenia. Ktoś, kto będzie wiedział, jakie brzmienie nadać utworom, żeby spodobały się fanom. Gitarzysta Black Sabbath po raz kolejny kalkulował komercyjnie — w czasie, kiedy powstawał „Forbidden”, Body Count było na topie. W chwili wydania krążka, lider formacji mówił: Cóż, pojawił się pomysł, żeby spróbować umiejętności Erniego C. Nie było mowy o tym, że zatrudnimy go na dobre. Ernie przyjechał z Kalifornii do Anglii — tam, gdzie mieliśmy próby. Pomyślałem, że najlepiej będzie dla nas, gdy najpierw nagra tylko cztery utwory i przekonamy się, jak to zabrzmi, zanim podejmiemy decyzję. Na nagranie albumu mieliśmy dziesięć dni i sądzę, że zostało to dobrze zrobione, jak na taki czas. Szczerze mówiąc, dałem mu dużo swobody. Chciałem wprowadzić kogoś z zewnątrz, kto byłby fanem i mógłby utrwalić to tak, jak chciałby tego fan. Bo ja czasami tracę dystans... Pomysł był taki, żeby stworzyć płytę bliską korzeni. Tak, jak to robiliśmy na początku: wejść do studia i po prostu zagrać. Tak też się stało. Myślę, że gdybym sam produkował ten album, to prawdopodobnie nagrałbym ponownie parę utworów lub kilka solówek. Ale zostawiliśmy to jak wyszło, bo Erniemu się podobało. Po latach jednak wyznał: Pisałem ten album, będąc pod presją, i czułem, że nie powinienem był go nagrywać. Po prostu mi się nie podobał. Do nagrania płyty zaprosiliśmy Ice’a T (wokalista Body Count gościnnie użyczył swojego głosu w utworze „The Illusion of Power” — przyp. aut.). To miły gość, ale jego obecność sprawiła, że się zestresowałem, bo koniecznie chciałem dobrze wypaść. Przedstawiciele wytwórni i nasz menedżer chcieli do produkcji zatrudnić kogoś bardziej trendy i w ten sposób pojawił się Ice T. To nie był dobry pomysł, wszystko szło nie tak. Zresztą dostałem cięgi za ten album. Gdybym mógł, chciałbym wymazać go kompletnie z pamięci. Cozy Powell w jednym z wywiadów dodał, że „Forbidden” powstał tylko i wyłącznie dla pieniędzy. Po ukazaniu się tego albumu perkusista zupełnie stracił serce dla Black Sabbath. Album otwiera „The Illusion of Power” (ponoć taki tytuł miała pierwotnie nosić płyta) — i rzeczywiście słychać w nim iluzję dawnej potęgi Black Sabbath. Całość wydaje się autoplagiatowa, a może nawet autoparodystyczna. Główny riff, niby wolny i melodyjny, jest pozbawiony dawnej mocy. Na domiar złego w utworze pojawia się wspomniany raper Ice T. Miało być ciekawie, a wyszło nienaturalnie i żenująco. Kompozycję ratuje tylko dość mocny refren, w którym Martin pokazuje klasę w budowaniu niepokojącej atmosfery. W jednym z wywiadów wokalista stwierdził, że początkowo istniał pomysł, żeby Ice T. udzielił się w większej ilości utworów — na szczęście do tego nie doszło. (...) Mam zamiar rozerwać cały twój świat

Iluzja potęgi, myślę, że czuję, to wydaje się takie prawdziwe Iluzja potęgi (...)

Wydany w Holandii na singlu, opatrzony animowanym i niezbyt udanym teledyskiem utwór „Get a Grip” robi na szczęście lepsze wrażenie. Iommi stworzył tu ciekawy, prawie stonerowy riff, a Martin śpiewa z dużym zaangażowaniem (choć słychać, że nie jest w formie z „Cross Purposes”). „Get a Grip” to zdecydowanie najbardziej urozmaicony i jeden z lepszych momentów na płycie. Widzę to w telewizji, to gra w mojej głowie Wszystko widzę, to ma coś wspólnego z zabiciem mojego brata (...) To wcale nie jest miłe Muszę wziąć się w garść, muszę zostać przy życiu Muszę się trzymać, bo zaraz się poślizgnę (...)

„Can’t Get Close Enough” zaczyna się spokojnie, prawie akustycznym wstępem i rozleniwionym wokalem Martina. Kiedy do całości dochodzi mocny, rytmiczny riff Iommiego i przysadzista sekcja, robi się całkiem przyzwoicie — utwór naprawdę buja! Ile łez musimy wylać, zanim się nauczymy Rzeczy, które mamy, które są rzeczywiste, a my jesteśmy zgubieni Nie umiem zbliżyć się do ciebie wystarczająco Ponieważ jesteś zbyt daleko Dlaczego wierzysz w to, że mamy coś, co nadchodzi Zabrałaś wszystko, zostawiłaś mnie tutaj z niczym (...) Fatalny jest „Shaking Off the Chains”. Połamany riff jest typowy i tandetny. Także Martin zawodzi wokalnie, upodabniając się nieco do maniery Ozzy’ego. Życie jest wszystkim, czym chcesz być To daje ci wszystko, czego potrzebujesz To spełnia twoje oczekiwania Jesteś gotowy do świętowania (...)

Kolejną kompozycją na płycie jest niezwykle teatralna, udramatyzowana ballada „I Won’t Cry for You”. Za sprawą wielokrotnie powtarzanego, niezbyt ciekawego refrenu, jest po prostu nudna, do bólu przewidywalna i nijaka. Sam wstęp zapowiada się interesująco, ale im dalej, tym gorzej. Leżysz obudzona i rozmyślasz o jutrzejszym dniu Próbujesz usprawiedliwić rzeczy, które zrobiłaś Lecz nie ma tu nikogo, by usłyszał twoje spadające łzy Gdy odwracasz się, widzisz, że jesteś kompletnie sama

Wygląda na to, że ktoś kroczy po twym cieniu (...) Nie zamierzam płakać dla ciebie (...)

Dla odmiany wydanym na singlu „Guilty as Hell” jest kapitalny. Słychać w nim mocny, melodyjny riff. Niestety, po raz kolejny zawodzi Martin — śpiewa, jakby miał korek w gardle. Głos Tony’ego od samego początku jego pracy z Black Sabbath był elementem znacząco wpływającym na jakość kompozycji — tym razem niestety jest inaczej. Cofnij się, spójrz na siebie i powiedz mi, czym chcesz być Zdajesz sobie sprawę z tego, co widzisz, to kopia mnie W środku mój świat jest zupełnie ponury Nie mogę w nim przetrwać Nie próbowałem ponieważ cię znam W głębi serca wiesz, że jesteś winny jak diabli

„Rusty Angels” to zdecydowany faworyt płyty — utwór posiada dość żywe tempo i rwany, heavymetalowy riff z charakterystycznym dla Iommiego vibrato. Są tu piękne solówki, finezyjna perkusja, a sam refren jest bardzo klimatyczny i urzeka swoją atmosferą. „Rusty Angels” to obok „Get a Grip” najbardziej trafiony i przebojowy utwór z całości. Mówią, że przybyłeś z raju, ale wiem, że to nieprawda Gdyż wątpię, że anioły mogą wyglądać jak ty Twoje oczy z szafiru, serce jak kamień Możesz być najbardziej znienawidzoną postacią Jaką kiedykolwiek widziałem (...) Zardzewiałe anioły nie mogą latać Zardzewiałe anioły umrą, umrą (...)

Kolejny jest tytułowy „Forbidden”, zaczynający się perkusyjno-gitarowo kanonadą. Utwór może nie jest zbyt ciekawy podczas trakcie zwrotek, ale refren robi bardzo dobre wrażenie. Szkoda tylko, że wokal Martina znowu jest lekko przyduszony. Gdybym musiał żyć od początku, to zmieniłbym wszystko (...) Mówisz, że nie jest dobrze, ale że nie jest też źle Powiedz mi, co powinienem zrobić (...)

„Kiss of Death”, gdyby nie refren, można by spokojnie uznać za drugą część „I Won’t Cry for You” — co nie świadczy zbyt dobrze o inwencji Iommiego. To utwór wymuszony, nudny, nieprzemyślany i ciężki w odbiorze. Muzycy na siłę walczą tutaj o odpowiednią dynamikę, a efekt ich działań jest po prostu opłakany. (...) Tyle osób próbowało wcześniej

Ale ciągle staje się silniejszy niż przedtem Ktoś taki jak ty nigdy już nie przejdzie przez moje drzwi Nic co robisz mnie nie zrani, jestem niezniszczalny (...)

„Forbidden” w większej części to niestety album pozbawiony wyrazu i ciekawych melodii. Ta płyta mogła być znacznie lepsza — lepiej zaśpiewana, lepiej wyprodukowana, lepiej zagrana. Po pierwszym przesłuchaniu odnosi się wrażenie, że jej ukazanie się było tylko i wyłącznie pokierowane dopełnieniem obowiązków wynikających z umowy zawartej z wytwórnią. Na „Forbidden”, poza paroma udanymi riffami i perkusyjnymi popisami Powella, słychać grupę schorowanych, pozbawionych życia staruszków. To smutne świadectwo artystycznej niemocy i zmęczenia. Pomiędzy tym a poprzednim krążkiem jest po prostu potężna przepaść — pod każdym względem. Na japońskim wydaniu płyty znalazł się jeden bonus, „Loser Gets It All”. Aż dziw bierze, że ta kompozycja nie trafiła na normalne wydanie albumu — jest o wiele ciekawsza niż większość utworów z podstawowego zestawu. W roku 1996 utwór ten znalazł się na kompilacji „The Sabbath Stones”. 2009: THE DEVIL YOU KNOW Płyta „Forbidden” zakończyła współpracę Tony’ego Martina z Black Sabbath. 29 kwietnia 1996 roku ukazała się składanka „The Sabbath Stones” — ostatnie wydawnictwo zawierające wybrane utworu zespołu z lat 1983–95, jakie sygnowała wytwórnia I. R. S. Krążek ukazał się z prostego powodu — Iommi musiał wypełnić zobowiązania kontraktowe wobec wytwórni. Kompilacja jest bardzo rzetelnym świadectwem ciężkiej i owocnej pracy, jaką wykonał dla Black Sabbath Tony Martin — spośród 16 utworów aż 13 pochodzi z wydawnictw, które wokalista stworzył z zespołem. Niedługo potem Iommi rozpoczął prace nad płytą solową, a działalność grupy została zawieszona. W roku 1997 Black Sabbath powrócił w oryginalnym składzie, czego ukoronowaniem była koncertowa płyta „Reunion”, wyprodukowana przez Boba Marlette i wydana przez wytwórnię Epic 20 października 1998 roku. Odrodzenie Black Sabbath przyciągało na koncerty tłumy — sama koncertówka (wzbogacona o dwa premierowe utwory studyjne) znikała szybko z półek sklepowych, na co dowodem są wyróżnienia, które zespół otrzymał za jej sprzedaż w Kanadzie (5. miejsce na liście, złoto i platyna) i w USA (11. miejsce na liście „Billboardu”, również złoto i platyna). Gdy skład Iommi/Osbourne/Butler/Ward doszedł do wniosku, że niczego konstruktywnego w studio nagraniowym nie dokonają ich drogi rozeszły się. W październiku 2005 roku podczas wywiadu w audycji „Masters of Rock”, na żywo w radio BBC 2, Ronnie James Dio zapowiedział, że chciałby ponownie nawiązać współpracę z Tonym Iommim. Tak też się stało — do spotkania Dio i Iommiego doszło już na początku 2006 roku. 3 kwietnia 2007 roku ukazała się zapowiadana wcześniej składanka „The Dio Years” (Rhino, Warner Bros.) zawierająca, oprócz dobrze znanych przebojów Black Sabbath z ery Dio, trzy nowe, udane kompozycje. „The Dio Years” znakomicie radził sobie na listach sprzedaży — w Norwegii i Szwecji zajął kolejno 35. i 32. miejsce, a w USA 54. 1 maja 2007 roku światło dzienne ujrzał koncertowy album „Live at Hammersmith Odeon” (Rhino Handmade) dokumentujący fragmenty trzech występów Black Sabbath z przełomu lat 1981–82. 28 sierpnia 2007 roku wielbicieli grupy spotkała kolejna niespodzianka — ukazało się „Live from Radio City Music Hall”, wydawnictwo koncertowe sygnowane nazwą projektu Heaven and Hell. Na niemieckiej liście sprzedaży album osiągnął 18. pozycję, a w USA 99., uzyskując także status złotej płyty. Powyższe wydawnictwa były jednak zaledwie przedsmakiem ostatniego wspólnego dzieła Ronniego Dio z muzykami Black Sabbath (wciąż jednak sygnowanego szyldem Heaven and Hell): albumu „The Devil You Know”. Muzycy zgodnie zapewniali, że Heaven and Hell jest jednorazowym przedsięwzięciem. Po zakończeniu trasy mieli się po prostu rozejść, aby realizować swoje indywidualne przedsięwzięcia: Iommi i Butler mieli w planach nagranie płyt solowych, Dio miał kontynuować pracę nad kolejnymi

częściami albumu „Magica”, a Appice planował pracę ze swoim zespołem 3 Legged Dogg. Jednak zupełnie nieoczekiwanie jesienią 2007 roku w mediach pojawiła się informacja, że współpraca muzyków zostanie zwieńczona nagraniem płyty z premierowym materiałem. Prace nad albumem rozpoczęto w lipcu 2008 roku w tym samym walijskim studio, w którym nagrywano 17 lat wcześniej album „Dehumanizer”. W grudniu muzycy Heaven and Hell mieli już ukończoną większość materiału. „The Devil You Know” ukazał się na świecie 28 kwietnia 2009 roku (cztery dni wcześniej w Japonii). Producentem nagrań (oprócz Iommiego, Butlera i Dio) i realizatorem dźwięku został Mike Exeter. Autorem tytułu płyty był Geezer Butler. Uwagę przyciąga kontrowersyjna okładka — widzimy na niej diabła ściskającego w ręku ukrzyżowanego Chrystusa. Autorem obrazu „Satan”, który posłużył do zilustrowania okładki płyty, jest Per Øyvind Haagensen. Okładka zawiera liczby 25 i 41, które według Butlera odnoszą się do fragmentu Ewangelii św. Mateusza, a konkretnie do słów: Wtedy odezwie się i do tych po lewej stronie: Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom! Ze względu na ciężar tematyczny powyższej ilustracji, na rynek amerykański powstała okładka alternatywna, zawierająca tradycyjne logo Black Sabbath. Płytę „The Devil You Know” spotkało bardzo ciepłe przyjęcie zarówno ze strony fanów, jak i prasy muzycznej. Album, w przeciwieństwie do krążków z poprzednich lat, sprzedawał się wyśmienicie. W pierwszym tygodniu obecności na rynku płyta zajęła 8. miejsce na liście „Billboardu” z wynikiem 30 tys. sprzedanych egzemplarzy. W Anglii krążek znalazł się na 21. pozycji, a w innych częściach globu wcale nie było gorzej: Austria — 37., Kanada — 24., Finlandia — 5., Niemcy — 17., Norwegia — 15., Szwecja — 36., Szwajcaria — 31. Album został także zauważony w Polsce, gdzie osiągnął 20. lokatę. „The Devil You Know” został wysoko oceniony między innymi przez serwis All Music Guide, a „Metal Hammer” napisał o najnowszym dziele Iommiego i spółki jako o jednym z najlepszych i najcięższych wydawnictw 2009 roku. Kanadyjski dziennikarz Martin Popoff, związany z magazynem „Brave Words and Bloody Knuckles” napisał, że album jest jeszcze lepszy od „Dehumanizer”, choć nie tak dobry jak klasyczne „Heaven and Hell” i „Mob Rules”. Dodatkowo, serwis Metal-Rules. com nazwał „The Devil You Know” metalowym albumem roku. Kiedy ukazał się „Dehumanizer”, został jednogłośnie okrzyknięty najcięższą płytą w dorobku Black Sabbath. Krytycy pisali, że z głośników leje się ołów. Podobnie jest w przypadku „The Devil You Know”, tyle że album jest... jeszcze cięższy. Brzmi o wiele klarowniej, dzięki czemu nie razi i nie męczy tak, jak „Dehumanizer”. Tutaj brzmienie gitary Iommiego sprawia po prostu mnóstwo przyjemności. Zresztą gitarzysta sam zapowiadał album jako cholernie ciężką i cholernie dobrą rzecz oraz skrzyżowanie „Dehumanizer” z „Heaven and Hell”. W przypadku pierwszego tytułu wszystko się zgadza, jednak drugi tytuł nie jest zbyt trafiony — na krążku nie ma praktycznie żadnych tęczowych elementów. Prędzej można określić ten album połączeniem ciężaru „Dehumanizer” z posępnym riffowaniem „Master of Reality”. „The Devil You Know” deklasuje całą konkurencję. Panowie ponownie udowadniają, że pomimo wieku nie mają sobie równych. Słuchając śpiewu Dio, masywnych riffów Tony’ego oraz przemyślanych, świetnie zagranych kompozycji z tego krążka, nie sposób ulec wrażeniu, że członkowie grupy naprawdę podpisali jakiś cyrograf. Pomimo upływu lat nie ubyło im ani pomysłów, ani wykonawczej werwy — choć z drugiej strony nie ma tu specjalnego silenia się na eksperymenty czy nadmierną wirtuozerię. Wiadomo, że ta płyta nie czyni żadnej rewolucji, nie jest w żadnych stopniu odkrywcza i nowatorska — to po prostu kawał porządnego metalowego grania opartego na dobrze znanych patentach, które gitarzysta Black Sabbath tworzył i wcielał w życie przez cztery dekady. Nie ma tu jednak mowy o powtarzalności — ewentualnie o czerpaniu najlepszych wzorców z własnej twórczości. Każdy z utworów na płycie, zarówno pod względem muzycznym, jak i literackim tworzy oddzielną opowieść. Opowieść tak magiczną, że do tego krążka chce się wracać bez końca. Za każdym razem odnajduje się w nim coś nowego. Dzisiaj, mając w świadomości fakt, że Dio odszedł na zawsze, tej płyty słucha się zupełnie inaczej niż w chwili premiery. To wręcz rodzaj muzycznego testamentu.

Na płycie znalazło się 10 wybornych kompozycji (na cyfrowej wersji albumu udostępnionej przez iTunes było ich 12 — dodatkowymi utworami były „I” oraz „Die Young”, nagrane na żywo w 2007 roku podczas trasy koncertowej). Krążek zaczyna się wolno i majestatycznie — „Atom and Evil” to ciężki i mroczny killer. Ronnie śpiewa czysto i pewnie, swobodnie operując swoim dostojnym głosem. Riff Iommiego i bębny Appice’a po prostu wbijają w ziemię. Po takim początku apetyt na resztę płyty znacznie wzrasta. Niebieskie niebiosa, kiedyś we śnie Nasze oczy nigdy pomiędzy Wtedy do ogrodu przyszedł pająk Jestem tu dla ciebie — powiedział pająk do muchy I kiedy skończę Możesz otworzyć swoje oczy, żeby zobaczyć Twój świat jest w ogniu, a kłamca nie chce odejść Atom i zło (...)

„Fear” jest iście diabelski i intrygujący. Tak samo powolny i ciężki jak „Atom and Evil”, tylko z bardziej urozmaiconą pracą gitary. Utwór brzmi tak, jak przystało na Black Sabbath XXI wieku — potężnie i monumentalnie, a jednocześnie klarownie i czysto. Jeśli nigdy wcześniej tego nie słyszałeś Był taki czas, gdy tylko Bóg posiadał ogień Księżyc i gwiazdy i nic więcej Żeby prowadzić cię poprzez noc (...)

Singlowe „Bible Black” to pierwsza prawdziwa perła tej płyty. Zaczyna się spokojnie i wręcz balladowo. Dio kolejne wersy śpiewa nostalgicznym, rozmarzonym głosem. Nagle nasze uszy zostają zaatakowane ciężkim, złowrogim riffem. W jednym z wywiadów Ronnie powiedział, że „Bible Black” był pierwszym utworem stworzonym z myślą o studyjnym albumie Heaven and Hell. Dio: Właśnie takie kawałki lubię najbardziej — wolne, z długimi wstępami. Do tego jestem bardzo zadowolony z tekstu, który napisałem do tego utworu. To historia faceta, który ma kiepskie życie. Jest sam, nie ma do kogo otworzyć ust. Gnieździ się w mieszkanku. Ma beznadziejną pracę. Pewnego dnia wypada mu w ręce czarna księga — nigdy wcześniej jej nie widział. Zaczyna ją otwierać, czytać... Ta piosenka opowiada, co od tego momentu dzieje się z tym gościem. Znajdują go leżącego nagiego, w deszczu. Nie ma pojęcia, jak się tam znalazł. Zabierają go więc do wariatkowa, a on krzyczy: Wypuśćcie mnie, pozwólcie mi wrócić po Czarną Biblię. Bez tej księgi nie może już egzystować. W dalszej części dowiadujemy się, że Czarna Biblia, która jest magiczną księgą, odmienia jego życie. Nie jest on już samotnikiem wiodącym nędzne życie. Ten kawałek jest prawdziwie sabbathowski, niebiańsko-piekielny. Fragment tekstu: W końcu samotnie jego ogień gaśnie, wypalony innego dnia Teraz udaje się i przygotowuje się na koniec, gdzieś daleko... Sięgnął po księgę całą oprawioną w skórę

Coś, czego nigdy wcześniej nie czytał Pierwsza strona mówi: strzeż się, znalazłeś odpowiedź A następna mówi: chciałbym, żebyś był martwy Nie idź dalej, odłóż to, czytasz to z Czarnej Biblii (...)

„Double the Pain” zaczyna się dźwiękami przesterowanego basu Butlera i stonerowym riffem, które za moment przeobraża się w bardzo przyzwoity thrash! Dio śpiewa z ogromnym zaangażowaniem — słychać, ile serca wkłada w budowanie kolejnych fraz. Po raz kolejny udowodnił, że nie bez powodu był nazywany posiadaczem jednego z największych głosów w historii muzyki rockowej. Ronnie: „Double the Pain” to rzecz o człowieku, który rozkoszuje się cierpieniem. Gość oczekuje od życia bólu. Wielu jest ludzi, którzy zawsze narzekają, jęczą, marudzą. Jakby chcieli powiedzieć: Więcej! Więcej bólu! Żyję dla bólu! O nich właśnie jest ten kawałek. Uważam, że należy im się to, czego pragną. Więcej cierpień, więcej bólu. Podwójna dawka bólu! (...) Grom i błyskawice Elektryczne maszyny To diabły Krzyczące w jego śnie Podwój ból On jest silny, przetrwa Podwój ból To sprawi, że on się ożywi Podwój ból (...)

„Rock and Roll Angel” (pierwotnie miał nosić nazwę „Rock and Roll Jesus”) zaczyna się orientalizującymi dźwiękami gitary Iommiego, przywodzącymi na myśl stylistykę Soundgarden z płyty „Badmotorfinger”. Potem wchodzi kapitalny, zadziorny riff. Spore wrażenie robią też gitarowe solówki. (...) Słodka domowa infekcja On może cię zabić twoim uśmiechem On przyjdzie do ciebie Ale tak jak wiatr, od przyszedł dzisiaj i odejdzie Ponownie się narodzi (…) Oto gdzie znajdziesz swojego Rock’n’rollowego anioła (...)

„The Turn of the Screw” pod względem kompozytorskim najbardziej odstaje od reszty. Podczas zwrotek jeszcze się jakoś broni, ale refren powoduje, że do utworu nie chce się zbyt często wracać. Nawet głos Dio wypada tutaj blado.

Kolejna twarz w oknie Żeby zabrać mnie od ciebie Do miejsca, do którego nie chcę iść To zawsze jest ciężkie do zapamiętania Co z przyjemności i bólu Po prostu nie chcę wiedzieć (...)

Wydany na singlu „Eating the Cannibals” to pierwszy szybki utwór na płycie. Szkoda, że nie zagrał w nim na bębnach Cozy Powell — na pewno zrobiłby to z większym polotem niż Appice, pasujący do serwowania przysadzistych, doomowych rytmów niż heavymetalowej galopady. Jestem pewien, że nigdy wcześniej tego nie jadłem Chcemy zostać i dostać trochę więcej To zostało wyhodowane na twoim ciele i twojej duszy Kompletna kontrola Mnóstwo miejsc siedzących Wiesz, że zjadasz kanibali (...)

„Follow the Tears” (również wydany na singlu) mógłby z dumą zdobić jeden z albumów My Dying Bride. Jest ciężko i przytłaczająco. Sam początek utworu jest nieprawdopodobnie klimatyczny — słyszymy w nim urywane frazy gitary na tle przestrzennych klawiszy, których dźwięki imitują brzmienie organów kościelnych. Kiedy do całości dochodzi główny riff, nie ma już żadnych wątpliwości, że mamy do czynienia z kolejnym po „Bible Black” prawdziwym hitem z tej płyty. Ronnie: „Follow the Tears” to historia człowieka, który jest wiecznie zdołowany. (...) Można odnieść wrażenie, że piszę wyłącznie o ludziach dotkniętych depresją. Ale czy nie wszyscy jesteśmy czymś zdołowani? „Follow the Tears” to opowieść o człowieku, który doświadczył w życiu wiele zła. Ma dość. I pragnie się ukryć się przed światem. A w refrenie słychać jego słowa: Jeśli chcecie mnie odnaleźć, idźcie za moimi łzami. Gość zniknął, zaszył się we własnym świecie. Nikt nie wie, gdzie przebywa. I żeby do niego dotrzeć, trzeba podążyć śladem łez, gdyż całe jego życie było ich pełne. (...) Więc jeśli chcesz wiedzieć, Gdzie się ukrywałem Przez te wszystkie lata Podążaj za łzami (...)

„Neverwhere” to kolejny po „Eating the Cannibals” dość szybki, pełen życia utwór. Cały zespół pracuje na najwyższych obrotach i gna do przodu jak świetnie naoliwiona potężna lokomotywa. Każdy z muzyków Heaven and Hell daje w nim popis swojego rzemiosła. Dio: To historia gościa, który wpakował się w koszmarne małżeństwo. Pokochał kobietę o sercu, które spowija mrok. Kobieta często znika. Facet podąża za nią, ale nie jest dopuszczany tam, gdzie zmierza jego wybranka. I to miejsce to właśnie tytułowa Nigdzielandia. Ze związku przychodzi na świat dziecko, dziewczynka, która okazuje się być

kopią matki. Facet tylko ze swoją córką może wreszcie tam dotrzeć. Ma wszakże wybór. Pada pytanie, czy jest pewien, że chce przekroczyć próg tego potwornego miejsca. Czy chce podążyć za żoną i córką, o których wie, że są potworami. A jednak kiedy słyszy ich wołanie, decyduje się pójść za ich głosami. I wkracza do Nigdzielandii. (...) Czekając samotnie na godzinę duchów Czując wstrząs i nagły przypływ mocy Poznawała Ona toruje jej drogę do zakazanych drzwi (…) Do Nigdzielandii I wtedy dziecko Dziwne, wolne i dzikie Kopia jej matki (...)

Ostatni na płycie jest utwór-czołg, „Breaking into Heaven”. To nic innego, jak klasyczny doom metal. Tony gra świetne solówki, a Dio porywa swoim głosem. Ronnie: To utwór o rodzaju rewolucji. Zbuntowani aniołowie opowiadają się za ścieżką zła. Opuszczają niebo i udają się na ziemię, pomiędzy zwykłych śmiertelników. Coraz silniejsi, planują ponownie wedrzeć się do nieba. Ten numer dotyczy tej wojny — dobra ze złem. (...) Włamanie do nieba Zmiana zasad Włamanie do nieba Świat pełen głupców O włamaniu do nieba Przygotuj się na wojnę Włamanie do nieba Chcemy tylko więcej i więcej (...)

Całość poraża piekielnym ciężarem, majestatyczną aurą i chwytliwymi melodiami. Muzycy nie ścigają się tu sami ze sobą — nie muszą niczego udowadniać. To album, który powstał z czystej potrzeby grania i miłości do muzyki. Wydawnictwo może usatysfakcjonować zarówno fanów Black Sabbath z Ozzym, jak i z Dio. Ten materiał skupia w sobie najlepsze cechy zespołu Iommiego — wszystko to, nad czym pracował przez ostatnie 40 lat. Ukoronowaniem sukcesu „The Devil You Know” była trasa koncertowa i druga w dorobku Heaven and Hell płyta koncertowa, „Neon Nights: 30 Years of Heaven and Hell” (ukazała się także na DVD). Wydawnictwo zawiera występ grupy z 30 lipca 2009 na festiwalu Wacken Open Air w Niemczech. Podczas występu na Wacken zespołowi towarzyszył Scott Warren, obsługujący klawisze i gitarę rytmiczną. Iommi: Koncert w Wacken bvł szczególnie udany. Został świetnie zorganizowany. Przebiegał bez żadnych zakłóceń, co jest ogromnie ważne. (...) W stosunku do „Live from Radio City Music Hall”, nowy album ma w sobie więcej życia. Od początku chcieliśmy wydać

płytę z tego jednego koncertu. Był to również niestety ostatni profesjonalnie zarejestrowany koncert z udziałem Ronniego Jamesa Dio...

ANEKS: DYSKOGRAFIA Heaven and Hell 1980 LP Vertigo 6302 017 (UK, Europa) 1980 LP Warner Bros. Records BSK 3372 (USA) 1980 LP Warner Bros. Records XBS 3372 (Kanada) 1980 LP Nippon Phonogram RJ-7672 (Japonia) 1980 LP PGP RTB 2220377 (Jugosławia, inna okładka) 1980 MC Vertigo PRIMC 10, 723 140–2 (UK) 1980 MC Warner Bros. Records M5 3372 (USA) 1987 CD Warner Bros. Records 3372–2 (USA) 1987 CD Vertigo 830 171–2 (Niemcy) 1996 CD Essential ESM CD 330 / GAS 0000330ESM (UK) 2000 CD Teichiku Entertainment TECI-24033 (Japonia, cardboard sleeve) 2004 CD Sanctuary Midline SMRCDo72 (UK) 2008 CD Warner Bros. Records / Rhino R2 515958 (USA) 2009 LP Warner Bros. Records Rl 3372 (USA) 2010 2CD Universal International UICY-94472/3 (Japonia, zawiera dodatkowy CD *) 2010 2CD Sanctuary Records 2735073 (UK, zawiera dodatkowy CD *) 2012 SACD Sanctuary UIGY-9088 (Japonia) Neon Knights / Children of the Sea / Lady Evil / Heaven and Hell / Wishing Well / Die Young / Walk Away / Lonely is the Word Dodatkowy CD (*): Children of the Sea (live, strona B singla) / Heaven and Hell (live, strona B singla) / Lady Evil (mono, wersja singlowa) / Neon Nights (live) / Children of the Sea (live) / Heaven and Hell (live) / Die Young (live) Ronnie James Dio — voc / Tony Iommi — g / Geezer Butler — bg / Bill Ward — dr / Geoff Nicholls — keyb Produkcja: Martin Birch Mob Rules 1981 LP Vertigo 6302 119 (UK, Europa) 1981 LP Warner Bros. Records BSK 3605 (USA) 1981 MC Warner Bros. Records M5–3605 (USA) 1981 LP Warner Bros. Records XBS 3605 (Kanada) 1981 LP Nippon Phonogram 20PP-94 (Japonia) 1981 LP Nippon Phonogram 25PP-36 (Japonia) 1982 LP PGP RTB 2221055 (Jugosławia) 1985 LP Vertigo / Phonogram PRICE 77 (UK) 1989 CD Warner Bros. Records 3605–2 (USA) 1992 CD Vertigo 830 777–2 (Niemcy) 1992 CD Vertigo PHCR-6073 (Japonia) 1996 CD Essential ESM CD 332 / GAS 0000332ESM (UK) 1996 CD Castle Communications TECW-20184 (Japonia) 2004 CD Sanctuary Midline SMRCDo73 (UK) 2008 CD Rhino R2 515959 (USA) 2009 LP Warner Bros. Records Rl 3605 (USA) 2010 2CD Sanctuary Records 2735070 (UK, zawiera dodatkowy CD i bonusy *) 2010 2CD Universal International UICY-94474/5 (Japonia, zawiera dodatkowy CD i bonusy *) Turn Up The Night / Voodoo / The Sign of the Southern Cross / E5150 / The Mob Rules / Country Girl / Slipping Away / Falling off the Edge of the World / Over and Over / Die Young (*, live, strona B singla) /

The Mob Rules (*, demo — wersja z filmu “Heavy Metal”) Dodatkowy CD (*): E5150 (live) / Neon Knights (live) / N. I. B. (live) / Children of the Sea (live) / Country Girl (live) / Black Sabbath (live) / War Pigs (live) / Slipping Away (live) / Iron Man (live) / The Mob Rules (live) / Heaven and Hell (live) / Paranoid (live) / Voodoo (live) / Children of the Grave (live) Ronnie James Dio — voc / Tony Iommi — g / Geezer Butler — bg / Vinny Appice — dr / Geoff Nicholls — keyb Produkcja: Martin Birch Born Again 1983 LP Vertigo VERL 8, 814 271–1 (UK, Europa) 1983 MC Warner Bros. Records 9 23978–4 (USA) 1983 MC Vertigo 814 271–4 (Niemcy) 1983 LP Warner Bros. Records 1–23978 (USA) 1983 LP Nippon Phonogram 25PP-101 (Japonia) 1983 LP Vertigo 814 271–1 (Niemcy) 1987 CD Vertigo 814 271–2 (Niemcy) 1996 CD Essential ESM CD 334 / GAS 0000334ESM (UK) 2004 Sanctuary Midline SMRCDo75 (UK) 2011 2CD Sanctuary 2770406, 2770407, 2770408 (UK, zawiera dodatkowy CD *) 2011 2CD Vertigo / Universal / Sanctuary UICY-75113/4 (Japonia, zawiera dodatkowy CD *) Trashed / Stonehenge / Disturbing the Priest / The Dark / Zero the Hero / Digital Bitch / Born Again / Hot Line / Keep It Warm Dodatkowy CD (*): The Fallen / Stonehenge / Hot Line (live) / War Pigs (live) / Black Sabbath (live) / The Dark (live) / Zero the Hero (live) / Digital Bitch (live) / Iron Man (live) / Smoke on the Water (live) / Paranoid (live) Ian Gillan — voc / Tony Iommi — g, fl / Geezer Butler — bg / Bill Ward — dr / Geoff Nicholls — keyb / Bev Bevan — dr Produkcja: Black Sabbath, Robin Black Seventh Star 1986 LP Vertigo VERH 29 (UK) 1986 LP Warner Bros. Records Wl–25337 (USA) 1986 LP PGP RTB 2223481 (Jugosławia) 1986 MC Warner Bros. Records 9 25337–4 (USA) 1995 CD Vertigo PHCR-4118 (Japonia) 1996 CD Essential ESM CD 335 / GAS 0000335ESM (UK) 2004 CD Sanctuary Midline SMRCDo76 (UK) 2011 2CD Sanctuary 2752472–75–76 (UK, zawiera dodatkowy CD i bonusy *) 2011 2CD Vertigo / Sanctuary / Universal UMC UICY-75115/6 (Japonia, zawiera dodatkowy CD i bonusy *) In For The Kill / No Stranger To Love / Turn To Stone / Sphinx (The Guardian) / Seventh Star / Danger Zone / Heart Like a Wheel / Angry Heart / In Memory... / No Stranger To Love (*, alternatywna wersja) Dodatkowy CD (*): Mob Rules (live) / Danger Zone (live) / War Pigs (live) / Seventh Star (live) / Die Young (live) / Black Sabbath (live) / N. I. B. (live) / Neon Knights (live) / Paranoid (live) Glenn Hughes — voc / Tony Iommi — g / Geoff Nicholls — keyb / Dave “The Beast” Spitz — bg / Gordon Copley — bg / Eric Singer — dr / Ray Gillen — voc (*, tylko live) Produkcja: Jeff Glixman The Eternal Idol 1987 LP Vertigo VERH 51 (UK)

1987 LP Vertigo 832 708–1 (Europa) 1987 LP Warner Bros. Records 9 25548–1 (USA) 1987 MC Warner Bros. Records W4 25548 (USA) 1987 CD Warner Bros. Records 9 25548–2 (USA) 1987 CD Vertigo 832 708–2 (Niemcy) 1996 CD Essential ESM CD 336 (UK) 1998 CD Teichiku Records TECW-20188 (Japonia) 2004 CD Sanctuary Midline SMRCDo77 (UK) 2010 CD Sanctuary, Universal 2752460 (UK) 2011 2CD Vertigo / Universal / Sanctuary UICY-75117/18 (Japonia, zawiera dodatkowy CD i bonusy *) The Shining / Ancient Warrior / Hard Life To Love / Glory Ride / Born to Lose / Nightmare / Scarlet Pimpernel / Lost Forever / Eternal Idol / Black Moon (*, strona B singla) / Some Kind of Woman (*, strona B singla) Dodatkowy CD (*): Glory Ride (demo) / Born to Lose (demo) / Lost Forever (demo) / Eternal Idol (demo) / The Shining (demo) / Hard Life To Love (demo) / Nightmare (demo) / Ancient Warrior (demo) Tony Martin — voc / Tony Iommi — g / Bob Daisley — bg / Dave Spitz — bg / Eric Singer — dr / Geoff Nicholls — keyb / Bev Bevan — perc / Ray Gillen — voc (wersje demo) Produkcja: Patrick Meehan, Vic Coppersmith-Heaven, Jeff Glixman, Chris Tsangarides

Headless Cross 1989 LP I. R. S. Metal 24 1005 1, 064–24 1005 (Europa) 1989 LP I. R. S. Records / BMG Direct Marketing, Inc. IRS-82002, R 150234 (Kanada) 1989 LP I. R. S. Records IRS-82002 (USA) 1989 CD I. R. S. CDP 241005–2/EIRSACD 1002 (UK) 1989 CD EMI / I. R. S. Metal 564–24 1005 2, CDP 24 1005 2 (Holandia) 1989 CD I. R. S. Metal X2 0777 7 13002 2 6 (USA) 1989 CD I. R. S. Metal 72435–30414–2-7 (USA) 1999 CD EMI 7243 5 21299 2 8 (Europa) The Gates of Hell / Headless Cross / Devil and Daughter / When Death Calls / Kill in the Spirit World / Call of the Wild / Black Moon / Nightwing Tony Martin — voc / Tony Iommi — g / Laurence Cottle — bg / Cozy Powell — bg / Geoff Nicholls — keyb / Brian May — g Produkcja: Tony Iommi, Cozy Powell Tyr 1990 LP I. R. S. Records EIRSA 1038 (UK) 1990 LP Popron / I. R. S. Records 50 068–1, 24 1070 1 (Czechosłowacja) 1990 CD I. R. S. Records EIRSACD 1038 (UK) 1990 CD I. R. S. Records 24 1070 2 (Europa) 1990 CD I. R. S. Records 72435–30415–2-6 (USA) 1990 CD I. R. S. Records X2 13049 (USA) 1990 CD Victor Musical Industries VICP-67 (Japonia) 1990 MC Cass I. R. S. Records EIRSAC 1038 (UK) 1990 MC Cass Popron 50 068–4 (Czechosłowacja) 1999 CD EMI 07243 5 21298 2 9 (Europa) Anno Mundi / The Law Maker / Jerusalem / The Sabbath Stones / The Battle of Tyr / Odin’s Court / Valhalla / Feels Good To Me / Heaven In Black Tony Martin — voc / Tony Iommi — g / Neil Murray — bg / Cozy Powell — bg / Geoff Nicholls — keyb Produkcja: Tony Iommi, Cozy Powell Dehumanizer 1992 CD Reprise Records 9 26965–2 (USA) 1992 CD Reprise Records W2 26965 (USA) 1992 CD I. R. S. Records 0777 713155 2 7, EIRSCD 1064 (Europa) 1992 CD I. R. S. Records / EMI TOCP-7255 (Japonia) 1992 MC Reprise Records W4 26965 (USA) 1992 MC I. R. S. Records 713155–4, EIRSC 1064 (Europa) 1992 MC Takt Music 1841 (Polska) 1992 LP I. R. S. Records 713155 1 (Niemcy) 1992 LP JEIL Records IKPL-0011 (Korea Południowa) 2008 CD Espresso (Grecja, dodatek do gazety) 2009 LP Reprise Records Rl 26965 (USA) 2011 2CD I. R. S. Records / EMI EIRSCDX 1064 (Europa, zawiera dodatkowy CD *) 2011 2LP I. R. S. Records 071451 1 (Europa) Computer God / After All (The Dead) / TV Crimes / Letters from Earth / Master of Insanity / Time Machine / Sins of the Father / Too Late / I / Buried Alive Dodatkowy CD (*): Master of Insanity (wersja singlowa) / Letters from Earth (strona B singla) / Time Machine (wersja z filmu “Wayne’s World”) / Children of the Sea (live) / Die Young (live) / TV Crimes

(live) / Master of Insanity (live) / Neon Knights (live) Ronnie James Dio — voc / Tony Iommi — g / Geezer Butler — bg / Vinny Appice — dr / Geoff Nicholls — keyb Produkcja: Mack Cross Purposes 1994 CD I. R. S. Records 0777 7 13222 2 8 (Europa) 1994 CD I. R. S. Records 0777 7 13222 2 8 (Europa) 1994 CD I. R. S. Records 72435–30413–2-8 (USA) 1994 CD I. R. S. Records 07777 13222 2 8 (USA) 1994 CD I. R. S. Records TOCP-8128 (Japonia) 1994 MC I. R. S. Records 07777 13222 4 (UK) 1994 LP I. R. S. Records 0777 7 13222 1 1 (UK) 1994 LP Santa Records 94 RAT 30856 (Rosja) I Witness / Cross of Thorns / Psychophobia / Virtual Death / Immaculate Deception / Dying for Love / Back to Eden / The Hand that Rocks the Cradle / Cardinal Sin / Evil Eye Tony Martin — voc / Tony Iommi — g / Geezer Butler — bg / Bobby Rondinelli — dr / Geoff Nicholls — keyb Produkcja: Black Sabbath, Leif Mases Forbidden 1995 CD I. R. S. Records 7243 8 30620 2 7 (UK) 1995 CD I. R. S. Records 7243 8 30620 2 7 (Europa) 1995 CD I. R. S. Records 72438 30620 27 (USA) 1995 CD I. R. S. Records 72434–98852–2-6 (USA) 1995 CD I. R. S. Records IKPD-0016 (Korea Południowa) 1995 CD I. R. S. Records TOCP-8586 (Japonia) 1995 MC I. R. S. Records 7243 8 30620 4 1 (Europa) The Illusion of Power / Get A Grip / Can’t Get Close Enough / Shaking off the Chains / I Won’t Cry for You / Guilty as Hell / Sick and Tired / Rusty Angels / Forbidden / Kiss of Death Tony Martin — voc / Tony Iommi — g / Neil Murray — bg / Cozy Powell — bg / Geoff Nicholls — keyb Produkcja: Ernie C The Devil You Know (jako Heaven and Hell) 2009 CD+DVD Roadrunner Records RR 7853–8 (Europa) 2009 CD Rhino Records (2) 8122–79868–1 (USA) 2009 CD Rhino Records (2) R2 518862 (USA) 2009 CD Roadrunner Records RR 7853–2 (UK, Europa) 2009 2LP Cargo Records CG38362DLP (UK) 2009 2LP Rhino Records (2) Rl 519252 (USA) Atom and Evil / Fear / Bible Black / Double the Pain / Rock and Roll Angel / The Turn of The Screw / Eating the Cannibals / Follow the Tears / Neverwhere / Breaking Into Heaven Ronnie James Dio — voc / Tony Iommi — g / Geezer Butler — bg / Vinny Appice — dr Produkcja: Geezer Butler, Ronnie James Dio, Tony Iommi, Mike Exeter Live Evil 1982 2LP Warner Bros. Records 23742–1 (USA) 1983 2LP Vertigo, Phonogram SAB 10, 6650 009 (UK) 1983 CD Vertigo 826 881–2 (Niemcy) 1996 2CD Teichiku Records TECW-35189, TECW-35190 (Japonia) 1996 CD Essential ESM CD 333, GAS 0000333ESM (UK)

2004 CD Sanctuary Midline SMRCDo74 (Europa) 2008 2CD Rhino Entertainment Company R2 515957 (USA) 2010 2CD Sanctuary Records 2733929 (UK) E5150 / Neon Knights / N. I. B. / Childeren of the Sea / Voodo / Black Sabbath / War Pigs / Iron Man / The Mob Rules / Heaven and Hell / The Sign of the Southern Cross / Heaven and Hell (cd. ) / Paranoid / Children of the Grave / Fluff Cross Purposes — Live 1995 CD+VHS I. R. S. Records / Picture Music International 7243 8 30069 22 (USA) 1995 CD+VHS I. R. S. Records / Picture Music International 7243 4 91314 3 9 (Europa) Time Machine / Children of the Grave / I Witness / Into the Void / Black Sabbath / Psychophobia / The Wizard / Cross of Thorns / Symptom of the Universe / Headless Cross / Paranoid / Iron Man / Sabbath Bloody Sabbath Live At Hammersmith Odeon 2007 CD Rhino Handmade RHM2 7735 (USA) 2011 3LP Rhino Records Rl–526573 (USA) E5150 / Neon Knights / N. I. B. / Children of the Sea / Country Girl / Black Sabbath / War Pigs / Slipping Away / Iron Man / The Mob Rules / Heaven and Hell / Paranoid / Voodoo / Children of the Grave Live From Radio City Music Hall 2007 2CD Rhino Records R2 255484 (USA) 2007 2CD SPV GmbH SPV 98102 2CD (Niemcy) 2007 2CD+DVD Rhino Handmade R2 277564 (USA) 2007 2CD+DVD Steamhammer SPV 98100 (Niemcy) 2007 2LP Steamhammer SPV 98101 2LP (Niemcy) E5150 / After All (The Dead) / The Mob Rules / Children of the Sea / Lady Evil / I / The Sign of the Southern Cross / Voodoo / The Devil Cried / Computer God / Falling off the Edge of the World / Shadow of the Wind / Die Young / Heaven and Hell / Lonely Is the Word / Neon Knights Neon Nights — 30 Years of Heaven and Hell — Live At Wacken 2010 CD Armoury Records ARMCD531, GAS 0000531 AMY (Niemcy) 2010 CD Ward Records VQCD-10207 (Japonia) 2010 CD Armoury Records ARM250462 (USA) 2010 CD+DVD Eagle Vision / Armoury Records EV302189, ARM250462 (USA) 2011 2xLP Back On Black BOBV291LP (UK) Mob Rules / Children of the Sea / I / Bible Black / Time Machine / Fear / Falling of the Edge of the World / Follow the Tears / Die Young / Heaven and Hell / Neon Knights

Przypisy: [1] [1] Wszystkie teksty utworów w tłumaczeniu autora [przypis autorski]

Spis treści Strona tytułowa WSTĘP CZĘŚĆ PIERWSZA: HISTORIA UMARŁ KRÓL, NIECH ŻYJE KRÓL TĘCZOWY SABBATH BLACK PURPLE POD PRĄD CELTYCKI KRZYŻ I NORDYCCY BOGOWIE ODCZŁOWIECZENI W KRAINIE CIERNIOWEGO KRZYŻA CZAS POWROTÓW DOBRZE ZNANY DIABEŁ CZĘŚĆ DRUGA: PŁYTY 1980: HEAVEN AND HELL 1981: MOB RULES 1983: BORN AGAIN 1986: SEVENTH STAR 1987: THE ETERNAL IDOL 1989: HEADLESS CROSS 1990: TYR 1992: DEHUMANIZER 1994: CROSS PURPOSES 1995: FORBIDDEN ANEKS: DYSKOGRAFIA Heaven and Hell Mob Rules Born Again Seventh Star The Eternal Idol Headless Cross Tyr Dehumanizer Cross Purposes Forbidden The Devil You Know (jako Heaven and Hell) Live Evil

Cross Purposes — Live Live At Hammersmith Odeon Live From Radio City Music Hall Neon Nights — 30 Years of Heaven and Hell — Live At Wacken Przypisy