Link Charlotte 2001 - Czas Burz

Charlotte Link Czas Burz tytuł oryginału Sturmzeit przekład Anna Makowiecka-Siudut Tom I

1.

Upalny czerwcowy dzień dogasał w czerwonozłotej barwie zachodzącego słońca. Na bladoniebieskim niebie pojawiło się kilka pierzastych obłoków, na łąkach ćwierkały głośno świerszcze, a w liściach drzew, od czasu do czasu, szumiał wiatr. Daleko na horyzoncie ciągnęły się sosnowe lasy, które z każdą chwilą stawały się ciemniejsze. Coraz dłuższe i ciemniejsze stawały się też cienie na łąkach. W świetle zachodzącego słońca sosnowe pnie przybierały ciepłą, rudozłotą barwę. - Jutro - oświadczył Maksym - wracam do Berlina. Letni, słoneczny zmierzch stracił natychmiast swój cały urok. Felicja Degnelly, która siedziała koło Maksyma nad brzegiem potoku, spojrzała na niego przerażona: Już jutro? Ale dlaczego? Przecież lato dopiero się zaczęło. Odpowiedź Maksyma była wymijająca: Muszę się spotkać z przyjaciółmi. Ważnymi przyjaciółmi. - Towarzysze! - powiedziała kpiąco Felicja, ale ton jej głosu zdradzał, pomimo kpiny, jak bardzo poczuła się urażona. Ci towarzysze byli więc ważniejsi niż ona sama, niż wspólne lato na wsi z wieczorami taki mi jak ten. Spojrzała na Maksyma z boku i pomyślała z nagłym rozgoryczeniem: Nie wiesz, czego chcesz!. Jednak w głębi duszy była pewna, że on dokładnie wie, czego chce. Jego myśli opanowała pewna idea i to do tego stopnia, że dla niej nie pozostawało zbyt wiele miejsca. Maksym nigdy nie mówił tego, co tak często słyszała od innych mężczyzn, a były to pozornie żartobliwe uwagi typu: Jesteś śliczna!, czy też: Mógłbym się w tobie zakochać!. Nie, od Maksyma można było usłyszeć tylko takie dziwne słowa jak przewrót, rewolucja światowa, podział własności, wywłaszczenie klas

posiadających czy coś w tym rodzaju. Już dwa lata temu, w Berlinie, w czasie urodzin cesarza, Felicja zrozumiała, że Maksym miał swój własny świat, do którego ona nie miała prawa wstępu. Idąc wówczas ulicami Berlina i patrząc na wiwatujących ludzi dostrzegła nagle na twarzy Maksyma osobliwą mieszaninę wściekłości i cynizmu i usłyszała słowa: - Ten człowiek jest tylko dlatego królem, ponieważ inni zachowują się w stosunku do niego jak poddani. - Znacznie później dowiedziała się, że był to cytat z Marksa. Co takiego? - zapytała wtedy, patrząc na niego z zaskoczeniem. Zauważyła, że wyraz jego ust był pogardliwy, wręcz brutalny. Nieważne - odpowiedział, spojrzawszy lekceważąco na jej piękną suknię i nowy kapelusz - jedno i drugie miała na sobie z jego powodu, po czym dokończył: Nieważne, i tak tego nie zrozumiesz. Nigdy! Miał rację. Nie rozumiała go. Nie rozumiała, że mógł zachwycić się jakąś ideą, podczas gdy ją tak bardzo zachwycało po prostu życie. Maksym chciał zmienić świat, co miało wyjść na dobre całej ludzkości, a ona - ona pragnęła po prostu wszystkiego, co mogło być najlepsze dla niej samej. A najbardziej pragnęła jego - Maksyma Marakowa. Maksym był synem Rosjanina i Niemki, a swoją młodość spędzał na przemian w Petersburgu, albo w Berlinie. Na okres lata wyjeżdżał do wiejskiej posiadłości swych krewnych, położonej w Prusach Wschodnich, niedaleko Insterburga, zaraz koło Lulinna - posiadłości dziadków Felicji. Maksym był cztery lata starszy od Felicji. Od samego początku coś ciągnęło ich ku sobie nawzajem. Oboje byli ciemnowłosi, z jasnymi oczyma i o regularnych rysach twarzy - większość ludzi brała ich za rodzeństwo. Ich dzieciństwo - to czar wspólnych, przez nikogo niezakłócanych zabaw i beztroskich chwil spędzanych w sadach Lulinna, na rozległych łąkach, wśród otaczających je lasów i jezior. A mimo to któregoś lata nie byli już sobie tak bliscy - prawie się nie rozpoznali. Felicja miała wysoko upięte włosy, zaczęła też nosić eleganckie suknie, a na jej twarzy pojawił się nieco sztuczny uśmiech. Maksym zaś nosił zniszczone ubrania, był stale blady i zmęczony. Oboje stali się dorośli, ale ich pierwsze kroki zrobione w świecie ludzi dorosłych prowadziły w zupełnie innych kierunkach. Ciągle łączyła ich wspólna przeszłość, ale nie wyglądało na to, że będzie ich jeszcze cokolwiek łączyło w przyszłości. I wtedy właśnie Felicja zrozumiała, że kocha Maksyma, że będzie go kochać zawsze. Kochała jego ciemny, obcy świat, którego nie rozumiała. Kochała jego oczy o odpychającym spojrzeniu i pogardliwe słowa, wypowiadane lekceważącym, niechętnym tonem. Pogarda Maksyma odnosiła się zwłaszcza do bogacącego się mieszczaństwa, zaś cynizm - do cesarza. Felicja kochała żywiołową radość na twarzy Maksyma, kiedy mówił o rewolucji, ale nie pojmowała powagi i namiętności jego słów. Nie pojmowała, że ich światy nawzajem się wykluczały. Miała osiemnaście lat, duże zaufanie do siebie samej i nie przyszłoby jej do głowy czytać Kapitał tylko po to, aby mówić o czymś, co jej zupełnie nie interesowało. Bardziej polegała na swych oczach, ustach, błyszczących włosach, sukniach o głębokich dekoltach i zapachu perfum.

Siedzieli oboje w milczeniu, aż do chwili, kiedy słońce schowało się za horyzont, a ich milczenie było jednocześnie pożegnaniem z czasem, który przeminął niemal niezauważalnie, lecz przecież bezpowrotnie. Wreszcie Maksym podniósł się, ujął Felicję za rękę i pomógł jej wstać. - Chłodno się robi - powiedział - powinniśmy iść do domu. Felicja, w swym słomkowym, pomalowanym na niebiesko kapeluszu, stała naprzeciw niego, podniosła twarz i lekko rozchyliła usta w oczekiwaniu, bo wydało jej się niemożliwe, że Maksym nie wykorzysta chwili takiej jak ta. I choć w jego oczach przez moment dostrzegła ślad dawnej tkliwości i ciepła, to jednak Maksym uśmiechnął się z pewnym trudem i oświadczył spokojnie: - Nie. Nie chcę, abyś była przeze mnie nieszczęśliwa. O czym on mówi? pomyślała, o jakim nieszczęściu?. No to nie - odparła śmiało - jeśli chcesz żyć jak mnich, to proszę bardzo. Chcę iść swoją drogą, Felicjo. Ty pójdziesz swoją i nie sądzę, aby nasze drogi kiedykolwiek się zetknęły. Głos Maksyma wydawał się być całkowicie spokojny. Czy to znaczy, że już nigdy się nie zobaczymy? - spytała Felicja. Zobaczymy się, ale nie tak, jak to sobie wyobrażasz - odrzekł. - Dlaczego nie? Odwrócił głowę i gniewnym ruchem ułamał gałązkę z jakiegoś krzewu. Czy ty tego nigdy nie zrozumiesz, Felicjo? - Dziękuję, już dawno zrozumiałam. Musisz przecież obalić międzynarodowy monopol finansówRIGHT SQUARE BRACKET'7d’, a więc trudno, abyś miał czas na cokolwiek innego. Lepiej całymi nocami ślęczeć nad Marksem, niż pocałować dziewczynę. Doprawdy, cóż za oszałamiająca perspektywa. Życzę ci przyjemnej zabawy! - Felicja odwróciła się i ruszyła przed siebie biegiem. Znała drogę doskonale, udało się jej więc nie upaść na korzeniach i gałęziach w zapadającym zmroku. Oczywiście oczekiwała, że Maksym pobiegnie za nią, ale po chwili stwierdziła, że nic takiego nie nastąpiło. W oczach zapiekły ją łzy upokorzenia i gniewu. Biegła dalej bez tchu i opanowała się dopiero na obsadzonej dębami alei wiodącej do dworu. Zatrzymała się, wyjęła gwałtownym ruchem chustkę, wytarła nos i wysuszyła oczy. Dwór w Lulinnie został zbudowany zaledwie dwieście lat temu, choć rodzina Domberg mieszkała na tych ziemiach już ponad trzysta lat. Ich pierwszy dom stanął którejś nocy w płomieniach - mówiono, że został podpalony z zazdrości przez szaloną żonę jednego z przodków. Nowy dom zbudowany

został z konieczności bardzo szybko - i pewnie dlatego była to prosta budowla z szarego kamienia, o licznych oknach, pozbawiona wszelkich ozdób. Teraz dom obrośnięty był bluszczem, u jego stóp znajdował się kwitnący ogród różany, a do bramy wjazdowej prowadziła dębowa aleja, po której obu stronach ciągnęły się rozległe pastwiska, gdzie pasły się konietrakeny. Były one dumą starego Domberga. W tej chwili ogród, dom i pastwiska pogrążone były w zupełnej ciemności, w liściach dębów szumiał wiatr, a konie poruszały się powoli na łąkach jak ciemne cienie. Felicja zatrzymała się i rozejrzała w nadziei, że ktoś nadjedzie, co zdarzało się często i wówczas nie trzeba było pokonywać długiej drogi aleją na piechotę. Tym razem jednak dookoła było zupełnie cicho. Dziewczyna westchnęła i zamierzała właśnie ruszyć dalej, kiedy z pobliskich krzewów dobiegł ją jakiś szelest. Na drodze pojawiła się ciemna postać. Nie przerażać się, proszę, panienko, nie przerażać! To ja, Jadzia! Ach, Jadzia, przestraszyłaś mnie! Co ty robisz tam w tych krzakach? Polka, Jadzia, była już od wielu lat służącą w Lulinnie, a dziadek Domberg mawiał o niej, że nie wiadomo, czy da się ona z miłości do swych chlebodawców poćwiartować, czy też którejś nocy sama zamorduje ich śpiących w łóżkach. Jadzia chodziła zawsze własnymi, tajemniczymi drogami, czasami znikała na długie dni, po czym znów pojawiała się niespodziewanie jak gdyby nigdy nic. Mawiano, że była szmuglerką albo socjalistką - albo jednym i drugim. Wiem coś - odezwała się teraz tajemniczo. Co takiego? - spytała Felicja w nadziei, że będzie to coś ciekawego. Jadzia podeszła bliżej. Zabili austriackiego następcę tronu, dziś, w Sarajewie. Jakiś Serb go zastrzelił! Ach! - powiedziała dość obojętnie Felicja, czując rozczarowanie. Wojna będzie - mówiła dalej Jadzia - wielka wojna. - Z pewnością nie, Jadziu. Dlaczego zaraz miałaby być wojna? Stara kobieta w odpowiedzi zamruczała coś niewyraźnie po polsku. Felicja ruszyła dalej. Sarajewo - gdzie to w ogóle jest? Nigdy nie słyszała o takiej miejscowości. W tej chwili było jej to zupełnie obojętne. Myślała o Maksymie i o tym, dlaczego właściwie wolała go od wszystkich innych mężczyzn. Było to tak, jak gdyby wszyscy inni młodzi ludzie, których znała, byli dla niej śmiertelnie nudni i irytujący. Wszyscy byli tak dobrze wychowani i okropnie uważni; rozumiała ich, co prawda, ale i trochę nimi pogardzała. Nie mieli w sobie niczego zagadkowego, nieznanego i dlatego nie byli dla niej żadnym wyzwaniem. A tego właśnie, nie zdając sobie z tego sprawy, szukała. Maksym wydawał się spełniać wszystkie jej pragnienia. Tego dnia, 28 czerwca 1914 roku, brat Felicji, Johannes, skończył dwadzieścia pięć lat. Poza tym tego właśnie dnia otrzymał awans na porucznika i mógł wreszcie rozpocząć długo

oczekiwany urlop. Wczesnym rankiem Johannes wraz ze swoim przyjacielem Filipem Ratleyem opuścił koszary garnizonowe nad Renem, gdzie stacjonowała jego kompania i wyruszył w podróż do Lulinna, gdzie co roku spędzał urlop z najbliższymi. Obaj zatrzymali się w Berlinie, po pierwsze, aby odpocząć, a po drugie, aby Filip mógł zobaczyć się z mieszkającą tu rodziną. Wieczorem obaj chłopcy spotkali się u Johannesa, w dziwnie pustym mieszkaniu jego rodziców na Schlofistrafie. Filip przyszedł ze swoją siostrą Lindą, od pól roku narzeczoną Johannesa. Była to osiemnastoletnia ładna dziewczyna o trochę lalkowatej urodzie, która kiedyś chodziła do szkoły z Felicją. Obojgu towarzyszył mężczyzna, którego Johannes nie znał: był to Alex Lombard z Monachium. - Nasi ojcowie prowadzą wspólne interesy - oświadczył Filip - i stąd się trochę znamy. Spotkałem Alexa przypadkowo, a ponieważ nie miał żadnych planów na wieczór, zaprosiłem go tutaj. Johannes i Alex uścisnęli sobie nawzajem dłonie, przy czym Johannes pomyślał nagle: ciekawy człowiek. Z pewnością dziesięć lat starszy ode mnie. - Lombard - powtórzył Johannes marszcząc czoło - czy pan jest... -...fabryka odzieży w Monachium, tak - Alex uśmiechnął się szeroko. - Co prawda ona należy do mojego ojca, ale od czasu do czasu jestem kimś w rodzaju jego komiwojażera, jeśli akurat nie czuję się lepiej w roli nieudanego syna. Czworo młodych ludzi spędziło miły wieczór. Johannes kupił butelkę szampana, z gramofonu dobiegała muzyka, a przez otwarte drzwi balkonowe do mieszkania wpływało ciepłe, letnie powietrze. Alex bawił wszystkich. Umiał opowiadać jakieś przekomiczne stare historie, znakomicie parodiował poznanych kiedyś ludzi, nie wyłączając siebie samego, potrafił też tak zabawnie przedstawiać cały świat, że pozostałym śmiech wyciskał łzy z oczu. Zawarta w tych opowieściach ironia była jednak zbyt ostra, a kpina czasem przechodziła w złośliwość - wszyscy byli, co prawda, rozbawieni, ale też i chwilami zakłopotani. Ktoś chyba musiał cię bardzo zranić, pomyślał Johannes i mam wrażenie, że za dużo pijesz. Nieoczekiwany obrót wieczór przybrał około północy, kiedy goście postanowili iść już do domu i w przedpokoju Alex Lombard zatrzymał się nagle jak wryty. - Ach! - zawołał - tego przedtem w ogóle nie widziałem. Jego uwagę przykuł olejny obraz przedstawiający młodą dziewczynę siedzącą niedbale na bocznym oparciu kanapy. Dziewczyna miała na sobie bladoliliową suknię, w ręku trzymała biały słomkowy kapelusz, a do dekoltu jej sukni przypięta była biała róża. Ciemnobrązowe, kędzierzawe włosy dziewczyny były rozpuszczone i spływały swobodnie na ramiona, sięgając niemal talii. Uroda dziewczyny zupełnie nie odpowiadała ideałowi piękności kobiecej czasów, w których przyszło jej żyć. Nie była to jedna z tych delikatnych, bladych istot, przypominających kruche porcelanowe lalki. Sprawiała raczej wrażenie osoby stąpającej mocno po ziemi. Prosty, zgrabny nos, ładne usta o pełnym ufności uśmiechu i wysokie czoło dopełniały całości. - Kto to jest? - spytał Alex, wpatrujący się z zafascynowaniem w obraz.

- To moja siostra Felicja - odparł Johannes - namalował ją mój wuj Leo i myślę, że utrafił doskonale. - Felicja - powtórzył Alex kilkakrotnie, jak gdyby wsłuchując się w brzmienie tego imienia i dalej wpatrywał się w obraz, nie zwracając zupełnie uwagi na wesołe spojrzenia, które wymieniali między sobą Filip i Johannes. Alex wyobrażał sobie właśnie, jak może brzmieć śmiech Felicji i jak ona się porusza. We wszystkim, co robi, pomyślał, jest szczypta ironii i odrobina prowokacji, nie, ona w ogóle jest prowokacją. Ma w sobie coś z uczennicy i coś z femme fatale, a obie role potrafi z pewnością znakomicie zagrać. To dziewczyna z dobrej arystokratycznej rodziny, w kapeluszu, rękawiczkach i z drogą biżuterią, ale mogłaby być też chłopką, idącą boso po zakurzonej polnej drodze i wachlującą się klonowym liściem. Ale właściwa zagadka kryła się w oczach dziewczyny. Były to oczy o wyjątkowo jasnej, czystej, szarej barwie, a ich wyrazu nie łagodziła najmniejsza odrobina błękitu czy też zieleni. Właśnie dlatego były to oczy niesamowicie zimne, tworzące rażącą sprzeczność z ufnym uśmiechem dziewczyny. Te oczy, pomyślał Alex, świadczą o tym, że nikt nie będzie w stanie naprawdę poznać tej dziewczyny i, tak naprawdę, do nikogo nie będzie ona należała. W tym momencie Alex doznał nagle dziwnego uczucia, że patrzy w lustro i widzi w nim swe własne odbicie. Natychmiast odpędził tę myśl. Cóż za nonsens! Jakieś romantyczne bzdury. To przecież zwykła dziewczyna, a malarz na pewno niespecjalnie ją lubił, skoro dał jej tak zimne, odpychające oczy. - Piękna! - powiedział niedbale - ma pan piękną siostrę, panie poruczniku. - Zawraca głowę każdemu mężczyźnie, który wejdzie jej w drogę - odparł Johannes - ale zamiast ustatkować się i wyjść za mąż, zadurzyła się w jakimś fanatycznym socjaliście, który ją tylko lekceważy. - Uważajcie - powiedział AIex - takie kobiety jak ona nie znoszą, kiedy im się składa hołdy. Wszyscy opuścili wreszcie mieszkanie i wyszli na klatkę schodową, która wyłożona była czerwonym chodnikiem. Linda i Johannes idąc trzymali się za ręce, jak gdyby nie mogli się rozstać, podczas kiedy Alex i Filip rozpoczęli zawiłą dyskusję na temat zalet win francuskich i niemieckich. W mieszkaniu na pierwszym piętrze otworzyły się drzwi, a mieszkający tam samotnie stary radca sądowy wysunął spoza nich głowę i rozejrzał się. Zawsze nadsłuchiwał, chcąc koniecznie spotkać kogoś z rodziny Degnelly i wciągnąć do rozmowy. Teraz, o tej godzinie, jego twarz promieniała zadowoleniem. - Czy słyszał pan, co się stało? - radca zwrócił się do Johannesa. Johannes, który miał wyrzuty sumienia z powodu zbyt głośnej muzyki gramofonowej, uśmiechnął się z większą dozą uprzejmości niż zwykle. - Nie. A co się stało? - zapytał bardziej z grzeczności niż zaciekawienia. Pewnie powie, pomyślał, że kotka sąsiada urodziła młode albo coś podobnie wstrząsającego.

- Dokonano zamachu na austriacką parę następców tronu. W Sarajewie. Oboje nie żyją. Zamachowiec jest prawdopodobnie członkiem serbskiego podziemia. Johannes wypuścił rękę Lindy, a Alex i Filip umilkli nagle. - Co takiego? - spytał w końcu Johannes. - To, co pan słyszy. Wszystkie dodatki specjalne piszą o tym. Arcyksiążę Ferdynand nie żyje! - Ależ to jest... - wszyscy stali jak skamieniali, aż wreszcie Filip wymamrotał niewyraźnie: - Następna wojna wybuchnie z powodu jakiejś śmiesznej błahostki na Bałkanach - Co? - To Bismarck. Tak powiedział kiedyś Bismarck. - Alex wykrzywił twarz w dziwnym grymasie. - Śmieszna błahostka na Bałkanach! No, przyjaciele, zdaje mi się, że to jest właśnie to. A więc dobranoc. To mówiąc, włożył na głowę kapelusz i pogwizdując poszedł w dół po schodach. Na korytarzu rozgorzała gwałtowna wymiana zdań. - W Serbii i Chorwacji wrzało już zbyt długo. Austria nie pozwoli sobie na taką prowokację. - A my jesteśmy związani z Austrią przymierzem. Z drugiej strony nikt nie wie, czy rząd serbski nie przyłożył do tego ręki, a tylko z powodu jednego zamachowca... - Mój ojciec zawsze powtarzał, że jeśli wybuchnie wojna, to tylko na granicy francuskoniemieckiej, bo Niemcy nigdy nie pogodzą się ze stratą AlzacjiLotaryngii. - Sądzę, że twój ojciec ma rację, Lindo. - Jak sądzicie, czy Austriacy... - Czy możesz sobie wyobrazić, że umierasz? - zapytał nieoczekiwanie Christian. Jego przyjaciel Jorias, milczący i zatopiony w myślach, drgnął przerażony. - O czym ty mówisz? - spytał. - No, zastanawiałem się po prostu, bo jeśli będzie wojna, i... jeśli ona będzie długo trwać, to możemy być z pewnością powołani. W następnym roku zdajemy egzamin na podchorążych i wówczas... Ach, to tylko taka głupia myśl. Jorias pokiwał głową ze zrozumieniem. Od strony lokomotywy dobiegł przeraźliwy gwizd, koła pociągu dudniły głucho po torach. Obaj przyjaciele patrzyli w rozciągającą się za oknem ciemność letniej nocy, ale widzieli tylko odbity w szybie obraz słabo oświetlonego przedziału.

- Niedługo będziemy już w Insterburgu - odezwał się po długim milczeniu Christian, a w jego głosie dźwięczała radość. Christian był młodszym bratem Felicji Degnelly, skończył właśnie szesnaście lat i należał do tych, na których Rzesza Niemiecka spoglądała z dumą i na dzieją: był kadetem. Wychowany został według najlepszych pruskich tradycji i zasad, dzięki którym dzieci szybko stawały się żołnierzami - musztrowane aż do upadłego, wykształcone jak mali profesorowie, ale przede wszystkim zarażone świętą miłością do cesarza, do ojczyzny - i do śmierci. Christian i jego przyjaciel Jorias, który nie miał już rodziców i dlatego chętnie brał udział w rodzinnym życiu Degnellych, opuścili niedawno korpus wojskowy w Koslin i przygotowywali się w Głównej Szkole Kadetów w Lichterfelde do egzaminu na podchorążych. Nosili szare mundury z ciasnymi, sztywnymi kołnierzami, śnieżnobiałe rękawiczki i - z czego byli najbardziej dumni - białe naramienniki Głównej Szkoły Kadetów. Choć wyglądali na bardzo dorosłych, to jednak mimo rozpoczętej oficerskiej kariery mieli przecież dopiero po szesnaście lat! I było lato, zaczęły się wakacje - Lulinn czekał. Zwykle o tej porze, w tym pociągu, ich rozmowy obracały się tylko wokół najbliższych pięciu tygodni, tym razem jednak obaj chłopcy milczeli. Choć pociąg z każdą chwilą coraz bardziej oddalał się od Berlina i już niedługo mieli znaleźć się na ulubionej, rozgrzanej słońcem facjatce w Lulinnie, a przed nimi było przecież tak długo wyczekiwane lato, ciągle przychodziły im na myśl słowa wygłoszone przez kapitana w południe przed całą kompanią: „Austriacki następca tronu i jego małżonka zostali zamordowani w Sarajewie, prawdopodobnie przez serbskiego zamachowca. Nie jest wykluczone, że jeszcze podczas waszego urlopu jego Wysokość Cesarz ogłosi stan zagrożenia wojennego. W takim wypadku musicie bezzwłocznie i bez żadnych dalszych rozkazów wracać do korpusu kadetów!” Stan zagrożenia wojennego, stan zagrożenia wojennego... chwilami wydawało im się, że koła pociągu stukając powtarzają ciągle te słowa. Właściwie wcale się nie boję, pomyślał Christian, nie, tylko to jest takie jakieś nierzeczywiste. Nie mogę sobie wyobrazić wojny. - Czy ktoś jeszcze wsiadał w Kónigsbergu? - konduktor pojawił się zupełnie znienacka i zajrzał do przedziału. Z zadowoleniem zmierzył wzrokiem obu chłopców. - Ach, to właśnie jest młodzież, z której Niemcy mogą być dumni! Strażnicy i obrońcy brandenburskopruskich tradycji! Jesteście panowie gotowi oddać życie na polu chwały za cesarza i ojczyznę? Gada tak, jak gdybyśmy już byli na wojnie, pomyślał niechętnie Christian. Ale nie na darmo uczono ich przez lata, jak należy odpowiadać na tego rodzaju retoryczne pytania. - Tak jest! - odpowiedzieli obaj kadeci niemal równocześnie, po czym spojrzeli na siebie i było to tak, jak gdyby dokończyli w myślach: Ale nie teraz. Jeszcze nie teraz. Przecież dopiero zaczyna się lato...

2. Stary Ferdynand Domberg mawiał, że mężczyzna musi w życiu stawić czoło wielu przeciwnościom, ale bez wątpienia najgorsze co go może spotkać, to fakt posiadania córek. Synowie mogą doprowadzić mężczyznę do białej gorączki, to prawda. Ferdynand miał dwóch synów: starszy, Wiktor, nie umiał zdobyć się na bodaj odrobinę samokrytycyzmu, zaś młodszy, Leo, trwonił życie jako podrzędny malarz. Od czasu do czasu można było ich zrugać, obrzucić przekleństwami najcięższego kalibru i życzyć skarania boskiego - Ferdynandowi, którego zawsze cechowało choleryczne usposobienie, przynosiło to znaczną ulgę. Ale córki... Nie bardzo wypadało na nie krzyczeć, nigdy nie było wiadomo, co myślą, a ostatecznie i tak postępowały zupełnie inaczej, niż mówiły. Ferdynand wiedział, że nawet jeśli milczały ze skruszonymi minami, to w rzeczywistości nie słuchały tego, co się do nich mówiło. Obie córki Ferdynanda obraziły go przed laty wychodząc za mężczyzn, których Ferdynand zupełnie nie akceptował. Elza, matka jego ukochanej wnuczki Felicji, nawet nie przedstawiła mu narzeczonego, berlińskiego lekarza, lecz dopiero po weselu pojawiła się z mężem oznajmiając o swym ślubie jako o fakcie nie podlegającym żadnej dyskusji. Młodsza córka, Belle, która przed niczym i nikim nie miała respektu, po prostu uciekła któregoś dnia z domu z bałtyckim Niemcem. Najgorsze było to, że był on wysokim oficerem armii rosyjskiej. Minęło wiele lat, córki z rodzinami przyjeżdżały na każde wakacje do Lulinna, a Ferdynand nie zamierzał im wybaczyć i każdego roku w czasie wspólnych posiłków dochodziło do niemiłej sceny, kiedy to Ferdynand, patrząc przenikliwie na te dorosłe już kobiety mówił: - tak to już jest, że za żonę trzeba wziąć to, co już się dostało, nieprawdaż? - Gorący lipcowy dzień dobiegał końca i Ferdynand, który bardzo się posunął tego roku, siedział w jadalni pod ścianą, na której wśród licznych trofeów myśliwskich wisiały obrazy przedstawiające przodków. Starszy pan z melancholią oczekiwał nadchodzącego wieczoru, łykał krople nasercowe i spoglądał z rosnącym niezadowoleniem na nakryty do kolacji stół. Dziesięć minut po oznaczonym czasie! Większość człon - ków jego rodziny nie uważała już za konieczne usiąść punktualnie do stołu. Tylko Letycja, żona Ferdynanda, siedziała w fotelu pod oknem, a córka Elza stała w milczeniu opierając się o ścianę. Obie kobiety patrzyły w okno, nasłuchując odgłosów letniego wieczoru, a Elzę także ogarniała coraz większa melancholia. Elza była bladą, delikatną kobietą i nikt nie miał pojęcia, jak taka wrażliwa, eteryczna istota mogła pojawić się w tej nieokrzesanej, na swój sposób, rodzinie. Ostatnie dni przyniosły Elzie wiele zmartwień i zgryzot, których przyczyną był syn Johannes. Z powodu zamachu w Sarajewie nie przyjechał on do Lulinna, lecz „pozostawał w pełnej gotowości w Berlinie”, jak napisał w liście. W gotowości na co? - pytała sama siebie zatroskana Elza. Stary Domberg zamruczał coś wściekle. - Dawniej ci, którzy spóźniali się na posiłek, nie dostawali nic do jedzenia - powiedział gniewnie ale dziś trzeba czekać z jedzeniem, aż ostatni raczy się zjawić. To wstyd! - Ferdynand uderzył gwałtownie pięścią w stół, aż zabrzęczały talerze. Letycja odwróciła się w jego stronę. W młodości należała do najładniejszych dziewcząt wschodnich prowincji Prus, a i teraz, pomimo wieku, można było rozpoznać w niej dawną piękność, którą była kiedyś. Miała podłużne, jasnoszare oczy, jak zwykle większość kobiet w tej rodzinie, prosty nos i wąskie usta. Mówiła zawsze głębokim, matowym głosem i uchodziła za nieograniczoną i jedyną władczynię Lulinna. - Nie denerwuj się, Ferdynandzie - odezwała się spokojnie - masz słabe serce, nie zapominaj o tym.

A Wiktor i Gertruda właśnie weszli do domu i pewnie zaraz tu będą. Twarz Ferdynanda spochmurniała jeszcze bardziej, kiedy usłyszał imię swojej synowej. Z Wiktorem, swym najstarszym synem, wiązał kiedyś najbardziej ambitne plany i najśmielsze nadzieje. Wiktor miał więc poślubić najbardziej dystyngowaną pannę z najlepszej rodziny; zamiast tego pojawił się któregoś dnia z Gertrudą; niewysoką, grubawą dziewczyną, która ledwo umiała wydobyć z siebie jakieś słowo w czasie rozmowy. Cała rodzina zgadywała, co tak przystojny mężczyzna jak Wiktor widzi w tej niesympatycznej, wiecznie skrzywionej i niezadowolonej kobiecie, pochodzącej W dodatku z drobnomieszczańskiej rodziny. Aż do dzisiejszego dnia Ferdynand nie mógł się z tym pogodzić i znów odezwał się złośliwie: Poczynając od naszych czasów, Letycjo, rodzina Domberg schodzi na psy. Letycja całkowicie podzielała jego pogląd jeśli chodzi o Gertrudę, której chyba nikt nie lubił, jednak pewne poczucie lojalności nie pozwalało jej tego okazywać tak otwarcie. Bądź co bądź, Gertruda należała już do rodziny, a Letycja była przekonana, że rodzina może być tylko wtedy silna, jeśli będzie solidarnie trzymać się razem. Nic więc nie odpowiedziała tym razem, lecz ponownie zwróciła twarz w stronę okna. - Belle idzie! - odezwała się z ożywieniem - Z Nicolą! Ależ ta mała jest słodka! Belle otrzymała w czasie chrztu imiona Johanna Izabela, nazywana była jednak tak przez wszystkich z rodziny od niepamiętnych czasów. Jej wysoka postać o wybujałych kształtach zwracała uwagę dzięki wyjątkowej urodzie. Ubrana w jasną, muślinową suknię przechodziła właśnie przez ogród, a w promieniach słońca błyszczały jej gęste, rudozłote włosy.- Za rękę prowadziła swą sześcioletnią córkę Nicole. Belle od czasu swego dramatycznego ślubu mieszkała z mężem, pułkownikiem von Bergstrom, w Petersburgu i prowadziła bardzo ożywione życie towarzyskie. Pojawiała się także często, z racji stanowiska męża, na dworze rosyjskiego cara. Twarz Ferdynanda robiła się czerwona z wściekłości na myśl o tym, że jego wnuczka Nicoła dorasta wśród Rosjan, Słowian, o których Ferdynand mawiał, że kiedyś przyniosą Niemcom nieszczęście. - Chciałbym wiedzieć, co zrobi Belle, kiedy wojna się zacznie - wymruczał znów - z tym swoim Rosjaninem, za którego wyszła, musi się przecież czuć jak ktoś, kto zdradził własny naród! - On przecież nie jest Rosjaninem - zaprotestowała Letycja - jest Niemcem. - Bałtyckim Niemcem. A oni będą walczyć po stronie rosyjskiej. - Ferdynand był nieprzejednany, a każde przeciwne zdanie wzbudzało w nim chęć do kłótni. - Przecież nie ma wojny. - Ach, nie ma, co? A jak ma zareagować Austria na mord w Sarajewie? - Jak zawsze, a Rosja z pewnością nie będzie się w to mieszać. Choć z pewnością nikt tam nie stanie

po stronie morderców króla. Jeśli miałby to być pretekst do zaatakowania Prus wschodnich, to z pewnością tak zrobią - odparł Ferdynand, który hołdował przekonaniu, że o ten piękny, zielony kraj między Morzem Bałtyckim a Niemnem wszyscy będą toczyć walkę. Bo cóż mogło być piękniejszego na ziemi niż te łagodne wzgórza, życiodajne łąki, głębokie, ciemne lasy i rozległe jeziora pod niebem, które nigdzie w Europie nie było tak niebieskie jak tu. O co walczyć, jak nie o te bezkresne pola z żytem kołyszącym się na wietrze, jak nie o stuletnie dęby, których nie mogło objąć dziesięciu ludzi? Każdej wiosny, kiedy słychać było krzyk dzikich gęsi, Ferdynand pojmował z całą, tak obcą jego naturze, pokorą, że możliwość życia tutaj była łaską niebios. Ale teraz było lato, łąki przypominały dywany pełne kwiatów, a Ferdynand nie myślał o łasce, lecz o prawie. Niech no tylko pojawią się te hordy Słowian, niech tylko ktokolwiek z nich odważy się postawić stopę na jego ziemi, w Lułinnie! Po raz drugi tego wieczoru Ferdynand uderzył pięścią w stół. Gdzie, do diabła, jest Felicja? - spytał poirytowany. Elza, która aż do tej pory wpatrywała się nieruchomo w liście jabłoni, spojrzała na ojca. Pojechała gdzieś konno - oświadczyła - z chłopcami z sąsiedztwa. Zaraz na pewno tu będzie. Co to za chłopcy? - pytał burkliwie Ferdynand. Z sąsiednich majątków. Poznała ich na balu i na polowaniach. Wszyscy z dobrych rodzin. A Maksym Marakow jest wśród nich? - Ferdynand spojrzał na Elzę szyderczo, ale ona potrząsnęła głową i odparła: O ile wiem, jest w Berlinie. No... oni oboje nie są tak całkiem niewinnymi stworzeniami w stosunku do siebie. Gertruda ich kiedyś podsłuchała i zdaje się, że są ze sobą w dość zażyłych stosunkach. Gertruda to istny potwór - odpowiedziała krótko Elza. Przez minutę panowała zgodna cisza, po czym Ferdynand zaczął znowu: Właściwie nie miałbym nic przeciwko temu, w końcu wszystko mi jedno, z kim się zabawia. Ale o Marakowie krążą dziwne plotki. Podobno jest socjalistą! A jeśli nawet! - Elza nie miała ochoty rozmawiać o Maksymie - w końcu nic między nimi nie ma. Letycja uśmiechnęła się - Elza, jak większość matek, nie znała dobrze swojej córki. Stosunek babki do Felicji był dość szczególny - była to jej ukochana wnuczka, ponieważ widziała w niej swój własny obraz z lat młodości. Felicja była tak samo niezależna i podobnie jak babka, tak samo zachłannie kochała życie. Letycja doskonale wiedziała, że sprawa z Maksymem Marakowem nie była całkowicie jasna. Wyraz twarzy wnuczki stał się ostatnio inny, a w oczach pojawił się cień świadomości nie mającej nic wspólnego z wiedzą świeżo upieczonej abiturientki. Ferdynandowi srodze dokuczył upał letniego dnia. Niepunktualność własnych dzieci i wnuków pozwalała mu uświadomić sobie, że czas jego bezwzględnej dyktatury w Lulinnie skończył się

bezpowrotnie, a to doprowadzało go do wściekłości. Także i teraz szukał powodu do kłótni. Zrzędził i gderał, aż wreszcie przeszedł do ataku: - Powinnaś troszkę bardziej zwracać uwagę na to, z kim twoja córka spędza czas, Elzo - powiedział zjadliwie - chyba że chcesz, aby przytrafiło jej się to samo, co tobie. Elza odwróciła się gwałtownie i nagle zbladła. Na jej nosie momentalnie pojawiły się krople potu. Że też ważysz się o tym jeszcze mówić, ojcze - powiedziała bezdźwięcznie. Po raz trzeci tego dnia pięść Ferdynanda z trzaskiem uderzyła o stół. - Sądzisz, że pozwolę, abyś mi rozkazywała, o czym mi wolno mówić, a o czym nie!? - wrzasnął. Letycja, z wargami zaciśniętymi tak, że tworzyły tylko wąską linię, podniosła się gwałtownie z krzesła. - Uzgodniliśmy przecież, że nigdy więcej nie będziemy wracać do tej sprawy - powiedziała twardo. Ferdynand, na którego miała ciągle jeszcze tak silny wpływ jak na początku małżeństwa, zamruczał tylko coś niewyraźnie w odpowiedzi. Letycja twardo spojrzała na Elzę, wiedząc, że w tej sprawie będzie zawsze jej wrogiem. Elza zbladła jeszcze bardziej, ale nie ustąpiła. - Uzgodnienie - zwróciła się do matki - w twoim rozumieniu znaczy zawsze to, że ty coś postanawiasz, a wszyscy mają się temu podporządkować. Letycja także za nic nie chciała ustąpić. - Ach, więc tak to widzisz! A ja myślałam, że będzie w twoim interesie, jeśli będziemy milczeć o tym... nieszczęśliwym wypadku. - Nieszczęśliwy wypadek? Nazywasz to nieszczęśliwym wypadkiem, kiedy... och, Boże.. - Elza usiadła. Nie chciała płakać, ale nie mogła już dłużej wstrzymywać łez. Szlochała rozpaczliwie, podczas kiedy matka daremnie usiłowała wcisnąć jej do ręki chusteczkę. Twarz Letycji stała się jeszcze bardziej surowa, jak zawsze, kiedy przypominała sobie ten dzień sprzed blisko trzydziestu lat, w którym Manuel Stein, wielka, młodzieńcza miłość Elzy, zawiadamiał niespełna szesnastoletnią dziewczynę o swych zaręczynach i rychłym ślubie z młodą dziewczyną z Kilonii. Elza, która przeczuwała, że dzień, w którym Manuel został marynarzem, był jednocześnie dniem ostatecznego pożegnania, załamała się całkowicie. Letycja próbowała ją pocieszyć, tłumacząc, że Manuel to lekkoduch niewart żadnych wspomnień i że nie mógł jej zrobić większej przysługi, niż zostawić ją w spokoju. Ferdynand szalał, bo wstyd Elzy odbierał jako osobistą zniewagę, a cała rodzina cieszyła się, że Manuel był daleko, bo inaczej doszłoby niechybnie do pojedynku między nim a Ferdynandem i wówczas sprawa zakończyłaby się w sądzie. - Poznasz jeszcze wielu mężczyzn, Elzo - tłumaczyła Letycja - Posłuchaj, nie musisz tego opowiadać ojcu, ale zanim wyszłam za niego, byłam przez dłuższy czas zakochana w cudownym chłopcu. Nasi ojcowie nie zgodzili się na ślub i wszystko się skończyło. I jak widzisz, nie złamało mi to serca.

Elza patrzyła na matkę z rozpaczą. - Mamo, ale ja będę miała z nim dziecko - powiedziała cicho. Efekt tej wiadomości przypominał uderzenie bomby. Sama Letycja potrzebowała kilku dni, aby otrząsnąć się z szoku. Ferdynand najpierw dostał ataku szału, zbił cenną, pochodzącą z szesnastego wieku wazę i z miejsca wyrzucił z pracy trzech starych, wiernych służących, którzy pracowali w Lulinnie jeszcze za życia jego ojca. - A więc tak rozrabiałaś, kiedy rzekomo wyjeżdżałaś z młodym Steinem na konne przejażdżki! krzyczał - Jak daleko wyjeżdżaliście? Do najbliższej szopy z sianem?! Och, Boże, w moim sianie! Letycja wiedziała, że krzyki do niczego nie prowadzą. Nie potępiała postępowania Elzy; oboje byli młodzi, zakochani, a więc stało się, a ona sama też nie zachowywała wstrzemięźliwości, zanim nie znalazła się w ogromnym, rzeźbionym, przykrytym baldachimem małżeńskim łóżku Domberga. Takie rzeczy zdarzały się w najlepszych rodzinach, musiały być jednak starannie zatuszowane. - Dziecko nie może przyjść na świat - oświadczyła - rozumiesz to, kochanie, prawda? - Nie, w ogóle tego nie rozumiem. To dziecko Manuela i nic nie może mu się stać - odpowiedziała Elza. Letycja załamała ręce, Ferdynand klął, ale nic nie pomagało - Elza była uparta. Wreszcie któregoś dnia Letycja spakowała walizki swoje i córki, po czym oświadczyła: - Jedziemy do Wiednia! - Do Wiednia? Po co? - wypytywała przestraszona Elza, ale Letycja przez cała drogę zachowywała tajemnicze milczenie. W końcu ustąpiła wobec natarczywych pytań córki i odpowiedziała lakonicznie: - Będzie lepiej, kiedy urodzisz to dziecko z dala od domu. W ten sposób zejdziemy z oczu sąsiadom. - Ale przecież wrócę z dzieckiem. Co wtedy powiemy ludziom? - Zobaczymy - odpowiedziała wymijająco Letycja. W Wiedniu zamieszkały u dawnej przyjaciółki Letycji, która była dyskretna i godna zaufania. W pamięci Elzy pozostał koszmar bezmiaru czasu, jaki odtąd spędzała w ciasnym, ciemnym, zbytkownie urządzonym mieszkaniu - był maj, w sadach kwitły drzewa owocowe, dni były coraz dłuższe i pełne słońca, ale Elza nie mogła wytknąć nosa poza dom. Przyjaciółka Letycji była wprawdzie dyskretna, ale zarazem bardzo pruderyjna i nie dopuszczała nawet myśli o tym, że któryś z sąsiadów dowie się o tajemniczych odwiedzinach. Elza chodziła po swoim pokoju tam i z powrotem jak zwierzę zamknięte w klatce, tęskniła za Manuelem i w chwilach rozpaczy miała nadzieję, że umrze. Urodziła syna cztery tygodnie przed spodziewanym terminem w szpitalu o prozaicznej nazwie „Krajowy instytut położniczy”, gdzie młode, niezamężne kobiety będące w podobnej sytuacji nie musiały podawać lekarzowi swego nazwiska, wieku czy też czegokolwiek o swoim pochodzeniu. Dla Elzy szokujące było także i to, że w chwili opuszczania szpitala musiała podpisać dokument, w

którym ona sama wymieniona była jako „numer 33, 1885 roku”. Wróciła do przyjaciółki Letycji sama, bo lekarz orzekł, że dziecko jest chorowite, słabe i musi przez kilka tygodni pozostać pod jego opieką. Letycja uznała natychmiast, że nie mogą dłużej nadużywać gościnności przyjaciółki i muszą wracać do Insterburga, co z kolei spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem Elzy, która oświadczyła: - Ale ja nie mogę wracać bez mojego dziecka, Letycja zastanowiła się. - Kochanie, posłuchaj mnie. Mały musi pozostać jeszcze przez kilka tygodni pod opieką lekarza, więc my obie pojedziemy do domu i zapro simy naszą gospodynię, aby przyjechała do nas za pięć, sześć tygodni. Będziemy mogły zrewanżować się za jej dobroć, a ona przywiezie ze sobą twoje dziecko, które przez ten czas na pewno dojdzie do siebie. Elza, zgnębiona troską o Manuela i długim pobytem w ciasnym mieszkaniu, co odczuwała niemal jak więzienie, ustąpiła. Wróciła z matką do Prus Wschodnich, wybuchnęła płaczem na widok Lulinna i związanych z nim wspomnień ubiegłego lata, schroniła się w samotność przyjaznego wnętrza swego pokoju i czekała na dziecko. Mijały tygodnie, ale przyjaciółka Letycji nie dawała znaku życia. W końcu Letycja nie mogła już dłużej oszukiwać córki i wyjaśniła, czym naprawdę był dla niezamężnych matek „Krajowy Instytut Położniczy”: młode kobiety mogły tam nie tylko potajemnie urodzić dziecko, ale też raz na zawsze pozbyć się ciężaru niechcianego macierzyństwa za odpowiednią sumę pieniędzy, uiszczaną przez rodzinę dziewczyny, miasto Wiedeń przejmowało opiekę nad niemowlętami. Elza nie od razu wszystko pojęła i zapytała z niedowierzaniem: - Co takiego? - Miasto troszczy się teraz o dziecko. Ty o nic nie potrzebujesz się martwić - dodała uspokajająco Letycja. - Miasto? Jak to miasto? - pytała z rozpaczą Elza. - Są tam zakłady opiekuńcze, które... - Zakłady opiekuńcze? Masz na myśli sierocińce? Mamo, jak mogłaś... - Elzo, twoje dziecko ma się teraz dobrze, możesz być o to spokojna. Ojciec zapłacił dużo pieniędzy, abyś... Elza patrzyła na matkę z bólem i rozpaczą. - Sprzedałaś moje dziecko... gminie miasta! Sprzedałaś... Letycja usłyszała w głosie córki ostry, przeraźliwy ton. Zaraz zacznie krzyczeć, pomyślała, wstała więc i zamknęła okno.

- Nie sprzedałam, Elzo. Oddaliśmy je w opiekę i zapłaciliśmy dużo pieniędzy, aby miało jak najlepsze warunki. Wiele młodych kobiet w twoim położeniu tak robi. Elzie wydawało się, że świat przed jej oczami nagle zawirował. - To nie może być prawda - wyszeptała - nie mogłaś tego zrobić. Nie mogłaś czegoś takiego zrobić. - Zrobiłam to dla ciebie. Abyś była wolna. Boże święty, Elzo, to nie ja wymyśliłam moralistów, ale oni istnieją i musimy się z nimi liczyć. Jesteś zbyt młoda, aby całym swoim życiem płacić za jeden nieprzemyślany krok. Teraz znów wszystko stoi przed tobą otworem. Możesz wyjść za mąż i będziesz jeszcze miała dzieci. Elza patrzyła na nią szklanymi oczami i znów sprawiała wrażenie, że zaraz będzie krzyczeć. Letycja odezwała się więc ostro: - Sprawa jest zakończona. Zapomnij o dziecku i o Manuelu. Przyjdzie czas, że będziesz mi wdzięczna. Ale Elza nie myślała o wdzięczności. Zamknęła się w swoim pokoju, odmawiała jedzenia i w końcu przestała nawet wstawać z łóżka. Strapiony Ferdynand sprowadzał z Kónigsberga najdroższe specjały, ale Elza odsuwała je ze wzgardą. Jej rodzeństwo, które przypuszczało, o co tu chodzi, choć nikt nie powiedział tego głośno, także próbowało pomóc Elzie zapomnieć o wszystkim, ale bez rezultatu. - Co mamy robić? - pytała zrozpaczona Letycja. Elza otworzyła podkrążone, wpadnięte oczy, które w jej wychudzonej twarzy wyda wały się jeszcze większe i powiedziała: - Chcę mieć moje dziecko. Letycja pojęła wówczas, że córka zagłodzi się na śmierć, jeśli jej życzenie nie zostanie spełnione. Ponownie spakowała więc walizki i pojechała do Wiednia, tym razem po to, aby odnaleźć wnuka. To, co ustaliła, było druzgoczące: syn Elzy zmarł w sierocińcu w czasie epidemii kokluszu. Elza nie płakała, kiedy się o tym dowiedziała. Z trudem wstała z łóżka, wypiła kilka łyków mleka i zjadła trochę chleba. Przez następne cztery dni nie odezwała się ani słowem, za to jadła i jadła, aż odzyskała część swoich dawnych sił. A potem opuściła Lulinn, z dwiema walizkami i twardym zamiarem niewracania tutaj nigdy. Przez dwa lata rodzina nie słyszała o niej nic, aż któregoś dnia Elza niespodziewanie zjawiła się w domu: z mężem, młodym berlińskim lekarzem dr Rudolfem Degnelly i synem Johannesem na ręku. Wydawała się być o wiele starsza niż była, jej twarz miała wyraz melancholii, który pozostał jej na zawsze, ale przynajmniej nie sprawiała wrażenia kogoś, kto pragnie tylko śmierci. - Czy twój mąż wie o wszystkim? - spytała Letycja. Elza skinęła głową. - Wie. Ale oprócz niego nikt nie może się o niczym dowiedzieć. Także moje dzieci.

Od tego czasu Elza corocznie spędzała letnie miesiące w Prusach Wschodnich, gdzie spotykało się także całe rodzeństwo. Wakacje spędzane w domu dzieciństwa nie sprawiały jej już tyle radości, co dawniej, ale jednak Elza wracała. - Jej korzenie są tutaj - mówił Ferdynand - i ona tego nie może zapomnieć. Miał słuszność. Letycja, która patrzyła, jak Elza od czasu do czasu z przekorną tęsknotą oddawała się swej melancholii, pojęła, że także złe wspomnienia mogą wiązać człowieka z miejscem. Tego wieczoru Elza płakała po raz pierwszy od tamtego czasu. Jej rozpaczliwe szlochanie trwało jednak tylko kilka minut, po czym Elza wyprostowała się, ujęła podaną przez matkę chustkę i energicznie wytarła twarz. - Przepraszam - powiedziała twardo - to się więcej nie powtórzy. Ferdynand odetchnął z ulgą. Nie miał pojęcia, jak postępować z płaczącymi kobietami. Było dla niego jasne, że popełnił gruby błąd, ale jak długo żył, nigdy nie potrafił za cokolwiek przepraszać, nie zrobił więc tego także teraz. W jadalni zapanowała nieprzyjemna cisza, którą na szczęście za chwilę przerwał trzask głośno otwieranych drzwi i gwar wesołych głosów. Pierwszy wkroczył Wiktor, jak zwykle dumny jak paw, a tuż za nim jego czternastoletnia córka, z zawsze kwaśną miną oraz jej matka Gertruda, z markotnym spojrzeniem, ubrana, nie wiadomo dlaczego, w suknię z białej koronki, w której wyglądała jak podstarzała narzeczona. Belle uśmiechała się i nuciła cicho jakąś, trochę frywolną, piosenkę o miłości, co wszyscy kwitowali lekkim marszczeniem czoła, zaś jej córka Nicola niosła w ramionach ogromny bukiet polnych kwiatów, który teraz radosnym ruchem rzuciła wprost w ramiona Letycji, po czym wspięła się na kolana dziadka i pocałowała go w nos. Leo, w eleganckim ubraniu szytym na miarę i koszuli w kolorze kości słoniowej (jedno i drugie na pewno jeszcze nie zapłacone, pomyślała Elza) niósł w rękach kopertę, którą z przesadnym, wesołym ukłonem podał Elzie, wołając głośno: - Telegram z Berlina! Dla nadobnej Elzy! - Od Rudolfa? - Nie! Od zupełnie innego mężczyzny. Elzo, ile srok trzymasz jeszcze za ogon? Letycja i Belle roześmiały się, bo nikt nie brał poważnie żartów Leo, zaś pozbawiona poczucia humoru Gertruda zaczerwieniła się. - To jest niesmaczne i nietaktowne - syknął Wiktor. Elza wzięła kopertę i otworzyła. - To od Johannesa. Cóż on może chcieć? - zdziwiła się. Do jadalni weszła Jadzia, niosąc dwa dzbanki z zimną maślanką. Postawiła je na stole, po czym zapaliła świece, przyniosła świeży chleb i miskę twarogu. Wszyscy usiedli i w mrocznej jadalni nagle zrobiło się miło i przyjemnie. Za oknem powoli zachodziło słońce, zapadał letni, ciepły zmierzch. - Christiana i Joriasa nie ma. I Felicji też. Nic nie dostaną, jeśli będą niepunktualni - zrzędził i gderał

Ferdynand, który ciągle nie zamierzał ulec nastrojowi wieczoru. I tego nikt nie wziął poważnie. A już na pewno Felicja, o czym wiedzieli wszyscy, mogła pojawić się w środku nocy i Ferdynand przyjąłby ją z otwartymi rękami. Tak bardzo przypominała Letycję z okresu młodości, że Ferdynand chwilami odczuwał ślady tych ognistych uczuć, jakie pięćdziesiąt lat temu żywił do żony. - Co pisze Johannes? - pytała Letycja. Elza z namysłem odłożyła telegram koło swego talerza. - Chce ożenić się z Lindą jeszcze w tym miesiącu - powiedziała spokojnie. - Linda? - pytał Ferdynand, marszcząc czoło - kto to jest? Skąd ona pochodzi? - Znasz ją, ojcze. Była tutaj raz czy dwa razy w czasie wakacji. To siostra Filipa Ratha, najlepszego przyjaciela Johannesa. Urocza dziewczyna, tylko... - Elza urwała. Wszyscy przestali jeść i popatrzyli na Elzę. - Co takiego? - zapytała wreszcie Belle. Elza uśmiechnęła się bezradnie. - Tylko... jakoś za szybko. Nie rozumiem, dlaczego on tak niespodziewanie... - w glosie Elzy był niepokój. - Ach, ja to rozumiem doskonale - zamruczał Ferdynand - miody mężczyzna, zakochany, chciałby mieć żonę, zanim skończy mu się urlop i zanim będzie musiał wracać do swoich koszar, gdzieś na końcu świata. - Tak to jest - powiedziała z ulgą i wdzięcznością Letycja. Ferdynand naprawił swój brak taktu, jaki wykazał poprzednio w stosunku do Elzy, znajdując proste wyjaśnienie zamiarów Johannesa. Jednak to wyjaśnienie sprawiło, że wszystkich ogarnęło przygnębienie. Każdy rozumiał, dlaczego Johannes tak nagle chciał się ożenić, wielu młodych ludzi teraz tak robiło. Żołnierze obawiali się nie końca swego urlopu, lecz początku wojny. Przy wjeździe do dębowej alei Felicja ściągnęła konia i obejrzała się na dwóch młodych mężczyzn, którzy jej towarzyszyli. Słońce zaszło, cienie wieczoru na łąkach stawały się coraz ciemniejsze i dłuższe. Felicja, ubrana w strój do korniej jazdy z niebieskiego sukna, niecierpliwym ruchem odrzuciła do tyłu swe gęste, kręcące się włosy, które rozwiązały się w czasie jazdy. Dziewczyna oddychała szybko i głaskała uspokajająco swego konia po mokrej szyi. - Boże, znów nie zdążyłam - odezwała się - wszyscy siedzą od dawna przy kolacji, a dziadek będzie szalał i klął, bo ani razu nie mogę zjawić się punktualnie. Najchętniej poprosiłabym was, abyście poszli ze mną i mnie bronili! Obaj mężczyźni roześmiali się. W całej okolicy wszyscy wiedzieli o tym, że Felicja mogła owinąć sobie starego Domberga wokół palca. - Poczekamy tutaj. Kiedy usłyszymy, że krzyczysz i wołasz o pomoc, wskoczymy przez okno -

odpowiedział jeden z nich. Towarzyszami Felicji byli dwaj bracia, Benjamin i Albrecht Lavergne z sąsiedniego majątku Skollna. Albrecht odbywał właśnie służbę wojskową, a Benjamin studiował w Heidelbergu. Wakacje spędzali w domu i od chwili, kiedy wyjechał Maksym, spotykali się z Felicją prawie codziennie. Jako małe dzieci wszyscy troje bawili się razem; później spotykali się podczas polowań organizowanych jesienią w Puszczy Rominckiej, na których oprócz okolicznej szlachty bywał także i cesarz. Dziś obaj bracia wraz z Felicją zrobili długą wycieczkę nad jezioro - wszyscy byli zmęczeni, głodni, ale zarazem szczęśliwi. Felicja umówiła się z nimi na następny dzień, po czym ruszyła dalej sama. Kiedy wjeżdżała na obsadzoną dębami aleję, u której końca widać było dwór, ogarnęło ją uczucie szczęścia i spokoju. Jak daleko sięgała jej pamięć, było tak zawsze. Zawsze zapominała o dziecinnych kłopotach, a potem o smutkach i niepokojach młodości, kiedy tak jak teraz jechała konno pod dębami, podnosiła głowę i patrzyła na liście, przez które prześwitywało blednące niebo. Znów ściągnęła konia i uśmiechnęła się, kiedy w zapadającym zmroku zobaczyła dwie postacie na łące. Był to jej młodszy brat Christian i jego przyjaciel Jorias, obaj ubrani w białe koszule, teraz mocno poplamione trawą i nieco przykrótkie spodnie, spod których wystawały bose, brudne stopy. Roześmiane, opalone twarze chłopców, plamy z jeżyn na gołych, podrapanych rękach, a przede wszystkim to, co ze sobą nieśli, świadczyło o długim pobycie nad wodą. - Hej, Felicjo! - zawołał Christian - skoro tak pędzisz, to znaczy, że też się spóźniliśmy. - Zgadza się. A wy gdzie byliście? Wyglądacie dość osobliwie. Obaj chłopcy spojrzeli po sobie. - Ach, byliśmy właściwie wszędzie - oświadczył Jorias - a ostatnio nad zupełnie nieznanym stawem, który odkryliśmy dopiero tego roku. Jorias niósł na ramieniu sieć rybacką. Felicja zajrzała do pustego wiadra, które Christian właśnie postawił na ziemi i śmiejąc się stwierdziła uszczypliwie, choć bez złośliwości: - Chyba połów się nie udał. Wiedziała doskonale, że zarówno Christian jak i Jorias wypuszczali do wody złapane ryby, ponieważ żaden z nich nie był w stanie ich zabić. Oczywiście obaj nie chcieli się do tego przyznać. Teraz też, jak dzieci złapane na psocie, wymruczeli coś w zakłopotaniu, przestępując z nogi na nogę na mokrej od rosy trawie. Felicja patrzyła za nimi z tkliwością, kiedy ruszyli w stronę domu. Bez mundurów kadetów wyglądali jak dwaj mali chłopcy, którzy dawniej włóczyli się po całym Lulinnie. Różnica polega tylko na tym, że już nie bawią się w Indian, pomyślała Felicja ciepło. A już zupełnie nie mogła wyobrazić sobie tego, że wkrótce staną się dorośli, ożenią się i będą mieć własne dzieci. W ciemnościach okna jadalni rozjaśniało światło świec, kiedy wreszcie wszyscy troje znaleźli się przed wejściem. Z domu pośpiesznie wybiegł służący, aby odprowadzić konia Felicji do stajni. Dziewczyna usiłowała poprawić swój nieco wymięty strój i rzekła:

- Chyba trzeba będzie się przebrać. Ciotka Gertruda zacznie krzyczeć, kiedy nas tak zobaczy. - Ech, kilka minut już niczego nie zmieni - dodał Jorias - i tak dostaniemy burę. Weszli razem do sieni i natychmiast na tknęli się na Jadzię, która wynurzyła się gdzieś z wnętrza domu jak cień - w ręku trzymała bukiet czerwonych róż. - Piękne kwiaty - wyszeptała tajemniczo - posłaniec przyniósł dla panienki Felicji. - Co, dla mnie? - Z Insterburga. Od obcego pana. - Jadzia widocznie zdążyła już przestudiować załączony bilet, który teraz wyjęła z kwiatów zaciekawiona Felicja. - Och... to na pewno od Maksyma! - powiedziała ze źle tajoną radością. Christian zaśmiał się: - Przecież on jest w Berlinie. - Posłaniec przekazał wiadomość - mówiła dalej Jadzia, rozglądając się trwożliwie dookoła Austria dała Serbii ultimatum. Chce kontrolować Serbię. Och... będzie wojna! Jak Niemcy będą po stronie Austrii, to Rosja będzie po stronie Serbii. Wielka wojna! - Ach, Jadziu, to nonsens - Felicja poczuła lekką irytację. Zauważyła właśnie, że kwiaty wcale nie były od Maksyma, tylko od mężczyzny, którego wcale nie znała. Alex Lombard. „Byłem w Berlinie gościem Pani brata, porucznika Degnelly - pisał nieznajomy - i zobaczyłem w salonie obraz przedstawiający Panią. Ponieważ jestem przejazdem w Insterburgu, chciałem się w ten sposób przedstawić”. - Jakie to dziwne - powiedziała cicho Felicja - przecież on mnie wcale nie zna. Jorias i Christian zaczęli gorączkowo dyskutować o austriackim ultimatum. - Serbowie nie oddadzą się dobrowolnie pod kontrolę Austrii - zawołał Jorias - nigdy! - Ale nie zaryzykują też wojny. - Gdyby rzeczywiście mogli liczyć na pomoc Rosjan... Felicja nie słuchała. Powoli wchodziła po schodach, bezwiednie bawiąc się pąkami ciemnoczerwonych róż, które w zapadającym zmroku wydawały się niemal czarne. Czerwone róże... co ten nieznajomy mężczyzna zobaczył w obrazie przedstawiającym ją samą, że przysłał jej czerwone róże? Dobrze wiedzieć, że na świecie są w ogóle jeszcze inni mężczyźni oprócz Maksyma Marakowa, pomyślała Felicja i w swej fantazji zaczęła intensywnie rozmyślać o tajemniczym Alexie Lombardzie. „Czy go kiedykolwiek poznam?”

Przed uniwersytetem w Berlinie, w Alei Unter den Linden miała miejsce demonstracja. Maksym zatrzymał się mimo woli. Dostrzegł dziesięć młodych kobiet o żywych, inteligentnych twarzach, które niosły plakaty i rozdawały ulotki - z pewnością były to studentki. Przyglądało się temu przynajmniej pięćdziesięciu obojętnych przechodniów. W pewnym oddaleniu stało dwóch niezdecydowanych policjantów, którzy wyraźnie nie bardzo wiedzieli, jak mają się zachować. Kiedy Maksym przeciskał się przez tłum, słyszał dobiegające zewsząd pełne irytacji uwagi: - Sufrażystki! Takie należałoby zamknąć! - Tym babom potrzebni są mężczyźni, którzy je nauczą, co to znaczy być kobietą! - Powinny wyjść za mąż i zabrać się za rodzenie dzieci! - Czegoś takiego nie zechce żaden mężczyzna! Maksym stal właśnie w pierwszym rzędzie przyglądających się przechodniów, kiedy podeszła do niego kobieta o dużych, ciemnych oczach i szybko wręczyła mu ulotkę. Mimo niechętnych, pełnych dezaprobaty głosów Maksym przebiegł oczami tekst. Autorka w ostrych słowach ganiła przejawy dyskryminacji kobiet, na co stale narażone były studentki uniwersytetu. Wprawdzie oficjalnie kobiety mogły studiować, jednak byli profesorowie, którzy odmawiali kobietom prawa udziału w swych seminariach i tacy, którzy w czasie swych wykładów traktowali słuchaczki tak dwuznacznie i złośliwie, że prędzej czy później opuszczały one salę wykładową. - Żądamy takich samych praw dla kobiet i mężczyzn w niemieckich szkołach wyższych! - powiedziała ciemnooka kobieta. Słusznie - poparł ją Maksym - uważam, że ma pani rację. - Och, jej - w głosie kobiety zabrzmiała ironia - jakie to wspaniałomyślne z pana strony. Maksym nagle poczuł się idiotycznie. - Pani wybaczy. Chciałem tylko powiedzieć, że jestem... -...mężczyzną o liberalnych poglądach, jak rozumiem - dokończyła kobieta. Maksym patrzył w jej oczy jak zahipnotyzowany. Zniżył głos, co spowodowało, że mimo otaczającego tłumu nawiązało się między nimi coś w rodzaju dziwnego porozumienia i sprostował: -...mężczyzną o socjalistycznych poglądach. - Och... - uśmiechnęła się zaskoczona, a Maksym pojął, co go tak bardzo zafascynowało. Były to jej oczy; fanatyczne, głodne, płonące dziwnym blaskiem. Uświadomił sobie, że szukał tych oczu zawsze, nawet nie zdając sobie z tego sprawy. - Nazywam się Maksym Marakow - powiedział bezpośrednio i pomyślał zaraz: weźmie mnie za natręta i prostaka. - Jestem Maria Iwanowna Laskin - usłyszał w odpowiedzi - Masza. Moi przyjaciele nazywają mnie

Masza. Po czym kobieta odwróciła się, zostawiając zaskoczonego Maksyma i przyłączyła się do szeregu demonstrantek. 3. Tego lata Felicji nie cieszyły już długie, cudowne, letnie dni w Lulinnie, na które przedtem czekała z taką niecierpliwością i jakąś dziwną, nieuświadomioną nadzieją. Wszyscy mówili o wojnie i jej obecność czuło się jak złowrogi, stale obecny cień. Gdy Felicja wchodziła rankiem do pokoju, gdzie Letycja z Elzą dopijały ostatnią filiżankę herbaty, czy też do kuchni na dole, gdzie pośród swoich patelni i rondli królowała Jadzia, lub gdy wyprowadzała ze stajni konia i zastawała stajennych i parobków siedzących na kupie słomy, palących papierosy, wszyscy dyskutowali tylko o jednym - o wojnie. Serbia w swej odpowiedzi udzielonej Austrii wydała oświadczenie, że jest gotowa wystąpić na swoim terytorium przeciwko wrogom Austrii, ale domaga się poszanowania jej suwerenności. Austria w odpowiedzi na to zerwała stosunki dyplomatyczne z Serbią i zarządziła częściową mobilizację. Co zrobią Niemcy? Jak zachowa się Rosja? A co z Anglią, z Francją? Zdania były podzielone, a dyskusje gorączkowe. Ferdynand, oparty na ramieniu Wiktora, kuśtykał po dziedzińcu i złościł się bez ustanku. Jego zdaniem przyszła wojna, jaką toczyć będą Niemcy, będzie musiała odbyć się bez jego udziału, co z góry wykluczało ewentualne zwycięstwo. Plany, rysowane przez Ferdynanda laską na piasku przed główną bramą, przedstawiały zwycięstwa wyimaginowanych dywizji niemieckich, stawiających skuteczny opór rosyjskiej inwazji w Prusach Wschodnich. Któregoś dnia doszło nieomal do kryzysu rodzinnego, kiedy koń, prowadzony niezdarnie przez Modestę, przegalopował przez misternie wyrysowany plan jakiejś niemieckiej operacji. Ferdynand obrzucił Modestę takimi słowami, że nikt z rodziny nie śmiał ich później powtórzyć. Gertruda wstawiła się za córką i zażądała przeprosin, co jeszcze bardziej rozjuszyło Ferdynanda i dało ujście jego długo skrywanej niechęci do Gertrudy. Głośno i dobitnie wyjaśnił synowej, kim jest i gdzie jest jej miejsce, a zrobił to tak brutalnie, że Gertruda właściwie już nigdy nie mogła się po tym pozbierać. Mimo niechęci, jaką wzbudzała, współczuła jej cała rodzina. - Zanim wybuchnie wojna, my się tu pozabijamy! - oświadczyła w końcu Letycja - Dość tego! Nie chcę słyszeć ani słowa o wojnie! Jadzia mimowolnie dolała oliwy do ognia, wchodząc w tym momencie do pokoju i podając Belle telegram, przysłany od jej męża z Petersburga. - Juliusz chciałby, abyśmy z Nicolą natychmiast wróciły do domu - powiedziała Belle i popatrzyła na wszystkich wzrokiem pełnym zatroskania, po czym dodała: - Sądzi, że nie wiadomo, jak długo będą chodziły pociągi osobowe. Wszystkich przygnębił nastrój Belłe, zwykle pełnej optymizmu i pogody ducha. Ferdynand znów stracił panowanie nad sobą. - Tak, jedź, jedź! - krzyczał - jedź do Petersburga, gdzie czujesz się jak w domu! Jedź do twego męża i ciesz się, że on wkrótce będzie strzelał do niemieckich żołnierzy!

Belle wstała i ruszyła w kierunku drzwi. - Myślę też o tym - odparła spokojnie - że także niemieccy żołnierze będą strzelali do niego. Ani jedno, ani drugie nie jest dla mnie powodem do radości i dumy. - Ja także wyjeżdżam - oświadczyła Elza - muszę być w Berlinie, kiedy Johannes się żeni. A ja... nie dokończyła, ale i tak wszyscy wiedzieli, co chciała powiedzieć. Nie wybaczyłaby sobie nigdy, gdyby nie zobaczyła syna przed wybuchem wojny. Christian i Jorias porozumieli się wzrokiem i postanowili jechać razem z Elzą. Mieli cały czas w pamięci słowa kapitana i wydało im się, że niebezpieczeństwo wybuchu wojny jest bardzo realne, z czym z kolei nie zgodziła się Elza. - Wy zostaniecie tutaj i będziecie używać wakacji - oświadczyła - dzieci i tak nie mają czego szukać na froncie!. Obaj spojrzeli na nią oburzeni. - Mamo, nie mówisz chyba poważnie! - zawołał boleśnie dotknięty Christian - my musimy... -...myśleć teraz o swoim obowiązku - dokończył Ferdynand - a żołnierze mają być w swoich koszarach, bez względu na to, ile mają lat. - A ja? - odezwała się Felicja - co będzie ze mną, kiedy wy wszyscy wyjedziecie? - Ty pojedziesz oczywiście z nami. - Nie. Nie chcę. Chcę tu zostać aż do jesieni. Latem w Berlinie jest duszno i nieprzyjemnie. - Nie wiesz, co mówisz - wmieszał się Leo, który dziś miał na głowie zupełnie nie pasujący do niczego kapelusz liliowego koloru - nie znasz cudownych, berlińskich letnich nocy! Jeśli idziesz ciepłą letnią nocą z mężczyzną Aleją Unter den Linden, czujesz życie, oddychasz miłością i... - Leo, nie bardzo zależy mi na tym, aby Felicja włóczyła się nocą po Berlinie z mężczyzną przerwała trzeźwo Elza. - Lepiej niech już zostanie tutaj. Ale zapamiętaj jedno, Felicjo: jeśli sytuacja się pogorszy, wrócisz natychmiast do domu. Nie mam ochoty na to, aby jedno z moich dzieci było gdzieś w innym miejscu, kiedy nagle rozpęta się piekło. I tak oto w Lulinnie nagle zrobiło się zupełnie cicho; po ostatnich gwarnych tygodniach pozostały tylko nieliczne ślady. W kącie leżała porzucona w pośpiechu rybacka sieć Joriasa i Christiana, Jadzia potykała się o pozostawione na górze w korytarzu jaskrawoczerwone pantofle Belle, a Felicja znalazła liliową jedwabną muszkę Leo, ekstrawagancką i trochę śmieszną, jak wszystkie jego rzeczy. Leo, który zawsze nudził się na wsi, wyjechał także. Felicja odwiozła go na dworzec do Insterburga i długo machała na pożegnanie chusteczką. W ręku trzymała czerwoną różę, którą wuj odczepił od klapy marynarki i wychyliwszy się z okna przedziału, teatralnym gestem rzucił wprost pod nogi Felicji. - Do widzenia! - wołał - do widzenia, kochana Felicjo, nie zapomnij o swoim starym wuju! Lokomotywa gwizdnęła przeraźliwie, pociąg ruszył. Felicja w zamyśleniu powoli opuściła dworzec.

Z młodych ludzi w Lulinnie pozostała tylko Modesta. Była ona tak samo gruboskórna i ograniczona jak jej matka Gertruda, miała zawsze tłuste włosy i brzydką cerę. Stale chichotała i wmawiała sobie oraz innym, że każdy parobek w Lulinnie ogląda się właśnie za nią. - Widzisz, jak oni na mnie patrzą - szeptała do Felicji udając oburzenie - okropne, nie? Wiesz, muszę ci coś powiedzieć, ale to tajemnica. Felicja spojrzała na nią niechętnie. - Ach, nie - powiedziała, co w najmniejszym stopniu nie zniechęciło Modesty. - Jeden ze stajennych wczoraj wieczorem mnie pocałował - szeptała podekscytowana, chichocząc no, a ciebie pocałował już jakiś mężczyzna? W pytaniu dawał się wyczuć pewien niepokój, bo Modesta nie wiedziała, czyjej doświadczenia w tym względzie są bogatsze. Zawsze obawiała się, że przy swojej berlińskiej kuzynce sprawia wrażenie wieśniaczki. A Felicji przypomniał się czerwcowy wieczór w lesie i cichy głos Maksyma: „Nie chcę, abyś była przeze mnie nieszczęśliwa”. Wstała z ławki, na której siedziały obie, nie zaszczyciła Modesty ani jednym spojrzeniem, i ruszyła w stronę domu. Benjamin Lavergne ze Skollnej jako jedyny dotrzymywał jej towarzystwa. Jego brat także wrócił wcześniej do koszar i Benjamin walczył z samym sobą, nie wiedząc, czy w ogóle w takiej sytuacji wypada zapisywać się na kolejny semestr studiów. - Jeśli będzie wojna, nie będę mógł przecież siedzieć w sali wykładowej na uniwersytecie w Heiłdelbergu! - mówił gniewnie - kiedy inni będą się bić! Położył się na plecach patrząc w bladoniebieskie, letnie niebo. On i Felicja zrobili kolejną długą wycieczkę nad jezioro i grali tam w wolanta. Oboje leżeli zmęczeni w trawie. Felicja zdjęła buty i pończochy, a kapelusz powiesiła na gałęzi. W zamyśleniu roztarła między palcami kwiat polnego rumianku i czuła słodki, miły zapach, który zawsze kojarzył jej się z latem. - Ech, na razie jest spokój - powiedziała - w ogóle jeszcze nie wiadomo, czy będzie wojna. Wy, mężczyźni, nie możecie się pewnie doczekać, kiedy wreszcie będziecie mogli pobiec wprost na wycelowane karabiny wrogów. - Nie rozumiesz tego, Felicjo. Nie mogę siedzieć nad moimi podręcznikami, kiedy inni będą walczyć. - Owszem, możesz. A teraz przestań z tym głupim gadaniem, inaczej wrzucę cię do wody, żebyś zaczął normalnie myśleć - Felicja spojrzała na niego śmiejącymi się oczami i dokoriczyła: - Co stanie się z nami, dziewczynami, kiedy wy, mężczyźni wszyscy uciekniecie na front? Życie będzie wówczas śmiertelnie nudne! Benjamin wyprostował się. Na jego twarzy pojawił się wyraz napięcia.

- Rzeczywiście tak uważasz? - zapytał. Felicja zerwała soczyście czerwony kwiat maku i podała mu, mówiąc: - Oczywiście. Byłabym niepocieszona, gdybyś i ty mnie opuścił. Wtedy nie pozostawałoby mi nic innego, jak wracać do Berlina. - Felicjo... - Benjamin ujął nieśmiało rękę dziewczyny. - No, co tak uroczyście? - zdziwiła się. - Ach, nie wiem - Benjamin w dziwnym zakłopotaniu patrzył gdzieś w bok - wiesz., ja... to znaczy, ja zakochałem się w tobie. Już dawno. - Och... - Felicja była tak zaskoczona, że nie wiedziała, co powiedzieć. Popatrzyła na połyskujące jezioro i rosnące na brzegu krzaki olszyny. Pnie sosen czerwieniały w zachodzącym słońcu, skądś dobiegało gwizdanie kosa. To miły chłopiec, myślała Felicja. Nie chciała go zranić, choć ta sytuacja bawiła ją. Czuła spokojne bicie swego serca i chłód rąk, ale zauważyła krople potu na czole Benjamina. Z nagłym zniecierpliwieniem pomyślała: o Boże, on... naprawdę! - Mam nadzieje, że cię nie zdenerwowałem? - spytał w końcu Benjamin. Felicja stłumiła uśmiech. - Nie. Tylko... trochę mnie zaskoczyłeś. A więc nic nie zauważyłaś? Nie... to znaczy, właściwie nie... Nie mogłem zdobyć się na odwagę i powiedzieć ci o tym, Felicjo. I pewnie dalej nie ważyłbym się, gdyby nie wojna... - Benjamin patrzył na delikatną twarz dziewczyny, znaną mu od najwcześniejszego dzieciństwa, widział piękne, szare oczy w ciemnej oprawie, których łagodny wyraz dziś po raz pierwszy nie był dla niego źródłem niepokoju. Nie znał jej na tyle dobrze, aby wiedzieć, że wyglądała tak zawsze wtedy, kiedy chciała ukryć swe prawdziwe myśli i odczucia. Pochyliła się lekko, tak że poczuł delikatny zapach jej rozgrzanej słońcem skóry i perfum. Ujął ostrożnie jedno pasmo jej długich włosów, czując ich miękkość pod palcami. Nie rozumiał, jak to się stało, że nagle byli tak blisko siebie. Nigdy jeszcze jej usta nie wydały mu się tak pełne oczekiwania. Zanim ją pocałował, ze zdziwieniem zauważył, jak nagle zmienia się wyraz jej twarzy - staje się obcy i nieomal zimny. Ona jest jak nieobecna, przemknęło mu przez głowę, ale ta myśl nie dotarła do jego świadomości. Objął ją ostrożnie, czując bicie jej serca pod cienkim materiałem sukienki. Skądś dobiegło głośne ćwierkanie zięby, znad jeziora poderwała się kaczka, głośno łopocząc skrzydłami. Felicja cofnęła się

gwałtownie. - Przez jedną chwilę zapomniałam o wszystkim - powiedziała cicho. Wydało jej się to właściwe, a Benjamin usłyszał coś, co, jak mu się wydawało, zawsze chciał usłyszeć. Wyglądał trochę jak skrzywdzone dziecko. Zaczerwienił się i cofnął rękę. Czy wyjdziesz za mnie za mąż, Felicjo? - spytał. Jak wielu nieśmiałych ludzi w ważnych chwilach podejmował istotne decyzje na zasadzie skoku na głęboką wodę. Felicja, która cały czas obawiała się, że to właśnie usłyszy, odgarnęła nagłym ruchem włosy. Bardzo cię lubię, Benjaminie, naprawdę. Ale sądzę, że znam cię już zbyt długo i dlatego... - urwała. Benjamin, którego twarz zmieniła się w jednej chwili, z desperacją spytał ostro: Ale nie dłużej niż Maksyma Marakowa, prawda? Felicja wyprostowała się gwałtownie, a wyraz jej twarzy zmienił się w jednej chwili. - Skąd ci przychodzi do głowy właśnie Maksym Marakow? - odparła tak agresywnie, że już samo wymienienie tego nazwiska sprawiło Benjaminowi nagłą przykrość. - Ach, nie, ja tylko tak... - wymamrotał niezdarnie, ale Felicja nie zamierzała ustąpić. - Dlaczego właśnie Maksym? - powtórzyła. - Ja... - Benjamin, którego twarz miała śmiesznie dziecinny wyraz, wpatrywał się z zakłopotaniem w jezioro. - Modesta mówiła... - urwał. - Co takiego? - No, że ty i Maksym...- znowu urwał i zamilkł. Felicja podniosła się zdecydowanym ruchem i wygładziła pomiętą suknię. - Niech ją Bóg broni - powiedziała cicho do siebie samej, czując, że ogarnia ją pasja, po czym dokończyła głośniej: - dziś Modesta znajdzie w swoim łóżku przynajmniej dziesięć grubych, czarnych pająków. Gwałtownym ruchem wsadziła na głowę swój kapelusz i oświadczyła: - Idę do domu. I tak jest późno. Benjamin wstał szybko i wyciągnął rękę nieśmiałym ruchem, jak gdyby chciał jej dotknąć, ale dziewczyna cofnęła się szybko. Zrezygnowany odwrócił się. - Chodź, idziemy. Jest już późno. - powtórzył.

Przez całą drogę nie odezwał się ani słowem i zatrzymał się dopiero wtedy, kiedy w oddali zobaczył dwór w Lulinnie. Felicja dostrzegła w jego oczach wyraz takiej tkliwości, że wzbudziło to w niej poczucie winy. - Obojętnie, co się stanie, Felicjo - odezwał się Benjamin cicho - zawsze możesz liczyć na moją pomoc. Mimo że nie odwzajemniasz moich uczuć, zrobię dla ciebie wszystko. Felicja poczuła ogarniające ją rozdrażnienie. Nigdy nie była bezinteresowna, nigdy też jej działania nie były bezcelowe. Nie zdawała sobie sprawy, że zbytnia wspaniałomyślność trochę ją irytowała. - Dziękuję - odpowiedziała trochę wyniośle - dobrze o tym wiedzieć. Do widzenia, Benjaminie. Kiedy będziesz szedł do wojska, daj mi znać. Mimo wszystko odprowadzę cię na dworzec. Roześmiała się, kryjąc irytację, która ogarnęła ją przy tych słowach, po czym szybko pobiegła aleją. Dobry, kochany Benjamin! Naprawdę go lubiła, ale mimo najszczerszych chęci nic do niego nie czuła. Myślała już tylko o Maksymie, aż do chwili, kiedy z marzeń wyrwały ją wypowiedziane ostrym głosem słowa Modesty: - No, skąd się tu wzięłaś? Dobrze było z Benjaminem? - Ach, to ty! - Felicja, wyrwana z marzeń, zatrzymała się i nagłym ruchem szarpnęła jeden z żółtawych warkoczy nielubianej kuzynki. - Au! - krzyknęła Modesta - co ty robisz? - Dobrze wiesz, co robię i za co. A jeśli nie wiesz, to i tak na to zasłużyłaś. Ty wstrętna, podstępna dziewczyno! Modesta w odpowiedzi zaczęła głośno płakać i wołać jak dziecko: - Mamo, mamo, chodź szybko! Felicja chce mi wyrwać wszystkie włosy! Gertruda pojawiła się tak szybko, jak gdyby czekała w pobliżu. Była zadyszana, miała twarz upstrzoną czerwonymi plamami, a jej wilgotna suknia wprost lepiła się do ciała. - Zostaw Modestę w spokoju! - krzyknęła - Co ty wyprawiasz? Twój dziadek jest ciężko chory, a ty... - Co? Dziadek jest chory?! - spytała zaskoczona Felicja. - Ciężko chory - odparła Gertruda z wyraźną nutą satysfakcji w głosie, bo nie było osoby, której nienawidziłaby tak, jak Ferdynanda Domberga, po czym dokończyła spokojniej: - Lekarz jest teraz u niego. Dostał ataku serca w czasie picia herbaty. Felicja po raz pierwszy zauważyła, jak bardzo staro wygląda twarz jej babki. Wydawało się, że w ciągu kilku chwil Letycja straciła całą swoją witalność. Stała bezradnie przed drzwiami sypialni, wpatrywała się szeroko otwartymi oczami w lekarza, który właśnie zalecił Ferdynandowi całkowity

spokój i leżenie w łóżku, i zdawała się nie wszystko pojmować z tego, co się stało. - Ach, Felicjo - westchnęła, ujrzawszy dziewczynę, i osunęła się na jeden z foteli stojących na korytarzu. - Felicjo, cóż to był za koszmar. Siedzieliśmy na tarasie przy herbacie i nagle dziadek upuścił filiżankę, chwycił się za serce i zacząć łapać powietrze ustami, jak gdyby nie umiał oddychać. Myślałam już, że to jeden z jego kawałów, ale potem... och, muszę zapalić. - Letycja wyciągnęła papierosa z kieszeni sukni i włożyła go do ust. Felicja wiedziała wprawdzie, że babcia od czasu do czasu paliła, ale dziś po raz pierwszy Letycja wyciągnęła paczkę z papierosami w stronę wnuczki. Masz, zapal sobie. To czasami pomaga. Nie wiem doprawdy, jak uporałabym się ze wszystkim w życiu bez papierosów i odrobiny wódki. Felicja pociągnęła ostrożnie, po czym zakrztusiła się i poczuła łzy w oczach. Uśmiechnęły się do siebie z Letycją poprzez chmurę dymu. Chwilową ciszę zakłóciły głośne kroki na schodach - Wiktor, zadyszany i z potarganymi włosami, pojawił się na korytarzu. Spojrzał zaskoczony na obie kobiety z papierosami, po czym niezrażony zaczął: - Mamo, mówiłem ci sto razy... - Skończ z tą swoją pedanterią. Twój ojciec źle się czuje - przerwała mu ostro Letycja. - Tak, wiem, Gertruda już mi mówiła. Czy to coś złego? Mam iść do niego? - Lekarz twierdzi, że wyjdzie z tego. I nie idź do niego. Powinien teraz spać. - Dobrze. Ja... Mnie jest bardzo przykro, że właśnie teraz z tym przychodzę, ale... - Wiktor był tak zdenerwowany, że nie umiał znaleźć właściwych słów. W końcu wyrzucił z siebie: - Zgłaszam się do rezerwistów w Konigsbergu. Jutro rano wyjeżdżam. Gertruda, która właśnie pojawiła się na schodach razem z Modestą, krzyknęła: - Nie wolno ci! - a jej twarz zdradzała, że przede wszystkim myślała o tym, jak też odegra rolę oczekującej w domu żony żołnierza. - Umrę ze strachu, jeśli to zrobisz! - krzyczała dalej. - Tak, tato, ty musisz zostać! - wtórowała jej Modesta, uczepiwszy się ramienia ojca. Wiktor zrobił heroiczną minę, po czym patetycznie oświadczył: - Powaga chwili wymaga od każdego mężczyzny złożenia dowodu wierności ojczyźnie i dzielności od każdej kobiety. Rosja wypowiedziała Austrii wojnę. Wszyscy umilkli zaskoczeni, a pełną napięcia ciszę przerwało po chwili pytanie Modesty: - Ale co to ma wspólnego z nami?

Felicja spojrzała na nią z pogardą i złośliwie dmuchnęła jej dymem wprost w twarz. - Niemcy i Austrię łączy przymierze - powiedziała. - To znaczy, że jeśli Austria będzie prowadzić wojnę z Rosją, to my, Niemcy, będziemy robić to samo. Wiktor, który chętnie wytłumaczyłby to samo używając o wiele bardziej wyszukanych słów i popisując się przy tej okazji przed kobietami, spojrzał na siostrzenicę niechętnie, po czym oświadczył: - Chciałbym, abyście pojechali ze mną do Kónigsberga. Tu nie będziecie bezpieczni. - A kto zajmie się majątkiem? - spytała Letycja. - Rządca wraz z parobkami - oparł Wiktor. Letycja roześmiała się. - Sądzisz, że oni zostaną przynajmniej jeden dzień dłużej niż my? Jak tylko usłyszą słowo „Rosjanin”, uciekną wszyscy. Poza tym Ferdynand nie jest teraz zdolny do podróży, a ja bez niego nigdzie nie jadę. - Ona chce nas w ten sposób zmusić do pozostania - wrogość Gertrudy była wręcz zaskakująca - ale możecie być pewni, że ja zaraz pakuję walizki! - Ja też - poparła ją Modesta. Letycja spojrzała na Felicję. - Felicjo... urwała, nie kończąc pytania. Felicja pomyślała szybko. Jechać do Kónigsberga z całą rodziną Wiktora - wydało jej się to wstrętne. Z Gertrudą i Modestą w jednym pokoju... to już lepiej wrócić do Berlina, do domu! Letycja podniosła się i wyprostowała, jak gdyby chciała się wydać wyższa i silniejsza, niż rzeczywiście była, ale jej kruchość wydała się być tym bardziej uderzająca. - A więc dobrze - powiedziała - Wiktor będzie bronił ojczyzny, Gertruda z Modestą zabarykadują się w Konigsbergu, dziadek i ja zajmiemy pozycje tutaj, a Felicja pojedzie do Berlina! Tu Felicja, choć miała dokładnie taki zamiar, zaprotestowała. - O nie, babciu - oświadczyła. - Nigdzie nie pojadę. Zostanę z wami tu, w Lulinnie. - Nie, dziecko. Jesteśmy oddaleni od granicy rosyjskiej zaledwie o sześćdziesiąt kilometrów, a jeśli dojdzie do wojny, to na pewno najpierw tutaj zacznie się coś dziać. - Tak. I właśnie dlatego nie zostawię was tu samych. - Felicja sama dziwiła się swemu uporowi. Mnie, starej kobiecie, nic nie zrobią. Ale dla ciebie nie będzie to całkiem bezpieczne. Proszę, jedź do Berlina! - głos Letycji był stanowczy, ale pełen ciepła. Felicji przypomniało się, co opowiadano o Rosjanach, o „słowiańskich hordach” i o ich dzikości. Jednak obok lęku odczuła coś, co było jej całkowicie obce i co ją samą zaskoczyło: uczucie wierności i jakiegoś osobliwego przywiązania do rodziny i do domu, do Lulinna. W swym krótkim życiu jej postępowanie i myślenie nacechowane było swego rodzaju egoizmem, czego sobie nie uświadamiała.

Po raz pierwszy zdała sobie teraz sprawę z odpowiedzialności i było to tym razem silniejsze niż wszystkie jej pragnienia. Promienie zachodzącego słońca wpadały skośnie przez jedną połowę okna wydobywając z mroku rząd portretów przodków. W świetle słońca błyszczały białe włosy Letycji. Felicja uśmiechnęła się do babki. Tak, Lulinn ze swą historią wart był tego, aby tu wytrwać i nie stchórzyć. 4. W urzędzie telegraficznym w Berlinie rozpętało się istne piekło. Tłum rozgorączkowanych, przerażonych ludzi tłoczył się przed okienkami i rósł z chwili na chwilę. Ulicami przemykały samochody z oficerami, wszędzie widziało się żołnierzy w pełnym umundurowaniu - niektórzy dawali upust swym patriotycznym nastrojom, niosąc niemieckie flagi i śpiewając hymn „Heil dir im Siegerkranz”. Kobiety, mężczyźni, dzieci, mieszczanie i robotnicy, bogaci i biedni - wszyscy gromadzili się na ulicach, rozmawiali, gestykulowali i przekrzykiwali się nawzajem. Wydawało się, że na nogach było całe miasto - upalne sierpniowe słońce zmieniało je w rozgrzany kocioł i mimo późnego popołudnia nie zanosiło się na rychłe ochłodzenie. Od pół godziny Niemcy były w stanie wojny. Elza przecisnęła się przez tłum do okienka telegraficznego na poczcie z energią, jakiej trudno było się po niej spodziewać. Jej ciągła melancholia powodowała, że wydawała się być bardziej krucha i delikatna niż w rzeczywistości, ale Elza była przecież córką Letycji i czasami zdarzały się chwile, kiedy to dziedzictwo dawało znać o sobie. Tak było dzisiaj. Ten dzień, 1 sierpnia 1914 roku, wymagał od niej ogromnej siły i woli. Rudolf, mąż Elzy, nie był po prostu w stanie opuścić gabinetu. Popatrzył na nią zatroskanym wzrokiem i powiedział: - W poczekalni zajęte są wszystkie miejsca. Nie mogę, zwłaszcza teraz, odesłać wszystkich pacjentów do domu. Elzo, ja wiem, że Felicji nic się nie stanie. Gdybym i ja mogła w to wierzyć, myślała Elza. Na szczęście Linda postanowiła jej towarzyszyć. Linda była od wczoraj żoną Johannesa - sama ceremonia zaślubin była szybka i pełna gorączkowego pośpiechu, a miesiąc miodowy trwał zaledwie dwanaście godzin. Potem Johannes dostał rozkaz stawienia się w koszarach i musiał natychmiast udać się do swojego garnizonu. Linda odprowadziła go na dworzec, po czym wybuchnęła płaczem i, jak małe, skrzywdzone dziecko, skryła się w ramionach Elzy, która towarzyszyła jej jak wierny cień. Trzecią z trójki przyjaciółek była Sara Winterthal - ciemnowłosa i ciemnooka dziewczyna, która razem z Felicją i Lindą chodziła do szkoły. Sara, zawsze blada, nieśmiała i niepozorna, uchodziła za przysłowiową „szarą mysz”, miała jednak dar osobliwej intuicji graniczącej wręcz z jasnowidztwem i była pełna jakiejś wewnętrznej siły, czego egocentrycznie nastawione Linda i Felicja nie były w stanie zauważyć. Odnosiły się więc do Sary trochę protekcjonalnie i nawet nie zdawały sobie z tego sprawy, a już zupełnie nie umiały docenić faktu, że Sara zawsze była tam, gdzie potrzebowano

pomocy - tak jak teraz. Elza uczepiła się kurczowo drewnianego blatu przed okienkiem telegraficznym i za wszelką cenę nie pozwalała się odepchnąć z tego miejsca. Jej drobne ręce zaciskały się kurczowo, twarz była blada, a ciemno podkrążone oczy wydawały się być jeszcze większe. - Ja muszę natychmiast nadać telegram!! - w głosie Elzy dźwięczała rozpaczliwa determinacja. Urzędnik, który sprawiał takie wrażenie, jak gdyby z powodu upału i nerwowej atmosfery miał za chwilę oszaleć, potrząsnął ze współczuciem głową. - Tego nie da się zrobić, a przynajmniej nie dla cywilów. Służba telegraficzna jest wyłącznie do dyspozycji wojska. Oczy Elzy stały się jeszcze większe. - Ale to niemożliwe! Ja muszę zatelegrafować do Insterburga, natychmiast! Moja córka tam została i to prawie całkiem sama! - głos Elzy załamywał się. Kilka osób spojrzało na nią ze współczuciem. Biedna kobieta, teraz, kiedy zbliżają się oddziały Kozaków! Powtarzane szeptem, przerażające opowieści mówiły o okrucieństwie i mordach popełnianych nad granicą i każdy Niemiec myślał ze strachem o graniczących z Rosją Prusach Wschodnich, gdzie, jak przypuszczano, na pewno zacznie się wojna. - Chyba nie będzie tak źle, droga pani - odezwał się jakiś mężczyzna, usiłując dodać Elzie otuchy zawsze mówię, że niemieccy żołnierze nie wpuszczą wrogów do kraju. - Ja też nie sądzę, że Rosjanie są tacy straszni, jak się o nich mówi - odezwał się inny mężczyzna, ale ta uwaga została skwitowana tylko kilkoma gniewnymi spojrzeniami. Teraz wszyscy potrzebowali wroga, choć nie zdawano sobie z tego sprawy i dlatego nikt nie mógł ścierpieć, że ktoś próbował uśmierzyć swój własny lub cudzy gniew. „Wciśnięto nam miecz do ręki” - powiedział cesarz przemawiając z zamkowego balkonu i odpowiedział mu głośny okrzyk radości zebranych tłumów. Tak, chwycić miecz i bić się, najlepiej już dziś, nie jutro - tego chcieli wszyscy. Elza odczuwała przez cały dzień wojownicze usposobienie tłumów, kiedy stała w tłoku pod zamkiem i ze strachem obserwowała posuwające się wolno wskazówki zegara. Od wczoraj obowiązywało niemieckie ultimatum żądające niezwłocznego wycofania rosyjskich oddziałów wojskowych rozmieszczonych wzdłuż granicy austriackiej. Termin ultimatum upływał dokładnie o godz. 12, a z Petersburga nie nadeszła żadna odpowiedź. Krążyły wieści, że oddziały kawalerii rosyjskiej w kilku miejscach przekroczyły granicę - ich łupem padło kilka małych wiosek położonych w strefie nadgranicznej. Nastrój radosnego oczekiwania i determinacji panujący wśród tłumów był wyczuwalny doskonale, a napięcie ostatnich tygodni groziło wręcz wybuchem, zupełnie jak przed burzą. Kto był w stanie myśleć bardziej praktycznie, biegł do banku po oszczędności, bo kursy giełdowe leciały na łeb i szyję i pieniądze trzymane w pończosze były bezpieczniejsze niż gdziekolwiek indziej. Ktoś próbował wcisnąć Elzie do ręki blankiety rozpisanej ostatnio pożyczki wojennej, ale Elza prawie nie słyszała, co się do niej mówiło. Kurczowo zaciskała ręce słuchając mowy cesarza, co chwila ścierała pot z czoła i myślała tylko o

dzieciach. Johannes był w drodze na zachód, a niedaleko stamtąd siedzieli w swych okopach Francuzi, o których nikt nie wiedział, czy rzeczywiście poprą Rosjan. A Felicja była daleko na wschodzie, w Lulinnie i jeden Bóg wiedział, co się tam teraz działo. Niepewność była najgorsza wszyscy odczuli wręcz ulgę, kiedy o piątej przed portalem zamkowym pojawił się oficer i ogłosił powszechną mobilizację. Na kilka sekund gwar zamilkł, wszyscy stali jak skamieniali i nagle rozbrzmiała pieśń „Dziękujcie wszyscy Bogu”. Wiele ludzi miało łzy w oczach, a wszystkie twarze pełne były powagi i jakiejś bezwarunkowej gotowości do poniesienia każdej ofiary. Elza nie płakała ani też nie śpiewała. Myślała uporczywie o dzieciach i wydawało jej się, że zaraz zacznie krzyczeć. Wydawało jej się wręcz szaleństwem, że wszyscy dokoła niej chcieli iść na wojnę jak barany na rzeź i jeszcze się z tego cieszyli! Elza chwyciła za ręce Lindę i Sarę, które szlochały w uniesieniu tak jak wszyscy i pociągnęła je za sobą. - Chodźcie, musimy zobaczyć, co da się zrobić dla Felicji - powiedziała sucho. Ciągle jeszcze trzymała obie dziewczyny za ręce i niemal biegła przez ulice, nie zwracając zupełnie uwagi na to, że z trudem oddychała w swoim ciasnym gorsecie. Linda dyszała głośno pędząc za nią coraz szybciej, a Sara płakała, co prawda nie z powodu wojennego entuzjazmu, tylko zbyt małych butów, które ją cisnęły. Tuż obok nich zatrzymał się samochód, z którego wyskoczył młody oficer w starannie dopasowanym mundurze i krzyknął: - Mobilizacja!! Starsza kobieta wydała z siebie w patriotycznym uniesieniu histeryczny okrzyk i osunęła się na ziemię, a druga, wskazując na jakiegoś mężczyznę czytającego gazetę wrzasnęła: - To rosyjski szpieg! Wiem! Trzymajcie go! I natychmiast tłum rzucił się na zdumionego mężczyznę, który wnet upadł pod ciosami. Wszyscy zachowują się jak szaleńcy, pomyślała Elza, której kręciło się w głowie. Są gotowi na wszystko: walczyć, zabijać, a w razie potrzeby umrzeć w glorii chwały. W patriotycznym upojeniu strach zbladł, a sama myśl o śmierci stała się heroicznym przeżyciem. Ludzie wrzeszcząc, śpiewając i wiwatując, padali sobie w ramiona i czuli się silni i zjednoczeni. Kiedy Elzie udało się wydostać z urzędu telegraficznego na zatłoczoną ulicę, była bliska łez. Przeraziła się, kiedy Linda zawołała nagle: - Och, to przecież Alex Lombard’. Obejrzała się i ujrzała dobrze wyglądającego mężczyznę, ubranego w elegancki kapAusz. Alex, ujrzawszy Elzę, skłonił się tak uroczyście, jak gdyby nie znajdowali na przepełnionej ulicy w środku Berlina, lecz na jakimś przyjęciu. - Alex Lombard, przyjaciel mojego brata. A to pani Degnelly, matka Johannesa. I Sara, moja przyjaciółka - Linda nie straciła głowy, dokonując prezentacji. Alex i Elza podali sobie dłonie. Elzie

przyszło nagle do głowy, że Alex przypomina kota, którego pozory gnuśności służą tylko do uśpienia uwagi wroga i do oszczędzenia sił przed decydującym uderzeniem. - Czy także świętuje pani fakt, że Niemcy tak wspaniale powstały przeciwko swym odwiecznym wrogom? - zapytał ironicznie AIex i uśmiechnął się do Lindy tak, że dziewczyna w zakłopotaniu cofnęła się o krok. - Ach, niczego nie świętujemy - odparła Elza zgnębionym głosem - moja córka Felicja jest jeszcze w Prusach Wschodnich, a ja muszę, muszę wysiać do niej telegram, żeby natychmiast wracała do domu. - Jak to, dlaczego ona ciągle tam jeszcze siedzi? - zapytał Alex - Bo to najbardziej uparta dziewczyna, jaką znam. Wbiła sobie do głowy, że musi zostać, no i teraz... a oni nie pozwalają mi zatelegrafować, bo tylko wojsko... - Elza mówiła chaotycznie, bezbarwnym, zmęczonym głosem. - Proszę się nie martwić. Tam w Prusach dowiedzą się o wybuchu wojny tak samo szybko jak my tutaj i wtedy będzie musiała ruszyć w drogę. A poza tym - Lombard zaśmiał się cicho, pomyślał o obrazie, który go tak zafascynował, i dokończył: - Felicja spokojnie poradzi sobie nawet z Rosjanami! Żadna z trzech kobiet nie usłyszała niepokoju w jego głosie. Widziały tylko sympatyczną twarz, błyszczące oczy i myślały, że Alex sprawia wrażenie lekkoducha. - Jeśli to panią uspokoi, ja nadam ten telegram. I to zaszyfrowany - Elza nie zdążyła nawet ochłonąć ze zdumienia, kiedy Alex bez pośpiechu wszedł do urzędu i pojawił się po kilku minutach z powrotem. - Wszystko w porządku. Felicja wróci wkrótce na łono rodziny - odezwał się zadowolony, po czym ujął pod ręce Sarę i Lindę. Moje panie, zapraszam do kawiarni. Jest piękny letni dzień i powinno się go miło spędzić - Ja... zupełnie nie mam do tego głowy - Elza była Bardziej zaskoczona niż zdumiona. Alex Lombard niezbyt jej się podobał, ale przecież mimo wszystko bardzo jej pomógł. Rozejrzała się dokoła i ogarnęło ją przerażenie. Ci ludzie... nie mogę pojąć ich entuzjazmu. Wszyscy zachowują się jak szaleni. No, czekali na tę chwilę. - odparł Alex z namysłem. - Takie hałaśliwe poczucie jedności odurza. Lepiej razem umrzeć, niż żyć osobno. Mogą zapomnieć o strajkach, socjalistach, głodzie. Patriotyzm ich jednoczy i w ten sposób uciekają od problemów codziennego dnia! Ale wojna nie będzie trwała długo, prawda? - zapytała. Alex uniósł brwi i odparł z komiczną powagą: O, nie - przecież wszyscy tak mówią. Niecałe osiem tygodni. Ale do tej chwili - nie pozwolimy sobie przecież popsuć łata, prawda?

Elegancko wyminął jakiegoś starszego człowieka, który podniósł rękę i coś mówił niewyraźnie o datkach koniecznych dla przyszłego zwycięstwa. - Czy byłyście panie nad jeziorem Wannsee, na kąpielisku? Jeszcze nie?. O, to najwyższy czas, aby się tam wybrać. Może jutro? Nie sądzę, że narażę przez to na szwank patriotyczne uczucia którejś z pań! Felicja wlokła się powoli przez łąki w Lulinnie, porośnięte bujną, dawno nie koszoną trawą. Idąc usiłowała związać w węzeł swoje gęste włosy, rozpuszczone w czasie szybkiego marszu. Jej kark był mokry od potu, a suknia lepiła się do ciała. Miała na nogach ciasne pantofle i w nagłym odruchu irytacji przystanęła i zdjęła je energicznym ruchem. Upał był wprost nie do zniesienia. W małej stajni, a właściwie w domku myśliwskim, znajdującym się głęboko w lasach, Felicja ukryła dwa konie ze stadniny w Lulinnie. Codziennie należało zanieść im wodę i siano. Za każdym razem, kiedy tam docierała i z daleka słyszała rżenie koni, była dumna z własnej przebiegłości. Udało się jej wyprowadzić dwa najsilniejsze konie i schować je w lesie tuż przed wkroczeniem oddziałów niemieckich do Lulinna. Wojsko rekwirowało wszystkie konie i należało należało jeszcze być uprzejmym, cały czas powtarzać, że to honor i zaszczyt oddać zwierzęta bohaterskim oddziałom walczącym o Niemcy. Felicja nazywała to w głębi ducha złodziejstwem i była oburzona. Co będzie, jeśli będą musieli uciekać? Zaprząc do wozu dwie stare szkapy, jedyne konie, które zostawili im żołnierze? O, nie, Felicja postanowiła być przewidująca. Konie znalazły się w lesie, podobnie jak drabiniasty wóz, przykryty zapobiegliwie słomą i schowany tuż za stajnią. Od tej chwili Felicja mogła lepiej sypiać, choć sama myśl o tym, że któregoś dnia zobaczy oddział rosyjskich żołnierzy jadących aleją, napawała ją ciągle najwyższym niepokojem. Jak wszyscy mieszkańcy tych stron, śledziła pilnie wydarzenia ostatnich dni i chwilami czuła się odcięta od świata. Wieści docierały tu tylko dzięki uciekinierom, jadącym z całym dobytkiem z obszarów położonych jeszcze dalej na wschód. Niemcy początkowo wygrali bitwę pod Stalluponen, lecz przegrali następną, jaka miała miejsce pod Gumbinnen; mawiano, że wśród generalicji dochodziło często do gwałtownych kłótni i spięć. Jeden z rannych żołnierzy, z oddziału przejeżdżającego koło Lulinna, powiedział wczoraj kąśliwie, że Prittwitz oraz Francoise nie potrafią się dogadać w sprawie wydawanych rozkazów, dodając: „jeśli jeden mówi ‘niebieskie’, to drugi na pewno powie ‘zielone’ i wszystko się rozsypuje”. Dziś rano żołnierze wrócili znowu, poprosili o wodę do picia i zostawili wieść, że stanowisko generała Prittwitza obejmie kto inny. - Ściągną Ludendorfa z frontu zachodniego. A jednego emerytowanego generała już zdążyli przepędzić. Zdaje się, że on nazywał się Hindenburg, czy jakoś tak - jeden z żołnierzy był bardziej rozmowny. - Nie wie pan, co dzieje się na froncie zachodnim? - pytała Letycja w napięciu, ale żołnierz potrząsnął głową. - Prawie nic nie wiadomo. Francuzi stawili chyba mniejszy opór, niż się spodziewano. A poza tym na pani miejscu opuściłbym ten majątek. My jesteśmy właściwie ostatnimi oddziałami. Letycja była chłodna i opanowana.

- Nie możemy. Mój mąż jest ciężko chory i nie zniósłby podróży. - Jest pani bardzo odważna - żołnierz spojrzał na nią ze współczuciem, ale i z podziwem. Cóż nam innego pozostaje, myślała Felicja nerwowo i omal nie powiedziała głośno: „Zastanawiam się, dlaczego wpuściliśmy wroga tak daleko w głąb kraju.!” Przypomniało się jej zdanie, które tak często powtarzał generał Francoise na początku wojny: „Żaden Słowianin nie wejdzie na ziemię niemiecką!”. A teraz nadciągały całe ich zastępy. Felicja nie mogła zapomnieć licznych, przerażających opowieści, jakie krążyły wśród mieszkańców pogranicza. Nawet dziś, w tej chwili, kiedy z dala ujrzała cichy, ukryty wśród starych drzew dwór w Lulinnie, poczuła nagły strach i przyśpieszone bicie serca. Może Rosjanie już tu byli, teraz, kiedy jej właśnie nie było? Po dziedzińcu spacerowały kury, skądś dobiegało gęganie gęsi. No, te na pewno nie żyłyby, gdyby wróg tu był, pomyślała z nagłym humorem i uspokoiła się. Ale - dlaczego było tak cicho? Mimo wyczerpania i upału Felicja przebiegła ostatnie kilkanaście metrów niemal biegiem. Dookoła nie było żywej duszy. Dziewczyna gwałtownie pchnęła ciężkie drzwi wejściowe i zawołała głośno: - Jadzia!! Jednak nie pojawił się nikt. - Babciu, babciu, gdzie jesteś?!! - krzyknęła, czując ogarniającą ją panikę. Z góry dobiegły kroki i Letycja pojawiła się u szczytu schodów. - Och, Felicjo, jak dobrze, że jesteś. Czułam się już samotnie - w głosie Letycji słychać było wyraźną ulgę. - Gdzie są wszyscy, Jadzia, inne dziewczyny, któryś z parobków? Czemu tak cicho? - Wszyscy uciekli. - odparła spokojnie Letycja. - Stchórzyli. Jesteśmy sami. W pustym, wysokim holu słowa babki rozbrzmiewały dziwnie głośno. Felicja nie od razu pojęła, co one oznaczają. Zbladła nagłe i zdawało jej się, że upadnie. Letycja pospieszyła na dół i chwyciła ją mocno pod ramię. - Dziecko, ty zaraz zemdlejesz. Powinnaś była pojechać do Berlina, tak jak prosiła matka w tym zaszyfrowanym telegramie. Może zdążyłabyś jeszcze... - Nie. - Felicja wróciła do siebie. - Zostanę oczywiście. Tylko zrobiło mi jakoś słabo... ten upał... wiesz... Letycja uśmiechnęła się, posadziła Felicję na krześle i usiadła sama na ostatnim stopniu. - Widzę, że jesteś moją prawdziwą, najukochańszą wnuczką, Felicjo - powiedziała ciepło i dodała: Potomkowie naszej rodziny zawsze byli wierni i lojalni.

- Ach, babciu, kochana jesteś, że tak mówisz. Ale boję się, że nie jestem tak wspaniała i szlachetna, jak myślisz. Należę raczej do osób samolubnych i... - Rzeczywiście do nich należysz, podobnie jak twoja matka, ciotka Belle i ja też. Ale... trochę inaczej, niż na przykład ta głupia, gruba Modesta. Ona zawsze będzie chorągiewką na wietrze, bez własnego zdania, pełna chciwości, a do tego uzależniona od własnego wygodnictwa. To prawdziwy mały tyran, lecz w przeciwieństwie do nas pozbawiona jest, na szczęście, żądzy władzy. Ale przy tym nam nie jest obce ani poczucie odpowiedzialności, ani odwaga. Jeśli kogoś lub coś kochamy, będziemy tego bronić do ostatniej kropli krwi, za cenę życia, nie dlatego, że jesteśmy wielkoduszni, ale dlatego, że panować to znaczy także bronić. Dlatego właśnie zostaliśmy tutaj, nieprawdaż? Letycja urwała, nasłuchując. - Czy dziadek wołał z góry? Zajrzę do niego - zerwała się i szybko poszła na górę. Felicja ruszyła za nią. Ferdynand Domberg wydawał się być mniejszy niż zwykle i wręcz zagubiony w wielkim łożu. Jego szczupłe ręce, teraz o skórze przejrzystej niczym delikatny pergamin, poruszały się niespokojnie po kołdrze. Skóra twarzy Ferdynanda miała żółtawe, niezdrowe zabarwienie, a oczy były podkrążone. Dopiero kiedy Letycja pochyliła się nad nim, ustąpił też nieco ich dziwny, nieprzytomny wyraz. - Letycja... - wyszeptał Ferdynand i daremnie spróbował unieść rękę. Jego oddech był przyśpieszony i płytki. Letycję przeraziło niebieskawe zabarwienie jego warg, niczego jednak nie dała poznać po sobie. Uśmiechnęła się łagodnie, a Ferdynand nie spuszczał wzroku z jej twarzy. On jest - i zawsze był - całkowicie od niej zależny, pomyślała Felicja w nagłym olśnieniu. Nieśmiało podeszła bliżej. Jej śmiertelnie chory dziadek onieśmielał ją teraz bardziej niż jako zdrowy, despotyczny, zawsze przeklinający i krzyczący na wszystkich tyran, którym był przez całe życie. Wtedy wiedziała, jak z nim postępować. Ale w tej chwili... Ferdynand leżał zmieniony przez chorobę do niepoznaki, a choroba, związane z nią niedołęstwo i słabość przerażały ją zawsze. - Czy mogę... czy mogę coś zrobić dla ciebie, dziadku? - wyszeptała nieporadnie. Ferdynand odwrócił głowę i popatrzył na nią bez wyrazu. Felicja nie była pewna, czy w ogóle ją poznał. - Okno... otwórz okno..- wymamrotał niewyraźnie. Podeszła spiesznie do okna i otworzyła je szeroko. Do pokoju natychmiast wpłynęła fala gorącego powietrza, aż gęstego od upału, w którym wyraźnie można było rozpoznać ciężki, intensywny zapach róż. W ciszy popołudnia, niezakłócanej najlżejszym powiewem wiatru, głośno brzęczały pszczoły. Felicja odwróciła się. - Będzie burza - powiedziała - jest tak cicho... urwała, nasłuchując w ciszy.

- Nie słyszysz? - zwróciła się do babki. Letycja podniosła głowę. - Nie... ja... - nie dokończyła, a jej oczy rozszerzyły się w przerażeniu - wydawała się chłonąć każdym zmysłem dobiegające z dworu dźwięki. Jej oczy napotkały spojrzenie wnuczki, a Felicja wyczytała w nich niemy rozkaz: za żadną cenę nie zdenerwować dziadka, obojętnie, co się stanie! Przełknęła głośno ślinę i wychyliła się z okna, czując na swej twarzy ciepłe promienie słońca. Przez chwilę miała wrażenie, że to jeden z wielu pięknych letnich dni i że aleją jedzie Benjamin, aby popływać razem z nią albo pograć w tenisa. Ale to nie był Benjamin i nie był to także zwyczajny, letni dzień. Była wojna, a pomiędzy liśćmi dębów widać było wielu jeźdźców. W słońcu błyszczały bagnety na karabinach, a mundury, jakie mieli na sobie jeźdźcy, nie były niemieckie. Felicja zamknęła okno drżącymi rękami; szyby zadźwięczały cicho. Poczuła dziwną suchość w ustach. - Jadą żołnierze. To są...- nie dokończyła, a Ferdynand otworzył oczy i zapytał wyraźnie: - Żołnierze? - Niemieccy żołnierze - wyjaśniła spokojnie Letycja - chcą na pewno odpocząć i dostać wody do picia. Zaraz pójdę na dół i ich przywitam. - Chciała wstać, ale wychudzone palce Ferdynanda objęły jej ręce z osobliwą siłą. - Nie - rozkazał z cieniem dawnej surowości i despotyzmu - zostaniesz ze mną. To już niedługo potrwa, a diabli mnie wezmą, jeśli w ostatnich chwilach swego życia będę sam. Letycja uśmiechnęła się uspokajająco. - Zostanę. Felicjo... Dziewczyna miała przerażone oczy. - Ja? Ale... - zagryzła wargi. Pomyślała o tym, co przed chwilą powiedziała Letycja i pojęła, jakiemu celowi miała służyć ta z pozoru błaha wymiana zdań. Babka nie chciała odwrócić jej uwagi, tylko dodać jej siły i odwagi. „Jesteśmy odważni i świadomi odpowiedzialności. Będziemy bronić tego, co kochamy i co jest nam drogie”. Choć czuła, że kolana jej drżą, a twarz blednie, to jednak w trosce o dziadka podeszła do drzwi tak spokojnie, jak tylko była w stanie. Słyszała stukot końskich kopyt na dziedzińcu, rżenie koni, a także donośny, ostry glos, wydający rozkazy w nieznanym języku. Ktoś załomotał pięścią w drzwi i nie czekając otworzył je gwałtownie. Ciężkie buty zadudniły na kamiennych płytach posadzki w holu. Felicja przeraziła się, że nie wytrzyma nerwowego napięcia i zrobi jej się niedobrze. Nigdy w życiu nie odczuwała podobnego strachu. Mimo to powiedziała spokojnie: - Idę. Wyszła z pokoju, przeszła przez korytarz i kiedy dotarła do schodów, podniosła głowę. Bez

pośpiechu schodziła powoli po stopniach w dół. Rosyjskich żołnierzy interesowało przede wszystkim jedzenie. Od początku wojny zaopatrzenie w żywność było największym problemem wojska - drogi, którymi docierał transport, były długie i kiepskie, a Rosjanie nie mogli korzystać z niemieckiej sieci kolejowej, ponieważ Niemcy nie pozostawili ani jednego wagonu, zaś pociągi rosyjskie jeździły na torach o innej szerokości. Większość ludności niemieckiej, mieszkającej na wsi, dawno już uciekła do miast położonych w zachodniej części Prus, pozostawiając za sobą puste dwory. Teraz, kiedy oddziały generała Francois wycofały się na południe, gdzie nad mazurskimi jeziorami ze swymi oddziałami stacjonował dowódca drugiej armii rosyjskiej generał Samsonow, dowódca pierwszej armii rosyjskiej generał Rennenkampf, postanawiając wycofać się na zachód, zaczął mieć naprawdę poważne kłopoty z zaopatrzeniem. Rosjanie właśnie spenetrowali dokładnie spiżarnię Jadzi, co oznaczało, że zjedli po prostu wszystko, aż do ostatniego okrucha chleba, po czym na dziedzińcu rozpoczęli polowanie na kury i gęsi. Inny oddział otoczył dom i przeszukiwał każdy jego kąt w poszukiwaniu ukrytych żołnierzy niemieckich. Jeszcze inni, widocznie bardziej zmęczeni, wyciągnęli się po prostu na wszystkich kanapach i fotelach stojących w holu. Młody oficer z pistoletem w ręku zamierzał właśnie ruszyć po schodach w górę i stanął zaskoczony, kiedy zobaczył Felicję. Dziewczyna trzymała się poręczy jedną ręką, drugą podniosła szybko i dotknęła szyi. Jej czarne brwi odbijały się niesamowicie od kredowobladej twarzy. Porucznik wykrzywił twarz w uśmiechu i zapytał dobrą niemczyzną: - Kogóż my tu mamy, proszę? Piękna dziewczyno, co pani tu robi sama? Pozostali żołnierze usłyszeli jego słowa i z zaciekawieniem podeszli bliżej. Zatrzymali się u stóp schodów - Felicja nagle zobaczyła przed sobą roześmiane, spalone słońcem twarze. Uspokoiła się trochę. Nie wiedziała, co prawda, co ją czekało - wyobraźnia ciągle podsuwała jej przed oczy hordę skośnookich Mongołów ze znanych z okrucieństwa oddziałów Dżyngis Chana. Jakie to głupie, pomyślała nagle, wcale nie są tacy straszni. - Nie jestem tu zupełnie sama - powiedziała zuchwale, po czym dodała - i nie wchodźcie panowie na górę, proszę. Na twarzach żołnierzy odbiło się zaskoczenie, a porucznik roześmiał się głośno. - Słyszeliście? - zwrócił się do pozostałych - nie wolno nam wchodzić na górę! Ta młoda dama zabroniła nam tego! Jeden z żołnierzy odpowiedział coś po rosyjsku, a wszyscy skwitowali to hałaśliwym śmiechem. Porucznik zwrócił się ponownie do Felicji; postawił przy tym jedną nogę na najniższym stopniu i oparł się niedbale na niej. Ten niepozorny gest zaniepokoił Felicję. Ciemne oczy oficera błyszczały. - Kochanie - zapytał wesoło - a co będzie, jeśli jednak zechcemy tam wejść?

Felicji zdawało się, że usłyszała w jego głosie pierwsze nuty gniewu i znów się wystraszyła. Pojęła, że znalazła się naprawdę w trudnej sytuacji, i mimo wszystko spróbowała jednak opanować nadchodzącą falę strachu. Jej spokój i opanowanie zrobiły duże wrażenie. Porucznik potrząsnął głową, a na jego twarzy pojawił się wyraz współczucia. - Przykro mi. Moi ludzie muszą jednak przeszukać cały dom. Obiecuję, że będą się zachowywać w sposób całkowicie cywilizowany. Skinął głową i kilku żołnierzy wbiegło po schodach do góry. Felicja stała nieruchomo. Porucznik przyglądał się jej z zainteresowaniem. Patrzył na nasadę jej ciemnych włosów i duże, szare oczy, w których nie było śladu lęku. To prawdziwa dama, pomyślał, patrząc na miękki zarys jej ust, ale kiedy spojrzał w dół, roześmiał się. Felicja, nieco zaskoczona, popatrzyła za wzrokiem porucznika i aż drgnęła. Święty Boże, zupełnie zapomniała ubrać z powrotem buty! Spod długiej, sięgającej do połowy łydek letniej sukni sterczały jej bose, mocno podrapane stopy, w dodatku okropnie brudne po marszu zakurzoną, polną drogą. Dziewczyna zaczerwieniła się i podniosła głowę. Co za upokorzenie, stać z bosymi i, na domiar złego, brudnymi nogami przed całym oddziałem żołnierzy! Porucznik spoważniał i odezwał się znowu, nieco cieplejszym tonem: - Nie będziemy przeszkadzać. Tylko trochę odpoczniemy i uzupełnimy prowiant. Czy nie macie tu już koni? - Nie. Zostały skonfiskowane przez nasze oddziały. Porucznik wzruszył ramionami. - Trudno. I tak za niecałe dwa tygodnie będziemy defilować w Berlinie pod Bramą Brandenburską. Pod Bramą Brandenburską! Felicja nie miała pojęcia, jaki diabeł jej to podszepnął, ale zanim pomyślała, już usłyszała swój własny głos: - Proszę nie mówić takich głupstw! Przeraziła się natychmiast. Jak mogła coś takiego powiedzieć! Porucznik, który zdążył się już odwrócić, cofnął się powoli. W jego oczach nie było już śladu śmiechu i dobrodusznej kpiny. Pozostali żołnierze wstrzymali oddech. Oficer, patrząc na dziewczynę, zapytał cicho po chwili namysłu: - Proszę powiedzieć, czy jest coś, czego się pani boi? Felicja znowu poczuła, że miękną jej kolana, a schody wydają się kołysać. Nienaturalnie silnym głosem odparła jednak: - Nie. Ja nie boję się niczego.

Na twarzy mężczyzny pojawił się cień podziwu. - Kłamie pani, madame. Ale rzeczywiście jest pani bardzo dzielna. Jeszcze raz objął spojrzeniem całą jej postać. - Gdybym spotkał panią w innych okolicznościach, chciałbym z panią zatańczyć. Ponownie zwrócił się do swych żołnierzy i prostując się, ostrym tonem wydał jakiś rozkaz po rosyjsku. W oddziale zapanował ruch. Żołnierze zaczęli wynosić resztki prowiantu z kuchni i pakować, inni na dziedzińcu poili konie i pośpiesznie oblewali wodą spocone twarze. Oddział, który przeszukiwał dom, pojawił się w holu z pustymi rękami. Po chwili wszyscy siedzieli na koniach i pośpiesznie opuszczali dziedziniec. Porucznik, który wychodził z domu jako ostatni, zatrzymał się przy drzwiach i podniósł rękę. - Do widzenia, madame - odezwał się, po czym dodał po chwili - szkoda, że między nami jest wojna, prawda? Felicja nie odpowiedziała, tylko skinęła głową w pożegnaniu. Zaledwie oficer wyszedł, powoli usiadła na stopniu i kiedy ukryła twarz w dłoniach, dotarło do niej głośne bicie własnego serca. Słyszała szum w uszach, który niemal zagłuszał dobiegający z dziedzińca stukot końskich kopyt odjeżdżającego oddziału. Podniosła głowę. Dookoła było znów ciche, letnie popołudnie, pachniało koniczyną i jaśminem, słychać też było brzęczenie pszczół w otaczających dwór lipach. Odjechali, pomyślała Felicja, naprawdę odjechali! Czuła się tak słabo, że najchętniej siedziałaby na schodach, zanurzona w cudowną, letnią ciszę, przypomniała sobie jednak Letycję i gwałtownie wstała. Trzeba jej powiedzieć, że wszystko w porządku i że nie ma się czego obawiać. Biegła szybko przez korytarz, wołając: - Babciu, babciu! Letycja, blada i zmęczona, pojawiła się w drzwiach sypialni. Wyciągnęła rękę, a Felicja ku swemu przerażeniu zauważyła, że ta ręka drżała. - Co się stało? Dlaczego drżysz? - pytała - Już po wszystkim! Tak - odparła cicho Letycja - już po wszystkim. Felicja spojrzała na łóżko dziadka z rozrzuconą w nieładzie pościelą i wydala cichy okrzyk przerażenia. Jej babka skinęła powoli głową. - Tak. Twój dziadek umarł.

Śmiertelnie zmęczone, pokryte kurzem i głodne dotarły do Kónigsberga. Felicja miała uczucie, że bolała ją każda kość i każdy mięsień, tak bardzo dokuczyła jej wielogodzinna jazda drabiniastym wozem po wyboistych drogach. Najbardziej bolały ją ramiona - przez wiele godzin trzymała w rękach cugle i popędzała zmęczone konie. Ciągle musiała przy tym myśleć, że to dziadek nauczył ją powożenia, kiedy jeszcze była dzieckiem, i to wspomnienie było tak bolesne, że natychmiast po twarzy zaczynały płynąć jej łzy. Przełykała głośno ślinę, chcąc ukryć łkanie, ale Letycja, która siedziała obok niej w ogromnym czarnym kapeluszu na głowie, odwróciła się do niej i powiedziała: - Wypłacz się spokojnie, dziecko. To przynosi ulgę. Łzy po twarzy Felicji zaczęły płynąć znowu, jak gdyby to przyzwolenie było konieczne. - Ach, babciu, to wszystko jest takie okropne. Tak bardzo go kochałam. - Wiem, wiem. W końcu ja także go kochałam. - Tak, ty też. Byliście tak bardzo ze sobą związani. On był dla ciebie wszystkim i... - Och, on nie był największą miłością mego życia - przerwała Letycja. Zdumiona Felicja otworzyła szeroko oczy. - Nie był? - Nie, oczywiście, że nie. Był kiedyś ktoś inny, ale... no, ale to było dawno temu. Ale z całą pewnością... - Letycja urwała, a jej twarz miała dziwny wyraz, kiedy wpatrywała się w dawno miniony czas - czas, w którym była tak młoda jak teraz Felicja, a który bezpowrotnie przeminął. - Z całą pewnością byłam z nim szczęśliwa - dokończyła Letycja, wyrywając się z zamyślenia. Przekonały jednego z robotników rolnych, aby zdobył trumnę w Insterburgu i wykopał grób na cmentarzu rodzinnym. Ksiądz, który ze strachu przed Rosjanami niemal zabarykadował się w swoim domu, uległ po usilnych prośbach Letycji i zgodził się przyjechać do Lulinna i odprawić mszę za zmarłego. Felicja i jej babka stały w cieniu jodeł otaczających cmentarz i były jedynymi uczestniczkami pogrzebu. Felicja myślała, jaka byłaby to pompatyczna i wzniosła ceremonia w normalnych czasach i jak bardzo zmartwiłby dziadka ten szybki, skromny pogrzeb. Rzuciła bukiet kolorowych róż na trumnę; były to żółte, śnieżnobiałe, różowe i jedwabiście czerwone róże z ogrodu, który był dumą Ferdynanda, podobnie jak konie, dębowa aleja i jego dobre nazwisko. Mimo wszystko było pocieszające, że Ferdynand mógł umrzeć tutaj, w Lulinnie i spoczął pod swoimi jodłami. W drodze do domu babka ujęła Felicję pod ramię i oświadczyła: - Jedziemy do Kónigsberga. I to najszybciej, jak to będzie możliwe. - Przecież nie jeżdżą już pociągi.

- Mamy konie i wóz. - Nie możemy przecież opuścić Lulinna! Letycja zatrzymała się. - Możemy. Zostałyśmy tu z powodu dziadka, a teraz on nas już nie potrzebuje. Poza tym nie mamy już nic do jedzenia. A przede wszystkim nie wiemy, co się tu jeszcze może wydarzyć, a ja przysięgłam sobie, że nie narażę cię na takie niebezpieczeństwo jak przed kilkoma dniami. Kiedy pomyślę, co się wówczas mogło wydarzyć... - Letycja otrząsnęła się ze zgrozą - nie, jedziemy! Udało się im w taki sposób wyminąć oddziały rosyjskie, że nie spotkały ani jednego żołnierza. Ponieważ nie miały pojęcia, gdzie znajdowała się armia rosyjska, musiały jechać polnymi, nieużywanymi zwykle drogami, którymi oczywiście najtrudniej było jechać. Przejeżdżały obok małych, bocznych dopływów rzeki Pregoły, wśród cichych, zielonych łąk i pól z rozkołysanym zbożem, którego teraz nikt nie zbierał, a z wieloma mijanymi miejscami Felicję łączyły wspomnienia, które teraz sprawiały jej nieznośny ból. Tu, w rym strumyku, chłodziła sobie stopy w czasie przerwy w konnej przejażdżce, na którą udała się z Christianem i Joriasem, siedzieli wszyscy nad brzegiem i czuli oddechy koni na karkach. Tam Linda skaleczyła sobie nogę w czasie długiej wędrówki, kiedy któregoś roku spędzała całe lato w Lulinnie. Felicji nagle wydało się, że to wszystko było już bardzo dawno temu. Kiedyś - sama nie wiedziała dokładnie kiedy - życie zmierzało w zupełnie innym kierunku. Ten miniony okres jawił się teraz w pamięci Felicji jako czas beztroskiej, radosnej, choć bezpowrotnie utraconej młodości. Kónigsberg był pełen tłumów. Wielu uciekinierów mieszkało w hotelach i pensjonatach, wszyscy zbierali się na ulicach, czekali niecierpliwie na dodatki specjalne do gazet, dyskutowali, przeklinali i przekrzykiwali się wzajemnie. Czy słusznie generał Ludendorf zastąpił Prittwitza? Co sądzić o starym Hindenburgu? Oby Bóg dał, aby znalazł się ktoś, kto wreszcie przepędzi tych przeklętych Rosjan z niemieckiej ziemi! Gruby policjant z ważną miną przybijał właśnie obwieszczenie na drzewie i natychmiast otoczył go tłum. Belgijskie miasto Leuven zajęte - przez Niemców głosił napis, a jako nagłówek przytoczone były słowa generała von Kluck: Nauczymy Belgów, jak respektować Niemców!. - Nie tylko Belgów! - wrzeszczał histerycznie jakiś mężczyzna i zewsząd rozlegały się pełne aprobaty głosy poparcia - cały świat musi pojąć, że nikt nie będzie z nami jeździć na sankach! Wszyscy radośnie krzyczeli w odpowiedzi. Letycja wcisnęła głębiej na głowę swój kapelusz i odezwała się cierpko: - Nie pojmuję, dlaczego niemiecki patriotyzm ma mieć wszelkie cechy grubiaństwa. Zupełnie jakbym widziała starożytnych Hunów! Zatrzymały wóz przed hotelem Berliner Hof, gdzie zamieszkały ciotka Gertruda i Modesta. Felicja nie miała najmniejszej ochoty na spotkanie z tymi tak nielubianymi kobietami. Zdawało jej się, że wy drapie którejś oczy, jeśli zobaczy na ich twarzach wyraz tajonego zadowolenia po usłyszeniu wiadomości o śmierci dziadka. Nie, teraz chciała jak najszybciej do domu. Ten tak znany jej świat

stał się nagle ponury i obcy, chciała koniecznie zobaczyć matkę, która zawsze umiała ją pocieszyć i usłyszeć ciepłe, znane słowa ojca: „jesteś dzielną dziewczynką”. Chciała znaleźć się w swojskim, zaufanym świecie rodzinnego domu, bo to, co było jej bliskie tutaj, wydało się być nagle zniszczone. Zeskoczyła z wozu i oddała cugle chłopcu hotelowemu, który właśnie nadbiegł. - Babciu, pójdę na dworzec - zwróciła się do Letycji - chcę zobaczyć, kiedy będzie jakiś pociąg do Berlina. Pojedziesz ze mną? - Nie, to nie byłoby dobrze - oświadczyła Letycja - jak tylko tutaj wszystko trochę się uspokoi, to wracam, bo Wiktor, Gertruda i Modesta będą mieć możliwość triumfalnego wjazdu do opustoszałego Lulinna, a nie chcę do tego dopuścić. Ktoś ze starej gwardii powinien patrzeć im na ręce. - Czy mam... - Nie. Poradzę sobie. - Letycja podała Felicji jej podróżną torbę. - Weź od razu torbę. Ale jeśli nie będzie żadnego pociągu, wracaj. Rozumiesz? I nie zadawaj się z obcymi mężczyznami. Zbyt wielu tu jest żołnierzy. - Będę uważać. Felicja pocałowała babkę, czując zwiędłą skórę starej kobiety. Letycja pachniała, jak zawsze fiołkami i mydłem i ten znany jeszcze z dzieciństwa zapach sprawił Felicji nagły ból. Uścisnęły się, a Felicja zawahała się nagle. - Może powinnam... powiedziała, ale Letycja potrząsnęła głową. - Idź już. Lato się skończyło. - powiedziała, a coś w jej głosie przeraziło Felicję. Ciągle słyszała te słowa przeciskając się przez tłum ludzi na dworcu. Dlaczego ten sierpień jest tak gorący? Za późno przypomniała sobie, że zostawiła na wozie swój słomkowy kapelusz chroniący przed słońcem. Na dworcu kręcili się żołnierze z Królewieckich Oddziałów Garnizonowych i z Obrony Krajowej; Felicja ujrzała zabandażowane ramiona, nogi unieruchomione w szynach i czarne opaski na oczach. Niektórym z ciężej rannych musiały pomagać pielęgniarki - wśród nich Felicja rozpoznała córki zaprzyjaźnionych rodzin z sąsiednich majątków. Dla tych dziewcząt byl to ich wielki dzień. Felicja zauważyła Ernestine, znajomą dziewczynę z sąsiedztwa, ubraną w fartuch pielęgniarki Czerwonego Krzyża, która prowadziła pod ramię kulejącego żołnierza. Dziewczyna chichotała i paplała bez przerwy, a ranny, który nie był w stanie uwolnić się od tego towarzystwa, słuchał z wyrazem rezygnacji na twarzy. Ernestine wydawało się, że jest teraz bardzo ważną osobą. - Witaj, Felicjo! - zawołała głośno - co ty tutaj robisz? Myślałam, że od dawna jesteś w Berlinie. - Nie chciałam opuszczać Prus w takiej chwili - odparła Felicja - ale widzę, że z pełnym poświęceniem wypełniasz swoje obowiązki względem ojczyzny. Ernestine spojrzała na nią oburzona. Poświęcała się dla dobra sprawy, a Felicja zjawia się jak gdyby była na spacerze i jeszcze kpiła! Jakby w odpowiedzi Felicja uśmiechnęła się do rannego żołnierza

w taki sposób, że ten zapomniał o Ernestine i patrzył jak zaczarowany na dziewczynę o wielkich, szarych oczach. - No, idziemy - rozkazała Ernestine szorstko i pociągnęła rannego tak gwałtownie, że potknął się na swojej zranionej nodze i niewiele brakowało, a byłby się przewrócił - w porę podtrzymał go któryś ze znajdujących się w pobliżu kolegów. - Ależ siostro, co pani robi? - usłyszała jego glos Felicja i roześmiała się na samo wspomnienie wściekłej twarzy Ernestine. Pomyślała, że chę tnie zabawiłaby się jeszcze przez chwilę kosztem nielubianej Ernestine, ale przypomniała sobie, że musi iść. Kiedy szybkim krokiem szła przez dworzec, zobaczyła ku swemu zaskoczeniu wuja Wiktora, który siedział w drewnianej budce ze szklanymi okienkami i coś pilnie pisał na kawałku papieru. Szybko podeszła bliżej i zawołała: - Wujku Wiktorze! Wiktor raptownie podniósł głowę, wytrzeszczył w zdumieniu oczy i zapytał jadowicie: - Na miłość boską, co ty tutaj robisz? Felicja uniosła wysoko brwi i odparł spokojnie: - A co ty tutaj robisz, wujku Wiktorze? Sądziłam, że jesteś na froncie i w każdej minucie zabijasz przynajmniej jednego z wrogów! Wiktorowi zupełnie nie odpowiadało, że został złapany nieomal jak na gorącym uczynku. W myślach sposobił się już do długich opowiadań opisujących swe bohaterskie czyny, a tu ni stąd ni zowąd zjawiła się jego siostrzenica, zastała go przy biurku i jeszcze pozwalała sobie na bezczelne uwagi. - Daruj sobie te złośliwości, panienko - odezwał się gniewnie - to, co robię, jest bardzo ważne. Nadzoruję załadunek rannych. Felicja miała już na końcu języka kilka zdań; powstrzymała się jednak przypomniawszy sobie wiadomość, jaką zmuszona była przekazać wujowi. - Dziadek umarł - powiedziała spokojnie. Wiktor spojrzała na nią zaskoczony i wydawało się, nie nic nie rozumie. - Umarł? Czy Rosjanie go... - Nie. Nie potrzebujesz poczuwać się do obowiązku natychmiastowego porzucenia posady i szukania zemsty. Dziadek umarł na serce. Twarz Wiktora stała się nagle szara, a szczęka zadrżała. Był rzeczywiście całkowicie wstrząśnięty, bo nie mógł wyobrazić sobie, że jego ojciec, którego w skrytości ducha zawsze się obawiał, jest już martwy. Wydało mu się, że cały jego dotychczasowy świat nagle się zakolysał i Felicji przez chwilę

zrobiło się go żal. Niewiele brakowało, a oboje nagle wybuchnęliby płaczem, do czego Felicja nie chciała dopuścić, powiedziała więc szybko: - Babcia jest w hotelu Berliner Hof. A ja chcę jechać do domu. Kiedy będzie najbliższy pociąg? Wiktor poczuł się znowu kimś ważnym i odparł z pewną dozą wyniosłości: - Niezbyt jesteś rozgarnięta. Pociąg! Dziś i jutro odjeżdżają stąd tylko transporty rannych, a co będzie pojutrze, tego nie wie nikt. - Tak, ale ja jednak chciałabym wrócić do Berlina! - Sądzisz, że w czasie wojny ktoś będzie brał pod uwagę twoje życzenia? Nie, już najwyższy czas nauczyć się, że nie jesteś pępkiem świata! - Wiktorowi sprawiło wyraźną przyjemność, że to powiedział. Felicja zawsze go denerwowała. - Idź z powrotem do hotelu. Może Gertruda będzie tak dobra i wstawi do swego pokoju dodatkowe łóżko - dodał protekcjonalnie. Tylko nie to, pomyślała Felicja. Wolałaby zamieszkać wprost na ulicy! - Dziękuję - tym razem to ona była wyniosła - rozejrzę się jeszcze. Wiktor wzruszył ramionami. Felicja wzięła więc swoją torbę i wyszła na perony. Ludzie biegali w pośpiechu tam i z powrotem, ktoś potrącił Felicję w tłoku, odepchnął ją na bok, a sanitariusze, którzy właśnie nadbiegli ze swymi noszami, skrzyczeli ją ordynarnie. - Niech pani zrobi miejsce! - krzyczał jeden z nich - dobry Boże, czemu wy, baby, potraficie tylko stać na drodze? Felicja cofnęła się oburzona. Rzadko ktoś mówił do niej tym tonem. Stanęła na czubkach palców i próbowała rozejrzeć się dookoła. Gdyby pojawiła się choć jedna znajoma twarz” ktoś, kto mógłby jej pomóc! I w tym momencie zobaczyła Maksyma Marakowa. Maksym, ubrany w szary mundur, stał obok innego żołnierza na skraju peronu, palił papierosa i ze zmarszczonym czołem przysłuchiwał się długim wywodom swego towarzysza. Bardzo zeszczuplał i nawet z tej odległości widać było, że jest też bardzo zmęczony. Ale to, co najbardziej przeraziło Felicję, to gruby opatrunek na jego prawej ręce. Dopiero teraz zauważyła, że Maksym górną część munduru miał tylko zarzuconą na ramiona, a prawa ręka opierała się na temblaku. Maksym był ranny. Tak szybko, jak tylko mogła, podbiegła do niego. - Maksym! Co się stało? - zawołała przerażona. Maksym spojrzał na nią zaskoczony. - Felicjo, co ty tutaj robisz?

- Byłam w Lulinnie. Ale przyszli Rosjanie i musieliśmy uciekać. Ach, Maksym, i dziadek umarł...Felicja opowiadała chaotycznie, ale poczuła wyraźną ulgę, że mogła zrzucić z siebie troski i kłopoty ostatnich dni. Maksym na pewno będzie jej współczuł, powie, że była dzielna, może ją po prostu przytuli... Patrzyła na niego jak skrzywdzone dziecko i dostrzegła coś jakby cień dawnej tkliwości i zatroskania w jego oczach. - Biedactwo - powiedział miękko - masz ciężkie chwile za sobą. - Tak, ale... ty też! - delikatnie dotknęła jego ramienia. Maksym uśmiechnął się. - Bitwa pod Gumbinnen wymagała pewnych ofiar, jak każda - powiedział z odcieniem kpiny i lekceważenia w glosie, po czym wskazał na swą rękę - pięknie, prawda? Ramię prawdopodobnie pozostanie sztywne. Niestety, z tego powodu nie będę mógł zbyt szybko ruszyć na wrogów Niemiec! Drugi żołnierz, który słuchał mimowolnie, cofnął się zakłopotany. Słyszał ironię w słowach Maksyma i nie bardzo wiedział, jak zareagować. Zapadło kłopotliwe milczenie, które ostatecznie przerwał Maksym. - Wyjeżdżasz dokądś, Felicjo? - spytał lekko, wskazując na jej torbę. - Tak, chcę wracać do Berlina. Muszę znaleźć jakiś pociąg! - No, to chyba nie będziesz miała szczęścia. Nie ma już pociągów osobowych, a już na pewno takich z przedziałami pierwszej klasy! - Wszystko mi jedno. Mogę jechać nawet w bydlęcym wagonie! Chcę wreszcie do domu! - A przy tym w Konigsbergu jest przecież tak ciekawie... Felicja spojrzała na niego szybko. Wydawało jej się, że oprócz kpiny usłyszała w jego głosie coś jak gdyby prośbę, aby tu została... Nagle przyszło jej na myśl, że właściwie nie wie, co będzie robić w Berlinie, kiedy on zostanie tutaj. I wtedy Maksym powiedział niespodziewanie: - No, ja też się stąd wynoszę. W Berlinie zawsze lepiej. - Czy nie ma żadnej możliwości, żebym mogła stąd wyjechać? - Felicja jakby nie słyszała jego ostatnich słów. Maksym potrząsnął najpierw głową z zastanowieniem, ale potem na jego twarzy pojawił się nieco złośliwy uśmiech. - Może coś się znajdzie - powiedział powoli. - Zaczekaj tutaj. Zobaczę, co da się zrobić. Zniknął w tłumie, a Felicja przycisnęła z ulgą swoją torbę do piersi. Jak to dobrze, że go spotkała! Nie zdawała sobie sprawy, że podświadomie stwarzała sobie jego wyidealizowany obraz i o ile w stosunku do innych mężczyzn stać ją było na rozsądek i wręcz wyrachowanie, to tu z uporem trwała

przy swym romantycznym marzeniu. Maksym zdawał się budzić w niej jakąś głęboko ukrytą cechę charakteru, z istnienia której ona sama nie zdawała sobie sprawy. Zobaczyła, jak Maksym przedziera się mozolnie przez tłum i odetchnęła głęboko. Maksym wyglądał na zadowolonego, jednak coś w jego spojrzeniu zaniepokoiło ją. - Mam coś dla ciebie - odezwał się Maksym - jest pociąg do Berlina, ale chodź szybko, bo odjeżdża za pięć minut. Chwycił jej torbę i nie czekając zaczął znów przeciskać się przez tłum ludzi na peronie. Felicja pośpieszyła za nim. Przyszło jej do głowy, że wuj Wiktor zdziwi się, kiedy ona, zamiast błagać o jakiś pokój w tutejszym hotelu, przyśle mu telegram z pozdrowieniami wprost z Berlina. Głupie z jego strony, że chciał jej wmówić, jakoby nie było już żadnego pociągu do Berlina. Maksym zatrzymał się. - Tutaj - powiedział - jesteśmy na miejscu. Felicja zobaczyła przed sobą długi pociąg składający się z wagonów towarowych. Rozsuwane drzwi były pootwierane, a sanitariusze ostrożnie podnosili do góry nosze z rannymi, podając je wprost do wagonów, gdzie odbierali je inni mężczyźni. I wtedy Felicja zobaczyła blade twarze na twardych poduszkach i nieprzytomne z gorączki oczy, ledwo widoczne spomiędzy bandaży. Ktoś prosił o łyk wody, skądeś dobiegało błaganie o morfinę i głośne jęczenie przechodzące w krzyk, przerywany znów modlitwą. Pobladłe wargi na dawno niegolonych, brudnych twarzach i wszędzie krew, świeża, czerwona, albo ciemna, już skrzepła. Wszystko wydawało się być zanurzone we krwi, a cały wagon pełen był stękania i jęków. Felicja gwałtownie chwyciła się za gardło, bo zdawało jej się, że zacznie się dusić. - To... to jest... potworne - powiedziała z trudem, jakiś ranny, niesiony na noszach, wyciągnął w jej stronę rękę i wyszeptał: - Proszę mi pomóc. Niech mi pani da rękę. - Felicja cofnęła się i ręka rannego trafiła w pustkę. Nie zauważyła zaciśniętych warg Maksyma, gniewu w jego oczach i wyrazu pogardy na twarzy. - Tak właśnie umiera się za cesarza - odezwał się gorzko - ślicznie, prawda? Jak pięknie i heroicznie! - Ach, przestań. Wiem, że nie lubisz cesarza. Zaprowadź mnie lepiej do mego przedziału! - chciała szybko ruszyć dalej, ale Maksym przytrzymał ją za rękę. - Tu nie ma przedziałów, Felicjo. Powiedziałem ci, że z pociągami osobowymi koniec. Ale ten transport rannych jedzie do Berlina i potrzebna jest każda para rąk. Uzgodniłem z jednym z lekarzy, że możesz jechać jako pielęgniarka. Felicja odwróciła się gwałtownie. Pomyślała, że Maksym oczywiście żartuje, ale, na miłość boską,

czasami jego żarty nie były zabawne nawet w najmniejszym stopniu. - Maksym - odezwała się spokojnie - nie mów głupstw. Chciałabym... - Czy to pani jest tą damą, która zechce nam pomóc? - niewysoki, siwowłosy mężczyzna w lekarskim kitlu pojawił się znienacka przed Felicją i bezceremonialnie, nie czekając nawet na odpowiedź, chwycił ją za rękę, mówiąc: - Szybko, w trzecim wagonie jest pani bardzo potrzebna! Jest tam ciężko ranny żołnierz... Felicja gwałtownie wyrwała rękę i zbladła. - To pomyłka. Ja... ja nigdy czegoś takiego nie robiłam. Nie jestem pielęgniarką. Nie mogę patrzeć na krew... - jej twarz była teraz pełna od razy i wstrętu - ja nie chcę patrzeć na krew! Lekarz spojrzał na nią zaskoczony. W jego oczach mogła niemal przeczytać, co o niej pomyślał, ale nie obchodziło jej to teraz zupełnie. Odwróciła się do Maksyma.

- Maksym, zrozum proszę.. - zaczęła, ale urwała nagle. Wyraz jego twarzy był pełen takiej pogardy, że wydało jej się to niemal okrutne. - Rozumiem doskonale - odezwał się zimno - widok tych na wpół martwych chłopców nie podoba ci się zupełnie. Mężczyźni powinni być eleganccy i przystojni, a nie, jak ci tutaj, leżeć we własnej krwi i ropie z ran. Ty możesz jedynie machać chusteczką, kiedy będą odjeżdżali na front, ubrani w swoje czyściutkie, szare mundury, w dodatku ze śpiewem na ustach, aby gdzieś daleko od Niemiec bić się za swój honor. Ale kiedy oni wrócą z rozszarpanymi rękami czy nogami, odwrócisz się do nich tyłem, żeby nie patrzeć na krew. Ty zamierzasz całe swoje życie spędzić w blasku świeczników i luster balowych sal. A ja cieszę się tylko, że dzięki tej wojnie, która potrwa jeszcze ładnych parę lat, ludzie tacy jak ty dowiedzą się, jaki naprawdę jest ten świat. Czasy chwały cesarstwa niemieckiego skończyły się, a wy znikniecie jak topniejący wosk nad płomieniem świecy! Felicja słuchała z szeroko otwartymi oczami, nie pojmując. Słyszała już podobne słowa od Maksyma, ale nigdy nie widziała go tak wściekłego. Nigdy też nie zranił jej tak bezwzględnie. Poczuła narastający gniew - bardziej z powodu faktu, że Maksym był jedynym człowiekiem, który mógł jej sprawić tyle bólu, niż że to zrobił. - Możesz był całkowicie pewien, że ja nie stopię się jak wosk nad płomieniem - odparła, z trudem panując nad sobą - nigdy! I obojętne, jak długo będzie trwała ta wojna i co ona przyniesie, wiedz, że jeśli któreś z nas zejdzie na psy, to na pewno nie ja, tylko ty! A jeśli wolisz oglądać wytworne damy, które grają role pielęgniarek i sióstr tylko dlatego, że same sobie wydają się dzięki temu ważne - to proszę bardzo! Może nie dostrzegasz ich zakłamania. Ja przynajmniej jestem uczciwa. Nienawidzę wojny i nie chcę mieć z nią nic do czynienia! - Nienawidzisz nie wojny, ale niewygód i kłopotów, które są z nią związane - odparł Maksym, ale Felicja już go nie słuchała. Czuła, że jej gwałtowny gniew opadł; pozostał tylko ból i jakaś rozpaczliwa determinacja, aby zejść z tej sceny z godnością. Spokojnie zwróciła się do lekarza, podając mu rękę: - Proszę mi pomóc wejść do wagonu. Pojadę do Berlina. Zacisnęła wargi, kiedy znalazła się w wagonie i niemal zanurzyła w ciężkim, gęstym półmroku. Fetor był tak straszny, że zdawało jej się, iż się udusi. Wszędzie unosiły się roje much; czarne, grube chrząszcze wędrowały ku przerażeniu Felicji po brudnej podłodze zmierzając wprost, jak jej się wydawało, do otwartych ran leżących na ziemi żołnierzy. Jakiś ranny obok niej podniósł się i zwymiotował, w ostatniej chwili cofnęła stopę. Od strony lokomotywy dobiegł ogłuszający gwizd i niewiele brakowało, a Felicja odwróciłaby się i wyskoczyła przez otwarte drzwi jadącego wolno wagonu. Powstrzymała ją myśl, że tam został Maksym, a tej satysfakcji, jaką w jej przekonaniu byłby jej obraz - bladej i rozdygotanej po wyjściu z tego wagonu - nie chciała mu dostarczać za żadną cenę. Dla lekarza i pacjentów nie stanowiła na razie żadnej pomocy. Przysiadła w kącie wagonu na jakiejś skrzyni, oparła głowę na rękach i zaczęła płakać jak mała dziewczynka. 5.

Wskazówki zegara powoli zbliżały się do północy, kiedy Felicja zaczęła sama sobie zadawać pytanie, dlaczego właściwie zdecydowała się spędzić wieczór z tym obcym mężczyzną z Monachium. Nie dlatego, żeby był on szczególnie mało zabawny, wręcz przeciwnie, rzadko zdarzało jej się tak dobrze bawić w towarzystwie mężczyzny. „Obcy” - jak nazywała go w myślach Felicja, choć wiedziała, że mężczyzna nazywał się Alex Lombard i pochodził z Monachium, mieszkał w hotelu Esplanade przy Bellevuestrafie koło Tiergarten i tam właśnie zaprosił Felicję na wystawną kolację. Jedli ostrygi z kawiorem i popijali je szampanem pieniącym się w wysokich kieliszkach. Alex, zdaniem Felicji, szastał trochę pieniędzmi, licząc zapewne na określony efekt, ale mimo wszystko nie było to tak drażniące, jak u wielu młodych mężczyzn, którzy jadali w drogich restauracjach na koszt swoich ojców. Alex Lombard wydawał się być zabawny samemu sobie, kiedy zostawił zdumionemu kelnerowi napiwek o wysokości niemal równej sumie rachunku. Śmiał się; z siebie samego, z pieniędzy, z życia, ale ten śmiech był nieco wymuszony. Jego ruchy, kiedy dolewał Felicji szampana i przywoływał kwiaciarkę, aby podarować Felicji czerwoną różę, były pełne takiej nonszalancji i niedbałości, że sprawiało to wrażenie lekceważenia. Nie miał nic wspólnego z mężczyznami, których dotychczas znała Felicja i nie był to przypadek, że ciągle myślała o nim jako o „obcym”. Alex pojawił się na SchlofistraCe zaraz po jej powrocie z pamiętnych ostatnich wakacji w Lulinnie, w dniu, kiedy jej ojciec właśnie wyjeżdżał na front wschodni, aby jako lekarz dołączyć do oddziałów niemieckich. Elza w tym czasie przesiadywała jak odrętwiała całymi godzinami w pokoju i wpatrywała się nieruchomym wzrokiem w puste podwórze. Alex pojawił się zupełnie niespodziewanie, przedstawił się i przypomniał, że to właśnie on zaraz na początku wojny wysłał zaszyfrowany telegram do Felicji, a dziś chciałby tylko dowiedzieć się, czy młoda dama szczęśliwie dotarła do Berlina. Elza wyrwała się ze swej melancholii. - Tak, tak, jest w domu. Felicjo, chodź tutaj - zawołała córkę jakby na potwierdzenie swych słów, wypowiedzianych trochę nieprzytomnym głosem. Widok mężczyzn zawsze budził u Felicji jakąś podświadomą żądzę zdobyczy, a widok Alexa Lombarda - szczególną. Felicja pomyślała, że „obcy” wygląda bardzo dobrze, a w dodatku nie przypominał żadnego z dotychczas znanych jej mężczyzn. Do pewnego stopnia przypominał jednak Maksyma: miał podobną do niego sylwetkę, ciemne włosy, oczy i nieco cyniczny uśmiech. I ani śladu okrągłych, przepraszających nie wiadomo za co oczu Benjamina Lavergne, który wszystko, co dotyczyło jego osoby, brał na serio. „Obcy”, co natychmiast instynktownie wyczuła Felicja, miał zwyczaj rezygnować z wszelkich ceregieli w stosunkach z kobietami. Ku swemu własnemu przerażeniu dostrzegła to także Elza i pomyślała, że Alex wykorzystuje dług wdzięczności, kiedy ten bez żadnych wstępów zwrócił się do Felicji: - Czy zechciałaby pani jutro wieczorem zjeść ze mną kolację? Felicja zgodziła się z czterech powodów. Po pierwsze, lubiła towarzystwo. Po drugie, Alex przypominał Maksyma Marakowa. Po trzecie, pojawiła się szansa ucieczki z patriotycznego kółeczka kobiet zajmujących się robótkami ręcznymi, które Elza prowadziła z wielkim zaangażowaniem, a

które śmiertelnie nudziło Felicję. A po czwarte, Felicja szukała każdej okazji, aby móc zapomnieć o koszmarze powrotnej jazdy z Kónigsberga do Berlina. Było to istne piekło. Musiała zmieniać opatrunki rannym, wycierać krew i wymiociny, odpędzać muchy i nie miała chwili odpoczynku. Bolały ją plecy i prawie nie czuła opuchniętych stóp. Lekarz skrzyczał ją kilkakrotnie, oszalały z bólu ranny żołnierz rzucił jej się do gardła i przez kilka sekund obawiała się o swoje życie. Jeden z rannych umarł na jej rękach, co stwierdziła dopiero wtedy, kiedy zauważyła jego szeroko otwarte, nieruchome i jakby puste oczy. Zaczęła krzyczeć i krzyczała tak długo, aż zauważyła, że wszyscy zajęci są swoją pracą i nikt nie zamierza troszczyć się ani o nią, ani o kolejnego zmarłego. Jak można to wszystko znieść? Pomyślała z udręczeniem, że może ich gorący patriotyzm, którego nie mogła zrozumieć, daje im jakąś siłę. Felicja już przedtem widziała kobiety śpiewające Heil Air im Siegerkranz z takim żarem, jak gdyby opanowała je jakaś chęć złożenia ofiary z samej siebie dla ojczyzny i to pragnienie wyciskało im łzy z oczu. Te kobiety miały rozpromienione, radosne twarze, z radością znosiły wszystkie trudy wojny, jakby to była dla nich święta wojna. Święta była dla nich także niemiecka flaga, broń, krew, śmierć, niebezpieczeństwa, strach, ucieczka i pożegnanie. Nawet ból był święty. Felicja miała czasem wrażenie, że jest jedyną istotą na świecie, dla której wydarzenia ostatnich tygodni były czymś w rodzaju koszmarnego snu. Byłą więc wdzięczna „obcemu”, że w czasie tego wieczoru ani razu nie wymienił nazwy Tannenberg ani nazwiska Hindenburg. Oprócz Maksyma Felicja nie znała ani jednego mężczyzny, który w tym czasie zrezygnowałby z przeprowadzenia nudnej analizy stoczonej w ostatnim tygodniu sierpnia bitwy. Nazwa małej miejscowości „Tannenberg” wzbudzała wówczas powszechny entuzjazm - wszystkim wydawało się, że wojna jest już prawie wygrana, a generałowi Hindenburgowi przypisywano ogromną zasługę uporządkowania frontu wschodniego. Przebieg walk toczonych na zachodzie był także pomyślny: niemieckie zwycięstwa pod Neufchateau, Longwy, Montmedy, a teraz Niemcy byli już nad Mamą, zaś rząd francuski uciekł do Bordeaux. Wszyscy mówili w tych dniach, że wojna skończy się, zanim opadną jesienne liście. Panował powszechny entuzjazm i optymizm. Alex Lombard nie mówił nic o wojnie. Opowiadał o swych podróżach i, poznanych w ich trakcie, ciekawych ludziach. Bawił, opowiadając niedbale o wesołych przygodach i zdarzeniach nie mających nic wspólnego z wojną. Felicja chwilami dostrzegała w jego opowieściach ślady cynizmu, co wprawiało ją w zakłopotanie, bo zupełnie nie była do tego przyzwyczajona. Przerażał ją też chwilami jego, graniczący z okrucieństwem, sposób opowiadania o ludziach i rzeczach jednocześnie. Alex uwielbiał mówić tak, jak gdyby chciał wykazać niedoskonałości wszystkich i wszystkiego, i wydawało się, że sprawia mu to osobliwą przyjemność, jednak potrafił zupełnie nieoczekiwanie zatrzeć wywołane tym nieprzyjemne wrażenie - wystarczało zaledwie kilka jego słów, wypowiedzianych zaskakująco ciepłym głosem, i ujmujący uśmiech. Felicji wydało się nagle, że Alex doskonale się bawi i nie bierze jej osoby poważnie. Zdała sobie sprawę, że tego nienawidzi. Nie sądzę, abym miała go jeszcze kiedykolwiek zobaczyć, pomyślała, kiedy wreszcie skończyli jeść i opuścili restaurację. I wtedy właśnie Alex powiedział nieoczekiwanie:

- Ten fragment wieczoru spędziliśmy zgodnie z wolą pani matki, Felicjo. Moje pytanie brzmi: czy chce pani iść już do domu, czy też udamy się razem do lokalu, o którym pani matka nie powinna się dowiedzieć? Felicja spojrzała na niego tak zdziwiona i zaskoczona, że Alex roześmiał się. - Dziecko, proszę tak na mnie nie patrzeć, przecież nie chcę pani pożreć. Chcę tylko dowiedzieć się, czy zechce mi pani dotrzymać towarzystwa w klubie nocnym. - Och... Felicja nigdy jeszcze nie była w klubie nocnym, ale w skrytości ducha zawsze o tym marzyła. Niezdecydowana zatrzymała się na ciemnej ulicy. Słyszała dobiegającą skądś cichą muzykę, czuła też, że Lombard przygląda jej się intensywnie. Cechująca ją chęć nowych doznań była jednak silniejsza i Felicja przestała się wahać. Spojrzała na Alexa wyzywająco. - Oczywiście - powiedziała - pójdę z panem. Oczywiście - odpowiedział Alex jak echo i zatrzymał przejeżdżającą taksówkę. Lokal rozrywkowy Mony, do którego się udali, znajdował się na Friedrichstrasse, gdzie za dnia można było zrobić zakupy, zaś wieczorem rozpoczynało się tam intensywne życie nocne. Z lokali podobnych do tego, gdzie znaleźli się Alex wraz z Felicją, dobiegała głośna muzyka, zmieszana ze śmiechem, krzykiem i śpiewem. Wejścia były mocno oświetlone i życie było tu równie intensywne jak za dnia - tylko, że nocą rządziły tu zupełnie inne prawa. Wysiedli wraz z Alexem z samochodu i Felicja rozglądała się zafascynowana. - Dlaczego właśnie tutaj? - spytała, ale sama czuła, że wraz z tym pytaniem znikają jej ostatnie wahania. Alex uniósł w górę brwi. - Uwielbiam to. W lokalu Mony jest za dużo pluszowych obić i kryształowych naczyń. To czysty cynizm, ale właśnie to lubię. - Dlaczego właśnie lubi pan cynizm? - Bo jest on doskonałą próbą obnażania zakłamania, nie sądzi pani? - Sądzę, że pluszowe obicia i kryształy są same w sobie czymś w rodzaju zakłamania, chociażby dlatego, że mają imitować coś, co zawsze będzie niedostępne bywalcom lokali takich jak ten. - Ma pani rację, Felicjo. Tylko, jeśli kłamie się tak bez żadnej obłudy i udawania jak w lokalu Mony, to poprzez to mówi się prawdę. A więc idźmy, Felicjo, proszę ująć mnie pod ramię i trzymać się blisko mnie. Jest pani zbyt piękna na to, aby być sama w takim miejscu. W mrocznym, zadymionym wnętrzu panował nieopisany hałas. Goście siedzieli na krzesłach, ławach, albo wręcz na stołach i rozmawiali przekrzykując się wzajemnie. Z głębi pomieszczenia dobiegały głośne piski - Felicja zobaczyła kilka skąpo ubranych dziewcząt, przemykających między stołami. Wśród gości byli także elegancko ubrani panowie w jedwabnych kamizelkach.

Jakiś na wpół pijany żołnierz z połową twarzy zasłoniętą bandażami siedział przy pianinie i bębnił w klawisze śpiewając, a raczej rycząc jakąś piosenkę. Obok niego stała wyzywająco ubrana blondynka, która właśnie tłumaczyła głośno, że pianista ogłuchł na froncie w wyniku wybuchu francuskiej bomby - a na nieszczęście był przed wojną kompozytorem. - Dla niego życie tak jakby się skończyło - stwierdziła z nieoczekiwaną melancholią dziewczyna. - Ach, wojna nie potrwa już długo - dobiegło wołanie z tłumu. - Wszyscy mówią, że skończy się, zanim opadną jesienne liście - dodał ktoś inny i natychmiast z sali dobiegła kpiąca odpowiedź: - Czy na pewno te liście będą chciały tak długo czekać? - Jakże, mamy przecież Hindenburga. Jesteśmy niezwyciężeni! - Jeszcze jedno słowo o wojnie, a wysadzę te zakichaną budę w powietrze! - w odpowiedzi z sali dobiegł głośny śmiech, a gwar nasilił się. Żołnierz przy pianinie uderzył gwałtownie w klawisze wydobywając z nich głośny, choć fałszywy akord. Do Alexa i Felicji podeszła zaś bujna brunetka i patrząc na Felicję zapytała: - Alex, dlaczego ją przede mną ukrywałeś? - po czym prowokacyjnie uwiesiła się na jego ramieniu i dokończyła kpiąco: - Skąd wytrzasnąłeś taką czarującą laleczkę? Ma buzię jak z białej porcelany, a policzki różowe jak poranne niebo. Nie sądzisz, że jest zbyt niewinna na to, aby przyprowadzać ją do tego lokalu? - Z pewnością jest bardziej niewinna, niż ty, Mona - odparł Alex i pocałował brunetkę w oba policzki - ale właśnie dlatego jest ze mną, pod moją opieką. Mona roześmiała się głośno. - Ty się nią opiekujesz? To mniej więcej tak, jak gdyby powierzyć wilkowi owcę. - po czym zwróciła się wprost do Felicji: - Dziecko, obawiam się, że będę musiała się o panią zatroszczyć. Alex lubi takie młode stworzenia jak pani. Czy pani mama wie w ogóle, że pani jest tu z nim? Twarz Alexa stała się nieoczekiwanie gniewna. - Jej matka zna mnie doskonale - odparł stanowczo, zanim Felicja mogła w ogóle otworzyć usta, po czym nieoczekiwanie zmienił temat, pytając: - Czy znajdziesz dla nas wolny stolik? Mona uśmiechnęła się z pewnym przymusem, ale nie ustąpiła: - Powiedz, że tym razem to coś poważnego! - odparła, po czym dodała: - Oczywiście, że mam stolik dla ciebie - i dla tej małej!

Podeszła do stolika stojącego w zacisznej wnęce. Było tu jeszcze bardziej mroczno, mimo stojącej na stole świecy, a światło czerwonej lampy oświetlającej cale pomieszczenie prawie tu nie docierało. Alex przysunął Felicji krzesło, po czym sam usiadł naprzeciw niej. - Czego się pani napije, Felicjo? Whisky z lodem? Felicja nie zamierzała się przyznawać, że w życiu nie piła jeszcze whisky, skinęła więc z pozorną obojętnością głową. - Może być whisky. Jednocześnie pomyślała, że Alex jest zupełnie inny niż wszyscy mężczyźni, których znała dotychczas. Żaden z nich nie zaprosiłby jej do lokalu podobnego jak ten i żaden nie zaproponowałby jej tak bezpośrednio whisky. Przypomniał jej się Benjamin, jego oświadczyny i jego okrągłe oczy, których dziecinny wyraz zdradzał najbardziej skryte myśli. Wyraz oczu Alexa był zawsze zagadkowy i nieco kpiący. Felicja poczuła, że ogarnia ją zakłopotanie i jakby niepokój. Aby to ukryć, zapytała nieco wyzywająco: - Dlaczego właściwie nie jest pan w wojsku, panie Lombard? Alex kołysał trzymaną w ręku szklanką whisky. - Jestem kapitanem rezerwy - odparł po chwili - ale, jak pani wie, mamy fabrykę odzieży w Monachium i pracujemy teraz na najwyższych obrotach - szyjemy przede wszystkim mundury. Chciałem udać się na front, ale odesłano mnie uzasadniając to tym, że praca przemysłu nie mieckiego nie może ulec teraz nigdzie najmniejszemu zachwianiu. - Chciał pan jechać na wojnę? Jest pan patriotą? Alex wykrzywił twarz. - Nie, nie jestem patriotą. Ale chętniej poszedłbym na wojnę, zamiast wracać do domu. - Dlaczego? - Chce pani naprawdę wiedzieć, dlaczego? Wypijmy lepiej i mówmy o czymś innym. Felicja przełknęła z determinacją i zdawało jej się, że alkohol wypali jej wnętrzności. - Nie cierpię whisky - oświadczyła po chwili - i nie będę jej więcej pić. - Grzeczna dziewczynka! - zakpił Alex - A więc nie zdołałem sprowadzić pani na złą drogę! - sam opróżnił szklankę kilkoma dużymi łykami. - O, słyszy pani? Ten weteran przy pianinie przestał bębnić w klawisze i Mona nastawiła płytę. Alex podniósł się.

- Czy zatańczy pani ze mną? - nie czekając na odpowiedź ujął Felicję za rękę i pociągnął na niewielki parkiet. Byli jedynymi gośćmi, którzy tańczyli - nikt nie spuszcza! z nich oczu, a z głębi sali dobiegło nawet kilka gwizdów. Felicja mimowolnie stwierdziła, że Alex świetnie tańczy i że podoba jej się jego zapach - mieszanina tytoniu, whisky i wody po goleniu. Tańczyła jak w ekstazie - czego przyczyną był także wypity w czasie kolacji szampan i zanim skończyła się płyta, zapytała znienacka, ku swemu własnemu zaskoczeniu: - Ile pan ma właściwie lat, Alex? Alex roześmiał się i odparł: - Ach, mnóstwo. Ponad trzydzieści. - Doprawdy? - Tak... jak każdy niebezpiecznie doświadczony mężczyzna. Patrzył uważnie w oczy Felicji. - A może lepiej odprowadzę panią do domu? - zaproponował nieoczekiwanie. - Dlaczego, już?... - Felicja była tak zaskoczona, że jej samej wydało się to niestosowne. - No... owce powinny odejść, kiedy wilki zaczynają być głodne... Ten ton, to było jak ostrzeżenie, które zrozumiała. „Obcy” przestał właśnie być obcym. Nagle stał się jednym z mężczyzn, którzy interesowali się Felicją. - Potrafię sama uważać na siebie - odparła Felicja, a ponieważ muzyka umilkła, odwróciła się i chciała odejść do stolika. Nagle zatrzymała się tak gwałtownie, że Alex, który szedł tuż za nią, omal na nią nie wpadł. Felicja ujrzała, że do lokalu Mony w towarzystwie kobiety wchodzi! właśnie Maksym Marakow. Ich spojrzenia skrzyżowały się niemal w tej samej chwili. Wszyscy czworo stali naprzeciwko siebie i nikt nie powiedział ani słowa, zanim wzajemnie nie dokonali prezentacji. - Alex Lombard z Monachium. Przyjaciel Filipa i Johannesa. - Maria Iwanowna. Maria Iwanowna - i nic więcej? Kim ona jest, jak długo ją znasz i dlaczego wleczesz się z nią przez to miasto? Te pytania przelatywały przez głowę Felicji, podczas kiedy spod zmrużonych powiek patrzyła z niechęcią na rywalkę. Śliczna kobieta (ale ja jestem ładniejsza!), choć trochę zbyt blada, jak po nieprzespanej nocy, czy przepracowana. Ciemne oczy i włosy, delikatne, zdradzające energię usta i uderzająco delikatne ręce. Felicja poczuła, że ogarnia ją wściekłość - zauważyła wyraźną zażyłość między Maksymem a obcą kobietą. W poszukiwaniu pomocy obejrzała się za Alexem, ale on w odpowiedzi na jej spojrzenie tylko wykrzywił twarz. Co za łotr, pomyślała, patrzy tak, jak gdyby wszystkiego się domyślał i w dodatku świetnie się bawił. Nieco niepewnym głosem zapytała więc: - Maksym, skąd się wziąłeś w Berlinie? Kiedy widziałam cię ostatni raz...

-...byłem jeszcze wiernym żołnierzem jego cesarskiej mości, wiem. - dokończył Maksym i dodał: Mam kłopoty z ramieniem. Podniósł rękę i Felicja zobaczyła bandaż. - Ono nie nadaje się jeszcze do zabijania, jestem więc na urlopie aż do Bożego Narodzenia. Ale według tego, co się słyszy, wojna powinna się wkrótce skończyć. W jego głosie słychać było cień kpiny, a Masza uśmiechnęła się szyderczo. Felicja, z właściwą swemu położeniu intuicją, pojęła natychmiast: ona jest dokładnie taka jak on. Na tym polega ich bliskość. Może jest socjalistką. Może walczy o prawa kobiet. Może... Nie myśleć o tym więcej! To tak boli! Z pozornie wesołą twarzą odwróciła się do Alexa. - Może usiądziemy? Chciałabym napić się jeszcze whisky. Ujęła Alexa pod ramię i spojrzała mu z bliska w oczy. - Alex, proszę zamówić jeszcze whisky! - Dziecko, powinna pani... - Jeśli nie, ja to zrobię sama. Felicja skinęła na Monę, mówiąc: - Dla mnie podwójną whisky, proszę! Ignorując zaskoczone spojrzenia całej trójki wychyliła podaną whisky, jak gdyby to była woda. Zrobiło jej się dziwnie lekko, a potem całkiem niespodziewanie - niedobrze. Chwiejąc się pociągnęła Alexa na parkiet. - Chciałabym zatańczyć! Wypity alkohol pozwolił jej widzieć i słyszeć wszystko z zadziwiającą ostrością - na razie. Za chwilę świat zaczął znikać za jakąś mglistą poświatą i zdawało jej się, że wszystko, co było na górze, znalazło się nagle na dole. Wiedziała, że zachowywała się niemożliwie, ale właśnie ta świadomość sprawiała jej nieoczekiwaną satysfakcję. Pozostali goście umilkli, rozległy się szepty, ktoś pozwolił sobie nawet na głośne uwagi, ale spojrzenie Maksyma, które po raz pierwszy zdradzało zakłopotanie, także sprawiło jej satysfakcję. Gdyby tylko nie czuła się tak nędznie! Z początku nie czuła mdłości dzięki odczuwanej po raz pierwszy w życiu ekstazie, jednak w miarę upływu czasu było jej coraz bardziej niedobrze. Wiedziała, że wisi jak worek w ramionach Lombarda, zrobiła wreszcie kilka niepewnych kroków i zdawało jej się, że usłyszała nad sobą głos Alexa: - Biedne dziecko. Apotem zrobiło jej się nagle ciemno przed oczyma i wszystko znikło. Kiedy się ocknęła, leżała w

łóżku, a obok niej świeciła się lampa. Koszmarne uczucie mdłości ustąpiło. Za to łzawiły jej oczy i bolała ją głowa. Ale przynajmniej świat nie kręcił się z razem z nią z prędkością, która zapierała dech w piersiach. Jakie to śmieszne, pomyślała nieoczekiwanie, przecież ja jestem w sukni, a nigdy nie kładę się do łóżka w ubraniu. I wówczas zdała sobie sprawę, że nie leżała w swoim łóżku, a pokój, który zobaczyła, był jej całkowicie obcy. Chciała usiąść, ale odczuła nagle tak ostry ból głowy, że opadła z westchnieniem na poduszkę. - Na miłość boską, niech pani leży spokojnie! - Alex Lombard podszedł do łóżka. Jego spojrzenie zdradzało zatroskanie, ale i kpinę. - To cud, że zniosła pani tak silne zatrucie alkoholem. Ta ilość, którą wypiła pani wczoraj wieczorem, przewróciłaby najmocniejszego chłopa! - Gdzie ja jestem? - W moim pokoju, w hotelu Esplanade! - O Boże! - Nie można było zrobić nic innego. Gdybym w tym stanie zaniósł panią do matki, miałaby pani mnóstwo kłopotów. - Pan też miałby mnóstwo kłopotów! - warknęła Felicja, czując ogarniającą ją złość. Ależ Felicjo! - Alex zaśmiał się głośno - Jestem niewinny jak baranek. Nie mogłem doprawdy przewidzieć splotu tylu dramatycznych okoliczności. - Nie było żadnych dramatycznych okoliczności! - Nie? A więc coś źle zrozumiałem. Miałem jednak wrażenie, że pani zamieniła się nagle w bardzo niebezpieczną mieszaninę materiałów wybuchowych, kiedy zobaczyła pani tego mężczyznę - jak on się nazywał? - tego Maksyma Marakowa. I przypuszczam, że z powodu tej eleganckiej damy, która mu towarzyszyła, porzuciła pani rolę córki z dobrej rodziny i zaczęła pani pić whisky w takiej ilości, jak gdyby nie piła pani nic innego w życiu. Muszę przyznać, że tę rolę zagrała pani świetnie! Alex zaśmiał się znowu i rozsiadł się na stojącym obok łóżka fotelu. - Dawno się tak nie ubawiłem! Felicja patrzyła na niego z nieukrywaną wrogością. Gdyby miał choć cień poczucia taktu, nie wspominałby ani o Maksymie ani o Marii, ani też o tej przeklętej whisky. I nie wykorzystałby sytuacji w taki sposób - wlokąc ją do swego pokoju. Felicja czuła, że z niej zakpiono i wyprowadzono w pole. Leżała na jego łóżku, pijana, niezdolna do wykonania jakiegokolwiek ruchu bez bólu - ta świadomość nieoczekiwanie rozwścieczyła ją jeszcze

bardziej. - Która jest godzina? - zapytała agresywnie. - Około piątej nad ranem. - Co takiego?! Chciała się podnieść, ale Alex pochylił się nad nią szybko i położył jej rękę na czole - Proszę leżeć! - Moja matka prawdopodobnie zawiadomiła już policję! Pewnie zwariowała ze strachu! - Niech się pani nie boi. Zadzwoniłem do niej. - Zadzwonił pan do niej?! I powiedział pan, że... my... Alex wykrzywił twarz w grymasie. - Wiem, jak postępować z matkami. Pewne sprawy przemilczałem, a przynajmniej sprawę... pani stanu. Nie opowiadałem też, że spotkała pani swą wielką miłość no i efektem było... coś w rodzaju zawirowania uczuciowego. Alex umilkł na chwilę. Potwór, pomyślała Felicja, istny potwór. - Powiedziałem, że trochę za dużo pani zjadła i podróż taksówką z pewnością nie minęłaby bez... hm, przykrych wypadków... To najwstrętniejszy mężczyzna, jakiego spotkałam w życiu! -... więc oddałem panią pod opiekę mojej siostry Kassandry, która jest ze mną w Berlinie i mieszka w tym samym hotelu. - Cóż za wyrafinowany pomysł! - Prawda? W dodatku zaaranżowałem telefoniczną rozmowę pani matki z Kassandrą. - Potrafi pan aż tak bardzo zmieniać głos? - Nie. Ale pewna pani, gość z tego samego hotelu właśnie, podjęła się odegrać rolę Kassandry. Ta pikantna zabawa zdawała się sprawić jej wiele przyjemności. To bardzo uprzejma dama i... Alex nieoczekiwanie zniżył głos -...Pani, Felicjo, też sprawiło to przyjemność. Nienawidzi pani nudy i jednostajności i prędzej rzuciłaby się pani w ramiona nieznanego mężczyzny niż pozwoliłaby pani, aby życie biegło swym zwykłym, nudnym trybem. A może naprawdę wolałaby pani być teraz w domu, u mamy? Zamiast odpowiedzi wlepiła oczy w sufit. Czuła w ustach gorzki smak, co pozwalało przypuszczać, że jednak gdzieś tej nocy musiała zwymiotować. Sama świadomość, że tak mogło być, była aż nadto upokarzająca. Przysięgła sobie, że nie zapyta „Obcego”, czy rzeczywiście tak było. O pewnych

rzeczach lepiej nie wiedzieć - także o tym, co mówiła w czasie tańca w lokalu Mony, kiedy chwiała się na parkiecie jak jarmarczna figurka. I Maksym był świadkiem jej wstydu, wraz z tą Maszą... Jak gdyby broniąc resztek swej godności, Felicja oświadczyła niespodziewanie: - Tak naprawdę w ogóle nie przejmowałam się Maksymem Marakowem. - Ach, nie? - Wyraz rozbawienia w oczach Alexa ustąpił na chwilę ciekawości. Ale za chwilę znów sprawiał wrażenie kogoś, kto nigdy nie bierze niczego poważnie. I wówczas padło nieoczekiwane pytanie: - A więc wyjdziesz za mnie za mąż? - Co takiego?! - tym razem Felicja zignorowała uczucie kłucia tysięcy szpilek w skroniach i usiadła znienacka na łóżku. - Czy pan także za dużo wypił? - Nigdy nie piję więcej, niż mogę znieść. Dlatego wiem, co mówię. Chciałbym się z tobą ożenić. - Dlaczego? Alex uśmiechnął się. - To przynajmniej jest rzeczowe pytanie. Jesteś piękna, po prostu, a poza tym masz w sobie coś, co mnie pociąga. Może to te twoje szare oczy. Żaden mężczyzna, który je zobaczył, nie może ich zapomnieć. - W ogóle pan mnie nie zna. - Ty mnie także nie. Od początku byłaby to gra fair. - To najbardziej romantyczne oświadczyny, jakie kiedykolwiek usłyszałam! - oświadczyła ironicznie Felicja, która zaczęła się czuć nieco pewniej, bo nabrała przekonania, że Alex żartuje albo jest jednak pijany. - Nie sądzę, że jesteś romantyczną dziewczyną - odparł Alex. Dostrzegł na jej twarzy coś jakby zamyślenie, a w nieco zamglonych alkoholem oczach był cień smutku. Ku swemu zaskoczeniu odczuł gniew, bo zrozumiał, że jest w niej jednak coś, co dla niego będzie zawsze niedostępne. Zdawało mu się, że dotknął jakiegoś niewidzialnego muru, którym było podświadome przeświadczenie, że jej tkliwość i łagodność przeznaczone są dla kogoś innego. Pochylił się i delikatnie pocałował jej wargi. Jego ręce przesunęły się po jej ramionach. Objął dłońmi jej szczupłe palce. Zanim pocałował ją po raz drugi, powiedział twardo: - Powiedz wreszcie, tak lub nie.

Felicji znów zakręciło się w głowie. Nieoczekiwanie dla siebie samej przytuliła się do niego mocniej, ale on, jak gdyby wiedział, że osiągnął to, czego chciał, cofnął się. - Wyjdź za mnie, Felicjo, i pojedź ze mną do Monachium. Tam jest pięknie. - powtórzył. Teraz, kiedy już jej nie obejmował, a wspomnienie jego pocałunków po chwili zatarło się w jej pamięci, mogła się spokojnie zastanowić. Najlepsze w tej propozycji było ta, że miałaby wyjechać do Monachium, daleko od Berlina i Maksyma. A Maksym z pewnością zirytowałby się, gdyby się dowiedział, że poślubiła innego mężczyznę - może nawet byłby zazdrosny. A poza tym Alex Lombard miał pieniądze. Rozejrzała się po pokoju i stwierdziła, że nie był to właściwie pokój, ale raczej wytworny apartament i pomyślała o napiwkach, jakie Alex dawał kelnerom przy kolacji... Fabryka odzieży... No i wreszcie był świetnie wyglądającym, przystojnym mężczyzną - doświadczonym mężczyzną. Felicja nie byłaby w stanie poślubić mężczyzny, którego dotyku nie mogłaby znieść - ale tego nie mogła powiedzieć o Lombardzie. W końcu kogoś przecież będzie musiała poślubić - z Alexem mogłoby przecież być przyjemnie. I w tym momencie przestała się dłużej zastanawiać. Podniosła głowę, a w jej oczach, ciągle jeszcze nieco zamglonych, pojawiły się wesołe iskierki. - W porządku - powiedziała. - Wyjdę za pana, Alex. Spodziewała się wybuchu radości z jego strony, tymczasem słowa Alexa zaskoczyły ją. - Nie łudzę się co do motywów twojej decyzji, Felicjo. Ale właściwie było mi zawsze obojętne, dlaczego dostaję coś, czego chcę. Najważniej sze, że to w końcu dostaję. Wstał i zachwiał się lekko i wówczas Felicja pomyślała, że wypił jednak więcej, niż mówił. - Śpij, Felicjo. Będę obok. Felicja uśmiechnęła się chłodno. Zapomniała, że Alex był przecież doskonałym graczem, a niepokój, który odczuwała z powodu jego bliskości, był przez niego ściśle wykalkulowany i przewidziany. Teraz jednak była przekonana, że ma nad nim przewagę - bo ją kochał, a ona nie odwzajemniała jego uczuć. 6. Zanim zdążyła się obejrzeć, była już mężatką. Dla każdego było to zaskoczeniem, a szczególnie dla Elzy, która sama sobie zadawała z rozpaczą dwa pytania: skąd, na miłość boską, wytrzasnąć w tych czasach odpowiednią suknię ślubną i co strzeliło do głowy jej córce, że postanowiła wyjść za mąż za mężczyznę, którego widziała zaledwie raz w życiu i o którym właściwie nikt nic nie wiedział? (Nikt nie wiedział także o tym, że dzięki niemu Felicja znalazła się w nader niemiłej dla siebie sytuacji, kiedy Alex zabrał ją do siebie do hotelu, gdzie niby znalazła się pod opieką jego siostry). Szybkie wesele także nie poprawiło nastroju i dawało podstawy do wielu plotek i przypuszczeń.

- Jesteś na to zbyt niedojrzała - mówiła Elza do córki - i zupełnie nie wiesz, czego się możesz po tym małżeństwie spodziewać. - Chyba wiem - odpowiedziała krótko Felicja. 1 skwitowała któregoś dnia wyrzuty Lindy i Sary, mówiąc: - Za dużo czytacie romansów w ogrodowej altanie. Mogę wam powiedzieć, że to, co tam wypisują, to czysty nonsens. Miłość to nic romantycznego. To coś... koniecznego, nieuniknionego, nic więcej! Wpatrywała się w lustrzane odbicie swej pięknej, bladej twarzy z pewnym zadowoleniem. W lustrze widziała też zgorszone twarze Lindy i Sary. Sprawiało jej przyjemność niszczenie romantycznych marzeń swych przyjaciółek, bo zdawało jej się, że dzięki temu będzie mogła uporać się z własnymi, niespełnionym marzeniami, które drzemały gdzieś ńa dnie jej świadomości. Felicja nie płakała podczas samej ceremonii, wyręczyły ją w tym znakomicie Sara i Linda. Przy wypowiadaniu sakramentalnego „tak” głos odmówił jej posłuszeństwa, ale przyczyną tego było lekkie przeziębienie, którego nabawiła się w wieczór poprzedzający ślub, kiedy zasnęła, marząc przy otwartym oknie. Ojciec Felicji i Johannes nie mogli przyjechać, ale Christian dostał jeden dzień wolnego ze Szkoły Kadetów i siedział w kościele z poważną, nieco zdumioną miną. Nieliczni goście rozmawiali głównie o bitwie pod Marną, a pytanie, czy wycofanie się drugiej armii generała Biilowa było konieczne, wydawało się być ważniejsze niż przyszłe losy panny młodej. Felicję irytował fakt, że nie była najważniejszą postacią na weselu - a ostatecznie było to jej własne wesele. Falkenhayn, Biało w, Kluck... nazwiska generałów nudziły ją śmiertelnie. - Niemcy zwyciężą, Niemcy zwyciężą! - krzyczał jakiś patriotycznie usposobiony starszy pan - Marna nie była dla nas klęską!. Alex Lombard nie miał zamiaru podgrzewać nastroju. - Nie była też zwycięstwem - odparł chłodno - a front zatrzymał się. Nasi żołnierze siedzą we Francji w okopach, a z pewnością nie będzie w nich zbyt przytulnie, kiedy nadejdzie zima, a błoto zamieni się w lód. Zima! Goście uśmiechnęli się z lekceważącą nonszalancją. Do zimy Niemcy z pewnością wygrają wojnę. Jeszcze zanim opadną jesienne liście. A czyż młodzi niemieccy rekruci we Flandrii nie będą chcieli pokazać, co znaczy niemiecki duch bojowy i udowodnić swego niemieckiego bohaterstwa? Oczywiście, wielu zginęło, a cel, o który walczyli, czyli wyrwanie z rąk Anglików Dunkierki i Boulogne, nie został osiągnięty. Ale wielkie, decydujące zwycięstwo Niemców, takie jak bitwa pod Tannenbergiem jest tuż, tuż i wówczas wszyscy żołnierze wrócą do domów, gdzie rodziny czekają na nich z otwartymi ramionami. - Jesteś szczęśliwa? - spytała szeptem Sara. Felicja drgnęła przestraszona. - Tak, oczywiście - odpowiedziała szorstko. Mówiła przez nos i sięgnęła szybko po chusteczkę. Jej spojrzenie padło przy tym na wyhaftowany monogram, którym Elza pośpiesznie ozdabiała bieliznę

córki. Nazywała się teraz F. L. Lombard, Lombard, a nie Marakow. I nagle, ku zaskoczeniu Sary i Lindy, Felicja wybuchnęła płaczem. Felicja miała mało pojęcia o miłości, a już zwłaszcza o tym jej aspekcie, o którym znajdowała enigmatyczne wzmianki w literaturze znajdującej się w rodzinnym domu. Wprawdzie wiedziała sporo dzięki niejasnym aluzjom i opowiadanych szeptem dowcipach o ciotce Belle i wujku Leo, ale jej wiedza na ten temat aż do wesela była właściwie niezbyt bogata. Jakieś pospiesznie rzucane i nie do końca wyraźne uwagi Elzy, jakie Felicja usłyszała dzień przed weselem, zbiły ją raczej z tropu niż cokolwiek wyjaśniły. - Pewne rzeczy mogą cię, dziecko, rozczarować i wydać ci się nie miłe, ale pamiętaj, że wszystko będzie piękne i cudowne, jeśli tylko będziesz kochała męża. Najchętniej zapytałaby, co to są te „pewne rzeczy”, ale pomyślała nagle, że przecież nie kocha Alexa. „Kocham Maksyma”. A mimo to, choć nie kochała Alexa, ta pierwsza noc z nim - pierwsza noc, jaką w ogóle spędziła w ramionach mężczyzny - sprawiła jej nieoczekiwaną satysfakcję i radość. Zamierzała być chłodna i pełna dystansu, ale nie spodziewała się, że jej ciało będzie pełne takiej tęsknoty i oczekiwania na dotyk rąk i warg mężczyzny, a ona sama tak gwałtownie zareaguje na jego czułe słowa. Drżała, tuląc się do niego coraz mocniej i miała nadzieję, że ta noc nie będzie miała końca, a wszystko, co było poza tym pokojem, nagle przestanie istnieć. Kiedy obudziła się następnego ranka i ujrzała zasłony oświetlone pierwszymi promieniami słońca, pragnęła tylko znaleźć się znów w ramionach Alexa. Zaniepokoiły ją własne odczucia, z jakimi obserwowała śpiącego mężczyznę. Albo źle zrozumiała Elzę, albo... z nią samą było coś nie w porządku. Osunęła się z powrotem na poduszki i spróbowała uporządkować myśli, które przychodziły jej teraz do głowy. Przecież kochała tylko Maksyma, dlaczego więc bycie z innym mężczyzną sprawiło jej taką rozkosz? Przypomniały jej się jego pocałunki, wtedy, w hotelu Esplanade... On... chyba ma w sobie coś... pomyślała bezradnie, coś... Alex obudził się i natychmiast pochylił się nad nią. - Dzień dobry, Felicjo - powiedział ciepłym i miękkim głosem. Felicja zarzuciła mu obie ręce na szyję i pierwsza pocałowała go gwałtownie w usta. Należę do Maksyma na zawsze, myślała przekornie, ty dostajesz tylko moje ciało. Spędzili w hotelu Adłon w Berlinie trzy dni, a potem ruszyli do Monachium. Felicja nigdy przedtem nie była w południowych Niemczech. Zachwycona patrzyła na ciemnoniebieskie niebo, mieniące się wszystkimi kolorami jesieni lasy i barokowe kościoły z okrągłymi kopułami, przypominającymi cebulę. Wśród pagórkowatych łąk wznosiły się wiejskie, masywne, wykonane z ciemnego drzewa domy, których balkony obsypane były wprost kwiatami. Gdzieś w słońcu między drzewami połyskiwało jezioro, ale patrząc na nie przypomniało jej się leżące pod Berlinem jezioro Wannsee, z piaszczystą plażą, otoczone smukłymi sosnami - i już miała przed oczami pełne melancholii kolory

północy. To była chwila, kiedy nagle poczuła silną tęsknotę za domem, którego, jak jej się wydawało, nie będzie mogła nigdy opuścić. Choć oczywiście Monachium podobało jej się bardzo. Zielone wieże kościoła Frauenkirche, ciemne, połyskliwe wody rzeki Izary, ratusz na Marienplatz, cudowny park zamku Nymphemburg - Alex kazał jechać taksówkarzowi przez całe miasto, aby móc pokazać Felicji jak najwięcej, a potem wreszcie skręcili w Prinzregentenstrasse. - No, jesteśmy - powiedział zadowolony. Felicja nigdy nie widziała większego domu. Budowla liczyła trzy piętra, nie licząc ogromnego strychu pod stromym dachem, była szeroka i masywna. Drzwi wejściowe przypominały potężną bramę z barokowym portalem. Mury były bładożółtego koloru i ostro kontrastowały z czerwonymi dachówkami, co szczególnie rzucało się w oczy tego późnowrześniowego dnia. Szerokie, zbudowane z piaskowca schody prowadziły wprost z ulicy do domu. Zaraz za drzwiami przywitała ich pokojówka, która dygnęła na ich widok z uszanowaniem. - Łaskawy panie, cieszymy się z pana powrotu. Serdecznie pana witamy. Spojrzała zaciekawiona na Felicję. - Moja żona - przedstawił Alex obojętnie - pobraliśmy się w Berlinie. Czy mój ojciec jest w domu? pokojówka szeroko otworzyła oczy ze zdumienia. - Tak... zapewne... - dziewczyna zdawała się nie wszystko pojmować, a Felicja miała wrażenie, że nie wiedziano tu nic o ostatnich wydarzeniach. Ruszyła za Alexem, który wielkimi krokami wchodził po schodach na górę. - Alex, posłuchaj, ty... to znaczy, twój ojciec wie, że my... - Nie. - Co, nie? - Masz na myśli nasz ślub? Mój ojciec nic nie wie. - Przecież zamierzałeś do niego zatelegrafować! - Ale postanowiłem postąpić inaczej. - Czy to znaczy... czy to znaczy, że on w ogóle nie ma pojęcia, że ja... że ja przyjechałam tu jako twoja żona? - To będzie dla niego największa niespodzianka roku - odparł Alex z grymasem cynicznego zadowolenia na twarzy. Zastukał mocno w masywne drzwi i po twardej komendzie: „wejść!” nacisnął klamkę, po czym ujął Felicję za rękę i pociągnął ją za sobą.

- Ojcze, czy mogę ci przedstawić moją żonę? - zapytał bezceremonialnie, idąc przez ogromny pokój, i dodał, nie czekając na odpowiedź - Oto Felicja Lombard. Pobraliśmy się w końcu ubiegłego tygodnia w Berlinie. Mężczyzna, który podniósł się powoli zza ogromnego biurka, miał także silną, potężną budowę ciała jak Alex, był jednak lekko przygarbiony, a jego włosy były zupełnie siwe. Obaj byli bardzo podobni do siebie - mieli ostre rysy twarzy, zdradzające upór i energię, ciemne oczy, wąskie, lekko zaciśnięte wargi i nieco cyniczny uśmiech. Teraz ten uśmiech na twarzy starszego pana był bardziej wyraźny, jak gdyby ojciec Alexa chciał w ten sposób skwitować kolejny głupi żart syna. Potem jego spojrzenie padło na obrączki na rękach obcej kobiety i syna i jego twarz spoważniała. - Co to znaczy? - zapytał krótko. Alex zrobił dumną minę. - Czy to wszystko, co masz do powiedzenia, aby przywitać swoją synową? - spytał. - Nie mów głupstw. Nie ożeniłeś się, oczywiście! - Owszem. Czy chcesz zobaczyć akt ślubu? Ojciec Alexa zawahał się przez chwilę, po czym zwrócił się do Felicji. - Pani wybaczy. Mój syn w żartach posuwa się czasem zbyt daleko, panno... -...pani Lombard powiedziała Felicja ostro, mając dość tej komedii. Starszy pan zmierzył ją oczami od stóp do głowy, po czym przedstawił się głosem, w których słychać było gniew: - Jestem Seweryn Lombard. A teraz proszę powiedzieć mi prosto w twarz, że poślubiła pani mego syna. Felicja uśmiechnęła się. Nie czuła strachu, bo ten mężczyzna przypominał jej w jakiś sposób dziadka, którego nie obawiała się nigdy, mimo jego napadów szału i cholerycznego usposobienia. - Tak - oświadczyła - to prawda. Alex i ja pobraliśmy się. Seweryn zmieszał się wyraźnie. Nie znal kobiety, która nie byłaby onieśmielona, stojąc przed nim. Patrzył na Felicję, a wyraz jego twarzy odzwierciedla! wyraźnie irytację, niedowierzanie, ale i podziw. To ostatnie zwyciężyło, kiedy pojął, że niedowierzanie i złość są w tym wypadku nie na miejscu. Rzadko spotykał ludzi, którzy dorównywaliby mu pod każdym względem i jak wielu tyranów podświadomie szukał kogoś, kto byłby w stanie go powstrzymać. Był prawdziwym despotą, którego cechował też egocentryzm i żądza władzy, a jednak patrząc na tę obcą, młodą dziewczynę poczuł, że to ktoś, kto będzie godnym przeciwnikiem. Jego zdaniem Felicja nie miała nic wspólnego z innymi kobietami. A poza tym - co natychmiast zauważył Seweryn - nie była zakochana w jego synu. Teść Felicji zachichotał złośliwie. - Witam, Felicjo - powiedział - ma pani bardzo piękne oczy.

Kiedy Felicja pojawiła się następnego ranka w jadalni, chcąc zjeść śniadanie, Alexa już nie było. Przy stole siedziała tylko jego siostra Kassandra, ładna, szesnastoletnia dziewczyna o długich, czarnych włosach, którą Felicja poznała już poprzedniego wieczoru przy kolacji. Kat wyglądała jak dziecko, którym właściwie jeszcze była. Kapryśna, delikatna, a zarazem pełna życia i dziewczęcej zalotności - Felicja, która prawie nie miała przyjaciółki, oprócz przenikliwej Sary i trochę głupiutkiej Lindy, zauważyła ze zdumieniem, że Kat Lombard z całą otwartością oferuje jej swoją przyjaźń. Jej spojrzenie było pełne wyczekiwania i życzliwości. - Dzień dobry! Czy dobrze pani spała? - spytała - Czy mogę mówić „ty”? Felicja przysunęła sobie krzesło do stołu. - Możesz mówić mi „ty”. Gdzie jest kawa? Ach, tutaj - nalała sobie pełną filiżankę. Kat westchnęła. - Ty masz dobrze. Ja muszę pić na śniadanie kwaśną śmietanę. Z powodu moich nerwów - skrzywiła twarz i dodała: - Już kilka razy byłam na kuracji. Żebym była grubsza. Ale to nie pomogło. Nie mogę zupełnie przytyć. Felicja spojrzała na delikatną, kruchą postać dziewczyny, niemal tonącą w obfitej, szarej sukni - Kat była zbyt blada, a pod oczami miała niebieskawe cienie. Jej twarz sprawiała wrażenie wręcz wychudzonej, co potęgowały jeszcze bujne, ciemne włosy. Urok dziewczyny polegał właściwie na tym, że była żywa jak iskra i wydawało się, że w każdej sekundzie wygląda inaczej. - Alex pojechał z ojcem do fabryki - mówiła szybko - tam dopiero musi być ruch. Cały przemysł odzieżowy przestawił się na produkcję mundurów i codziennie robotnikom rozdaje się ulotki namawiające do najlepszych osiągnięć w produkcji. Ojczyzna potrzebuje teraz wszystkich sił! - Kat zachichotała i paplała wesoło dalej: - Właściwie to powinnam być w szkole. Ale nie miałam ochoty tam iść. Chciałam porozmawiać z tobą. Dlaczego właściwie wyszłaś za mojego brata? Felicja, która właśnie miała zamiar ugryźć kruchą bułeczkę z marmoladą, niemal się zakrztusiła. - Ponieważ ja... no, bo... Kat roześmiała się wesoło. - A więc w ogóle go nie znasz? Nie. Właściwie zupełnie nie. Kat z namysłem zmarszczyła czoło, spoważniała i rzekła: - Ja też go nie znam. On jest... trudno go zrozumieć. Czasami myślę, że nigdy nie uporał się ze śmiercią naszej mamy. Potem zaczął się dla niego bardzo trudny okres. - Ze swoim ojcem nie może się za bardzo porozumieć, prawda?

- Porozumieć?! O Boże, powiem ci, że w całym Monachium nie ma dwojga ludzi, którzy nienawidziliby się tak bardzo, jak oni. - O... - Ojciec ciągle grozi, że wydziedziczy Alexa, a Alex robi dokładnie to, czego ojciec sobie nie życzy. Ojciec jest potwornym tyranem i... Potok jej słów przerwała pokojówka, która weszła do pokoju i podała Kat na srebrnej tacy wizytówkę. Kat przeczytała i krzyknęła cicho. - Tom Wolff?! O nie, Fanny, nie chcę go widzieć. Powiedz, że mam migrenę, albo kryzys nerwowy, albo... - Moja droga, jak cudownie widzieć panią zdrową i wesołą - odezwał się nieznany głos. Kat i Felicja obróciły się gwałtownie przy stole. Do jadalni wkraczał właśnie postawny, nieco otyły mężczyzna w szarym ubraniu. - Proszę wybaczyć, jeśli przychodzę nie w porę, ale po tym, jak przyszedłem trzy razy na próżno i mademoisełle Fanny opowiedziała o pani ciężkim stanie, chciałem przekonać się osobiście, czy zastanę panią wśród żywych. Ach, jest pani trochę blada, ale przecież poza tym - ciągle czarująca, po prostu czarująca! Twarz Kat zrobiła się zimna i nieprzystępna. Mężczyzna zwrócił spojrzenie na Felicję, która zauważyła natychmiast, że ma on zwyczaj natrętnego wpatrywania się w innych oczami o bardzo jasnych, niemal przeźroczystych tęczówkach. Zrobiło to na niej tak nieprzyjemne wrażenie, że ogarnęło ją wręcz uczucie obrzydzenia. - Tom Wolff - przedstawiła Kat chłodnym głosem - czyli konkurencja. Także właściciel fabryki odzieży. A to jest Felicja, moja szwagierka. - Ach... nie spodziewałem się zupełnie, że Alex ma tak dobry gust! Nikt nie odpowiedział, a Wolff chrząknął, jakby zakłopotany. - Przyszedłem, aby zaprosić Kassandrę na sobotni bal. Komitet pomocy wojennej przy przemyśle monachijskim organizuje zabawę. Dochód przekazany będzie naszym żołnierzom. Kat w znudzeniu uniosła do góry brwi. - Wiem o tym balu. Ale zaprosił mnie już ktoś inny. Jak pan widzi, panie Wolff, niepotrzebnie pan się trudził. Tom Wolff zbladł, a Felicja obserwowała z przyjemnością, jak kurczowo zaciska i otwiera dłonie. Dostrzegła rozbawiony uśmiech Kat i pomyślała, że ta dziewczyna lubi drażnić mężczyzn, a ponieważ wiedziała, że posiada tę samą cechę, poczuła sympatię do Kat. Potem nagle przyszło jej do głowy, że dla niej czas flirtów już się zakończył i zacisnęła wargi. Ona nie będzie już bawić się z żadnym

mężczyzną, a i żaden mężczyzna nie będzie uważał jej za uroczą, bo przecież nic już nie mogła obiecać. W nagłym odczuciu zawiści zapragnęła znaleźć się na miejscu Kat. W pokoju zapanowała nieprzyjemna cisza. Wolff miał lekko opuszczoną głowę, ale wściekłość i złość były aż nadto dobrze widoczne na jego twarzy. - Czy mógłbym więc prosić o towarzyszenie na następnym balu? - odezwał się przytłumionym głosem. Wydawało się, że Kat zastanawia się przez chwilę, po czym odparła spokojnie: - Nie, nie sądzę. W tym momencie otworzyły się drzwi i do pokoju wkroczył Alex. Sprawiał wrażenie zaskoczonego. - Wolff, witam - powiedział chłodno - co pana sprowadza do nas? - Już to wyjaśniliśmy - odparł Tom Wolff nieco przybity. Alex skinął na pokojówkę. - Fanny, proszę odprowadzić naszego gościa do drzwi. Powodzenia, Wolff! Było to szczytem nieuprzejmości. W ten sposób wypraszano za drzwi natrętnych agentów i komiwojażerów. - Nie cierpicie go, prawda? - zapytała Felicja, zaledwie zamknęły się za nim drzwi. - To nuworysz - oświadczyła z niechęcią Kat - i nie ma dla niego miejsca w towarzystwie. Dlatego właśnie chciałby się ze mną koniecznie ożenić, ale to nie do pomyślenia. Nie ma dobrych manier i nigdy nie będzie należał do naszej sfery. Nie mów tego zbyt głośno - powiedział przekornie Alex. Nalał sobie whisky, niemal rzucił się w fotel i niedbale założył nogę na nogę. - Mamy wojnę. W takich czasach świat przewraca się do góry noga mi i ci, co są na górze, mogą nagle znaleźć się na dnie - zaśmiał się - no, zobaczymy! A potem uśmiechnął się nieco łagodniej i zwrócił się do żony: - No, Felicjo, jak się czujesz? - spytał. Zaskoczona jego ciepłym głosem Felicja odpowiedziała: - Dziękuję, czuję się dobrze. Kat i ja rozumiemy się doskonale. Alex upił duży łyk whisky i odezwał się ironicznie: - Jak pięknie, że tak kochasz moją rodzinę.

Zabrzmiało to nieoczekiwanie gorzko, a Felicji przyszło do głowy, że Alex miał na myśli swojego ojca. O, to twój słaby punkt - pomyślała nagle. A Alex, zgodnie ze swoim zwyczajem, jak gdyby nigdy nic zmienił temat rozmowy, mówiąc: - Turcja przystąpiła do wojny. - Nie! Po stronie Ententy? - Po naszej stronie. - Jak to dobrze! - zawołała Kat - może wojna wkrótce się skończy! Alex gwałtownym ruchem wychylił resztę whisky. - Jeszcze zanim opadną jesienne liście - powiedział z pogardą. Ze złośliwą satysfakcją obserwował, jak fala deszczu i wiatru niosła wprost na okienne szyby kolorowe liście. Wstał, wziął butelkę i szklankę i ruszył w stronę drzwi. - Idę do biblioteki. Dziś nieco wcześniej za dużo wypiję, a nie mogę oczekiwać, abyście mi przy tym towarzyszyły. Siedźcie tutaj, możecie sobie marzyć o końcu wojny. A ty, Kat, idź jutro wyjątkowo do szkoły, dobrze? Zatrzasnął drzwi za sobą, a zdumiona Felicja wytrzeszczyła oczy. - Czy on często urządza takie... takie...- świadomie szukała odpowiednio brutalnego słowa - takie pijaństwa? - Oczywiście, nie wiesz o tym? On za dużo pije. I to już od dawna. Często tak demonstruje pogardę dla życia i czasami myślę, że to jak bumerang uderza w niego samego. Od dawna chciałabym, aby był wreszcie szczęśliwy - może teraz tak wreszcie będzie! - Kat promieniała jak dziecko, a Felicja w nagłym poczuciu winy odwróciła wzrok. Co za dziwna rodzina, pomyślała, ojciec tyran, nerwowa córka, syn, który z dużo pije i ten... Zmieszała się, bo po raz pierwszy przyszła jej do głowy myśl, która ją samą zaskoczyła. Czy jest jakaś wspólna cecha łącząca Maksyma i Alexa? Czy życie jest tylko cierpieniem zarówno dla Maksyma jak i dla Alexa? Może różnica między nimi polegała tylko na tym, że Maksym chciał ulepszać świat, a Alex... Alex za to chciał razem z nim zginąć? - Cztery miesiące do egzaminu na podchorążych - powiedział Christian - jak myślisz Jorias, czy do tego czasu nadal będzie trwać wojna? Jorias spojrzał na niego. Siedzieli obaj w małej kawiarni w Lichterfelde, żuli mozolnie upieczone ze zbyt małą ilością tłuszczu ciasto i w zniechęceniu patrzyli na szare, grudniowe niebo. Była niedziela, ale Christian po raz pierwszy nie miał ochoty jechać do domu. Nie chciał, aby Elza roztkliwiała się nad nim jak nad małym dzieckiem, podczas kiedy Johannes siedział w okopach gdzieś we Francji, a ojciec pracował w lazarecie na froncie wschodnim. Stonowany niepokój Elzy o najstarszego syna kontrastował rażąco z przesadną troską o najmłodszego, Christiana. Christian nie lubił tego.

Łapczywie wyczytywał w gazetach wszystkie doniesienia z frontu, nie marzył o niczym innym, jak móc znaleźć się tam razem z innymi żołnierzami i reagował co najmniej niechętnie, kiedy ktokolwiek traktował go jak dziecko. - Co powie twoja rodzina? - spytał Jorias - to znaczy, kiedy pójdziesz na front? - Moja mama nie będzie mogła się z tym pogodzić. Ale prędzej czy później - będzie musiała - szare oczy Christiana płonęły gotowością i zapałem, a było to tak zaraźliwe, że Jorias także poczuł ekscytację. Można zwariować, pomyślał, nic tylko szkolna ławka, plac ćwiczeń, a potem poranna kawa w niedzielę i tak w kółko. W czasie lekcji wszyscy pisali wypracowania na temat: „Dlaczego kocham mojego cesarza”, ale pisać na papierze - to za mało. Wszyscy płonęli wprost chęcią walki. Nie pisać - lecz walczyć! Jaką korzyść miał z ich pisaniny cesarz, kiedy w tych czasach tylko jedno było dowodem miłości ojczyzny: udział w bitwie! A oni - byli przecież młodzi, silni i zdrowi, a lata spędzone w szkole kadetów rozbudziły w nich uczucie żarliwego patriotyzmu i wręcz fanatycznego oddania dla ojczyzny. Lepiej umrzeć, niż wieść nudne, mieszczańskie życie w cichych uliczkach miast i miasteczek podobnych do Lichterfelde. - Mój opiekun pisze, że nie może się wprost doczekać tego, kiedy i ja znajdę się wśród naszych bohaterów walczących we Francji - powie dział Jorias - i że nie wolno nam się niczego bać. Jak myślisz, czy to się nam uda? Starszy mężczyzna, który właśnie przeciskał się między stolikami obok nich, usłyszał te słowa i zatrzymał się. Jego głęboko osadzone oczy pod krzaczastymi brwiami były pełne gniewu. - Ta przeklęta miłość do śmierci - powiedział - o Boże, ta przeklęta miłość do śmierci, którą was zarażono! Został natychmiast zakrzyczany przez innego mężczyznę z sąsiedniego stolika, który właśnie tłumaczył głośno swojej towarzyszce: - Angielska blokada morska, moja droga, obchodzi nas tyle, co zeszłoroczny śnieg. Chcą odciąć Niemcy od rynków surowców naturalnych, ale zbyt nisko cenią nasz przemysł. Nie będzie już chilijskiej saletry dla naszych fabryk amunicji? A po co nam Chile? Nasi chemicy sami wyprodukują saletrę! Właśnie dziś przeczytałem, że przeprowadzane eksperymenty przebiegają pomyślnie i zbliżają się ku końcowi! Jego spojrzenie padło na Christiana i Joriasa. Z zadowoleniem i dumą przyjrzał się ich mundurom kadetów. - Oto jest przyszłość Niemiec! No, chłopcy, kiedy ruszacie do Francji? - Tak szybko, jak to będzie możliwe. - Bardzo dobrze. Pamiętajcie tylko o wspaniałym przykładzie naszego wielkiego bohatera, zwycięzcy

spod Tannenbergu, naszego wielkiego feldmarszałka von Hindenburg! Mężczyzna mówił nienaturalnie głośnym, podnieconym głosem, a na sali rozległ się aplauz, kiedy usłyszano nazwisko Hindenburg. Christian i Jorias spojrzeli na siebie. - Wiesz co? - powiedział cicho Jorias - mam takie uczucie, jakbyśmy nagle stali się starsi. Od kiedy trwa ta wojna, z nami też się coś stało. Cza sami myślę o ostatnich wakacjach w Lulinnie i myślę, że to był ostatni raz, kiedy czułem się tak młodo. Obu chłopcom nie wydało się, że zabrzmiało to górnolotnie. Duże, miękkie płatki śniegu wolno osuwały się z nieba i pokrywały powoli jak gruby, biały dywan ulice i place Berlina. Wszystkie odgłosy były przytłumione, a nad miastem wisiała zasłona z ciężkich, szarych chmur. Linda, dygocąc z zimna, podciągnęła kołdrę aż pod brodę. Jej oczy śledziły Johannesa, który wstał i zaczął się ubierać. Dopiero kiedy był w mundurze i zapiął pas z pistoletem, podniosła się. - Naprawdę musisz wracać? - spytała cicho. Spojrzał na nią uważnie. - Święta już minęły, Linda. Inni w ogóle nie dostali urlopu. - Ale... to było tak krótko. - Wiem. Też nie wyjeżdżam z radością. - Johannes usiadł na brzegu łóżka i jakby w zamyśleniu pogłaskał jednym palcem brwi Lindy. Lindę najpierw zdziwił, a potem wręcz przeraził ten gest tkliwości. Johannes wydawał się być dziwnie poważny. - Czy boisz się? - zapytała ostrożnie. Johannes nie mógł powstrzymać pobłażliwego uśmiechu. Pomyślał o tym, czego uczono go od jedenastego roku życia: niemiecki żołnierz nie zna strachu! - Strach - powiedział w zamyśleniu - nie wiem. Wytępiono we mnie dość dokładnie to uczucie. Ale nie odczuwam zapału ani entuzjazmu, nigdy tego czułem. Szkoła kadetów to jedno, a wojna - to drugie. Od samego początku było dla mnie jasne, że będę musiał strzelać do ludzi. Ale nie wszystko mogłem sobie wyobrazić. Kiedy maszerowaliśmy przez Belgię... Linda, ja widziałem, jak rozstrzeliwano cywilów. Starych ludzi, kobiety, dzieci, wszystkich spędzono na rynek i po prostu rozstrzelano. Kilku niemieckich żołnierzy zostało zastrzelonych z zasadzki i, mój Boże - jego twarz była pełna goryczy - zrewanżowaliśmy się z nawiązką. Kiedy miasto Leuven stanęło w płomieniach i w ciemności rozlegały się tylko krzyki mordowanych ludzi, to... to najchętniej uciekłbym stamtąd. Z każdym dniem rosną moje wątpliwości, Linda, a żołnierz, który zaczął wątpić, nie jest już dobrym żołnierzem!

Jego głos załamał się. Umilkł, mając przed oczami obraz dni spędzonych na froncie. Linda podniosła nieśmiało rękę i pogładziła go po ramieniu. Drgnął, jak przestraszony i wpatrzył się w jej delikatną, ładną twarz, jak gdyby w ten sposób szukając zapomnienia. Zrozumiał, że jego słowa przeraziły ją tylko i że jest sam ze swoją udręką. Linda nie była stworzona do tego, aby rozmyślać o wojnie i pokoju, o sensie jednego i drugiego czy też o innych wartościach. Była dobra i kochająca, ale jak lalka, łagodna, miła i dziecinna, wychowana zgodnie z duchem swoich czasów, kiedy to zadaniem kobiety było tylko czekać na swego męża i dzieci. Mężczyźni ponosili wszystkie trudy życia, zaś kobiety - czekały i nie wymagano od nich niczego więcej, jak tylko tego, aby wspierały swych mężów, kiedy ci zmęczeni wracali do domu. Johannes czasami wątpił, czy ten tak troskliwie chroniony świat przetrwa wojnę. Gdzieś w głębi swej duszy czuł nieuświadomioną obawę, że blask, wspaniałość i okres chwały cesarstwa są zachwiane tak jak ono samo. - Wiesz, nie chcę być tu sama w Berlinie. - powiedziała Linda - Czuję się taka samotna bez ciebie. I bez Filipa. Ciągle myślę tylko o tobie i nikt innie nie może od tego odwieść. - Nie chcesz przeprowadzić się do mojej matki? - Nie... twoja matka płacze po całych dniach i to zwłaszcza teraz, kiedy Christian idzie na front. Przygnębia mnie to jeszcze bardziej. - A gdybyś pojechała do Felicji, do Monachium? - O... - twarz Lindy rozjaśniła się - sądzisz, że to wypada? - Wyślij do niej telegram i zapytaj ją. Jestem pewien, że cię zaprosi. - Dobrze, zrobię to. Odprowadzę cię na dworzec i wyślę telegram. Na dworcu spotkali Sarę i wuja Leo. Leo ubrany był w czarny melonik i płaszcz z futrzanym kołnierzem, do którego kieszeni przypięta była ogromna, czerwona róża z papieru. - Mon dieu! - zawołał głośno na ich widok, co było przyczyną gniewnych spojrzeń kilku przechodniów, jako że używanie francuskich słów uchodziło za brak patriotyzmu. - Kogóż ja widzę? Mojego szanownego siostrzeńca Jo i jego czarująca młodą żonę! - wołał dalej niepoprawny Leo, patrząc z zadowoleniem na Lindę, ubraną w elegancki, długi płaszcz i mały futrzany toczek. - Takie różowe policzki i to w środku zimy! Wykorzystaliście wasz urlop aż do ostatniej chwili, co? Linda zaskoczona odwróciła wzrok, a zakłopotany Johannes wymamrotał niewyraźnie: - Ależ, wuju Leo... - Proszę, bez fałszywej skromności! Wiem, co to znaczy cenić dobre strony życia. W twoim wieku... o Boże, jak myśmy wtedy szaleli!

Dokąd jedziesz, wujku Leo? - Ja? No, w każdym razie na pewno nie na front. Jadę do Hamburga. Znam tam parę sympatycznych osób, które teraz chciałbym znowu odwiedzić. - mrugnął porozumiewawczo okiem - urocza Sara była na tyle miła, że zechciała mnie odprowadzić. Sara także uśmiechnęła się z zakłopotaniem. Wuja Leo poznała przed kilkoma laty, kiedy była w gościnie u Felicji, zaś Felicja wówczas kazała Leo trochę ośmielić „szarą mysz”, jaką ciągle jeszcze była Sara. Jednak mimo wysiłków Leo Sara pozostała nadal wrażliwą, nieśmiałą, zamkniętą w sobie dziewczyną o przepraszającym uśmiechu, czego Leo za bardzo nie umiał docenić. Sara nie należała do kobiet, na które Leopold Domberg zwracał szczególną uwagę. - Sara prawdopodobnie przeczuwa, że spotka ją jakieś nieszczęście - kpiła często Felicja, bo dzięki swej przenikliwości i zdolności przewidywania Sara wszędzie dopatrywała się jakiejś przyszłej tragedii. A teraz, z rękami w czarnej futrzanej mufce, z szyją owiniętą czarnym kaszmirskim szalem, rzeczywiście wyglądała jak postać z dramatu. Lindzie przyszedł nagle do głowy pewien pomysł. - Czy nie chciałabyś towarzyszyć mi do Monachium? Chcę odwiedzić Felicję i zostać tam kilka tygodni. Byłaby to dla nas obu jakaś rozrywka. Sara, która nigdy w życiu nie ważyła się odjeżdżać tak daleko od domu, zawahała się wyraźnie, ale Linda postanowiła w tym momencie nie ustępować. - A cóż stoi na przeszkodzie? Pojedziemy razem, a w Monachium będziemy miały Felicję! - i niewiele myśląc Linda, pożegnawszy Johannesa, pociągnęła Sarę wprost do urzędu telegraficznego i wysłała natychmiast telegram o wiele mówiącej treści: „Przyjeżdżamy w dzień Nowego Roku do Monachium - czy nie masz ochoty na dłuższe odwiedziny? - Sara i Linda”. 7. Odwiedziny trwały rzeczywiście nieco dłużej - w maju Sara i Linda ciągle jeszcze były w Monachium. Dobrze chociaż, że mam jeszcze przyjaciółki - myślała Felicja z ulgą niemal każdego dnia - sama nie wytrzymałabym tego. Dawniej właściwie nie poświęcała im tyle uwagi, ciągle uważając, że jest jeszcze tylu ciekawszych ludzi na świecie. Przede wszystkim mężczyzn. Felicji bardzo ich brakowało. A teraz - strzelali do siebie nawzajem na froncie, a ona musiała siedzieć tutaj - i wpadła w ręce Ojczyźnianego Związku Kobiet. W Monachium było kilka energicznych dam, które poświęciły się całkowicie sprawom ojczyzny i toczonej przez nią wojny - niektórzy żartowali, że bez działań tych „babskich generałów” militarne sukcesy Niemiec stałyby co najmniej pod znakiem zapytania. W lutym dzięki stoczonej na Mazurach bitwie ostatecznie przegnano Rosjan z ziemi niemieckiej - ta świadomość pozwoliła odzyskać Felicji

trochę dawnej pogody ducha, bo każdej wiosny szczególnie często myślała o Lulinnie. Pewnie w sadzie kwitły już tam czereśniowe drzewa, zielone łąki obsypane są drobnymi kwiatami, a chłodny wiatr, wiejący znad Bałtyku, świeży i pachnący morzem, nie powoduje uporczywych bólów głowy, jak wiatr w Monachium. I wtedy właśnie, na linii frontu biegnącego pomiędzy Tarnowem a Gorlicami udało się niemieckiemu generałowi Falkenhayn przeprowadzić udany atak przeciwko Rosjanom. Co prawda, trwało to nieco dłużej, niż się spodziewano, był już maj i zbliżała się rocznica tragicznego dnia w Sarajewie, ale wydawało się, że losy wojny to tylko kwestia kilku tygodni. Codzienne życie sprawiało coraz więcej kłopotów z powodu trudności, jakie przeżywała gospodarka kraju - był to efekt nader skutecznej angielskiej blokady morskiej. Niemieckie rolnictwo nie było już w stanie pokryć rosnącego z każdym dniem zapotrzebowania, chociażby dlatego, że wielu rolników było po prostu na froncie i na polach najzwyczajniej brakowało siły roboczej. Tym bardziej ważne było zorganizować rynek i podtrzymywać patriotyczne uczucia obywateli. Nikt nie mógłby wypełnić tego zadania lepiej niż Związek Kobiet. Nazwisko Lombard miało w Monachium znakomitą opinię - głównie z powodu pieniędzy, które z nim łączono. Kiedy więc było już wiadomo, że młody Lombard ożenił się, w domu na Prinzregentenstrasse pojawiła się delegacja kobiet. Jej członkinie, damy z zaprzyjaźnionych rodzin i żony kooperantów fabryki Lombarda, były zdecydowane pozyskać dla swej sprawy młodą żonę Alexa Lombarda. Zaskoczona Felicja nie była w stanie przeciwstawić się ich sile przekonywania. Zanim się zorientowała, już należała do związku, a wkrótce zrozumiała, co to znaczy: jej czas był dokładnie zaplanowany, a pozostałe członkinie pilnowały dobrze, aby Felicja wypełniła swe zobowiązania. A wcale nie były one małe. - Jak ja nienawidzę tego robienia skarpet - powiedziała któregoś dnia Felicja do Alexa - tych niekończących się popołudni, kiedy zupełnie nic się nie dzieje, a my opowiadamy sobie tylko przepisy kucharskie na ciasta bez mąki i tłuszczu i za każdym razem zabierają mi pół szafy na Czerwony Krzyż... ach, mam tego dość! Alex uśmiechnął się. - A gdzież twoje patriotyczne uczucia? - Ach, nigdy ich odczuwałam, wiesz doskonale. - Tak, wiem. To zawsze było twoim problemem, nieprawdaż? Nie potrafisz zaangażować się dla jakiejś sprawy, dbasz tylko o swoje interesy. Czyż nie było dawniej ludzi, którzy nie mieliby dla takiej postawy odrobiny zrozumienia? Niczego tak nie znosiła, jak tego rodzaju aluzji. - Gdybyś mógł przestać mówić o czymś, o czym w ogóle nie masz pojęcia! - syknęła i wyszła z pokoju. Były czasami takie dni, kiedy z rozpaczą zadawała sobie pytanie, po co w ogóle wyszła za tego

człowieka. Alex Lombard był jej całkowicie obcy i często wydawało jej się, że z każdym dniem staje jeszcze bardziej obcy. A jednak tu, w tym ponurym, starym mieszczańskim domu, gdzie Alex spędził swą młodość, pod twardym nadzorem ojca tyrana, w ścisłym związku z wrażliwą, znerwicowaną siostrą, Felicja mogła spróbować zrozumieć tego człowieka, za którego wyszła za mąż powodowana wyłącznie kaprysem i pojąć, skąd wzięła się u niego skłonność do mocnych alkoholi, pogarda dla ludzi i zmienność nastrojów. Jednak Felicji zupełnie nie zależało na tym, aby przynajmniej podjąć taką próbę. Nie znała go więc i nie przychodziło jej do głowy, że to, co widzi, to mogą być tylko zewnętrzne pozory. Nabrała przekonania, że nigdy w życiu nie była bardziej nieszczęśliwa niż w owym okresie pobytu w Monachium i bardziej niż wszystko nienawidziła wojny, z powodu której czuła się zmuszona do podejmowania takich zadań i działań, jakich nie miała najmniejszej ochoty wykonywać. Dwa razy w tygodniu kółko robótek ręcznych spotykało się na Prinzregentenstrasse. Felicję martwił już sam fakt, że musi tym damom za każdym razem proponować coś do jedzenia. Cukier i mąka były racjonowane i wydawane na kartki, a Felicja, dla której dawniej ciasto i placki były czymś najbardziej oczywistym na świecie, patrzyła teraz ze źle ukrywaną irytacją, jak gruba Clara Carvelli bez żadnych skrupułów zjada jeden kawałek za drugim, a prostoduszna Augusta Breitenmeister pije drogą kawę tak, jak gdyby to była woda. A przy tym wszystkie te szacowne damy cały czas robiły skarpety na drutach, skubały szarpie i były tak przekonane o słuszności swojej postawy, że wykluczało to wszelką próbę dyskusji. Lydia Stadelgruber, trzecia dama w związku, pojawiała się zawsze w towarzystwie swojej córki Clarisse, której narzeczony był na froncie wschodnim i która robiła wokół tego wiele hałasu. Według jej opowieści wszystkie zwycięskie potyczki stoczone na odcinku frontu Tarnów - Gorlice szły na konto narzeczonego. Clarisse uwielbiała oddawać się melancholijnym rozważaniom na temat gotowości niemieckiej kobiety do ofiar i poświęceń. Zyskała dzięki temu sympatię Clary Carvellis, której syn walczył na froncie we Francji i Lindy, która z kolei była obiektem podziwu i aprobaty wszystkich, jako że oczekiwała dziecka, z czego była bardzo dumna. Pytanie, czy to dziecko pozna kiedykolwiek swojego ojca, było ulubionym tematem rozmów toczonych w tym towarzystwie. Niepokój Lindy o Jo nigdy nie był udawany, ale o ile w Berlinie musiałaby uporać się z tym sama, co w obecnym stanie tym bardziej nie byłoby dla niej łatwe, to tu, w kręgu współczujących jej kobiet Linda zaczęła odczuwać coś w rodzaju cierpiętniczej przyjemności. Wszystkie rozmowy o ofiarności i odwadze robiły na niej duże wrażenie i powodowały, że była pełna gotowości na wszystko, co przyniesie jej los. Ta nieszczęsna wojna skończyłaby się już dawno, gdyby kobiety nie paplały tyle o honorze i konieczności wyrzeczeń, myślała czasami z irytacją Felicja. Dlaczego taka kobieta jak Linda nie powie swemu mężowi jasno: pobraliśmy się, będziemy mieć dziecko, a więc siedź teraz w domu i nie narażaj w głupi sposób swojego życia, abym nie musiała wychowywać później dziecka sama! Przecież Linda ma prawo, aby tak postawić sprawę. Ale nie... Linda nocą po kryjomu wypłakuje oczy, a za dnia opowiada każdemu bez względu na to, czy chce słuchać czy nie, jak bardzo jest dumna z tego, że ojciec dziecka walczy we Francji i że jest gotów umrzeć za Niemcy i cesarza. Nic dziwnego, że mężczyźni idą na front jak odurzeni! Pewnego ciepłego majowego dnia wszystkie kobiety z kółka robótek ręcznych siedziały znowu w

salonie domu na Prinzregentenstrasse i robiły pilnie na drutach. Przez otwarte okno do pokoju zaglądało słońce i słychać było śmiech kilku żołnierzy flirtujących na ulicy z dziewczyną. Felicja co chwilę podnosiła wzrok, zerkała na widoczne za oknem zielone liście drzew i wzdychała ciężko. Miała na sobie nową, piękną suknię z fioletowego muślinu z szerokim pasem z ciemnoróżowego aksamitu, opinającym ciasno jej szczupłą talię. Felicja myślała ze zniechęceniem o tym, że to bezsensowne starać się wyglądać pięknie, kiedy oglądać ją może najwyżej tuzin takich starych kwok jak te kobiety, na których twarzach wyraźnie wypisana była głęboka dezaprobata dla takiej próżności. Gdyby chociaż mogła pójść na spacer do parku, do Ogrodu Angielskiego... - Ten dzień jest wprost zbyt piękny, aby spędzać go w domu - powiedziała pełna nadziei. Nikt nie zareagował, oprócz Kat, której siedzenie w dusznym salonie przychodziło równie ciężko jak Felicji. - Tak, to jest dobry dzień na to, aby posiedzieć na słońcu - powiedziała tęsknie Kat. Jej ciemne oczy wpatrywały się bez żadnego wyrazu w okno. Augustę spojrzała na nią z niechęcią i odparła: - Doprawdy, Kassandra, nie powinnaś tak mówić. Wojna nie jest po to, aby się bawić. Nasi dzielni bohaterowie na froncie też nie mogą chodzić sobie na spacery! - Ale z pewnością nawet w połowie nie nudzą się tak bardzo, jak my - wymamrotała półgłosem Felicja, czego na szczęście nikt nie słyszał. Przez kolejną długą chwilę druty w rękach kobiet poruszały się rytmicznie, aż wreszcie Augusta przerwała zapadłą nagłe ciszę. - Mam pewien pomysł. Może na to przystaniecie... Proszę, Augusto, słuchamy - zezwoliła łaskawie Clara. Wszystkie wiedziały, że to komedia, bo Auguście zawsze udawało się przeforsować wszystko, co chciała i każdy jej pomysł był równoznaczny z rozkazem. Jednak wszystkie kobiety twardo dopełniały demokratycznego rytuału codziennego przedstawienia. - Jest to możliwość, aby zebrać trochę pieniędzy - i przekazać je potem na Czerwony Krzyż - a poza tym będzie to doskonała zabawa. W dodatku będziemy mogły poprawić swój język. Wielu ludzi już w to gra. - Cóż to za gra? - Czy zauważyłyście, jak wiele obcych słów zawiera nasz język? Szczególnie francuskich. Bezmyślnie mówimy saszetka zamiast torebka, albo portmonetka, podczas kiedy powinniśmy mówić sakiewka. W tych czasach wydaje się to być wysoce niepatriotyczne. - Masz właściwie rację - zauważyła po namyśle Linda. Augusta zmarszczyła czoło. Ona już z góry zakładała, że ma rację. - Ludzie, którzy używają TEGO języka - kontynuowała - strzelają do naszych mężów, braci i synów. Jako prawdziwi Niemcy powinniśmy bronić się przed zgubnym wpływem ich języka. Proponuję, aby każdy, kto w tym towarzystwie użyje w przyszłości jakiegoś francuskiego albo angielskiego słowa, będzie płacił dziesięć fenigów. A kiedy zbierze się już większa suma pieniędzy, przekażemy ją

Niemieckiemu Czerwonemu Krzyżowi. Propozycja została przyjęta z radością, a Augusta mogła znów poszczycić się wielką zasługą. Kat przyniosła więc dużą glinianą miskę, która miała służyć do zbierania monet i ustawiła ją na środku stołu. Kobiety, zadowolone z nowego pomysłu, wprost pałały chęcią zebrania jak najszybciej odpowiedniej sumy, każda starała się więc przypomnieć sobie jak najwięcej francuskich słów używanych na co dzień także w języku niemieckim. - Pardon - powiedziała Clarisse, kiedy wypadł jej jeden z drutów i zaraz krzyknęła z udanym przerażeniem: - Och, nie! Jak to głupio z mojej strony! Oczywiście, chciałam powiedzieć: przepraszam. Linda, walcząc z uczuciem mdłości, piskliwym głosem poprosiła, aby zaprowadzono ją do stojącego w rogu szezlongu, co znowu spowodowało kolejny wybuch wesołości. - Na kanapę, dziecko, na kanapę! - zawołała Clara Carvelłi - dziesięć fenigów proszę! Lydia poprosiła o radę, czy wolno jej określić pewien rodzaj barwy jako „coś w kolorze burgund”, bo „burgund” nie jest właściwie słowem niemieckim, chociaż... Felicja podparła głowę dłońmi i patrzyła w okno. Tęsknota za rodzinnym domem i poczucie bezmiernej nudy ogarnęły ją z taką gwałtownością, iż wydawało jej się, że zaraz się rozpłacze. Zagryzła mocno wargi, nie chcąc stać się obiektem pytań pozostałych kobiet. Nie mogła i nie chciała podzielać radości swych towarzyszek. Wcale nie czuła „mocnego bicia serca”, kiedy myślała „Niemcy”, nie czuła też gniewu, kiedy słyszała jakieś francuskie słowo. Jednak ogarnęło ją nagłe uczucie przykrości i żalu, kiedy pomyślała o wujku Leo, który tak bardzo kochał Francję i Francuzów, a do niej mówił żartobliwie „ma petite” albo „mon amour”. - A teraz jeśli chodzi o zbiórkę zużytych materiałów - powiedziała Augusta - uzgodniłam z przewodniczącym miejscowej placówki Czerwonego Krzyża terminy jour fix, podczas których... och! Zakrzyczano ją. - Ależ Augusto! Nie jour fix, najwyżej „regularne spotkania”. Dziesięć fenigów, moja droga! Sara lekko potrząsnęła miską, na dnie której obiecująco zabrzęczała kupka monet. - Już coś niecoś uzbierałyśmy. Jak do tej pory tylko Felicja nic nie zapłaciła. - Bo nie wygadałam się z żadnym zabronionym słowem. - Tak, bo w ogóle się nie odzywałaś - powiedziała Lydia - musisz coś dać. Powiedz jakieś francuskie słowo. - Nie znam żadnego. - Ach, jakiekolwiek. Na pewno znasz.

Felicja przyglądała się osowiałym wzrokiem trzymanej na kolanach szarej pończosze. Zerknęła na padające z okna promienie słoneczne i ponownie wpatrzyła się mroczny pokój. - Saszetka - powiedziała, po czym spokojnie wyciągnęła... sakiewkę z pieniędzmi. „Christian zdał egzamin na podchorążego z odznaczeniem” - pisała Elza. Jej zwykle wyraźne i równe pismo było tym razem inne - litery były koślawe i krzywe, jak gdyby ręka Elzy drżała przy pisaniu tego listu”. Ale teraz chciałabym, aby mój syn nigdy nie oglądał szkoły kadetów! Jeszcze tylko kilka ćwiczeń i pójdzie na front. Do Francji...” Tu czarny atrament rozmazywał się tworząc wielką plamę. Johannes starannie złożył nieco wymiętą i brudną od wielokrotnego czytania kartkę i wsunął ją do kieszeni munduru. Jak każdy list z domu, także i ten został przeczytany co najmniej kilkanaście razy - Johannes nie przypuszczał, że każdy z tych listów to garść wspomnień rodzinnego domu. Pamięć podsunęła mu pod oczy sekretarzyk, przy którym Elza zawsze pisała listy i zielone zasłony w oknach, które tak mile tłumiły zbyt jaskrawe światło słoneczne. Promienie słońca, nieco rozproszone, łagodnie i ciepło oświetlały pokój, odgłosy dobiegające z ulicy wydawały się być dalekie i jakby nierealne. Przymknął oczy i poczuł zapach perfum Elzy... Biedna mama, pomyślał. Jej obraz rozpłynął się, ustępując miejsca rzeczywistości. Znowu był we Francji, gdzieś nad Aisne, w małej, zbombardowanej granatami wiosce i czuł dokuczliwy głód. Głód był chyba gorszy od zmęczenia. W czasie ubiegłej nocy stoczyli krótką potyczkę z Francuzami, ale poza tym dookoła panowała cisza, a żołnierze trzymający wartę rozpaczliwie walczyli z sennością. Tego lata 1915 roku, kiedy to front nie drgnął ani o krok, Johannesowi zdawało się, że właściwy wróg to głód, a także wszy i biegunka. Problemy zaopatrzeniowe armii nasilały się z każdym dniem coraz bardziej i chyba nie było żołnierza, który nie przeklinałby własnych wnętrzności. Całkiem niedawno zabito z konieczności sporą ilość świń, ponieważ chłopi nie byli w stanie ich wyżywić - przed ośmioma dniami każdy żołnierz dostał więc taką ilość wieprzowej pieczeni, jaką był w stanie zjeść. Johannes przezornie powściągnął apetyt, ale inni jedli, ile tylko mogli. Duża ilość tłuszczu, po tak długim okresie wygłodzenia, stała się nieomal przyczyną śmierci niektórych. Wydawało się, że prawie wszyscy żołnierze z kompanii, dręczeni silnymi torsjami, o poszarzałych, mokrych od potu twarzach i drżących wargach, tracili resztki swojej godności. Jeden z żołnierzy był tak osłabiony w następstwie długotrwałych, silnych wymiotów, że nie był w stanie utrzymać się na nogach. Johannes trzymał go w ramionach przez kilka godzin i pytał sam siebie, czy Christian wie, co go czeka na froncie, czy potrafi sobie wyobrazić, jak znękani i pełni wewnętrznej pustki są ci „bohaterowie” zaledwie po roku wojny... Co prawda, wszyscy przetrwali w okopach lodowatą zimę, widzieli jednak, jak w deszczu kul padał na ziemię jeden oddział za drugim. Johannes nie przypominał sobie, czy kiedykolwiek odczuwał jakiś ślad zapału i entuzjazmu dla tej wojny. Ciągle ogarniała go zgroza i przerażenie, kiedy inni mówili z entuzjazmem o stoczonych walkach. Wszystko go od tej wojny odpychało, jak gdyby w nim samym narastał jakiś wewnętrzny sprzeciw i bunt. Zwłaszcza, kiedy przypominały mu się spędzane w Lulinnie upalne lata (w czasie najgorszych potyczek ni stąd ni zowąd miał przed oczami obsadzoną dębami aleję i słyszał rżenie hodowanych

przez dziadka koni), lub kiedy myślał o matce i o Lindzie. I o dziecku. Linda przekazała mu w liście nowinę o swojej ciąży w tak zawoalowany sposób, że zastanawiał się przez kilka godzin, co mogła mieć na myśli. Od kiedy jednak oswoił się z tym faktem, gniew i nienawiść do tej wojny opanowały go jeszcze bardziej, a chęć przeżycia za wszelką cenę nabrała cech obsesji. Ale życie nie mogło trwać tak jak dawniej po tym, kiedy zatrzymało się owego sierpniowego dnia 1914 roku i po tym, jak dostało się w wir owej szaleńczej wojny. Nic już nie mogło być takie, jak było przedtem, także dla Christiana, myślał Johannes z rozpaczą, mój Boże, przecież on nie potrafi zabić ryby, a jedzie na front, jakby jechał na najwspanialszą przygodę swojego życia, mając w pamięci wygłaszane przez nauczycieli piękne frazesy o obowiązku, powinności, honorze i pruskiej tradycji... Nie wie jednak nic o lazaretach, nie wie, co to krzyki rannych, biegunka i głód, nie zna grząskiego błota okopów i dotkliwego zimna... - No, Degnelly, co u ciebie? - do Johannesa podszedł jego przyjaciel jeszcze ze szkoły kadetów, znany z powodu nerwowego, ciągłego mrugania lewym okiem, co trwało już dobre pół roku. Wyciągnął z kieszeni chustkę i wytarł spoconą twarz. - Dobry Boże! - mówił dalej - co za upał! Byłem dziś w lazarecie. Nie wytrzymałbyś tam, Jo. Tam dopiero można się rozchorować. - Widziałeś może Filipa? - spytał Johannes. Filip cierpiał od blisko trzech tygodni z powodu wysokiej gorączki, której przyczyny nie umiano wyjaśnić i Johannes bardzo się o niego martwił. - Tak, czuje się lepiej. Ale wygląda, że pożal się Boże. Mimo wszystko ma mnóstwo szczęścia: wysyłają go na czternaście dni urlopu. - O!. Nie wiesz, czy jedzie do Berlina? - Nie, do Monachium. Do swojej siostry. Czy to nie ty jesteś jej mężem? Tak, ja - odparł Johannes, rozmyślając gorączkowo. Wygrzebał z kieszeni kawałek papieru i ołówek. Dam mu dla niej list. Skreślił szybko kilka zdawkowych słów i zapragnął nagle opowiedzieć Lindzie, jak tu jest wstrętnie i że czuje się tak jakoś., pusty, jakby wypalony od środka. Uświadomił sobie swą udrękę, kiedy pomyślał, że Linda zaniepokoiłaby się tylko, a nawet przeraziła - ale z pewnością nie zrozumiałaby go. Kat i Filip, zaledwie zobaczyli się po raz pierwszy, zakochali się w sobie natychmiast z gwałtownością właściwą ich wiekowi oraz czasom, w jakich przyszło im żyć. W rodzinie wszyscy sądzili, że to jedna ze zwykłych, przejściowych euforii Kat, musieli jednak szybko przyznać, że tym razem to coś poważnego. W czasie dwóch tygodni urlopu Filipa zakochani nie rozstawali się niemal ani na chwilę, z wyjątkiem nocy, czego pilnowała gospodyni Jolanta, z całą surowością i nieustępliwością pruskiej guwernantki. Jolanta ciągle nie dowierzała zakochanym i podejrzewała, że będą oni próbowali naruszyć zasady moralności i dobrego wychowania, dlatego nie sypiała całymi

godzinami i nasłuchiwała wszystkich podejrzanych dźwięków. Zaledwie usłyszała skrzypienie podłogi, wstawała natychmiast, okrywała się wełnianym szalem i z lampą w ręku wychodziła z pokoju, aby przyłapać zakochanych na gorącym uczynku. Pewnej nocy przeraziła śmiertelnie Sarę, która przyszła do kuchni napić się wody, a innym razem znowu natknęła się na pijanego Seweryna, który z kolei właśnie wrócił z dworskiego browaru i usiłował w miarę cicho przekraść się po schodach do góry. A poza tym spotkała także Lindę, która była stale głodna i nabrała zwyczaju szukania czegoś do jedzenia nocą, kiedy wszyscy spali. - Nie do wiary, co dzieje się w tym domu po północy - zwierzała się oburzona Jolanta pokojówce Fanny - ale przynajmniej ten obcy oficer z całą pewnością nie był u Kassandry, za to dam sobie głowę uciąć. Kat oczywiście nie mogła nie zauważyć ciągłego, dość natrętnego nadzoru, ale na jej protesty Jolanta tłumaczyła, że uważa za swój obowiązek chronić naiwne, niedoświadczone dziecko, „tak długo, jak długo jesteś małą dziewczynką i uczennicą i nie masz pojęcia o mężczyznach!”. Felicja czuła się z początku trochę urażona, bo Filip kiedyś bardzo się nią interesował, a nie sądziła, że będzie umiał tak szybko się pocieszyć. - Ciekawa jestem, jak to długo potrwa - powiedziała do Alexa i dokończyła nieco złośliwie: - Kat nigdy nie potrafiła zainteresować się czymkolwiek i kimkolwiek przez dłuższy okres czasu!. - Potrzebuje kogoś, kto byłby dla niej oparciem - odparł spokojnie Alex - i sądzę, że Filip jest właśnie tym kimś. Jest człowiekiem, na którego ona czekała. W głosie Alexa Felicja usłyszała coś, co ją zastanowiło. - Mówisz tak... tak... - Jak? - No, tak jakbyś wierzył, że każdy z nas czeka na kogoś, kto będzie tym jedynym, z kim można spędzić życie - Nie wierzysz w to? Chciała odpowiedzieć mu w jakiś arogancki sposób - czasami miała takie odczucie, że tylko w taki sposób można z nim rozmawiać - ale tym razem, nie wiadomo dlaczego powstrzymała się od złośliwości. Rzadko zdarzało się, że słowa Alexa przebijały osobliwą skorupę, jaką podświadomie otoczyła się Felicja w swych stosunkach z mężem, jednak tym razem to się udało. Jej twarz nabrała nieoczekiwanie łagodnego wyrazu. Alex natychmiast uśmiechnął się z pogardą i dokończył, nie czekając na jej odpowiedź: - Ty sama także w to wierzysz. Wstał, wziął butelkę z whisky z szafki, nalał sobie pełną szklankę i opróżnił ją jednym haustem. Popatrzył na Felicję przenikliwie, a w jego spojrzeniu nie było ani gniewu ani miłości i dokończył:

- Może musi wydarzyć się coś naprawdę ważnego, abyś stała się dorosła. Z pewnością coś takiego nastąpi. Wiesz, ty i wszyscy tobie podobni przypominacie mi rozbawione towarzystwo, które tańczy na łuku tę czy i nie zauważa, że zbliża się do miejsca, z którego można zacząć spadać. Łuk, moja kochana, ma to do siebie, że wznosi się najpierw do góry, ale potem opada w dół. Ale to i tak wszystko jedno... W tym momencie otworzyły się drzwi i wszedł Seweryn. - Czy słyszeliście, co zamierza Kat? - powiedział bez żadnych wstępów, po czym dokończył nie czekając na odpowiedź: - Kat zamierza zorganizować w naszym domu bal. Dla wszystkich przyjaciół, znajomych i żołnierzy z lazaretu. Ach, ileż to będzie będzie kosztowało! - stęknął, bo dokuczał mu reumatyzm, po czym opadł na fotel. Teraz, kiedy wszystko jest na kartki! Założę się, że będzie potrzebowała nowej sukni. To wszystko wina tego młodego oficera z Berlina! - i zwracając się do Felicji, ale zerkając z boku na syna, dodał jadowicie: Zdaje się, że on zaliczał się kiedyś do twoich wielbicieli. Pewnie do tej pory nie może zapomnieć... Felicja wiedziała, że teść chce ją sprowokować i uśmiechnęła się tylko. Jednak Alex z brzękiem odstawił szklankę i podszedł do drzwi. Twoje uszczypliwości, ojcze, były dawniej bardziej wyrafinowane - powiedział lodowato, po czym opuścił pokój. Wchodzimy - powiedziała Felicja. Razem z Sarą i Lindą stała przed dużymi, dwuskrzydłowymi drzwiami, prowadzącymi do wielkiego salonu i próbowała zajrzeć do środka przez szparę. Zza drzwi dobiegał głośny gwar. Kat jak zwykle udało się zrealizować dokładnie swoje zamiary: do tańca przygrywała kapela, stojąca na niewielkim podeście w kącie sali, a z ogrodnictwa przysłano kwiaty. Na parapetach były róże, w innych miejscach ustawiono wazony z margerytkami, lewkoniami, czerwonymi makami i pachnącym jaśminem. W każdym wolnym miejscu znajdowały się wszelkiego rodzaju świeczniki; pojedyncze złote, bądź wieloramienne srebrne, a między nimi stały także białe lichtarze z porcelany. Wśród różnego rodzaju świec - białych, parafinowych i żółtych, woskowych dostrzec można było miniaturowe flagi niemieckie, wykonane z kawałków papieru o różnej wielkości. Flagi przymocowane były dyskretnie woskiem. Pomiędzy łukami okien, na najdłuższej ścianie salonu, rozpięto ogromną flagę, ozdobioną haftem przez Augustę. Na ścianie prostopadłej umieszczono portret cesarza w srebrnych ramach, ozdobiony jedwabnymi szarfami w narodowych kolorach Niemiec. Pod portretem cesarza siedzieli jego najwierniejsi wojownicy. Nie był to budujący widok: żołnierze zwlekli się z trudem ze swych łóżek w lazarecie szczęśliwi, że choć raz mogą doznać jakiejś odmiany w szpitalnej nudzie, zabawić się, zobaczyć normalny świat. Wszyscy byli bladzi, o podkrążonych oczach i tak wymizerowani, że przypominali niemal małych chłopców ubranych w za duże mundury. Wielu poruszało się o kulach, niektórzy siedzieli na wózkach inwalidzkich, popychanych przez

siostry Czerwonego Krzyża, inni opierali ręce na temblaku, bądź mieli głowy owinięte w bandaże. Czarne opaski zasłaniające pusty oczodół sprawiały nieoczekiwanie wrażenie pirackiego przebrania, ale blade twarze żołnierzy nie były wesołe. Kobiety starały się wyglądać jak najlepiej - ci mężczyźni mieli zapomnieć przynajmniej przez chwilę zarówno o przebytych jak i o czekających ich po powrocie na front przeżyciach. Co prawda przemysł odzieżowy też podlegał ostrym ograniczeniom wojennym, ale przecież można było przerobić stare suknie. Od chwili wybuchu wojny moda znów stała się bardzo kobieca: do łask wróciły suknie o głębokich dekoltach, mocno wcięte w talii i tak rozkloszowane u dołu, że fruwały wokół tancerek w czasie nielicznych bali i potańcówek. Te „wojenne krynoliny”, jak kpiąco nazywali je niektórzy, były także wyrazem radykalnej zmiany świadomości, która zaczęła się wraz z wybuchem wojny, w sierpniu 1914 roku. Ruch feministyczny nieco osłabł, ucichły żądania radykalnych reform, a kobiety z entuzjazmem i radością przyjmowały dawne role i z zapałem pełniły obowiązki narzeczonych, matek, sióstr i żon żołnierzy. Niemal każda kobieta miała wówczas kogoś bliskiego na froncie - i nie było takiej, która nie chciałaby być dla niego oparciem. Zaś oparcie mogła dać tylko kobieta w swej dawnej, tradycyjnej roli. Felicji podobała się nowa moda. Wcięte suknie podkreślały jej szczupłą talię, a głębokie dekolty pozwalały pokazać ramiona. Oczywiście także i ona postarała się o nową suknię - z żorżety w kolorze bzu, z falbaną wykonaną z koronki brukselskiej - i po raz pierwszy od bardzo długiego czasu Felicja poczuła, że doskonale się bawi. Wśród żołnierzy znaleźli się i tacy, którzy nie byli ranni i mogli tańczyć, a flirtowanie z nimi uchodziło tego wieczoru za rodzaj patriotycznego obowiązku. W rogu salonu w wygodnych fotelach siedziały poważne matrony wachlując się niemal bez przerwy, co było o tyle zrozumiałe, że ten lipcowy wieczór był wyjątkowo duszny i upalny, i zabawiały się, zastanawiając się, jak unikać francuskich słów i zastępować je niemieckimi. Felicja w poczuciu obowiązku sądziła, że przynajmniej pierwszy taniec należeć będzie do Alexa, ten jednak, siedząc w niedbałej pozie pod ścianą, z wyraźnym rozbawieniem obserwował gości i rzekł do Felicji ze zwykłą ironią: - Nie, nie, dziś musisz się całkowicie poświęcić naszym dzielnym żołnierzom. Popatrz tylko na tego bladego chłopca, który patrzy na cie bie tak tęsknie. Idź, uśmiechnij się do niego! Felicja, nieco urażona, odwróciła się, gwałtownie i rzeczywiście uśmiechnęła się do siedzącego pod przeciwległą ścianą żołnierza, który natychmiast znalazł się przy niej i poprosił o następny taniec. Poczekaj, pomyślała mściwie Felicja o Alexie, zawrócę głowę każdemu mężczyźnie na tej sali. Flirtowała tak ostentacyjnie z każdym, kto wszedł jej w drogę, że zwróciła na siebie uwagę wielu osób. Tu i ówdzie zaczęto szeptać. Augusta pochyliła się do Lydii, mówiąc: - Ona posuwa się trochę za daleko, nie sądzisz, Lydio?

Ale łagodna Lydia nie była w stanie myśleć źle o kimkolwiek. - Ona doskonale wie, że tych mężczyzn czeka wkrótce niepewny los. I na pewno chcieliby zachować w pamięci uśmiech pięknej kobiety. Augusta nie za bardzo wierzyła w czyjekolwiek dobre intencje. - Śmieszne, mam sądzić, że Felicja Lombard ma szlachetne zamiary. Ta dziewczyna nie ma serca. Mówię ci, Lydio, Felicja nie widzi nikogo oprócz siebie. Ona - głos Augusty był pełen niechęci ona... jest zepsuta! - Zobacz tylko, jak Kat jest szczęśliwa - Lydia zdecydowanie nie lubiła złośliwych plotek i obmawiania - cały wieczór tańczy tylko ze swoim oficerem! - Zastanawiam się, dlaczego Alex musiał sobie poszukać żony w Berlinie - Augusta nie dawała za wygraną - jak gdyby tu, w Monachium nie było dla niego odpowiednich partii! Wszystko, co działo się po tamtej stronie Dunaju, Augusta przyjmowała z najwyższą niechęcią. - Kat powinna wyjść za Toma Wolffa! On ożeniłby się z nią natychmiast - dokończyła triumfująco. - Ależ Augusto! - Lydia była przerażona - przecież to byłoby niestosowne! - Niestosowne, niestosowne! On ma świetną przyszłość przed sobą. Ten Tom Wolff będzie któregoś dnia bardzo bogaty, a kobiety będą się za nim uganiać. Kat nie potrzebuje oglądać się za pieniędzmi. - A może kiedyś - nigdy nic nie wiadomo. Jej ojciec nie będzie żył wiecznie, a Alex... - urwała, ale i tak było jasne, co myślała o Alexie. Augusta uważała, że alkohol jest niczym innym jak tylko dopustem bożym, a ponieważ wiedziała o pożałowania godnej skłonności Alexa do mocnych trunków, gotowa była całkowicie go przekreślić. - Ach - odezwała się znowu i popatrzyła na salę - czy to nie Wolff? To zadziwiające, jak bardzo on jest opanowany i swobodny! Ale opanowanie było ostatnią rzeczą, jaką w tej chwili odczuwał Tom Wolff, który czuł się bardzo niezręcznie, bo zauważył natychmiast, że jego pojawienie się wywoływało co najwyżej wyraźnie widoczne zaskoczenie. Na widok Wolffa marszczono czoła lub unoszono w górę brwi. Wolff próbował ukryć zakłopotanie pod maską pewnej siebie miny, ale tego wieczoru udawało mu się to gorzej niż kiedykolwiek. Hołota, pomyślał z nienawiścią Wolff, kiedyś wszyscy mi za to zapłacą. Od chwili, kiedy ten ubogi chłopski syn opuścił rodziców - wiecznie pijanego ojca i chorą na gruźlicę matkę - z twardym postawieniem zdobycia pieniędzy i zmiany swego losu, spotykały go ze

strony monachijskiej burżuazji, wśród której szybko się znalazł, ciągłe upokorzenia i kpiny, a najczęściej traktowano go z mrożącą obojętnością. Nikt nie zwracał uwagi na to, że Tom Wolff pracował ciężej niż niejeden z nich, że w przeciwieństwie do wielu utracjuszy z „towarzystwa” potrafił odłożyć niemal każdy zdobyty z takim trudem grosz i osiągnąć to, co niejednokrotnie było efektem pracy kilku pokoleń - był to raczej jeszcze jeden powód do kpin i śmiechu. Wolff milczał, ale notował w pamięci każdy pełen wyższości uśmiech, każdy kopniak, każdą odmowę i mniej lub bardziej złośliwą aluzję. Jedyne, co podtrzymywało w nim wiarę w sens jego pracy, to przeświadczenie, że kiedyś wreszcie nadejdzie jego czas. Wolff był inteligentny i bystry - ale zarazem pozbawiony tych obciążeń, które były efektem życia kilku pokoleń w nadmiernych dostatkach. Był czujny. Mógł czekać. Pamiętać. Zemścić się. Natychmiast też zauważył Felicję, która właśnie odpoczywała pomiędzy jednym tańcem a drugim i zajadała upieczony przez Jolantę pączek. Jolanta klęła i stękała, bo nie miała pojęcia, jak przygotować wystawną kolację mając do dyspozycji kartki żywnościowe. Tylko dzięki swemu niezrównanemu kunsztowi kulinarnemu udało jej się przygotować pewien rodzaj ciasta w takiej ilości, że wyszła z tego odpowiednia ilość pączków. A ponieważ nie użyła prawie wcale tłuszczu, którego nie można było dostać na rynku, wypiek kruszył się niemal już przy dotykaniu. Prawie każdy z gości miał już za sobą wątpliwą przyjemność znalezienia się w morzu okruchów po ugryzieniu pączka, wszyscy udawali więc, że całkowicie zaspokoili apetyt. Felicja była pozbawiona jakichkolwiek skrupułów - Wolff doszedł do tego wniosku, kiedy tylko ujrzał Felicję po raz pierwszy w tym domu i przyszło mu to do głowy także w tej chwili. W żadnym wypadku nie uważał jej za sympatyczną - dostrzegał w niej tę samą siłę woli, która cechowała jego, a jak każdy człowiek o wygórowanych ambicjach nie znosił równych sobie przeciwników. Ale choć Felicja pochodziła z tej klasy społecznej, której nienawidził i choć bez wątpienia była jeszcze młodziutką, niedoświadczoną dziewczyną, Wolff nie odczuwał w stosunku do niej tej pogardy, którą nieodmiennie wywoływał w nim widok pozostałego towarzystwa. Wszyscy wydawali mu się gromadą zdegenerowanych i zarozumiałych snobów, którzy - Wolffowi nieraz przychodziło do głowy to porównanie - znaleźli się na dziurawym statku i nawet kiedy statek będzie tonąć, pójdą na dno wraz z nim wydając pełne zdumienia okrzyki „och!” i „ach!”. Niech no tylko zacznie się coś dziać, pójdą wszyscy do diabła, myślał często Tom. Ale Felicja - ona będzie wiedziała, jak łapać koło ratunkowe. Ona poradzi sobie z każdym huraganem - Wolff pojął to dzięki temu samemu instynktowi, który pozwalał mu odróżniać młode i zdrowe konie od tych, które mimo wszelkich pozorów będą chore i niedołężne zanim skończą dwa lata. Przecisnął się przez tłum gości, podszedł do Felicji i przywitał ją szerokim uśmiechem: - Dzień dobry, pani Lombard. Co słychać? Felicja, siedząca nad talerzem pełnym okruchów, wyglądała jak wyrwana z głębokiego zamyślenia. - Ach, to pan - powiedziała w roztargnieniu - czy to Kat pana zaprosiła? Wolff poczuł się tak, jakby otrzymał mocny policzek, nie dał jednak nic po sobie poznać, przybierając

błyskawicznie wyraz twarzy pozwalający ukryć prawdziwe odczucia. Jego czas jeszcze nie nadszedł. - Zaproszenia można było kupić na czarnym rynku - zażartował. Rzeczywiście wydał sporo pieniędzy, aby znaleźć się w jego posiadaniu, a Maria Carvelli, szwagierka Gary Carvelli odstąpiła mu swoje tylko dlatego, że Wolff dodatkowo podarował jej własne kartki na masło, które Carvelli potrzebowała dla chorej na gruźlicę córki. - Kat warta jest każdej ofiary - dodał na wpół żartobliwie Wollf. Felicja uśmiechnęła się ironicznie, lecz jej oczy pozostały nieruchome. Dobry Boże, ona doprawdy nie była w jego typie, ale jej oczy prześladowały każdego mężczyznę w snach. - Nie powinien pan składać Kat zbyt wiele ofiar - powiedziała zimno - obawiam się, że to się nie opłaci. Ignorując całkowicie Wolffa otrzepała suknię z licznych okruchów ciasta i odeszła. Tom popatrzył za nią, ale gniew, który go ogarnął, nie był jak zwykle pełen ślepej nienawiści, lecz dziwnej, pełnej oczekiwania radości. Kiedyś, pomyślał, stoczymy ze sobą całkiem prywatny pojedynek. I sprawi mi to więcej przyjemności, niż nudne wyrzynanie tych szczurów salonowych! - Wyjdziesz za mnie, Kat? - w pośpiesznie zadanym pytaniu Filipa słychać było wahanie i niemal strach. Kat uśmiechnęła się ciepło i odparła spokojnie: - Oczywiście. Filip odetchnął z ulgą i dodał: - Czy mogłabyś... to znaczy, czy możesz sobie wyobrazić, że pobierzemy się jeszcze przed moim powrotem na front? A więc jeszcze w tym tygodniu? - Czy mogę sobie to wyobrazić? Filipie, ja chcę tego! Wyszłabym za ciebie w tej chwili, gdyby to było możliwe! Patrzyli sobie z uniesieniem w oczy. Tym razem udało im się niepostrzeżenie opuścić salę balową i schronić się przed surowym wzrokiem Jolanty w oranżerii. Siedzieli naprzeciw siebie w altanie, na ogrodowej kanapie z bambusa. Ciemne włosy Kat związane były na karku w ciężki, malowniczy węzeł. W uszach miała złote kolczyki w kształcie kół, które kiedyś należały do jej zmarłej matki. To powściągliwe, niemal surowe uczesanie sprawiało, że Kat wyglądała bardziej dojrzale niż zwykle, czemu przeczyła prosta, biała suknia, w której dziewczyna wyglądała niemal jak dziecko. Ona ma dopiero szesnaście lat, pomyślał nagle Filip. Tak szybki i nagły ślub byłby w innych czasach zupełnie niestosowny, ale właśnie te czasy od początku wojny zupełnie się zmieniły i coś, co przedtem byłoby nie od pomyślenia, teraz nie wzbudzało żadnych emocji. Po co te długie starania, niekończący się okres zaręczyn, kiedy narzeczony stale siedział w okopach i nie wiedział, czy dożyje następnego ranka, a narzeczona musiała się zadowolić pośpiesznymi pocałunkami, kartkami z poczty polowej i była skazana na rozmyślania, czy w ogóle będzie jej dane zobaczyć ukochanego. Ludzie, którzy uparcie trzymali się starych form i obyczajów - zatroskani ojcowie, nikomu nie ufające matki i stare ciotki - twardo walczyli, aby wszystko było tak, jak dawniej, jednak skutek ich starań był coraz bardziej nikły.

Wojna przewróciła świat do góry nogami i każdego dnia jakaś cząstka przeszłości odchodziła w zapomnienie. Przyszłość także nie wyglądała obiecująco i jedyne, co pozostawało, to teraźniejszość, te szybko mijające chwile, których znikomość odczuwał niemal każdy, a które przecież także nie dawały poczucia bezpieczeństwa. - Musimy poprosić twojego ojca o pozwolenie - powiedział Filip - masz dopiero szesnaście lat. On na pewno nie będzie zachwycony. - Na pewno się zgodzi. Inaczej przypomnę mu, że moja matka też nie była starsza, kiedy wychodziła za niego. Filip wstał. - Pójdę do niego i porozmawiam z nim. Kochanie, czy naprawdę nie będzie ci przeszkadzało, że jestem dziesięć lat starszy od ciebie? - Myślisz, że to akurat mogłoby być ważne? Ile lat masz ty, ile ja? Jesteś mężczyzną, którego kocham i wszystko, co jest cząstką ciebie, jest mi drogie. Patrzyła za nim z tkliwością, kiedy wychodził z altany i szybko szedł przez oranżerię, po czym oparła się o poręcz kanapy i upiła łyk szampana. Zycie było dla niej czymś bardzo nieskomplikowanym i pociągającym - a przede wszystkim czymś pięknym. Zatonęła w marzeniach, z których wyrwał ją ostry głos, dobiegający od drzwi: - Panie Lombard? Czy to pan? Oczywiście, Jolanta! Zawsze pojawiała się wtedy, kiedy chciałoby się pobyć samemu. Kat odwróciła się spokojnie. - Nie, to ja. Co się stało? Jest telegram dla pani ojca. Chciałabym wiedzieć, gdzie on może być - Jolanta rozejrzała się podejrzliwie, ale wbrew swoim oczekiwaniom nigdzie nie dostrzegła nawet śladu Filipa. Z ponurą miną popatrzyła na Kat, której twarz pełna była jakiejś cichej, wewnętrznej radości. - Muszę powiedzieć, że... - zaczęła i przerwała niemal natychmiast, usłyszawszy dobiegający z daleka jakiś hałas. - Znowu ktoś idzie! Przecież już prawie północ! Czy my prowadzimy dom otwarty dla wszystkich?! Idę, idę! A Fanny i wszystkie dziewczyny gdzieś się pochowały! Pewnie siedzą na sali balowej i robią piękne oczy do żołnierzy! Jolanta pośpieszyła do wnętrza domu, narzekając głośno. Zawsze była pełna złych przeczuć i podejrzeń. Jej zdaniem Kat wyglądała tak, jak gdyby spotkała Ducha Świętego - Jolanta mogłaby się założyć, że dziewczyna nie siedziała w oranżerii przez cały czas zupełnie sama. Sara spędziła cały wieczór przy boku młodego żołnierza, który siedział na wózku inwalidzkim i miał na nim siedzieć już do końca swego życia - francuski granat rozerwał mu na strzępy obie nogi. Żołnierz miał zmęczoną, pełną melancholii twarz i patrzył na wesołą zabawę z wyrazem takiej

rezygnacji, która Sarze wydawała się bardziej bolesna niż gniew i rozgoryczenie. Około północy żołnierz wyczerpany zasnął i siostra, która go przywiozła, wyprowadziła wózek z sali. Sara wstała i podeszła do Felicji, która właśnie odmówiła jakiemuś nudnemu tancerzowi pod pretekstem przypudrowania nosa i przyłączyła się do Lindy, siedzącej wśród starszych matron w kącie sali. - Felicja! Linda! - zawołała Sara. Była ożywiona, jej oczy błyszczały, a blade zwykle policzki były zarumienione. - Czy mam wam powiedzieć, co mi przyszło do głowy? - Co takiego? - Jest miejsce, gdzie będziemy bardziej potrzebne niż tutaj przy... robieniu skarpet na drutach i zwijaniu bandaży - Sara spojrzała z obawą na Augustę - powinnyśmy pójść na front - jako sanitariuszki! - Och, dobry Boże! - Felicja była przerażona. Cały wieczór miała wrażenie, że twarz Sary siedzącej przy rannym żołnierzu miała taki wyraz, jak gdyby ona sama zamieniała się w anioła. - Ja nie mogę - powiedziała szybko Linda - wiesz, dziecko... Ale Felicja może. I Kat. To rzeczywiście dobry pomysł - przyznała Clara Carvelli - Felicjo, sądzę, że powinnaś się zgodzić. - Ale... - zaczęła Felicja i nie dokończyła. Tego tylko brakowało. Znowu przypomniał jej się szpitalny pociąg, niekończąca się podróż z Konigsberga do Berlina i z przerażeniem pomyślała: Nie! Nigdy więcej. Nie chcę mieć z tą wojną nic wspólnego. Nie chciałam jej i nie mam zamiaru ponosić związanych z nią konsekwencji. Jak one chcą - mogą spokojnie maszerować na front, ale ja nie! - No? - zagadnęła pytająco Augusta tonem, w którym brzmiała ukrywana agresja. Wszystkie spojrzenia skierowały się na Felicję, która poczuła się jak złapana w pułapkę. W poszukiwaniu jakiejś niespodziewanej pomocy rozejrzała się dookoła i wtedy właśnie do pokoju wkroczyła Fanny zwracając się wprost do niej: - Jakiś pan do łaskawej pani. Jest w kuchni na dole i chce koniecznie z panią mówić. Felicja, wdzięczna za nieoczekiwane wybawienie, była gotowa rzucić się pokojówce na szyję, a Augusta zasypała Fanny pytaniami: - W kuchni? Dlaczego nie wejdzie tutaj? Co to za pan? Ale Felicja z krótkimi przeprosinami odwróciła się i z ulgą opuściła szybko salę. - Jolanta mówiła, że nie podał nazwiska - paplała idąca tuż za nią Farmy - ale to prawdziwy pan, nie

można powiedzieć, a pewnie zrobiłybyśmy coś złego, gdybyśmy go przepędziły, czy tak? - Dobrze, Fanny, w porządku - Felicja szybko zeszła po schodach w dół do piwnicy, gdzie znajdowała się kuchnia. Jolanta stała w drzwiach na straży jak smok i niespokojnie wypatrywała Felicji. Obok niej stał jakiś mężczyzna i patrzył obojętnie na martwego karpia, leżącego na kuchennym stole. Tym mężczyzną był Maksym. Felicja instynktownie powstrzymała się w ostatniej chwili - miała zamiar zawołać go po imieniu, ton jej głosu mógłby ją zdradzić. Nie panowała jednak nad wyrazem swojej twarzy i czuła, że krew odpłynęła jej z policzków, a oczy rozszerzają się coraz bardziej. Na szczęście Jolanta patrzyła tylko na Maksyma, a Fanny stała za nią i nie mogła widzieć jej twarzy. Maksym wyglądał na wyczerpanego, nie miał na sobie munduru, jeden z rękawów jego ubrania zwisał luźno w dół. - Dobry wieczór, Felicjo. Mam rzeczywiście szczęście, że jeszcze nie śpisz - odezwał się. Jolanta w zdumieniu uniosła w górę brwi. - To jest... Maksym Marakow - wyjaśniła szybko Felicja - przyjaciel jeszcze z Insterburga. Znamy się od dziecka. Zagryzła wargi. Jej same takie długie tłumaczenia wydały się dziwne. - Możemy porozmawiać sami? - spytał Maksym bez żadnych wstępów, a Felicja dopiero teraz zauważyła, jak bardzo był zdenerwowany. Wskazała mu drogę i przeszła do małego salonu, gdzie zwykle przyjmowano gości. Maksym szedł za nią bez słowa. Z sali balowej aż tutaj do biegała muzyka. Felicja zapaliła światło, zamknęła drzwi i oparła się o nie, jak gdyby chciała w ten sposób odgrodzić się od całego świata. - Maksym - zaczęła - ja... Przerwał jej gwałtownie. - Moja taksówka stoi przed drzwiami. Ja... czy mogłabyś zapłacić za nią? Gdyby to nie był on, natychmiast skwitowałaby taką prośbę jakąś kąśliwą uwagą, teraz jednak poczuła tylko lekkie zmieszanie. - Oczywiście. Tylko... - rozejrzała się. Nie miała przy sobie pieniędzy, ale na szczęście zobaczyła stojącą na stole glinianą miskę, do której kobiety z kółka robótek na drutach wrzucały monety płacone jako kara za używanie francuskich słów. Felicja wydobyła z niej dwie garście monet i podała Maksymowi. - Masz. Powinno wystarczyć. Maksym osłupiał. - Drobniejszych monet już nie miałaś? Wziął jednak wszystko i ruszył w stronę w stronę drzwi, mówiąc:

- Zaraź wrócę. Poczekaj na mnie. Po chwili zjawił się z powrotem i starannie zamknął za sobą drzwi. Znów nie tracił czasu na długie wyjaśnienia i oświadczył: - To, niestety, nie wszystko. Felicjo, potrzebuję pieniędzy. - Pieniędzy? - o czym on mówi? Od kiedy Maksym potrzebuje pieniędzy? - Tak, pieniędzy - odparł niecierpliwie - sto złotych marek. Czy możesz mi je pożyczyć? Nie rozumiem... Maksym przerwał jej niecierpliwie: - Moje konto jest w tej chwili niedostępne - z pewnych powodów zostało zablokowane przez... czynniki rządowe. Musi ci to teraz wystarczyć jako wyjaśnienie. A więc, czy dostanę te pieniądze od ciebie? Gdyby mógł, wytrząsnąłby ze mnie każdą sumę, pomyślała Felicja. Jego słowa docierały do niej jak przez ścianę z waty i mimo najlepszych chęci nie mogła się na nich skoncentrować ani na nie odpowiedzieć. Patrzyła tylko na niego, śledziła tak dobrze jej znane rysy jego twarzy z takim napięciem i uwagą, jak gdyby widziała go ostatni raz w życiu. On staje się dla mnie kimś zupełnie innym, przemknęło jej przez głowę, kimś zupełnie nieznanym, bo wszystko, co mieliśmy ze sobą wspólnego i co nas łączyło, jest już tylko bladym wspomnieniem, a to, co od czasu do czasu dzieje się między nami, będzie pełne tego niepokoju, pośpiechu i nerwowości, z jaką on mnie potrzebuje i potem odchodzi... - Po co ci tak dużo pieniędzy? - spytała machinalnie. Jej głos brzmiał znowu tak, jak zwykle. Zauważyła, że był bardzo zdenerwowany i z trudem panował nad sobą, odpowiadając na jej pytania. Także i teraz odpowiedział z pozornym spokojem: - Wyjeżdżam z Niemiec. Pożegnałem się z armią. Moje ramię i tak jest do niczego. - uniósł lekko lewe, sztywne ramię i dodał drwiąco: - Mimo, że ojczyzna jest w potrzebie, ruszam w drogę. Myślę, że cesarz i naród poradzą sobie beze mnie. - Dokąd jedziesz? - Na wschód. - Do Rosji? Maksym zmęczonym ruchem przejechał ręką po włosach.

- Felicjo, dostanę od ciebie te pieniądze czy nie? Uwierz mi, nie zatrzymywałbym cię, gdyby to nie było tak ważne. Nie, oczywiście, nie zatrzymywałbyś mnie, pomyślała Felicja. Poczuła, jak jego wyraźne zmęczenie i rozdrażnienie zaczyna się udzielać także jej. Jednocześnie zapragnęła rozpaczliwie przedłużyć, jak tylko to możliwe, te chwile spędzane z nim, choć wiedziała, że właściwie nie ma po co go zatrzymywać. Zdawała sobie sprawę, że Maksym myślami był daleko stąd, a jego wizyta u niej była podyktowana tylko przykrą koniecznością. Wiedziała też, że po wielu latach, kiedy ona przypomniałaby mu o tym wieczorze, on z pewnością nigdy nie powiedziałby ciepłych słów w rodzaju: „Ach, kochanie, wiem, była prawie północ, stałem w kuchni obok tej strasznej kucharki, a ty miałaś na sobie suknię balową, byłaś piękna, a ja sam siebie pytałem, dlaczego, do diabła, wyszłaś za tego mężczyznę”. Nie, to nigdy nie byłyby jego słowa. Zamiast tego powiedziałby z pewnością: „Lipiec 1915? Tak, rzeczywiście, chcesz mi pewnie przypomnieć, że jestem ci winien sto złotych marek. Dostaniesz je z pewnością. To rzeczywiście było miłe z twojej strony, że mi wtedy pomogłaś.”Tak właśnie, sto złotych marek. Tyle ona, Felicja, była w tej chwili warta dla niego, nie więcej, ale i nie mniej. - Nie mam tyle - odezwała się spokojnie - właściwie wcale nie mam własnych pieniędzy. - Ale ktoś w tym domu będzie chyba... - Nie mogę przecież o to poprosić Alexa! - po raz pierwszy wymieniła imię swego męża, ale to nie zrobiło na Maksymie żadnego wrażenia. - Nie - wymamrotał niewyraźnie - chyba nie możesz.. Niezdecydowanie rozejrzał się dookoła. - No tak, więc... Felicji nagle przyszło coś do głowy. - Poczekaj chwilę. Zaraz wrócę. - powiedziała, a on po raz pierwszy uśmiechnął się. - Pośpiesz się. Nie wiedziałbym, jak komukolwiek wyjaśnić, co tu robię. - Tylko się nie denerwuj. Wyszła z saloniku. Wiedziała już, kto mógłby jej dać pieniądze. Jeśli tylko dobrze rozegra sprawę, to osoba, o której myślała, zrobi to z największą przyjemnością. Stanęła w drzwiach salonu Seweryna równocześnie z Filipem, który także robił wrażenie bardzo zdenerwowanego. Filip najchętniej wpadłby do pokoju wbrew wszelkim zasadom wychowania, aby tylko mieć już wreszcie za sobą oświadczyny i prośbę o rękę Kat, jednak na widok Felicji, bladej jak gdyby zobaczyła ducha, cofnął się i pozwolił jej wejść pierwszej. Spacerując nerwowo po korytarzu, pytał sam siebie, czego ona mogła chcieć od Seweryna o tej porze. Felicję zaskoczył fakt, że zastała Seweryna pochylonego nad otwartą walizką, do której wrzucał gorączkowo koszule, spodnie i przybory do mycia. Spojrzał szybko na synową, która właśnie weszła

do pokoju. - O, Felicja - powiedział - co się stało? Dlaczego nie jesteś na balu? Felicja wskazała na walizkę. - Wyjeżdżasz gdzieś? - zapytała. - Tak, natychmiast. Nocnym pociągiem do Frankfurtu. Dostałem telegram, że mój najstarszy brat umiera i jeśli sam nie będę pilnował wszystkiego jak Cerber, to moje siostry zaczną między sobą rozszarpywać spadek jak sępy, a jest o co walczyć! - Ach... przykro mi, że akurat teraz ci przeszkadzam, ale... - umilkła, udając zakłopotanie. Seweryn wykrzywił twarz w grymasie, wciskając do walizki zwiniętą byle jak piżamę. - Chodź, dziecko, nie bój się! Wcale ci nie jest przykro. Chcesz czegoś ode mnie i nic cię poza tym nie interesuje ani mój umierający brat, ani spadek po nim. No więc, o co chodzi? Odetchnęła z ulgą, że w taki właściwy sobie sposób, przynajmniej o tyle, ułatwił jej sprawę i oszczędził konieczności tłumaczenia i wyjaśniania. - Potrzebuję sto złotych marek - powiedziała jednym tchem - natychmiast, gotówką. - Och... Czy uważałabyś za natręctwo, gdybym cię zapytał, po co ci jest potrzebne w środku nocy sto złotych marek? Zamiast odpowiedzi Felicja oświadczyła: - Nie znam nikogo, kogo mogłabym o nie poprosić. - Jeśli potrzebujesz pieniędzy, powinnaś właściwie udać się do twojego męża. - Tak, ale... - spuściła głowę i udawała, że w zakłopotaniu zastanawia się nad odpowiedzią. - W tym wypadku... nie potrzebuję tych pieniędzy dla siebie, lecz dla pewnego znajomego. Seweryn zmarszczył czoło. - Jakiego znajomego? Czy on jest tutaj? Czy to jeden z gości? - Nie. To dawny przyjaciel jeszcze z Insterburga. Czeka na dole. Nie mogę ci teraz powiedzieć, dlaczego, ale on koniecznie potrzebuje pieniędzy. Zwróci natychmiast, jak tylko będzie mógł. - Dlaczego musisz ukrywać swoich dawnych przyjaciół przed Alexem? - pytał natarczywie Seweryn - i jak nazywa się ten człowiek? - Maksym Marakow - To nie było jej zamiarem, ale poczuła gwałtowne uderzenie krwi, kiedy tylko wymieniła nazwisko Maksyma. Seweryn zauważył natychmiast rumieniec na jej twarzy, jego oczy zwęziły się i bardziej niż kiedykolwiek, w takich chwilach, przypominał chytrego szakala.

- Rozumiem - uśmiechnął się złośliwie - a więc to rywal Alexa. Wiedziałem, że ktoś taki prędzej czy później musi się pojawić. Wiedziałem od chwili, kiedy zobaczyłem cię pierwszy raz. - Felicja milczała i wpatrywała się uparcie w podłogę, ale myślała triumfująco: on da mi pieniądze! Jest starym, chytrym skąpcem, ale chętnie pozbędzie się nawet stu marek, żeby tylko dokuczyć Alexowi! - Jesteś przebiegłą, sprytną istotą - ciągnął bezlitośnie Seweryn, wyjmując przy tym portfel z kieszeni - wiedziałaś, jak masz udawać, aby ci się udało osiągnąć cel, prawda? - chichocząc podał jej banknot - no, masz, daj to twojemu Romeo. Ale teraz musisz już iść, inaczej nie zdążę na pociąg zamknął walizkę, przewiesił sobie płaszcz przez ramię i włożył na głowę kapelusz. - To pozostanie między nami, prawda? - upewniła się Felicja, a Seweryn w odpowiedzi poklepał ją uspokajająco po ramieniu. Felicja miała jednak osobliwe przeświadczenie, że sama myśl, iż Alex dowie się o tej intrydze, sprawiała Sewerynowi złośliwą satysfakcję. - Na korytarzu drogę zastąpił im Filip, ale Seweryn przerwał mu wpół słowa. - Nie teraz, panie poruczniku. Muszę złapać nocny pociąg do Frankfurtu. Już i tak jestem spóźniony. - Kiedy pan wróci? - Nie wiem, ale to może dłużej potrwać. Do widzenia, panie poruczniku. Do widzenia, Felicjo, ty fałszywy aniele - i Seweryn już był za drzwiami. - Cholera - zaklął Filip - nie mogłaś sobie wybrać bardziej niestosownego momentu, Felicjo. - Ale Felicja nie słuchała. Biegła tak szybko, jak tylko było to możliwe przy szerokiej sukni balowej, po schodach w dół. - Na twarzy Maksyma widać było wyraźną ulgę, kiedy wręczyła mu bez słowa banknot. Schował starannie pieniądze do wewnętrznej kieszeni swojej marynarki i upewnił się jeszcze dwa razy, czy one tam są. - Nie umiem ci powiedzieć, Felicjo, jak bardzo mi pomogłaś - zaczął - gdybym mógł coś zrobić dla ciebie... Jak? - Felicja uśmiechnęła się pobłażliwie - nawet nie wiedziałabym, gdzie cię szukać. Tak, sam nie wiem, gdzie będę. Masza... - Maksym urwał. Felicji nagle ściemniały oczy. Ona jedzie z tobą? - Maksym w odpowiedzi skinął głową, nie patrząc na Felicję. Tak... - odpowiedział ostrożnie i oboje umilkli. W ciszy znów słychać było przytłumione dźwięki muzyki. Chyba muszę już iść - powiedział wreszcie Maksym i dodał - Nie bój się, że przepadnę z pieniędzmi.

Dostaniesz je na pewno z powrotem. Ach, to nie jest takie ważne. A więc... - zrobił niezdecydowany ruch, jak gdyby chciał podejść w stronę drzwi - wszystkiego dobrego, Felicjo. Zatrzymał się, kiedy usłyszał jej cichy, pełen przerażenia okrzyk. Odwrócił się niechętnie. Felicja stała na środku pokoju i z zaskoczeniem stwierdził, że w swej szerokiej balowej sukni wydała mu się nagle drobna i zagubiona. Mimo elegancji wyglądała jak młoda, delikatna dziewczyna, ale całkiem inaczej niż dotychczas. Nie była to już wesoła, rozpromieniona Felicja, która jeździła na łyżwach po zamarzniętym jeziorze w berlińskim parku Tiergarten i wokół której gromadziły się grupki chłopców, ani też nie ta szalona Felicja, która w dzikim pędzie galopowała na koniu po łąkach w Prusach wschodnich, a potem śmiejąc się odgarniała z twarzy rozwiane włosy i zanurzała w potoku bose stopy. Tego dziecka z ciągłymi, licznymi kaprysami, jakim była Felicja, już nie było. Maksym nagle ujrzał przed sobą kobietę, o której istnieniu nie miał dotąd pojęcia. Poczuł nagłe zmieszanie i miał wrażenie, że budzą się w nim jakieś myśli i doznania, których nie chciałby odczuwać za żadną cenę. Umiał się bronić przed wrażeniem jej urody i osobowości, bo pogarda, jaką odczuwał w stosunku do wszystkiego, co reprezentowała sobą Felicja, była silniejsza niż wpływ, jaki na niego wywierała. Z mimowolnym przerażeniem stwierdził teraz, że w tym murze, którym się podświadomie otoczył, pojawiły się rysy. Ale Felicja, nie mając najmniejszego pojęcia o jego myślach, znów nieoczekiwanie uśmiechnęła się kokieteryjnie i Maksym uśmiechnął się do niej bezwiednie. W gruncie rzeczy jest jednak dzieckiem, pomyślał. - Czy nie pocałujesz mnie na pożegnanie? - spytała. Maksym zawahał się, ale poczuł coś w rodzaju zobowiązania, aby spełnić jej prośbę. Podszedł do niej, pochylił się i dotknął chłodnymi wargami jej policzka. Felicja podniosła ramiona, objęła go i nieoczekiwanie przylgnęła do niego. Znalazła jego usta i przywarła do nich z taką rozpaczą, że on zadygotał. Nagle, wbrew swej woli i chęci, stał się kimś innym, a świat nagle się zmienił. Nie było już wojny, nie było poległych żołnierzy ani pociągów - lazaretów; nie było nędzy i ucisku. Nie musiał walczyć, aby zmieniać świat na lepsze, bo świat był dobry taki, jaki był. Przestały być ważne ideały i ciągłe dyskusje, w których usiłował udowodnić słuszność swoich racji. Obejmował Felicję i odnajdywał w tym objęciu swą własną przeszłość i własną tęsknotę - wszystko to, co ich dotychczas łączyło i o czym Masza nie miała pojęcia: spędzane w Lulinnie upalne lata, długie, ciepłe dni, kiedy prawdziwe życie wydawało się być tak odległe, a rzeczywistość stawała się snem, pełnym brzęczenia pszczół, ciemnoniebieskich chabrów rosnących wzdłuż polnej drogi i łagodnego wiatru, niosącego nad łąkami zapach żywicy sosnowego lasu. - Alex nigdy dla mnie nic nie znaczył - powiedziała Felicja, tak gwałtownie i szybko, jak gdyby

obawiała się, że nie pozostało jej zbyt wiele czasu, aby powiedzieć to, co chciała. - On był tylko... - Cicho, Felicjo, proszę... - Tak bardzo cierpiałam, kiedy byłeś dla mnie taki... zimny i pełen pogardy. Nie wiedziałam, co robię źle i co... - Przestań, Felicjo! - Jeśli chcesz, opuszczę Alexa jeszcze dzisiaj... - zobaczyła, że jego twarz nagle się zmieniła i że pojawił się na niej wyraz przerażenia. - Wyszłam za Alexa tylko dlatego, bo byłam zazdrosna o Maszę, ale przez cały czas... - Na miłość boską, przestań wreszcie! - jego głos drżał z wściekłości. Brutalnie chwycił ją jedną ręką za ramię i potrząsnął silnie. - Zamknij wreszcie buzię! - krzyknął. Felicja w opętaniu nie poczuła gwałtownego ciągu powietrza w pokoju, ale teraz, przytomniejąc, coś dostrzegła. Odwróciła się powoli. W otwartych drzwiach stał Alex, z twarzą białą jak kreda. Tuż zza niego zaglądał do wnętrza Filip, który ciągle spacerował po korytarzu i chyba niewiele pojął z tego, co usłyszał. Zegar na kościelnej wieży wybił właśnie północ. W sali balowej zrobiło się nagle cicho, po czym orkiestra zaczęła grać hymn cesarski, a goście głośno śpiewali. Nad chórem górował niezbyt czysty sopran Clary Carvełli, a wspomnienie Felicji o tej nocy łączyło się później z ostrym dysonansem, spowodowanym przez zbyt wysokie C głosu Carvelli. 8. Wiele lat później Felicja wspominała upływające potem dni jak gdyby przez gęstą mgłę. Wszyscy poruszali się wokół niej jak figury szachowe i bólem napełniał ją dystans, jaki dostrzegała między sobą a nimi, którego przedtem nigdy nie znała. Wszystko ją przerażało; każde światło wydawało jej być zbyt jasne, każdy głos zbyt głośny, a ciemności obce i pełne jakiegoś zagrożenia. Każdy obraz rzeczywistości wydawał się być odległy i nierzeczywisty: Alex, który tej samej nocy upił się do nieprzytomności, a którego następnego ranka znalazła przerażona Fanny. Leżał w bibliotece na kanapie w oparach alkoholu, nieogolony i na wpół ubrany. Jolanta, która znalazła w salonie niemal pustą glinianą miskę i wydawała z siebie jeden okrzyk przerażenia za drugim. Sara, która nie przestawała denerwować wszystkich ze swym pomysłem zostania siostrą Czerwonego Krzyża.

Linda, której nagle przyszło do głowy, że dziecko koniecznie powinno przyjść na świat w Berlinie, a która wróciła przerażona i zapłakana z dworca, zobaczywszy zatłoczone do granic możliwości pociągi. I znowu Alex, który w dzień po balu bez słowa spakował swoje walizki, wezwał taksówkę i wyjechał. Felicja nie miała pojęcia, gdzie zniknął, aż do chwili, kiedy Jolanta wyjaśniła jej, że w posiadaniu rodziny był mały drewniany domek koło jeziora Starnberg i że Alex zawsze tam wyjeżdżał, kiedy chciał być sam. Filip zamawiał każdego dnia rozmowę z Frankfurtem, ale słyszał od Seweryna, którego brat zmarł po trzech tygodniach, tylko stereotypowe odpowiedzi w rodzaju: „Nie mogę decydować o tym przez telefon, panie poruczniku. Proszę odwiedzić nas w czasie następnego urlopu, a wtedy porozmawiamy o panu i mojej córce”. Kat żyła w ciągłym napięciu i żądała od Filipa każdego dnia, aby ten udał się do Frankfurtu i niemal przystawił Sewerynowi pistolet do piersi. Nie zwracała przy tym najmniejszej uwagi na nieśmiałe uwagi Filipa w rodzaju: „nie możemy przecież naciskać na niego teraz, kiedy umiera jego brat”. Wreszcie pod koniec tygodnia Kat z kamienną twarzą podsumowała całość wygłaszając przygniatające w swej treści stwierdzenie: - Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że była to pierwsza i zarazem ostatnia sprzyjająca okazja dla mnie i dla Filipa. A potem Filip musiał wracać na front. Lindę któregoś poranka zaskoczyły pierwsze bóle porodowe. - Będę rodzić! - powiedziała przestraszona i na dowód tego stęknęła teatralnie. Momentalnie zapanował zamęt i hałas, bo Linda zdołała przekonać wszystkich domowników, że jej poród będzie najważniejszym, zasługującym na najwyższą uwagę wydarzeniem roku. - Oprzyj się na moim ramieniu - Felicja objęła bratową troskliwie - czy możesz jeszcze chodzić? Linda skinęła głową i zagryzła wargi. - Może chcesz iść do mojego pokoju? - dopytywała się Kat - tam jest dużo chłodniej i przyjemniej niż w twoim. - Nie wiem... tak... nie... Chcę do swojego pokoju. Och, cieszcie się, że nie wiecie, jak to jest! Felicja, Sara i Kat umilkły zakłopotane. - Sara, powiedz Fanny, żeby wezwała lekarza - Felicja postanowiła nie tracić głowy i patrząc na pobladłe wargi Lindy dziękowała w my ślach Bogu, że aż do tego dnia los oszczędził jej takiej tragedii.

- Pośpiesz się! Wiesz przecież, że to będzie trudny poród! Późnym popołudniem dziecko przyszło na świat, bez żadnych komplikacji i kłopotów i wbrew zapowiedziom Lindy o traceniu przytomności z bólu. Lekarz wyszedł na korytarz, gdzie Felicja i Sara czekały pełne niepokoju, i powiedział z zadowoleniem: - To chłopiec! Nie było żadnych problemów. Matka i dziecko są zdrowe i silne. - No, proszę! - Felicja odetchnęła z ulgą - a więc nie był to żaden dramat!

Lekarz, przyjaciel rodziny od wielu lat, spojrzał na nią uważnie - była blada i wyglądała na zmęczoną, jak zwykle w ostatnich tygodniach. Ujął ją pod brodę, podniósł do góry jej twarz i wpatrując się w nią zmarszczył czoło. - Nie podoba mi się pani - powiedział zatroskany - tak bezkrwiste wargi i zbyt szczupłe policzki! Wyglądała pani lepiej rok temu, kiedy tu pani przyjechała. Rok temu! Czy naprawdę przeminął już rok, od kiedy opuściła Berlin? Tak wiele pustych, bezsensownych miesięcy... - Jeść więcej witamin - zamruczał lekarz - i nie zadręczać się myślami, słyszy pani? Dziecko, to byłoby coś najlepszego dla pani. Dokładnie w tym momencie na korytarzu pojawił się Alex. Miał na sobie białe, nieco pogniecione ubranie, a tego stroju dopełniał mocno rozluźniony krawat i trzymany w dłoni biały kapelusz. Mimo, że zapach wody kolońskiej Alexa była bardzo intensywny i wręcz prowokacyjny, to na jego twarzy widać było wyraźny, kilkudniowy zarost. - Ach, doktorze, co pan tutaj robi? Czy ktoś jest chory? - zapytał. Mówił wyraźnie, zapewne tego dnia nie zdążył jeszcze nic wypić. Popatrzył pytająco na wszystkich. - Dlaczego wszyscy stoicie na tym korytarzu? Coś tu można dziś zobaczyć? - Linda urodziła dziecko - oświadczyła Felicja - chłopca. - Och... cóż za radosne wydarzenie! Chłopiec? Nowy dzielny żołnierz cesarza. A więc rodzice mogą być dumni. Trzeba zaraz napisać do szczęśliwego ojca, aby przynajmniej wiedział, że ma po co narażać własne życie! - Alex roześmiał się, a wyraz twarzy wszystkich pozostałych zdawał się sprawiać mu szczególną przyjemność. - No, cóż takiego? Czy nie wypijemy za zdrowie nowonarodzonego? - Ja mam jeszcze jedną wizytę u chorego - szybko wymówił się lekarz - proszę wybaczyć, Alex. - Oczywiście, oczywiście, wybaczę panu!. A co z innymi? Kat, pewnie jesteś zakochana w wódce tak samo jak w Filipie, nieprawdaż? A więc nie krępuj się!- Muszę zajrzeć do Lindy - odparła Kat i natychmiast przyłączyła się do niej Sara - Ja też. Pan wybaczy, Alex. Alex skłonił się przed nimi przesadnie głęboko, niemal zamiatając trzymanym w dłoni kapeluszem podłogę. - Ależ wybaczam wszystko! Chyba nie ma człowieka, który wybacza tyle, co ja! Idźcie i trzymajcie młodą matkę za rękę! Przekażcie jej moje najlepsze życzenia - ja sam nie będę chyba przy jej łożu zbyt chętnie widziany w tej chwili! Sara i Kat pośpiesznie otworzyły drzwi do pokoju Lindy, a Felicja odwróciła się bez słowa, chcąc

pójść za nimi. Ale w tym momencie Alex błyskawicznie chwycił ją za ramię tak nagle i silnie, że z trudem stłumiła okrzyk bólu. - Ty zostajesz! - oświadczył - muszę z tobą pomówić! - Zostaw mnie! Linda potrzebuje mnie teraz! - Linda nie potrzebuje teraz akurat twojej pomocy. A poza tym nigdy w twoim całym życiu nie interesowało cię, czy jesteś komuś potrzebna, czy nie. A więc proszę, moja droga, nie wynajduj sobie fałszywych pretekstów! - A ty - odparła zimno - zacznij mówić innym tonem, kiedy chcesz ze mną rozmawiać. - Och, rzeczywiście zacząłbym mówić innym tonem, który bez wątpienia rozumiałabyś znacznie lepiej. Mam jednak na względzie Sarę i Kat, które zafascynowane podsłuchują za drzwiami. Sara i Kat, usłyszawszy docinek Alexa, zamknęły drzwi. Nie wiedziały, co zaszło między Alexem a Felicją, wydawało im się jednak, że lepiej nie zadawać żadnych pytań. Alex brutalnie pociągnął Felicję przez korytarz do przyległego pokoju, nie wypuszczając z uścisku jej ramienia. Zatrzasnął drzwi z hałasem i wypuścił Felicję tak nagle, że zachwiała się i omal nie upadła. Szukając oparcia chwyciła się poręczy fotela. Czuła, że ogarnia ją wściekłość. - A więc, o czym chcesz ze mną rozmawiać? - zapytała chłodno, wygładzając suknię. Alex uśmiechnął się, ale w jego oczach nie było ciepła. Nagle przeraziła się. Dostrzegła teraz, że z trudem nad sobą panował. Nie widziała go jeszcze tak rozjuszonego. Alex zawsze po wypiciu alkoholu potrafił rozśmieszyć cały świat i rozbroić nawet najgorszego wroga, tym razem jednak w jego śmiechu było okrucieństwo. Nie był pijany - był niebezpieczny. A jego śmiech nie był jak zwykle kpiną ze swych własnych doznań, lecz bardziej próbą panowania nad sobą samym. - Gdybyś wtedy nie uciekł tak nagle - zaczęła ostrożnie Felicja - wytłumaczyłabym ci, dlaczego... -...dlaczego całowałaś się z Marakowem? No, to była scena robiąca wspaniałe wrażenie, prawda? Ten ciemny pokój, ty w ramionach twojej wielkiej miłości i te piękne zdania, które z takim pośpiechem chciałaś dokończyć. Ach! - Alex rzucił kapelusz w taki sposób, że trafił nim wprost na środkowe ramię srebrnego lichtarza. - A ta twarz Marakowa, kiedy mnie zobaczył! To była prawdziwa komedia. A ty oczywiście nic nie zauważyłaś i mówiłaś coraz szybciej. Nigdy nie kochałam Alexa! Ten twój kochany Maksym najchętniej wyrwałby ci język z gęby, żebyś wreszcie umilkła. - Alex, gdybyś... - Gdybym zrozumiał? Ależ oczywiście, rozumiem! Wiem, co dla ciebie znaczy Marakow. Sądziłem wprawdzie, że będziesz bardziej dumna, no, ale... Nie myśl, że będę miał coś naprzeciw, jeśli będziesz się chciała zabawić. Masz przecież dopiero dziewiętnaście lat, prawda? - Alex zapalił papierosa, a jego ręce lekko przy tym drżały.

- Tak, ale... - Felicja była zdezorientowana. Wydawało jej się, że porusza się w ciemności. Czego on chciał? Oczywiście, był zazdrosny - każdy mężczyzna w jego położeniu byłby zazdrosny, to można było zrozumieć - ale nie wydawało się, że zazdrość była prawdziwą przyczyną jego wściekłości. Co to było? Kiedy myślała o tym gorączkowo, Alex, rozglądając się za popielniczką, powiedział innym, niespodziewanie spokojnym głosem: - Byłem nad jeziorem. Mamy tam taki mały domek. Jako dziecko spędzałem tam kiedyś wszystkie letnie miesiące, razem z moją matką. Ona lubiła tam jeździć, głównie po to, aby być jak najdalej od mojego ojca. Kochała to jezioro, spacerowaliśmy więc całymi godzinami nad jego brzegiem - ja biegałem boso i pamiętam, jak kiedyś zacząłem płakać, bo ostre kamienie niespodziewanie pokaleczyły mi stopy. Zapadła cisza. Felicja, zupełnie zdezorientowana, milczała, a po chwili odezwała się niepewnie: - Och... ja... ja chętnie zobaczyłabym ten domek. Może moglibyśmy tam pojechać kiedyś razem. Poczuła się niezręcznie. Alex wzruszył obojętnie ramionami i rzekł: - Może. Słuchaj, gdzieś tu powinna być popielniczka... o, jest - starannie strzepnął popiół z papierosa, całkowicie koncentrując się na tej czynności, po czym niespodziewanie zmienił ton: - Przedwczoraj odwiedził innie tam mój ojciec. Felicja znowu usłyszała w jego głosie coś, co ją zaniepokoiło. Ostrożnie odparła: - Jego brat umarł. - Tak, biedny stary. A oni wszyscy zebrali się jak sępy, aby wydrzeć mu wszystkie pieniądze, zanim zdążył ostygnąć. Wiesz, mój ojciec myśli tylko o pieniądzach. To jedyna miara, którą zna. - No... wielu ludzi tak... - Tak, masz zapewne rację. Ale... - odwrócił się i spojrzał na nią. Jego oczy przypominały teraz oczy głodnego kota: były wąskie, pełne złośliwych iskierek - ale tym bardziej dziwne jest to, że ten stary skąpiec daje sto złotych marek jakiemuś obcemu człowiekowi bez żadnego zabezpieczenia tylko dlatego, że prosi go o to śliczna młoda kobieta. Czy też ciebie to wcale nie dziwi? Zbladła z przerażenia. A więc Seweryn powiedział mu... Wiedziała, że to kiedyś zrobi, ale nie wiadomo dlaczego wmówiła sobie, że to nastąpi nieprędko. - A więc powiedział ci. Alex zdusił zapalonego kolejnego papierosa w taki sposób, jak gdyby chciał go całkowicie zmiażdżyć. - Ma się rozumieć, że mi to powiedział! I z jaką przyjemnością to zrobił! „Felicja potrzebowała pieniędzy dla swojego... znajomego. Przyszła do mnie, a ja dałem jej.” I ani słowa więcej. Ale ten jego uśmiech. I jego drwiący wyraz twarzy, który mówił wyraźnie: „Wygrałem! Ona i ja - jeśli walka między nami będzie zacięta, to będziemy razem przeciw tobie!. A więc nic dla niej nie znaczysz, albo

tak niewiele, że nawet nie przyjdzie do ciebie, kiedy czegoś będzie potrzebować!” - Alex zaśmiał się ochryple i dokończył: - Między nami mówiąc, on wtedy byłby skłonny dać Marakowowi nawet milion! - Alex, ja... W dwóch krokach znalazł się przy niej i nagle ujrzała jego twarz tuż nad sobą - obcą i pełną takiego okrucieństwa, że aż krzyknęła ze strachu. Uderzył ją w usta tak, że poczuła ból w całej szczęce i umilkła z przerażenia. - Zamknij buzię! Zamknij buzię, albo ja zapomnę o dobrych manierach, a na twoim miejscu zastanowiłbym się, zanim do tego dojdzie! Już o nich zapomniałeś, pomyślała z oburzeniem, czując, że ze strachu i wściekłości oczy nabiegają jej łzami. - A teraz posłuchaj mnie - Alex mówił tym razem zniżonym głosem, w którym nadal słychać było pasję i z trudem tłumiony gniew - przed naszym ślubem powiedziałem ci, że nie łudzę się co do twojej osoby, a więc teraz nie mogę czuć się skrzywdzony, kiedy ujrzałem cię w ramionach Marakowa, choć oczywiście byłoby przyzwoiciej, gdybyście nie organizowali sobie randek w moim własnym domu. Oddawaj się więc spokojnie twojej namiętności, ale - jego głos był teraz jeszcze bardziej cichy, choć pełen nienawiści i niesamowicie dobitny - ale niech Bóg ma cię w swojej opiece, jeśli jeszcze raz, jeden jedyny raz za moimi plecami będziesz coś knuć przeciwko mnie z moim ojcem! Zawrzyj związek z szatanem, jeśli chcesz, zaprzyjaźnij się ze wszystkimi mieszkańcami piekieł, ale jeszcze jedna intryga z moim ojcem, a obiecuję ci, że będziesz gorzko tego żałować przez całe swoje życie! Cofnął się o krok, a jego twarz nagle złagodniała. Spokojnymi rękami zapalił kolejnego papierosa. Gdyby nie cienie pod oczami i wyraźny kilkudniowy zarost można byłoby pomyśleć, że nic takiego się nie wydarzyło. Felicja odetchnęła spokojniej. Dopiero teraz przestała się kurczowo trzymać oparcia fotela. - Nie udawaj bohatera - powiedziała dobitnie, bez strachu i przerażenia, tak jak kiedyś, kiedy po raz pierwszy stanęła przed rosyjskimi żołnierzami w Lulinnie - ja i tak zrobię, co będę chciała! Alex spojrzał na nią zaskoczony, z niedowierzaniem w spojrzeniu, po czym rzucił wprost na stół papierosa - Felicja widziała przez chwilę unoszący się nad szklaną płytą dym - i brutalnie chwycił ją w ramiona. Zaczęła się bronić, ale nie na wiele się to zdało: Alex nie miał żadnych skrupułów i użył całej swej siły. W jego oczach tym razem nie było gniewu, lecz ślepe, niemal zwierzęce pożądanie, bez najmniejszego śladu tkliwości. Felicja jęknęła przerażona - pomyślała nagle o czystej whisky, która boleśnie pali w gardle, a mimo to chce się ją koniecznie przełknąć. - Puść mnie! - powiedziała gwałtownie - czy oszalałeś?! Puść mnie natychmiast!

Pochylił się nad nią, a ona próbowała odepchnąć jego pierś obiema rękami i nagle, spojrzawszy w jego oczy, przestała się bronić. Wracała do rzeczywistości z niechęcią i wstrętem do siebie samej. Promienie słońca zaglądającego do pokoju pozwoliły jej stwierdzić, że dzień powoli zbliżał się ku wieczorowi. Z ulicy dobiegały stłumione przez szyby przekleństwa dorożkarza. Usiadła i obciągnęła podciągniętą aż do wysokości talii suknię. Wsunęła stopy w pantofle i wygładziła włosy, po czym podniosła się z małej rokokowej kanapy i zaczęła szukać wśród poduszek kolczyków, które wypadły jej z uszu. Alex siedział w fotelu na środku pokoju z nogą założoną na nogę i spokojnie palił papierosa. Jego opanowanie nagle ją rozłościło. - Jesteś szalony! - powiedziała - gdyby ktoś wszedł... Alex obojętnie wydmuchnął dym z płuc. - Drzwi są zamknięte - oświadczył zimno. - Mimo wszystko... można było nas słyszeć. O Boże, gdzie są moje kolczyki? W końcu musiała uklęknąć, schylić się i zajrzeć pod kanapę, a ta sytuacja znów obudziła w niej wstręt do siebie samej. Poczuła się upokorzona, a najbardziej złościło ją to, że Alex obszedł się z nią dokładnie według swojej woli, a ona nie była w stanie mu się przeciwstawić. Rękami drżącymi z gniewu założyła znalezione wreszcie kolczyki. Prowokacyjna obojętność Alexa tak ją drażniła, że nieoczekiwanie dla siebie samej powiedziała: - Wyjeżdżam! Alex siedział nieporuszenie. - Doprawdy? A dokąd? - zapytał z odcieniem kpiny w głosie. - Do... do... - Najlepiej do twojej matki. Młode żony zawsze wracają na łono mamusi, kiedy czują się nieszczęśliwe w małżeństwie. Felicja miała dokładnie taki zamiar, Berlin albo Lulinn, do Elzy albo do babki, gdzieś, gdzie mogłaby się schronić, przynajmniej na razie i wrócić do bezpiecznego świata dzieciństwa. Ale oczywiście, on wszystko potrafił wyszydzić, obrzucić błotem i nagle jej samej taki powrót do domu i oznajmienie całemu światu, że uciekła od męża, wydał się upokorzeniem. - Nie - odpowiedziała więc spokojnie - nie do mojej matki. Cóż miałabym tam robić? Ja... zastanawiała się gorączkowo i błyskawicznie przyszła jej do głowy pewna myśl. Zanim rozważyła wszystko dokładnie, już usłyszała swój własny głos: - Jadę na front - jako sanitariuszka! I tu udało jej się rzeczywiście wytrącić Alexa z równowagi, co prawda nie całkiem tak, jak sobie to

wyobrażała, bo po kilku sekundach zdumionego milczenia Alex roześmiał się głośno. Śmiał się tak, jak gdyby usłyszał najlepszy w swoim życiu dowcip. - Ach, dobry Boże - powiedział wreszcie - nie, to doskonałe! W życiu nie pomyślałbym, że na coś takiego wpadniesz! Wstał i ciągle śmiejąc się zdjął wiszący na świeczniku kapelusz. - Do diabła, Felicjo, potrafisz zaskoczyć jak mało kto na świecie! Na front! Nie bierz mi tego za złe, ale - Alex aż trząsł się ze śmiechu - to będzie doprawdy oddanie się całym sercem słusznej sprawie! - zakpił i włożył kapelusz na głowę. - Felicja, na froncie, w lazarecie, wśród wszy, chorób, rannych... cha, cha, gdybym sam, na własne uszy tego nie słyszał, nigdy bym nie uwierzył! Ciągle śmiejąc się wyszedł z pokoju.

Tom II

1. Był luty 1916 roku. Lodowaty, przenikliwy wiatr docierał do najbardziej zacisznych zaułków berlińskich ulic. Jeśli ktoś musiał wychodzić z mieszkania, ubierał najcieplejszy płaszcz i owijał głowę wełnianym szalem. Kataryniarze, którzy ciągle jeszcze grywali po podwórkach zarabiając w ten sposób marne grosze na przetrwanie, ubierali grube rękawice, a biegające za nimi dzieci były z powodu ciągłego niedożywienia coraz bardziej apatyczne, miały zmarznięte, czerwone nosy i sine wargi. Skąpe zapasy węgla i drzewa nie wystarczały na ogrzanie mieszkań. Przed sklepami spożywczymi ustawiały się kolejki, które z dnia na dzień były dłuższe i od czasu do czasu dawały się słyszeć głosy socjalistów. Wtórowali im coraz głośniej wszyscy ci, którzy byli po prostu zmęczeni wojną i związanymi z nią trudnościami. Jednak nic nie wskazywało na jej rychły koniec. Elza, wtulona w fotel z wysokim oparciem, siedziała w salonie. Duży, kaflowy piec, stojący w rogu pokoju, był ledwie ciepły - pokojówka dokładała węgla bardzo oszczędnie. W okienne szyby co chwila uderzał wiatr. Owinięta w mohairowy szal wydawała się być jeszcze mniejsza i drobniejsza

niż zwykle. Jej brat Leo, który stał przy regałach i studiował pilnie tytuły na grzbietach książek, odwrócił się i spojrzał na nią z dziwną tkliwością. Chyba po raz setny Elzie przyszło do głowy, że nigdy nie przyzwyczai się do jego dziwnego wyglądu. Leo zawsze miał długie, falujące włosy i ubrany był w elegancki garnitur z dwurzędową kamizelką i nieodłączną papierową różą w butonierce. A ten Leo, z krótko ostrzyżonymi włosami, ubrany w szary żołnierski mundur, sprawiał wrażenie tak nieszczęśliwego, że Elzie wprost rozdzierało się serce. Jak aktor, któremu przydzielono złą rolę i który przez cały wieczór, ku udręce własnej i widzów, usiłuje w jakiś sposób zaistnieć na scenie. Nigdy nie mogło mu się to udać, bo Leo po prostu nie był stworzony do munduru. - Na twoim miejscu pojechałbym do Lulinna, do matki - powiedział do Elzy. - Wyglądasz wręcz na zagłodzoną. Tam przynajmniej jest co jeść. - Ach, Leo... - Wiem, Wiktor i Gertruda działają ci na nerwy. I ta głupia Modesta. Ale Berlin... Bez rodziny wyglądasz na tak zagubioną w wielkim mieście! - Leo żartobliwie trącił siostrę w nos - posłuchaj wreszcie twojego małego brata! - Małego brata... - Elza poczuła nagle piekące łzy pod powiekami. Spojrzała na Leo i zatrzymała wzrok na pasie z pistoletem. - Już nie taki mały... - No, prawda, że kolor munduru dodaje mi godności? Leopold Domberg, oddany sługa jego cesarskiej mości! - Leo trzasnął obcasami i zasalutował. Jego śmiech, zwykle nieco melancholijny, był jednak pełen udręki. Głębokie zmarszczki wokół okrągłych oczu i wokół nieco obwisłych policzków były tego dnia bardziej widoczne niż kiedykolwiek. Leo rzucił się w fotel i położył nogi na stole - Elza była tym zawsze zgorszona, ale bratu ustępowała z pobłażliwym, pełnym tkliwości uśmiechem. - Że oni mnie w ogóle powołali! Mnie, starego człowieka! W życiu nie pomyślałbym... - Nie jesteś stary. Nie masz nawet czterdziestu lat! - Tak, ale popatrz na mnie. Nieszczęściem mojego życia było zawsze to, że każdy podlotek uważał mnie za antykwaryczny egzemplarz swojego ojca, a kiedy moje zmarszczki mogły się choć raz na coś przydać, to oni popatrzyli na datę urodzenia i powiedzieli: pan jest młody, silny i zdrowy, Domberg! Ha, zdrowy! Powinni sobie obejrzeć moją wątrobę! Przez ostatnie dwadzieścia lat nie pozwoliłem jej wytchnąć ani na sekundę. No, i tak i tak zdechnę z powodu alkoholu - zakończył ponuro. - Nie. Kiedy wrócisz, pójdziesz na kurację odwykową. Boże, Elza, nie mów czegoś takiego, bo jeszcze dobrowolnie rzucę się wprost pod armatnią kulę. Wiesz, co jest najgorsze? Że oni wysyłają mnie do Francji. Ja mam strzelać do Francuzów, ja,

Leopold! Przecież ja kocham Francuzów i mam wśród nich setki przyjaciół. Jacques, Pierre i ja, przecież myśmy przewracali razem cały Paryż do góry nogami i to był najwspanialszy okres w moim życiu! - smutna twarz Leo rozjaśniła się - Te piękne paryżanki! Mówię ci, Elza, żadna nie była bezpieczna, kiedy tam byliśmy. Był taki jeden lokal madame Daphne przy Montmartre. Daphne była cudowną blondynką, a jakie miała ciało... - wyraz twarzy Elzy kazał natychmiast przerwać Leo. - To była diabelnie piękna kobieta - zakończył ciszej. - Zobaczysz ją któregoś dnia znowu, Leo. - Tak myślisz? A nie wydaje ci się, że po tej wojnie nic już nie będzie takie jak przedtem? Czy kiedykolwiek będę włóczyć się po bulwarach Paryża i oddychać tym cudownym, jedynym powietrzem? Ach, a te knajpki, te lokale artystów, mon dieu, przecież myśmy wtedy żyli tylko czerwonym winem! Kawiarnie na ChampsElysees! i - Leo uśmiechnął się z rozmarzeniem - kiedy mama przysyłała mi potajemnie trochę pieniędzy, to wtedy piliśmy szampana, ile tylko każdy chciał. W jedną noc potrafiliśmy wszystko przepić, a rano byłem znowu biedny jak mysz kościelna, ale to było życie, życie i namiętność. Paryż, szampan i miłość... - wsłuchał się we własne słowa, jak gdyby brzmiało w nich echo dawno minionych lat. - Przeklęte gówno - zaklął smutno. Elza drgnęła, jednak nie skarciła brata. Leo zdjął nogi ze stołu jakby ze skruchą i wstał. - Zrób coś dla mnie, Elzo, pojedź do Lulinna. Ty tu nie wytrzymasz, kiedy będziesz w samotności czekać tylko na wiadomości od twojego męża, od Christiana, od Jo, od Felicji! Nie wiesz, dlaczego ona tak nagle postanowiła zostać sanitariuszką? - Nie. Leo pochylił się nad nią i powtórzył z naciskiem: - Pojedź do Lulinna. To, co dzieliło ciebie i twoją matkę, już dawno minęło. Ona, co prawda, lubi być despotyczną władczynią, ale kocha ciebie. Kocha nas wszystkich. Elza odwróciła głowę. Nic nie minęło, nic nie mogło minąć. Mogła spędzać letnie wakacje w Prusach Wschodnich, częściowo z powodu dzieci, częściowo z powodu sentymentów. Lulinn, ojczyzna, dom i dzieciństwo. Elza westchnęła cicho. Nie mogła i nie chciała przekreślić tego, co dzieliło ją i Letycję, a gdyby teraz pojechała do domu, byłby to decydujący krok zmierzający ku pojednaniu. Ona i jej matka, dwie siedzące obok siebie kobiety, które czekają na koniec wojny i it wiadomości od rodziny. Jak bardzo zbliżyłby je wspólny los! Wspóln przeżycia, wspólny strach - to prowadziłoby do nowej zażyłości. - To niemożliwe - Elza, jak gdyby sama rozwiała własne wątpliwości. Leo spojrzał na nią zdumiony. - Co jest niemożliwe? Że mama nas kocha? - Nie. Mam na myśli to, że to niemożliwe, abym pojechała do Lulinna. Proszę cię, Leo, nie dręcz

mnie! Leo zmienił temat. - Czy Felicja pisze od czasu do czasu? - zapytał i wydało mu się, że to pytanie sprawiło Elzie ulgę. - Tak, dokładnie co trzy tygodnie. Rzeczywiście udało jej się dostać służbę gdzieś na wschodzie, w tym samym lazarecie co ojciec. Kat, jej szwagierka, jest razem z nią. Nie sądzę, że Felicja chętnie wypełnia swoje obowiązki, ale... - Tyle jest piękniejszych rzeczy, które może robić młoda dziewczyna! - Ale wykonuje wszystkie zadania wzorowo. Gdyby to nie było tak niebezpieczne i gdybym nie musiała się o nią tak obawiać, powiedziałabym, że to z pewnością jej nie zaszkodzi. Ach, gdyby ona... Leo obserwował siostrę uważnie. - Masz na myśli to, że powinna była zostać z mężem? Elza zawahała się. Ale właściwie nigdy nie miała tajemnic przed swym młodszym bratem. - W liście Lindy jest kilka aluzji na ten temat. Między Alexem i Felicją musiało dojść do jakiejś wielkiej kłótni, i to prawdopodobnie było powodem tego, że Felicja nagle wpadła na pomysł zostania sanitariuszką. Ona chciała po prostu uciec od Alexa, ale jest za dumna, aby przyjechać do mnie. Leo musiał się roześmiać. - Prawdę mówiąc, od początku nie wierzyłem, że Felicja odkryła w sobie jakieś samarytańskie powołanie. A więc to tak! Chciała po prostu pognębić trochę Lombarda pod przykrywką poświęcenia się dobrej sprawie! Mała łajdaczka, ta twoja córeczka! - Leo! - Przepraszam. Czy Linda ciągle jest jeszcze w Monachium? - Tak. Chciałabym wiedzieć... to znaczy, czy nie sądzisz, że to niestosowne, kiedy ona ciągle tam jest sama z Alexem? - No, całkiem sami na pewno nie są. - Nie... ale Felicji w każdym razie nie ma, Kat też. ASara jest we Francji. - Dobra Sara... - Leo wziął swój płaszcz z wieszaka i zarzucił go sobie na ramiona. Jego twarz na chudej szyi, wystająca z futrzanego kołnierza, przypominała twarz starego, smutnego, pluszowego misia.

- Elza, muszę już iść. Mój pociąg odjeżdża za godzinę. Mówię ci, mógłbym tego Falkenhayna... - Cśśś! To szef sztabu generalnego! - Właśnie. Czy taki ktoś jest w ogóle potrzebny? A po co w ogóle ta wojna? Elzo, kochana - objął ją mocno, niemal brutalnie, jak gdyby w ten sposób chciał ukryć swoje wzruszenie - tyle kobiet kochałem w swoim życiu, ale ze wszystkich kobiet na świecie ciebie kocham najbardziej. Moja duża siostra! Elza zagryzła mocno wargi. Jej twarz była nieruchoma i sztywna z bólu. - Leo, jeśli spotkasz Jo albo Christiana... - No jasne, pozdrowię ich od ciebie! Gdzie oni teraz siedzą? Elza poruszyła ostrożnie stopami zdrętwiałymi z zimna. Jak zimno musi być przy takiej pogodzie w okopach... Jej głos lekko zadrżał. - Verdun - powiedziała cicho. Leo uśmiechnął się, jak gdyby w ten sposób mógł jej dodać otuchy. - Verdun? No to nie ma obawy. Prawdopodobnie... prawdopodobnie nie będzie tam tak źle! Trzask pękającego blisko granatu był tym razem bardziej głośny niż zwykle i Christian pomyślał nagle, że za chwilę umrze. A więc to moja kolej, przemknęło mu przez głowę. Przez chwilę zdziwiła go myśl, że właściwie wcale się nie boi; to było tak, jak gdyby bezgraniczny strach przed samym momentem umierania był gorszy niż śmierć. W tym szalejącym piekle ognia, dymu, błota i krwi, gdzie dookoła gwizdały kule i co chwila wybuchały granaty, przychodziło mu do głowy nieraz, że śmierć nie jest wrogiem, lecz wybawicielką. Kilkakrotnie w ciągu ostatnich dni, kiedy leżał w okopach i raz za razem ładował drżącymi rękami broń, wyobraził sobie, że wszyscy zaprzestają nagłe tej bezwzględnej, zażartej walki o każdą piędź ziemi, po prostu o życie i jakby z każdym uderzeniem serca ustępowaliby pola śmierci. Ten obraz w chwilach całkowitego wyczerpania był czymś, co kazało mu wytrwać mimo wszystko. Mogę w każdej chwili umrzeć. Wystarczy po prostu przestać chcieć żyć i wtedy umrę. Przecież nie muszę tego wytrzymać. Wytrwam jednak, bo tego chcę, ale to ode mnie zależy, czy w tej chwili umrę, czy nie i zrobię to, jeśli będzie całkiem źle. Ciągle jednak żył. Granat, który wybuchł tuż obok niego, pozostawił w ziemi głęboki lej. Christian pomyślał obojętnie, że jego kolega, który przed kilkoma minutami życzył sobie lekkiego zranienia, „akurat na urlop do domu”, pewnie zginął. Dostrzegł w mroku niewyraźny zarys leżącej w błocie sylwetki żołnierza - spod brzucha zabitego coś wypływało. Christian wychylił się bardziej i zobaczył, że były to zmieszane z krwią wnętrzności. - Patrzcie, tam leży Uli! - krzyknął ktoś - trzeba go...

- Zostaw go, człowieku! On już nie żyje. Uwaga! Znowu rozległo się warczenie nadlatującego granatu. Christian skulił się odruchowo. Za każdym razem, kiedy w pobliżu ktoś ginął, oblewał go zimny pot i czuł gwałtowną, kolejną falę strachu. Dygotał i drżał z przerażenia, wstydził się tego, a im częściej powtarzał sobie, że jest gotów umrzeć, tym bardziej kurczowo trzymał się za wszelką cenę życia. - Jesteśmy po prostu za młodzi - powiedział przed kilkoma tygodniami Jorias, po szturmie na fort Douaumont, którego zdobycie armia niemiecka przypłaciła kilkoma tysiącami zabitych. Za młodzi... Christian ciągle jeszcze słyszał słowa nauczyciela ze szkoły kadetów: „To wasz obowiązek i powinność, za cesarza i ojczyznę...” Obowiązek i powinność, obowiązek i powinność... znów uderzył granat, tym razem w pewnej odległości, nie tak daleko jednak, aby mimo ogłuszającego huku i gęstego dymu nie słyszeć krzyków trafionego przez odłamki żołnierza. Ranny wrzeszczał, coraz głośniej i coraz bardziej rozpaczliwie, nie wykrzykiwał żadnych słów, lecz było to przerażające wprost wycie zaszczutego na śmierć zwierzęcia. Christian przykucnął, osłaniając głowę. Czuł, jak kolejna fala lęku niemal wypłukuje wszystko, czego uczył się przez siedem lat w szkole kadetów. Jak zawsze w takich chwilach, kiedy czuł całkowitą bezradność wobec panicznego strachu, Christian szukał w sobie samym choćby śladów tego zapału i entuzjazmu, z jakim jechał na front do Francji. Tego osobliwego, dzikiego dreszczu, dzięki któremu krew pulsowała szybciej, a który czuł jeszcze wtedy, w szkole kadetów, kiedy przed egzaminem na podchorążych, w czasie ostrych ćwiczeń polowych wraz z cała kompanią biegł przez koszarowy plac i słyszał komendę: - Paaaadnij! Ognia! Do diabła, gdyby została chociaż odrobina z tej radości, może łatwiej byłoby zapomnieć o strachu, ciągłym, ohydnym strachu i łęku. - Ciągle muszę myśleć o Lulinnie - powiedział Jo zaledwie przed dwoma wieczorami, kiedy spotkali się przypadkowo na tyłach frontu i po bratersku podzielili między sobą jedynego papierosa. - Czy to nie jest głupie? - mówił dalej Jo - kule latają mi tuż koło głowy, dookoła panuje takie piekło, jak gdyby świat się kończył, a ja mam przed oczami Lulinn i to jest jak jakaś cudowna, pełna dziwnych obietnic wizja. Ten cichy, pełen spokoju kawałek ziemi, do którego tak bardzo chciałbym wrócić! Chciałbym móc marzyć i myśleć o Lulinnie, pomyślał z rozpaczą Christian, chciałbym móc myśleć o czymkolwiek innym niż o moim strachu. Ranny oddalony o około pięćset kroków ciągle krzyczał i jego krzyki nie stały się ani odrobinę słabsze. Christianowi nagle przemknęło przez głowę, że to mógłby być Johannes. Gdyby to był Jo, ten, który tam tak cierpiał... Christian pomyślał już po raz nie wiadomo który, że nie chciałby mieć tutaj na froncie żadnych przyjaciół ani tym bardziej braci, bo wówczas strach nabierał innych,

dodatkowych wymiarów, a pole dla własnej fantazji było znacznie większe. Czy to miało jeszcze jakikolwiek sens, oddawanie tych kolejnych salw z karabinów? Nic i tak nie było widać. Christian, podobnie jak wszyscy, strzelał wprost przed siebie na ślepo. Znowu ładować broń. Wygrzebał amunicję. Obok niego klęczał Max, syn pastora ze Szwabii. Max modlił się niemal bez przerwy, a jego mamrotanie doprowadzało Christiana do szaleństwa. Zdawało mu się chwilami, że Max stracił rozum, bo nie był w stanie poskładać ani jednej modlitwy, pieśni czy też psalmu. Christian słyszał tylko zupełnie niezwiązane ze sobą fragmenty: „twoje jest królestwo... każesz iść twoimi drogami... a kiedy wędrujesz mroczną doliną... na tym świecie boicie się, ale...” Christian w myślach bezwiednie śledził monotonnie wymawiane fragmenty i czasami mimowolnie je kończył. Jak to było? „Na tym świecie boicie się, ale patrzcie, ja zwyciężyłem świat!” Nie! Trzeba się przed tym bronić. Jeśli zacznie się modlić, to wszystko będzie stracone. Modlitwy są dla umarłych. Czymś trzeba się było jednak zająć, aby nie oszaleć. Jorias opowiadał mu, że w takich chwilach powtarza sobie wyuczone w szkole słowa łacińskich poetów. „Gallia est omnis divisa in partres tres...” Wydawało się, że Francuzi podjęli kolejną próbę ataku, bo nagle okopy niemieckie zostały wprost zasypane gradem kul i granatów, a między kolejnymi salwami nie było już żadnej przerwy. Christian wpadł w panikę, bo zdawało mu się, że się dusi. W ślepym przerażeniu, które go nagle ogarnęło, próbował złapać oddech. Gęsty dym sprawił, że dookoła panowały całkowite ciemności. Nie widział nic i nikogo; w panicznym strachu pomyślał, że wszyscy zginęli, a on jeden przeżył. Wówczas poczuł czyjeś przyciśnięte do niego ciało i usłyszał dobiegający z dala zdyszany głos Joriasa: - Christian, jesteś tam? Dostałem czymś, odłamkiem czy co. Nic nie czuję, ale zauważyłem to. - Gdzie jest Max? - spytał Christian, który nagle zauważył, że nie słychać już monotonnych modlitw on był obok mnie. - Tu leży jeden. Zdaje mi się, że... - głos Joriasa zginął w ogłuszającej salwie. Christian poczuł, że ma zupełnie mokre dłonie. - Odwrót!! - rozległ się ochrypły głos. Był to kapitan von Stahl, dowódca kompanii, który z powodu nieustannej chrypki mógł tylko z najwyższym wysiłkiem wykrzyczeć najpilniejsze rozkazy. - Odwrót!! Oddajemy pierwszą linię! Odwrót! W deszczu kul i powodzi wybuchających granatów żołnierze mozolnie czołgali się na tyły. Zdobycie tych kilku metrów kosztowało wiele istnień ludzkich, tyle samo będzie kosztować ich oddanie. Christian czołgał się powoli jak żmija, przyciskając do boku karabin i starając się wymacywać drogę piętami. Ranny żołnierz znów zaczął krzyczeć. A więc ciągle jeszcze żył, może umilkł tylko na kilka minut z powodu chwilowej utraty przytomności. Czy komuś udało się go zabrać? Może właśnie

dlaczego tak potwornie krzyczał, bo ktoś próbował go ciągnąć po błocie do tyłu. Nie zostało zbyt wiele czasu, ofensywa Francuzów przypominała wręcz orkan. Czarny dym, ścielący się nisko po ziemi, zasłaniał wszystko. Christian musiał się dobrze skoncentrować, aby utrzymać właściwy kierunek. Przed jego oczami wszystko wirowało. Kiedy w pewnej odległości od niego uderzył granat, zanurzył twarz w gęstym błocie, a rękoma instynktownie osłonił głowę. Poczuł, że z oczy ciekną mu łzy. Ostatnim wysiłkiem przeczołgał się jeszcze kilka metrów do tyłu i wśliznął się do jednego z okopów, które tworzyły drugą linię frontu. Potrzebował dobrych kilku minut, aby dojść do siebie i rozejrzeć się dookoła. - Jorias? - zawołał cicho, ale nikt nie odpowiedział. Dym zaczął rzednąć i wówczas rozpoznał znajdujących się koło niego żołnierzy. Nie było wśród nich Joriasa. - Jorias! Wiedział dokładnie, że byli tuż koło siebie. Gdzie, na przestrzeni tych kilku metrów, mogli się zgubić? Przypomniało mu się, że tuż obok nich uderzył granat. Na czworakach, najszybciej jak tylko mógł, przeciskał się przez ciasny okop koło pozostałych żołnierzy. - Jorias! Nie widzieliście Joriasa? Zmęczone, czarne od dymu twarze żołnierzy obróciły się ku niemu. - Nie. Siedź na swoim miejscu! Zwariowałeś, że tak tu szalejesz? - Zdaje mi się, że Jorias dostał - powiedział młody chłopiec o jasnych włosach, który wyglądał tak, jakby miał piętnaście lat - leży tam na polu. Znów zagrzechotały karabiny. Wszyscy schylili się z groteskowym posłuszeństwem. Młody żołnierz o jasnych włosach patrzył teraz ze zdumieniem na swoje prawe ramię, z którego tryskała jasnoczerwona krew. Z westchnieniem osunął się na dno okopu, a jego twarz w ciągu kilku sekund stała się biała jak śnieg. Christian poczołgał się na swoje poprzednie miejsce. Gdzieś na tej wysokości powinien leżeć Jorias. Zdawało mu się, że w ogarniającym go znów bezgranicznym przerażeniu nie ma już nawet miejsca na strach. Myślał tylko o Joriasie, nie zdawał sobie sprawy, że podświadomie cały czas go wołał, a z każdym tchnieniem rosło w nim przekonanie, że Jorias zapłaci życiem za jego wahanie. Wyczołgał się znów z okopu, w którym ukrył się jak zgonione zwierzę i zaraz usłyszał czyjś przerażony głos: - Nie wyłaź! Czy on zwariował? - Jorias tam został - odpowiedział inny głos.

- Ale on już dawno... - dalsze słowa zagłuszył gwizd nadlatujących kul. Christian zaczął czołgać się dalej, wprost w szalejące przed nim czarne piekło. Francuzi strzelali bez przerwy, a Niemcy nie pozostawali im dłużni. Niemal w każdej sekundzie wybuchał granat i nikt nie miał pojęcia, skąd nadlatywał. Dokładnie w miejscu ostrzeliwanym przez obie strony leżał Jorias, ale Christian zobaczył go dopiero wtedy, kiedy znalazł się niemal obok niego. Jorias leżał rozciągnięty na ziemi, a jego ramiona wygięte były pod dziwacznym kątem w stosunku do ciała. Wybuch granatu, w czasie którego Christian prawie stracił panowanie nad sobą, urwał Joriasowi obie nogi. Leżały one dalej, jak gdyby były to odstawione na bok protezy. Jorias leżał bez ruchu w kałuży własnej krwi. Christian czuł, jak jego samego zwolna zaczyna ogarniać jakieś dziwne odrętwienie. Z osobliwym spokojem ujął Joriasa za ręce, przyciągnął przyjaciela do siebie i zaczął go wlec w ciągłym deszczu kul do okopu, jak mrówka ciągnąca ciężar pod siły. On nie żyje, nie żyje, powtarzał z otępieniem, ale to przeświadczenie jak gdyby nie docierało do jego mózgu i nie powodowało ani bólu, ani też nie przerażało. Dopiero później miał zrozumieć i odczuć to, co się stało i w tym momencie stracił już na zawsze wszystko, co było nieodłączną cechą zarówno jego jak i każdej innej młodości. Dotarł jednak do okopu i kiedy wydawało mu się, że traci resztki sił, ktoś wciągnął go do środka i zdjął z niego martwe ciało przyjaciela. Christian dopiero wtedy usłyszał, mimo odgłosów walki, swój własny zdyszany oddech. Klęcząc patrzył na twarz Joriasa, którego ktoś położył w taki sposób, aby on mógł go zobaczyć. Twarz Joriasa była niesamowicie blada, z głębokimi cieniami wokół oczu i ust. Jednak była to twarz tak spokojna, że Christianowi przez moment wydało się, że Jorias śpi. Jorias wyglądał tak, jak gdyby miał znacznie mniej lat, a z jego twarzy znikło napięcie ostatnich dni. Kilka kosmyków włosów spadło na jego czoło, dokładnie tak jak zawsze, kiedy spał koło Christiana w sypialni w szkole kadetów i na małej mansardzie o skośnych ścianach w Lulinnie. Szereg obrazów z dzieciństwa i młodości, dzielonej od lat z Joriasem, przesuwało się coraz szybciej przed oczami Christiana, a każdy obraz, zanim znikał w mroku, był przez chwilę tak jaskrawy, jak gdyby oświetlało go światło błyskawicy. Były to obrazy pogodnych, beztroskich chwil, spędzanych w niezachwianym przeświadczeniu, że takie będzie całe życie, a które kończyły się suchą uwagą, umieszczoną potem w kronikach rodzinnych: Jorias Leonardi, poległ 24 lutego 1916 pod Verdun. Mężczyzna miał szeroko otwarte, rozgorączkowane oczy. Jego twarz była tak wykrzywiona z bólu, że przypominała groteskową maskę. Obejmował ramię Felicji z taką siłą, że ona sama musiała zagryzać wargi, aby nie krzyczeć. - Proszę, niech pan trzyma mnie za drugą rękę - powiedziała zduszonym głosem, kiedy zdawało jej się, że nie wytrzyma dłużej. Jednak mężczyzna zdawał się nie słyszeć i ściskał jej rękę coraz silniej. Kiedy lekarz zaczął rozcinać skórę na jego nodze, krzyknął. Kula siedziała głęboko, rana była zaropiała, a wokół wytworzył się stan zapalny mięśnia. Należało natychmiast usunąć kulę, nie wątpił w to żaden z lekarzy.Wydawało się, że nikt oprócz rannego nie przejmował się tym, że z powodu nędznego zaopatrzenia w lekarstwa skończyła się morfina, chloroform i dziś każda operacja musiała się odbyć się bez użycia środków znieczulających. - Jutro będzie nowa dostawa leków - powiedziała jedna z pielęgniarek.

- Więc dlaczego, do cholery, nie wyciągniecie mi tej kuli jutro?! - Nie wytrzyma pan do jutra. Trzeba to zrobić teraz. Ranny uprosił Felicję, aby trzymała go w czasie operacji za rękę. Jak większość żołnierzy w tym lazarecie, znajdującym się w zapadłej, opuszczonej przez Boga i ludzi galicyjskiej mieścinie Czerniowce, był zakochany w Felicji. Była najładniejszą pielęgniarką w szpitalu i nie potrafiła rozmawiać z żadnym mężczyzną tak, aby z nim natychmiast nie flirtować. Felicji rzadko kiedy przychodził teraz do głowy fakt, że właściwie jest mężatką, dlatego też wszyscy mężczyźni, z którymi się stykała, też nie mieli żadnych podstaw, aby tak o niej myśleć. Wszyscy patrzyli też przez palce na jej niedostateczne kwalifikacje pielęgniarskie i na to, że nie znosiła widoku krwi, wszy, brudu, i zmiażdżonych kończyn ludzkich. Żołnierz leżący na stole operacyjnym wpatrywał się wprost w jej szare oczy i widział w nich przerażenie, współczucie, ale także wstręt. Jego spojrzenie stawało się coraz bardziej zamglone i jakby nieobecne, co było oznaką bliskiej utraty przytomności. Za chwilę westchnął i zamknął oczy, a morderczy ucisk jego palców na jej ramieniu zelżał. Felicja odwróciła się do swego ojca i powiedziała: - Zdaje mi się, że on zemdlał, tato. Dr Degnelly spojrzał na jego twarz i powiedział: - To najlepsze, co mogło mu się przytrafić. Skończymy, zanim się ocknie. Biedny tata, wygląda na straszliwie zmęczonego, pomyślała Felicja z tkliwością. Ojciec dotychczas prawie nie odgrywał żadnej roli w jej życiu. Był cichym, łagodnym człowiekiem, a jego małżeństwo było tylko nieudaną próbą wydobycia kochanej, ale nie odwzajemniającej jego miłości kobiety z chorobliwej melancholii. Kiedy Felicja napotykała jego spojrzenie, zawsze ogarniało ją coś w rodzaju poczucia winy, że przez całe jej dotychczasowe życie tyle było w niej egoizmu i starań o własne wygody. Z trudnością przychodziło jej zdobyć się na jakiekolwiek poświęcenie i najchętniej wyjechałaby stąd jeszcze dziś - gdyby nie powstrzymywała jej duma. Przed nikim nie mogłaby się do tego przyznać, ani przed Alexem, ani przed matką, ale już najmniej przed ojcem, wiecznie zgarbionym i z podkrążonymi oczami, ale wypełniającym mimo to swoje obowiązki bez słowa skargi. Stale miała nadzieję, że ojciec nie zauważy, ile jest małoduszności w jej rzekomym oddaniu się słusznej sprawie. Jak wielu ludzi o naukowym podejściu do świata, także dr Degnelly był pod niektórymi względami zadziwiająco naiwny. Nie dziwiło go, że Felicja pełni służbę na froncie, bo nie znał jej na tyle dobrze, aby wiedzieć, że takie zajęcie nie pasuje do niej w najmniejszym stopniu. W ogóle nie przyszłoby mu też do głowy, że coś złego stało się z małżeństwem jego córki. Od czasu do czasu pytał w roztargnieniu: - Co słychać u Alexa? A co w Monachium? Felicja nie przyznawała się, że nie dostawała od Alexa żadnych listów - ona sama też do niego nie

pisała - i udzielała ojcu jakichś zdawkowych odpowiedzi. Dr Degnelly był zawsze tak zmęczony, że słuchał niezbyt dokładnie. Uśmiechał się więc, całkowicie wyczerpany, jakby nieobecny, i mówił: - Cieszę się, że jesteś, mała. To dobrze mieć tutaj kogoś bliskiego koło siebie. Objęła go kiedyś i przytuliła, a on położył głowę na jej ramieniu, jak gdyby chciał w tej pozycji odpocząć. I kiedy widziała z bliska jego siwe, przerzedzone włosy, po raz pierwszy przyszło jej do głowy, że upływające lata nie oszczędziły także i jego. Coraz częściej patrzyła na niego ze świadomością znikomości czasu, który im obojgu pozostał. Tak chętnie ukryłaby twarz na jego piersi, kiedy w jej głowie kołatała się rozpaczliwa myśl; to nie tak, wszystko miało być inaczej, nic nie wyszło! Ta przeklęta wojna! Opuściły dom na Prinzregentenstrasse razem: Kat, Felicja i Sara. Sara, której prośby zostały wreszcie wysłuchane była szczęśliwa jak nigdy. Kat dziwiła decyzja Felicji, ale wolała jechać razem z nią, niż zostać w domu, chodzić do szkoły i w samotności wyczekiwać na listy od Filipa. - Jak on może iść na front, to ja również - oświadczyła, po czym dodała: - jeśli nie znalazł sposobu, aby porozmawiać z ojcem o nas, to niech nie liczy na to, że będę wiecznie siedziała w domu i wypłakiwała sobie oczy! Jednak w tych słowach krył się strach, rozpacz i jakaś rezygnacja. Nie przestała kochać Filipa, ale wydawało jej się, że ona sama z każdym mijającym dniem jest coraz bliżej jakiegoś nieokreślonego nieszczęścia. Nie rozmawiała o tym ani z Felicją, ani z nikim innym, bo nigdy nie lubiła zwierzać się ze swoich zmartwień. A właściwie one obie, zarówno Kat i Felicja, przestały odczuwać potrzebę dzielenia się swoimi troskami. Kat także udało się uzyskać służbę na froncie w Galicji, głównie dlatego, że i ona i Felicja podczas krótkiego szkolenia w Monachium stale zapewniały, iż pojadą na front tylko razem. Obie były tak uparte, że wreszcie skapitulowano. Sarę natomiast wysłano na front zachodni. Felicja odprowadziła ją na dworzec i ostatnie, co zachowała w swej pamięci, to obraz smutnej twarzy Sary ze śmieszną plamą od sadzy na nosie, co nieoczekiwanie nadawało jej twarzy wyraz groteskowej melancholii. Felicja wyszła z długiego baraku, w którym leżeli ranni i gdzie za cienką ścianą przeprowadzano operacje. Potarła zaczerwieniony, bolący przegub dłoni i głęboko odetchnęła czystym powietrzem. Ciągle jeszcze było gorąco, choć słońce znajdowało się już nisko nad horyzontem. Smutny zakątek kraju, ta Galicja, niemal na końcu świata, gdzie diabeł mówi dobranoc, a wszyscy żołnierze pełniący frontową służbę uważają, że zostali tu wysłani za karę. W defetystycznych kręgach militarnych mawiano, że kto przegra wojnę, otrzyma Galicję i stało się to tym bardziej absurdalne, że to właśnie tutaj w bitwach wyginęła połowa armii węgierskoaustriackiej. Od strony pobliskiej rzeki powiał lekki wiatr. Felicja podniosła głowę i popatrzyła na bladoniebieskie niebo. Gdyby wreszcie spadł deszcz albo gdyby przyszła porządna burza! Gdyby wreszcie skończył się ten nieznośny upał! Z taką chęcią wzięłaby kąpiel, ubrała lekką, letnią sukienkę, uczesała włosy, użyła ulubionych

perfum... Zamiast tego... Westchnęła i z ulgą zsunęła z nóg buty. Jej stopy były obolałe i pełne pęcherzy. Benny, rudowłosy, bardzo lubiany pielęgniarz z Innsbrucku, który w lazarecie był „dziewczyną do wszystkiego”, podszedł do niej uśmiechając się. Palił papierosa - rzecz bardzo cenną i trudną do zdobycia w lazarecie. - Cześć, Benny - powiedziała Felicja zmęczonym głosem - dasz mi pociągnąć? - Jak pani rozkaże - Benny nigdy nie tracił humoru. Felicja ukradkiem zaciągnęła się kilkakrotnie dymem. Co prawda, pielęgniarkom zabraniano palić, ale Felicja cały czas miała w pamięci słowa Letycji: „Jest w życiu kilka sytuacji, z którymi nie można się uporać bez wódki i papierosów”. - Słyszałem o czymś - powiedział Benny po chwili. Rozejrzał się ostrożnie i zrobił jeszcze jeden krok w stronę Felicji. - Zdaje się, że czeka nas wielka ofensywa rosyjska. Może być niedobrze. - Ach, to tylko takie gadanie - odparła Felicja znudzonym głosem - co tydzień przychodzisz z takimi wieściami. - Tym razem wieści pochodzą z dobrze poinformowanych źródeł. - No dobrze. Znowu będzie pełno rannych, a my będziemy pracować całymi nocami. Och, nie masz pojęcia, jak bardzo mam tego dość! Benny rzucił niedopałek papierosa na ziemię i zadeptał go. Jego okrągła, zwykle wesoła twarz była poważna i pełna troski. - Może znajdzie się możliwość, abyś mogła stąd wyjechać, Felicjo. Wiem o czymś jeszcze: pojutrze wyjeżdża stąd transport rannych. Do Wiednia. - Och... - Wiesz, który lekarz pojedzie z nimi? Twój ojciec! - Tata? Och, dzięki Bogu! Będzie mógł wreszcie wyjechać z tego okropnego lazaretu. On jest całkiem wykończony. - A potem wyślą go na trzy tygodnie urlopu. Słyszałem, jak właśnie o tym mówili: „Wyślijcie doktora Degnelly na urlop, zanim przewróci się z przepracowania”. Nie ustalono jeszcze nazwisk sanitariuszek, które też mają pojechać. Zainteresowanie Felicji wzrosło. - Ach, myślisz, że... - Powinnaś być szybsza niż inni. Wycieczka do kraju nie byłaby zła, prawda?

- Nie byłaby zła? To byłoby coś najlepszego, co mogłoby mi się przytrafić! Może dałoby się znaleźć dwa lub trzy wolne dni. Och, Benny, tak marzę o jakiejś zmianie. Czasami myślę, że całe moje życie upłynie już wśród rannych, umierających ludzi i pyskatych pielęgniarek przełożonych. A do tego jeszcze ten upał, kurz, muchy... - Dlaczego - spytał Benny - zostałaś sanitariuszką? - Bo... bo ja... ach, to skomplikowana historia. - Felicja pochyliła się i ubrała z powrotem swoje buty. - Dzięki za pomysł, Benny. Zaraz się tym zajmę. - Powinnaś to zrobić. I pamiętaj o tej ofensywie rosyjskiej! Może lepiej byłoby wówczas znaleźć się daleko stąd. Uśmiechnęła się pobłażliwie. Benny i jego mroczne przepowiednie, który uwielbiał, jak z powodu powtarzanych przez niego pogłosek denerwował się cały personel lazaretu. Kwadrans później wszystko było wyjaśnione. Paula, pielęgniarka przełożona, popatrzyła na Felicję ostro i powiedziała: - Chciałabym wiedzieć, jakim cudem pani się wszystko udaje, pani Lombard! Ale oczywiście zgodziła się na wyjazd Felicji, która postanowiła kuć żelazo póki gorące i natychmiast spytała o Kat. - Kassandra Lombard? Ona też jedzie tym transportem. I też dostanie trzy tygodnie urlopu. Jest wykończona nerwowo, biedactwo. - Czy ja nie dostanę urlopu? Przełożona aż parsknęła z oburzenia. - Pani? Za co? Czy ten czas, który tu pani spędza, to nie urlop? - Czy wypije pani teraz herbatę, łaskawa pani, czy też poczeka pani na pana Lombarda? Linda drgnęła nerwowo. W drzwiach stała pokojówka Fanny i patrzyła na nią wyczekująco. - Która godzina, Fanny? - Już po piątej. A pana Lombarda ciągle jeszcze nie ma w domu. - A więc proszę przynieść mi herbatę teraz - Linda podniosła się z jedwabnych poduszek, na których siedziała bawiąc się ze swoim synem. Paul - nazwała go Paul, od imienia generała Paula von Hindenburg - miał już dziesięć miesięcy. Przeważnie raczkował po podłodze, ale czasami próbował już stać. Wyciągał wówczas niezdarnie rączki do matki i śmiał się wesoło. Był miłym, łagodnym dzieckiem o jasnych włosach i okrągłych, niebieskich oczach.

Linda usiadła przy stole przed kominkiem, a Fanny postawiła przed nią tacę z herbatą i szarymi, nieapetycznie wyglądającymi placuszkami. Zupełnie jakby były upieczone z kurzu i wody, pomyślała Linda. Oparła się wygodnie i piła herbatę małymi łykami. Właśnie odstawiła filiżankę, kiedy do pokoju wszedł Alex Lombard. Wyglądał tak dobrze, że Lindzie przez chwilę zaparło dech. Miał na szyi elegancki, jedwabny szalik w kolorze kości słoniowej, był świeżo ogolony i pachniał dobrą wodą kolońską. Uśmiechnął się do Lindy swobodnie. - Dzień dobry, Lindo. Znajdzie się jeszcze trochę herbaty dla mnie? Nie? To nie szkodzi. Mamy okazję do świętowania! - wyjął z szafki butelkę ginu, dwie szklanki i postawił na stole. Potem wziął na ręce Paula i zaczął go huśtać w powietrzu. - No, monsieur, czy nauczył się pan dziś czegoś nowego? Lindo, ten mały jest z każdym dniem ładniejszy! - posadził dziecko na kolanach Lindy, po czym odkorkował butelkę i napełnił obie szklanki. - Niech pani pije, Linda. Niech pani pije za mnie. Dziś spełniło się moje najgorętsze życzenie! Jakie życzenie? - spytała Linda, myśląc jednocześnie z irytacją: dziś przede wszystkim zdążyłeś już odpowiednio dużo wypić! - Idę do żołnierzy. Kapitan Lombard zgłosił się na front i został przyjęty. Do diabła z fabryką, dziś potrzebni są także rezerwiści, aż do ostatniego! - Alex opróżnił szklankę jednym haustem, po czym natychmiast znowu ją napełnił. - W następnym tygodniu ruszam do Francji! - Co?? Patrzył na nią z rozbawieniem. - Co panią tak dziwi? - No, ja myślałam... sądziłam zawsze, że... - Dalej, co pani myślała? Że Alex Lombard nie jest patriotą? Linda z zażenowaniem skinęła głową, bo wydało jej się to śmiertelną obrazą. Ale Alex zaśmiał się tylko i wypił gin jak gdyby to była woda. - Uwielbiam przygody, madame, a ta wojna to właśnie przygoda. - Tylko przygoda? - spytała Linda cicho. Jego słowa sprawiały jej przykrość, ale nie ważyłaby się dać mu to po sobie poznać. Alex zawsze trochę ją onieśmielał. - Tak - odpowiedział - tylko przygoda. Lindo, ja nie mam nic do stracenia. Właśnie to jest piękne w moim życiu, że ono dla mnie nie jest nic warte. Dlatego mogę robić to, co mi się podoba. Zawsze z przykrością patrzyłem na ludzi, którym zależało na życiu. Przecież oni stale się czegoś obawiają. Ja

nie! - Alex znów jednym haustem opróżnił szklankę, podczas kiedy Linda ostrożnie upiła kilka łyków. - Mam nadzieję, że nie idzie pan na wojnę tylko dlatego, że ja i moje dziecko jesteśmy dla pana ciężarem? - spytała. - Ciężarem? Moja droga, ja kocham dzieci! Kocham kobiety! - Alex zaśmiał na widok zgorszonej twarzy Lindy - nie, idę na wojnę, bo chcę wreszcie udowodnić wszystkim, że mój ojciec potrafi sam zarządzać fabryką, a ja nie jestem mu potrzebny w najmniejszym stopniu. „Moi panowie” powiedziałem - na froncie mogę zrobić o wiele więcej dla Niemiec”. - Alex popatrzył na szklankę Lindy. - Niech pani pije, Lindo! Nie tak nieśmiało! Niech pani pije, a wówczas zrozumie pani, dlaczego jestem szczęśliwy!. - Za to Felicja nie będzie chyba szczęśliwa, kiedy się o tym dowie - wymamrotała nieco zrzędliwie Linda. Alex ciężko podniósł głowę. Popatrzył na nią tak, jak gdyby obudził się dopiero co z głębokiego snu i z trudem wracał do rzeczywistości. - Felicja... - powiedział cicho, jak gdyby zdziwiony - co pani powiedziała? - Że będzie się martwiła, kiedy dowie się o pańskiej decyzji. Alex wypił czwartą szklankę ginu, zaśmiał się złośliwie i powiedział: - Madame Lombard będzie to piekielnie obojętne, taka jest przeklęta prawda! Rozległo się pukanie do drzwi i do pokoju weszła Fanny. - Telegram - powiedziała - dla pani Lindy Degnelly, z Francji. Twarz Lindy zbielała aż po usta. - Psiakrew - zaklął Alex i także zbladł. Linda rozerwała drżącymi rękami arkusik papieru. - To od Johannesa - powiedziała oddychając z ulgą - dzięki Bogu, a więc... zaczęła czytać i nagle krzyknęła z przerażenia. Alex nie spuszczał z niej wzroku. - No? Co on pisze? Linda przeczytała drżącym głosem: „Christian poległ w czasie szturmu na fort Thiaumont - bądź z matką w Berlinie, kiedy ona otrzyma tę wiadomość - Johannes.” Fanny pociągnęła nosem. Alex podniósł swoją pustą szklankę i zmrużonymi oczami patrzył przez szlifowane szkło na wzorzystą tapetę. - Młodszy brat Felicji - powiedział powoli - bardzo miły chłopiec, o ile sobie go przypominam. Nie miał pewnie dwudziestu lat. - Miał dziewiętnaście - powiedziała cicho Linda i wstała. - Muszę wracać do Berlina. Jo ma rację. Nie można teraz mamy zostawić samej.

- Pomogę pani przy pakowaniu - odezwała się Fanny - och, Boże, zaledwie dziewiętnaście lat! Taki młody człowiek, ma przed sobą całe życie i przychodzi jakiś wstrętny Francuz i... - Nie uwierzysz, Fanny - przerwał Alex - ale także Francuzi giną na tej wojnie. I to dziewiętnastoletni! Zastrzeleni przez Niemców. Przez takich jak ja! - dodał z nieoczekiwaną pasją, podniósł się i wyjął butelkę whisky z szafki. Wypiję jeszcze trochę... Ja... jak to się mówi?... zaleję się po prostu! - wykrzywił twarz w bolesnym grymasie - Biedny Christian! Zycie to jedno wielkie świństwo, ale każdy powinien mieć szansę, aby samemu dojść do tego wniosku. 2. W pociągu znajdował się ranny z postrzałem brzucha. Jęczał i stękał tak głośno, że nikt tego nie mógł wytrzymać. Dr Degnelly znów podał mu morfinę, ale niewiele to pomogło. Koń tego by nie wytrzymał, pomyślała Felicja ze zgrozą, kiedy ojciec przedawkuje morfinę... Ale tego nie ważyła się powiedzieć głośno. Delikatnie wytarła ojcu chusteczką pot z czoła. Degnelly podniósł głowę i spojrzał na nią. - Dzięki, mała - powiedział, po czym dodał po chwili ciszej wskazując głową na rannego: - ten tutaj wkrótce skończy. Tak będzie najlepiej dla niego. - Oczywiście, tato. A ty zrobiłeś wszystko, co było możliwe. - Felicja podała ojcu szklankę wody Musisz więcej pić, to ważne. Komu to pomoże, jeśli i ty się rozchorujesz? W drugim końcu wagonu siostra Paula powiedziała do Kat: - Gdyby ona chociaż w połowie troszczyła się tak o rannych, jak o swojego ojca! Wie pani, Kat, pani szwagierka należy do tego rodzaju kobiet, który znam aż nadto dobrze. To są kobiety, które dałyby się rozerwać na strzępy dla paru powodów, ale cała reszta ludzi na świecie to dla nich... - Paula prychnęła z pogardą i dokończyła - wszystkich mogliby diabli wziąć, a one nie mrugnęłyby nawet okiem! - Nie wolno pani tak mówić o Felicji. Jest zupełnie inna niż się pani wydaje. Cieszę się, że ona należy teraz do naszej rodziny i bardzo ją lubię! Siostra przełożona z namysłem obserwowała rozentuzjazmowaną dziewczynę. - No, przypomni pani sobie kiedyś, co mówiłam - gderała - a teraz jazda! Niech pani zacznie zmieniać opatrunki! Czy zawsze muszę wszystko powtarzać dwa razy? Pociąg, sapiąc głośno, toczył się powoli przez nudną, płaską okolicę. Felicja wsłuchiwała się w monotonny stukot kół i pomyślała, że można by do ich rytmu nucić jakąś melodię... Z każdą minutą pociąg zbliżał się coraz bardziej do Wiednia... ach, niewiarygodne, że wreszcie miałaby tam dotrzeć! Ciągle ten lazaret, nie, to zupełnie nie dla niej. Musi znaleźć jakiś sposób, aby z Wiednia dostać się

do domu, do Berlina. Jak najdalej od tej okrutnej, obrzydliwej wojny. Ukradkiem podrapała się w kark. Pchły! Znowu je złapała, ale też te bestie nie oszczędzały nikogo. I choć nie tylko ona sama musiała radzić sobie z nimi, ciągle wydawało jej się to wyjątkowo krępujące i obrzydliwe. Pociąg zaczął hamować - tak nagle, że Felicja omal się nie przewróciła. Ranny z postrzałem brzucha spadł z łóżka, krzyknął cicho, przechylił głowę do tyłu i nagle znieruchomiał Jego oczy momentalnie nabrały szklistego, niesamowitego wyrazu. Pozostali trzymali się kurczowo noszy i wózków, na których siedzieli. Za chwilę pociąg stanął, a w wagonie podniósł się głośny lament. - Co to ma znaczyć? Czemu on się zatrzymuje? - Czy on myśli, że wiezie drewno na opał?! - Spokój! - zagrzmiała siostra Paula - Spokój! Nie ma powodu do zdenerwowania Felicjo, proszę ustalić, dlaczego się zatrzymaliśmy. Jeśli to uszkodzenie lokomotywy, to mogę tylko życzyć dobrej nocy! Felicja ostrożnie przekroczyła martwego żołnierza z postrzałem brzucha. Miała wrażenie, że jej nerwy są napięte jak postronki. Tylko spokojnie, myślała, nie zatrzymywać się. Otworzyła drzwi wagonu uderzając w nie ramieniem i natychmiast do wnętrza wdarło się upalne powietrze letniego dnia. Felicja zobaczyła przed sobą obce, wrogie twarze, brudne mundury, potargane włosy, pokryte kurzem konie. W ciemnych, wąskich oczach nie było ani śladu przyjaznych uczuć. Potrzebowała dobrej chwili, aby otrząsnąć się z zaskoczenia i zrozumieć. - Co się dzieje? - z wnętrza wagonu dobiegł ostry głos siostry Pauli. Jeden z rannych leżących blisko drzwi odpowiedział z niedbałą ironią: - Niech się pani nie denerwuje, siostro. To nie jest uszkodzenie maszyny. To tylko kilku Rosjan. Nie wolno im było rozmawiać ze sobą, kiedy w całkowitej ciszy przerywanej tylko ćwierkaniem świerszczy czekali, aż z ostatniej, niedawno minionej sennej stacji przyjedzie lokomotywa mająca zabrać ich pociąg dokładnie w przeciwnym kierunku. Mimo zakazu rozmowy, szeptane wieści krążyły od ust do ust - prawdopodobnie za sprawą któregoś z Rosjan. Wielka rosyjska ofensywa - wojska dotarły daleko w głąb kraju - największe zwycięstwo od początku wojny - armia dowodzona przez generała Brusiłowa - 200 000 jeńców... Strzępy zdań i pojedyncze słowa, bardziej zrozumiałe fragmenty rozmów - Brusiłow, Brusiłow, Brusiłow... to nazwisko dudniło w głowie Felicji. Wyszła z wagonu, usiadła w cieniu koła na łące. Wiedziała, że jej miejsce było przy rannych, ale - nie mogła, nie chciała zostać teraz w wagonie. Później... Kat, Paula i inni poradzą sobie bez niej. Generał Brusiłow... niech go piekło pochłonie! To on wszystko zniszczył! Podniosła głowę, bo podszedł do niej jeden z Rosjan. - Papierosa? - zapytał grzecznie, ale Felicja potrząsnęła głową. Nie, nie chciała papierosa, chciała

tylko wrócić do domu! Dr Degnelly zeskoczył z wagonu i zwrócił się do młodego rosyjskiego oficera: - Mamy tu zmarłego w wagonie. Możemy go pogrzebać? Oficer po krótkim wahaniu zgodził się. Dwóch lżej rannych i dr Degnelly, uzbrojeni w łopaty udali się więc pod rosnącą w pobliżu sosnę, gdzie zaczęli kopać grób. Felicja obserwowała ich bezmyślnie. Przypomniał jej się rudowłosy Benny. Jak to on powiedział? „Powinnaś być daleko, kiedy to się stanie”. No i nie dojechała odpowiednio daleko. Gdyby, gdyby... Próbowała w myślach znaleźć winnego za taki rozwój wypadków, jak gdyby to coś mogło teraz zmienić. Tak, gdyby nie wyszła za Alexa! Z jego powodu tkwiła teraz tutaj. Nienawidziła go, gdyby on wiedział, jak bardzo go nienawidziła... Żołnierz, który proponował jej papierosa, znów podszedł do niej. - Nie strach - powiedział pocieszająco, niemiłosiernie kalecząc niemiecki - nic nie stanie się. Pojechać do obozu, wymienić kiedyś na rosyjskich jeńców! - Ale dlaczego my wszyscy? Prowadzicie wojnę także z pielęgniarkami i lekarzami? Nie zrozumiał i spytał: - Co jest? - Ach nic! Z pociągu dobiegł głos siostry Pauli, która niezmordowanie wydawała rozkazy. - Siostro Susanne, czy to ma być porządny opatrunek? Proszę natychmiast wziąć się do roboty i nie wyglądać ciągle na zewnątrz! Nawet w czasie trzęsienia ziemi nie mogłaby darować sobie tej dyscypliny. Felicja obserwowała dalej mężczyzn kopiących grób pod sosną. Jej ojciec wyprostował się zmęczony i przetarł ręką spocone czoło. - Wystarczy. Głębiej i tak i tak nie jesteśmy w stanie kopać. Jeden z rosyjskich żołnierzy - niewysoki, krępy mężczyzna o szeroko rozstawionych kościach policzkowych i skośnych oczach - podszedł do grobu i zajrzał do środka. Na twarzy miał prowokujący, pogardliwy uśmiech. Powiedział coś, czego nikt nie zrozumiał, ale w jego glosie dźwięczała pogarda. Nagle - Felicji wydawało się, że wszystko rozgrywało się tak, jak gdyby oglądała jakąś sztukę na scenie w teatrze - jeden z Niemców ujął mocniej łopatę i wyprostował się. Z twarzą pełną nienawiści podniósł łopatę wysoko nad głową. Rosjanin śledził jego ruchy bez śladu strachu, raczej ze zdziwieniem. Felicja widziała wykrzywioną, rozjuszoną twarz Niemca. Boże, pomyślała, zabije

Rosjanina! Rosjanin podniósł spokojnie pistolet, lecz w tym samym momencie doktor Degnelly chwycił rannego Niemca za rękę, chcąc odciągnąć go na bok. Ten potknął się, zachwiał i kula, zamiast w niego, trafiła prosto w pierś doktora Degnelly. Lekarz spojrzał ze zdumieniem na rosnącą szybko plamę krwi na mundurze, po czym obaj mężczyźni, Niemiec i Rosjanin spojrzeli na siebie zaskoczeni. Felicja poderwała się nagle. - Ojcze! - krzyknęła - Ojcze! O Boże, on strzelił do mojego ojca! - pobiegła przez łąkę. Za sobą usłyszała krzyk Kat. Upadła na kolana tuż obok ojca, który właśnie osuwał się na ziemię i objęła go ramionami. - Tato, tatusiu, czy bardzo boli? To tylko postrzał, prawda? Nie będzie źle. Tylko tak dużo krwi, ale... - trzymała ojca cały czas, choć stawał się dziwnie bezwładny i ciężki. Chciał się położyć, ale ona starała się go podtrzymać. Nie wolno go położyć, myślała, jeśli będzie leżał, będzie całkiem źle i już nie wstanie. Krew, pulsując rytmicznie, tryskała wręcz z rany i zabarwiła na czerwono fartuch Felicji. Degnelly otworzył z trudem oczy i powiedział: - Zostaw mnie. Zostaw mnie, jestem zmęczony. Ostrożnie położyła go na ziemię. Odwróciła się i zawołała cicho: - Lekarz! Gdzie jest drugi lekarz? Drugi lekarz, który towarzyszył rannym, bardzo młody mężczyzna, zeskoczył z wagonu i podbiegł szybko. Rozpiął mundur na piersi Degnelly’ego, zbadał szybko ranę, po czym spojrzał na Felicję i potrząsnął nieznacznie głową. Degnelly znów otworzył oczy. - Felicjo, kochanie... - poszukał jej ręki - jestem taki zmęczony. - Tak - odpowiedziała Felicja zduszonym głosem - powinieneś wypocząć. Spij, potem poczujesz się lepiej... Uśmiechnął się z wysiłkiem. - Nie będzie żadnego potem. To koniec. Cieszę się, że jesteś tutaj. - Tato, nie mów tak... - Posłuchaj, malutka, musisz pozdrowić mamę ode mnie. Zapamiętaj sobie dzień mojej śmierci. Twoja matka powinna go znać. Ona będzie chciała znać datę mojej śmierci. - Ale nie wierzysz przecież, że... - Nie udawaj. I proszę - oczy Degnelly’ego stały się nagłe bardzo poważne, bliskość śmierci

sprawiła, że nagle nabrały zupełnie innego, nieznanego Felicji wyrazu - wróć do twojego męża. Niedobrze jest tracić czas. Zycie jest na to za krótkie. Niedobrze jest sprawiać bliskim ból. Co on miał na myśli? Przecież nie mógł wiedzieć, że ona i Alex... Ale przecież nie o tym chciała z nim teraz mówić. Chciała go tylko prosić, aby został z nią, powiedzieć, że nie wolno mu teraz tak po prostu umrzeć. Nie dziś, w tym niemiłosiernie palącym słońcu, w tej pustej, samotnej okolicy. - Oczywiście, tato. Nigdy już nie sprawię bólu Alexowi. Będziemy szczęśliwi... - wszystko mogłaby mu teraz obiecać. Jego oczy nie patrzyły już tak jasno jak przed chwilą, stawały się zamglone i jakby mętne. - Powiedz twojej matce, że ją bardzo kochałem. Powiedz jej, proszę! - Oczywiście, powiem jej. Wiem przecież, jak bardzo ona cię kocha. Ona zawsze cię... Degnelly uśmiechnął się smutno. - Ona nigdy mnie nie kochała. Wyszła za mnie, aby zapomnieć... - przestał mówić, jak gdyby zajęła go nagle inna myśl. - Co będzie teraz z tobą? - Och, nie martw się o mnie! - kłamała spokojnie i przekonywająco - słyszałam właśnie, że wszystkie siostry mają być odesłane do domu. Poradzę sobie, tato. Patrzył na nią z tkliwością, lecz nagle na jego twarzy pojawił się na krótką chwilę wyraz przerażenia, jak gdyby nagle stanął twarzą w twarz z niebezpieczeństwem. Jego rysy powoli rozluźniały się. Zamknął oczy, odetchnął głęboko i znieruchomiał. Felicja wpatrywała w niego rozszerzonymi oczami, jak gdyby nie pojmując. Podświadomie czekała na jakiś gest czy słowo, ale ojciec leżał bez ruchu. Nie była obojętna wobec śmierci i cierpień innych żołnierzy, ale one istniały jak gdyby poza jej wnętrzem. Tym razem jednak zdawało jej się, że wyrwano z niej cząstkę jej własnej duszy. Nie będę płakać. Jeśli się teraz rozpłaczę, oszaleję. Dojmujący ból szukał jednak jakiegoś ujścia. Zimnymi, pełnymi przerażenia oczami popatrzyła na młodego lekarza, który ciągle jeszcze stał bezradnie obok niej. - Nie może pan zrobić nic innego, jak tylko stać tutaj? - spytała z nieoczekiwaną, rozpaczliwą opryskliwością. Mężczyzna drgnął przestraszony. - Nic już nie można zrobić. Pani ojciec... - Nie żyje, wiem.

Poczuła znów falę przerażenia graniczącego z obłędem, kiedy pojęła, że ojciec leży tuż koło wykopanego przez siebie samego grobu. On wykopał sam sobie... Podniosła się gwałtownie. Miała niesamowicie bladą twarz, z którą kontrastowała wielka plama krwi na jej fartuchu, jej oczy płonęły, a usta były kurczowo zaciśnięte. Ona sama musiała zatroszczyć się o to, aby pochowano jej ojca. Przyniosła Biblię i przeczytała parę odpowiednich, jak jej się zdawało, fragmentów. Schowała troskliwie kilka osobistych przedmiotów, które przy nim znaleziono: obrączkę, zegarek i amulet z fotografią Elzy, który zawsze nosił na piersiach - miała taki wyraz twarzy, że żadnemu z Rosjan nie przyszło do głowy sięgnąć po te drobiazgi. One należały teraz do jej matki i tylko ona powinna je otrzymać. Wróciła szybko do wagonu. Kat z wahaniem wyciągnęła w jej stronę rękę, jak gdyby chcąc ją objąć, ale cofnęła się gwałtownie, przerażona wyrazem jej twarzy. Felicja nie byłaby w stanie powiedzieć komukolwiek na świecie, co myślała, co czuła i co działo się teraz w jej duszy. To był czysty przypadek, że Alex i wuj Leo spotkali się na froncie zachodnim, w małej francuskiej wsi nad Sommą. Alex został właśnie awansowany na majora i przejął dowództwo batalionu, do którego należał Leo. I zaraz pierwszego dnia doszło do niemiłego incydentu: kiedy w czasie potyczki Alex wydał rozkaz opuszczenia okopów i szturmowania, Leo skulił się na dnie okopu i ze zdumieniem patrzył na swoje drżące ręce. - Jazda! - usłyszał głos Alexa, mimo ogłuszającego ognia karabinów. - Nie mogę - odkrzyknął Leo, daremnie próbując zacisnąć dłonie w pięści - moje nogi tak samo się trzęsą. Nie mogę iść. W efekcie krótkiej zwłoki Alex przegapił decydujący moment ataku i ogień od strony wroga nasilił się. Posunął się do Leo i podał mu płaską butelką z wódką. - Masz, wypij parę łyków. Każdemu z nas zdarza się stracić nerwy. Przez gęsty dym spojrzeli na siebie ze zrozumieniem. - Nie miałem jeszcze okazji przedstawić się - powiedział Leo, przekrzykując potworny jazgot karabinów - jestem Leopold Domberg. - Domberg?! Jest pan... - Wujem Felicji Degnelly, zgadza się. Poznałem pana w czasie ślubu z moją siostrzenicą, ale krótko rozmawialiśmy ze sobą. - Dzisiejsze spotkanie wydaje się być mniej romantyczne - odparł kwaśno Alex i zapytał: - No, potrafi pan teraz dojść do następnego okopu? Leo pociągnął jeszcze parę łyków z butelki i oświadczył pogodnie: - Oczywiście, panie majorze.

Sara była kimś w rodzaju siostry zaufania w lazarecie. Znali ją wszyscy, także starsze pielęgniarki przychodziły do niej po radę. Budziła zaufanie i miała w sobie taki spokój, jaki potrzebny był każdemu w czasie tych strasznych dni nad Sommą. Brakowało łóżek, nosze stały we wszystkich korytarzach, pielęgniarki musiały przeciskać się między rannymi i nierzadko wyplątywać z rozpaczliwych, kurczowych objęć szukających pomocy rąk. Bitwa nad Sommą stała się jedną z najstraszniejszych bitew tej wojny. 104 francuskie i angielskie dywizje próbowały przerwać front niemiecki, jednak bez decydującego zwycięstwa. Po obu stronach dochodziło do bezlitosnych, potwornych rzezi. Mężczyźni umierali tysiącami, przeważnie wśród straszliwych męczarni, a ci, którym dane było przeżyć, nigdy już nie byli tacy, jak dawniej. I prawie nie było nikogo, kto - jeśli przeżył - nie byłby ranny. Zmiażdżone lub poszarpane kończyny, wypalone oczy, postradane zmysły nic nie było w stanie złagodzić ludzkich cierpień. Sara w chwilach rozpaczy modliła się często o odrobinę chloroformu. Chloroform, chociaż trochę, tylko do amputacji, kochany Boże! Sara, ta nieśmiała Sara, która nigdy nie ważyła się wypowiedzieć głośno swojego zdania, znalazła w sobie hart ducha i siłę, o jaką nikt ją nigdy nie posądzał, a już najmniej ona sama. Choć nikt tego nie dostrzegał, ona panowała nad całą sytuacją w lazarecie, a wszyscy bez sprzeciwu podporządkowywali się jej łagodnemu, lecz pełnemu stanowczości głosowi. Nawet kiedy któregoś dnia przyszły cztery transporty z ciężko rannymi żołnierzami i wszędzie zaraz rozległy się ich krzyki, dookoła intensywnie pachniała świeża krew, a lżej ranni musieli leżeć na noszach przed drzwiami lazaretu, bo wewnątrz nie było już ani skrawka wolnej podłogi, a pielęgniarki traciły przytomność w czasie ciągłej pracy w potwornym upale, Sara zdawała się mieć nerwy z żelaza. Szybko i pewnie robiła wszystko, co należało zrobić, a że od dawna już prawie nie sypiała, stawała się coraz bardziej szczupła i blada. Nie było nikogo, kto nie kochałby jej i nie podziwiał, a jedno i drugie - podziw i miłość - było dla niej czymś nowym. Czasami przychodziła jej do głowy przerażająca myśl, że wszystko byłoby inaczej, gdyby nie wojna. Ogarniało ją wtedy straszne poczucie winy i skrucha, ale nie wyobrażała sobie powrotu do bezbarwnej, szarej codzienności. Próbowała myśleć o tym tak rzadko, jak to tylko możliwe, ale wiedziała, że ta wojna była jej potrzebna. Jej osobowość i kwalifikacje, które nareszcie zostały docenione, potrzebowały tła ginącego świata. Ze strachem pytała siebie, jak uda jej się odnaleźć samą siebie w czasie pokoju. Leo ustawicznie myślał o swoim planie, co nabierało wręcz cech obsesji. W gruncie rzeczy nosił się z tą myślą już od dnia powołania na front. To, co wtedy przemknęło mu przez głowę jak błyskawica: Nie zostanę tam długo! - nabrało realnych kształtów we Francji. W ogóle tu nie zostanę! Wiedział, że dezercja to szaleństwo. Próba przedarcia się przez niemieckie oddziały na ich tyły i potem ucieczki do Niemiec graniczyła wręcz z niemożliwością. Ale Leo uważał, że nie ma nic do stracenia. Jeszcze dwa tygodnie frontu, a po załamaniu nerwowym wyląduje w szpitalu dla psychicznie chorych, albo zastrzeli się czy też po prostu rzuci się wprost pod bagnety wroga. Jeśli jednak spróbuje wydobyć się z tego szaleństwa, to będzie miał jakąś niewielką szansę, iskierkę nadziei, że przeżyje. Kiedy we wsi, gdzie znajdowała się główna kwatera jego pułku, spotkał Sarę Winthertal, jego plany były już sprecyzowane.

Sara uśmiechnęła się do niego nieśmiało i powiedziała cicho: - Dzień dobry, panie Domberg! - a on zaczął łamać sobie głowę, kim ona może być. - Jestem Sara Winthertal - przypomniała mu - przyjaciółka Felicji. Wtedy rozpoznał ją natychmiast - Sara, oczywiście!. Zauważył, że jego zła pamięć bardzo ją speszyła i natychmiast spróbował naprawić swoją niezręczność. - To przez pani czepek pielęgniarski. Wygląda w nim pani zupełnie inaczej. Tak, przypominam już sobie - Sara - wymówił jej imię łagodnie i ciepło i zobaczył, że w jej oczach pojawiły się wesołe iskierki. - Ja... ja muszę wracać do lazaretu - była zakłopotana, jak zwykle - do widzenia, Leopoldzie! - Do widzenia. Patrzył za nią długo. Ręce precz od niej, postanowił sobie w duchu, ona jest na to zbyt dobra i kochana. Nie pociągała go w najmniejszym stopniu, ale w jej brązowych, zamyślonych oczach było coś, co go zastanawiało. Oddanie, gotowość... taka kobieta zrobiłaby wszystko dla mężczyzny, którego pokocha... Zdał sobie sprawę, że zaskakuje go jej całkowita, wyjątkowa bezinteresowność, która każe dać drugiemu człowiekowi więcej, niż on oczekuje i chce. Leo przestraszył się po raz pierwszy swego własnego egoizmu i tego, że wbrew sobie samemu mógłby wciągnąć w swoje plany tę dziewczynę. Nie, zdecydowanie nie, tego nie wolno mu zrobić! Spotykał ją jednak ciągle, choć starał się nie wchodzić jej w drogę, ale później myślał, że coś go ciągnęło, aby być blisko niej. A ponieważ wieczorami długo nie mógł zasnąć, wykorzystywał ciemności, aby móc powłóczyć się po wsi. Sara wydawała się mieć to samo przyzwyczajenie. Czekając, stała oparta o pień starej lipy, rosnącej przed lazaretem. Leo widział z dala szczupłą, białą postać, z ramionami skrzyżowanymi na piersiach. Prawdopodobnie były to jedyne chwile w ciągu dnia, kiedy mogła spokojniej odetchnąć. Przeważnie rozmawiali o czymś, co tak naprawdę im obojgu było obojętne: o bitwie morskiej w cieśninie Skagerrak, gdzie bezpośrednio spotkali się Anglicy i Niemcy i choć ci ostatni nie odnieśli decydującego zwycięstwa, bitwa, zwana później jutlandzką, uważana była za wygraną niemiecką; o ustąpieniu w marcu admirała von Tirpitz, który proponował rozpoczęcie nieograniczonej wojny podmorskiej i nie potrafił przeciwstawić się odpowiednio energicznie nie zgadzającemu się na to cesarzowi i kanclerzowi BethmannHolłweg. Tak naprawdę ani Leo, ani Sary nie interesował też fakt możliwego przystąpienia do wojny Stanów Zjednoczonych ani prawdopodobieństwo wybuchu rewolucji w Rosji, o czym mówili wszyscy. Któregoś wieczoru Sara przyniosła dla Leo papierosy, które podarował jej umierający pacjent. - To dla pana - powiedziała - na pewno już od dawna nie widział pan papierosów.

- Naprawdę, dla mnie? - Leo nie bardzo umiałby określić tego, co w tej chwili czuł - Przecież nie mogę tego przyjąć. Proszę przynajmniej kilka zatrzymać dla siebie. - Ja nie palę. To także jedna z nudnych cech mojego charakteru. - Cóż jest w tym nudnego? Sądzi pani, że kobieta staje się interesująca dzięki czemuś tak idiotycznemu jak papieros, może jeszcze w długiej lufce? - Kobiety, które pan zna - odpowiedziała cicho Sara - palą wszystkie. Leo zapalił papierosa i zaciągnął się głęboko. - Kobiety, które znam - powiedział po dłuższej chwili z głębokim przekonaniem - nie sięgają pani do pięt!. Sara spojrzała na niego zaskoczona i jak zwykle zakłopotana. - Naprawdę pan tak myśli? - spytała z niedowierzaniem. Widział jej oczy w mroku. Delikatnie położył rękę na jej ramieniu. - Naprawdę. Czy miałbym powody, aby opowiadać pani bajki? Patrzył na Sarę i myślał, że niewielu rzeczy jest pewien tak, jak swego zdania o niej. Podziwiał Sarę, bo wykonywała pracę, której on nie podjąłby się za żadne skarby świata, ale jednocześnie wiedział, że jego skłonność do blondynek o wybujałych kształtach i swobodnych obyczajach zwyciężyłaby zaledwie znalazłby się w Berlinie. Ale Berlin, tamten świat i dawne życie wszystko było dalekie i jakby nierealne. Któregoś wieczoru nie spotkał Sary, co go bardzo poruszyło i przygnębiło: jego kompania otrzymała rozkaz ataku w pierwszej linii frontu zaraz następnego ranka. Wrócili dopiero po trzech dniach do swojej kwatery; dosłownie zdziesiątkowani, otępiali i potwornie zmęczeni. Leo schronił się natychmiast w cień lipy i poczuł ogromną tęsknotę za ciepłym głosem Sary, za jej łagodną twarzą. Czekała już, kiedy przyszedł. - Bogu dzięki - powiedziała oddychając z ulgą, kiedy go zobaczyła - bałam się już, że... - No, złego diabli nie biorą. Ale gdzie pani była ostatnim razem? Czekałem na panią. - Małe załamanie nerwowe. Ponoć zdarza się to każdemu... - Rozumiem. - To czasami strasznie długo trwa, kiedy ranny umiera. Oni krzyczą wtedy, jak schwytani w pułapkę i... tak strasznie cierpią. Czasami myślę wtedy... - urwała i odwróciła nagle głowę, patrząc w zapadający zmrok.

Leo ujął ją za ramiona i łagodnie odwrócił do siebie. - Co pani myśli, Saro? - Nic - jej głos był jeszcze bardziej cichy - nic, co odważyłabym się powiedzieć. To byłoby szkalowanie cesarza. - Znamienne, że go tutaj nie ma. A więc proszę mówić. - Nie... - Saro, jeśli pani mnie nie powie, co pani myśli, to komu? Zamknęła oczy. - Czasami myślę, że ta wojna to jeden wielki obłęd! - Te słowa, zaledwie je wypowiedziała, sprawiły jej natychmiast przykrość. Chwyciła Leo za rękę. - Och, Leo, to było nietaktowne z mojej strony! Nietaktowne i głupie! Pan walczy i widzi, jak codziennie umierają pańscy przyjaciele, a ja mówię, że to wszystko obłęd! Och, proszę, niech mi pan wybaczy! Uraziłam pana! - Nie czuję się urażony. Nie, Saro, naprawdę. Widzi pani, ja myślę dokładnie tak jak pani. To jest obłęd, szaleństwo i zbrodnia. Tak, zbrodnia przeciwko całej ludzkości, życiu, Bogu i... - Leo, na miłość boską! - Saro, proszę mnie posłuchać. Nigdy me myślałem inaczej. I dlatego chcę stąd uciec, uciec jak najszybciej. - Uciec?! Pan jest szalony!... - Nie jestem szalony. Szalony jest ten, kto tu zostaje. Ja tu zginę - a bo od kuli wroga albo od własnej. Nie mam więc nic do stracenia, a tylko w ten sposób - uciekając - mam niewielką szansę przeżycia. Leo urwał na chwilę, jak gdyby chciał w ten sposób podkreślić wagę swoich słów, po czym dokończył: - Saro, czy spróbuje pani zdobyć dla mnie cywilne ubranie? Obóz, w którym umieszczono jeńców z pociągu szpitalnego znajdował się kilka kilometrów na północny zachód od Moskwy i składał się z szeregu małych drewnianych baraków, otoczonych płotem z drutu kolczastego. Jeńcy wojenni, głównie Austriacy i Niemcy cierpieli z powodu nieludzkich warunków sanitarnych itłoku; w obozie była tylko jedna prymitywna kuchnia i barak ze zbyt małą ilością równie prymitywnych latryn. Efektem wielkiej rosyjskiej ofensywy, zwanej później ofensywą Brusiłowa, była ogromna liczba 200 000 jeńców wojennych, to też obozy jenieckie, podobnie jak ten, pękały wprost w szwach. Na terenach zajętych przez armię rosyjską znajdowały się liczne lazarety, zatrzymywano też bez żadnych skrupułów pociągi szpitalne. Do niewoli dostała się

więc duża ilość kobiet, przeważnie sanitariuszek, których kwalifikacje okazały się tutaj nadzwyczaj przydatne. Kat i Felicja zostały umieszczone w baraku przewidzianym dla trzydziestu kobiet, w którym teraz musiało się ich zmieście pięćdziesiąt. Na końcu pomieszczenia znajdowało się małe, zakratowane okno o brudnych, zaklejonych szybach, którego nie można było otworzyć Wzdłuż ścian i na środku baraku stały trzy rzędy piętrowych prycz. Każda kobieta otrzymała trochę słomy i stary wełniany koc, ale żadna nie miała właściwie osobnego łóżka. - Macie sobie poradzić! - powiedziała strażniczka, umięśniona niemal jak mężczyzna i znakomicie mówiąca po niemiecku - musicie się posunąć! Kat i Felicja podzieliły między sobą jedną z pryczę, która stała blisko drzwi. Latem mogło tam być przyjemnie i chłodno, ale zimą będzie z pewnością ciągnąć. Prycza znajdowała się na górze, była wąska i nie miała żadnej poręczy, Felicja zaczęła więc zastanawiać się, która z nich pierwsza spadnie na dół. Ale za to na górze, oprócz nieznośnego wręcz smrodu panującego w baraku, nie odczuwało się tak bardzo tłoku i ścisku. Felicji, za każdym razem kiedy wchodziła do środka, wydawało się, że nie zniesie tego dłużej. - Dobry Boże - powiedziała głośno po pierwszej nocy, w czasie której nie zmrużyła oka, bo niespokojnie śpiąca Kat kilka razy o mało nie zrzuciła jej na dół - nie wytrzymam tego dłużej niż miesiąc. Muszę się stąd wynieść i to jak najszybciej. - Tak szybko to się nie da, kochanie - odezwała się ironicznie kobieta leżąca na drugim łóżku. Felicja zauważyła, że miała ona otyłą, jak gdyby napuchniętą twarz o niezbyt delikatnych rysach i rzadkie włosy nawinięte na wykonane własnoręcznie papiloty. - Ja tu już jestem od początku wojny. Pochodzę z Niemiec, ale tu pracowałam. Zaraz mnie internowali no i od tego czasu siedzę tutaj. Tyle mogę powiedzieć, że to największe świństwo, jakie mi się w życiu przytrafiło! - Byłam sanitariuszką - powiedziała Felicja - w czasie ostatniej ofensywy zajęli pociąg szpitalny, którym jechałam. Nie rozumiem, jak można tu przetrzymywać siostry Czerwonego Krzyża?! - A dlaczego nie, skarbie - kobieta na sąsiednim łóżku wzdychając ułożyła się wygodniej - jest jakaś różnica między delikatną sanitariuszką a taką babą jak ja? Dla Rosjan żadna, zapamiętaj sobie! Tylko taka, że młoda siostra można im być bardziej potrzebna... - kobieta zachichotała złośliwie i zniżając głos dokończyła poufałym tonem: - Tu jest wiele takich, co to próbują na przykład zdobyć coś do żarcia za wszelką cenę, no, wiesz. Widzisz tę rudowłosą, tam, pod ścianą? - Felicja dostrzegła młodą kobietę o płomiennych włosach, która właśnie usiadła na pryczy i rozdrapywała ślady ukąszeń po pchłach - tu jest jeden strażnik, co ją lubi i ona puszcza się z nim każdego wieczoru. Cały obóz o tym wie. Raz dwa, raz dwa, rozumiesz? Za tylną ścianą kuchennego baraku. Każdego wieczoru, wyobrażasz sobie?! - oprócz oburzenia w glosie kobiety zabrzmiała też wyraźna zawiść - Za to on obiecuje jej od pół roku, że ją stąd wyciągnie. Ale czy mężczyźni kiedykolwiek dotrzymywali słowa?

Felicja ogarnęło obrzydzenie. Dostrzegła też przerażenie na twarzy Kat i poczuła złość. - Niech pani nie opowiada takich bzdur! - odezwała się agresywnie - Ta dziewczyna ma dopiero siedemnaście lat! - dodała wskazując na Kat. - Siedemnaście lat? Ach - i pewnie jest z dobrej rodziny, co? No, to będzie się musiała do wielu rzeczy tutaj przyzwyczaić, biedactwo! - mimo złośliwego tonu w głosie kobiety słychać też było współczucie. Rzeczywiście - Kat, dotychczas otoczona staraniami ojca i brata, od chwili znalezienia się w obozie przeżywała coś w rodzaju koszmarnego snu na jawie. Wszystko ją przerażało: kolczasty drut, opryskliwe glosy strażników, porozumiewawcze spojrzenia i natarczywe palce grubego kucharza, próbującego ją za wszelką cenę dotknąć i wulgarny śmiech rudowłosej Grazielli, znikającej wieczorem ze swoim strażnikiem za kuchennym barakiem. Felicja, za którą Kat chodziła trop w trop jak mały, zagubiony kociak, pojęła szybko, że musi myśleć teraz nie tylko o przetrwaniu swoim, ale także Kat. Jakiś osobliwy zmysł nakazywał jej nie tracić sił na walkę z tym, co nieuniknione, nie liczyć dni płynących w obozie, ani też nie myśleć o tym, co było. I nawet, nie zdając sobie z tego sprawy, starała się nie uciekać w marzenia o lepszej przyszłości - tej, która była gdzieś daleko, niemal w innym wymiarze. Wprawdzie nikt nie nastawał tutaj na ich życie, ale Felicja cały czas miała wrażenie, że śmierć czai się jak gdyby tuż tuż, a każda z nich jest jej potencjalną ofiarą. Rankiem starała się więc myśleć tylko o tym dniu, który ją czekał i który należało przetrwać za wszelką cenę. Pojęła, że nie wolno jej było myśleć ani o ojcu, ani o Maksymie, ani też o matce i braciach. Tłumiła w sobie uczucie odrazy i obrzydzenia, kiedy stała rankiem w długiej kolejce do latryny, sprzątanej najwyżej raz w miesiącu, a potem natychmiast musiała się ustawić w następnej kolejce przed barakiem kuchennym, gdzie po długim oczekiwaniu Anna, dawna rzeźniczka, a obecnie najbardziej okrutna strażniczka w obozie, napełniała blaszaną miskę Felicji obrzydliwą, kleistą bryją, na którą czasami - mimo głodu - nie można było nawet patrzeć. Z najwyższym wysiłkiem woli zmuszała się do jedzenia wszystkiego, aż do ostatniej łyżki. I zmuszała do tego Kat. - Przetrwamy tylko wtedy, jeśli będziemy jadły - powiedziała któregoś dnia - a więc jedz! Mnie też się robi niedobrze, ale jak widzisz, jem. - Ale ja naprawdę nie mogę - protestowała słabo Kat. Jej oczy stawały się z upływem czasu coraz większe, a cera nabierała chorobliwego, żółtawego zabarwienia. - Zaraz zwymiotuję. - Nie zwymiotujesz. Mnie się to nigdy nie zdarzyło. Nie udawaj więc! - powiedziała twardo Felicja. Kat nie odważyła się już odezwać i łykała z trudem. Na jej twarzy malował się strach i rozpacz. Felicję ruszyło sumienie - pomyślała, że zbyt brutalnie traktuje szwagierkę, ale, na miłość boską, tylko w ten sposób mogły przetrwać. Tu nie było miejsca dla łagodności i delikatności. A czyż ona, Felicja, nie troszczyła się o Kat, jak mogła najlepiej? Czy nie pchała się w kolejce do przodu, żebv tylko zdobyć jak najlepsze kąski, czyż nie biła się z o wiele silniejszym i kobietami o odrobinę

świeżej słomy, żeby posłanie Kat nie było tak twarde? Kilka razy zdarzyło jej się też przywołać do porządku grubego kucharza, który przy każdej okazji obmacywał Kat tłustymi paluchami. Felicja szybko przyswoiła sobie kilka zwrotów, których w jej rodzinie nie śmiałby użyć nikt - oprócz Letycji. - Zabieraj swoje zasrane łapska, ty chamie! - warknęła wtedy i sprawiło jej to nieoczekiwaną przyjemność. A potem w obozie wybuchł tyfus. Był dopiero koniec września, wieczory robiły się już chłodne, choć dnie były jeszcze upalne, jak to zwykle bywa pod jesień. Felicja miała tego dnia służbę w kuchni i godzinami obierała ziemniaki - twarde, białawe, choć ze wszystkich stron nadgniłe. Zdawało jej się, że przewróci się z umęczenia; bolały ją palce i prawie nie czuła stóp. Wieczorem, otępiała ze zmęczenia siedziała na łóżku i czesała włosy Kat. Na dworze było już ciemno, a z powodu wilgotnej mgły, ścielącej się nisko nad ziemią, kobiety zamknęły drzwi baraku. Sąsiadka Felicji, blondynka o imieniu Lola, przeciągała się na swoim łóżku i nawijała włosy na papiloty. - Słyszałam, że kilka z nas ma iść do fabryki robić amunicję. - powiedziała. - Co za świństwo. Żebyśmy jeszcze musiały robić karabiny, z których oni będą potem strzelać do naszych żołnierzy! - Może nie byłoby to takie złe - powiedziała z namysłem Felicja. Lola zaśmiała się ironicznie. Nie rób sobie zbyt wielkich nadziei, kotku! Stamtąd nie zwiejesz prędzej niż stąd. - Kiedyś będą musieli nas w końcu wypuścić - Felicja trwała cały czas przy swojej myśli - w końcu nie jesteśmy żołnierzami! To, co oni robią, jest z pewnością zabronione. Lola w odpowiedzi na to zaczęła się śmiać jeszcze głośniej. - Czy myślisz, że w tych czasach ktoś troszczy się o to, co jest zabronione, a co nie? - i dodała z chytrym błyskiem w oczach: - Tu jest jedna z tych, co to myślą, że cały świat kręci się wokół nich, a jeśli nawet podwinie im się noga, to sam Bóg pojawi się tutaj na ziemi, żeby im pomóc. Bez obaw, Bóg tego nie zrobi. Nawet pies z kulawą nogą nie zatroszczy się o nie. - Nie gadaj głupstw - warknęła rozłoszczona Felicja. Ale Lola myślała już o czymś innym. Nawinęła na papiloty już wszystkie włosy i przeglądała się z zadowoleniem w małym lusterku. - No, nieźle - powiedziała wreszcie - Zawsze mówię, że kobieta powinna być w każdej sytuacji zadbana. Inaczej wszystkie chłopy od niej uciekną. Zamyśliła się, patrząc w lusterko. - Czy tylko mój stary jest mi wierny przez cały czas? - powiedziała głośno. - Jesteś mężatką? Lola dumnie skinęła głową. - No jasne. Mój mąż to dobry chłop. I cholernie przystojny. Inne

dziewuchy też na niego polowały. Ale całkiem bez baby to on nie wytrzyma. Jest dziki i silny, wiesz? - oczy Loli zaświeciły się na wspomnienie dawno minionych dni. - No, ale jeśli pójdzie do jakiejś dziwki, to trudno. To nie będzie nic poważnego - dodała. Drzwi otworzyły się gwałtownie i fala chłodnego powietrza wpłynęła do środka. To rudowłosa Graziella wracała ze swojej wieczornej randki. Jej silnie kręcące się włosy były teraz mokre od mgły, a szara lniana sukienka pełna wilgotnych plam z potu. Graziella była blada i wyglądała na bardzo zmęczoną, a jej zielone oczy błyszczały jak nigdy. - Zamykaj drzwi! - wrzasnęła któraś z kobiet - Ciągnie! Graziella zamknęła powoli drzwi i oparła się o nie. Jej oczy były silnie podkrążone. Lola zwiesiła głową ze swojej pryczy i przyglądała się jej ciekawie. - Moje uznanie, Graziella - powiedziała złośliwie - wyglądasz na wykończoną! Chyba nie był dziś w formie, ten twój najdroższy, co? - Kilka kobiet zaśmiało się ordynarnie w oczekiwaniu na wulgarne odpowiedzi, z których Graziella była znana. Jednak tym razem Graziella nie odpowiedziała. Zmęczonym ruchem podrapała się po twarzy i wymamrotała niewyraźnie: - Zamknij buzię, Lola. Paskudnie się czuję. Nie wiem, co to jest. Łeb mnie boli i każda kość... Graziella, cały czas plecami oparta o drzwi, powoli osunęła się na ziemię. Jej oczy były teraz dziwnie zamglone. - Ona jest chora - powiedziała któraś ze starszych kobiet. - Na pewno ma gorączkę. - Mamy tutaj przecież tak wiele sanitariuszek - przypomniała sobie Lola - jazda, Felicja, obejrzyj Graziellę i powiedz, co jej jest. - Nie mam pojęcia o takich rzeczach - odparła Felicja, która w lazarecie, ku przerażeniu siostry Pauli, z trudem odróżniała ranę postrzałową od ukłucia pchły. Jakaś inna kobieta podeszła do Grazielli, skarżącej się na mdłości, ból głowy i łamanie w kościach. Kobieta miała zatroskany wyraz twarzy, kiedy podniosła głowę. - Mogę się mylić - powiedziała - ale wydaje mi się, że to początek tyfusu. W baraku zapanowało milczenie pełne przerażenia. Lola opadła ciężko na łóżko. - Wiedziałam, że tak będzie! Ta dziwka musiała wreszcie coś złapać, no a my tkwimy razem z nią po uszy w tym świństwie! - To nie jest wina Grazielli - odezwała się kobieta, która ją badała. - Tyfus nie jest przenoszony przez... przez... no, przez to, co robi Graziella. Jest o wiele bardziej prawdopodobne, że w naszej wodzie do picia albo w jedzeniu są już bakterie tyfusu. W przepełnionych obozach zdarza się to często. - A więc niejedna z nas może już być chora? - zapytała przerażona Felicja.

- Można założyć, że tak. - Nie wytrzymam tego - stęknęła Lola - nie wytrzymam! Felicja znów zaczęła mechanicznymi ruchami szczotkować włosy Kat. Jej ręce były lodowato zimne. Mimowolnie przypominała sobie wszystko to, co zapamiętała na temat tyfusu: bóle głowy i kości, dreszcze, potem rosnąca gorączka, wysypka, senność przechodząca w delirium, biegunka i wreszcie na końcu może dojść do krwawienia z jelit bądź do zapalenia otrzewnej, na co większość chorych umiera... - Ale nam przecież nic się nie stanie, prawda Felicjo? - spytała Kat. Jej duże, ciemne oczy były pełne przerażenia - było w nich nieme błaganie o jakieś słowa pocieszenia. Felicja zmusiła się do spokoju i odparła z pozorną niedbałością: - Ależ skąd! Jesteśmy silne i zdrowe i nic nam nie będzie. A teraz siedź spokojnie. Twoje włosy są wręcz sfilcowane. Alex Lombard rzucił na ziemię niedopałek papierosa i zadeptał go starannie. Postanowił zobaczyć, co robią żołnierze w jego pułku, a dokładniej - co robi Leo Domberg. Alex miał wrażenie, że Leopolda należało od czasu do czasu podnieść na duchu. W końcu był z nim spokrewniony, a obaj tkwili w tym samym bagnie. Żołnierze zostali umieszczeni w dawnej szkole wiejskiej, której dach został wprawdzie zniszczony w następstwie uderzenia granatu, ale dolne pomieszczenia nadawały się do użytku. Niesamowity upał zamienił przepełnione szkolne klasy w śmierdzące pomieszczenia, a chociaż był już wieczór i otwarto wszystkie okna, ulgi nie przynosił choćby najlżejszy powiew wiatru. Mężczyźni leżeli na łóżkach polowych, albo siedzieli na podłodze; niektórzy spali, inni pisali listy, albo grali w karty. Intensywna woń potu i niemytych ciał niemal uniemożliwiała oddychanie. Głośno brzęczały muchy. Kiedy Alex wszedł do pomieszczenia, sierżant poderwał się, aby złożyć meldunek. Alex machnął ręką i spytał bez żadnych wstępów: - Czy Domberg jest tutaj? - Domberg! - ryknął dowódca kompanii - Domberg! Pan major pyta o ciebie! - Domberga nie ma. - On ma jakąś babę w lazarecie. Pewnie jest u niej. - Domberg jest nieobecny, panie majorze - zameldował szef kompanii. Alex skinął głową. - W porządku. - Ale coś go niepokoiło. Leo miał coś tak dziwnego w oczach... Nonsens, co mnie to obchodzi, pomyślał. A jednak, kiedy wyszedł na plac przed szkołą i spotkał młodego porucznika, który chodził tam i z powrotem z bardzo ważną miną, zapytał natychmiast:

- Czy widział pan Domberga? - Tak jest, panie majorze. Pół godziny temu. Zdaje się, że poszedł do kościoła. - Dziękuję, poruczniku. Alex w zamyśleniu spojrzał na znajdujący się nieopodal kościół, a raczej na to, co z niego zostało. Nawa była w ruinach, ale ołtarz i zakrystia miały jeszcze ściany i nawet dach. Alex zawahał się. Powinien zostawić Leo w spokoju. Kto idzie do kościoła, pragnie samotności. Nie miał prawa chodzić za Leo. Jednak - ten dziwny niepokój. Wymyślając sobie w myślach od głupców, Alex przeszedł na drugą stronę wiejskiej drogi i wszedł do kościoła. Ktoś ozdobił ołtarz świeżymi kwiatami, przypuszczalnie ktoś ze wsi. Alex dostrzegł starszą kobietę w czerni, Francuzkę z ciemnymi oczami i ostro zakrzywionym nosem, która klęczała w pierwszej ławce i właśnie się żegnała. Wstała i popatrzyła na niemieckiego oficera przeciągle, a Alex niemal czuł pogardę w jej wzroku. Pogardę, a jednocześnie oskarżenie: ty zniszczyłeś nasz kościół. Ty zająłeś naszą wieś. Ty strzelasz do naszych mężów. Nagle zapytał sam siebie, czy wśród ludzi po takiej wojnie w ogóle będzie możliwe jakiekolwiek przebaczenie i pojednanie. Otworzył ciężkie, drewniane drzwi prowadzące do zakrystii. Panował tu zapach rozgrzanych słońcem desek, a promienie zachodzącego słońca, wpadające przez małe okno nie rozpraszały panującego mroku. Na regałach i na starych śpiewnikach, nawet na otwartej Biblii leżała gruba warstwa pyłu. Alex później nie umiał wytłumaczyć, dlaczego szukał Leo właśnie tu; wydawało mu się, że wszedł do zakrystii, aby uciec przed przenikliwym spojrzeniem starej kobiety w czerni. I wtedy stanął twarzą w twarz z Sarą. Rozpoznali się natychmiast - Sara mieszkała przecież w jego domu w Monachium przez dobre trzy miesiące. Jej oczy rozszerzyły się, jak gdyby w przerażeniu, a szczupła twarz pod pielęgniarskim czepkiem stawała się coraz bardziej blada. Na jej policzkach pojawiły się czerwone plamy i wydawało się, że zacznie krzyczeć. Jednak nie wydała z siebie żadnego dźwięku. A Alex w tym momencie dostrzegł Leo - w cywilnym ubraniu. Troje ludzi w małym pomieszczeniu patrzyło na siebie w milczeniu i przez sekundę słychać było tylko monotonne brzęczenie jakiejś muchy. Nieznośną ciszę przerwał w końcu Alex, który nie od razu pojął to, co zobaczył. Jednak wreszcie zrozumiał, a wtedy wyraz przerażenia na twarzy Sary stał się dla niego oczywisty. - Ubierz natychmiast mundur, Leo! - odezwał się ostro. - Panie majorze... - Do diabła z majorem! Jesteśmy przyjaciółmi. Leo, ubierz mundur!

- Nie. - Ubierz mundur, a ja zapomnę, co widziałem. - Nie ubiorę munduru, panie majorze. Nigdy więcej. Chyba będzie pan mnie musiał zastrzelić. Proszę nie mieć skrupułów tylko dlatego, że jesteśmy w kościele. W gruncie rzeczy to to samo, co w okopie. Bogu nie sprawi to żadnej różnicy. - Nie opowiadaj głupstw! Nie mam zamiaru cię zastrzelić, chcę, żebyś był rozsądny. - A czy to, co dzieje się tam, w okopach, ma coś wspólnego z rozsądkiem? - zapytał Leo. Alex postąpił krok do przodu i chwycił go za ramię. - Leo, jeden Bóg wie, że nie musisz mnie przekonywać co do sensu i bezsensu tej wojny. Ale uwierz mi, że to, co zamierzasz, to szaleństwo. Złapią cię i przyprowadzą z powrotem, a za dezercję w czasie wojny jest kara śmierci! - Za życie też jest kara śmierci. A więc po co się denerwować? - Przestań dzielić włos na czworo. Jesteś zbyt młody na to, aby postawili cię gdzieś o szarym świcie pod ścianą i rozstrzelali. Jeśli cię złapią, a tak będzie na pewno, nie będę mógł nic dla ciebie zrobić! Rozumiesz? Wtedy nie będę mógł już nic dla ciebie zrobić! - Przemyślałem wszystko. I jednak zaryzykuję. Ale jeśli pańskie sumienie nie pozwala panu pozwolić mi odejść, rozumiem to. - Ja nie mam sumienia. I najchętniej powiedziałbym wszystkim tutaj: idźcie do domu, uciekajcie... Alex urwał nagle i zwrócił się do Sary: - Saro, pani zdobyła dla niego to ubranie, prawda? Może on posłucha bardziej pani niż mnie. Proszę mu powiedzieć, że to, co zamierza, to samobójstwo! Powiedziałam mu to - Sara była na przemian to blada, to czerwona na twarzy. Alex zawsze ją onieśmielał i przerażało ją, że właśnie jemu musi się przeciwstawić. Jednak spojrzała mu prosto w twarz i powiedziała twardo: - Powiedziałam mu, jednak on nie chce zmienić zdania. On musi stąd wyjechać. Nie przetrwa tutaj i ja go rozumiem. - Czy nie można spróbować uzyskać dla niego przejściowego urlopu na drodze medycznej? - Te symptomy nie są wystarczające. A jeśli już będą, to będzie za późno. Alex opadł ciężko na jedno z krzeseł i wyciągnął przed siebie nogi. - Mój Boże - zamruczał zrezygnowany. Leo wykrzywił twarz w grymasie. - Pozwoli mi pan odejść, panie majorze?

- Gdybym mógł, Leo, to po prostu związałbym cię. - Poczekam, aż zrobi się ciemno. - Muszę wracać do lazaretu - odezwała się nieśmiało Sara. Chciała podać rękę Leo, ale on gwałtownie chwycił ją w ramiona, przyciągnął do siebie i pocałował w usta. Alex patrzył w milczeniu na rozpaczliwe pożegnanie tych dwojga ludzi, będąc mimowolnym świadkiem tego, co między nimi było, a co nigdy nie miało zostać wypowiedziane. Cholera jasna, pomyślał. Poczuł nagle jakieś ogromne znużenie i zobojętnienie. Wstał, otworzył drzwi i zwrócił się do Sary. - Chodźmy. Saro. Nic tu po nas. Oprócz znużenia czuł jeszcze jakąś dziwną pustkę. W kościele nie było już nikogo - kobieta w czerni znikła. Do wnętrza zrujnowanej nawy wpływało świeże, wieczorne powietrze, wiatr niósł swojski zapach krów i siana - gdyby nie wojna, teraz właśnie, o tej porze dnia głos dzwonów wołałby do domu ludzi pracujących w polu. Wieczorny wiatr niósł wspomnienie czasu pokoju, ale to wspomnienie było jak nie z tego czasu i świata. Słyszał kroki idącej obok Sary. - To wspaniałe, co pan zrobił - powiedziała cicho. Alex, pogrążony w niewesołych myślach, spojrzał na nią w roztargnieniu. - Co ja zrobiłem? - Pozwolił mu pan odejść. Alex zaśmiał się gorzko. - Och, Saro, Saro, drogie dziecko! - zatrzymał się, zobaczywszy czerwoną różę, rosnącą teraz przed dawnym portalem kościoła; w promieniach zachodzącego słońca róża wyglądała tak, jak gdyby zanurzono ją we krwi. - A co ja zrobiłem!? Pozwoliłem, aby poszedł na stracenie! W tym momencie, kiedy opuściliśmy zakrystię i zgodziliśmy się na jego szalony plan, podpisaliśmy wyrok śmierci na niego! Tyfus zaczął szerzyć się z przerażającą prędkością i zbierał obfite żniwo - jako jeden z pierwszych umarł jedyny lekarz w obozie, nie było też żadnych lekarstw. Sanitariuszki robiły, co mogły, ale środki, którymi dysponowały, były tak żałosne, że rezultat ich starań był praktycznie żaden. Walczyły więc przynajmniej o to, aby chorzy mieli jakąś dietę, ale na to z kolei brakowało odpowiedniego pożywienia. Umieralność wśród mężczyzn była znacznie wyższa niż u kobiet, ponieważ w wyniku trwającej dwa lata wojny lub zranień byli oni tak osłabieni, że ich odporność była niewielka. Rankiem wynoszono na noszach zmarłych, a wieczorem już było wiadomo, kto będzie następny. Graziella zmarła we wczesnych godzinach rannych, jednego z tych zimnych i ciemnych

październikowych dni. Wydawało się, że kryzys jej choroby minął i zaczyna się już niebezpieczna przy tyfusie, ale jednak faza ozdrowieńcza, lecz, jak stwierdzono później na podstawie jej zabrudzonej pryczy, Graziellę zaskoczyły silne krwotoki; opierając się na rękach zdołała jednak wyjść na zewnątrz i próbowała dotrzeć do toalety. W ciemnościach i padającym deszczu straciła wyczucie kierunku. Znaleziono ją tuż obok płotu, leżącą w kałuży i błocie. Jej rude włosy były malowniczo rozrzucone wokół głowy. Felicja i Lola położyły zwłoki na taczkach, na których ten strażnik, który był ostatnim kochankiem Grazielli, wywoził umarłych na pole, aby ich tam pogrzebać. Kiedy rozpoznał leżące na taczkach ciało, splunął na nie i powiedział z pogardą: - Dziwka! Wraz ze śmiercią Grazielli Felicja poczuła, że zaczyna ogarniać ją panika. Powodem tego była także jesień; coraz krótsze, zimne dni, długie, ciemne noce i mgła, która zdawała się skrywać coś, co było nieznane, obce i przerażające. Do tej pory Felicja myślała tylko o przetrwaniu kolejnego dnia, o tym, żeby dotrwać do wieczora i być zdrową. Ale teraz - zaczęła się po prostu bać. Wydawało jej się, że z każdą upływającą sekundą jest coraz bliżej śmierci, a obraz martwej Grazielli, leżącej rankiem koło płotu z kolczastego drutu, prześladował ją w snach. Budziła się często nocą z jedną, jedyną myślą: uciec stąd jak najdalej, uciec... uciec... Któregoś zimnego poranka ocknęła się z niespokojnego snu i jak zawsze, chcąc dodać otuchy Kat, pochyliła się nad nią z uśmiechem, który niezbyt pasował do jej chłodnych oczu i wyostrzonych rysów twarzy. Mimo rozpaczliwego położenia i braku jakichkolwiek perspektyw Felicja zmuszała się jednak, przynajmniej, do zachowania pozorów pogody ducha, bo wiedziała, jak bardzo Kat potrzebowała odrobiny ciepła i serdeczności z jej strony. Jednak dziś uśmiech zamarł na jej twarzy, a troska ustąpiła miejsca przerażeniu: Kat wyglądała inaczej niż zwykle. Jej twarz miała osobliwe, żółtawe zabarwienie, oczy były podkrążone, a nad nosem utworzyła się głęboka bruzda, jak gdyby śpiąca dziewczyna w bólu marszczyła czoło. Oddech Kat był płytki i bardzo szybki, dłonie gorące. Nie było już wątpliwości. Choroba dosięgła także i ją. Felicja zwilżyła językiem zaschnięte nagle wargi i poczuła, że jest bliska histerii. Boże święty, przemknęło jej przez głowę, Boże, następną ofiarą będę ja! 3. Alex nie zmrużył oka już od prawie dwóch tygodni. Stale czuł w ustach kurz okopów, cierpiał z powodu dokuczliwego chłodu i zimna, a jego mundur był ciągle wilgotny i lepki od brudu. Lato skończyło się niemal z dnia na dzień, a jesień przyszła nagle, wraz z deszczami i zimnem. Żołnierze, zamiast w nieznośnym upale, umierali w chłodzie i wilgotnej mgle, ale czy to dla kogokolwiek stanowiło jakąś różnicę? Alex chciał spać, nic, tylko spać, ludzkie potrzeby były zredukowane do niezbędnego minimum, koniecznego do zachowania istnienia: jeść, pić i spać. Tak, aby organizm mógł znieść to, co już przeszedł i co go czekało.

- Panie majorze, mogę prosić o chwilę rozmowy? Drgnął gwałtownie. Spomiędzy domów, z mgły wynurzył się porucznik Fabry, który wyglądał jak blady, szary cień. Alex, zmęczony i rozdrażniony, odpowiedział opryskliwie: - Tak, na miłość boską, co jest?! Fabry wyglądał tak, jak gdyby zobaczył ducha. - Panie majorze, sądziłem, że powinien się pan o tym dowiedzieć. To... to., przyprowadzili z powrotem Leopolda Domberga. Alex poczuł się tak, jak gdyby ktoś nagle uderzył go pięścią w skroń. - Co?! - Został ujęty pod granicą belgijską. W cywilnym ubraniu - i pijany! - Czy coś... powiedział? - Zeznał, że chciał do domu. - W głosie porucznika Fabry słychać było zatroskanie. Był młodym, wrażliwym człowiekiem, który niczego tak nie nienawidził jak tego, że musi sprawić komuś ból. Lubił Alexa, bo on w pewnym sensie pełnił w stosunku do niego rolę opiekuna i wiedział, że major Lombard i Domberg przyjaźnili się. Majorowi będzie ciężko, pomyślał, gdybym tylko... - Dziękuję, poruczniku - powiedział w końcu Alex i stwierdził przy tym z zaskoczeniem, że jego głos zabrzmiał normalnie - zajmę się tym. Na ile pozwolą mi na to moje kompetencje. - Zostanie postawiony przed sądem wojennym. - Oczywiście. A ja nie mogę nic zrobić! Nic! Mogę powiedzieć, że był wspaniałym żołnierzem, że zawsze miałem do niego zaufanie i że nigdy mnie nie zawiódł, że od dawna musiał być rozstrojony nerwowo i że nie panował nad sobą... ale to nic nie pomoże. To nic nie pomoże, rozstrzelają go, a jedyne, co wygrał, to przynajmniej szybka śmierć! - Wszystko w porządku, panie majorze? - Fabry wydawał się być zaniepokojony długim milczeniem Alexa. - Już dobrze, poruczniku Fabry. Niezbyt miła sytuacja, prawda? Bardzo ceniłem i lubiłem Domberga. Powinienem był... - urwał, bo chciał powiedzieć: powinienem był nie dopuścić do tego. Musiałbym go pobić wtedy, w zakrystii, związać, przemówić mu do rozumu czy co... ale czy mógłbym go powstrzymać? „Musi mnie pan chyba zastrzelić” powiedział Leo, a Alex wiedział, że nie było innej drogi, aby go zatrzymać.

- Wie pan co, Fabry - odezwał się z rezygnacją - księża mówią nam ciągle, że po śmierci pójdziemy do raju, ale aby tam trafić, musimy najpierw żyć - i to jest cholernie wysoka cena! Ten sam poranek, ale daleko od Francji, od okopów na rzeką Sommą. Ten sam poranek w Piotrogrodzie. Nad domami i ulicami unosiła się gęsta mgła. Panowało przenikliwe zimno. Zima, przerażająca rosyjska zima, zacznie się tego roku wcześnie. A ludzie - ludzie byli głodni. Już teraz, o tej godzinie, kiedy nie był otwarty ani jeden sklep, ustawiały się przed nimi długie kolejki. Niektórzy stali już całą noc. Nina, pokojówka w domu pułkownika von Bergstrom, mieszkającego z rodziną w pięknej willi przy Twerskij - Boulevard, powoli szła szerokimi schodami w dół do holu. Ktoś dobijał się gwałtownie do drzwi, ale Nina nie widziała powodu, dla którego miałaby się śpieszyć - czasy posłusznych służących już się skończyły. Jurij, jej przyjaciel, powiedział jej wczoraj znowu: „Wszystko będzie teraz inaczej, Nina. Nie będzie już panów i służących. Nie będzie już żadnych klas społecznych. Wszyscy będą równi”. „Jak to równi? - dziwiła się Nina - jedni mają pieniądze, a drudzy nie. Więc jak mogą być równi?” „Och, nie rozumiesz. Wywłaszczymy ich. Podział kapitału. Majątek wyższych klas społecznych przejdzie na własność ludu!” Słowo „wywłaszczenie” spodobało się Ninie. Także słowo „podzielić”. Czy ona dostanie wtedy perłową kolię madame? Zadowolona ze swoich myśli, otworzyła z uśmiechem drzwi. Przed bramą stał mały, bosy chłopak, o ustach sinych z zimna. Podał Ninie jakiś list. - Dla madame Bergstrom - powiedział. Nina dała mu kilka drobnych monet i zapytała: - Kto cię przysyła? - ale chłopak odwrócił się już i odbiegł gdzieś. Nina patrzyła na kopertę. Johanna Izabelle von Bergstrom, napisano na niej. Koperta była pognieciona i zniszczona. Nina poszła na górę do salonu, gdzie madame jadła śniadanie. Tu na kominku płonął ogień, pachniało kawą i świeżo upieczonym chlebem. Belle siedziała w szlafroku przy stole, na nogach miała ciepłe, futrzane pantofle, a jej mahoniowe, kręcące się włosy były jeszcze rozpuszczone. Była jak zwykle piękna i zadbana - wyglądała na kobietę zupełnie pozbawioną wszelkich trosk i zmartwień, przynajmniej dla takiej obserwatorki jaką była Nina, która patrząc na Belle, przypomniała sobie bosego i zmarzniętego posłańca. Podział własności... Nina uśmiechnęła się złośliwie. List do pani, madame - powiedziała - przyniósł go posłaniec. - Od kogo? - Tego posłaniec nie powiedział. Pobiegł gdzieś, zanim zdążyłam go zapytać - Nina stała posłusznie, czekając na dyspozycje. Belle spojrzała na nią i otwierając kopertę rzekła: - Dobrze, Nino, możesz odejść. Nina dygnęła i opuściła pokój. W drzwiach omal nie zderzyła się z panem domu. Pułkownik von Bergstrom miał już na sobie mundur, ale jego twarz była blada i zmęczona, jak gdyby od dawna nie

sypiał dobrze. - Belle, jak miło, że już wstałaś - powiedział do żony, całując ją. Belle dotknęła ręką jego włosów i uśmiechnęła się. - Naprawdę chcesz jechać do koszar? - spytała - czy nie za wiele się spodziewasz? Wszędzie słychać o rewolucji. A w armii... Boję się, że... - Nic mi nie będzie - Juliusz von Bergstrom usiadł i wypił parę łyków kawy. Jego zmęczona twarz ożywiła się nieco. - W każdym razie - dodał - czułbym się lepiej, gdybyś ty i Nicola były daleko od Petersburga. Nie wiadomo, co się może stać. Powinnaś pojechać do mojej rodziny, do Jowa. - Ach, ja mam wyjechać! Ale tobie nic się nie może stać. Nie, Juliuszu, ja zostanę tutaj. Z tobą. - jej głos był stanowczy, jak rzadko kiedy. Juliusz wstał, ujął jej twarz w dłonie i z uśmiechem popatrzył uważnie w jej szare oczy. Pochylił się i delikatnie pocałował ją w usta. - Ale Nicola... - zaczął, lecz Belle przerwała mu. - Ani ja, ani ona nie opuścimy cię. Obojętnie, co się stanie, zostajemy z tobą. Włosy Belli błyszczały w czerwonym blasku ognia z kominka. Jej pierś, widoczna pod cienkim materiałem szlafroka, unosiła się w spokojnym oddechu. Wyjęła list i pokazała go Juliuszowi. - Posłaniec przyniósł list. Od Felicji. - powiedziała. Juliusz spojrzał bez większego zainteresowania. - Felicja - to twoja siostrzenica, tak? Czy ona nie mieszka teraz w Monachium? - spytał. - Tak, ale list jest gdzieś z okolic Moskwy. Ona jest w obozie jenieckim! - Och... W czasie ofensywy Brusiłowa zajęty został pociąg szpitalny, w którym jechała jako sanitariuszka. Jest w tym obozie już od wielu tygodni, razem ze swoją szwagierką. I prosi nas o pomoc. - Obawiam się, że to będzie niemożliwe. - Jesteś oficerem armii rosyjskiej. To musi być możliwe! - Armii... - Juliusz zawahał się - wszystko stało się teraz tak kruche. Kto wie, czy moi ludzie będą chcieli salutować jutro na mój widok. - Kochanie - w oczach Belle była energia, którą odziedziczyła po swojej matce i babce, a która dochodziła do głosu w chwilach takich jak ta - kochanie, musisz zrobić wszystko, co w twojej mocy! I nawet jeśli twoi oficerowie będą jutro obaleni, to jeszcze dzisiaj możesz spróbować coś zrobić, żeby pomóc Felicji!

- Zastanawiam się, jak ona zdołała przeszmuglować list z obozu. I wysłać go tutaj. - Mnie to nie dziwi. Felicja zawsze potrafiła zrobić to, co chciała. Juliusz uśmiechnął się. - Z pewnością. To w końcu twoja siostrzenica. W każdym razie nie wiem, czy w tych czasach nie jest bezpieczniej w takim obozie, niż w Piotrogrodzie. Nie wiadomo, co tu się stanie. Zima tuż, tuż. Ludzie głodują - Juliusz z odrazą odsunął od siebie talerz z nietkniętymi kanapkami - dlaczego nikt nie pojmuje, że to właśnie głód był zawsze przyczyną najkrwawszych rewolucji! Ale Belle nie chciała mówić o rewolucji. Pochyliła się lekko do przodu. W tym momencie różnica między nią a jej mężem była szczególnie wyraźna: na twarzy Juliusza widać było cierpienie i jakąś gorzką świadomość, zaś w oczach Belle spokój i siłę. - Proszę, Juliuszu, zrób wszystko, co będziesz mógł. Wiadomo, jakie są te obozy. Panuje tam głód i choroby. Pułkownik von Bergstrom podniósł się, a Belle ujęła jego rękę. - Wiem dobrze, co czujesz - powiedziała - i widzę, co może stać się z tym krajem. Ale przecież nie wolno nam przestać pomagać swym naj bliższym. Juliusz skapitulował - jak zawsze, kiedy go o coś prosiła. - Zrobię wszystko, co będę mógł - obiecał. Dopiero kiedy wyszedł z pokoju, pozwoliła sobie na atak kaszlu. Całkowicie wyczerpana, wyciągnęła po kilku minutach chusteczkę i przycisnęła ją do ust. Z irytacją zignorowała plamę krwi, która pozostała na białej koronce. Suterena, w której mieszkała Masza Iwanowna, była wstrętną, piwniczną dziurą. Dziesięć śliskich, kamiennych stopni prowadziło do niej wprost z ciemnej, wąskiej uliczki spomiędzy ciasno stojących domów. Ktokolwiek schodził na dół, miał wrażenie, że zawsze panowała tu wilgoć, chłód i ciemność. Czy latem będzie tu przynajmniej widać chociaż skrawek błękitnego nieba, czy dotrze tu parę promieni słońca? - Maksym zadał sobie to pytanie pewnego październikowego poranka, kiedy schodził w dół po śliskich, omszałych stopniach, uważając, aby się na nich nie wywrócić. Wyglądał dość tajemniczo: nosił szeroki płaszcz i głęboko naciśnięty na oczy kapelusz. Masza stała pochylona nad kuchennym piecem. Przez ręcznik ujęła rączkę żelaznego imbryka, podniosła go znad ognia i postawiła na stole. Miała na sobie brązową, noszącą ślady częstego cerowania suknię, ciepły szal na ramionach, a długie włosy zasłaniały jej niemal pół twarzy. Niecierpliwym ruchem odgarnęła je do tylu. - Cholernie zimno dzisiaj, co? - rzekła do wchodzącego Maksyma - Wypij łyk kawy. Jest cienka, ale przynajmniej gorąca.

Maksym usiadł przy stole, zacierając zmarznięte ręce. - W mieście wrze - powiedział - i podobno mają nastąpić jakieś aresztowania oficerów. - Dobrze. Niech wrze. Niech przyjdzie zima. Głód i chłód to nasi sprzymierzeńcy. I ten szalony prorok na dworze cara! - mówiła o Rasputinie. Maksym wykrzywił twarz w grymasie. - Nienawiść do niego rośnie z dnia na dzień. Według pogłosek, on jest agentem niemieckim. - Wierzysz w to? - Nie. Ale wystarczy, że lud w to wierzRIGHT SQUARE BRACKET'7d’. Masza usiadła koło Maksyma i podniosła do ust filiżankę z kawą. Maksym patrzył znad swojej filiżanki na jej błyszczące oczy - wąskie, ciemne, o gęstych, długich rzęsach i prostych brwiach. Zauważyła, że się jej przygląda. - Dlaczego - zapytała we właściwy sobie, bezpośredni sposób przyjechałeś za mną do Piotrogrodu? Zawahał się, czy powiedzieć jej prawdę, ale jednak się zdecydował. - Bo cię kocham - rzekł. Powinieneś kochać naszą sprawę - odparła Masza. Ale Maksyma niełatwo było zbić z tropu. - Powiedzmy, że kocham ciebie, ponieważ ty kochasz naszą sprawę - poprawił. Masza uśmiechnęła się ironicznie. - Rzeczywiście? Mam nadzieję, że tak jest. Patrzyła na niego z taką samą uwagą, z jaką on obserwował ją i myślała: nie wierzę w jego wytrwałość. Nigdy nie wątpiła w jego przekonanie do idei, ale od początku nie wierzyła w jego siłę. Nie była pewna, czy on zdawał sobie sprawę z tego, co go czeka w tej walce i jakie będą tego konsekwencje. Rewolucje bywały okrutne i chyba nie było takiej, w czasie której nie płynęłaby krew niewinnych ludzi. Maszy nie udało się oswoić Maksyma z wizją strzelania do bezbronnych, do kobiet, może nawet do dzieci. - O czym myślisz? - drgnęła usłyszawszy jego pytanie i spojrzała na niego uważnie. - Maksym - powiedziała - wiesz, że każde z nas musi mieć w życiu jakiś wyższy cel niż tylko nasze szczęście, nasza miłość, zdrowie i nawet nasze życie. O tym właśnie myślałam. Mam nadzieję, że nie będzie to dla ciebie problemem, jeśli któregoś dnia... Maksym popatrzył na nią spokojnie i odpowiedział z zimną krwią: - To nie będzie żaden problem. Pragniemy tego samego i zrobimy dla tej idei wszystko.

Masza wypiła jeszcze jeden łyk kawy, ale zrobiła to dlatego, aby móc opuścić wzrok. Nie chciała, aby Maksym dostrzegł w jej oczach chociaż ślad zwątpienia w to, co mówił. To, co ty zrobisz, nie wystarczy, pomyślała. Sąd wojskowy wydał wyrok. Leopold Domberg został uznany za winnego dezercji i skazany na śmierć. Leo nie zaprzeczył niczemu, co zarzucał mu sędzia. Został ujęty kilka kilometrów na południe od granicy belgijskiej, bez munduru. Nie było żadnych wątpliwości co do tego, że zamierzał opuścić armię bez zezwolenia i wrócić do Niemiec, przypuszczalnie po to, aby ukryć się tam aż do końca wojny. W dodatku został schwytany w nader kłopotliwej sytuacji, w chłopskiej zagrodzie, gdzie właśnie wypił bruderszaft z osiadłym tam francuskim rolnikiem i śpiewał wraz z nim Marsy Hankę. W tym miejscu sędzia z niedowierzaniem wychylił się zza swego stołu. - Marsy Hankę?! - zapytał - Niemiecki żołnierz? Leo odparł na to, że śpiewał przedtem także hymn cesarskich Niemiec, po czym dodał, że sędzia wie chyba, iż Marsylianka jako pieśń rewolucji francuskiej zagrzewa do boju, podczas gdy Heil dir im Siegerkranz bardziej nadaje się na pogrzeb. Po tych słowach wszystko było naturalnie stracone. Sędzia pobladł, a Alex, który w swojej wypowiedzi rozpaczliwie bronił uczciwości i prawości Leo, westchnął cicho z rezygnacją. Leo wykazał wyjątkową zręczność w pogarszaniu swej, i tak już beznadziejnej, sytuacji. Alex obserwował go w czasie odczytywania wyroku. Twarz Leo nienaturalnie pobladła, ale pozostała nieruchoma. Nie wyglądał inaczej niż wtedy, kiedy za szybko kończyła mu się wódka, a codzienny szary dzień nie niósł ze sobą ani fajerwerków, ani kolorowych balonów, ani też papierowych róż. Był jakby zmęczony, szerokie ramiona miał lekko pochylone do przodu, a ciężkie powieki opuszczone do połowy oczu, co nadawało jego twarzy wyraz melancholii i senności. Sprawiał wrażenie, jak gdyby nie wiedział, co się właściwie stało.

- Posłuchaj, Leo, czy jest coś, co mógłbym dla ciebie zrobić? - zapytał Alex po rozprawie, kiedy już mógł zamienić z nim parę słów. Leo potrząsnął głową. - I tak już wiele dla mnie zrobiłeś - panie majorze! Mógłbyś łatwo nadłożyć głową. - Obawiam się, że moja głowa i tak i tak nie przetrwa schyłku naszego świata - odparł Alex, po czym dodał, poważniejąc: - To jeden wielki, cholerny pech! Od samego początku nie miałeś żadnych szans, ale jednak życzyłem ci, aby ci się udało! Chciałbym móc coś dla ciebie zrobić. Gdybym miał przynajmniej kilka papierosów! - To byłoby miłe - powiedział tęsknie Leo. Ironicznie, z zaskakującą witalnością w głosie dodał: - Jak to dobrze, że mój ojciec nie musi tego przeżywać! Złamałoby mu to serce! - On był bardzo surowy, prawda? O, tak. I zawsze przepowiadał, że źle skończę. Choć, co prawda zakładał, że zostanę zakłuty w czasie bijatyki na noże w jakimś marokańskim barze albo że spiję się do nieprzytomności i ostatecznie wyzionę ducha w ramionach jakiejś dziwki. To ostatnie byłoby z pewnością milsze niż to, co mnie czeka!. - Leo westchnął ciężko i dodał: - Biedna Sara! Mam nadzieję, że nie będzie sobie robić wyrzutów. - Sara wypowiedziała służbę w lazarecie. Chce wrócić do Berlina. - Miała w sobie tyle dobrego... - Leo zamyślił na wspomnienie zawsze cichej dziewczyny, a potem odezwał się zupełnie innym tonem: - Cholernie się boję. Całe życie bałem się umierania, nie śmierci, ale samego momentu umierania. Potwornie boję się bólu. Jak myślisz, jak to jest, kiedy się kogoś rozstrzeliwuje? Czy to boli? Może serce kurczy się nagle, może próbuje bić, kiedy z ciała płynie krew... Czy będę mógł wtedy złapać oddech? Tego boję się najbardziej, że to będzie coś jak uduszenie. Alex, czy sądzisz, że... - Nie wiem, na rany boskie, nie wiem! - po spojrzeniach strażników Alex zorientował się, że mówi głośno, prawie krzyczy. Jego ręce drżały i wydawało mu się przez chwilę, że oszaleje. Gdzieś musi mieć jeszcze butelkę wódki, przypomniał sobie, to teraz jedyny środek na to, aby móc uporać się z życiem, z tym, co ono przynosi. „Najwierniejsza kochanka” - mawiał czasami o wódce - „która nigdy nie opuszcza mężczyzny w potrzebie”. Alex od trzech dni nie tknął alkoholu. Dobry Boże, ale teraz był już najwyższy czas, aby się napić! 4. - Jego wysokość car Mikołaj Ii, ich wysokości księżniczki: Olga, Tatiana, Maria i Anastazja! - na głos stojącego w drzwiach lokaja oczy wszystkich obecnych zwróciły się w tę stronę. Mężczyźni schylili głowy w niskim ukłonie, kobiety, chwyciwszy suknie, dygnęły. Felicja, w zielonej jedwabnej

sukni cioci Belle, dygnęła także, ale nie spuściła, jak wszyscy, głowy. Z zaciekawieniem obserwowała wchodzących. Jakie to ekscytujące, pomyślała, a więc to jest car Rosji! Ujrzała pociągłą, pełną melancholii twarz, senne oczy, trochę obwisłe ramiona. Przez jedną chwilę wzrok cara spoczął na niej; uśmiechnęła się mimowolnie. Wcale nie wydał jej się niesympatyczny, bardziej godny współczucia. Człowiek, który obawiał się o swój tron, może o los swojej rodziny... Cztery wielkie księżniczki były bardzo ładne. Młodsze, Maria i Anastazja, miały rozpuszczone, długie włosy i chichotały stale, szepcąc coś do siebie. Wydawało się, że znakomicie się bawią na małym przyjęciu, jakie ich ojciec wydał w Pałacu Zimowym z okazji Bożego Narodzenia. Olga i Tatiana były bardzo poważne. Nie rozmawiały z nikim i obserwowały w milczeniu tańczących, szczególnie oficerów cara. Kiedy podano szampana, nastrój poprawił się, ale jednocześnie szepty stały się bardzo głośne. „Nie ma carycy. Wiedziałem, dokładnie wiedziałem, że ona nie przyjdzie!” „Jednak powinna była pojawić się tutaj”. „To z powodu Rasputina. Ona jest bardzo przygnębiona od chwili, kiedy go zamordowano”. „Zawsze miała takie skłonności. Czy Rasputin rzeczywiście z nią i jej córkami...” „Ćśśś!” Rasputin, Rasputin, Rasputin. I: Ćśśś!. W ogólnym gwarze Felicja nie mogła usłyszeć i zrozumieć wszystkich plotek, zbyt słabo znała rosyjski. Ale tajemnicze miny gości, falujące płomienie świec, wielkie płatki śniegu osuwające się powoli za oknami na ulice i domy miasta - już to wystarczyło, aby zmysły były wyostrzone do granic możliwości. Obcy, ciemny świat, ta Rosja. I ona, Felicja, jest w Piotrogrodzie, w pałacu cara, ma na sobie jedwabną suknię i pije szampana. Przetrwała obóz! „Książę Jussupow ma ponoć coś wspólnego z morderstwem proroka! Sądzi pani, że to prawda?” „Moja kochana, może pani być absolutnie pewna. Podobno to trwało wiele godzin, zanim Rasputin umarł...” „Ćśśś!”... W czasie tańca Felicja znalazła się tuż obok cara, który rozmawiał z kilkoma swoimi oficerami - był wśród nich także wuj Juliusz. I znów ich spojrzenia skrzyżowały się. Felicji nagle przypomniała się pewna przepowiednia Rasputina, o której mówili ostatnio wszyscy:”Moja śmierć będzie początkiem końca państwa carów”. „Następcy tronu też nie ma. Jego wysokość zawsze zabierał go ze sobą”. „Jest znowu chory” „Nie jest łatwo znieść to, co musi znosić ta rodzina”. Felicja postawiła zrobić przerwę po kolejnym tańcu i odpocząć. Rozejrzała się za Kat. Dostrzegła ją siedzącą gdzieś w kącie, zupełnie samą - wydawała się być całkowicie wyczerpana. Tyfus bardzo nadszarpnął jej i tak wątłe siły. Ciocia Belle zajęła się nią troskliwie, dr Luchanow, siwowłosy lekarz domowy, przychodził niemal codziennie, ale szczupłe policzki Kat ciągle były blade, a oczy

zawsze zmęczone i bez blasku. Była w tym stadium choroby, że z całkowitą obojętnością przyjęła fakt, że Juliusz zdołał sprowadzić je obie do Piotrogrodu. Felicję to wręcz denerwowało. Myślała o tym, jak w obozie kradła dla Kat masło i chleb, jak odstąpiła jej swoją własną pryczę i że czuwała przy niej dzień i noc. Spełniała swą powinność. Och, także i w tej chwili, kiedy przekonała jednego ze strażników, wiecznie brudnego, niesympatycznego mężczyznę, aby wysłał ten list do Belle! Z obrzydzeniem przypomniała sobie jego wilgotne wargi na swojej twarzy i tłuste palce w wycięciu sukni - tylko tyfusowi zawdzięczała, że ze strachu przed chorobą nie żądał od niej niczego więcej, niż kilka szybkich pocałunków. Jednak - opłaciło się. Były bezpieczne. Kat powinna być jej wdzięczna. Przecisnęła się przez tłum tańczących do szwagierki i usiadła kolo niej. - Kat, czy to nie jest ekscytujące? - zapytała - tańczymy w pałacu cara Rosji! Uśmiechnij się trochę! - Ależ Felicjo! - duże, smutne oczy Kat pełne były przerażenia - czy ty nie widzisz, co tu się dzieje? Ci ludzie boją się! Czują, że ziemia pali im się pod stopami! Felicja popatrzyła na nią uważnie i zwróciła baczniejszą uwagę na to, co działo się na sali. Wiedziała, że Kat ma rację. Strach czaił się pomiędzy dźwiękami walca i śmiechem. Tu i ówdzie słychać było niemieckie słowa, do uszu Felicji dolatywały czasem fragmenty zdań: „Pytanie, czy car może jeszcze liczyć na swoją armię?”, „Moim zdaniem nie może liczyć nawet na swoich najwyższych oficerów...” - Rozumiesz, co mam na myśli? - spytała Kat. Felicja skinęła głową. - Tak, rozumiem. To tak, jak gdyby... lada chwila miał wybuchnąć tu pożar. A my dostaniemy się w sam jego środek, wraz ze wszystkimi! - Czy nie powinnyśmy spróbować przedostać się do Niemiec? To teraz zbyt niebezpieczne - odparła Felicja. Nie chciała o tym mówić, ale coś kazało jej na razie zostać w Piotrogrodzie. Nigdy nie przywiązywała wagi do tego rodzaju przeczuć i jej samej wydawało się śmieszne w ogóle o tym mówić, ale nie chciała podejmować teraz decyzji o powrocie do domu. Był w niej jakiś niepokój, który nakazywał jej być zawsze tam, gdzie życie i los podlegały najsilniejszym zawirowaniom. - Gdzie jest właściwie ciocia Belle? - zapytała, aby zmienić temat. Obie rozejrzały się, ale Belle znikła. Zaczęły jej szukać i w końcu znalazły ciotkę na klatce schodowej, siedzącą na parapecie w głębokiej okiennej niszy. Bardzo blada, z silnie podkrążonymi oczyma, przyciskała do ust chusteczkę i usiłowała opanować gwałtowny atak kaszlu. - Ciociu Belle, co ty tu robisz? - zawołała Felicja przerażona. Belle podniosła głowę. - Ach, dzieci, wracajcie na salę. Wszystko w porządku. - Ale ty przecież źle wyglądasz! I strasznie kaszlesz! - w piersiach Belle coś rzęziło głośno. Znów przycisnęła do ust chusteczkę i czekała, aż atak minie.

- To naprawdę nic poważnego, po prostu niewyleczone przeziębienie. Idźcie i bawcie się - patrzyła za dziewczętami idącymi z powrotem na salę. Ich długie suknie z szelestem sunęły po posadzce. Belle odetchnęła głęboko. „Dobry Boże” pomyślała „nie pozwól mi rozchorować się teraz”. Gdzieś, prawdopodobnie w sąsiedniej niszy, dwóch mężczyzn rozmawiało przyciszonymi głosami. Belle usłyszała fragmenty zdań: -...front się załamuje. Codziennie dezerterują tysiące. Ponoć znów zamordowano jakichś oficerów.. - Car powinien wywieźć swoją rodzinę z Rosji. Robi się niebezpiecznie. - Obawiam się, że on nie rozumie powagi sytuacji. - Jak wszyscy książęta tego świata. Kiedy ich własny tron zaczyna się chwiać, stają się ślepi i głusi. Dalsze słowa były niezrozumiałe. Belle wpatrywała się rozgorączkowanymi oczami w mozaikową posadzkę, ściany ozdobione sztukaterią i miała wrażenie, że wszystko się kołysze, jak gdyby miał upaść cały świat. Juliusz potrzebuje mnie, pomyślała z wściekłością i rozpaczą, Juliusz potrzebuje mnie, a ja tkwię tutaj i z płuc płynie mi krew! Osunęła się na marmurowy parapet. Jeszcze kilka minut. Zaraz będzie mogła znów znaleźć się między ludźmi. Ataki kaszlu były ostatnio coraz silniejsze i pojawiały się coraz częściej, ale Belle potrafiła jakoś ukrywać swój stan przed innymi. Z sali dobiegała muzyka; czekała z zamkniętymi oczami, aż minie gwałtowne osłabienie, które zawsze odczuwała po ataku. Rewolucja zaczęła się gwałtownie i była niepowstrzymana jak potężna rzeka, która niszczy zbudowane na niej zapory. Czerwona flaga pojawiła się najpierw w Piotrogrodzie, dwa dni później w Moskwie, a wkrótce potem całe państwo carów ogarnęła burza, która miała już na zawsze naruszyć jego liczące setki lat fundamenty. 18 lutego 1917 w Piotrogrodzie nie było już chleba. Rozbito witryny piekarni, splądrowano sklepy. Na wszystkich placach i w zaułkach gromadzili się demonstranci. 23 lutego na głównych ulicach miasta doszło do wielkich demonstracji. Robotnicy Zakładów Putiłowa przystąpili do strajku. 24 lutego w największych dzielnicach miasta Piotrogradskaja Storona i Wyspa Wasilewska doszło do krwawych rozruchów. Wszystkie mosty nad Newą strzeżone były przez uzbrojone patrole. Strajkowano we wszystkich zakładach Piotrogrodu. 25 lutego zwołano strajk generalny. W tym samym dniu miały miejsce krwawe zamieszki pomiędzy demonstrantami a policją. W płomieniach stanął Pałac Sprawiedliwości, a 27 lutego nastąpiło przekazanie większości koszar rewolucjonistom. Żołnierze rozdawali broń i amunicję mieszkańcom miasta. 28 lutego pułk Pawłowskiego, najsłynniejszy pułk Gwardii Cesarskiej, opuścił swoją kwaterę i ruszył na Pałac Zimowy. Wkrótce potem pojawiła się także i tam czerwona flaga. Od tego popołudnia, 28 lutego

1917 roku, rząd carski w Piotrogrodzie przestał egzystować. Miasto było w rękach rewolucjonistów. 27 luty był dniem, w którym niepokoje osiągnęły swój szczytowy punkt. W tym dniu płonęły posterunki policji i więzienia, a szare zimowe niebo nad Piotrogrodem zasnuł gęsty dym. Niemal na wszystkich ulicach demonstranci plądrowali sklepy, rozbijali szyby i wystawy i zajmowali domy, w których ukrył się przeciwnik. Policja, niegdyś najbardziej znienawidzony organ władzy w mieście, skorumpowana i okrutna, stała się z myśliwego zwierzyną, na którą urządzano bezlitosne łowy. Ścigani policjanci nie znajdowali pomocy u nikogo, ani u wojska, ani u Kozaków. Co ostatni najpierw odmówili strzelania do tłumu, a potem ku zaskoczeniu wszystkich zaczęli się solidaryzować z rewolucjonistami. Policjanci szukali więc schronienia w zupełnie obcych, przypadkowych domach, bo jeśli ktokolwiek z nich wpadał w ręce tłumu, czekała go straszna śmierć: zakłuwano ich bagnetami, dziurawiono jak sita kulami karabinowymi, topiono w rzece, wieszano w ciemnych podwórkach, tratowano albo wręcz rozrywano na strzępy. Nie było w całym państwie instytucji, która byłaby tak znienawidzona jak policja. Masza była akurat tam, gdzie piekło rozszalało się najbardziej. Na swych długich, rozpuszczonych włosach miała czerwony szalik, zawiązany z tyłu tak, że przypominała pirata. Była jak zwykle ubrana w brązową, pocerowaną sukienkę i wyglądała jak znane z obrazów ucieleśnienie rewolucji francuskiej. Mogłaby być jedną z tych kobiet, które z obłędem w oczach towarzyszyły wózkowi wiozącemu skazańców na gilotynę. Zdobyła gdzieś pistolet i nie miała żadnych skrupułów - jeden z policjantów próbował właśnie opuścić dom, w którym ukrył się przed demonstrantami, ale na jego nieszczęście przed drzwiami stała Masza. Wyciągnęła broń i strzeliła z zimną krwią. Mężczyzna wpatrzył się w nią bardziej zdumiony niż przestraszony, zrobił kilka chwiejnych kroków w jej kierunku, po czym runął wprost w brudną śniegową bryję. Z wnętrza domu rozległ się histeryczny krzyk. - Tu jest jeszcze jeden! - krzyczał ktoś - trzymajcie go! Ten będzie zmykał do góry, bo wie, że chodzi o jego życie, pomyślała Masza. Obserwowała dom wąskimi, zimnymi oczami. Skądś dobiegł odgłos strzałów i krzyki. W mieście płonęły liczne pożary. Policjant dobiegi do okna na drugim piętrze i zrozumiał, że znalazł się w pułapce. Za sobą miał szalejący tłum, a przed sobą przepaść. Oprawca w obliczu śmierci, przemknęło Maszy przez głowę. Jakże oni wszyscy są żałośni w swym strachu! Policjant wybrał śmierć samobójczą i skoczył w dół wprost na bruk. Uderzył o ziemię z osobliwie miękkim odgłosem i znieruchomiał. Leżał w nienaturalnej pozycji i jęczał cicho - minęło dobre pięć minut, zanim zmarł. Masza stała obok niego i spokojnie obserwowała jego ostatnie drgnięcia. Wydawało jej się, że na jej oczach nie umierał pojedynczy człowiek, lecz cały znienawidzony system. Rozejrzała się. Ani śladu Maksyma, który biegł tuż za nią, ale przyłączył się do innej grupy, bo chciał dotrzeć do Pałacu Sprawiedliwości. Miał nadzieję, że wpadną mu w ręce akta procesów i aresztowań ostatnich lat. Masza nie umiała powstrzymać pobłażliwego uśmiechu, kiedy oznajmił jej o swych planach. Maksym chciał, żeby to był przewrót zgodny z prawem - zbrodniarze starego

systemu powinni zostać osądzeni i skazani na podstawie istniejących dowodów. Żadnych mordów, żadnych pożarów. Elegancki schyłek dawnego świata i budowanie nowego systemu zgodnie z prawem. Według Maszy Maksym nie pojął, że rewolucja potrzebuje krwi, aby w ogóle mogła mieć miejsce. Suchy odgłos strzału dobiegł z tak daleka, że Masza nawet nie za bardzo zwróciła na niego uwagę. Piekący ból, który odczuła jak cięcie noża na swojej nodze, wręcz ją zdziwił. Krew natychmiast zaczęła wsiąkać w suknię. Masza osunęła się na kolana i powoli pojęła: to była jej krew, po jej nodze ciekła ciepłym strumieniem jej własna krew. Podniosła głowę. Och, do diabła z tym ponuro uśmiechniętym łotrem, który pojawił się znienacka i stanął nad nią na rozkraczonych nogach, w czarnych, ciężkich butach. Przeklęty policjant. Strzelił do niej, a teraz spokojnie przyglądał się, jak jej krew wsiąkała w śnieg. Chociaż jednak - tu Masza spostrzegła swą omyłkę - policjant nie uśmiechał się. Jego twarz była wykrzywiona ze strachu, z nienawiści i z wyczerpania. Masza zdołała wyciągnąć swój pistolet, którego przedtem nie zauważył policjant i strzeliła. Zawsze celnie strzelała - policjant, trafiony w samo serce, przewrócił jak drewniany kloc. A teraz precz, jak najdalej z tej ulicy. Jeśli będzie tu leżała, zostanie stratowana, przez własnych towarzyszy albo przez wrogów. Miasto ucichło na razie, jak gdyby odpoczywało przed dalszą walką. Masza zaczęła pełznąć na czworakach wzdłuż rynsztoka. Tam, w tym domu, były otwarte drzwi, tłum splądrował go dziś rano. Dawna piekarnia, czy coś takiego... nie wiedziała już, co... Wiedziała tylko, że straciła dużo krwi, za dużo krwi! Ten ciemnoczerwony szeroki ślad, ciągnący się za nią... przed jej oczami wszystko wirowało jak w szalonym kołowrocie. Kto to powiedział, to o starym człowieku i krwi? Szekspir? „Masza gra Lady Makbeth!” Nagle pojawiły się dziwnie wyraźne wspomnienia z okresu szkolnego, z prób teatralnych na zajęciach z języka angielskiego. Masza, dziewczyna z krwią na rękach. Uniwersytet, Masza w białej koronkowej bluzce, z wysoko upiętymi włosami. „Żądamy, aby dopuścił pan kobiety do swoich seminariów, panie profesorze. Jesteśmy pełnoprawnymi immatrykulowanymi studentkami tego uniwersytetu!”. „Posłuchajcie tej sufrażystki, moi panowie! Czy przychodzi panom do głowy, że poziom waszych wykładów spadnie do tego poziomu, który będzie odpowiedni do poziomu myślenia tych dam? Panowie, zastanówcie się! Co prawda, mielibyście panowie, jako rekompensatę, tu i tam miłe obrazki w czasie swoich wykładów...” Ruch kobiecy i walka proletariatu... A teraz pełzła na czworakach przez ulice Piotrogrodu i wykrwawiała się powoli! To było do przewidzenia, zwykła konsekwencja. Ale chciała żyć! Dotarła do otwartych drzwi i znikła w pustym wnętrzu. Ranek tego samego dnia zaczął się w rodzinie Bergstrom katastrofą. Juliusz wyjechał do swoich koszar, a pozostała rodzina siedziała właśnie przy śniadaniu - to znaczy, wszyscy siedzieli przy stole, ale nie było już nic do jedzenia - skończyły się wszystkie zapasy i nikt nie był już w stanie zdobyć w mieście ani chleba, ani masła czy mleka. Cienka kawa nie mogła oszukać burczących z głodu żołądków. Ranek był ciemny i ponury, w pokoju paliła się tylko jedna lampa naftowa - elektryczności

nie było z powodu strajku pracowników elektrowni. Około dziesiątej pochodząca z Kazachstanu Olga, niańka małej Nicoli, weszła do pokoju z policzkami czerwonymi ze zdenerwowania i oznajmiła w swoim łamanym niemieckim, że nie może nigdzie znaleźć Nicoli, choć wszystko przeszukała, wszystkie kąty w domu i że ona, Olga, boi się, że mała wybiegła na ulicę, bo wzięła odgłosy strzałów za fajerwerki i petardy, a madame wie przecież, jak Nicola przepada za przygodami i poza tym... Tu Olga wstrzymała oddech. Belle nigdy nie pozwalała sobie w stosunku do służby na to, co zrobiła teraz. Wstała, podeszła do Olgi i z całej siły uderzyła ją w twarz. - Nie miałaś nic innego do roboty, niż pilnować mojej córki - powiedziała dobitnie - jesteś podłą, leniwą dziwką. Możesz odejść i nigdy tu nie wracaj! Oczy Olgi płonęły. - Wkrótce będzie koniec tych zwyczajów - powiedziała, zanim wyszła z pokoju. Nina pobiegła za nią i zza drzwi dobiegły głosy obu dziewcząt. Belle przycisnęła ręce do skroni. Muszę... muszę iść i szukać jej - powiedziała jakby do siebie samej - dokąd ona mogła pobiec? Przecież te potwory nie zrobią chyba niczego dziecku... Felicja i Kat chwyciły ją z obu stron. - Ciociu Belle, nie możesz teraz iść na ulicę! - zawołała Felicja - posłuchaj, przecież wszędzie strzelają! To zbyt niebezpieczne! - Moja Nicola jest tam! - Pójdziemy z panią, madame. - odezwała się nieoczekiwanie Kat - w żadnym wypadku nie pozwolimy iść pani samej. Felicja wytrzeszczyła na nią oczy. Doprawdy, Kat chyba postradała zmysły. Jak mogła zaproponować coś tak absurdalnego? - Zrobicie to rzeczywiście? - spytała Belle, która sprawiała wrażenie, jak gdyby była w transie - ale proszę: ani słowa po niemiecku! Musicie mi to przyrzec! Teraz Niemcy nie są tu zbyt lubiani. Trzy kobiety ubrały płaszcze i futrzane czapki. Felicja wiedziała, że nie mogłaby się teraz wymówić. Wyszła za Kat i Belle na ulicę. Powietrze było zimne i suche, śnieg trzeszczał pod nogami. Ulica wyglądała jak wymarła, brakowało nawet dzwonków sań, których zwykle przejeżdżało tutaj mnóstwo. Wielu ludzi po prostu zabarykadowało się we własnych domach, inni wyjechali na wieś. W głuchej ciszy odgłosy strzałów były tym bardziej przerażające.

Most prowadzący na drugi brzeg Newy był zamknięty - przy wjeździe stał patrol policyjny. Zrozpaczona Belle pytała każdego policjanta z osobna o Nicole, ale nikt nie mógł jej nic powiedzieć. Wielu ludzi tutaj przechodziło w ostatnich godzinach, odpowiadali, dzieci z pewnością także, ale „poza tym madame, na pani miejscu zatroszczyłbym się o to, aby dziecko w ogóle nie wybiegło na ulicę - w takich czasach!” Olga to rzeczywiście podła dziwka, myślała Felicja. Zawinęła się w płaszcz i chuchała w ręce zapomniała w pośpiechu i zdenerwowaniu rękawiczek, a było bardzo zimno. Zobaczyły nadciągający z oddali pochód demonstrantów - wszędzie wisiały czerwone flagi. Ku zaskoczeniu dziewcząt Belle ruszyła dokładnie w kierunku tłumu. - Nicola zawsze biegała za ludźmi - wyjaśniła - pewnie jest między nimi. Jak gdyby to nie było szaleństwo szukać dziecka w mieście takim jak to - wymamrotała Felicja. Tuż obok nich uderzył kamień wyrwany z brukowanej ulicy. - To pani von Bergstrom! - syknęła jakaś kobieta jadowicie - Niemka! To szpieg! Zdrajczyni! Belle zwróciła w jej stronę obojętną twarz. - Proletariat! - powiedziała lekceważąco, a potem niespodzianie spytała: - Widziała pani może moje dziecko? Małą, czarnowłosą, dziewięcioletnią dziewczynkę! Kobieta odrzuciła głowę do tyłu i zaśmiała się głośno, przenikliwie. Było to tak niesamowite, że Felicja miała wrażenie, iż kobieta bliska jest jakiegoś histerycznego ataku. Felicja popatrzyła na nią ze zgrozą i przerażeniem. Czy to była... twarz rewolucji? W swej naiwności Felicja uważała rewolucję za coś romantycznego, ale teraz... bardziej przypominało to jakiś koszmarny sen. Usłyszały nagle odgłos wybuchu i nad miastem pojawiły się płomienie olbrzymiego pożaru. Niebo pokrył gęsty dym i zrobiło się ciemno. - O Boże, co to takiego? - krzyknęła przerażona Kat. Demonstranci, których widziały z daleka, zaatakowali most. Krzyczeli coś, czego Felicja nie rozumiała. - Co oni wołają, ciociu? - zapytała Belle. - Pałac Sprawiedliwości płonie. Ten ogień to właśnie płonący Pałac Sprawiedliwości. Boże święty, Nicola! - Belle wykrzykiwała imię córki raz po raz. Tuż obok pojawił się nagle jakiś policjant i chwycił ją za ramię. - Niech pani ucieka stąd, madame, i to szybko. Zaraz będzie tu niezłe piekło! - krzyknął. Demonstranci zdobyli most bardzo szybko. Poleciały kamienie, słychać też było strzały. Tłum porwał Felicję ze sobą i niemal wniósł na most. Znalazła się tuż koło poręczy i nagle poczuła, że napierające

masy ludzi przyciskają ją do poręczy coraz silniej. „Boże święty, oni mnie uduszą” pomyślała czując ogarniającą ją panikę. Głęboko na dole płynęły wielkie lodowe kry. Z całej siły chwyciła się poręczy i, silnie przechylona do przodu, usiłowała złapać oddech - była na wpół uduszona. Jeśli ta przeklęta banda przyciśnie ją jeszcze bardziej, to spadnie w dół. Czy nikt nie widzi, że ona zaraz spadnie?! Gdzie podziała się Kat i Belle? Boże, to jak jakiś koszmar! Pozwól, Boże, niech to będzie tylko zły sen. Pozwól obudzić się w domu, w Lulinnie. Zanim straciła przytomność, usłyszała swój własny krzyk i osunęła się w dół - nie w zimne wody Newy, lecz na bruk mostu, pod nogi tłumu. Maksym odwrócił się i po raz ostatni spojrzał na szalejące płomienie. Pałac Sprawiedliwości przypominał kupę gruzu i ratowanie dokumentów z płomieni nie miało już żadnego sensu. Nikt się też tym nie interesował. Maksym widział wokół siebie twarze brudne od sadzy, oświetlone blaskiem płomieni. W tej chwili płonął pewien symbol... symbol starego reżimu i niesprawiedliwości, która zbyt długo budziła wyłącznie strach i przerażenie i zbyt wielu myślących inaczej skazywała na komory tortur, karcer i śnieżne pustynie Syberii. Ludzie pragną zemsty, pomyślał Maksym, pragną zemsty bardziej niż sprawiedliwości. Poczuł się nagle wyczerpany i po raz pierwszy zadał sobie pytanie, czy wytrwa. Szedł przez ulice miasta zatopiony w myślach. Prawie nie zauważał biegnących z naprzeciwka ludzi. I nagle zobaczył twarz, którą rozpoznałby wśród tysiąca innych - była to twarz Felicji. Lecz była ona ostatnią osobą, którą spodziewałby się ujrzeć tu, w Piotrogrodzie. Wydało mu się to tak nieprawdopodobne, że przez sekundę pomyślał, iż uległ jakiemuś złudzeniu. Spośród szalejącego tłumu, krzyczących demonstrantów, uciekających w panice policjantów, oddziałów kozackich wybiegła nagle zawinięta w czarne futro dziewczyna o bladej twarzy, Z otoczonej kaskadą brązowych włosów, rozwianych od szybkiego biegu. Maksymowi wydało się to niepojęte. W tym wrzącym, ogarniętym rewolucją mieście wpadli na siebie tak, jak gdyby byli mieszkańcami bezludnej wyspy, którzy chodzą na spacery na plażę pod palmami i prędzej czy później muszą się spotkać. Oboje dostrzegli się w tym samym momencie i zatrzymali się nagle. - Maksym! - Felicja! Instynktownie chwycił ją za ramię i wciągnął do dającej schronienie ciemnej bramy domu. - Felicjo, co, na miłość boską, robisz tutaj?! - Szukam mojej kuzynki. Ona... Nie mógł powstrzymać śmiechu. Z naiwnością, której się po niej nie spodziewał, a która była zapewne efektem przeżytego niedawno szoku i przerażenia, zrozumiała jego pytanie zbyt dosłownie. - Nie, mam na myśli, skąd się wzięłaś w Piotrogrodzie?! Myślałem, że jesteś w Monachium!

- Och... to długa historia... byłam sanitariuszką na froncie w Galicji i dostałam się do niewoli w czasie ofensywy Brusiłowa. Moja ciocia Belle wyciągnęła mnie z obozu, panował tam tyfus i... och, mój ojciec został zastrzelony przez rosyjskiego żołnierza, gdzieś na Bukowinie, w czasie takiego upalnego dnia... - Biedne dziecko - powiedział Maksym łagodnie. Jego głos pozwolił jej wrócić do rzeczywistości. - A co ty tu robisz? Uśmiechnął się. - Ja robię rewolucję. Właściwie nie mam czasu stać tu z tobą i rozmawiać. - Ależ nie możesz przecież teraz tak po prostu odejść, Maksym. Zabłądziłam. Dostałyśmy się w tłum demonstrantów i ludzie omal nie zrzucili mnie z mostu do wody. Straciłam przytomność. Kiedy się ocknęłam, nie mogłam znaleźć cioci Belle i Kat. Tuż obok nich padł strzał. Felicja krzyknęła, a Maksym odruchowo przyciągnął ją do siebie. Przytulona do jego piersi, poczuła znany z dawnych lat zapach: papierosy - tak, Maksym zawsze pachniał papierosami. Jego szeroki płaszcz był rozpięty i dostrzegła także kaburę z pistoletem. Cofnęła się przestraszona. - Maksym... Popatrzył za jej wzrokiem i zdziwił się. - Co cię tak przeraża? Jako żołnierz także nosiłem broń i wówczas nie bladłaś na jej widok! - To była wojna! - Teraz też jest wojna. I dlatego małe dziewczynki nie mają tu co robić. Zaprowadzę cię teraz do twojej cioci Belle. - Nie jestem małą dziewczynką! Zmierzył ją lekceważącym spojrzeniem od stóp do głowy. - Dla mnie tak. A więc, gdzie mieszka twoja ciocia? Z trudem powstrzymywaną wściekłością wymieniła adres. Maksym z rezygnacją podniósł obie ręce. - To jest na drugim końcu miasta. Nie przejdziemy tam teraz, mosty są zamknięte. Obawiam się, że do wieczora będziesz musiała poczekać w naszym mieszkaniu. - Naszym? Moim i Maszy - świadomie nadał swojemu głosowi brutalne brzmienie. Felicja zbladła.

Dziękuję bardzo. Lepiej będę się dalej błąkać po ulicach. Nonsens. To byłoby samobójstwo. Jesteś Niemką, a twoje burżuazyjne pochodzenie widoczne jest z daleka. A więc nie udawaj! - ujął twardo jej ramię. Kiedy szli szybko ulicami miasta, pytał sam siebie, czym zasłużył na tę irytującą sytuację. To jest, myślała Masza, z całą pewnością najbardziej absurdalny i zwariowany zbieg okoliczności, jaki w ogóle można sobie wyobrazić. Maksym, Felicja i ja, w samym środku rosyjskiej rewolucji! Masza nie bardzo pamiętała, jak znalazła się w piwnicy, gdzie mieszkała z Maksymem. W każdym razie sama tam nie doszła. Znaleźli ją towarzysze, leżącą w kałuży własnej krwi w splądrowanej piekarni i przynieśli tutaj. Potrzebujesz lekarza, Masza - powiedział brodaty student, który zbadał jej nogę i zrobił tymczasowy opatrunek - trzeba szybko wyciągnąć kulę. Nie możesz tego zrobić, Ilja? Pierwszy semestr medycyny, praktycznie nie mam o tym pojęcia. I ani grama chloroformu. Maksym i Felicja przyszli wtedy, kiedy pozostali akurat udali się na poszukiwanie lekarza. - Och, nie - powiedziała Masza, kiedy ujrzała Felicję - skąd ona się tu wzięła? Maksym ukląkł obok niej. Ostrożnie podniósł w górę jej zakrwawioną suknię i obejrzał zranienie. Felicja przełknęła ślinę. Rana wyglądała okropnie. Kula z broni policjanta - wyjaśniła Masza - myślałam, że naprawdę nadeszła moja ostatnia godzina. Jej wzrok spoczął znowu na Felicji, ubranej w piękne futro. Maksym, powiedz, skąd ją wytrzasnąłeś? Mieszkam teraz u krewnych w Piotrogrodzie - odpowiedziała Felicja nieco wyniośle - i zabłądziłam w mieście. Na szczęście spotkałam Maksyma. To rzeczywiście szczęście. Czy pani guwernantka nie mówiła, że młodym damom nie wypada chodzić po mieście samym? - Może pani guwernantka powinna była tego nauczyć panią. Ja w każdym razie trzymam się dobrze na własnych nogach - odcięła się Felicja. Zawinęła się szczelnie w swoje futro i usiadła na krześle. Rozejrzała się z odrazą po ciemnej piwnicy. Że też Maksym mógł mieszkać w tak nędznej norze! Z pewnością Masza go do tego skłoniła. Felicja spojrzała na nią i stwierdziła z pewnym zadowoleniem, że Masza wyglądała w tej chwili bardzo niekorzystnie. Jej twarz była wykrzywiona z bólu, a usta suche i spękane. Na żółtawej cerze silnie odbijały się jej czarne brwi. Maksym w każdym razie zdawał się tego nie zauważać. Patrzył na nią z niepokojem, a wyraz jego oczu... Wielkie nieba! Felicja podniosła się nagle. W jego oczach można było wyczytać coś, o czym nie chciała nawet myśleć.

Po pewnym czasie pojawiło się dwóch towarzyszy z lekarzem. Wszyscy zaczęli mówić po rosyjsku tak szybko, że Felicja nic nie rozumiała... Brodaty student spojrzał na nią i zadał Maksymowi jakieś pytanie, na które ten odpowiedział krótko i bez większego zainteresowania. Felicja wiedziała, że sprawiała prowokacyjne wrażenie, ale nie czuła z tego powodu żadnego zakłopotania. Wiedziała, że nigdy jeszcze rozdźwięk między nią a Maksymem nie był tak silny jak teraz. Tęskniła za domem i walczyła ze łzami. Wszyscy otoczyli łóżko Maszy. Zapach chloroformu stał się bardzo intensywny, bo lekarz położył na ustach Maszy nasączoną nim szmatkę i zaczął wydobywać kulę. Felicja patrzyła przez wąską szparę w oknie, przez którą widać było wybrukowany chodnik. Zawsze robiło jej się niedobrze od zapachu chloroformu, jeszcze w lazarecie. Nie zadawala sobie wtedy żadnego trudu, aby to ukrywać, bo przeważnie zwalniano ją wtedy od pracy przy stole operacyjnym. Tym razem walczyła rozpaczliwie z mdłościami. Poprosiłaby o pomoc samego diabła, żeby tylko w oczach tych ludzi nie być rozpieszczoną panienką z burżuazyjnego domu. Pot wystąpił jej na czoło, kiedy usłyszała głośne jęki i stękanie nieprzytomnej Maszy. Głęboko oddychać... tak, gdyby to tylko było możliwe w tej piwnicy! - Gotowe - powiedział lekarz po rosyjsku i podniósł w górę wydobytą z nogi Maszy kulę. Wszyscy roześmiali się z ulgą. Maksym pochylił się nad Maszą i delikatnie odgarnął jej włosy z czoła. Grymas lekceważenia pojawił się na twarzy Felicji. W tej chwili nikt z nich nie myślał o toczących się nadal walkach na ulicach Piotrogrodu. Dlatego teraz wszyscy na parę sekund zastygli w zdumieniu i przerażeniu, kiedy nagle otworzyły się drzwi i do piwnicy wbiegło dwóch policjantów. Jeden z nich chwiał się i trzymał obie ręce przyciśnięte do brzucha. Spomiędzy jego palców ciekła krew. Drugi policjant nie wydawał się być ranny, ale był trupio blady na twarzy. W oczach obu policjantów widać było zwierzęcy wręcz lęk i przerażenie. Lekarz cofnął się pod samą ścianę. Masza poruszała się niespokojnie i jęczała w półśnie jak dziecko - powoli przestawał działać chloroform. Felicja nie ruszała się z miejsca. Bała się. Co to wszystko znaczyło? Czego chcieli ci dwaj? Co się stanie teraz? Ranny policjant zachwiał się silnie, po czym osunął się na stojące obok krzesło. Z zewnątrz znów dobiegły odgłosy wystrzałów. Drugi policjant zrobił krok do przodu i powiedział coś po rosyjsku. Felicja spostrzegła, że oczy brodatego studenta nagle rozszerzyły się w przerażeniu. Zaczął wykrzykiwać coś głośno wskazując przy tym na policjanta. Ten zbladł jeszcze bardziej, zachwiał się mamrocząc coś niezrozumiale, ale brzmiało to tak, jak gdyby język odmówił mu posłuszeństwa. Student krzyczał coś do Maksyma, a w jego głosie słychać było wściekłość i gniew. Maksym zawahał się. A potem, zanim Felicja zdążyła cokolwiek pojąć, wyciągnął pistolet i strzelił. Odgłosy strzałów mieszały się z krzykiem Felicji i strzałami na ulicy. Obaj policjanci osunęli się na podłogę i znieruchomieli. W piwnicy zrobiło się nagle cicho. Maksym był bardzo blady na twarzy. Półprzytomna Masza zadała kilka pytań, na które nikt nie zwrócił uwagi. Felicja zawinęła się w futro, jak gdyby szukając ochrony przed rzeczywistością. Z pionową zmarszczką na czole patrzyła w napięciu na zabitych, leżących niemal u jej stóp. Wszystko

stało się tak nagle... - Tak, to właśnie jest rewolucja - zwrócił się do niej Maksym - ten policjant - Maksym wskazał na brodatego studenta - torturował Ilję w więzieniu Kresty. Musiałem go zastrzelić. Może tego nie rozumiesz, ale... - przerwał i krzyknął nagle, chwytając gwałtownie ramię Felicji - tak musiało być! Co miałem zrobić!? Od razu powiedziałem, że nie masz tu czego szukać, kiedy jest rewolucja! Felicja spojrzała na niego chłodno. - Dobry Boże, przecież nic nie mówię - odparła spokojnie i uwolniła ramię. Miała chwilę czasu, aby móc się opanować i uspokoić i po prostu doszła do wniosku, że zmarli policjanci nic ją nie obchodzą. - Czy masz może... papierosa dla mnie? - spytała. Usiadła, założyła nogę na nogę i wzięła papierosa z podanej paczki. Kiedy Maksym pochylił się, chcąc podać jej ogień, zauważyła dziwny wyraz jego twarzy. Pojęła, że swym opanowaniem zdobyła w jego oczach uznanie. W domu przyjęto Felicję okrzykami i łzami radości. Kat obejmowała ją raz za razem, a Belle oświadczyła, że wszyscy muszą napić się wódki, żeby odzyskać siły i wrócić do siebie. Maksymowi, który cały czas trzymał się z tyłu, wcisnęła do ręki szklankę i patrząc na niego wzniosła toast. Belle znała Marakowa jeszcze z Lulinna i pamiętała, że często wyjeżdżał z Felicją na konne przejażdżki i chodził z nią na spacery. Uważała to za młodzieńczą przyjaźń. Kiedy jednak ochłonęła po tym, jak dowiedziała się, co Maksym zrobił teraz dla Felicji, spojrzała na twarz swojej siostrzenicy i zrozumiała natychmiast. - Czy Nicola jest w domu? - spytała Felicja, kiedy wreszcie Kat przestała ją obejmować i całować. Belle skinęła głową. - Ona rzeczywiście pobiegła na ulicę, ale nie zaszła zbyt daleko. Przyprowadziła ją jej przyjaciółka. Och, co to był za dzień! Muszę jeszcze napić się wódki. - Chciałbym się pożegnać - odezwał się Maksym uprzejmym, chłodnym głosem. Belle podała mu rękę. - Czy mogę pana zaprosić w najbliższym czasie na obiad, monsieur Marakow? – zapytała. - Obawiam się, że to niemożliwe. Ja... - na poważnej twarzy Maksyma pojawił się jakby cień kpiny w pewnym sensie stoję po drugiej stronie barykady. - Co za szkoda - odparła Belle niewzruszenie - a więc wszystkiego dobrego. Do widzenia. Przez otwarte drzwi wpadło zimne powietrze i śnieg. Skądś słychać było śpiewaną Międzynarodówkę. Umilkły strzały. Maksym stał na zaśnieżonej ulicy w świetle latarni, jego obraz przesłaniał padający gęsto śnieg. Dachy domów, wieże kościołów połyskiwały biało w ciemności.

Felicja patrzyła za nim przez okno i wiedziała, że ze wszystkich wspomnień o Maksymie to zapadnie jej w pamięci najbardziej. Ona - w ciepłym domu i Maksym, odchodzący w ciemną, zimową noc, a między nimi była przepaść, która teraz wydawała się nie do przezwyciężenia. Nigdy bardziej go nie kochała niż teraz i nigdy też bardziej nie była świadoma granic swego wpływu na niego jak w tej chwili, kiedy patrzyła, gdy on spokojnie ubrał rękawiczki, odwrócił się w jej stronę, pomachał jej ręką i zniknął w ciemności. Ze zdumieniem pytała sama siebie, co stało się z tym, co zawsze było jej bronią. Jej piękna twarz, uśmiech, błyszczące włosy, delikatna i zgrabna figura - czy to nagle przestało się liczyć? Po raz pierwszy w życiu jej nieograniczone zaufanie do własnych możliwości zostało zachwiane. - Czy zobaczysz ją jeszcze? - spytała Masza. Leżała w łóżku, czuła rwący ból w nodze, ale powoli wracały jej siły. Maksym stał przy oknie, za którym szalała śnieżyca. Pomyślał, że wkrótce do piwnicy nie dotrze nawet odrobina dziennego światła. Trwało to dobrą chwilę, zanim odpowiedział na pytanie Maszy. - Nie - odpowiedział zdecydowanie - z całą pewnością nie. O ile, tak jak dzisiaj, nie wpadnie mi dosłownie w ramiona. Ale nie zależy mi na niej. 5. „Sądzę, że to wszystko, co przetrwałam: obóz, choroba, to tylko dlatego, że ty jesteś i że jest nam przeznaczone, iż kiedyś będziemy szczęśliwi. Dlatego mocno wierzę w to, że przetrwamy oboje wszystko to, co nam jeszcze niesie los. Gdym tylko wiedziała, co się z Tobą dzieje! Tak dawno nie miałam żadnej wiadomości od Ciebie. Ale czuję, że żyjesz!” Kat odłożyła pióro i przeczytała list jeszcze raz. Pisała go do Filipa, ale nie miała pojęcia, czy list w ogóle do niego dotrze. Postanowiła wysłać go do ojca Filipa, do Monachium z prośbą o przekazanie synowi. Do Francji. Wstała i spojrzała przez okno. Było wcześnie rano i nad horyzontem nie było widać ani śladu słońca. Jak zawsze po śnieżycy szalejącej w nocy, ranek był spokojny i pełen czaru, niemal jak z bajki. Kat chciała zanieść list na pocztę jak najszybciej i miała nadzieję, że nie będzie z tym kłopotów. Belle powiedziała, że dziewczęta wysyłające listy do Niemiec muszą być bardzo ostrożne, dlatego listy do Elzy musiały być zaszyfrowane w bardzo skomplikowany sposób. A listy do Filipa... listy miłosne, kto mógłby na ich podstawie nabrać jakichś podejrzeń?! Kat wyszła z pokoju. W domu panowała całkowita cisza. Nasłuchiwała chwilę na schodach w ciemności, po czym włożyła płaszcz. Na ulicy zauważyła liczne wybite okna w wielu domach, a przepierzenie oddzielające jakąś budowę od ulicy były całkowicie podziurawione kulami. Za płotem zauważyła coś, co wyglądało jak stopa. Czy tam leżał zabity? Wczoraj z pewnością zginęło wielu ludzi. Odwróciła z przerażeniem i pobiegła szybko dalej. Nina spędziła noc u swego przyjaciela Jurija i była to jedna z ich najwspanialszych nocy. Jurij był zafascynowany rewolucją. Dzień wcześniej szedł w pochodzie demonstrujących robotników przez Piotrogród, razem z nimi zaciskał pięści, rzucał kamienie, przyłączał się do chóru głosów żądających

chleba i pokoju, wolności i równości, a świadomość, że on jest częścią wielkiego, niepowstrzymanego ruchu, dawała mu silę i pewność siebie. Opowiadał całą noc. Nina myślała o tym, kiedy szła ulicami miasta w kierunku domu pułkownika von Bergstrom O słowach Jurija, o rewolucji - i o tym, co sama mówiła. Opowiadała mu już sto razy o swoim życiu i pracy pokojówki, ale jeszcze nigdy jej słowa nie były tak pełne nienawiści i wściekłości, jak tej nocy. - Szykanowała mnie, ta stara Bergstrom, w ogóle nie możesz sobie tego wyobrazić. Nina, zrób to, Nina, zrób tamto! Czesałam jej włosy, wyszukiwałam dla niej najpiękniejsze suknie, kiedy szła na bal, zapinałam jej biżuterię na szyi! - Nina sztucznie zmieniła głos naśladując nieudolnie Belle: „Nie, Nina, naszyjnik z granatów miałam na sobie na urodzinach carowej. Podaj mi lepiej szmaragdy! Uważaj, upuściłaś kolczyki!” Och, Jurij, nie masz pojęcia, ile nocy nie spalam, kiedy musiałam na nią czekać! A potem wreszcie przychodziła... pięknie wyglądała, bardzo blada, bo ona zawsze robiła się blada, kiedy była wstawiona, a do tego te pełne, czerwone usta! Zrzucała pantofle i śmiała się: „Nino, przynieś nam szampana!”. W środku nocy, rozumiesz, w środku nocy piła szampana, jak gdyby to była woda. Siedziała na białym dywanie przed kominkiem, a potem do pokoju wchodził monsieur, piękny monsieur... Dwoje tak pięknych ludzi... tak pięknych... Jeszcze teraz twarz Niny pojawił się gorzki, twardy wyraz. Dawne upokorzenia bolały ciągle, a nagromadzona przez lata nienawiść odżywała w ogniu rewolucji. Nawet teraz, kiedy leżała w ramionach Jurija, prześladowały ją ciągle czarne myśli. Zemsta... tylu ludzi mówiło ostatnio o zemście. Może to właśnie była ta godzina, na którą ona zawsze czekała? Nina znała wielu ludzi w Piotrogrodzie, przede wszystkim mężczyzn, o czym Jurij oczywiście nie miał pojęcia. Także tych mężczyzn, którzy mieli znaczne wpływy i byli jej winni przysługę. W końcu Nina była zawsze dla nich mila i sympatyczna. Gdyby im szepnąć, że w domu rodziny von Bergstrom nie wszystko jest w porządku, że mieszkają tam dwie Niemki, nie z Niemców nadbałtyckich, tylko z samych Niemiec... Może dla niektórych w Piotrogrodzie byłoby to interesujące. Nina zatrzymała się nagle, odwróciła się i ruszyła szybko w przeciwnym kierunku. Spóźni się dzisiaj, ale kogo to obchodzi? Czasy się zmieniają. Madame i tak i tak nie ma już nic do gadania. Nina skręciła w boczną uliczkę i biegła coraz szybciej. Felicja leżała aż do wczesnego popołudnia w łóżku. Źle spała ostatniej nocy i dwa razy budziła się z koszmarnego snu z gwałtownym biciem serca. Teraz przyszedł jej do głowy Maksym; z kwaśną miną ukryła twarz w poduszce. Z dała znowu dobiegł odgłos strzałów. Znów zaczęły się walki. Gdybym ja mogła być z nimi, myślała Felicja, gdybym mogła być taka jak Masza! Gdybym mogła zrozumieć, o co on walczy! Wiedziała, że przed nim nie potrafiłaby czegoś udawać. Nie mogłaby grać roli kogoś, kto jest przekonany do jakiejś idei. Nie interesowało jej, czy świat mógłby być lepszy, nie potrafiłaby więc postępować tak, jak gdyby rewolucja i walka klas była jej pasją. Nie miałaby nic przeciwko temu, gdyby od czasu do czasu musiała grać rolę kogoś innego, aby osiągnąć swój cel, ale rewolucja - nie, tu posunęłaby się za daleko. Gdyby chciała zmienić się aż tak bardzo po to tylko, aby stać się taką kobietą jak Masza, musiałaby zaprzeczyć samej sobie, a instynktownie czuła, że wtedy znienawidziłaby Maksyma.

Kiedy wreszcie głód zmusił ją do opuszczenia łóżka, wstała, ubrała szlafrok Belle i pobiegła boso na dół do kuchni. Kucharka spojrzała na nią z rozpaczą. - Jak pani chce jeść, nic nie ma - powiedziała kalecząc niemiecki - nie ma chleb, nie ma ciasto, nie ma mięso. Nic! Nic do jedzenia! - Tak, ale coś przecież musi być - odparła Felicja i zaczęła szukać po szafkach. Rzeczywiście, nie było nic do jedzenia. I to w cywilizowanym mieście! Znalazła paczkę z suchym ciastem i spytała, czy może je zjeść. - Nic do jedzenia, nic do jedzenia - wymamrotała kucharka w odpowiedzi. Felicja zastanowiła się przez chwile, czy powinna podzielić się z Belłe i Kat, ale zwyciężyło jej łakomstwo. Żula twarde ciasto, które pewnie pochodziło jeszcze z przedostatniego Bożego Narodzenia. Akurat kiedy skończyła, na górze otworzyły się drzwi. - Pan pułkownik - wyszeptała przerażona kucharka. - Juz, o tej porze? - zdziwiła się Felicja. W tej samej chwili Olga wsunęła głowę do kuchni. Miała już na sobie płaszcz, bo Belle mówiła poważnie: Olga miała zniknąć do wieczora. - Tutaj pani jest, pani Lombard! Szukam pani wszędzie - Olga pracowała na tyle długo w domu rodziny Bergstrom, że mówiła już po niemiecku niema] bez śladu obcego akcentu - mogę prosić panią o chwilę rozmowy? - Tak? - Ale na osobności - Olga zerknęła na kucharkę. Felicja przestała szukać czegoś do jedzenia i nieco zdziwiona poszła za Olgą do położonej obok pralni. Pułkownik von Bergstrom i Belle stali w salonie przytuleni do siebie mocno. Belle oparła głowę na jego ramieniu, a on całował delikatnie jej rudobrązowe włosy. Milczeli długo, zanim Juliusz powiedział: - Nigdy nie uwierzyłbym, że coś takiego może się zdarzyć. Pułk Pawłowskiego był najsłynniejszym ze wszystkich pułków Gwardii Carskiej. Przysiągłbym na wszystko, że my, cokolwiek się stanie, będziemy zawsze bronili cara. I to właśnie moi towarzysze, moi żołnierze zajęli Pałac Zimowy i zawiesili na nim czerwoną flagę. Chwilami wydaje mi się, ze to tylko zły sen. Belle podniosła głowę i spytała: - A ty? Niecierpliwym ruchem uwolnił się z jej objęć i cofnął się o krok. - Ja jestem tutaj, jak widzisz. - Mam na myśli pytanie, jak ta sprawa wpłynie na ciebie? Otwarcie ustosunkowałeś się negatywnie

do rewolucji. - Wiem. Nie mogłem inaczej. Nie mogę przecież zdradzić swoich przekonań. Dobry Boże, przecież nie popieram całym sercem państwa cara, ale jednak złożyłem przysięgę wierności. Nie mogę przede wszystkim zaaprobować sposobu, w jaki teraz dokonuje się gruntowna zmiana obecnego systemu. Nie mogę solidaryzować się z tymi tłumami, które ciągną przez ulice miasta, rozrywają na strzępy policjantów i podpalają domy. - Jeśli tego nie możesz zrobić, musimy opuścić Piotrogród - odparła praktyczna Belle - i to możliwie szybko. Powinniśmy pojechać do Revala, do twojej matki. - Zdezerterować? - Musimy uciekać! A co masz tutaj robić, czekać na swoje aresztowanie? Wielu oficerów już to spotkało w ostatnich miesiącach. Chcesz być następny? - Oczywiście, że nie! - Twoi żołnierze nawet nie oddają ci honorów. W żadnym wypadku nie posłuchają też twoich rozkazów. Twoja obecność jest więc teraz tutaj... co najmniej zbędna. Powinieneś zrobić sobie urlop i wyjechać na wieś. - Sądzę, że to niemożliwe, Belle. - A ja sądzę, że to jedyne wyjście. Oboje byli uparci i żadne nie chciało ustąpić. Na dole w pralni Olga i Felicja rozmawiały cicho. - Tak to jest, nie mam żadnego powodu, aby oddać madame przysługę i nie wiem doprawdy, dlaczego to robię. - Palce Olgi zacisnęły się na grubej sakiewce z pieniędzmi, którą Felicja znalazła w torebce Belle. - Ale jednak ma się pewne poczucie wierności. Felicja spojrzała na nią z pogardą. - Wierność! Kazała sobie pani dobrze zapłacić za tę wierność! A więc, co pani ma mi do powiedzenia? - Kiedy madame z dnia na dzień wyrzuca mnie na bruk, muszę zatroszczyć się o to, żebym miała z czego żyć. Muszę sobie w końcu poszukać mieszkania i zapłacić za nie, a więc moja cena nie jest wysoka. Ale mogę oczywiście zaraz odejść. - Olga z urażoną miną odwróciła się do drzwi, ale Felicja chwyciła ją za rękę i zatrzymała: - Stać! Tak łatwo to nie pójdzie. Dostała pani pieniądze, więc niech pani mówi! Olga wygładziła swój zniszczony płaszcz z godnością.

- Nina jest wstrętną dziewczyną, madame, tyle mogę powiedzieć. Czekała od dawna na dzień, kiedy będzie mogła państwu zrobić coś złego. „Mój czas nadejdzie, Olga, zobaczysz” - mówiła często do mnie. A dzisiaj rano rozmawiała z tym żołnierzem, który kiedyś służył u monsieur’a, a teraz bierze udział w demonstracjach. Nina zna wielu żołnierzy. Musi pani wiedzieć, że żaden mężczyzna nie jest przy niej bezpieczny i myślę, że to dobrze, że Jurij nie wie, co ona wyprawia, kiedy jego nie ma. Jurij to jej przyjaciel - Olga nabrała powietrza. - No i co dalej? - pytała Felicja ze zniecierpliwieniem. - Właśnie mówię, madame. Nina nie umie trzymać języka za zębami i dlatego opowiedziała mi wszystko. A więc, ona powiedziała żołnierzom, że pan pułkownik ma gości, dwie panienki z Niemiec, panią i mademoiselle Kassandrę. Żołnierz powiedział na to: „On sam jest Niemcem, ten pan pułkownik, pytanie, po której stronie teraz stoi?” Nina powiedziała jeszcze, że pewnie pan pułkownik wyciągnął panią i mademoiselle Kassandrę z obozu jenieckiego. Ach, skąd ona to wie? Jeśli o mnie chodzi, to myślę, że ona chyba podsłuchuje pod drzwiami. Nie sądzi pani? Felicja uważała to za całkiem prawdopodobne. - A teraz będzie najlepsze, pani Lombard! Ten żołnierz powiedział do Niny, że monsieur jest od dawna u nich na pewnej liście, no, ja nie wiem, na jakiej, ale to źle brzmi, prawda? I wie pani, co żołnierz powiedział na koniec do Niny? „Czekaj, kochanie, może już dzisiaj łaskawy pan znajdzie się w więzieniu”. Tak on powiedział! - O, dobry Boże! - Felicji nie udało się tym razem ukryć przerażenia. Olga z zadowoleniem obserwowała, jakie wrażenie wywarło jej opowiadanie. No, to tylko chciałam powiedzieć - rzekła i podniosła swoją walizkę. Uśmiechnęła się ze złośliwą satysfakcją. - Pójdę już i oczywiście byłoby najlepiej, gdybym nikomu nie powiedziała, że pan pułkownik został ostrzeżony, nie? - patrzyła na Felicję wyczekująco. - Ile pani chce? - spytała Felicja zimno. - No, gdybym mogła dostać jeszcze tyle, ile już mi pani dała? Jestem biedną dziewczyną i musi pani zrozumieć, że muszę myśleć o przyszłości. - Niech pani poczeka. Porozmawiam z moją ciotką. - Felicja wyszła z pralni i pobiegła szybko po schodach do góry. Olga była wprawdzie fałszywą żmiją, ale tym razem nie ulegało wątpliwości, że mówiła prawdę. Nina była w stanie donieść, oczernić, a w tych czasach mogło to być bardzo niebezpieczne. Felicja w głębi ducha dziękowała Bogu, że chciwość Olgi okazała się być silniejsza niż jej przyjaźń z Niną i niż nienawiść do madame. Teraz pozostawało tylko pytanie, ile pozostało im czasu i co byli w stanie zrobić. Olga otrzymała więc pieniądze i znikła, a Belle przy pomocy Kat i Felicji pakowała pośpiesznie

walizki, przy czym głównym zadaniem Felicji było pilnowanie, aby Nina nie weszła nagle do pokoju i niczego nie zauważyła. Belle zatrudniła więc Ninę przy sortowaniu bielizny i prasowaniu, aby jej głośne, beztroskie gwizdanie słychać było z daleka. Trudno było zakończyć po kryjomu przygotowania do takiej podróży, bo Nicola także nie powinna była niczego zauważyć. Pułkownik von Bergstrom zamknął się w bibliotece i nie wychodził. Sytuację, w której się niespodzianie znalazł, odczuwał jako przykrą i upokarzającą. Świadomość faktu, że nocą musi opuścić swój własny dom, i to po kryjomu, jak jakiś kryminalista, była dla niego przygniatająca. W dodatku sprawa stała się w międzyczasie przedmiotem intryg służby i wymuszenia pieniędzy, a to naruszało już jego poczucie honoru. Był w stanie wyobrazić sobie własne aresztowanie, ale nie ucieczkę przed nim, jednak nie mógł przeciwstawić się wszystkim kobietom w domu. Ich argumenty były bardziej logiczne niż jego, a poczucia honoru i wierności, które były podstawą jego sposobu myślenia, nie dało się tak łatwo ująć w słowa, a już na pewno nie w takie, które mogłyby przekonać Belle. - Przede wszystkim ciepłe rzeczy - mruczała do siebie Belle - dwór matki Juliusza zawsze był pełen przeciągów. Delikatnych sukienek na pewno nie będziemy potrzebowały. - Czy dojedziemy na dworzec autem? - spytała Kat z powątpiewaniem w głosie - niech pani spojrzy, Belle, znowu pada śnieg! - rzeczywiście za oknem widać było miękkie, białe płatki śniegu, osuwające się powoli na ziemię. - Poradzimy sobie - odparła Belle - lepiej módlcie się, żeby dziś w nocy był jeszcze jakiś pociąg! Juliusz von Bergstrom zszedł na dół do holu. Miał na sobie płaszcz narzucony na mundur i futrzaną czapkę na głowie. W świetle świec jego twarz była blada i zmęczona. Belle ubrała Nicoli, zawiązała jej szalik, wciągnęła rękawiczki. - Masz ochotę na wycieczkę, Nicola? - Dokąd? - Do twojej babci, do Estonii. Czyż to nie będzie piękne? Opuścili dom ukradkiem. Na dworze panowało ostre, przenikliwe zimno, a niesione wiatrem śniegowe płatki uderzały w twarze i oślepiały. Felicja schowała usta i nos w szaliku. W taki wieczór nie powinno się opuszczać domu, pomyślała. Nikt nie potrafił potem powiedzieć, skąd nagle pojawili się żołnierze. Nikt przecież nic nie słyszał. A jednak spomiędzy domów wynurzyły się uzbrojone po zęby postacie. - Pułkownik von Bergstrom? - do Juliusza podszedł, nawet nie salutując, młody porucznik. Juliusz odwrócił się do niego. - Porucznik Mirów?

- Pułkowniku von Bergstrom, jest pan aresztowany. Proszę, aby pan nie stawiał oporu i udał się z nami. Juliusz skinął głową. Belle nagle wskoczyła między nich obu jak wesoły ptaszek, myśląc zapewne, że w ten sposób zbagatelizuje sprawę. - Co zarzuca się mojemu mężowi, poruczniku? - Żałuję, ale w tej sprawie nie mogę udzielić żadnych informacji. - Poruczniku Mirów, zna pan nas przecież. Był pan często gościem w naszym domu. Pan i mój mąż... Nikogo nie interesuje, co było dawniej - przerwał Mirów niegrzecznie - czasy się zmieniają. A poza tym powinna pani być ostrożniejsza. Te panie - wskazał na Felicję i Kat - to Niemki, które mieszkają od dobrych kilku tygodni w waszym domu? - My sami pochodzimy z Niemiec - oświadczyła Belle, ale na Mirowie nie zrobiło to żadnego wrażenia. - Mogę tylko powiedzieć, madame, że ktoś zwrócił na panią uwagę. Przejęto listy pisane do niemieckiego żołnierza we Francji. Zostaną wyciągnięte konsekwencje. Juliusz postąpił krok do przodu. - Chciałbym wyjaśnić, że... Mirów znów przerwał mu wpół słowa. - Będzie pan mógł dokładnie wyjaśnić wszystko w czasie przesłuchania. Teraz proszę iść ze mną. - Kiedy mogę spodziewać się powrotu męża? - spytała Belle. Na twarzach żołnierzy pojawił się złośliwy grymas. - Ach, wie pani, madame - w uprzejmym głosie Mirowa słychać było cień pogardy - jest bardziej prawdopodobne, że najprędzej zobaczy go pani wtedy, kiedy zabierzemy ze sobą panią i te obie damy. Juliusz odezwał się ostro: - Poruczniku Mirów, sądzę, że nie jest pan upoważniony... Oczy Mirowa zwęziły się. - Niech pan zamknie buzię, pułkowniku. W tym kraju odbywa się teraz wielkie sprzątanie, a kto milczy, ten zajdzie najdalej. Niech pan zapamięta tę radę. - Juliuszu! Nie pozwolę ci odejść, pójdę z tobą! - Belle objęła z całej siły ramię męża. Na swych długich rzęsach miała płatki śniegu; była zrozpaczona, a przecież piękna: wyglądała jak księżniczka z rosyjskiej baśni czy dramatu. Felicja pomyślała, że żaden mężczyzna na świecie nie mógłby teraz oprzeć się jej urokowi. Ale nie Mirów. - Nie ma pośpiechu, madame, po panią też ktoś wkrótce przyjdzie.

- Juliuszu... - powiedziała Belle cicho. Podniósł jej rękę do ust. - Nie, Belle, nie plącz. Nic mi nie będzie. Nie myśl teraz o mnie. Musisz uważać na siebie, na Nicole, na Kat i Felicję. Proszę, Belle, nie martw się! - Dokąd cię zabiorą? Nie wiem, prawdopodobnie do jakiegoś więzienia albo do koszar. To nieważne, Belle, bo wkrótce się zobaczymy i wszystko będzie tak, jak dawniej. Patrzyła na niego z bolesnym przeczuciem. To było tak, jak gdyby teraz pojmowała, czym naprawdę była rewolucja. Patrzyła za mężem, jak znikał wraz z żołnierzami w ciemnościach i przez sekundę wydawało jej się, że wybuchnie płaczem. Jednak opanowała się, zacisnęła ręce w pięści. - Mamusiu, dokąd poszedł tatuś? - spytała Nicola. Belle przytuliła ją do siebie. - On wróci, Nicola, wróci... - To nie pojedziemy teraz nigdzie? - Obawiam się, że nie. - Belle z trudem zmuszała się do weselszego tonu. - Chodź, zaprowadzę cię do łóżka. A może mam opowiedzieć ci bajkę? Znam jedną, bardzo ciekawą. Posłuchaj, była raz... W drodze na dworzec Belle doznała tak silnego ataku kaszlu, że zmuszona była zjechać samochodem na pobocze, zatrzymać się i poczekać, aż minie. Oparła się o kierownicę na wpół uduszona. Felicja, która siedziała obok niej, dygotała ze strachu. Zwątpiła zupełnie, czy zdążą na jakiś pociąg do Revala, nie mówiąc już o tym, że pociągi w ogóle już mogły nie jeździć. Wyciągnęła Belle z domu niemal przemocą. - Dzieci, jedźcie same, ty, Kat i Nicola. Jedźcie do Revala, do matki Juliusza, ona was przyjmie. Aleja muszę zostać tutaj. Nie zostawię Juliusza w potrzebie. - Ciociu Belle, przecież nie możesz nic dla niego zrobić! Proszę, musimy spróbować stąd uciec. A oni wypuszczą Juliusza i wtedy on przyjedzie potem do nas! Belle! - Jedźcie same. Felicja straciła panowanie nad sobą i zaczęła krzyczeć. - Pojedziesz z nami, nawet gdybym miała cię zawlec za włosy na dworzec! Nigdy w życiu nie byłaś w więzieniu i nie masz pojęcia, co cię czeka, jeśli tam się znajdziesz! Gdybyś wiedziała, uciekałabyś jak najdalej! Pojedziesz z nami, bo jest wojna i rewolucja, a ja boję się, potwornie się boję jechać sama pociągiem do Revala jako Niemka, przez ten chaos, nie rozumiem przecież ani słowa po rosyjsku, z Kat, która ledwie wygrzebała się z tyfusu i z Nicola, która ma dopiero dziewięć lat! Nie możesz mnie teraz zostawić, ciociu Belle!

Opór Belle osłabł wreszcie. Zwyciężył niepokój o Nicole, którą należało wywieźć z Piotrogrodu, a jeśli Felicja bałaby się jechać sama, to Nicola musiałaby zostać tutaj. Belle wsiadła w końcu do samochodu. Były już w połowie drogi do dworca, kiedy Belle zaczęła kaszleć. Ulice były tym razem pełne ludzi, którzy krzyczeli i śpiewali. Na czarnym niebie widać było odblask wielkiego pożaru. Płonęło Więzienie Litewskie. Miasto przycichło. - Ciociu Belle, kiedy będziemy w Revalu, powinnaś iść do dobrego lekarza. - powiedziała Felicja. Belle podniosła głowę. W blasku płomieni Felicja dostrzegła poplamioną krwią chusteczkę, którą Belle trzymała przy ustach. Felicja wstrzymała oddech. - Ciociu Belle... Belle rzuciła na nią ostrzegawcze, ale pełne pasji spojrzenie. Z tylnego siedzenia dobiegło pytanie Kat: - Co się stało? Felicja i Belle spojrzały na siebie porozumiewawczo, a Felicja odpowiedziała spokojnie: - Nic, Kat. Myślę, że. ciocia Belle powinna coś zrobić ze swoim... bronchitem. - Już dobrze - Belle wjechała samochodem z powrotem na ulicę. Płatki śniegu zasypywały przednią szybę, domy i mury przesuwały się powoli i zostawały w tyle. Felicja zawinęła się szczelnie w futro, jak gdyby chciała odgrodzić się od całego świata. Zaczęła pojmować to, co zobaczyła przed chwilą, a pojedyncze obrazy zaczęły tworzyć pewną całość: fatalny wygląd Belle, bladość jej twarzy i to wrażenie, jak gdyby ona sama stawała się z każdym dniem szczuplejsza i mniejsza. To suchoty, pomyślała Felicja i poczuła narastającą panikę, o Boże, ona ma... Wbiła z całej siły paznokcie w dłoń, aby nie krzyczeć z przerażenia. Musiała teraz zapanować nad swoimi nerwami, choć miała takie uczucie, jak gdyby ziemia chwiała jej się pod stopami. Belle, która zawsze była oparciem dla Felicji, śmiertelnie chora... Dworzec był pełen ludzi, mimo późnej godziny nocnej. Wszyscy chcieli uciec z niespokojnego Piotrogrodu, niemal nie można się było przecisnąć przez tłum. Felicja i Belle niosły walizki, a Kat prowadziła Nicole za rękę. - Idźcie tuż za mną - prosiła Felicja - jak się pogubimy, to nie będziemy się mogły odnaleźć. Belle podjęła się najtrudniejszego zadania: postanowiła zdobyć bilety i wypytać konduktora, czy tej nocy w ogóle jeszcze odjedzie jakiś pociąg do Revala. Felicja, Kat i Nicola miały czekać na nią, oparte o potężną kolumnę. Zmęczonymi, piekącymi z niewyspania oczami patrzyły na tłum. Nicola zasnęła prawie na stojąco; z wyczerpania przestała nawet pytać o ojca. Kat dygotała z zimna i szczękała głośno zębami, mimo ciepłego futra, które miała na sobie. Felicja czuła się całkowicie wyczerpana nerwowo, jednak zdusiła w sobie kąśliwą uwagę. Nie mogę przecież zabronić jej marznąć, pomyślała.

Belle pojawiła się w końcu po bardzo długim czasie; z bladą twarzą, ciemnorudymi włosami na czarnym futrze wydawała się być najpiękniejszą kobietą - nawet teraz. Felicja na jej widok poczuła ukłucie w sercu. Teraz, kiedy znała prawdę, wszystko to, co dawniej wydawało jej się piękne u Belle, teraz stanowiło zagrożenie: blade, bezkrwiste policzki, głębokie cienie pod oczyma. Nagle poczuła, że zaraz się rozpłacze. Z trudem wzięła się w garść. - Ciociu Belle! Wreszcie! Czy masz... - Bilety? Tak, mam. Pociąg powinien nadejść, tak powiedział konduktor. Ale nie wiadomo dokładnie, kiedy. To może być bardzo długa noc. To była bardzo długa noc. W końcu ułożyły Nicole na złożonych walizkach, aby przynajmniej ona mogła spać. Kat kucnęła na ziemi, jej głowa opadała co chwila na bok, wtedy Kat budziła się, podnosiła głowę i patrzyła dookoła nieprzytomnym wzrokiem. Felicja i Belle nie spały. - Czy nie powinnyśmy pójść najpierw do doktora Luchanowa? - zapytała cicho Felicja. - Nie. - Od jak dawna to masz? - Naprawdę uważałam to za niewyleczone przeziębienie czy zapalenie oskrzeli. Dopiero w grudniu zrozumiałam, że... - Dawno powinnaś się była znaleźć w sanatorium! - Wiem. Ale dokoła wszyscy mówili o rewolucji, a ja nie chciałam zostawić Juliusza samego. - A on, nic nie zauważył? - Niewiele bywał w domu. Umilkły obie. Potem Belle zaczęła mówić ze sztucznym ożywieniem: - Ale zobaczysz, w Revalu wezmę się w garść. Będę żyć okropnie zdrowo. Żadnych papierosów, żadnego alkoholu. Długie spacery na świeżym powietrzu, leżakowanie. Och, jakież to będzie nudne! skrzywiła się. Około czwartej nad ranem przyjechał pociąg. Felicja potrząsnęła Kat, pomogła wstać płaczącej ze zmęczenia Nicoli i zbierała bagaże. - Szybko - ponaglała - pośpieszcie się! Kat, trzymaj mocno Nicole za rękę! Przy wagonach panował nieopisany ścisk i tłok. Wrzeszczący ludzie, ramiona, walizki, kufry, a między tym wszystkim jakiś szczekający pies. Felicja przedarła się z trudem do wnętrza wagonu, wyciągnęła ręce i pomogła wejść Kat, Nicoli i Belle. Jakiś mężczyzna skrzyczał ją po rosyjsku;

przypuszczała, że to z powodu jej bezwzględności w walce o miejsce, ale nie odpowiedziała. Nie chciała, aby ktokolwiek zauważył, że jest Niemką. Zdobyły ostatecznie dwa miejsca w przedziale. Felicja upierała się przy tym, aby Kat i Belle usiadły i na zmianę trzymały Nicole na kolanach. Ona sama została na korytarzu, przyciśnięta do jakiegoś grubego mężczyzny, pomiędzy dwiema kobietami, które rozmawiały głośno przez cały czas. Koła pociągu stukały monotonnie, lokomotywa gwizdała. Dookoła panowała głęboka noc. Śnieg padał i padał. Piotrogród zostawał coraz bardziej w tyle, a na niebie długo widać było łunę i odblask licznych pożarów. Były w drodze prawie dwa dni. Pociąg z nieznanych powodów zatrzymywał się często, a takie postoje trwały bardzo długo. Kiedy wreszcie przekroczyły Narwę i wjechały do Estonii, Belle z ulgą odetchnęła głęboko. - Dzięki Bogu. Teraz jesteśmy prawie w domu. Gęsty śnieg sypał nadal, kiedy dojechały do Revala. Obolałe, głodne, niemal nieprzytomne ze zmęczenia, wygrzebały się z zatłoczonego wagonu. Belle, która trzymała się dzielnie przez trzydzieści siedem godzin, zaczęła strasznie kaszleć, zaledwie znalazły się na zaśnieżonym peronie. Schroniła się w damskiej toalecie, a Felicja, zleciwszy Kat pilnowanie bagażu i Nicoli, ustawiła się w długiej kolejce po gorącą herbatę. Robiło jej się słabo z głodu, ale nigdzie nie można było kupić niczego do jedzenia. Poczuła się lepiej, kiedy wypiła kilka łyków herbaty. Na dworze powoli zapadał wczesny zimowy zmrok, świat znikał za gęstą zasłoną śniegowych płatków. Felicja obejmowała rękami kubek z herbatą i czuła, że wraz z gorącym płynem wracają jej siły. Nagle pomyślała o Maksymie. Czy on w ogóle zauważyłby, że ona zniknęła? Belle wróciła po czasie, który Felicji wydał się wiecznością, zdołała jednak także dowiedzieć się, że pociąg do Jowa miał odejść zgodnie z rozkładem. Próbowała dodzwonić się do matki Juliusza, ale nikt nie odbierał telefonu. - Nie rozumiem tego - Belle była niespokojna - przecież ona musi być w domu! Musi być także służba. Zastanawiam się, co to może znaczyć. - Może nikt nie usłyszał telefonu. - To byłoby bardzo dziwne. Jest to tym bardziej denerwujące, że w ten sposób nie wyślą po nas na dworzec do Jowa sań, a nie wiem, czy przy tym śniegu będziemy w stanie iść piechotą. - Piechotą?! - spytała przerażona Kat - Ależ... - Nie umrzemy od tego - przerwała ostro Felicja. Była zbyt zmęczona na to, aby wysłuchiwać lamentów i narzekań Kat. Ona ciągle patrzy na mnie tak, jak gdybym to ja musiała być w stanie wszystko doprowadzić do porządku, pomyślała. Pociąg do Jowa miał tylko godzinę opóźnienia, ale za to wszystkie zdobyły miejsca siedzące. Kat i

Nicola zasnęły niemal natychmiast. Belle i Felicja rozmawiały szeptem. - Z dworca do majątku są dwa kilometry - mówiła Belle - a kto wie, co tam zastaniemy. Nie mam dobrych przeczuć. - Ale jednak musimy tam dotrzeć. Nie możemy rozbić obozu na śniegu. - Oczywiście. Jowa było małą, zaspaną stacyjką, która niemal ginęła w śniegu. Kiedy wyszły na peron, z małego budynku wyszedł tylko dróżnik. Z pociągu wysiadło jeszcze kilka osób. Byli to Estończycy, którzy obrzucili ubrane w futra kobiety wrogimi spojrzeniami. Belle spytała dróżnika, czy można u niego wynająć sanie, ale ten wzruszył ramionami, po czym potrząsnął głową przecząco. - To nic nie pomoże - powiedziała Belle z rezygnacją - musimy iść piechotą. Chodź, Nicola, daj rękę. Ruszyły powoli. Każda niosła w jednej ręce walizkę, zaś drugą przytrzymywała suknię, aby nie upaść w głębokim śniegu. Na zmianę prowadziły za rękę płaczącą Nicole, która niemal tonęła w głębokim śniegu i ciążyła bardziej niż jakikolwiek bagaż. Nie były w stanie rozpoznać, gdzie kończyła się wiejska droga, a gdzie zaczynały poła. Z każdym krokiem zapadały się w śniegu niemal po kolana, a ich buty i pończochy przemokły niemal natychmiast, zaś długie futra stały się nieznośnie ciężkie. Otępiałe ze zmęczenia, wlokły się powoli. - Ciociu Belle, czy jesteś pewna, że idziemy w dobrym kierunku? - pytała Felicja, której wydawało się, że są w drodze już od wielu, wielu godzin - dokoła nie widać żadnego domu! - Na pewno idziemy w dobrym kierunku. Może zeszłyśmy z drogi, ale kierunek jest dobry. - Kiedy będę opowiadać moim dzieciom i wnukom - odezwała się niespodziewanie wesoło Kat, oddychając szybko - jak w czasie rewolucji uciekłam z Piotrogrodu i przedzierałam się przez zaśnieżona pola i lasy Estonii, aby znaleźć schronienie... pewnie nie będą mi chciały uwierzyć! - Do pewnego stopnia cała ta historia nie jest pozbawiona uroku i romantyzmu - przyznała Belle tylko w tej chwili... o Boże, Nicola, nie zasypiaj w marszu! Nie możemy tutaj usiąść i odpocząć, bo po prostu zamarzniemy! Z wysiłkiem wpatrywała się w ciemniejący horyzont. - Czy tam daleko nie widać świateł? - spytała. Ruszyły z nadzieją naprzód. Belle krzyknęła cicho, kiedy zobaczyła przed sobą zarys znajomych murów parkowych. - To nasz mur! Teraz jeszcze tylko podjazd pod sam dwór i jesteśmy! Podjazd wydał im się szczególnie długi i męczący. Po obu jego stronach rosły jodły, których gałęzie pod ciężarem śniegu opuszczone były niemal aż do ziemi. Droga prowadziła na czworokątny dziedziniec, zamknięty z obu stron skrzydłami dworu. Wszystkie jego okna były jaskrawo oświetlone.

- Dziwne - powiedziała Belle - jest przecież po północy! Zaczęła stukać drewnianą kołatką wiszącą na drzwiach, ale trwało to bardzo długo, zanim im otworzono. W uchylonych drzwiach Belle zobaczyła pomarszczoną twarz starego człowieka, który patrzył zdumiony na stojące kobiety. - Madame... von Bergstrom? - spytał wreszcie. - Sasza! Sasza! Dlaczego, na miłość boską, nikt nie podchodzi do telefonu? Musiałyśmy iść na piechotę z Jowa aż tutaj! - Och... - Wpuść nas teraz do środka. Jesteśmy śmiertelnie zmęczone i bardzo zmarznięte. Szasza cofnął się. Weszły do holu, upuszczając z ulgą walizki i ruszając zesztywniałymi z zimna palcami. - Przyjechała pani z Piotrogrodu? - spytał Sasza - a gdzie jest pan? - On... przyjedzie później. W Piotrogrodzie jest teraz piekło. O Boże - Belle przejechała ręką po mokrych od stopionego śniegu włosach - musimy coś zjeść. A Nicole trzeba natychmiast położyć do łóżka. Gdzież jest baronowa? - spojrzała w górę schodów, jak gdyby w oczekiwaniu na szczupłą postać swojej teściowej: siwowłosej damy, ubranej zwykle w czarną, koronkową suknię. Zamiast niej na schodach pojawiły się tylko dwie pokojówki, które z zaciekawieniem patrzyły na przybyłe kobiety. Belle nie ukrywała już dłużej niepokoju. - Gdzie jest baronowa? - powtórzyła. Sasza spojrzał na obie dziewczyny. Zapanowała nieprzyjemna, kłopotliwa cisza. Oczy Belle zwęziły się nagle. - Oczekuję odpowiedzi - powiedziała cicho, a przecież dobitnie. Sasza chrząknął. - No... - Tak?! - Pani baronowa niestety... ona była już od lat chora... i... w ubiegłym tygodniu... - Sasza!! - Lekarz był do końca przy niej, ale nic nie mógł zrobić. Belle wpatrzyła się w niego przerażona. Sprawiała przez chwilę takie wrażenie, jak gdyby nie rozumiała tego, co przed chwilą usłyszała. Po długiej chwili spytała: - Jak to możliwe! Matka Juliusza umiera i nikt nas o niczym nie zawiadamia?!

- Myśleliśmy... - zająknął się Sasza i zerknął znów na obie dziewczyny, te jednak patrzyły chłodno i obojętnie. Belle nadal zdawała się niczego nie pojmować, ale Felicja wyczuła wyraźną wrogość, z jaką przyjęła ich służba. Z właściwą sobie zimną krwią pojęła, że po śmierci baronowej prowadzono tu wygodne i dostatnie życie. I ostatnie, czego się spodziewano, to przyjazd Belle i jej rodziny. Wojna i rewolucja zmieniły zupełnie stosunki międzyludzkie; we dworze czekała na nie nie służba, lecz wrogowie. 6. - Wybrzeże Estonii, miejscami bagniste, z sosnowymi lasami i malowniczymi polami, było piękną okolicą. U podstaw wapiennych ścian, zamykających wąskie zatoki, pieniły się szarozielone fale Bałtyku, a liczne dwory otaczały wspaniałe parki i wypielęgnowane, równe trawniki. Z tarasów niemal z każdej strony widoczne było morze; zielonkawa woda pobłyskiwała wesoło między liściami drzew, zewsząd dobiegał szum fal. Na plaży czekały wygodne wiklinowe fotele i leżanki, na wodzie kołysały się łodzie - życie, które tu prowadzono, wydawało się być zupełnie pozbawionym trosk i kłopotów. Ale pod skorupą wygody i luksusu wrzało. - Mieszkańcy kraju położonego pomiędzy rzeką Narwą a Morzem Bałtyckim dzielili się na dwie grupy: jedną stanowili Niemcy nadbałtyccy, przeważnie bogata szlachta, korzystająca ze wszystkich przywilejów przysługujących im jako „władcom” tego skrawka ziemi. Z drugiej strony żyli tu także rdzenni mieszkańcy tych terenów, estońscy chłopi, którym przypadło zadanie służenia panom. Życie ubogich Estończyków wypełniała głównie troska o to, jak wyżywić rodziny, zwykle bardzo liczne. Widok bogatych feudalnych posiadłości był dla nich solą w oku. Tam nikomu niczego nie brakowało, często rozbrzmiewała muzyka, przyjeżdżali liczni goście, a beztroskie życie, które tam prowadzono, odbiegało w dodatku rażąco od starej rosyjskiej tradycji. Sytuacja ta uległa zaostrzeniu z chwilą wybuchu wojny. Wszyscy zamieszkali tu Niemcy w jednej chwili stali się wrogami, nawet jeśli walczyli pod flagą rosyjską. Nikogo nie interesowało już, że młodzi Bałtowie także walczyli w rosyjskich okopach, zamiast, tak jak dawniej, grać w tenisa czy spacerować po plaży. Przestarzały system społeczny chylił się gwałtownie ku upadkowi, czemu towarzyszył wybuch nienawiści, dotychczas starannie ukrywanej. W chłopskich gospodach wrzało. Piotrogród był zaledwie początkiem wielkich przemian. 29 lutego 1917 roku powstał Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Georgija Lwowa, 2 marca abdykował car. Belle twardą ręką objęła rządy w domu. Wydawało się, że nic nie jest w stanie naruszyć jej pewności siebie i po kilku dniach milczącego, pełnego nienawiści oporu podporządkowała jej się cała służba i robotnicy. Belle niczego nie dawała po sobie poznać, choć doskonale wiedziała, że wszyscy siedzą na beczce z prochem. Do wybuchu krwawej rebelii potrzebna była tylko mała iskra. Na domiar złego, po chwilowej poprawie, Belle poczuła, że siły zaczynają ją znów opuszczać. Świeże, morskie powietrze bardzo jej wprawdzie służyło, ataki kaszlu nie były tak silne, ale Belle zauważyła, że z dnia na dzień jest coraz słabsza. Spała coraz dłużej, a mimo to czuła się wyczerpana i zmęczona. Kiedy patrzyła na swoje odbicie w lustrze, stwierdzała z przerażeniem, że ma przed sobą twarz starej kobiety. A potem zaczął ogarniać ją strach, że ktoś coś zauważy. Wystarczyło, aby którakolwiek z pokojówek popatrzyła na nią dłużej, a Belle natychmiast przychodziła do głowy myśl: teraz widzą, że jestem chora i że nie będę już długo żyła.

Miała stale lekką gorączkę. Jej oczy błyszczały niesamowicie, a oddech był ciężki, o dziwnym, słodkawym zapachu. Także wyraz jej twarzy w czasie tych miesięcy uległ zmianie. Wydawała się być zapatrzona w siebie; w jej spojrzeniu była świadomość, którą zyskują ludzie w obliczu bliskiej śmierci. Nocą prześladowały ją koszmarne sny, które wydawały się pochodzić nieomal z zaświatów. Ich treść była przyczyną osobliwego stanu Belle, jak gdyby z pogranicza jawy i sennych marzeń. Każdego popołudnia przychodził do Belle zarządca, aby omówić, jakie prace należało wykonać następnego dnia. Był to nieokrzesany, krępy mężczyzna o jasnych, zimnych oczach, doskonale zdający sobie sprawę, że jest w tej chwili jedynym człowiekiem, który może prowadzić ten majątek. Zarządca uwielbiał zjawiać się z hiobowymi wieściami typu: „Znów zdechły dwie z naszych najlepszych klaczy hodowlanych, wkrótce my też zejdziemy na psy!”, albo po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny: „Teraz koniec z Niemcami. Zostaną wszyscy zmiażdżeni, tak dokładnie, że nic z nich nie zostanie. Prawda, że to dobrze?” Z początku odnosił się z pewnym respektem do „młodej baronowej”, ale szybko zauważył, że nie jest ona tak silna i zdrowa, za jaką chciała uchodzić. Któregoś razu zapytał wprost: „Ma pani gorączkę, madame?” Belle zbagatelizowała jego pytanie: „Tylko przeziębienie. Przejdzie wkrótce”. Mężczyzna wykrzywił twarz w złośliwym uśmiechu. Nie miał pojęcia, co dzieje się z Belle, ale przeczuwał jej bliską śmierć. W końcu nie zdejmował nawet kapelusza, kiedy wchodził do pokoju Belle, a któregoś dnia wszedł tam bez pukania. Belle wyciągnęła się właśnie na leżance, usiłując otrząsnąć się z kolorowych, męczących obrazów z pogranicza snu i jawy. Zarządca wydał jej się kimś w rodzaju ogromnego cienia, nachylającego się nad nią z szyderczym uśmiechem. Ocknęła się i poderwała ostatkiem sił z leżanki, dygocząc z zimna i przerażenia. - Co panu przychodzi do głowy! - krzyknęła - Proszę natychmiast wyjść! A następnym razem proszę zapukać, zanim pan wejdzie! - Już dobrze - zamruczał zarządca. Belle dostrzegła nienawiść w jego oczach, ale także coś w rodzaju uznania, bo udowodniła mu, że mimo choroby potrafi być silna. Jednak spojrzał na nią z pewnym lekceważeniem, wykrzywił twarz w grymasie i rzekł nieoczekiwanie: - Wszystko jest tylko kwestią czasu. - Co pan ma na myśli? - Mam na myśli to, że dni Niemców w Estonii są policzone. Do widzenia, madame! Wyszedł z pokoju i w drzwiach zderzył się z Felicją. Cofnął się i z nonszalanckim ukłonem przepuścił ją. Felicją popatrzyła za nim uważnie. - Co, znowu był nieprzyjemny? - spytała.

Belle dygocąc ciągle z zimna wzruszyła ramionami. - Tak. A najgorsze, że ma rację we wszystkim. - Co on mówi? Mówi, że nasze dni są policzone, to znaczy dni bałtyckiej warstwy panów. Rewolucja przewróci do góry nogami cały kraj i całe nasze dotychczasowe życie. - Belle podniosła ręce, jak gdyby chciała objąć ramionami otaczający dwór park - Tak, jak tu żyliśmy - to nigdy nie może długo trwać. Za dużo gniewu, za dużo nienawiści. To są rysy i pęknięcia na fundamencie całej budowli. Podeszła do okna. Na dole, przed werandą rozkwitły pierwsze w tym roku, purpurowe róże, przez gałęzie sosnowych drzew prześwitywało morze. Wysoka trawa, której nikt nie kosił, chwiała się kołysana lekkim, ciepłym wiatrem. - Juliusz będzie bardzo zgnębiony, jeśli odbiorą nam tę ziemię. - Może jeszcze wszystko obróci się na dobre - zauważyła niepewnie Felicja, ale sama nie wierzyła w to, co mówiła. - Ty i dziewczęta - podjęła Belle - powinniście wyjechać do Niemiec. Do domu. - Tylko z tobą, ciociu Belle. - Ja nie wyjadę bez Juliusza. - A więc zostaniemy z tobą. Przede mną nie musisz przecież udawać. Jesteś chora. Myślisz, że zostawię cię w potrzebie? Belle wpatrywała się w okno, jak gdyby chłonąc słońce i widok kwitnących kwiatów. - Powiem ci coś na pocieszenie - odezwała się po długiej chwili, wydawałoby się, zupełnie bez związku. - Człowiek nie rozwija się żyjąc tylko i wyłącznie w idylli. W każdym z nas tkwi jakaś podświadoma tęsknota za zamętem i zniszczeniem, to jest coś w rodzaju zdrowego instynktu. Felicja opuściła wzrok, zaskoczona i przestraszona jej słowami. Belle odwróciła się do niej i wyszeptała tajemniczo: - Tęsknota za tym, co będzie potem. Zapadła długa cisza, którą przerwała znów Belle, mówiąc normalnym głosem: - Jadę do Piotrogrodu. Muszę zatroszczyć się o Juliusza. Nie mogę przecież dopuścić do tego, że on zniknie i nikt nie będzie go szukał. Ten kraj jest na to zbyt duży, można w nim po prostu zginąć. Kat nabrała zwyczaju odbywania codziennych, popołudniowych spacerów brzegiem morza. Fale uderzały rytmicznie o wapienne ściany małych nadmorskich zatok, a Kat przesiadywała całymi

godzinami na kamieniu, słuchając ich szumu. Ciągle nie mogła uporać się z gwałtownymi, brutalnymi zmianami, jakie nastąpiły w jej życiu: najpierw lazaret, potem obóz jeniecki, a potem znów niespokojny Piotrogród i ucieczka tutaj. Kat coraz bardziej uciekała w świat własnych fantazji, gdzie wszystko płynęło dawnym, utartym trybem, wojna już się dawno skończyła, a Filip wrócił do niej cały i zdrowy. Przed oczami Kat przesuwały się obrazy beztroskiego, szczęśliwego życia... Dziewczyna zdejmowała kapelusz, czuła na twarzy ciepłe promienienie słońca i wracała do rzeczywistości niemal z niechęcią. Tego ranka, kiedy miał miejsce kolejny incydent z zarządcą, Kat powędrowała szczególnie daleko. Po długiej drodze, pierwszy raz od wielu, wielu dni, poczuła się wypoczęta i spokojna. Dzień był tak piękny, że trudno było go zignorować i uciekać w świat marzeń. Z lasu dobiegał śpiew ptaków, na brzegach łąk rosły kolorowe bratki; kwitły też margerytki, bławatki i żółte jaskry - wiosna zapanowała w całej pełni. Morze jeszcze nigdy nie wydało się Kat tak niebieskie i jasne jak dziś, nigdy też wapienne skały nie były tak białe i błyszczące. Kat chciała śpiewać z radości - przypomniała sobie nawet jakąś starą, naiwną piosenkę o wiośnie kiedy spostrzegła, że nie była sama. Dwóch młodych mężczyzn - niewiele starszych od niej siedziało na kamieniu niedaleko od niej. Mężczyźni rozmawiali ze sobą po niemiecku. - Nie rozumiem, jak rząd niemiecki pozwolił na przejazd Lenina przez Niemcy do Piotrogrodu. To niebezpieczny człowiek. - Niebezpieczny dla nas, nie dla cesarza. Kiedy on tutaj doprowadzi do rewolucji, będzie to oznaczało koniec wojny z Rosją. O jednego przeciwnika mniej. - Miejmy nadzieję, że nie dojdzie tu do kolejnej rewolucji. Tym razem bolszewickiej. - Nie wiem. Choć mam wrażenie, że wpływy bolszewików są coraz większe. - Ależ skąd! - jeden z mężczyzn wstał z wyraźnym zniecierpliwieniem. Kiedy się odwrócił, zobaczył Kat, która przystanęła, słuchając z zaciekawieniem. - Och! - powiedział z zaskoczeniem, trącając swego towarzysza. - Mamy towarzystwo! Obaj chłopcy skacząc po kamieniach zeszli na brzeg i stanęli przed Kat. - Czy idzie pani do nas? - zapytał młodszy z nich. Kat zauważyła, że miał jasne blond włosy i intensywnie niebieskie oczy. Uśmiechnęła się do niego, mówiąc: - Obawiam się, że po prostu zabłądziłam. Jestem z rodziny pułkownika von Bergstrom i chciałam iść na spacer po plaży, ale chyba zaszłam za daleko. - Od czasu do czasu trzeba to zrobić w życiu. - zażartował mężczyzna. - Czy mogę się przedstawić jestem Andreas von Randów, a to mój brat Nikita. Jesteśmy pani sąsiadami. - Randów? Ciocia Belle opowiadała o panach.

- Naprawdę? - Mówiła, że tak nazywają się nasi sąsiedzi. - Proszę powiedzieć - spytał Andreas - co zamierza pani począć z tak pięknym latem? Dawniej tyle się tu działo, ale od początku wojny panuje martwa cisza. Jesteśmy całkowicie zrozpaczeni. - Nie musi pan chodzić do szkoły? - Sporadycznie. Większość nauczycieli jest na froncie. Po prostu się nie opłaca. Kat roześmiała się. - A pana ojciec pozwala na to? - Nasz ojciec poległ pod Tannenbergiem - odparł Andreas i przez chwilę zapanowała cisza. Morze szumiało uspokajająco, a w gałęziach sosen szeleścił wiatr. Oczy Kat i Andreasa spotkały się znowu. Było w nich coś jak jakieś radosne porozumienie. - Czy miałaby pani ochotę zagrać z nami w tenisa? - spytał znowu Andreas - Mamy boisko tenisowe w naszym parku. - Jeszcze nigdy nie grałam w tenisa. - Nauczy się pani. A więc, czy pójdzie pani z nami? Kat zawahała się przez chwilę. Aż do poprzedniego wieczoru każda chwila, każda myśl należała do Filipa. Ale ten chłopiec, Andreas, był człowiekiem z krwi i kości, był tutaj. Nie był wspomnieniem dawno minionych chwil, był po prostu teraźniejszością. Był jak morze, słońce i wiatr. - Tak - odpowiedziała Kat. - Pójdę z panem. Późnym popołudniem Kat wróciła do domu. Straciła zupełnie poczucie czasu i zjawiła się przed bramą domu dobrze po zachodzie parku dociera słońca. Bladoniebieskie niebo przecinały głośno świergoczące jaskółki, a z ł aż tutaj miły, wilgotny powiew. Zapadający zmrok pełen był spokoju i ciszy. Kiedy Kat weszła do domu, zobaczyła Felicję schodzącą po schodach w towarzystwie jakiegoś starszego pana. Oboje mieli niespokojne, pełne troski twarze. Felicja w roztargnieniu spojrzała na Kat, której obraz - z kosmykami wymykających się włosów i rumieńcami na policzkach - był dość niezwykły. - Ach, Kat - powiedziała - dobrze, że jesteś. - Przykro mi, że wracam tak późno - zaczęła Kat, ale Felicja nie pozwoliła jej dokończyć. - To jest doktor Calvin. Był właśnie u cioci Belle. Ona nagle zasłabła dziś wieczorem.

- Co?! - To gruźlica prosówkowa - odezwał się lekarz - to znaczy, guzki we wszystkich organach, a głównie w płucach. Odporność organizmu jest już praktycznie żadna, a takie symptomy przypominają tyfus. Nie ukrywam, że szanse wyzdrowienia nie są zbyt wielkie... Kat poczuła, jak z jej twarzy gwałtownie odpływa krew. Przerażona, popatrzyła na Felicję. - Ty wiedziałaś, że... - Wiedziałam, że ma gruźlicę, tak. - Ona powinna znaleźć się w sanatorium - odezwał się znowu lekarz. - Powinno sieją zawieźć do Szwajcarii. W tej chwili, co prawda, nie można jej przewieźć, a wojna dodatkowo komplikuje wszystko, ale zobaczę, co będę mógł dla niej zrobić. - Chciał odejść, ale zatrzymał się jeszcze, mówiąc: - Udzielę paniom pewnej rady: proszę nie wchodzić do pokoju chorej bez osłony ust. I proszę wchodzić tam tak rzadko, jak tylko to jest możliwe! - zamknął drzwi za sobą. Obie kobiety patrzyły na siebie w milczeniu. - Źle z nią - odezwała się Felicja - a jeszcze zadręcza się troską o wuja Juliusza. Chciała wracać do Piotrogrodu. - Czy myślisz, że ona... umrze? - wyszeptała Kat. Felicja nie odpowiedziała. Stary zegar tykał ostrzegawczo, z głębi domu dobiegł śmiech pokojówki. Powoli zapadał zmrok. Kat, poradziłabyś tu sobie przez kilka dni sama? - Sama?! - Muszę pojechać do Piotrogrodu. Mam przeczucie, że od tego zależy spokój Belle. Muszę zobaczyć, czy da się coś zrobić dla Juliusza. - A co ty będziesz mogła zrobić dla Juliusza? Oczy Felicji zwęziły się. - Maksym Marakow. On mi pomoże. - Ależ Felicjo! - Kat objęła kurczowo poręcz schodów - Felicjo, nie możesz wracać do Piotrogrodu! Po tym, kiedy z takim trudem udało nam się stamtąd uciec, chcesz znów ryzykować? - Nie wrócę do domu wujostwa ani nigdzie tam, gdzie mogłabym zostać aresztowana. Nikt nie będzie wiedział, że wróciłam. Muszę to zrobić, rozumiesz? Juliusz należy do mojej rodziny - postawiła nogę na pierwszym stopniu schodów, kiedy nagle przyszło jej coś do głowy. - Powiedz, gdzie ty właściwie byłaś przez cały dzień? - spytała.

Oczy Kat zaświeciły się na wspomnienie chwil spędzonych nad morzem. - Och, wyobraź sobie, że ja... - zaczęła, ale urwała nagle i zagryzła wargi. Czar letniego popołudnia, pod którego urokiem ciągle jeszcze była, nie pasował jakoś do tej sytuacji i rozprysnąłby się jak mydlana bańka, gdyby opowiedzieć o wszystkim teraz, tutaj. - Byłam po prostu na długim spacerze - powiedziała. Maksym chwiejąc się pokonał ostatnie stopnie wiodące do piwnicy. Z trudem trzymał się na nogach, a przed jego oczami wirowały czarne płatki. Do diabła z tą grypą. I do tego teraz, latem! Usiadł natychmiast przy stole, zaledwie znalazł się w ciemnym pomieszczeniu. Czuł w uszach głuche uderzenia serca. Chciał zakląć - tak głośno i brzydko, jak tylko było można - kiedy drzwi otworzyły się gwałtownie i do piwnicy wpadła Masza. Zerwała czerwony beret z głowy i z wściekłością rzuciła go na stół. - Zabronili wydawania „Prawdy”! Właśnie wracam z redakcji. Rząd kazał wszystko przeszukać. Mamy natychmiast wstrzymać druk! - Próbują zdławić ruch bolszewików. Władimir Iljicz otrzymał wezwanie do stawienia się przed władzami w celu osądzenia. - zauważył ponuro Maksym. No i co? Chyba nie posłucha tego? - Nie. Zamierza się ukryć. Nie możemy sobie pozwolić na stratę Lenina, a rząd tylko na to czeka, aby za pomocą kuli ukręcić sprawie łeb. Chcesz papierosa? Jego ręce drżały, kiedy podawał jej ogień. Masza usiadła na stole, podciągnęła spódnicę aż do kolan i zaczęła huśtać nogami. Panował obezwładniający upał. - Ja też się ukryję - oznajmiła po chwili. Maksym zmarszczył czoło. - Co się stało? - spytał. - To rada towarzyszy. Wydano nakaz aresztowania mnie. - Dokąd się więc wybierasz? - To tajemnica. Ale omówione z Trockim. - Aha - Maksym skinął głową. - Martwię się o ciebie - dodał po chwili. - Źle wyglądasz. - Dziękuję. Ty też. - Wiesz, co mam na myśli. Sypiasz za mało, palisz za dużo i... jesz w ogóle coś jeszcze? - Masza

odpowiedziała spojrzeniem pełnym kpiny na jego wzrok pełen troski. - A z tobą jest inaczej? - spytała. Maksym potarł dłonią czoło. Oddychał ciężko, z trudem. Jego policzki były głęboko zapadnięte, usta suche i sine, a zaczerwienione oczy silnie podkrążone. Był bardzo wyczerpany i czasami przychodziło mu do głowy, że po prostu nie da rady tak dalej żyć. Patrzył na miasto, w którym przelano tyle krwi, widział, jak przed nielicznymi sklepami ustawiały się długie kolejki, a ludzie próbowali przetrwać zdobywając i tak skąpe, kartkowe racje żywnościowe. A jednocześnie znakomicie prosperowali spekulanci i handlarze, skupujący wszelkiego rodzaju towary, które potem sprzedawane były na czarnym rynku za niebotyczne sumy pieniędzy. Kiedyś splądrowano jeden ze sklepów: tłum głodnych, zrozpaczonych ludzi natknął się na zgromadzone na zapleczu bogate zapasy masła, cukru i mąki. Maksym wiedział, że wielu ludzi zbiło majątek na rewolucji: nie było tajemnicą, że właśnie oni obwieszali swoje metresy złotem i wyprawiali huczne przyjęcia, na których szampan płynął potokami. Jedni tonęli w zbytku i luksusie, drudzy stali całymi nocami w kolejkach przed sklepami, aby rankiem znaleźć się wśród pierwszych, którzy zostaną wpuszczeni do środka. Wyzysk, korupcja i zbijanie majątku, myślał Maksym gorzko, czy to się nigdy nie skończy? Znów poczuł ból w skroniach i gwałtowne bicie serca. - Zdaje mi się, że... - nie dokończył, a chciał powiedzieć: Zdaje mi się, że mam gorączkę. Ale język wydał mu się gorący i sztywny i zamiast słów z jego ust wydobył się niewyraźny bełkot. Wszystko dookoła nagle pociemniało. Ostatnie, co czuł, to głuchy ból, kiedy gwałtownie uderzył głową o blat stołu. Kiedy przyszedł do siebie, leżał na łóżku, ale ciągle czuł zawroty głowy i głuche dudnienie serca. Nad nim stała pochylona Masza i próbowała wlać mu wody do ust. Położyła mu chłodną dłoń na rozpalonym czole i spytała z niepokojem: - Co ci jest? Maksym spróbował usiąść, ale nie był w stanie. Wyczerpany osunął się na poduszkę. - Przeziębienie - wymamrotał lekceważąco. Masza skrzywiła się sceptycznie. - Przeziębienie? Mój kochany, to wygląda bardziej na zapalenie płuc. Potrzebujesz lekarza. - Ach, nie gadaj. Jedyny problem to... - Maksym spróbował się skoncentrować. Z trudem udawało mu się utrzymać otwarte oczy. - Jedyny problem - podjęła Masza - to to, że za niecałą godzinę mam się spotkać z ludźmi, którzy wywiozą mnie z Piotrogrodu. Załatwili dla mnie sfałszowane papiery, zorganizowali też kryjówkę, gdzieś daleko na wschodzie.

- Ty... musisz odejść... - Tak! - Masza ze zniecierpliwieniem odgarnęła włosy i roześmiała się gorzko. - Muszę odejść! Nie mogę ryzykować i zostać. Ale właściwie nie mogę też zostawić cię samego. - Ty... - Maksym z wysiłkiem szukał słów. Piwnica kołysała się przed jego oczami. - Nie wolno ci tracić czasu, Masza. Proszę. To jest... - szczękał zębami, jak gdyby było zimno, na czoło wystąpił mu pot. - To nikomu i niczemu nie będzie służyło, jeśli... znajdziesz się w więzieniu, ani sprawie, ani mnie. Masza skinęła głową. Była w wyraźnej rozterce, co było widać po jej twarzy. Nagle powiedziała gwałtownie: - Tak, Maksym, odejdę. Muszę odejść i muszę zostawić cię w potrzebie. Ale właściwie zawsze wiedziałeś, że tak będzie. Nie możemy sobie pozwolić na... - urwała i podniosła się nagle. - Będę przechodzić koło domu towarzysza Ilji. On się tobą zajmie, jest w końcu studentem medycyny i poradzi sobie z zapaleniem płuc. - Masza wzięła torbę. Chciała jeszcze coś powiedzieć, ale zauważyła, że Maksym już nic nie zrozumie. Oddychał szybko i miał zamknięte oczy. Wyszła z piwnicy i zdecydowanym ruchem zatrzasnęła drzwi za sobą. Spojrzała na zegarek. Nie zostało jej zbyt wiele czasu, jeśli jeszcze miała zajrzeć do Ilji. Przyśpieszyła kroku usiłując nadać swej twarzy obojętny, znudzony wyraz, jaki zwykle miała każda kobieta zamierzająca zająć miejsce w kolejce do sklepu spożywczego. Ilja Wisilij Obołokow, członek partii bolszewickiej, zatrzasnął drzwi mieszkania za sobą. W ręku miał torbę, do której pośpiesznie zapakował kilka niezbędnych narzędzi medycznych i lekarstw. Termometr, stetoskop, tabletki i roztwory. Poczekał chwilę, aby nie opuszczać domu zaraz za Maszą i w końcu pobiegł w dół. Wyjrzał na ulicę ostrożnie, zanim wyszedł z klatki schodowej. Ciepłe, jasne promienie słońca sprawiały, że świat wydawał się bezpieczny. Nie zauważył, skąd nagle, niemal jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, zjawili się dwaj mężczyźni. Jeden z nich znalazł się po lewej stronie Ilji, drugi po prawej, obaj mieli na sobie cywilne ubrania. - Ilja Wasilij Obołokow? - spytał jeden z nich. Ilja spojrzał na niego i napotkał zimne, nieprzyjazne spojrzenie. Nie było sensu kłamać, a przynajmniej nie wtedy, kiedy miało się przy sobie własny paszport. - Tak - odpowiedział - jestem Ilja Wasilij Obołokow.

- Jest pan aresztowany. Proszę iść z nami. Spojrzenie Ilji zatrzymało się na pustym samochodzie, zaparkowanym po drugiej stronie ulicy. Ani śladu Maszy. Czy udało jej się uciec? - Chciałbym wiedzieć, dlaczego jestem aresztowany! - odezwał się zimno, na co jeden z mężczyzn odpowiedział zdumiewająco uprzejmym głosem: - Jest pan członkiem partii bolszewickiej. Rząd wydał nakaz aresztowania pana. Prosimy, aby udał się pan z nami i nie stawiał oporu. - Protestuję! - odpowiedział Ilja, co oczywiście w niczym mu nie pomogło. Musiał wsiąść do samochodu, jeden z mężczyzn usiadł obok niego, a drugi za kierownicą. Samochód ruszył. Ulica była nadal cicha i spokojna. Nikt nawet nie zauważył, co się stało. Maksym w gorączkowym śnie widział samego siebie w dzieciństwie. Był znów małym chłopcem, siedział na kolanach swojej babki, a ktoś postawił przed nim miskę z poziomkami i powiedział dobitnie: „Zjedz Maksym. Chodź, musisz przecież coś jeść.” Próbował odsunąć od siebie miskę, bo nagle nabrał przekonania, że owoce są zatrute. Jakaś twarz pochyliła się nad nim, jasnoszare oczy wpatrywały się w niego z troską. Ta blada twarz... nagle ogarnęło go poczucie zagrożenia. Nie był już małym chłopcem. Był dorosłym mężczyzną, czuł zapach letniego powietrza, widział, jak cały świat pogrążał się stopniowo w mroku. Przed nim stała kobieta o bladej twarzy i nieprawdopodobnie jasnych, szarych oczach, a on chciałby... o Boże, on chciał... Obraz letniego dnia zniknął, nagle miał przed oczami którąś z berlińskich ulic, a może to była ulica w Piotrogrodzie, tego nie mógł rozpoznać. Wokół niego szalał świat, płonęły domy, na śniegu widać było różowy odblask pożaru. Chciał zapytać, czy to od tego dymu tak bardzo boli go gardło, że nie może niczego przełknąć. Nie chciał niczego więcej, jak tylko tego, żeby ktoś zgasił ten pożar. - Środek przeciwko gorączce powinien już zacząć działać - powiedział czyjś niski głos po niemiecku. - Za chwilę. Już się budzi. Maksym otworzył oczy. Trwało jeszcze kilka sekund, zanim mógł cokolwiek zobaczyć. Ujrzał znajome pomieszczenie, meble, a koło jego łóżka stał siwowłosy mężczyzna ze stetoskopem na szyi i przyglądał mu się uważnie, z troską. Obok mężczyzny stała Felicja. Wyglądała na bardzo zmęczoną. Maksym z trudem otworzył usta. - Co... się stało? - zapytał. Siwowłosy mężczyzna wziął go za rękę i zbadał jego puls. - Nieźle ścięło pana z nóg to ciężkie zapalenie płuc, monsieur. Niech pan dziękuje Bogu, że ta młoda dama znalazła pana tutaj i natychmiast przyszła do mnie po pomoc. Jestem doktor Luchanow, byłem

dawniej lekarzem domowym rodziny Bergstrom. Podałem panu coś na gorączkę, ale to potrwa jeszcze jakiś czas, zanim pan wyzdrowieje. Maksym skinął głową lekko. Jego oczy poszukały Felicji, a ona natychmiast przykucnęła koło niego. - Maksym! Jesteś ciężko chory. W żadnym wypadku nie możesz tu zostać. Ktoś musi się tobą zająć. Gdzie... jest Masza? Masza... teraz przypomniał sobie wszystko. - Masza wyjechała. Musiała uciekać. - I zostawiła cię tutaj zupełnie samego, w tym stanie? - Ilja miał przyjść. On przyjdzie. Zostaw mnie... - Nie zostawimy pana, młody człowieku. - odezwał się znowu lekarz, tym razem nieco poirytowanym głosem. - Musi pan teraz spróbować wstać, oprzeć się na nas i dojść do mojego samochodu. Niech pan wstanie, pomogę panu! Maksym potrząsnął głową. - Chciałbym zostać tutaj. Proszę odejść. - Chętnie byłbym to zrobił. Ale wydaje mi się, że madame Lombard będzie obstawać przy tym, abym pana zabrał. I za to powinien pan być jej wdzięczny. Wiem, że należy pan do bolszewików i że pewnie robi się panu niedobrze na samą myśl o tym, że będzie pan zawdzięczać życie przedstawicielom burżuazji. Ale lepiej niech pan da spokój i zrezygnuje z tej arogancji. Kiedy wy, rewolucjoniści, jesteście chorzy, potrzebujecie lekarza tak samo jak wszyscy ludzie na świecie i nie pomoże wam wtedy żadna partia. Proszę wstać! - lekarz chwycił Maksyma pod pachy i silnym pociągnięciem postawił go na nogi. Felicja przeraziła się, bo dopiero teraz zobaczyła, jak bardzo Maksym był chory. W jego piersi z każdym oddechem coś głośno rzęziło. Zachwiał się i oparł na ramieniu doktora, który wykrzywił twarz w grymasie. - No jak, towarzyszu, da pan radę? - zapytał nieco ironicznie. Trwało to dość długo, zanim Maksym był w stanie pokonać schody prowadzące z piwnicy na ulicę. Trzęsąc się z gorączki osunął się bezwładnie na siedzenie samochodu. Felicja patrzyła na niego z niepokojem. - Doktorze, czy on z tego wyjdzie? - pytała. - Wyjdzie, wyjdzie. Jego ideały pomogą mu przetrwać nawet najgorszą chorobę. A prawdziwy idealizm daje dużo sił. Ale pani - Luchanow spojrzał na Felicję uważnie - pani powinna wypocząć. Dzisiejszy dzień był chyba dość męczący. Najpierw biegła pani w tym upale przez pół miasta, potem znalazła pani tego pana chorego, potem znowu biegiem do mnie, jak szalona. I prawdopodobnie jeszcze pani nic nie jadła, czy tak?

- Nie. Ale nie jestem głodna. - Pojedziecie oboje do mnie. Pani potrzebuje spokoju. - Nie możemy przyjąć pana gościny. - Belle i ja jesteśmy dobrymi przyjaciółmi. Wolno mi chyba dlatego coś zrobić dla siostrzenicy Belle. Do mieszkania przy TwerskijBoulevard nie możecie w każdym razie wracać! - lekarz spojrzał na Felicję porozumiewawczo, a ona odpowiedziała mu wprost: - Nie, nie możemy, doktorze Luchanow. Wie pan chyba, że pułkownik Bergstrom został aresztowany? - Słyszałem o tym. - Przyjechałam tutaj, aby dowiedzieć się czegoś o jego losie. Myślałam, że Maksym będzie mógł mi pomóc, ale jak widać, chyba nie będzie w stanie. - Raczej nie. Dlaczego Belle nie przyjechała sama? Felicja zawahała się, po czym odpowiedziała: - Belle jest chora. - Poważnie? - spytał lekarz. - Gruźlica. Lekarz, którego sprowadziłam, nazwał to gruźlicą prosówkową. Luchanow drgnął, przerażony. - Belle... tak chora? I wówczas zauważył bladość i wycieńczenie na twarzy Felicji. Mocno, niemal brutalnie ścisnął jej rękę. - Biedna dziewczyno, i ich wszystkich ma pani na głowie! Tu ten bolszewik z zapaleniem płuc, a tam Belle, w ostatnim stadium gruźlicy. Ale poradzi sobie pani. Nie wygląda pani na kogoś, kto się łatwo poddaje. - Felicja po raz któryś dostrzegła chytre, a przecież ciepłe iskry w jego oczach - Ta sytuacja nie jest dla pani tak całkiem nieprzyjemna, prawda. Zauważyłem, jak pani patrzy na tego Marakowa. Jego stan rzuca go niemal w pani ręce. Chytre zrządzenie losu. Felicja nie odpowiedziała. Luchanow roześmiał się przyjaźnie, a potem dodał: - Oboje będziecie moimi gości przez kilka dni, a ja spróbuję dowiedzieć się czegoś o pułkowniku von Bergstrom. Ale proszę sobie zbyt wiele nie obiecywać. Muszę być ostrożny, a sytuacja jest trudna. - Dziękuję, doktorze. Robi pan dla nas tak wiele. Belle może być szczęśliwa, że ma takiego przyjaciela.

- Kto nie byłby przyjacielem Belle! - odparł krótko Luchanow, a Felicja zrozumiała, że lekarz, podobnie jak inni mężczyźni, był zakochany w Belle. Dziwne, że tak się stało. Jej przyjaciółka, Sara, wyznawała teorię, że życie każdego człowieka jest od początku do końca z góry określone, i to co do jednej sekundy. Felicja nigdy się z tym nie zgadzała. - Ta idea jest przerażająca! Gdyby to była prawda, nie miałabyś odrobiny wolnej woli! Teraz stale musiała o tym myśleć. Była w mieszkaniu doktora Luchanowa, trzeciego dnia po przybyciu do Piotrogrodu i patrzyła na szczupłą, wyniszczoną gorączką twarz Maksyma, leżącego w łóżku. Los zaprowadził ją do tej ciemnej piwnicy, w której on leżał i czekał na śmierć. Los zesłał ją akurat w tej chwili, kiedy na całym świecie nie było nikogo, kto byłby gotów zająć się Maksymem. A teraz ona mogła go zabrać do Revala i zatroszczyć się o niego. Pochyliła się nad nim, wpatrując się z uwagą w jego wyostrzone rysy. Wydało jej się, że jego zapał ustąpił miejsca rozczarowaniu, wiara - zwątpieniu, a entuzjazm - rezygnacji. Była to zupełnie nieznana jej, inna i zmęczona twarz. Wyprostowała się z przekornym uśmiechem. Luchanow ustalił, że pułkownika wywieziono gdzieś na wschód, ale nie mógł dowiedzieć się niczego bliższego o jego losie. - Źródła wysychają, zaledwie się do nich dotrze - powiedział tajemniczo i dodał: - Ale nie sądzę, żebyśmy musieli się zamartwiać. Żyjemy w trudnym, gorzkim czasie, który musimy przetrwać i jestem przekonany, że pułkownik von Bergstrom wróci. O ile nie runie cały nasz dotychczasowy świat... Felicja podniosła głowę. Czy to on mówił już coś, kiedyś o tym, że cały obecny porządek świata może runąć? Wydało jej się, że od 1914 roku mówili o tym wszyscy. - Co pan ma na myśli? - spytała ostrożnie. - No... mamy jedną rewolucję za sobą, obaliliśmy monarchię, państwo carów przestało istnieć. Ale teraz rozpoczyna się walka między bolszewikami a rządem. Bolszewicy chcieliby zamienić Rosję w socjalistyczne państwo i widzi pani, z jaką zaciętością rząd usiłuje się temu przeciwstawić. Obawiam się, że wkrótce dojdzie do kolejnej rewolucji, radykalnego przewrotu i obalenia całego systemu, czyli wszystkiego, o co tak walczono w tym kraju. Będzie wojna domowa... - Luchanow urwał, zapatrzony przez chwilę we własną wizję, po czym dokończył: - Pani przyjaciel i pani powinniście jak najszybciej opuścić Piotrogród. Przede wszystkim z powodu Belle. Kto wie, jak długo jeszcze ona będzie mogła ufać służbie w swoim estońskim majątku. Kto wie, jakie czekają nas burze. A jeśli chodzi o tego Maksyma - proszę nie spuszczać go z oczu!

Felicja uśmiechnęła się zakłopotana, ale Luchanow potrząsnął głową. - Nie, pani uczucia mnie nie obchodzą. Miałem na myśli to, że nie powinna go pani spuszczać z oczu, bo on należy do bolszewików. Może być potrzebny, kiedy tutaj wybuchnie pożar. - Czy może podróżować pociągiem? - Myślę, że tak. Jest wprawdzie bardzo chory, ale silny. I jeszcze jedno, Felicjo: proszę powiedzieć Belle, że z zaufanych źródeł dowiedziałem się, iż pułkownik czuje się dobrze. Nie powinna się denerwować. Felicja skinęła głową. Oboje umilkli czując, że wywiązało się między nimi jakieś porozumienie, a Luchanow, patrząc na nią ciepło, dodał po chwili: - Pani jest jak dzielny, mały kot, Felicjo. I ma pani oczy Belle. Gdybym był o trzydzieści lat młodszy - ale wszystko ma w życiu swój czas. Poradzi sobie pani, prawda? I nie zostawi pani Belle w potrzebie? Felicja skinęła głową, starając się w tej chwili zapomnieć o tym wszystkim, z czym będzie musiała się teraz uporać. Dostrzegła uznanie i pochwałę w oczach doktora, co ją jednak także przygnębiło; nie dała tego po sobie poznać i pomyślała ze skruchą, że nie zasługuje na podziw. 7. Nisko wiszące, deszczowe chmury zasłaniały ciągnące się aż po horyzont łąki i lasy. Liście drzew drżały pod ciężkimi kroplami i z każdej strony słychać było monotonny szum deszczu. Liczne, barwnie kwitnące zioła zdobiły pola, a wśród nich gdzieniegdzie przebijała głęboka czerwień maków. Kwitły także rosnące bliżej domostw róże, hortensje i fuksje. Na ziemi, pokrytej grząskim błotem, rozbłyskiwały coraz liczniejsze kałuże. Kat, Andreas i Nikita siedzieli na zadaszonej werandzie posiadłości rodziny Randów, patrząc sennie na ciągnącą się przed nimi deszczową mgłę. Andreas i Nikita, ubrani w białe spodnie i swetry, trzymali na kolanach rakiety do tenisa i co chwila rzucali do siebie piłkę tenisową. Kat, ubrana w żółtą, organtynową sukienkę cioci Belli, siedziała z podwiniętymi nogami w wiklinowym fotelu i kołysała w drugiej ręce szklankę sherry. Dziewczyna patrzyła z rozmarzeniem na rosnący w ogrodzie krzew herbacianych róż. Wyglądała naprawdę ślicznie. Po chwili pochyliła się nagle, złapała przelatującą koło niej piłeczkę tenisową i spojrzała wyzywająco na Andreasa. - Jeśli chce pan odzyskać piłeczkę, proszę przynieść mi jedną z tych róż - powiedziała. Andreas, który dla Kat poszedłby do pieklą, poderwał się gwałtownie i nie zważając na deszcz, natychmiast wybiegł spod werandy. Nikita popatrzył za nim i potrząsnął głową. - Co pani robi z moim bratem, Kat? - zapytał. - Co takiego?

- Szaleje za panią i ożeniłby się z panią natychmiast - odparł Nikita. Kat podrzuciła piłeczkę i znów ją złapała. Pana brat nie pytał mnie, jak dotychczas, o zgodę - oświadczyła. - Oczywiście, że nie. Jest pewna przeszkoda: wydaje się, że pani nie wie, czego pani chce. W pani życiu był już ktoś, prawda? - zapytał bez pośrednio Nikita. Kat odwróciła się i sięgnęła ręką do miseczki ze słodkimi orzechami. - A gdyby nawet tak było? Czy to właśnie tak bardzo go onieśmiela? - spytała. Nikita spojrzał na nią uważnie i rzekł: - Sama się pani o tym przekona. Andreas nie jest pewny pani uczuć. - Ja też nie jestem ich pewna - odparła Kat i zwróciła wzrok w stronę schodów, po których właśnie wchodził na werandę Andreas. Trzymając w ręku różę podszedł do Kat: krople deszczu ściekały z jego mokrych włosów. Podał kwiat dziewczynie oddychając szybko. Kat delikatnie wzięła różę i po raz pierwszy, od kiedy poznała Andreasa, doznała odczucia, że znikają jej wahania. W tej samej chwili po raz pierwszy przestało się jej też wydawać, że odebrano jej coś, czego tak naprawdę jeszcze nie było. W uśmiechu Andreasa, w jego ruchach było tyle wdzięku i młodości, że Kat w jakimś nagłym przebłysku świadomości pojęła, jak bardzo młoda była ona sama. Miała przecież dopiero dziewiętnaście lat, przed nią, a nie za nią było jeszcze całe życie. I nagle nie miało już znaczenia, że los rzucił ją tu, do Rosji, że na świecie trwała okrutna wojna, że wokół padał deszcz... Andreas, bardziej zaskoczony niż zmieszany, patrzył na dziwny uśmiech Kat, zaś Nikita ze zmarszczonym czołem obserwował uważnie całą scenę z boku. Wydawało się, że Kat coś zrozumiała, a Andreas nagle przestał się wahać. Nikita, mimowolnie zaciekawiony, poczuł się jednak niezręcznie i miał właśnie zamiar wyjść, kiedy na werandę weszła jego matka. Wszyscy wiedzieli o rosyjskim pochodzeniu baronowej, nikt jednak nie wiedział, po czyjej stronie była w tej wojnie. W każdym razie to z pewnością Niemcy rozstrzelali jej męża pod Tannenbergiem, czego baronowa nie mogła zapomnieć. Nigdy też nie ukrywała swej niechęci do Kat. Także teraz nie zaszczyciła dziewczyny nawet spojrzeniem. Jej twarz była blada i zamknięta. Po rosyjsku, mówiąc jak zwykle twardo i szybko, zwróciła się do swoich obu synów - choć zazwyczaj dobre wychowanie nakazywało jej używać w obecności Kat języka francuskiego. Obaj mężczyźni spojrzeli na matkę zaskoczeni, a Nikita odpowiedział coś po rosyjsku. I w tym języku wywiązała się krótka rozmowa, po której wszyscy mimowolnie zwrócili spojrzenia na Kat. Dziewczyna powoli podniosła się z fotela. Wrogość baronowej była nieomal wyczuwalna. - Ryga została zdobyta - powiedział cicho Nikita - Niemcy weszli już w głąb Rosji. - Och! - odpowiedziała równie cicho Kat. Wiedziała, że Niemcy zamieszkali w krajach nadbałtyckich z utęsknieniem wypatrywali armii niemieckiej, jednak wydało jej się w tej chwili, że Andreas znajduje się jakby pomiędzy frontami obu wrogich wojsk. W jakiś sposób poczuła, że coś ją z tym chłopcem łączy i że żadne z nich nie może tego odrzucić. I nagle świat znów wydał jej się szary

i smutny. Wokół padał deszcz, a gdzieś daleko toczyła się wojna. - Będzie chyba lepiej, jeśli pani już pójdzie - powiedziała lodowatym tonem baronowa, tym razem po francusku. - Rozumiem - powiedziała opanowanym głosem Kat. Ciągle jeszcze trzymała w rękach różę i patrzyła na Andreasa, który odwrócił głowę i opuścił wzrok na podłogę. Dziewczyna odwróciła się i nie zważając na deszcz zeszła po schodach do ogrodu. Jej sukienka przemokła niemal natychmiast, a wilgotne pasma ciasno spiętych ciemnych włosów opadły w nieładzie na kark i szyję. Kat szła z opuszczoną głową coraz szybciej ogrodową aleją w stronę wyjścia, wreszcie zaczęła biec, kiedy do jej uszu dobiegło wołanie Andreasa. - Kat, Kassandra! Proszę, niech pani zaczeka! Nie może pani chodzić po deszczu bez płaszcza! Proszę poczekać! Dziewczyna przyśpieszyła. Czuła, że jej cienkie pantofle były zupełnie mokre i zabłocone, a krople deszczu uderzały niemal boleśnie w twarz. W gęstym lesie, który zaczynał się zaraz za bramą, Kat odczuła niemal ulgę. Jej stopy tonęły w poszyciu z dawno opadłych liści, a gałęzie drzew szarpały włosy. Uciec, uciec jak najszybciej i znaleźć się wreszcie w domu. A tymczasem las, jakby na przekór, stawał się coraz bardziej gęsty. Kat potykała się na korzeniach i z rozpaczą szarpała sukienkę, która zaczepiała o gałęzie drzew. Dziewczyna dygotała z zimna. Z dala dobiegł ją znów głos Andreasa - miała nadzieję, że uda jej się uciec. Nie chciała, nie mogła z nim teraz rozmawiać. Las wreszcie zaczął rzednąć i Kat spodziewała się ujrzeć między drzewami zarysy muru otaczającego posiadłość Bergstromów. Poczuła niepokój, bo wydało jej się nagle, że zgubiła drogę w czasie tej ucieczki. Zatrzymała się próbując ustalić przynajmniej kierunek, w którym powinna iść dalej. Blisko, tuż przed nią zaczynał się dworski park, za którym widać było kilka ubogich, wiejskich zagród. Na drodze prowadzącej przez wieś, teraz rozmokłej i pełnej błota, nie było nikogo. W jednym z warzywnych ogródków Kat dostrzegła zmokniętego koguta. Kat odetchnęła i w tym momencie usłyszała za sobą trzaśniecie złamanej gałązki. Andreas, ciągle w swym białym ubraniu do tenisa, teraz mokrym i oblepionym jodłowymi igłami, wynurzył się nagle z ciemności wołając: - Kat! - Nie! Zostaw mnie. Zostaw mnie, proszę! - Kat znów zaczęła biec. Andreas dogonił ją, kiedy biegła wzdłuż, nieco zrujnowanego, muru i gwałtownie chwycił za ramię. - Kat! Wysłuchaj mnie, proszę! Przykro mi, nie masz pojęcia, jak mi przykro! Zrozum, powinienem był stanąć po twojej stronie, przebacz mi... byłem jak... jak ogłuszony. Nie umiałem tak szybko... Kat, zrozum mnie, proszę! - Dziewczyna zatrzymała się zdyszana i odparła: - Nie mam do ciebie żalu. Niemal zapomniałam, że jest wojna, a nasze narody walczą ze sobą. Błąd,

o tym nie wolno zapominać. Tak, jest i wojna i nie możemy... Chciała uwolnić ramię, aby móc biec dalej, ale w tym momencie oboje potknęli się niemal równocześnie i upadli na ziemię. Tuż przy murze rosła wysoka trawa, teraz ciężka od deszczu, ale Kat i Andreas byli już tak przemoczeni, że nawet tego nie zauważyli. Kat szarpała ręką, chcąc uwolnić ją z uchwytu Andreasa, i wtem poczuła coś w rodzaju paniki, bo nagle Andreas przestał być tylko dobrym przyjacielem, z którym można było grać w tenisa w długie letnie popołudnia. Instynktownie pojęła, że Andreas jej pożąda - jego twarz stała się nagle obca, a oczy miały zupełnie inny wyraz. Broniła się przez chwilę - słabo i zupełnie bez przekonania, a potem leżała w trawie, czuła zapach mokrej ziemi, mokrych liści, z daleka słyszała wyraźnie szum strumienia i widziała ciężkie, deszczowe chmury na niebie. Zamknęła oczy czując gwałtowne bicie swego serca. Kiedy Andreas podniósł głowę, miał bladą, mokrą twarz, a jego wargi drżały. Kat, nie powinniśmy byli... - powiedział urywanym głosem. Kat powoli, znużonym ruchem zwróciła głowę w jego stronę i spojrzała mu prosto w twarz. - Kocham cię - powiedziała. Leżeli jeszcze przez kilka minut ciasno objęci. Oboje zrobili pierwszy krok w świat doznań, które były im zupełnie obce. Przeraziło ich to, a jednocześnie oszołomiło. Wydało im się, że są szczęśliwi. To musi pozostać tajemnicą i tylko my będziemy o tym wiedzieć - pomyślała Kat. Powoli docierało do nich, że ciągle padał deszcz, a trawa była przesiąknięta wilgocią. Zadygotali oboje z chłodu i nagle wydało im się to tak zabawne, że roześmieli się. Andreas podniósł się i pomógł wstać Kat. Dziewczyna spojrzała na swoją sukienkę i przestraszyła się. - Spójrz na mnie! To sukienka Belli, ciotki Felicji. Jak wyjaśnię jej te okropne plamy z trawy i biota? - Powiesz, że się pośliznęłaś i upadłaś. A poza tym - i ciotka, i wszyscy powinni dowiedzieć się prawdy. Kat, pobierzemy się tak szybko, jak to tylko jest możliwe. - oświadczył Andreas. - Naprawdę tego chcesz? - Kat wydawała się być nieco zaskoczona szybkością jego decyzji. Andreas skinął głową. Deszcz zaczął powoli słabnąć i przez chmury przebiło błade światło słońca. Z dolin rzecznych powoli podnosiły się mgły Andreas ujął Kat za rękę i powoli ruszyli drogą prowadzącą wzdłuż wiejskich zagród. Mokre, zwiędłe liście pachniały intensywnie. - Nie powinnaś chodzić tutaj sama - odezwał się Andreas. - To nie jest zupełnie bezpieczna okolica. - Dlaczego? - spytała Kat. - Ludzie was nie lubią. Nas wszystkich - poprawił. - Jesteśmy Niemcami, a do tego właścicielami wielkich posiadłości. Ci chłopi - a w każdym razie wielu z nich - marzą o rewolucji. Rozumiesz? - Tak - odpowiedziała Kat, po czym kichnęła. - Sądzisz, że mogliby zrobić nam coś złego? - zapytała

dojść obojętnie. - Nie wiem. Myślę, że byłoby jednak rozsądniej, abyś nie biegała sama po lasach. Możesz mi to obiecać? Obiecuję - Kat prawie nie słuchała, zajęta własnymi myślami. Kichnęła znowu. Andreas ścisnął jej rękę mocniej i przyśpieszył kroku. - Teraz jak najszybciej do domu. Natychmiast musisz znaleźć się w łóżku. A poza tym - natychmiast poproszę o twoją rękę. - Zastanów się przynajmniej, czy... Andreas zatrzymał się nagle, ujął jej twarz w swoje dłonie i ostrożnie pocałował ją w usta. - Nie potrzebuję się nad niczym zastanawiać. Tylko - nikogo z twojej rodziny nie ma tutaj w tej chwili. Powiem wszystko cioci Belli von Bergstrom. Co ona na to powie? Belle nie powiedziała na to nic, bo przeleżała pół dnia w stanie graniczącym z delirium, po czym wreszcie zasnęła, a kiedy obudziła się, oczywiście nie była w stanie przyjąć czyichkolwiek odwiedzin. Zwłaszcza, że odwiedziny te miały aż tak ważną przyczynę. Andreas zwrócił się więc do Felicji, która nie miała o niczym najmniejszego pojęcia i była niemal wstrząśnięta po tym, co usłyszała. - Wiesz - mówiła Felicja w jakiś czas potem do Maksyma - naprawdę nie jestem pruderyjna. Ale kiedy te właściwie jeszcze dzieci stały przede mną, z rozpromienionymi twarzami i - rozumiesz, oboje wysmarowani błotem i trawą od stóp do głów i coś mówili, jakoby się oboje pośliznęli i upadli, o mały włos, a powiedziałabym: moi drodzy, mogliście zorganizować to wszystko nieco dyskretniej, abym przynajmniej nie musiała czerwienić się na wasz widok!. Doprawdy - Felicja potrząsnęła głową - przynajmniej dobrze, że nie pojawili się w takim stanie przed jej ojcem. Zapadł wieczór i pokojówka opuściła story w pokoju, w którym siedzieli oboje. O szyby znów bębnił monotonnie deszcz. Felicja, uzbrojona w gruby słownik, ze stanowczym zamiarem nauki języka rosyjskiego, usadowiła się na fotelu stojącym w przytulnym pokoju Maksyma. Maksym leżał na kanapie. Po raz pierwszy od czterech tygodni nie miał, co prawda, gorączki, wyglądał jednak przerażająco: wychudzony jak szkielet, z wpadniętymi oczami i trupio bladą twarzą. Felicja, która cały czas obserwowała go spod oka, stwierdziła z rosnącym przerażeniem, że jego oczy świecą dziwnym blaskiem i mają osobliwy, nieznany jej dotychczas wyraz. Przemknęło jej przez głowę, że on chce odejść i że właściwie cały czas myśli tylko o tym. Paplała więc dalej ze sztucznym ożywieniem, aby odwrócić jego uwagę: - Mam nadzieję, że nie uważasz mnie za staromodną. Ale oni jednak posunęli się trochę za daleko, nieprawdaż? Tak w biały dzień na jakimś... polu, czy czymś takim...- Felicja przerwała i za chwilę dokończyła przy ciszonym głosem: - tym bardziej, że Kat ma właściwie narzeczonego, i to na froncie., no tak, oni byli przecież tak jak zaręczeni!

Maksym nie odpowiedział. Na dłuższą chwilę zapadła cisza przerywana tylko monotonnym stukaniem deszczowych kropli o parapet. - Felicjo - odezwał się nagle Maksym, po czym dokończył bez żadnych wstępów: - Muszę jak najszybciej wrócić do Piotrogrodu. Niech ktoś odwiezie mnie na dworzec. Felicja próbowała ukryć, jaką przykrość sprawiły jej te słowa. - Nie bądź nierozsądny. - odpowiedziała lekko - dziś po raz pierwszy nie masz gorączki. Musisz spędzić jeszcze tydzień w łóżku, a potem jeszcze przez przynajmniej trzy tygodnie nabierać sił. - Jestem zdrowy! - ton głosu Maksyma zdradzał, że mężczyzna z trudem panował nad sobą. - I nigdy nie byłem aż tak chory, abyś musiała mnie tu przywozić. - Byłeś śmiertelnie chory. Sam, w tej piwnicy żyłbyś jeszcze najwyżej przez czterdzieści osiem godzin! - odparła spokojnie Felicja, po czym wzięła swój słownik, otworzyła go i udawała, że pochłonęło ją poznawanie nowych słówek. Jednak jej ręka lekko drżała. Maksym odetchnął głęboko. - Nie możesz mnie tu zatrzymywać, Felicjo. - odezwał się ponownie. Nie odpowiedziała. Gdzieś w głębi domu z trzaskiem zamknięto okno. Jedna z pokojówek śmiejąc się krzyknęła coś, druga odpowiedziała chichocząc. Maksym zacisnął dłoń i wpatrywał się w swoje chude, niemal przeźroczyste palce. Zdumiewała go własna słabość. Zdawało mu się, że gorączka wypaliła w nim wszystkie siły, a on chciałby wstać i dokądś pójść, ale jednocześnie wiedział, iż z trudem doszedłby do drzwi. Dlaczego się rozchorował? Dlaczego Ilja się nie zjawił? Że też musiała go znaleźć Felicja! Ciągle i ciągle ta Felicja... - Jak tylko będę mógł chodzić - odezwał się - ruszam w podróż. Felicja spokojnie odłożyła słownik. - No tak, do twojej Maszy, która zostawiła cię wtedy, kiedy jej najbardziej potrzebowałeś. Maksym obserwował ją zimno. - Właściwie jesteś za dumna na to, aby targować się i przedkładać swoje zasługi nad zasługi Maszy. - Nie martw się. Nie będę wynosiła zasług swoich ani Maszy. - Felicja patrzyła na niego również chłodno. - Próbuję tylko ciągle rozwiązać zagadkę, dlaczego wybrałeś właśnie Maszę. Próbuję - i nie rozumiem - ze wszystkich kobiet - właśnie Masza. Na wargach Maksyma pojawił się lekki uśmiech.

- W dodatku ona nie nosi w ogóle eleganckich sukienek i nie jest tak śliczna jak ty - nieprawdaż? Felicja uniosła brwi.

- No więc - dlaczego ona? - Jak mam ci to wytłumaczyć? Nigdy tego nie pojmiesz. Masza - ona podziela moje idee, moje ideały. Walczymy razem o to samo i mamy przed sobą wspólny cel. Kocham ją, bo jest taka jak ja. Jesteśmy tacy sami. - Właśnie, że nie - odparła Felicja twardo. Maksym odwrócił głowę i spytał zaskoczony: - Co? - Właśnie, jesteście zupełnie inni, ale ty tego nie chcesz widzieć. Mam ci powiedzieć, na czym polega ta różnica? Kiedy byłeś chory, Masza odeszła mimo wszystko. Gdyby to Masza była chora, ty zostałbyś przy niej. - Felicja uśmiechnęła się, a w jej oczach pojawił się błysk złośliwości. - To jest ta zasadnicza różnica, nieprawdaż? - dokończyła spokojnie. Maksym nie odpowiedział, a jego twarz pozostała niewzruszona. Felicja bezlitośnie mówiła dalej: - Ty nie kochasz Maszy, tylko widzisz w jej obrazie siebie samego. A ona nie jest przecież twoim lustrzanym odbiciem. Ona jest tylko odbiciem kogoś, kim ty chciałbyś być. Skończona rewolucjonistka. Ucieleśnienie idei. Bez wątpliwości, ale i bez skrupułów. Bez tego wszystkiego, czego ty nienawidzisz w sobie samym i czego się z taką rozpaczą wypierasz. Uczepiłeś się Maszy, aby samemu nie zginąć w tej rewolucji. Tak, w teorii może to było wszystko bardzo piękne. Ty, siedzący samotnie przy biurku, pochylony nad Karolem Marksem. Czyste strony książki, pełne pięknych myśli. A w rzeczywistości - ileż przelanej krwi, ile nienawiści, ile cynicznej dbałości o własną korzyść. Przecież tego nie znosisz. Nie jesteś Robespierre’m, Maksym. Jak to mówi wasz wielki Lenin? Precz z łagodnością! Ha! Felicja roześmiała się głośno odrzuciwszy głowę na oparcie fotela. - Tego właśnie nie potrafisz. Ty tego nie potrafisz. A więc nie potrafisz zupełnie bez skrupułów i wątpliwości iść za jego przykładem. Ale z Maszą u boku mógłbyś się przynajmniej zmierzyć z tą iluzją. A więc idź! Idź do niej! Ale nie oszukuj przynajmniej siebie samego. - Felicja umilkła. Jej wąskie oczy błyszczały. W tych słowach nie było ani śladu ciepła, ani odrobiny współczucia, tylko zimne analizowanie i ocenianie faktów. Maksym był jak zawsze poruszony, kiedy dochodził do wniosku, że Felicja nie jest, jak mu się dotychczas wydawało, tylko lalką i piękną latoroślą szlacheckiej, dekadenckiej rodziny. Opanował się i zauważył chłodno: - Jesteś znakomicie zorientowana. Coś jakby cień pogardy pojawiło się w wyrazie twarzy Felicji.

- Tak, i wiem jeszcze więcej. I nawet jeśli sto razy zaprzeczysz, ja i tak wiem, że jestem dla ciebie swego rodzaju próbą. Nie wiem, czy mnie kochasz, ale wiem, że nie możesz mnie minąć obojętnie. Wiesz, skąd to wiem? Była kiedyś taka noc w Monachium, kiedy przyszedłeś do mnie, bo potrzebowałeś pieniędzy. Chwila słabości? Od tego czasu przytrafiło ci się sporo takich chwil, Maksym. Boisz się spotkania ze mną, ale czy to nieprawda, że człowiek boi się tylko tego, co może być dla niego niebezpieczne? Czy moja osoba stanowi więc dla ciebie aż takie niebezpieczeństwo, że wolałbyś zdychać z gorączki w tej piwnicy, niż znaleźć się pod moją opieką? A jeśli tak jest, to przyznaj się sam do tego! Nie oszukuj się! W pokoju zapanowała przygniatająca cisza, którą przerywały tylko uderzenia pojedynczych kropli o szyby. Deszcz nieco osłabł. Maksym odezwał się po długiej chwili: - Masz rację. Jeśli chodzi o naszą rewolucję, mnie samego też ogarniają wątpliwości. I może rzeczywiście potrzebuję Maszy dlatego, aby móc robić to, co już zacząłem i w co uwierzyłem. Ona i ja, nasze zdania są różne, jeśli chodzi o metody naszej walki, ale jeśli chodzi o nasze idee i cele, to są one takie same. Co do tego nie mam najmniejszej wątpliwości! Rozumiesz, jeśli chodzi o idee! Może różnimy się, jeśli chodzi o sposób, w jaki należy je urzeczywistniać, ale nie powinnaś lekceważyć takich ludzi, którzy wątpią. Oni nie są przez to słabsi. Może nawet są silniejsi, bo potrzebują o wiele więcej sił, aby móc robić coś, co przychodzi bez trudu tym, którzy tych wątpliwości nigdy nie mieli. A teraz jeśli chodzi o ciebie. Głos Maksyma stał się twardy, a na jego twarzy pojawił się odcień chłodu, podobnie jak na twarzy Felicji przed chwilą. - Żądasz uczciwości, a więc proszę. Rzeczywiście stanowisz dla mnie niebezpieczeństwo i nie jesteś mi obojętna, przyznaję to i chcę ci powiedzieć, dlaczego. - Przerwał szukając właściwych słów, a Felicja poczuła, że jej serce nagle zaczęło bić szybciej. „Nie jesteś mi obojętna”, powiedział. On tak powiedział! Musiała zadać sobie sporo trudu, aby nie zdradzić niepokoju, który ogarnął ją nagle po tych słowach. - Nie jesteś mi obojętna z czterech powodów - ciągnął Maksym, a jego rzeczowość wydała się Felicji aż bolesna. - Po pierwsze łączy nas wspólne dzieciństwo. Lasy i jeziora Prus Wschodnich, te długie letnie popołudnia, zmierzchy i wieczory... i nikogo oprócz nas samych... Tego nie można zapomnieć, nawet po wielu, wielu latach. Felicja wpatrywała się z tajoną radością w jego twarz. Tak, Maksym, odczuwasz to dokładnie tak jak ja. Nie możesz tego zapomnieć! - Po drugie - mówił dalej Maksym - jesteś piękna. Żaden mężczyzna nie może temu zaprzeczyć. Masz... cudowne, jedyne na świecie oczy, których nie ma żadna inna kobieta i... - wzrok Maksyma przesunął się po jej postaci - nie kryjesz wcale swoich wdzięków, nieprawdaż? Felicja uśmiechnęła się, a wyraz lekkiego zdziwienia sprawił, że jej twarz wydała się bardzo młoda.

Jednak... coś tu było nie tak. On mówił - chyba zbyt chłodno, zupełnie jakby wyjaśniał jakieś zjawisko fizyczne, a nie... - A po trzecie, upatrzyłaś mnie sobie już na samym początku! - było to już wręcz upokarzające, ale Maksym wydawał się być całkowicie niewzruszony. - Cały czas robiłaś wszystko, aby mnie uwieść. A ponieważ nie masz w tym względzie żadnych skrupułów, twoje metody nie były całkiem fair. A ja jestem tylko mężczyzną. - Maksym! - uświadomiła sobie, że posunął się za daleko, ale powstrzymał ją lekkim ruchem ręki. Przejdźmy do punktu czwartego. Dla mnie będzie on najtrudniejszy do wyjaśnienia. Czuję to tak, jak gdyby chwiał się jakiś... mur, który do tej pory wydawał mi się niezniszczalny. Przez długi czas oceniałem cię zupełnie fałszywie. Niedoceniałem, używając twoich słów. Uważałem cię za taką samą lalkę, jaką jest twoja przyjaciółka Linda. Ale ty nie jesteś lalką. Jesteś egocentryczna i samolubna, nie uznajesz żadnych ideałów i nie masz ich, świat, który cię otacza, kompletnie cię nie obchodzi, a jeśli się w cokolwiek angażujesz, to masz na uwadze tylko swój własny interes. I muszę przyznać, moja droga, że wtedy wykazujesz upór i odwagę, choć zupełnie nie bierzesz pod uwagę zdania twoich bliźnich. Zresztą, obojętnie, jakbym to przedstawiał, to i tak muszę w końcu stwierdzić, że jesteś osobowością, co przyzna każdy, bez względu na to, czy cię kocha, czy nienawidzi. Felicja słuchała jak oszołomiona. Maksym nigdy nie mówił do niej w taki sposób. - Ale... - zaczęła i przerwała, kiedy zobaczyła jego nieporuszoną, chłodną twarz. I wówczas usłyszała: - Ponieważ znasz mnie tak dobrze, powinnaś wiedzieć, że te wszystkie powody nie wystarczą, abym mógł cię pokochać. Maksym wydawał się być całkowicie wyczerpany - jego twarz stała się jeszcze bardziej blada. - Jadę do Piotrogrodu - oświadczył twardo. Jeszcze nigdy nie patrzył na Felicję tak zimno jak teraz. Przemknęło jej przez głowę, że łatwo i lekko mu przyszło ocenić ją w taki... chłodny, rzeczowy sposób. Mój Boże, skąd, dlaczego... - Bo cóż takiego tu zostawiam! - dodał Maksym obojętnie. Felicja stała w oranżerii - na zewnątrz, w pełnej gamie jesiennych kolorów dogasał ciepły wrześniowy dzień, zaś w przyległym do oranżerii salonie przy fortepianie siedział Andreas, akompaniując Kat, która śpiewała coś swym lekko matowym altem. Dziewczyna wyglądała ślicznie. To musi być miłość, pomyślała z pewną dozą zawiści Felicja. Zdała sobie sprawę, że ma na sobie niemodną czarną spódnicę jeszcze z ubiegłego roku i popielaty sweter z gatunku „praktycznych”, a jej włosy nie są już tak puszyste i błyszczące jak kiedyś. Cera Felicji była ziemistoszara i blada. Gdyby tak mieć choć odrobinę kremu do twarzy i jakąś kredkę do ust! Ale zaopatrzenie nielicznych sklepów

było nędzne i coraz trudniej było dostać owe tak niedoceniane drobiazgi, które dawniej czyniły życie miłym i przyjemnym. W białym wiklinowym fotelu stojącym pomiędzy dwoma krzakami róż siedział Maksym. Już od tygodnia nie leżał w łóżku, poruszał się swobodnie po domu, ale przebyta choroba ciągle dawała znać o sobie. Maksym z zaciętym uporem próbował wzmocnić mięśnie i poprawić krążenie krwi, ale przy najmniejszym wysiłku oblewał go pot, a przed oczami latały czarne płatki. Chodził tam i z powrotem po pokojach jak zwierzę zamknięte w klatce, a myśl, że gdzieś daleko decydują się losy jego ojczyzny, a on nie może przy tym być, doprowadzała go do rozpaczy. Do Piotrogrodu, do Piotrogrodu - Maksym chwilami był bliski szaleństwa. Zdawał sobie jednak sprawę z tego, że musi wyzdrowieć, odzyskać przynajmniej część dawnych sił. - Chcesz wiedzieć, co tu zostawiasz? - zapytała bez żadnych wstępów Felicja. Podniósł głowę i pomyślał, że ona wygląda żałośnie i biednie. Felicja na próżno usiłowała ukryć drżenie warg, a on odczuł mimowolne wzruszenie i podziw dla jej dzielności. - Słucham? - zapytał bez związku, bo przecież dobrze usłyszał pytanie. Oczy Felicji wydawały się jeszcze większe. - Zostawiasz umierającą kobietę. I dziesięcioletnią dziewczynkę. Do tego jeszcze Kat i mnie, które umiemy zaledwie kilka słów po rosyjsku. A wszyscy jesteśmy w samym środku tej przeklętej wojny! - O czym ty mówisz? Kto tu umiera? - Belle. Ma przed sobą zaledwie kilka tygodni życia. Maksym, zaskoczony, wytrzeszczył oczy. - Mówisz prawdę? - Nie powiedziałabym tego, ale skoro chcesz wyjechać... Belle jest chora na gruźlicę, i to od dawna. I nie ma już dla niej żadnej szansy. - Dlaczego nie powiedziałaś o tym ani słowa? - Nigdy nie pytałeś o Belle. - Tak, bo...bo myślałem cały czas o czymś innym. Felicjo... Maksym, musiałbyś ją zobaczyć. Ona jest już całkowicie zrezygnowana. Czuje, że to koniec... Maksym, boję się. Tak strasznie się boję! - Felicja przykucnęła koło fotela i objęła dłońmi jego ręce Wiesz przecież, nigdy niczego się nie obawiałam, a w każdym razie nie dawałam tego po sobie poznać. Nawet wtedy, kiedy Rosjanie weszli do Lulinna i kiedy napadli na nas w Galicji. Ale teraz boję się tak bardzo, że nie wiem już, jak mam to ukrywać przed Belle, przed Kat i Nicolą. Belle umrze i zdaję sobie sprawę, jakie to będzie straszne. Nie wiem, jak przez to przejdę i jak sobie poradzę! - Felicja czuła, że ogarnia ją panika i że załamuje się jej głos. Maksym pochylił się. Z salonu dobiegała wciąż wesoła piosenka śpiewana przez Kat.

- Ona jest dzieckiem. - wyszeptała Felicja - Zakochała się i nie ma dla niej w tej chwili nic ważniejszego na świecie. Jestem teraz naprawdę zupełnie sama. Maksym dostrzegł w jej oczach lęk i zrozumiał, że nie udawała. Do diabła, pomyślał, ona naprawdę jest za młoda na to wszystko, co ją teraz czeka. - Maksym - powiedziała Felicja cicho - nie zostawiaj mnie samej. Zostań, proszę! Zacisnął wargi, na chwilę przymknął oczy. Nie chciał widzieć jej twarzy. Znów przemknęły mu przez głowę tak często powtarzane rewolucyjne hasła typu: precz z łagodnością, i jeszcze: nie możemy już sobie pozwolić na poczucie obowiązku i odpowiedzialności. Nie był dobrym rewolucjonistą. Nigdy nim nie będzie. I nigdy też nie odczuwał w stosunku do siebie takiej nienawiści jak w tej chwili. Nienawidził też Felicji, która tak bez skrupułów apelowała do jego poczucia honoru, dzięki czemu sam sobie wydawał się słaby i nędzny. - Zostanę - powiedział. I głosem pełnym rezygnacji, ale także ironii, dodał: - Tym razem wygrałaś. Zostanę. 8. - Siedem karabinów z bagnetami i dziesięć pistoletów - zameldował Ilja natychmiast po wejściu do pokoju, w którym Masza ślęczała nad długim zestawieniem posiadanej broni. Ilja, obładowany bronią, wyglądał bardzo wojowniczo. - I niedługo dotrze tu jeszcze jeden taki sam transport - dodał. Masza podniosła głowę i zdusiła na talerzu niedopałek papierosa. - Dobrze. Powoli zamieniamy się w koszary, uzbrojone chyba najlepiej w całym kraju. - Wpisała nową broń na swoją listę. Ilja uśmiechnął się szeroko i rzekł: - Można mówić różne rzeczy o Trockim, ale z całą pewnością jest on znakomitym organizatorem. - To prawda. Ale najbardziej zabawne jest to, że nasze znakomite uzbrojenie zawdzięczamy właśnie prawicowym ugrupowaniom tego kraju. Oni podcinają przecież tę gałąź, na której akurat siedzą i wkrótce spadną w przepaść. Mimo ogromnej pracy i wysiłku ostatnich tygodni w głosie Maszy słychać było triumf i ożywienie. Najlepiej uzbrojone koszary w Rosji... Smolny, dawniej instytut wychowawczy dla panien ze szlacheckich rodzin - dziś główna kwatera partii bolszewickiej! Kiereński i jego Rząd Tymczasowy znaleźli tymczasową kwaterę w Pałacu Zimowym. I właśnie zorientowanemu w stronę prawicy generałowi Korniłowowi należało zawdzięczać to, że dopiero co prześladowani bolszewicy mogli wyjść z ukrycia, że Gwardia Czerwona mogła być ponownie uzbrojona. Korniłow, który wraz z grupą swoich zwolenników ruszył w sierpniu na Piotrogród, aby pozbawić władzy Rząd

Tymczasowy Kiereńskiego, pozornie zjednoczył się z bolszewikami. Próba puczu spaliła na panewce już na samym początku, ale bolszewicy mieli już broń w swych rękach. Prowadzili też doskonałą akcję propagandową. Ich najlepszym sloganem politycznym w owym czasie było hasło: „Kiereński współpracuje z Niemcami!”, zaś towarzysz Trocki był ich najważniejszym człowiekiem. Komitet rewolucyjny Trockiego pracował z taką samą precyzją i dokładnością - tu Masza nie mogła powstrzymać uśmiechu - z jaką kiedyś nóż gilotyny ścinał głowy wrogom ludu. - Słyszałaś coś o Maksymie? - spytał Ilja. Zadawał to pytanie każdego dnia. Nie mógł sobie wybaczyć, że tego pamiętnego dnia postąpił wbrew wszelkim zasadom ostrożności. Masza wyszła z jego domu przez tylne drzwi, prowadzące na podwórko On, niczym głupi, niedoświadczony nowicjusz, wybiegł na ulicę, wprost w ręce prześladowców. - Nic - odparła Masza - absolutnie nic. Zniknął jak zmieciony z powierzchni ziemi. Ale, o ile mnie nikt nie okłamuje, nie został też aresztowany. Zupełnie jak gdyby go nigdy nie było. A nie sądzisz, że... - Że on nie żyje? Kiedy go zostawiłam, był w takim stanie, że to prawdopodobne. Tylko - kto go wtedy wyniósł? Ktoś musiał go znaleźć, żywego czy umarłego, bo sam nie mógł wyjść. Ilja, to tak, jakby działały tu jakieś czary. Jeśli on żyje - Masza wpatrywała się w okno, w nikłe światło ponurego, listopadowego dnia - jeśli żyje, dlaczego nie ma go tutaj, z nami? Myślę o tym przez cały czas. Teraz, kiedy wreszcie wszystko się naprawdę zaczyna... co, do diabła, trzyma go z dala od Piotrogrodu? To niepojęte dla mnie. - Dla mnie też - zgodził się Ilja. Przez chwilę oboje patrzyli na siebie bezradnie. Drzwi otworzyły się i do pokoju wkroczył młody mężczyzna z czerwoną opaską rewolucjonisty na ramieniu. - Przed Pałacem Zimowym rosną barykady - oświadczył - Wzywamy wszystkich żołnierzy do wspólnej walki. Wkrótce... - Wkrótce ruszamy! - dokończyła z radością Masza. Potrząsnęła głową, jak gdyby chciała w ten sposób zapomnieć o wszystkich wyrzutach sumienia i niepokojach. Nie myśleć o Maksymie, nie teraz! Wydarzenia będą teraz następować po sobie coraz szybciej, wkrótce osiągną szczytowy punkt, a potem - potem czeka nas zwycięstwo! Nie upadaj na duchu, Masza, nie masz teraz innego ukochanego oprócz swej walki, na leżysz całkowicie do niej, do nikogo innego. Jej ciemne oczy błyszczały. - Towarzysze, nadszedł czas działania - oświadczyła. Był niedzielny poranek, kiedy w stronę dworu rodziny von Bergstrom poleciał pierwszy kamień. Maksym, Kat i Felicja siedzieli właśnie w jadalni przy stole, na którym znajdował się szary i nieapetyczny chleb oraz brązowy płyn, który przy dobrej woli można było uznać na kawę. Gęsta mgła szczelnie otaczała dom, co jeszcze bardziej potęgowało poczucie niepewności i zagrożenia.

Pokojówka nie rozpaliła tego dnia ognia na kominku, wszystkim wydawało się więc, że chłód i wilgoć wciskają się niemal do wnętrza domu. Od samego rana nie pokazał się żaden służący. Felicja zauważyła tylko jednego z parobków, który z rozpiętą koszulą i potarganymi włosami wychodził właśnie od którejś z pokojówek i nie był wcale zakłopotany ujrzawszy Felicję. Nie odważyła się więc zwrócić mu uwagi, ale w głębi ducha gratulowała sobie własnej ostrożności, która kazała jej zabrać ostatnie butelki wódki ze spiżarni i ukryć je w swoim pokoju. Nie do pomyślenia, co mogłoby się stać, gdyby ci ludzie teraz zdobyli alkohol. Nicola, skulona z zimna, siedziała na krześle i marudziła głośno. - Zimno mi - skarżyła się. Felicja, która zesztywniałymi palcami obejmowała filiżankę z gorącym płynem, chcąc choć trochę ogrzać zmarznięte dłonie, poderwała się nagle i z pasją cisnęła serwetkę na stół. - Mam tego dosyć! - krzyknęła - Siedzimy tu zmarznięci i jeśli w ogóle jeszcze coś mamy, to na pewno drewno do palenia w piecu! Zaraz przyprowadzę tutaj którąś z tych dziwek, żeby zapaliła w piecu, nawet gdybym ją miała przywlec za włosy! Maksym otworzył usta, aby coś odpowiedzieć i dokładnie w tym momencie trzasnęła szyba w oknie, odłamki poleciały na podłogę, a do pokoju przez wybite okno wpłynęło chłodne, wilgotne powietrze. Na dywanie leżał duży kamień. Kat poderwała się z krzykiem i przytuliła do siebie Nicole. Maksym jednym skokiem znalazł się przy oknie. Próbował wyjrzeć na zewnątrz, ale wrogowie ukryci w gęstej mgle byli niewidoczni. Usłyszał tylko odgłos szybkich kroków. Felicja patrzyła bezmyślnie na kamień, który potoczył się wprost pod jej stopy. - Kto to był? Kto mógł zrobić coś takiego? - pytała bardziej zdumiona niż przerażona. - Zemsta uciskanych - odparł Maksym bez śladu złośliwości - wojna pałaców, rozumiesz? To tutaj ruchem głowy wskazał ciężkie, dębowe meble i błyszczące naczynia cynowe na regałach - zbyt długo był tutaj pałac. - Tak, ale czego oni chcą od nas? Chcą nas zamordować, czy co? - Na razie chcieli nas tylko przestraszyć - powiedział Maksym. Trącił stopą leżący na podłodze kamień. - Powinniśmy poszukać sobie bardziej przytulnego pokoju - zauważył z odcieniem sarkazmu w głosie i dodał: - Felicjo, żadnych kłótni ze służbą! Jest nas tylko troje, do tego chora kobieta i mała dziewczynka. Tamci mają przewagę. Felicja spojrzała na niego przerażona. Parę godzin później podszedł do niej, kiedy właśnie chciała wejść do pokoju Belle.

- Muszę z tobą pomówić, Felicjo - oświadczył. - Tu nikogo nie ma na górze oprócz nas, sprawdziłem już. Jego słowa i przyciszony głos spowodowały, że Felicja poczuła lęk. - O tym, co stało się dziś rano? - Tak. Wiesz, sądzę, że powinniśmy stąd uciekać. - Dokąd? - Tak. Dokąd. Najlepiej byłoby rybacką łodzią przez morze do Finlandii, a potem dalej, do Niemiec. - Ale my... Przerwał wskazując głową na drzwi pokoju, w którym leżała Belle. - Wiem. To jest problem. Jak ona się dziś czuje? - Źle. Nie można jej transportować. Powoli pokiwał głową z namysłem. - Tak, tak.. Felicja patrzyła na niego, jak gdyby w oczekiwaniu na rozwiązanie wszystkich problemów, po czym rzekła: - Tobie chyba nic nie zrobią. Jesteś przecież jednym z nich. - Z pewnością. Tylko że trudno będzie im to teraz udowodnić. Dla nich jestem teraz jednym z was. - Ja... przysparzam ci sporo kłopotów, prawda? - Ach, zawsze to robiłaś - odparł Maksym, ale kpina w jego glosie nie nosiła cech złośliwości ani wyrzutu. Patrzył na nią uważnie. - Przyzwyczaiłem się w końcu - dodał. Wyciągnął rękę i delikatnie pogłaskał ją po ramieniu. Trwało to chyba ułamek sekundy, ale ten ruch był pełen takiej tkliwości, że nie można go było potraktować jako gestu sympatii czy przyjaźni. Felicja cofnęła się gwałtownie. Wiedziała, że nie zrobi już żadnego kroku w jego stronę. Cokolwiek miałoby się wydarzyć między nimi w przyszłości - to musi wyjść od niego. Jednocześnie ogarnęła ją trwoga, bo wydało jej się naraz, że siedzi w pułapce. Nie było już niczego ani nikogo, co kiedyś stanowiło dla niej oparcie: ojciec nie żył, Alex był daleko, Belle była chora. A juz jutro mogło być tak, że prawo i jakiekolwiek zasady nie będą respektowane, że trzeba będzie stanąć twarzą w twarz z hordą rozszalałych chłopów... Maksym, który wydawał się niemal czytać w jej myślach, powiedział:

- Ludzie, którzy rzucili dziś rano ten kamień, są potomkami pracujących tu od wielu pokoleń pańszczyźnianych chłopów. Rozumiesz? - Tak - wyszeptała Felicja. Czuła osobliwe ściśnięcie krtani i nie mogła wydobyć z siebie głosu. Ale rozumiała wszystko aż nadto dobrze. Nagle ten stary dom wydał jej się pełen szeptów i cichych głosów, mówiących o trwających całe stulecia prześladowaniach, łzach i przelanej krwi, nienawiści i zemście. Ach, co ja mam z tym wspólnego, pomyślała z nagłą rozpaczą i świadomością bieżących problemów. Nie odważyła się jednak powiedzieć głośno tego, co myślała, a co już przecież powiedziała mu rok temu. Wiedziała z góry, jaka byłaby odpowiedź Maksyma. Z pewnością mówiłby o odpowiedzialności wszystkich ludzie za niesprawiedliwość tego świata - kto nie opowiada się jednoznacznie po jednej ze stron, kto chce być neutralny i milczeć, jest zwolennikiem panujących i prześladowców - i musi zapłacić za każdą przelaną kroplę krwi klasy robotniczej... och, jeden Bóg wiedział, jak bardzo miała tego dość! Oprócz strachu poczuła także ogarniającą ją pasję i wściekłość - skierowaną właśnie przeciwko niemu. On i jemu podobni są winni tego, że ona musi teraz narażać swoje własne życie i nawet nie może uciec, z powodu chorej Belle. Całe dotychczasowe życie wydało się Felicji splotem wielu nieszczęśliwych wypadków, a winę za to ponosił on, Maksym! Zauważyła, że patrzy zaskoczony na jej rozgniewaną twarz. Odwróciła się gwałtownie i odeszła wyprostowana, jak gdyby nie czując już strachu. Jednocześnie narastało W niej przekonanie, że właśnie strach od tej chwili nigdy już jej na dobre nie opuści. Poznała dobrze to uczucie i zrozumiała, że odtąd będzie ono towarzyszyło każdej chwili jej życia. Aktywistka Masza, pokojówka Nina i robotnik Jurij nigdy się dotychczas nie spotkali. Byli jednak towarzyszami wspólnej walki. Ramię w ramię szturmowali schody w Pałacu Zimowym - zaledwie w kwadrans od pierwszego wystrzału krążownika Aurora, który stał zakotwiczony w porcie. Ten wystrzał był początkiem rewolucji. Nadszedł późny wieczór siódmego listopada, powietrze było chłodne i pachniało śniegiem. Ziemię ścisnął przymrozek, zbliżała się kolejna, surowa rosyjska zima. Ale Piotrogród nie spał tej nocy. W ciągu najbliższych kilkunastu godzin przez miasto przetoczyć się miało kilka burz, które w zasadniczy sposób zmieniły porządek nie tylko Rosji, ale i całego świata. Wokół Pałacu Zimowego płonęły liczne pochodnie, oświetlając setki twarzy. Robotnicy, marynarze i żołnierze zdobywali metr po metrze, otwierając drogę wiodącą przez pałacowe bramy, sale i pokoje. Pałacu bronili głównie wierni rządowi junkrzy - młodzi słuchacze szkół oficerskich, z których większość liczyła nie więcej niż szesnaście lat. Ich opór był słaby. Padały pojedyncze strzały, ale nawet nie było ich słychać w ogólnym krzyku tłumu. Nad głowami ludzi powiewały czerwone flagi, co chwila rozbrzmiewała Międzynarodówka. Zaciekła walka, której nikt i nic nie mogło już powstrzymać, stawała się coraz bardziej bezwzględna i okrutna. Nina, która także znalazła się wśród tłumu walczącego o każdy kolejny stopień schodów, czulą że ogarnia ją histeria. Wydawało jej się, że za chwilę postrada zmysły. Wprawdzie nie miała broni w ręku - o to przezornie zadbał jej przyjaciel Jurij - ale krzyczała tak, jak gdyby miała za chwilę umrzeć. Przynajmniej tak jej się wydawało. Szalejący tłum ludzi, noc, odblask pochodni i pożarów, śpiewane głośno pieśni - wszystko to sprawiało, że ogarniało ją coś w rodzaju szału i osobliwego upojenia. Jurij, z bagnetem nałożonym na karabin, starał się nie spuszczać jej z oczu. Nigdy nie widział jej w

tym stanie: bladej i ogarniętej czymś w rodzaju gorączki czy też dziwnego zapamiętania. Obawiał się, że Nina rzuci się w dół, wprost na bagnety własnych współtowarzyszy. On sam za to nie czuł już takiej radości i zapału jak w lutym. Był człowiekiem całkowicie pozbawionym fantazji, za to trzeźwym i pełnym wyrachowania. Od jakiegoś czasu jego chłodny rozsądek dawał o sobie coraz bardziej znać. Jurij szybko zrozumiał, że w tej rewolucji chodziło przede wszystkim o ziemię; celem był podział własności ziemskiej i przekształcenie systemu gospodarczego. Dopóki to nie stało się jasne, nic nie mogło przebiegać bezproblemowo. Jednak najgorsze zdaniem Jurija było prawdopodobieństwo całkowitego i bardzo gwałtownego załamania się systemu zaopatrzenia w żywność. Potem - potem wszystko wróci do normy, ale w międzyczasie... Także dobry bolszewik musi myśleć przede wszystkim o sobie. Z pomocą Niny Jurij splądrował więc opuszczone mieszkanie rodziny Bergstrom: meble, obrazy, dywany i biżuteria znalazły się w jego mieszkaniu. Jurij przypomniał sobie przerażoną minę uczciwej, prostej robotnicy, jaką była jego matka, oraz jej słowa: - Jurij, chłopcze, to się źle skończy, uwierz mi! Zaśmiał się w odpowiedzi. - Nie, mamo, czasy się zmieniają. To jest własność ludu, rozumiesz? Znosimy własność prywatną! Ale matka Jurija była nieprzekupną kobietą o niezłomnych zasadach. - Jeśli to jest własność ludu, to te rzeczy nie powinny znaleźć się w naszym mieszkaniu. A już na pewno nie powinno się przywozić ich ukradkiem, po nocy i we mgle. - oświadczyła. Nic nie rozumiała, nie miało też sensu tłumaczyć jej czegokolwiek. Jurij miał zamiar spróbować sprzedać zrabowane przedmioty za granicę. Obojętnie, co miała przynieść przyszłość, przeżyć mógł tylko ten, kto miał dostatecznie dużo pieniędzy, aby skorumpować innych. A on, Jurij, chciał przeżyć za wszelką cenę. Obok niego z karabinem w ręku biegła Masza. Na jej twarzy nie było widać śladu jakiegokolwiek wzruszenia. W każdej sytuacji potrafiła być rzeczowa, chłodna i trzeźwo myśląca. Miniony dzień zapadł jej głęboko w pamięć: od drugiej godziny w rękach oddziałów żołnierzy znajdowały się najważniejsze punkty strategiczne w mieście - dworce kolejowe, elektrownia, urząd telegraficzny, drukarnia, poczta, centrala telefoniczna i bank państwowy. W ten sposób jakakolwiek działalność rządu Tymczasowego była praktycznie rzecz biorąc sparaliżowana, inna grupa żołnierzy rozkleiła już na mieście plakaty ogłaszające jego upadek, co było posunięciem trochę przedwczesnym, ale miało znakomity efekt propagandowy. Piotrogród znalazł się w rękach bolszewików. Jedynym punktem oporu był Pałac Zimowy. Żołnierz, który próbował przeciwstawić się nacierającym, upadł trafiony kulą wprost pod stopy Maszy, a ona spokojnie przekroczyła znieruchomiałe ciało. Prawie go nie widziała. Czuła się wyczerpana, zmęczona, pełna jakiejś rozpaczliwej pustki. Wszystkich wokół niej ogarnęła radość

zwycięstwa, ale ona... ona myślała tylko o tym, co mogła przynieść przyszłość, jakie czekały ich trudności, ile było jeszcze nierozwiązanych problemów. Jutro Władimir Iljicz ogłosi wszystkim, jakie są cele i idee ich walki: ziemia - chłopom, pokój - żołnierzom, robotnikom - władza. A potem będą musieli walczyć dalej, z tą samą zaciętością i uporem, aż do chwili, kiedy dla tego ogromnego, ogarniętego mrokiem kraju zacznie się nowa epoka. Mówił o tym już Trocki: wykorzystać sieć kolejową i zawieźć idee rewolucji daleko w głąb Rosji, za Ural, aż na azjatyckie stepy i bezdroża. Tyle było jeszcze do zrobienia - a ona była zmęczona. I w tej chwili chciałaby tylko, aby biegnąca koło niej młoda dziewczyna przestała wreszcie tak strasznie krzyczeć. Dokładnie dziesięć po drugiej w nocy, ósmego listopada, Rząd Tymczasowy poddał się w białej jadalni Pałacu Zimowego, a jego członkowie zostali natychmiast aresztowani. Był wczesny ranek tego samego dnia, kiedy Lenin wszedł na trybunę wielkiej sali pałacu Smolny i zawiadomił obradujący tam II Ogólnorosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich o zwycięstwie bolszewików. Lenin zwrócił się do Niemiec z propozycją pokoju, mówił o wolności propagandy, zniesieniu kary śmierci w armii oraz wydał rozkaz aresztowania zbiegłego w międzyczasie Kiereńskiego. A potem Lenin odczytał historyczny dekret o podziale ziemi: „Wielka własność ziemska zostaje zniesiona natychmiast, bez jakiegokolwiek odszkodowania”. Felicja obudziła się w środku nocy - ktoś stał koło jej łóżka i potrząsał ją gwałtownie za ramiona. Była to Kat w długiej, sięgającej kostek koszuli nocnej, z rozpuszczonymi włosami. - Felicjo! Obudź się! Przyszli jacyś ludzie i mówią, że dom baronowej Randów płonie! Obudź się! Felicja, oszołomiona pełnym koszmarów snem, usiadła i patrzyła nieprzytomnym wzrokiem na szwagierkę. Kat trzymała w ręku zapaloną świecę, a światło jej płomienia rzucało fantastyczne, upiorne cienie na ściany pokoju. - Nie odważyłam się zapalać światła - mówiła Kat zduszonym głosem - ach, Felicjo, tak strasznie boję się o Andreasa! Wstań, proszę! Musimy coś zrobić! Felicja wreszcie przyszła do siebie. - Kto tu jest? - spytała nieprzytomnie. - Posłaniec baronowej. Oni chcą nas ostrzec. Felicjo! - Już, już wstaję - Felicja wysunęła nogi spod kołdry. Jej ręce drżały. Koszmarny sen stał się niespodziewanie rzeczywistością. Właściwie zawsze wiedziała, że to się kiedyś stanie. Teraz tylko nie stracić nerwów. Owinęła się pośpiesznie narzutą i pobiegła za Kat korytarzem, a potem po schodach w dół. W holu zobaczyła trzy wynędzniałe postacie, patrzące na nią z niemą prośbą o pomoc. Dwóch mężczyzn i

kobieta biegli aż tutaj plażą, wprost z sąsiedniego majątku. Byli całkowicie wyczerpani, a ich oczy były pełne zwierzęcego strachu. Mówili jedno przez drugie, po estońsku i łamanym niemieckim i Felicji po dłuższej chwili udało się wreszcie zrozumieć, że w sąsiednim dworze już od dobrych paru dni panowało coś w rodzaju anarchii, podobnie zresztą jak tutaj. Jednak wśród służących baronowej znalazło się kilku bardzo agresywnych przywódców, a od wczoraj nikt z, przerażonej groźbami chłopów i parobków, rodziny Randów nie odważył się opuścić domu. Połączenie telefoniczne było oczywiście uszkodzone i nawet nie można było nikogo poprosić o pomoc. Wieczorem grupa piętnastu rebeliantów wdarła się do domu - jedna z pokojówek otworzyła im drzwi - i zaczęto rabować pomieszczenia, niszczyć meble, a przede wszystkim raczyć się obficie znalezionym alkoholem. Na wszystkich ścianach natychmiast wypisano czerwoną farbą pełne nienawiści hasła. Baronowa i jej synowie schronili się w małej facjatce koło strychu, ale i tu nie dano im spokoju. Atakujący stawali się coraz bardziej agresywni, głównie z powodu wypitej wódki i próbowali spalić w kominku futro baronowej. Potem nie dało się już ustalić, czy rzeczywiście próbowali podpalić cały dom, ale nagle w płomieniach stanęły dywany i zasłony. Pijani awanturnicy wpadli dosłownie w szal, zrobili sobie pochodnie z nóg od stołów i krzeseł i wrzucali je do pokojów i korytarzy. - Krzyczałem tylko, że musimy uciekać - opowiadał starszy mężczyzna, gestykulując nerwowo - na szczęście nikt nie próbował nas zatrzymać. Ale na koniec powiedzieli coś strasznego: „Pójdziemy dalej, spalimy następne dwory. Dzisiejszej nocy płonąć będą wszystkie pałace”. Chcieliśmy was ostrzec. Uciekajcie stąd, i to jak najdalej! - mężczyzna urwał. Kat zrobiła jeden krok w jego stronę i chwyciła go za ręce. - Andreas! Nikita! Baronowa! Co z nimi?! - krzyknęła rozpaczliwie. Mężczyzna wzruszył tylko ramionami. - Nie wiem. Nie mogliśmy się już do nich dostać. - Nie mogliśmy, bo spłonęła cała klatka schodowa! - wtrąciła się kobieta. Kat wlepiła w nią przerażone, pełne niedowierzania oczy. Wydawała się nie pojmować nic z tego, co usłyszała. - Klatka schodowa spłonęła... ale wtedy... o Boże! - krzyknęła i rzuciła się do drzwi. Felicja zatrzymała ją w ostatniej chwili. - Kat! Nie możesz tam teraz biec! To byłoby szaleństwo. Ubieraj się, musimy natychmiast uciekać!. - Nie! Muszę dostać się do Andreasa! - krzyczała histerycznie Kat. - Jemu nie możesz teraz pomóc! - Felicja dygotała i czuła, że jeszcze chwila, a spoliczkuje dziewczynę. - Zostaniesz teraz tutaj, nawet gdybym miała cię związać! Kat rozjuszona zaczęła się z nią szarpać i o mały włos doszłoby do walki wręcz między dwiema kobietami, ale powstrzymał je ostry głos dobiegający od strony schodów: - Co się tu dzieje!? - był to Maksym.

Felicja odczuła tak gwałtowną ulgę, że omal nie wybuchnęła łzami. - Maksym, jak dobrze, że się obudziłeś! Stało się coś strasznego! - w kilku słowach opowiedziała mu chaotycznie o wydarzeniach ostatniej nocy. Twarz Maksyma miała wyraz powagi. - Ci ludzie są teraz całkowicie pijani i naprawdę niebezpieczni dla nas. - powiedział. - Trudno będzie z nimi rozmawiać. A poza tym oni sami popadną w niezłe tarapaty, bo niszczą własność ludu, a konsekwencje tego będą surowe. Ale w ich stanie - nawet tego nie rozumieją. Kat stała pośrodku holu i rozcierała sobie przegub dłoni, obolały w wyniku szamotaniny. Szeroko otwarte, przerażone oczy dziewczyny wydawały się być prawie czarne. Maksym podszedł do niej i pochylił się nad nią. - Musimy teraz myśleć o sobie, Kat - powiedział ciepło, ale stanowczo. - Proszę się ubrać. Uciekamy stąd. Kat bez oporu, jak automat uległa jego łagodnemu głosowi i posłusznie wyszła. Felicja, pełna najgorszych przeczuć, pomyślała, że dziewczyna tego nie zniesie i oszaleje, czy coś podobnego. Kiedy Maksym ruszył po schodach na górę, Felicja pobiegła za nim, wołając: - Maksym! Odwrócił się do niej i rzekł. - Obudź twoją ciotkę i spróbuj jej wyjaśnić, co się stało. Niech się ciepło ubierze. I przygotuj dziecko do drogi!. - Maksym, ja nie wiem, czy Belle... Spojrzał na nią z wściekłością, ale jej wydało się, że to z powodu tego, co ich teraz czekało. - Wiem, to będzie dla niej tortura. Ale nie mamy wyboru. Belle ocknęła się z gorączkowego snu i wydawała się nie pojmować niczego. Felicja wyciągnęła ją z łóżka niemal przemocą i pomogła jej się ubrać, co nie było proste, bo Belle chwiała się na nogach, broniła się rękami i nogami i kilka razy omal nie upadła. - Usiądziesz teraz, ciociu Belle - rozkazała Felicja - i nie ruszaj się z miejsca! Belle patrzyła na nią szklanymi oczami i zasnęła natychmiast, zaledwie usiadła. Felicja pobiegła do znajdującego się obok dziecinnego pokoju - Nicola siedziała na łóżku, bo obudził ją hałas. - Nicola, malutka, masz ochotę na wycieczkę? - spytała pozornie wesołym głosem.

Dziewczynka była na nogach niemal natychmiast. Felicja ubrała ją i także przykazała jej nie ruszać się na razie z pokoju. Ubierając się zauważyła, że ciągle drżały jej ręce. Ale nawet Kat udało się spakować torbę z najpotrzebniejszymi rzeczami. Dziewczyna wydawała się być teraz całkowicie spokojna, ale poruszała się sztywno jak lunatyczka. Maksym, ubrany w ciężki, zimowy płaszcz, z szyją owiniętą szalikiem, pojawił się w drzwiach wyjściowych. - Jesteście gotowe? - spytał bez żadnych wstępów i dodał nie czekając nawet na odpowiedź - to możemy jechać. Konie są zaprzężone. - Konie!? Przecież musi tu być gdzieś samochód! - Ale nigdzie nie dostaniemy benzyny. A poza tym drogi są trudne. Jak zacznie padać deszcz, utoniemy w błocie, a w razie śnieżycy nie ruszymy się z miejsca. Konie są lepsze. - Spojrzał w górę - Czy Belle jest gotowa? - Tak. Nicola też. - Dobrze. Przyprowadzisz Nicole, a ja Belle. Szybko teraz! W milczeniu i pośpiechu kończyli ostatnie przygotowania do podróży. Belle wisiała w ramionach Maksyma jak pijana. Przynajmniej nie czuła żadnego bólu, jak się wydawało. Miała na głowie futrzaną czapkę, teraz wciśniętą trochę krzywo, spod której wymykały się jej bujne włosy, związane wstążką. Wyglądała pięknie, jak zawsze, ale zarazem tragicznie. Szła po schodach w dół tak, jak gdyby to była scena teatru. Obudziło się kilku służących - wszyscy stanęli na schodach i patrzyli w milczeniu, nie kryjąc wrogich spojrzeń. Felicja nie zaszczyciła ich ani jednym spojrzeniem. Wyprowadziła Nicole, pomogła jej wsiąść do powozu i owinęła futrzaną kapą. Belle położyła się obok. Jej głowa spoczywała na kolanach Kat, której Felicja przykazała nie spuszczać Belle ani na moment z oczu. - Czy mamy wszystko? - spytał Maksym. Czy mamy wszystko! Co można było jeszcze mieć?! Felicja wdrapała się na siedzenie woźnicy obok Maksyma i odpowiedziała: - Mamy wszystko. Jej głos zabrzmiał dziwnie obco. - Dobrze - Maksym ujął cugle i cmoknął. Konie - zimnokrwiste, spokojne perszerony, ruszyły powoli, niespiesznie. Ich podkowy zadzwoniły głośno na bruku dziedzińca. Potem, kiedy powóz wjechał w aleję, uderzenia kopyt stały się coraz bardziej ciche i miękkie. Dwór został za nimi, w ciszy i całkowitej ciemności. Okrągły, jasno świecący księżyc był niemym, obojętnym świadkiem ich odjazdu. Z nozdrzy koni wydobywała się para. Felicja, dygocąc z zimna, ukryła ręce w głębokich kieszeniach szerokiego płaszcza Maksyma, a on spojrzał na nią przelotnie. Wydało jej się, że jego

oczy miały taki sam wyraz jak wtedy, w Piotrogrodzie, kiedy u jej stóp leżeli dwaj zastrzeleni przez niego policjanci. W tej samej chwili z tyłu dobiegł głośny krzyk Kat. Był on tak niespodziewany i straszny, że konie zaczęły tańczyć i podskakiwać. Felicja obróciła się gwałtownie. - Kat! Na miłość boską, co się stało!? Ale zanim skończyła mówić, wiedziała już wszystko. Wyjechali właśnie z parku, a z ich prawej strony rozpościerały się pola. Było już całkiem ciemno, jednak właśnie z tej strony niebo i widoczne na horyzoncie drzewa rozjaśniała olbrzymia, krwista łuna. Był to z pewnością pożar ogromnego dworu baronowej Randów. Felicję ogarnął paniczny, irracjonalny strach przed ogniem i panującymi wokół ciemnościami. Ale w tej samej chwili właśnie z tego powodu ogarnęła ją też gwałtowna pasja. Po raz pierwszy poczuła, że zaczyna brakować jej zaufania do siebie samej i jakiejś niezachwianej pewności, która zawsze pozwalała jej przetrwać najtrudniejsze chwile. Strach, ale także złość i niechęć, co odczuwała w stosunku do każdej słabości, także własnej, ogarnęły ją z przemożną siłą. Odczuła gwałtowny ucisk krtani, ale jednocześnie pragnienie walki, walki nawet z własnym strachem i bezradnością. - Nie patrz tam, Kat - powiedziała twardo - tracisz tylko siły. Nie patrz tam i myśl tylko o tym, że musimy się jakoś stąd wydostać. Nie patrz tam, za siebie! Nad ranem zaczął sypać śnieg i Felicja zaczęła mieć mgliste pojęcie o tym, jak będzie wyglądać piekło. Twarz diabła będzie na pewno biała jak śnieg, czarna jak ściana gęstego, jodłowego lasu i bezlitosna jak ta niekończąca się noc, powoli przechodząca w szary, ciemny poranek. Nisko nad ziemią wisiały ciężkie, ciemne chmury, które wzmagający się wiatr pędził coraz szybciej po niebie. Płatki śniegu, osuwające się najpierw powoli na ziemię, a teraz niesione wiatrem, boleśnie uderzały w zmarznięte twarze uciekających, tworzyły gęstą, nieprzeniknioną zasłonę. Z nozdrzy koni zwisały wielkie sople lodu. Nie trwało to długo i powóz utknął w zaspie. Maksym rzucił lejce i zeskoczył na dół. - Musimy dalej iść na piechotę! - krzyknął, wyprzęgając konie - co z Belle? Felicja, zesztywniała z zimna, obróciła się z trudem i spojrzała za siebie. Padający śnieg przesłaniał bladą twarz Kat; słychać też było zduszone szlochy Nicoli. - Kat, co z Belle? - powtórzyła. - Nie wiem... Ma chyba straszną gorączkę. Leży spokojnie, może jest nieprzytomna. - To najlepsze, co jej się mogło teraz przytrafić. Musimy ją jakoś przywiązać do konia. Dalej pójdziemy na piechotę. - Na piechotę? W tej śnieżycy? Ależ... Wiatr wył i świszczał niosąc kolejne fale śniegu. Felicja czuła, że piecze ją twarz, a z oczu płyną łzy. Pomyślała, że do końca swojego życia nie zapomni tej nocy i tego straszliwego zimna. Z trudem

zeszła z powozu. Znajdowali się teraz na wąskiej drodze, z jednej strony osłoniętej wysokimi, gęsto rosnącymi jodłami. Nad wierzchołkami drzew widać było pędzące szybko ciemne chmury. Felicja poruszyła palcami u nóg i stwierdziła, że jej buty przestały chrome zupełnie przed mrozem, a stopy tkwią właściwie w lodowatej wodzie. Chyba umrę wkrótce, pomyślała apatycznie, obojętnie. Maksym wyprzągł w końcu konie i wciągnął nieprzytomną Belle na jednego z nich. Była rozgorączkowana, majaczyła coś nieprzytomnie i chwiała się, co groziło rychłym upadkiem z konia. - Kat, niech pani siada za nią, z tyłu! - rozkazał. - I proszę ją dobrze trzymać. A Nicola siądzie na drugiego konia. Uśmiechnął się przyjacielsko do Felicji, chcąc jej dodać otuchy i rzekł: - A my pójdziemy piechotą. O ile będzie to możliwe. - Tak, tak. Masz pojęcie, gdzie w ogóle jesteśmy? - Już niedaleko. W najbliższym domu spróbujemy dostać schronienie. Mam nadzieję, że wkrótce tam dobrniemy. - Spojrzał z niepokojem na niebo. Ruszyli powoli, krok za krokiem, mechanicznie, zesztywniali z zimna, starając się nie myśleć o tym, co mogło ich jeszcze czekać. Zaspy śnieżne, piętrzące się przed ich stopami, były coraz większe. Dwór, do którego w końcu dotarli, wydawał się być całkowicie opuszczony. Kiedy się upewnili, że ani na korytarzach, ani w pokojach nie było nikogo, Felicja poczuła taką ulgę, że omal się nie rozpłakała. Maksym przypuszczał, że mieszkańcy dworu zostali aresztowani, na co wszystko wskazywało. Szafy i komody były porozbijane, a ich zawartość leżała rozrzucona w nieładzie po pokojach. Materace poprzebijano bagnetami, wyrzucono nawet szuflady z komód, a w niektórych pokojach pozdzierano ze ścian tapety. Ale dom stał, miał mury, dach i okna, które przynajmniej chroniły przed śniegiem i mrozem. Maksym poszedł szukać jakiejś ocalałej stajni dla koni, a Felicja i Kat zaprowadziły Belle do jednego z pokojów i położyły ją do łóżka. Pościel była nieco wilgotna i Felicja wysłała Kat do kuchni po butelkę z gorącą wodą. Ona sama zapaliła świece, które znalazła w pokoju, bo w całym domu nie było elektryczności. Dostrzegła też porzucone koło pustego kominka futrzane pantofle i z ulgą ściągnęła z nóg przemoczone buty i pończochy. Wsunęła stopy w ciepłe futro czując, że powoli otrząsa się z apatii, a jej krew zaczyna szybciej krążyć. Podeszła do łóżka patrząc na poszarzałą, wynędzniałą twarz Belle i nasłuchując jej szybkiego oddechu. Drgnęła gwałtownie, kiedy nagłe usłyszała trzask otwieranych drzwi za sobą. Do pokoju wszedł Maksym. Jego ciemne włosy były oproszone śniegiem, z rzęs kapała woda. Szalik na jego szyi był sztywny od lodu. Maksym ściągnął rękawice i chuchał w zmarznięte dłonie. - Konie są w stajni, mają nawet owies - powiedział - za to my...

- Zejdę zaraz na dół, zobaczę, czy znajdziemy coś do jedzenia - Felicja odzyskała już część dawnej energii. - Nawet jeśli to będzie tylko parę kawałków suchego chleba... Maksym z widoczną obawą i niepokojem spojrzał na łóżko, w którym leżała Belle. - Jak ona się czuje? - Ona umiera. I nie wiem, czy zdołamy ją jeszcze wyciągnąć z tego łóżka. Po prostu nie chcę jej już dręczyć. - Możemy tu zostać jakiś czas, jeśli znajdziemy coś do jedzenia. O ile nikt nie przyjdzie, aby nas stąd przepędzić. Umilkli oboje. Kat weszła do pokoju, niosąc przyciśniętą do siebie butelkę z gorącą wodą. - Proszę - powiedziała cicho, beznamiętnie - a w kuchni są jajka, chleb i kilka innych rzeczy. Jeśli jesteście głodni. - Jeśli jesteśmy głodni? Kat, my umieramy z głodu! Zrobię teraz coś do jedzenia, a wy uważajcie na Belle. Kat - dotknęła ręki szwagierki - wszystko w porządku? Twarz Kat była zesztywniała z bólu i całkowicie nieruchoma jak maska. - Tak, dziękuję. - odpowiedziała cicho. Felicja skinęła głową i pomyślała, potem zatroszczę się o Kat. Teraz musimy zjeść coś gorącego. To jest najważniejsze w tej chwili. Zeszła do kuchni, próbując odsunąć od siebie dręczące ją myśli. Zadymka śnieżna trwała całą dobę. Śnieg uderzał w szyby okienne, wiatr wył w pustych kominach, w pokojach było lodowato zimno. Felicja przez całą noc nie zmrużyła oka. Cały czas nasłuchiwała dziwnych, obcych odgłosów opuszczonego domu. Prosiła Maksyma, aby zaryglował dokładnie drzwi wejściowe, ale sama wątpiła, czy to cokolwiek pomoże. Obok swojego łóżka postawiła dwie zapalone świece, bo chciała móc przynajmniej spojrzeć prosto w twarz niebezpieczeństwu, które, jak jej się wydawało, mogło nadejść z każdej strony. Ciągle miała przed oczami obraz czerwonogwardzistów szturmujących dom i wbiegających po schodach na górę, do jej pokoju. A poza tym wstawała prawie co godzinę, aby zajrzeć do Belle, która rzucała się w malignie i dwa razy spadla z łóżka. Za każdym razem, kiedy Felicja wchodziła do jej pokoju, Belle dygotała z zimna, a przykryta, natychmiast zrzucała z siebie kołdrę. Kilkakrotnie spytała o Juliusza, na co Felicja udzielała wymijających odpowiedzi. W którejś chwili jednak Belle całkowicie odzyskała przytomność, a jej umysł zaczął pracować mimo gorączki jasno. - On jest na Syberii, prawda? - spytała spokojnie. - Na wschodzie, Belle. Nikt nie mówił o Syberii - odpowiedziała Felicja. Ale sama uważała, że to bardzo prawdopodobne. Biedny, kochany wujek Juliusz! Był zawsze cichym, niezawodnym

towarzyszem życia Belle. W Lulinnie mrugał porozumiewawczo do Felicji, kiedy dziadek robił jakieś uwagi na temat przysięgi wierności złożonej przez jego zięcia armii rosyjskiej. Ale to było już tak dawno temu... Nareszcie nadszedł ranek. Blade światło dzienne rozjaśniło horyzont, mroczny poranek zamienił się powoli w zimowy dzień. Wiatr cały czas szumiał w wierzchołkach drzew, chmury wisiały nisko nad ziemią, ale przestało padać. Zimne powietrze wciskało się przez okna. Felicja powoli zeszła do kuchni, chcąc zobaczyć, czy znajdzie coś, co można podać na śniadanie. Ku swemu zdumieniu zastała ogień buzujący raźno pod płytą, na niej dzbanek z gotującą się wodą, a wszędzie pachniało smażonym boczkiem. Maksym odwrócił się do niej. - Z pewnością nie zmrużyłaś oka dzisiejszej nocy - powiedział - usiądź i zjedz coś! Z wdzięcznością osunęła się na krzesło. Daremnie próbowała usunąć ze swej pamięci obrazy ostatniej nocy. - Ach, Maksym - powiedziała cicho - gdyby cię nie było... - Ale jestem - powiedział łagodnie. Podniosła głowę, spojrzała na niego i dostrzegła w jego oczach ciepło i życzliwość. Co, pomyślała, zobaczył nagle we mnie, że stał się tak miły? Przyszło jej do głowy, że to może litość i podniosła się gwałtownie. To było coś, czego najbardziej nie znosiła i nadal nie miała zamiaru znosić. A już najmniej z jego strony. - Zobaczę, co z Belle - powiedziała krótko i wyszła z kuchni. Nie było co myśleć o wyruszeniu tego dnia w dalszą drogę, choć zdrowy rozsądek nakazywał tak zrobić. Jednak kiedy każde z nich zobaczyło Belle, wszyscy postanowili jednogłośnie zostać. Samo wyniesienie Belle na schody wydawało się być niemożliwe. - Musimy jej jakoś pomóc - powiedziała przerażona Kat, ale sama nie wiedziała, jak. Felicja ku swemu przerażeniu zrozumiała, że właściwie jest całkowicie sama i poczuła graniczący z histerią strach, który tak często odczuwała w lazarecie, kiedy widziała swoją bezradność. Kat stała w pokoju jak przestraszone dziecko i wyglądała tak, jak gdyby czekała na kolejną dyspozycję siostry Pauli. Ale nie było siostry Pauli, ani żadnych dyspozycji. Dookoła była tylko pustka, zasypane śniegiem pola i lasy. Byli zdani całkowicie na siebie. Felicja wytrwała. Siedziała przy łóżku Belle, z kapą narzuconą na szczupłe ramiona, trzymała chorą za rękę, podawała jej wodę, wycierała spocone czoło. Po długich godzinach spędzonych przy Belle miała takie uczucie, jak gdyby głowa pękała jej na tysiące kawałków. Była zmarznięta, bolały ją plecy i marzyła o chwili spokoju, o tym, aby choć na chwilę móc wyjść, nie słyszeć rozpaczliwego stękania i jęczenia umierającej Belle. Wyszła do pokoju położonego obok, gdzie Kat w świetle świecy wpatrywała się zachłannie w fotografię Andreasa, którą on podarował jej zaledwie przed kilkoma dniami. Z trudem zdusiła jakąś szorstką uwagę, która jej przyszła do głowy na widok tak bezużytecznej czynności.

- Kat, usiądź na chwilę koło Belle - muszę coś zjeść. Kat wstała i bez słowa poszła do pokoju chorej, a Felicja powoli zeszła do kuchni. Po drodze minęła na wpół rozbite lustro i zatrzymała się na widok swego odbicia. Zmarszczyła czoło. Na swojej twarzy nie widziała ani śladu młodości i tej radości życia, którą odczuwała w Berlinie albo w Lulinnie, kiedy każdego ranka stawała przed lustrem. Blada, zmęczona twarz, głębokie zmarszczki wokół ust, ani śladu uśmiechu... Po co się uśmiechać, teraz, kiedy... Powinnam się była nauczyć rosyjskiego i tego, jak znosić widok umierających ludzi, pomyślała gorzko i cynicznie. Tylne drzwi prowadzące na podwórze otworzyły się i Maksym wszedł do kuchni. Miał policzki zaczerwienione od mrozu. - Byłem nad morzem - oświadczył w odpowiedzi na pytające spojrzenie Felicji - i znalazłem kogoś, kto przewiezie was do Finlandii. Ten człowiek chce za to mnóstwo pieniędzy, ale wówczas byłybyście bezpieczne. - Belle już nie da rady. Spojrzeli na siebie w milczeniu. Ona jest piękna, pomyślał Maksym, piękna i bardzo silna. Przerazili się oboje, kiedy usłyszeli głośne kroki na schodach. Za chwilę do kuchni wpadła Kat. - Felicjo, musisz przyjść na górę! Z Belle jest źle! Nie wiem, co mam robić! Chodź, proszę! Patrzy na mnie jak małe, skrzywdzone dziecko, pomyślała Felicja z nagłą irytacją. Potarła dłonią obolały kark i wstała. Była tak straszliwie zmęczona, że właściwie już nic nie odczuwała, tylko jakieś dziwne zobojętnienie. Z niewyspania piekły ją oczy. Najchętniej pobiegłaby prosto przed siebie, gdzieś w ciemność rozciągającą się za oknami, aby już nic nie widzieć i nie słyszeć. Miała nagle dość myślenia i odpowiadania za wszystkich i za wszystko. Chciała móc troszczyć się tylko o siebie i o nikogo więcej. Ale tu pamięć podsunęła jej przed oczy obraz rodzinnego domu, Letycji i tego dnia, kiedy do Lulinna weszli Rosjanie. „Jesteśmy odważni i świadomi odpowiedzialności. Będziemy bronić tego, co kochamy i co jest nam drogie”. A potem babka powiedziała, że w jej rodzinie niczego nie robiono ze szlachetnych pobudek, tylko z chęci zaspokojenia żądzy władzy... ale to było obojętne, Felicja była wnuczką Letycji, a Letycja nie powinna się jej wstydzić. Odgarnęła włosy z czoła. Tylko nie dać po sobie poznać, jak strasznie nędznie się czuła w tej chwili. - Już dobrze, Kat. Idę na górę. 9.

Musiała spać wiele godzin. Kiedy się ocknęła, minęła noc i właśnie kończył się kolejny dzień. Powoli zapadał wczesny, zimowy zmrok. Miała wrażenie jakiejś osobliwej ponadczasowości, w której pogrążony był dom: wydawało się, że stoi on w samym środku zadymki, ciemności i pędzącego nie wiadomo dokąd czasu. Felicja czuła się tak, jak gdyby spędziła w tym domu całe swe dotychczasowe życie i miała tu zostać aż do końca swych dni. To, co już się stało i co miało stać się w przyszłości, straciło jakiekolwiek znaczenie. Cały świat i płynący czas ograniczone były do tego skrawka ziemi i do tej wieczornej godziny. Ciocia Belłe zmarła ostatniej nocy. Felicja już nie wiedziała, jak długo to trwało, straciła zupełnie poczucie czasu, pamiętała tylko, że minuty płynęły strasznie wolno, rozciągając się niemal w nieskończoność. Pokój pełen był ciężkiego powietrza, stękania chorej, pełen gorączki i śmierci. Felicja widziała już wielu umierających, jeszcze w lazarecie, i wiedziała, że agonia może trwać wiele godzin. Trzymała Belle za rękę, zwilżała jej usta wodą i modliła się cały czas w duchu: Boże, pozwól jej szybko umrzeć. Niech to nie trwa tak długo, niech ona się nie męczy! Kiedy Belle wreszcie zamknęła oczy, jej spękane usta miały dziwny brązowoczerwony kolor, zaś twarz o zapadniętych policzkach przybrała brzydką, żółtawą barwę. Felicja podniosła się powoli. Stała przez chwilę sądząc, że wybuchnie łzami. Ale nie mogła płakać. Z dziwnym spokojem myślała tylko: musimy uważać, żeby Nicola nie zobaczyła teraz nieżyjącej już matki. Chwiejnym krokiem wyszła z pokoju. Dom pogrążony był w całkowitej ciszy i ciemności. Dopiero kiedy wyszła na korytarz, usłyszała głuche uderzenie starego zegara. Pierwsza w nocy. Trzymając w ręce świecę dotarła do końca korytarza i weszła do znajdującej się tam małej sypialni. Odstawiła świecę, niepewnymi ruchami rozebrała się i wśliznęła do łóżka, jak zwierzę, które kryje się w swej norze, aby leczyć w niej rany. A ponieważ nie spała już od trzydziestu sześciu godzin, zasnęła niemal natychmiast. A teraz obudziła się po blisko dwudziestu czterech godzinach i po kilku minutach z zaskoczeniem stwierdziła, że mrok za oknem to nie szary poranek, lecz wczesny, zimowy wieczór. Wróciły wspomnienia ostatniej nocy, ale udało jej się nie pogrążyć w czarnych, ponurych rozmyślaniach. Było to tak, jak powiedziała niedawno do Kat: nie patrz za siebie, nie zatrzymuj się! Wiedziała, że już nigdy nie będzie mogła się zatrzymać i ze spokojem patrzeć w przeszłość. Wstała i otworzyła jedną ze ściennych szaf, znajdujących się koło łóżka. Musiała to być sypialnia prawdziwej damy - znalazła poranny szlafrok z bladofioletowego jedwabiu, ozdobiony na dole, na rękawach i w wycięciu dekoltu wąskim paskiem futra z gronostaja. Z przyjemnością poczuła na swej skórze chłodny dotyk jedwabiu. Uczesała włosy i zeszła po schodach na dół. Dokoła panowała nadal całkowita cisza. Przyszło jej do głowy, że może już wszyscy spali. Szła powoli przez wszystkie pokoje, wlokąc z szelestem długi szlafrok za sobą. Ciągle nie opuszczało jej poczucie dziwnego zobojętnienia i spokoju. Usiadła wreszcie w jednym z pokojów przed kominkiem, bardziej z przyzwyczajenia niż z rzeczywistej potrzeby, bo na kominku nie płonął ogień, a w pokoju nie było cieplej niż gdziekolwiek indziej. Oparła się wygodnie w fotelu i zamknęła oczy. Czuła na

karku ciężar swoich bujnych, długich włosów, teraz rozpuszczonych i to też sprawiło jej przyjemność. Po tyłu godzinach spędzonych z umierającą cieszył ją każdy przejaw życia... Ciepło własnego ciała, miękkość jedwabiu, ciężar włosów - dlaczego nigdy tego nie ceniła? Z westchnieniem rozsunęła szlafrok i dotknęła dłońmi gładkiej skóry swoich ud. Czuła spokojne, równe bicie serca. Rosyjski rozdział jej życia wydawał się dobiegać końca - wkrótce znajdzie się znowu w Niemczech. Otworzyła oczy, słysząc szmer otwieranych drzwi. W drzwiach stał Maksym. Była tak spokojna i zamyślona, że nawet jej strój nie wprawił jej w zakłopotanie. Maksym zakaszlał. - Przepraszam - powiedział - nie powinienem był wchodzić w ten sposób. Ale wydawałaś się być tak zatopiona w myślach... nie chciałem przeszkadzać. Uśmiechnęła się, ale w jej uśmiechu nie było dawnej radości, bardziej melancholia i trochę zakłopotania. - Już dobrze - powiedziała. Maksym wszedł do pokoju. - Bardzo wiele zrobiłaś dla Belle - powiedział cicho - podziwiamy cię... wszyscy. - A więc wiecie, że... - Tak. - Nie chcę teraz o tym mówić. Skinął głową i dodał rzeczowo: - Łódź rybacka jest gotowa. Ale ponieważ pogoda jest tak okropna, ten człowiek żąda jeszcze więcej pieniędzy. Belle... chyba ma w swojej walizce... - Tak, ona ma pieniądze. - Powinniście być jutro rano na wybrzeżu. Zaprowadzę was. A potem wracam do Piotrogrodu. - Tak. Podszedł jeszcze bliżej, przykucnął koło jej fotela, ujął jej ręce w swoje dłonie. - Jesteś bardzo dzielna, Felicjo. Nie wiem, kto z nas wytrzymałby tyle, ile ty wytrzymałaś. Felicja spojrzała na niego zaskoczona. Poczuła, że stan oszołomienia, w którym się znajdowała, całkowicie ustąpił. Jej umysł znów pracował jasno. Głos Maksyma wydał jej się inny niż zwykle, ale nie było słychać w nim tylko i wyłącznie przyjacielskiego zatroskania. Dawniej zawsze dziwiła się, że tak uparcie nie chciał ulec jej urokowi, teraz nie zrozumiała obcego tonu w jego głosie. Zaledwie wczoraj stwierdziła, że czar jej pierwszej młodości minął bezpowrotnie, a dziś zjawia się Maksym i odkrywa w niej coś, czego dotychczas, nigdy nie zauważał. Z mieszanymi uczuciami odwróciła wzrok.

Maksym obserwował ją spokojnie. Byia blada i bardzo zmęczona. Jednocześnie pomyślał, że jej ruchy, kiedy zawijała się z powrotem w szlafrok zasłaniając szczupłe uda, były pełne powabu i nieświadomej zmysłowości. W jej uśmiechu nie było śladu wyrachowania. Przyszło mu nagle do głowy, że ona przestała już być dzieckiem. Gdzieś na tej długiej drodze, od tej chwili, kiedy pewnej nocy całował ją w Monachium, stała się dorosłą kobietą. Czy to się stało wtedy, kiedy na jej rękach zmarł ojciec, czy też wtedy, kiedy błądziła po ulicach ogarniętego rewolucją Piotrogrodu, lub kiedy musiała patrzeć na śmierć Belle - nie wiedział. Ale nie była już dzieckiem. Widział wyraźnie zarys jej ciała pod cienkim materiałem szlafroka: zgrabne piersi, wąską talię i długie, szczupłe nogi. Znowu przyszło mu do głowy coś, o czym pomyślał wczoraj: ona jest piękna i bardzo silna. I nagle zapragnął jej. Chciał więcej, niż tylko podziwiać ją i rozumieć. Chciał od niej dokładnie tego, co z taką dumą zawsze odrzucał i na co był tak obojętny. - Felicjo, kocham cię - powiedział. Zabrzmiało to dziwnie, wręcz nie naturalnie. Spojrzała na niego. - Co takiego? - spytała zaskoczona. Jego śmiech był nieco wymuszony. - Czyż nie zaczynamy naszej gry od początku? Delikatnie gładził palcami jej ramię, zatrzymując palce w zgięciu łokcia. Felicja potrząsnęła głową. - Nie. Ja nie chcę. Już nie. Wszystko stało się inaczej, nie tak, jak chciałam. - Felicjo... - Przestań, Maksym. Jak długo się znamy, zawsze mną pogardzałeś. Pogardzałeś - ale przecież także lubiłeś. Przez wszystkie te lata musiałam bawić się z tobą w tę idiotyczną zabawę - raz tak, raz tak. Sprawiało ci przyjemność iść w parze z pokusą i heroicznie odmawiać. Rozpaczliwie potrzebowałeś dowodów swojej doskonałości jako rewolucjonista. Patrzcie, to jest właśnie ta dziewczyna, młoda i piękna, ona mnie kocha, ale ja... ja się jej wyrzekam! A więc zrób to teraz, Maksym. Wracaj do swojej Maszy. Chciała się odwrócić, ale Maksym ujął jej twarz w dłonie i zmusił ją do patrzenia na siebie. - Twoja najbardziej charakterystyczna cecha to ta, że jesteś tak samolubna i egocentryczna, iż nie możesz sobie w ogóle wyobrazić istnienia ludzi, którzy chcą zrobić coś, co nie będzie przeznaczone wyłącznie dla nich samych. Nie widzisz dalej niż do końca własnego nosa i w ogóle nie przychodzi ci do głowy, że życie ma jeszcze kilka innych wymiarów. A ponieważ nawet w marzeniach nie pomyślisz o tym, że można chcieć zmieniać świat, doszukujesz się u każdego, kto chce to robić, jakichś egoistycznych motywów. Według ciebie powód mojego wyrzekania się ciebie, jak to nazywasz, musi więc być przejawem jakiegoś okrutnego wyrachowania z mojej strony. Jeśli ci powiem,że tak nie jest, to nie uwierzysz, bo nie wiesz i nie chcesz wiedzieć, że można myśleć inaczej. Wpatrzyła się w niego zdumiona. O czym on, na miłość boską, mówił?

- Ale mój świat, Felicjo, - podjął Maksym cicho - on się chwieje. Stało się coś bardzo złego zacząłem wątpić. To tak, jak gdyby dzieliły mnie setki lat od tego mężczyzny, którym byłem kiedyś. Nie jestem już pewny tego wszystkiego, w co dawniej wierzyłem i co uważałem za prawdę. Powiedziałem ci niedawno, że ci, którzy wątpią, są tak naprawdę silniejsi. Ale nie wiem... - jego głos stał się jeszcze bardziej cichy - bo jeśli to prawda, to czy wolno wtedy czuć się tak rozbitym... załamanym... Napięte rysy twarzy Felicji rozluźniły się. Nie wiedziała zupełnie, jak ma zareagować na to wszystko, co usłyszała, ale jego słowa po raz pierwszy nie wydały jej się obce i niezrozumiale. Powiedział, że czuje się rozbity i załamany... Nagle zrobiło się jej go żal. On rzeczywiście cierpiał, z powodu swych wątpliwości, rozbicia, otaczającej go rzeczywistości i czasów, w których przyszło mu żyć, a ona - ona po prostu oskarżała go, bo sama czuła się zmęczona, nieszczęśliwa i znużona Wyciągnęła rękę i delikatnie pogładziła go po policzku. - Ach, Maksym - powiedziała ciepło - ile to już czasu minęło... A jednak wiedziała, że to nieprawda. Nieważne, ile lat upłynęło od tej chwili, kiedy świat pogrążył się w chaosie szaleńczej wojny - tego samotnego, zimowego wieczoru oni poczuli się nagle młodzi i wolni. Patrzyli na siebie w milczeniu zdając sobie już sprawę, że gorzka świadomość przeżyć ostatnich trudnych lat dzieli ich od radosnych chwil spędzonych w Lulinnie - jak gdyby to były setki lat... Oboje wydali się sobie bezradni i zagubieni, jak małe dzieci, rozdarci pomiędzy tęsknotą za dawno minionym czasem i przeświadczeniem, że w życiu nic się nigdy nie powtarza. Najpierw trzymali się za ręce, ostrożnie i nieśmiało, jak gdyby w życiu Maksyma nigdy nie było Maszy i jak gdyby Felicja nigdy nie leżała w ramionach Alexa. Kiedy Maksym podniósł rękę, Felicja cofnęła się gwałtownie, jednak natychmiast pochyliła się do przodu szukając jego ust. Delikatnie dotknął dłonią jej szyi i ostrożnie rozsunął materiał szlafroka. Całowali się delikatnie, łagodnie, a potem coraz szybciej i gwałtowniej. Leżąc na dywanie obejmowali się coraz silniej, dotykali swych włosów, uśmiechali się do siebie i szeptali słowa, których nigdy przedtem ani potem nie odważyli się już wypowiedzieć. To zupełne szaleństwo, pomyślała Felicja. Kiedy nagle zobaczyła jego twarz nad sobą, zesztywniała, jak gdyby chcąc się bronić; nie dlatego, że go nie pragnęła. Ogarnął ją lęk, że nie zniesie już tego, kiedy on znów odejdzie. Ale wahała się tylko przez sekundę. Nie odrywała wzroku od jego twarzy, oczu; pamięć podsunęła jej błyskawiczne wspomnienie Alexa i ich wspólnej bezwzględności, kiedy tak naprawdę każde z nich myślało tylko o sobie. Wiedziała już, że nigdy z nikim nie będzie odczuwała takiej bliskości, jak teraz z Maksymem - może dlatego, przemknęło jej przez głowę, że Maksym był dla niej darem losu. Ogarnęła ją świadomość wszechogarniającego szczęścia i rozkoszy; pozwoliła sobie na oddanie się losowi, miłości i zachwytowi.

Kiedy się ocknęła, czuła ciepło jego ciała, jego policzek przytulony do jej twarzy i wraz z upływającą świadomością przeżytych chwil powoli zdała sobie sprawę, że Maksym wróci do Maszy, a ona spotka się znów z Alexem. Ale wspomnienie tej nocy będzie mogła zachować w pamięci na całe życie. Uśmiechnęła się, godząc się na wszystko, co przyniesie los: opuścisz mnie, Maksym, ale wrócisz. Im bardziej będziesz wątpił w siebie i swoje ideały, tym bardziej będziesz potrzebował mnie. Będziesz potrzebował wiele z tych rzeczy, o których myślałeś, że są poniżej twojej godności. Ach, Maksym, życie jest najbardziej absurdalną historią, jaką kiedykolwiek napisano... 10. Wróciły do głodnego, smutnego i zimnego Berlina. Rok 1917 kończył się powoli, kolejny, nowy rok też nie przynosił nadziei na rychły pokój. Na frontach nadal ginęli żołnierze i chyba nie było rodziny, która nie miałaby kogo opłakiwać. Socjaliści powtarzali coraz częściej i głośniej, że naród stał się mięsem armatnim dla rządzących i nawet bezpartyjni zadawali sobie pytanie, czy nie ma w tym jakiejś racji. Wszyscy chcieli dowiedzieć się, po co właściwie prowadzona była ta wojna i nikt nie mógł otrzymać na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi. Całości dopełniała bardzo trudna sytuacja rynkowa. W efekcie szczelnej blokady gospodarczej aliantów ludzie w Niemczech głodowali, zwłaszcza w wielkich miastach. Od 1914 roku zmarło z głodu ponad milion ludzi. W czasie tej osławionej zimy „pod znakiem rzepy” jak ją nazywano, ze zgrozą wspominano także głodne lata 1916 i 1917, kiedy to oprócz rozmiękłych buraków nie było dosłownie nic do jedzenia. Żniwa ubiegłego roku nie były zbyt obfite - ich plon był o połowę mniejszy niż w latach przedwojennych. Wojenni paskarze i handlarze prosperowali znakomicie. Nic nie pozostało już z euforii i radosnej solidarności początku wojny. Pierwsze, co zobaczyła Felicja po powrocie do Berlina, to grupa demonstrujących robotników, niosących czerwoną flagę i transparenty z wypisanymi hasłami żądającymi natychmiastowego zawarcia pokoju. Przez chwilę zdawało jej się nawet, że z powrotem znalazła się w Piotrogrodzie. W domu przy Schlossstrase mieszkała Elza, Linda i mały Paul. Obie kobiety i dwuletni chłopiec spędzały razem w wielkim, pustym mieszkaniu długie, samotne godziny. Paul godzinami przeglądał książki z obrazkami, a jego matka i babka siedziały w salonie i bez przerwy robiły na drutach skarpety dla żołnierzy - tak, jak w 1914 roku. Felicji przyszło do głowy, że będą to robić nawet wtedy, kiedy ta wojna dawno się skończy. Linda nic się nie zmieniła. Jej okrągła, trochę lalkowata twarz o miłym, ale pozbawionym wyrazu uśmiechu była taka, jak gdyby nic się stało i jak gdyby nie upłynęło tych parę tragicznych lat. Z powodu fatalnego odżywiania się Linda była co prawda nieco blada i wymizerowana, ale tak jak dawniej ściągała usta i skromnie spuszczała oczy. Felicja, ze swoim bagażem ostatnich doświadczeń i przeżyć sama sobie wydała się stara w jej towarzystwie. Kiedy zobaczyła matkę, była przerażona. Elza zawsze była delikatna i krucha, ale teraz, przy tym niedożywieniu... W ciemnych włosach matki wyraźnie widać było liczne, siwe pasma.

- Felicja... - wyszeptała cicho, z rozdzierającą rozpaczą - naprawdę wróciłaś? Felicja objęła ją ramionami i wydało jej się, że trzyma w ręku małego, zbiedzonego ptaszka. Nie znajdzie tu przystani, o której tak marzyła w ogarniętej rewolucją Rosji. - Mamo, mamo, wszystko będzie dobrze. Wróciłam. Elza uśmiechnęła się przez łzy, ale był to wymuszony, pełen rozpaczy uśmiech. - Wiedziałam, że żyjesz. - Nie dostałaś żadnego z moich listów? - Żadnego - Elza popatrzyła na Kat i Nicole, które stały w milczeniu obok. - Nicola - wyszeptała - jakaś ty duża... Nicola wyglądała jak przerażony, mały króliczek. - Dlaczego Nicola jest z tobą? Gdzie Belle i jej mąż? Felicja ścisnęła rękę Elzy, a Nicola szlochając schroniła się w ramionach Kat. Wargi Elzy zadrżały. - Nie... nie Belle... - Gruźlica, mamo... Zrobiliśmy wszystko, co było możliwe... ale... musieliśmy uciekać i nie mieliśmy odpowiedniego jedzenia dla niej... i... - Belle... - powtórzyła Elza. Przed jej oczami pojawił się obraz pięknej, pełnej radości życia kobiety, która była symbolem całego pokolenia, epoki i stylu życia. Co stało się z nią i jej światem? - Belle... - powtórzyła jeszcze raz i spojrzała na córkę przytomniej. - A Juliusz? - spytała. - Nic nie wiemy. Został aresztowany w czasie rewolucji lutowej. Od tego czasu... - Oboje byli tak piękni, tak szczęśliwi... Byli, mamo - nerwy Felicji były napięte to ostateczności. Elza zmuszała ją do tego, czego ona unikała teraz za wszelką cenę: zatrzymywać się i patrzeć w przeszłość. Pewnie zaraz zacznie mówić o ojcu. No i proszę: - Ojciec zginął na miejscu, prawda? - Na miejscu, mamo. Nie cierpiał ani sekundy - skłamała Felicja. - Dostałam wtedy bardzo uprzejmy list z kondolencjami z ministerstwa wojny. Napisali, że ojciec do końca ofiarnie wykonywał swoje obowiązki lekarza.

I tak było, pomyślała gorzko Felicja, a list do wdowy to jedyne podziękowanie ojczyzny. Ale ten list z pewnością wiele znaczył dla Elzy. Felicja wyobraziła sobie, jak matka odczytywała go po wielekroć nocami, aż papier stał się kruchy i pognieciony. - Ojciec... ojciec był najlepszym lekarzem - powiedziała cicho, niezdarnie - i wszyscy o tym wiedzieli... - wyprostowała się nagle. Niech Bóg jej przebaczy, ale nie mogła, nie potrafiła teraz mówić o tym upalnym dniu w Galicji, ani o długiej chorobie i śmierci Belle. - Zimno tutaj - powiedziała ze sztucznym ożywieniem, rozcierając ramiona - czemu nie napalone w piecu? - Nie mamy już węgla - odparła Linda piskliwie. - W ogóle nie macie węgla? Ale przecież musicie mieć kartki na węgiel. - Tak, mamy. Ale to się szybko kończy. Felicja westchnęła. - Zajmę się wszystkim, mamo. Zdobędę węgiel. A poza tym potrzebujemy kartki żywnościowe dla Nicoli, Kat i dla mnie. O - przecież ty wcale nie znasz Kat, mamo. To siostra Alexa z Monachium. A teraz, może macie coś do jedzenia, przynajmniej dla Nicoli? - mówiła nerwowo, szybko, przeskakując z tematu na temat. Jak gdyby chciała uciec przed tymi nieuniknionymi przecież pytaniami. W końcu spytała, gwałtownie i jak gdyby mimochodem: - U Jo i Christiana wszystko w porządku? Elza podniosła głowę. - Mamy nadzieje, że Jo dostanie urlop na święta. - A więc żyje, chwała Bogu! A Christian, też przyjedzie? Elza otworzyła usta i zamknęła je znowu, nie wydawszy żadnego dźwięku, Linda odwróciła się. Stojący w kącie zegar tykał ostrzegawczo. Felicja przycisnęła ręce do skroni. - Christian - powtórzyła drżącym głosem - on też przyjedzie na Boże Narodzenie? Linda zaczęła szlochać, a przed oczami Felicji nagle wszystko zaczęło się kręcić. Chwyciła się za poręcz od krzesła, aby nie upaść i ścisnęła ją tak, że aż pobielały jej dłonie. - Mamo! Christian przecież... - Christian poległ pod Verdun - powiedziała Elza bezdźwięcznie - latem 1916 roku. Zaraz po Joriasie. - Jorias - też!? Nikt się nie odezwał. Felicja próbowała uporządkować myśli, które wirowały rozpaczliwie, a to, co

usłyszała, jeszcze do niej właściwie nie dotarło. Christian nie żyje, Christian, jej mały brat, z którym się tak zażarcie kłóciła, a którego przecież tak gorąco kochała, że czuła się przy nim jak kwoka broniąca swoich kurcząt. Pamięć podsunęła jej przed oczy obraz dwóch chłopców o roześmianych twarzach, pełnych szczęścia i radości życia, biegających w upalne wieczory boso po łąkach w Lulinnie... - Boże święty - powiedziała bezradnie, z rozpaczą. Z trudem powstrzymywała się od płaczu. Linda szlochała cicho, a Kat, choć wcale nie znała Christiana, też wyglądała tak, jak gdyby zaraz miała się rozpłakać. Jeśli nie wezmę się w garść, będziemy wszyscy szlochać cały wieczór, pomyślała Felicja. Jakby tego było mało, Elza dodała: - Wujek Leo został rozstrzelany za próbę dezercji. - Co?! - Chciał uciekać, ale złapali go. Nigdy nie chciał iść na wojnę. Felicja osunęła się na fotel. Wujek Leo - nie żyje, on, który zawsze był wstawiony i nie mógł przejść obojętnie obok żadnej kobiety... Nie, to za wiele. - Lindo - powiedziała słabym, drżącym głosem - masz może trochę wódki Bogu dzięki, Linda znalazła wódkę. Felicja, otępiała z bólu, piła ją małymi łykami. A więc tak się to wszystko kończy, myślała gorzko, siedzimy i liczymy swoich zmarłych. Ojciec, Belle, Christian, wujek Leo, Jorias... kto mi powie, za co, dlaczego?! Na widok siwych włosów matki odezwało się w niej to samo poczucie odpowiedzialności, które nie pozwalało jej w Rosji opuścić Belle. - Będzie dobrze - szepnęła przez łzy - nie martwcie się. Usłyszała jakiś szmer dobiegający od strony drzwi. Kat podeszła bliżej i z bladą, pełną udręki twarzą spytała: - A co z Alexem, moim bratem? - w jej głosie słychać było zdziwienie i wyrzut, a Felicja pojęła po kilku sekundach, że przede wszystkim dotyczyło to jej. Zagryzła wargi. Ona powinna była spytać o Alexa. - On jest jeszcze we Francji, o ile wiem - powiedziała Elza. - Co, Alex jest na froncie? - Chciał koniecznie - wyjaśniła Linda - już w 1916 roku. - To jest nie do pojęcia! - Felicji trudno było w to uwierzyć. Kat spojrzała na nią, urażona. Nie mogła dłużej znieść pełnego żalu i wyrzutu wzroku szwagierki. Nikogo nie mogła teraz znieść. Wstała i poszła do swojego dawnego pokoju. Nic się tu nie zmieniło, od kiedy opuściła ten dom trzy

lata temu. Ta sama lampa z bladoliliowym abażurem, bladoniebieska kapa na łóżku. Ale czy to ma być powrót do domu? Otworzyła okno, odetchnęła zimnym powietrzem, nasłuchując znajomych odgłosów berlińskich ulic. Daremnie szukała w sobie tego spokoju, który powinna była odczuwać w tym miejscu. Jeśli nie znajdzie ciszy i ukojenia tutaj, to gdzie? Patrzyła w ciemność rozciągającą się za oknem. Tam, gdzieś daleko na wschodzie była Rosja. Czy to Maksym był tym kimś, kogo ciągle szukała? Nie umiała na to odpowiedzieć. Czuła tylko, że wiadomość o śmierci Christiana była dla niej najtrudniejszym doświadczeniem jej życia. Nic, co mogło ją spotkać, nie mogło być już bardziej bolesne. Całą noc, kiedy leżała z otwartymi oczami i usiłowała uporać się ze wszystkim, co na nią spadło, stale pojawiał się przed jej oczami obraz, który stał się symbolem tego wszystkiego, co minęło i co było na zawsze stracone: dwaj chłopcy, jeden z ciemnymi, drugi z jasnymi włosami, roześmiani, biegnący boso po łące, beztroscy, pogodni, jak gdyby dalsze życie miało być tylko jednym pasmem szczęścia. W styczniu sytuacja w Berlinie uległa ponownemu zaostrzeniu. Nastroje panujące wśród mieszkańców były bardzo złe. Panował silny mróz, a ponieważ węgla prawie wcale nie można było dostać, w mieście co trochę wybuchały epidemie kokluszu i grypy. Ludzie, stojący w długich kolejkach przed sklepami spożywczymi prawie zamarzali, a że temperament berlińczyków raczej nie skłaniał do pokornego milczenia i znoszenia wszelkich trudności w ciszy, narzekano głośno i zapalczywie. Do diabła z tą wojną! Teraz wszyscy pragnęli pokoju. Socjaliści wzywali do stawiania oporu i słuchały ich tysiące. Dochodziło do masowych strajków i demonstracji. Berlin wrzał. Felicja przyzwyczaiła się już do tego, że wszędzie należało dotrzeć piechotą, bo nie jeździł żaden tramwaj. Gromadziła pilnie świece, bo często zdarzało się, że wieczorem nagle gasło światło i prądu nie było przez cały następny dzień. Biegała z kartkami żywnościowymi od sklepu do sklepu, a że była młoda i ładna, wykorzystywała to bez skrupułów. Nikt jednak nie wiedział, ile wysiłku kosztowało ją uśmiechanie się, prawienie gładkich pochlebstw i miłych słów, kiedy było zimno, a ona w duchu szybko obliczała cenę. Kiedyś stała całą noc z ręcznym wózkiem po węgiel i choć padał śnieg, zjawiało się coraz więcej ludzi. Stare kobiety, które nie były już w stanie utrzymać się na własnych nogach, poowijane w jakieś szmaty, tkwiły skulone przy swoich wózkach, rachityczne dzieci zbijały się w grupki, żeby utrzymać choć trochę ciepła, a jakiś przedsiębiorczy berlińczyk ustawił zaraz obok swój stragan i po słonej cenie oferował oczekującym grzane wino. Koło północy Felicja zaczęła obawiać się, że skona tutaj z powodu wychłodzenia, jeśli nie wypije odrobiny tego wina. Ale ponieważ nie ważyła się opuścić z takim trudem zdobytego miejsca w kolejce, wysłała jakiegoś chłopca z pieniędzmi po wino. Ani wina, ani chłopca nie ujrzała już do rana. Szarym świtem wlokła się powoli do domu, nic prawie nie czując z zimna, ale rozpierała ją duma: była szczęśliwą posiadaczką 50 kilogramów węgla, który ciągnęła za sobą w wózku. Gotowa była teraz zaatakować każdego, kto spróbowałby odebrać jej zdobyty z takim trudem skarb. Kiedy dotarła wreszcie do domu, wszyscy narzekali i jęczeli, leżąc jeszcze w ciepłych łóżkach, a w

domu było lodowato zimno. Felicja marzyła o gorącej kąpieli, ale okazało się, że pracownicy wodociągów strajkowali tego dnia i można było kręcić kurkami ile się chciało, a z kranu i tak nie leciała woda. - Nie mamy ani odrobiny chleba - skarżyła się Linda - a Paul jest taki głodny! Felicja gwałtownym ruchem wyrwała jej z ręki kartki żywnościowe. - Daj to! Wiem, gdzie można jeszcze dostać chleb. Ale jeśli będziecie cały dzień jęczeć i narzekać, to wydrapię komuś oczy! Wybiegła z mieszkania szybko. Na początku lutego Felicja była już pewna, że jest w ciąży. Aż do tej chwili ciągle znajdowała jakieś wyjaśnienie dla wyraźnych przecież objawów, ale dłużej nie mogła już nie dostrzegać oczywistych faktów. Pozbierała się jakoś i poszła do lekarza. Diagnoza była jednoznaczna. - Jest pani w początku trzeciego miesiąca. Moje gratulacje. - Powiedział lekarz. - O ile mogę stwierdzić, wszystko jest w porządku, ale musi pani bardziej zwracać uwagę na swoje odżywianie i unikać dużych wysiłków. Wiem, że to trudne w tych czasach. - Tak, tak - odpowiedziała machinalnie Felicja, gorączkowo usiłując uporać się ze swymi myślami. To nie to, że nie chciałaby mieć dziecka z Maksymem, ale, na miłość boską, jak to wytłumaczyć? Nie widziała się przecież od ponad dwóch lat z Alexem; nawet naiwnej Sarze nie możnaby tego wyjaśnić. Co powie Elza? A przede wszystkim - co powie Alex, kiedy wróci z frontu? Lekarz, którego oczu nie uszła jej rozterka, spytał: - Ma pani jakieś trudności? - Nie... pomijając naturalnie pytanie, czy słuszne jest rodzić dzieci w samym środku wojny. - Nie ma pani chyba wyboru - mina lekarza była surowa. Chodziło mu o to, aby wyjaśnić z góry, że pewne kwestie nie wchodziły u niego w grę. Felicja podniosła się. - Tak, chyba nie mam wyboru - potwierdziła. Podała lekarzowi rękę. - Do widzenia, doktorze. Wlokła się powoli do domu. Przez kolejne trzy dni chodziła niespokojnie po mieszkaniu z kąta w kąt zbywając zdawkowymi uwagami pytania domowników. Tak bardzo chciała móc powierzyć komuś kolejny problem, z którym musiała sobie poradzić, ale nikt właściwy nie przychodził jej do głowy. Elza miała dość własnych zmartwień. Kat - jej osoba była zupełnie nie na miejscu. A Linda - byłaby zgorszona, spuszczałaby oczy i... Nie, to nic nie pomoże, musiała sama się z tym wszystkim uporać. Postanowiła sprowadzić Alexa z frontu do domu. Natychmiast. Może to dziecko mogłoby być wtedy uznane za jego... Najróżniejsze pomysły

przychodziły jej do głowy, robiła liczne plany, ale zanim zdążyła którykolwiek zrealizować, zapadła na ciężką grypę. Leżała osiem tygodni w łóżku. Lodowate noce, spędzane w kolejkach po węgiel i żywność, nie pozostały bez konsekwencji. Najpierw miała bardzo wysoką gorączkę, a potem dostała tak silnego kaszlu, że groziło to uduszeniem. Kiedy otwierała rozgorączkowane oczy, ściany pokoju chwiały się, a wokół kłębiły się różne postacie i obrazy, które przedtem widziała w snach. Chciała koniecznie wstawać i jechać do Monachium, ale wówczas słyszała jak przez mgłę głos Elzy: - Nie, dziecko, nie możesz teraz nigdzie jechać. Jesteś bardzo chora. Bardzo chora, bardzo chora, dudniło jej w głowie. Ale przecież musi jechać do Monachium! Kiedy wreszcie gorączka spadła i silny kaszel nieco ustąpił, dnie stały się dłuższe, a wiosenne słońce zaglądało do jej pokoju, i wówczas pojęła, że decydujące tygodnie były stracone. Wyczerpana chorobą, zrozpaczona, zalała się łzami. Tak zastała ją Linda, która właśnie przyniosła jej herbatę. - Ale co się stało? - wołała przerażona - Dlaczego płaczesz? Znowu gorzej się czujesz? Felicja szlochała coraz bardziej rozpaczliwie, aż przestraszona Linda zawołała w końcu Elzę i Kat. Wszystkie trzy stanęły bezradnie wokół łóżka. Elza pochyliła się nad córką i pogłaskała ją po czole. - Kochanie, powiem ci coś miłego - wyszeptała - twoja babcia przyjeżdża w odwiedziny. Nie cieszysz się? Letycja jak zwykle wniosła w życie kobiet porządek i poczucie bezpieczeństwa. Kiedy weszła do pokoju wnuczki, zastała ją owiniętą w szlafrok, bezmyślnie patrzącą przez okno. Zmierzyła ją uważnym, surowym spojrzeniem. - Oczy już nie tak promienne i nie tak pełne gwiazd, jak dawniej? I więcej powagi na twarzy. Ale dobrze ci z tym. Ubierz się teraz i chodź ze mną. Pójdziemy do cukierni Horchera i zobaczymy, czy można tam dostać jeszcze przynajmniej kawałek ciasta. Twarz Felicji wydłużyła się. - Mam problemy z sukniami - powiedziała ponuro. Wstała i wygładziła szlafrok na brzuchu. Letycja wstrzymała oddech Boże święty! W którym jesteś miesiącu? - W piątym. Letycja szybko policzyła w myślach. - Ale wtedy byłaś jeszcze w Rosji! - Tak. I spotkałam Maksyma Marakowa.

- Och! - Letycja zaśmiała się kpiąco. - I w samym środku wojny i rewolucji mieliście jeszcze na to czas? Ach, jak pięknie jest być młodym! - Tak, pięknie - zamruczała Felicja - ale jak wyjaśnię to Alexowi? - No, spróbuj jednak włożyć coś na siebie. Widzę, że mamy do omówienia więcej, niż sądziłam. U Horchera nie dostały wprawdzie ciasta, lecz kilka twardych, szarych keksów i wodnisty napój nazywany, nie wiadomo dlaczego, kawą. Felicja zauważyła, że dobrze jej robi kontakt z innymi ludźmi. Wiał lekki, ciepły wiatr, na stole stały dzbanki z wiosennymi kwiatami, a zewsząd dobiegały ożywione głosy. Przy sąsiednim stole dwóch starszych panów rozmawiało głośno o wielkiej ofensywie niemieckiej na zachodzie. Na północy Francji, w Pikardii, niemieckie oddziały próbowały rozbić walczących razem Brytyjczyków i Francuzów, co początkowo nawet się udawało. Jednak Anglicy szybko zamknęli z powrotem front i kolejne ataki wyczerpanej armii niemieckiej były daremne. - To zbrodnia - mówił jeden z mężczyzn, mnąc nerwowo w palcach odrywane z bukietu listki - to zbrodnia, tak ociągać się z zawarciem pokoju. Nie ma przecież sensu tracić teraz we Francji tylu żołnierzy i tyle broni. Zastanawiam się, czy Ludendorf i Hindenburg pojmą to dopiero wtedy, kiedy armia niemiecka będzie wybita aż do ostatniego żołnierza. - Nie mówiąc już o tym, że to woda na młyn wszystkich socjalistów - wtórował głos drugiego mężczyzny. - Im dłużej trwa wojna, tym silniejsze są ich wpływy. Letycja, która nasłuchiwała toczącej się obok rozmowy, uśmiechnęła się do Felicji. - Czy Maksym Marakow ciągle jest takim zagorzałym socjalistą, jak dawniej? - spytała. - Tak. Ciekawy człowiek. Ale wracając do rzeczy - szare oczy Letycji spoważniały - opowiedz mi o Belle. Obiecuję, że. nie będę płakać. Ale chciałabym wiedzieć wszystko. Wiesz, że była moim najukochańszym dzieckiem. Ona i Leo. I oboje straciłam. Felicja opowiadała spokojnie, beznamiętnie. Starała się być rzeczowa, ale ciągle czuła ściśniętą boleśnie krtań. Patrzyła na wpadające do cukierni wiosenne promienie słońca, na grające w ich świetle drobinki kurzu. Wiosna, myślała, właśnie dlatego jest tak trudno o tym mówić. Belle tak kochała wiosnę!. Tylko jeden raz opanowana twarz Letycji drgnęła; kiedy Felicja opowiedziała o aresztowaniu Juliusza. Jednak wysłuchała wszystkiego do końca i powiedziała: - A więc zostałaś przy niej aż do samego końca! Dziękuję ci za to, Felicjo. To bardzo wiele dla mnie znaczy. I przywiozłaś małą Nicole do Niemiec. Jesteś... fantastyczną osobą! - Nie, ja... - wymamrotała Felicja zakłopotana. Letycja odsunęła swoją filiżankę i wyprostowała się.

- Wracając do żyjących - odezwała się - a dokładnie: do twojego wuja, Wiktora. Z jego powodu chciałam porozmawiać z tobą. Felicja zmarszczyła czoło. - A co wspólnego z tym wszystkim ma wujek Wiktor? - Och, sądzę, że wszyscy nie chcielibyśmy mieć z nim zbyt wiele wspólnego. Ale po śmierci twojego dziadka Lulinn należy do niego. Wiktor był jego najstarszym synem. - Tak... - On sobie zupełnie nie radzi. Prowadzenie majątku przerasta go całkowicie. Oczywiście, wojna dodatkowo wszystko utrudniła, ale nie każdy stracił nerwy tak dalece jak Wiktor. Sporo można jeszcze naprawić, ale - uśmiechnęła się - ja z każdym mijającym dniem tracę jakąś cząstkę sił. Mój czas się kończy... - Babciu... - Tak, dziecko. A z powodu tego szaleństwa, które ogarnął świat, to pokolenie, które właśnie rozpoczyna dorosłe życie, jest zdziesiątkowane. Nie wiem, w czyje ręce mam przekazać Lulinn. Wiktor nosi się z myślą sprzedaży majątku. - Co takiego!? - Felicja wykrzyknęła to tak głośno, że kilkoro gości spojrzało w jej stronę. Ściszyła głos. Co? - Z jego punktu widzenia, nie ma innej możliwości. - Twarz Letycji miała wyraz rozsądku, ale i rezygnacji, jak zwykle wtedy, kiedy usiłowała działać wbrew własnym emocjom. - Tak, jak to wygląda dziś, i tak i tak trzeba będzie za kilka lat sprzedać Lulinn, tylko że wówczas inni będą dyktować cenę. - Babciu, jak to, sprzedać Lulinn? To przecież nasz dom, nasza ojczyzna! - Czyja ojczyzna? Oprócz mnie mieszka tam tylko Wiktor i jego nieznośna rodzina. A nasza rodzina rozproszyła się po świecie - i tak niewielu pozostało przy życiu! - Ale mnie Lulinn jest potrzebny. - Ty wrócisz do Monachium. - Nie - powiedziała Felicja twardo. Letycja spojrzała na nią zaskoczona. - Mam na myśli to - podjęła Felicja - że pojadę do Monachium, ale tylko po to, aby powiedzieć Alexowi, że nigdy się już nie zobaczymy. - Jesteś pewna, że tego chcesz?

- Tak Letycja spojrzała na nią z podziwem. - Obawiam się, że to będzie dość gwałtowna rozmowa. - Może. Ale w końcu każde z nas pójdzie własną drogą. A ja - pewna myśl przemknęła jej przez głowę, ale dzięki niej przyszłość wydała jej się już jaśniejsza - ja wrócę do Lulinna. Razem poradzimy sobie ze wszystkim. - Tak, tylko... jeśli chcemy wyłączyć z tej gry Wiktora, musimy go spłacić. Wówczas byłoby dobrze, gdybyś... - Gdybym przywiozła pieniądze? - Twój Alex jest bogaty. - Letycja rzuciła na wnuczkę chytre spojrzenie, a ona chwyciła wszystko w lot i skinęła głową. - Prawdopodobnie zostanie skazany na kilka lat przymusowej pracy na Syberii - powiedziała Masza i zamknęła teczkę z aktami, która leżała przed nią. Parzyła chłodno na siedzącą przed nią kobietę. - Nic na to nie mogę poradzić. Nina, w eleganckim, letnim płaszczu, który kupiła na kredyt, spojrzała na nią błagalnie. - Proszę! Jurij zawsze walczył za sprawę rewolucji. On nie jest złym człowiekiem. - Ale zbijał majątek, kradnąc własność ludu. Robił dokładnie to, z czym zawsze walczyliśmy. - To był dom moich dawnych pracodawców, ten, który on... wysprzątał. Zrobił to z nienawiści i wściekłości. Ci ludzie szykanowali mnie przez całe lata i... - Nie ścierpimy dalszego pomnażania prywatnej własności - przerwała jej twardo Masza - a najbardziej naganne jest to, że ktoś wykorzystuje rewolucję, aby zbić majątek. Wiem, że to się wszędzie dzieje. Ale z całą bezwzględnością będziemy się temu przeciwstawiać. A jeśli mam być całkiem szczera - Masza wstała, podeszła do drzwi i otworzyła je - nawet gdybym mogła, nie zrobiłabym nic dla pani przyjaciela. Nina zbladła. Bez słowa minęła Maszę i ruszyła szybko w stronę drzwi, gdzie omal nie zderzyła się z wchodzącym właśnie Maksymem, który szybko cofnął się i przepuścił ją. - Co jej się stało? - spytał zdziwiony - myślałem, że innie rozdepcze. - Jej przyjaciel został aresztowany. Zagarnięcie własności ludu, rozumiesz? - Masza usiadła znowu za biurkiem, zapaliła papierosa, po czym spytała - Co u ciebie? Wyglądasz na trochę zdenerwowanego. Maksym rzucił się w jeden z foteli i przejechał palcami po ciemnych włosach, co u niego było

objawem wyczerpania. - Ach, nic. - oparł - Tylko właśnie osądziliśmy i zgodnie z prawem rozstrzelaliśmy pięćdziesięciu dwóch białogwardzistów. Masza wzruszyła ramionami. - Trwa wojna domowa. - Tak. Jak tylko udało się szczęśliwie zawrzeć pokój za naszymi granicami, zaczynamy wyrzynać się wzajemnie we własnym kraju. Rewolucja... - zaczęła Masza, ale Maksym poderwał się i z całej siły uderzył pięścią w stół. Był blady z wściekłości, a jego oczy błyszczały. Przestań, Masza, krzyknąłby najchętniej. Nie mogę już tego słuchać. Patrzę na swój własny kraj i to, co widzę, spędza mi sen z powiek. Ludzie, przede wszystkim dzieci, umierają z głodu tysiącami. Armia Czerwona odpowiedzialna jest za przeprowadzanie masowych egzekucji, kobiet i mężczyzn, co nie zostało poprzedzone ani jednym procesem z udziałem adwokata, jak nakazuje prawo. Kiedy naród wybrał w listopadzie zgromadzenie narodowe mające stanowić prawo w tym kraju i bolszewicy zdobyli tylko jedną czwartą głosów, Lenin nakazał tajnej policji aresztować wszystkich deputowanych. Komisarze naszej partii strzelali do demonstrantów, którzy przeciwko temu protestowali. Jak możesz to znieść? Nie krzyknął, ale jego głos drżał z gniewu, kiedy mówił cicho: - Jak możesz znieść to, że strzela się do demonstrantów? Czy ty nie widzisz, że w ty m kraju przygotowuje się już grunt pod nową dykta turę? - Uważaj - odparła Masza chłodno - drzwi są otwarte. Maksym poparzył na nią przeciągle i uśmiechnął się, cynicznie i z rezygnacją. - Tak - powiedział - drzwi są otwarte. Dokładnie to miałem na myśli. To nie jest dobry znak, kiedy znów musimy mówić szeptem i oglądać się, czy nikt nie słyszy. Wyszedł z pokoju nie czekając na odpowiedź. Alex ocknął się i długo nie mógł się zorientować, gdzie jest ani co się z nim właściwie dzieje. Przed oczami miał całkowitą ciemność, a z daleka słyszał dudnienie armat. Chciał się podnieść, ale piekący ból w prawym ramieniu kazał mu z powrotem osunąć się na poduszkę. Zaczął wreszcie coś widzieć i wówczas jak przez mgłę zobaczył, że wokół jego łóżka stały sanitariuszki, a jedna z nich trzymała go za puls. Powoli wracały wspomnienia: trafiła go kula, tam, na zewnątrz okopu, kiedy jego kompania próbowała rozpaczliwie utrzymać pierwszą linię frontu, a przeciwnik miał znaczną przewagę nad nimi. Upadł, uderzając twarzą o ziemię, poczuł w ustach kurz i piach i ciepłą krew płynącą szybko po ramieniu. Kto by pomyślał, że mnie się to też przytrafi w tej cholernej wojnie, przemknęło mu przez głowę, zanim stracił przytomność. Uważał się już za kogoś, kogo kule się nie imają. Setki razy wyzywał

wręcz śmierć i setki razy udawało mu się jej uniknąć. Także tym razem. Bo kiedy zaczął odzyskiwać przytomność, pojął, że tym razem znów ocalał. - Stracił pan bardzo dużo krwi - powiedziała jedna z sióstr, młoda, śliczna dziewczyna, do której się natychmiast uśmiechnął, zaledwie otworzył oczy. - Lekarz jest zdania, że należy pana wysłać na urlop. Do domu. - Co, tak daleko od pani? - zakpił, ale zanim skończył, żart wydał mu się głupi. Zawsze te głupie dowcipy, pomyślał, Alex, czy ty nigdy nie będziesz dorosły? - Pańska żona na pewno się ucieszy - powiedziała nieśmiało sanitariuszka. - Moja żona? Piękna dziewczyno, skąd pani przychodzi do głowy, że mógłbym być żonaty? - Ma pan obrączkę... - Och, tak, obrączkę... - Alex obrócił obrączkę na palcu. Zaśmiał się gorzko. - Do domu, do mojej żony. Cóż to będzie za święto radości! Był ciepły majowy wieczór, kiedy Felicja i Kat, śmiertelnie zmęczone, dotarły po długiej podróży do Monachium. Z powodu strajku ostrzegawczego kolejarzy nie miały żadnego połączenia w Wiirzburgu i musiały spędzić całą noc w brudnej hali dworcowej. Dla Felicji sytuacja była tym bardziej trudna i nieprzyjemna, że Kat od pewnego czasu w ogóle się do niej nie odzywała. Ciąża Felicji stała się widoczna, reakcją Elzy było więc przerażenie i szok, Lindy - niebotyczne zdumienie, a Kat - wybuch gwałtownej, ślepej nienawiści. Kat po prostu przestała w ogóle rozmawiać z Felicją, nie chciała też słuchać żadnych wyjaśnień. Felicja przez dłuższy czas miała jednak nadzieję, że uda jej się nawiązać jakiś kontakt ze szwagierką, aż wreszcie którego dnia, rozjątrzona uporem Kat, wybuchnęła: - Jesteś jak prawdziwy faryzeusz, Kat! Z Filipem byłaś właściwie tak jak zaręczona, a nie przeszkadzało ci to wcale być z tym Andreasem! Był to jedyny moment, kiedy Kat przerwała milczenie i z oczami pełnymi gniewu krzyknęła: - Nie wymieniaj nigdy imienia Filipa i Andreasa! Nigdy nie waż się więcej wymieniać ich imion, bo jesteś kimś, kto nie wie, co to jest miłość i dlatego w ogóle nic nie rozumie! Kucharka Jolanta wydała okrzyk radości, kiedy ujrzała Kat. - Co za radość! Nasza panienka Kat wróciła! Kiedy tylko przyszedł telegram z Berlina zaraz powiedziałam: Bogu dzięki, żyje nasze dziecko! Ale łaskawy pan ojciec był bardzo zły i powiedział: Ona ma wracać do domu, do Monachium! Czemu siedzi w Berlinie? Ale już pani jest i wszystko będzie dobrze! Felicja wyciągnęła swoje walizki z taksówki i chwiejąc się pod ich ciężarem ruszyła do domu. Widziała, że Jolanta otworzyła szeroko usta na widok jej ociężałej postaci i po dłuższej chwili z

powrotem je zamknęła. Po wyrazie jej okrągłej twarzy można było poznać, że zaczynała rozumieć. Ale zanim dotarło do niej to, co zobaczyła, Felicja odezwała się chłodnym głosem: - Dzień dobry, Jolanto. Chciałabym natychmiast rozmawiać z Sewerynem. Seweryn siedział w fotelu w bibliotece. Kat przykucnęła obok niego i trzymała go za ręce, a on miał oczy pełne łez. Bardzo się posunął w ciągu tych dwóch lat. Troska o Kat i własna samotność były przyczyną nie tylko licznych zmarszczek na jego twarzy, ale odebrały mu część jego dawnej złośliwości, co z kolei było przyczyną znacznego złagodnienia charakteru. Ale właśnie ta łagodność, tak dla niego nietypowa, sprawiała, że wydawał się już być zupełnym starcem. Felicja wiedziała, że przeszkadza, ale nie miała na tyle nerwów, aby zdobyć się na taktowność. Sewerynie - oświadczyła stojąc w drzwiach - muszę z tobą porozmawiać. Natychmiast. Kat spojrzała na nią oburzona. Seweryn zmrużył oczy i popatrzył na synową przenikliwie. Na jego twarzy pojawił się wyraz rozbawienia. - Tak - powiedział powoli - mam wrażenie, że powinnaś ze mną porozmawiać. Kat podniosła się. - Idę spać. Seweryn popatrzył za nią. - Gdzie wy, dziewczyny, pogubiłyście wasze marzenia? - zapytał melancholijnie - Macie ostre, złe twarze, a w waszym uśmiechu nie ma tkliwości. Felicja zamknęła drzwi. - Marzenia Kat - odpowiedziała - przepadły w czasie rewolucji rosyjskiej i w deszczu granatów na froncie zachodnim. Amoje... kto wie? No, ty przynajmniej nie pozostałaś tylko przy marzeniach! - Seweryn zachichotał jak za dawnych czasów. - Ciekaw jestem twarzy Alexa, kiedy cię zobaczy. - Dlaczego tak go nienawidzisz? - Felicja zapaliła papierosa i prowokacyjnie dmuchnęła dymem prosto w twarz teścia. - Zostaw to - powiedział Seweryn ostro. Pochylił się do przodu - A ty? Dlaczego ty go tak dręczysz? - Ach, nonsens. AIex nie pozwoliłby się dręczyć. Ani tobie ani mnie. - To prawda, Alex jest taki jak my. Zna nas dokładnie, na wylot, dlatego nasze złośliwości ani go nie ranią, ani nawet nie sprawiają mu przykrości. Ale on - Seweryn chichocząc wskazał brzuch Felicji ojciec dziecka dręczy cię, prawda? Dręczy cię do żywego, to widać po tobie! - Nikt mnie nie dręczy! - Felicja z miejsca przeszła do ataku. Ze stołu stojącego w kącie pokoju wzięła karafkę z portwajnem, nalała sobie pełną szklankę i wypiła duszkiem. Kiedy się odwróciła,

dostrzegła cień litości w oczach patrzącego na nią Seweryna. Miała już na końcu języka jakąś ostrą odpowiedź, ale Seweryn uprzedził ją i podniósł rękę w górę, mówiąc: - Nie kłóć się ze mną. Jestem ciężko chorym człowiekiem. - Ty jesteś chory? Zakład, że w całym swoim życiu nigdy nie byłeś chory! - W całym życiu nie, ale teraz tak. To stare ciało nie chce już mi służyć. A dokładnie serce. Miałem już dwa ataki. Lekarz daje mi najwyżej dwa lata. - Dwa ataki? Ale... - Przypatrz mi się! Och, zauważyłem wyraz twojej twarzy, jak tylko weszlaś do pokoju! Jak on się postarzał, pomyślałaś i: on wygląda teraz całkiem inaczej! Dobrze zaobserwowane, moja droga. Seweryn nie jest już tym dawnym starym. Może nie powinnyście były zostawiać go samego, ty, Kat i twój elegancki małżonek! - Seweryn zakaszlał i nawet nie zadał sobie trudu, aby zasłonić usta ręką. Co wy wiecie o mojej samotności! O tych niekończących się godzinach, dniach i tygodniach, kiedy byłem sam, razem z tym moim starym ciałem! Moja jedyna pociecha to ta, - w jego małych oczach pojawiły się iskierki złośliwości - że choroba w pewnym sensie nie ograniczyła się tylko do mojego ciała. Nie, ona jest w pewnym sensie moją spuścizną, którą wam zostawiam! Spuścizna? O czym on mówi? Felicja poczuła dziwny lęk, co obudziło w niej czujność. - Co to znaczy? Jak... jak stoją twoje interesy? Seweryn znów zachichotał, a Felicja pomyślała, że jeśli nie przestanie, to zacznie krzyczeć. - Przyszłaś tu, bo potrzebujesz pieniędzy! Dokładnie tak myślałem! Zawsze zwracałaś się do mnie, kiedy potrzebowałaś pieniędzy, prawda? A więc chodź, usiądź koło mnie, a ja opowiem ci, co wam zostawiam! - wyciągnął w jej stronę szponiaste, zniekształcone artretyzmem palce. Felicja podeszła powoli. - Musisz przecież tonąć w pieniądzach - powiedziała - jest wojna, a twoja fabryka produkuje mundury. Prawdopodobnie jesteś bardziej bogaty, niż sądzisz! Podeszła na ryle blisko, że znalazła się w zasięgu jego ręki. Pociągnął ją gwałtownie do siebie i zmusił, aby uklękła koło niego. Zbliżył jej twarz do swojej tak, że poczuła nieprzyjemną woń jego oddechu. - Teraz - powiedział powoli - opowiem ci o swoim dziedzictwie! Kiedy Felicja późno wieczorem poszła do swojego pokoju, wiedziała, że nie będzie w stanie zmrużyć oka do rana. Rozebrała się i położyła do łóżka, pozostawiając zapalone światło i wlepiając bezmyślnie oczy w sufit. Czuła w głowie kompletny chaos. Zrozumiała już, co miał na myśli Seweryn, kiedy mówił, że choroba dosięgła nie tylko jego ciało. Miał na myśli fabrykę, która w tej chwili należała w siedemdziesięciu procentach do tego „dorabiającego się szczura”, jak go nazwał Seweryn - do Toma Wolffa.

Felicja niezbyt dobrze pamiętała tego człowieka. Wiedziała tylko, że wydał jej się dość wulgarny i że zawsze kręcił się w pobliżu Kat. Chłopski syn, chorobliwie ambitny i bardzo bogaty, na którego zawsze patrzono z góry. - Dlaczego to zrobiłeś? - pytała Seweryna z rozpaczą - dlaczego sprzedałeś tyle udziałów właśnie jemu? - Nie miałem innego wyboru. Zawsze mówiłem, że nie wolno wam było zostawiać mnie samego. Alex był przecież zwolniony ze służby w armii, żeby móc kierować fabryką, ale wolał jechać na front do Francji. - Ale musieliście przecież pracować na najwyższych obrotach! Nie powinniście byli popaść w tarapaty finansowe! - Mieliśmy takie same trudności jak inni. Za mało siły roboczej. Nasi robotnicy ginęli przecież na froncie. Oczywiście, otrzymaliśmy do dyspozycji jeńców wojennych, ale ja... ja miałem tego wszystkiego wyżej uszu. Byłem bardzo chory i ciągle jeszcze jestem chory. Umrę. Nie widziałem powodu, żebym musiał się męczyć. Wolff przedstawił mi korzystną ofertę. Chciał przejąć kierownictwo fabryki, za pewien udział. - Siedemdziesiąt procent! - Trzydzieści. Pozostałe czterdzieści doszły potem. Często znajdowałem się pod wpływem silnych lekarstw, źle się czułem, a z każdym udziałem, który on kupował, część ciężaru spadała mi z ramion. - Sewerynie, masz przecież dzieci! Musiałeś przecież o nich myśleć! - A czy moje dzieci pomyślały o mnie? Może Alex? - A Kat? - Kat wyjdzie za mąż. Dostanie duży posag, zadbałem o to. - Sewerynie, ale ja... - Nie rób takich wielkich oczu. Poradzisz sobie. - Sewerynie... - A teraz idź już. Zostaw mnie samego. Jestem chory i muszę iść spać. Idź już! Powinnaś teraz pomyśleć. Jeśli jedno źródło wysycha, trzeba poszukać następnego. - A teraz leżała w łóżku i myślała z rozpaczą: stary diabeł! To jest jego zemsta na Alexie, za wszystko. - Czuła się tak, jak gdyby ziemia usuwała jej się spod stóp. Chciała opuścić Alexa i dostać tyle pieniędzy, ile tylko będzie możliwe i jedyną trudnością wydawało się być tylko to, że należało mu

wyjaśnić, iż on musi jej dać te pieniądze. Nawet we śnie nie przyszłoby jej do głowy, że kwitnąca fabryka Lombardów właśnie upada. - Tonący statek... dostała się na tonący statek, którego bandera ledwo wystawała nad powierzchnię morza. Znowu przypomniały jej się słowa Alexa: „Ślepe, dekadenckie towarzystwo, które tańczy na łuku tęczy i nie widzi, że zaraz zacznie zsuwać się po parkiecie w dół”. - On miał rację, pomyślała, powinnam była wiedzieć, że on ma rację. Jak to powiedziała babka o moich oczach - już nie tak pełne gwiazd. Tak, także okres chwały cesarstwa, pełen blasku i gwiazd, dobiega końca. Nowe idee, rewolucje, i zanim zauważymy, że coś się zmieniło, utoniemy. - W ciągu następnych dni przyjmowała liczne odwiedziny. Na wieść o jej powrocie (nie miała pojęcia, jakim cudem tak szybko się ona rozeszła) pośpieszył do niej cały Ojczyźniany Związek Kobiet. Stan Felicji z kolei wywołał falę oburzenia u tych szacownych dam. Można się było tego po niej spodziewać! Felicja nigdy nie była ulubienicą tego towarzystwa. - Najbardziej denerwowała ją Clarissa, córka Lydii Stadelgruber. Clarissa była od dwóch lat mężatką i także spodziewała się dziecka; świadomość własnej przyzwoitości napełniała ją dumą i zadowoleniem. Nie znosiła Felicji. Powtarzane plotki mówiły, że Lombardowie... No, zobaczymy. Clarissa z godnością poprawiła kapelusz na głowie i pożegnała się wreszcie, co Felicja przyjęła z ogromną ulgą. Przez cały tydzień przyjmowała odwiedziny i nikt z gości ani jej nie interesował, ani nie był jej do niczego potrzebny. Nikt nie dzielił z nią przeżyć ostatnich lat, a wszystko, co Felicja myślała o tych ludziach, to pobłażliwa uwaga typu: „co wy wiecie”. - Wreszcie wydawało się, że nadszedł koniec i Felicja wykończona nerwowo siedziała w pokoju, kiedy weszła Jolanta, mówiąc: - Ma pani odwiedziny, łaskawa pani. - Och, nie, Jolanto! Powiedz, że mnie nie ma. Nie chcę dziś nikogo widzieć, - A to szkoda - oświadczył Tom Wolff i bezceremonialnie wszedł do pokoju - kiedy teraz właściwie jesteśmy partnerami w interesie. - Tom Wolff! - powiedziała zaskoczona Felicja. Znużenie ustąpiło natychmiast, obudziła się w niej czujność - że też pan się odważył tu pojawić! - Moja droga, uważałem za swój obowiązek przyjść tutaj, kiedy tylko dowiedziałem się o pani powrocie - powiedział Wolff. Podał Jolancie swoje palto i niedbałym ruchem ręki odesłał ją z pokoju. Usiadł ciężko na kanapie, wyciągnął daleko przed siebie nogi i rozciągnął na oparciu obie ręce. - Czy nie poda mi pani nic do picia? - spytał - W końcu teraz należę prawie do rodziny. - Nie zapraszałam pana - odparła Felicja i stojąc demonstracyjnie wyciągnęła papierosa z pudełka nie częstując nimi gościa.

- No, no - Wolff wykrzywił twarz w grymasie - Będziemy musieli jakoś ze sobą wytrzymać w najbliższym czasie. Do mnie należy prawie trzy czwarte fabryki. Czy to się pani podoba czy nie, będę w przyszłości często pojawiał się w tym domu. Sądzę, że są inne miejsca, gdzie będziemy omawiać sprawy interesów. Ale nigdzie nie będzie tak przytulnie jak tutaj. O, niech pan nie sądzi, że będziemy skłonni zrobić cokolwiek, aby mógł pan się u nas czuć przytulnie. Gdyby nie był pan tak bezczelny i zuchwały i nie wdarł się po prostu do tego pokoju, załatwiłabym sprawę z panem na dole, w holu, może pan być pewny. Wolff zdjął ręce z oparcia kanapy i pochylił się do przodu. Z jego twarzy znikł bezczelny uśmiech i może dlatego - wydała się ona Felicji wyjątkowo brutalna i niesympatyczna. - Łaskawa pani, nie musi pani być tak wytworna i dystyngowana - powiedział - bo z tym niedaleko pani zajedzie. Wasz cesarz zdobył się na niezbyt szczęśliwe posunięcie, kiedy wpakował Niemcy w tę głupią wojnę, bo w ten sposób pomógł lewicy wysunąć się na czoło. Tym samym tron cesarski mocno się zachwiał. Wasz tron też. Ludzie, którzy powoli zaczynają rządzić w Niemczech, to nie dobrze urodzone, bogate mieszczaństwo, tylko ci, którzy są bardziej cwani niż wy, mają dobrego nosa do interesów i nie nurzają się w zbędnych luksusach i zbytkach. Te raz liczą się tacy jak my. A wasze dni są policzone. Felicja, nie kryjąc znudzenia, zdusiła papierosa. - Niech się pan nie łudzi. Mój mąż kiedyś wróci i wówczas nie będzie pan miał do czynienia z jego starym, schorowanym ojcem, tylko z nim samym. Że też sposób, w jaki się pan wzbogacił, nie wydaje się panu obrzydliwy! O czym pani mówi? O tym, że wykorzystał pan do swoich celów bezbronność i chorobę starego człowieka. Ja na pana miejscu po prostu wstydziłabym się tego! Akurat pani! Proszę tak nie mówić. Pani sprzedałaby własne dziecko, gdyby to miało przynieść pani korzyść. Dlatego pojedynek z panią sprawia mi taką przyjemność. Po prostu jest pani godnym przeciwnikiem. Ale a propos dziecko - Wolff znów rozsiadł się na kanapie i uśmiechnął się szeroko chyba można pani pogratulować, o ile dobrze widzę. Niczego nie będzie mi pan gratulował, panie Wolff. A poza tym chciałabym prosić, aby pan już poszedł. Nie tak szybko. Choć nie widzieliśmy się ponad dwa lata, jest pani dosyć chłodna. A ja myślałem o wizycie rodzinnej. Gdzie jest, na przykład, panna Kat? - Ach! - Felicja zaśmiała się drwiąco. - Nie przestał pan o niej myśleć. Muszę powiedzieć, że jest pan wytrwały. Co w tym wypadku oznacza także to, że nigdzie nie znajdzie pan kobiety, która zajęłaby miejsce Kat w pańskim sercu. A w każdym razie kobiety z tych kręgów

towarzyskich, w które tak chętnie by się pan wżenił! Tym razem trafiła w jego słaby punkt. Wolff w dwóch krokach znalazł się przy niej, a ona przeraziła się, ujrzawszy jego pełną nienawiści twarz. Chwycił ją brutalnie za ramiona i powstrzymał się w ostatniej chwili, chcąc potrząsnąć nią gwałtownie, jak workiem mąki. - Boże, oddałbym własną duszę za to, żeby tylko móc zniszczyć pani pychę! - wyszeptał - ale kiedyś, kiedyś wreszcie zazna pani niejednego upokorzenia, razem z całą rodziną, a Kassandra przede wszystkim! - Proszę zostawić moją żonę w spokoju! - zabrzmiał nagle ostry glos w drzwiach. Wolff zdziwiony odwrócił się. A Felicja, której oczy na pewno nie były mniejsze niż oczy Wolffa, otworzyła szeroko usta, nie wydobywając z nich żadnego dźwięku. W drzwiach stał Alex. 11. Jego zielonoszary mundur pokryty był kurzem, twarz nieogolona, a prawe ramię spoczywało na szerokim temblaku. Ale mimo to, że wracał prosto z frontu i był ranny, wyglądał wyjątkowo dobrze i zdrowo. Był w dodatku opalony i szczupły, z czym było mu bardzo do twarzy. Jego ruchy nie były już tak flegmatyczne i pełne iście kociej gracji. Ale ponieważ ostatnio prawie wcale nie można było dostać alkoholu na froncie, znikły cienie pod jego oczyma, a skóra na twarzy, nieco już obwisła, stała się znów jędrna i napięta. Wyglądał lepiej niż kiedykolwiek i sprawiał wręcz wrażenie młodszego. Tom Wolff był wręcz żałosny w porównaniu z nim. - Niech pan będzie tak dobry i opuści natychmiast mój dom - powiedział Alex z lodowatą uprzejmością. Wolff wyprostował się dumnie. - Nie docenia pan sytuacji, panie majorze. Jesteśmy partnerami w interesie. Do mnie należy już siedemdziesiąt procent pańskiej fabryki. Ale Alexa nic nie mogło wyprowadzić z równowagi. - Nie sądzę jednak, że należy do pana także siedemdziesiąt procent tego domu. Dlatego proszę już iść. Znajdzie pan drogę sam. - Alex otworzył drzwi, a Wolff jak niepyszny wyszedł z gniewną twarzą. Alex zamknął za nim drzwi, odpiął pas z pistoletem i rzucił go na fotel, po czym nalał sobie szklankę whisky i wypił jakby to była woda. Uśmiechnął się i podszedł do Felicji. - No, popatrzmy - powiedział - a więc cała i zdrowa wróciłaś z podróży pełnej przygód. Kat też? - Tak. Jest na górze. Och, Alex, wiedziałeś, że dostałyśmy się do niewoli rosyjskiej i... - Twoja matka pisała mi o tym do Francji, tak. Wiedziałem o tym. - Och... - Felicja szukała w rysach jego twarzy, w jego głosie jakichś śladów obaw o nią, co bez wątpienia musiał odczuwać, ale on panował nad sobą znakomicie. Wyraz jego twarzy nie zdradzał niczego.

- Bardzo dużo przeżyłam - powiedziała słabo. Alex uśmiechnął się. - Wszyscy przeżyliśmy - powiedział z jakimś znużeniem w głosie. Objął spojrzeniem jej postać. Ale za to jesteś w ciąży, choć nie widzieliśmy się od lat! - zauważył spokojnie. Felicja drgnęła. Ton jego głosu nie zmienił się, ale w jego niedbałych słowach usłyszała jakieś napięcie. W rozdrażnieniu, jakie ostatnio stale odczuwała, najchętniej powiedziałaby mu, aby poszedł sobie do diabła, ale prawdopodobnie w tym samym momencie wybuchnęłaby płaczem, a poza tym nie mogła sobie pozwolić na to, aby go po prostu odesłać. Musiała spróbować obudzić w nim łagodność. Patrzyła na niego szeroko otwartymi oczami. - Nie możesz sobie wyobrazić, co przeszłam. Najpierw dostałam się do obozu, gdzie wybuchła epidemia tyfusu. Moja ciocia Belle zabrała nas stamtąd do Piotrogrodu i dostałyśmy się w sam środek rewolucji. Widziałam, jak rozstrzeliwano ludzi... - grymas, z jakim skwitował jej ostanie słowa, sprawił, że zawahała się. Głupie, mówić coś takiego. Bóg jeden wie, ilu umierających on widział na froncie. Musiałyśmy uciekać do Estonii - podjęła, jąkając się - ale to, co tam zastałyśmy... wybuchł bunt... prawie anarchia. Mój wuj został aresztowany, ciocia Belle była chora i którejś nocy w płomieniach stanął sąsiedni majątek. Zostałyśmy ostrzeżone i musiałyśmy uciekać. Był listopad, śnieżyca, było okropnie zimno... Alex patrzył z rozbawieniem na jej piękną, bladą twarz, do której zupełnie nie pasował wyraz błagalnego, dziecinnego tonu w jej głosie. - Tak, tak - powiedział spokojnie - nie wiem tylko, jak można od tego wszystkiego zajść w ciążę! Jego spokój i opanowanie zaczynało drażnić Felicję, bo zrozumiała, że było to coś w rodzaju próby zastraszenia jej. Teraz znów przypominał kota, który uwielbiał bawić się ze swoją ofiarą. Ale tym razem, pomyślała, pomylił się. Z nią nie będzie dłużej postępować w ten sposób. Gwałtownie podniosła głowę. - Jesteś podły - powiedziała chłodno - mogłam przecież zginąć. - Ty nie - powiedział spokojnie. - Dlaczego ja nie? - Bo ty wiesz, jak przetrwać. - Ach... - jak zawsze, kiedy była zdenerwowana, sięgnęła po papierosa, ale Alex był szybszy. Chwycił ją za przegub dłoni. - Nie! Nie w twoim stanie! - uśmiech z jego twarzy znikł niemal momentalnie. - Tak. - Powiedział zimno - a teraz chciałbym się dowiedzieć, kto jest ojcem dziecka, które pewnie będzie nosiło moje nazwisko.

Felicja, wściekła, bo on nie miał zamiaru puścić jej ręki, rzuciła mu prosto w twarz: - Maksym Marakow! Uwolnił jej rękę i cofnął się. - Ach, on. Tak myślałem. Oprócz niego nikt przecież nie istniał w twoim życiu. Na swój sposób jesteś wierna. Felicja nie ważyła się sięgać znowu po papierosa. Stała naprzeciw Alexa, a on wydał jej się teraz kimś zupełnie obcym, nieznanym i wręcz niebezpiecznym. Po tym czasie, w którym go nie widziała, nie mogła sobie wyobrazić, dlaczego właściwie wyszła za niego. Od pierwszego spotkania aż do chwili obecnej on nie stał jej się bliższy ani na jotę. Sądziła, że widzi go na wylot, jak przeźroczyste szkło i że nie będzie tak trudno go zrozumieć jak Maksyma. Ale teraz pojęła, że rozumiała Alexa jeszcze mniej niż Maksyma. Na chwilę zamknęła oczy, usiłując uporządkować myśli. Zmarszczka, która powstała nad jej nosem na czole sprawiła, że jej twarz przybrała nieoczekiwanie twardy, ostry wyraz. - A ty - odparła jadowicie - nie będziesz chyba twierdził, że cały czas byłeś mi wierny! W odpowiedzi zaśmiał się głośno. - W żadnym wypadku. Tylko byłem przy tym bardziej uważny niż ty. - Wielka sztuka! Mężczyźnie zawsze łatwiej jest nie mieć do czynienia z własnymi bastardami! Alex milczał i po chwili dodał: - Ale czy mi wierzysz, czy nie, od dnia naszego ślubu aż do chwili, kiedy zastałem cię z Marakowem w salonie, byłem ci wierny. - No, nie był to zbyt długi okres czasu - odparła Felicja uszczypliwie, ale jednocześnie spojrzała na niego z pewnym niepokojem. W jego głosie usłyszała jakiś obcy ton, jak gdyby ślad smutku i żalu. Ale to było z pewnością złudzenie, pomyślała. Podeszła do fotela, usiadła i założyła nogę na nogę. - Nie kłóćmy się teraz. Mamy inne sprawy do omówienia. Wolff... - Wiem, wykupuje nas. - Wiesz o tym? A więc rozmawiałeś już o tym z twoim ojcem? - Nie. Ale on pisał mi o tym regularnie do Francji. Zakładam, że sądził, iż wrócę czym prędzej blady ze strachu, kiedy się o tym dowiem. - On ci o tym pisał? I... to znaczy, ty możesz mówić o tym tak spokojnie? Alex nalał sobie drugą szklankę whisky. Kołysząc naczynie w ręku, zatrzymał się pośrodku pokoju. - A co mnie to obchodzi? To w końcu fabryka mojego ojca. Może z nią zrobić co zechce.

- Mówisz głupstwa. Jesteś przecież jego spadkobiercą. On... sprzedaje twoją przyszłość! - Moją przyszłość? Jeśli ktokolwiek może ją sprzedać, to tylko ja sam. Nie mam nic wspólnego z moim ojcem. I na pewno nie pozwolę, aby on do czegokolwiek mnie zmusił. Jeśli chce doprowadzić swoją fabrykę do upadłości, żeby mnie zniszczyć, to zadbam o to, aby to było samobójstwo, a nie morderstwo. Felicja oparła głowę na ręce. - To, co mówisz, nie może być przecież prawdą! Sądzę, że mówisz tak, aby mi dokuczyć! - Tobie dokuczyć? - Alex uśmiechnął się łagodnie. - Ależ dziecko, przecież ty nigdy nie interesowałaś się naszą fabryką! Jak możesz więc uważać za nieszczęście to, co się teraz z nią dzieje? Doprowadzał ją do szału. Wydało jej się, że zaraz zacznie krzyczeć. Żeby zapanować na sobą, sięgnęła po butelkę z whisky, ale on powstrzymał ją ostro: - Nie! Żadnej whisky! I tak ona ci nie smakuje, a w każdym razie tak mówiłaś wtedy w lokalu Mony! - Nie smakuje mi? - zaatakowała go gwałtownie - Ona mi nie służy! O Boże, jak musiałam być wtedy pijana, tamtej nocy, bo przecież nigdy nie zgodziłabym się zostać twoją żoną! - Tak - przyznał Alex - powinieniem był poczekać z moimi oświadczynami, do chwili, kiedy byłaś trzeźwa. Tylko - jak długo musiałbym czekać? Bo pijana byłaś nie z powodu wypitej whisky, tylko z powodu opętania osobą Maksyma Marakowa, także tamtej nocy i do dziś nie wytrzeźwiałaś! Felicja wypuściła butelkę z rąk, wściekła na siebie samą, bo posłusznie podporządkowywała się jego rozkazom. - Bądź co bądź - powiedziała - jesteśmy małżeństwem i tu chodzi także o moją przyszłość. Nie mogę patrzeć, jak dopuszczasz do tego, że... - Chwileczkę - przerwał jej - powinniśmy jedno od razu wyjaśnić. Nie ma dla nas wspólnej przyszłości. Nasze drogi rozchodzą się. Felicja patrzyła na niego z niedowierzaniem. Ciągle wydawało jej się, że widzi przed sobą twarz obcego człowieka. - Co masz na myśli? - spytała. Alex wzruszył ramionami. - Kiedy ta nieszczęsna wojna się skończy, wyjeżdżam z Niemiec. Może objadę świat parę razy dookoła, albo osiądę w Ameryce. Kto wie.. - A z czego będziesz żył?

- Na pewno nie umrę z głodu, nie martw się o mnie. - Ach, nie martwię się o ciebie w ogóle! Ale co będzie ze mną? Alex roześmiał się. - Wreszcie słuszne pytanie! Co będzie z tobą? Wróć do twojej rodziny, na pewno przyjmą cię z otwartymi ramionami, bo chyba wszystkich przekonałaś, że to ja jestem łotrem, a ty ofiarą! - Alex! - była zielona na twarzy z wściekłości - z moją rodziną nie jest dobrze. Potrzebujemy pieniędzy. - A więc rozmawiasz z niewłaściwym człowiekiem. Idź do, mojego ojca. Z nim umiałaś sobie zawsze dobrze radzić, nieprawda? A tak tracisz czas z jego synem, który sam siebie wydziedziczył. - Ależ Ałex! - podeszła do niego szybko, wzięła go za rękę. - Nie możesz mnie teraz zostawić w potrzebie. Twój ojciec straci wszystko na rzecz Wolffa, a mnie dotknie to najbardziej. Potrzebuję ciebie! - Cholera, pomyślała, zawsze umiałam sobie poradzić z każdym mężczyzną tak, że robił to, co chciałam! Patrzył na nią z rozbawieniem. - A więc idź do Marakowa - powiedział przyjaźnie - bo we mnie - we mnie wzbudzisz najwyżej współczucie. A to nie dla ciebie, kochanie. Poza tym nie jest ci ono w ogóle potrzebne. Spuściła oczy, zmieniając szybko taktykę. Popatrzyła na niego spod długich rzęs, po czym stanęła na palcach i dotknęła wargami jego ust. Całowała go delikatnie, prowokująco i czuła, że jego ramię obejmuje ją coraz mocniej. Oddał jej pocałunek z niezwykłą ostrożnością. W jego oczach dostrzegła coś... coś, co widziała dawniej, kiedy on na nią patrzył, jeszcze zanim zaczęli mówić sobie tyle przykrych rzeczy... Westchnęła cicho. Chciała go po prostu uwieść, ale przez chwilę zaczęło jej się wydawać, że to ona jest uwodzona. Zapomniała zupełnie o tym, że kiedy tylko brał ją w ramiona, pragnęła go tak bardzo, że traciła głowę, nawet wbrew sobie. Z rozpaczą pomyślała: potrzebuję go, nie jego pieniędzy, tylko jego! A Alex wypuścił ją z objęć i cofnął się. Widział, że jej oczy płonęły, słyszał jej szybki oddech. Przez sekundę zawahał się, po czym podszedł do drzwi i powiedział: - Tylko ten zasługuje na wolność i życie, kto musi to codziennie zdobywać. Faust. Chcę mieć moją wolność i może... może nawet jeszcze coś z życia. A więc, jeśli chodzi o mnie, idę i będę to zdobywać. A ty zrobisz to samo. Rozczarowanie, ból i wściekłość ogarnęły ją niemal w tym samym momencie. - Rozwiodę się z tobą! - wybuchnęła. Zatrzymał się w drzwiach. - Proszę, zrób to - powiedział i zaniknął drzwi.

Wydarzenia następowały po sobie szybko, jedno po drugim. Jesień 1918 roku. Berlin był jak w gorączce. Z trudem nadążano z drukiem dodatków specjalnych: „Naczelne dowództwo armii prosi o natychmiastowe zawieszenie broni - książę Maksymilian Badeński nowym kanclerzem Rzeszy przyjęto reformę konstytucji - Ludendorff uwolniony - bunt w niemieckiej flocie morskiej - powstanie marynarzy w Kilonii - rewolucja w Monachium, Wittelsbacher obalony, proklamowanie wolnego państwa w Bawarii - kanclerz Rzeszy ogłasza abdykację cesarza - deputowany Philipp Scheidemann powołuje Republikę Niemiec - Friedrich Ebert nowym kanclerzem Niemiec - cesarz Wilhelm II ucieka do Holandii - zawieszenie broni w Compiegne, wreszcie pokój?” W przeciągu kilku dni, szybciej, niż można było się spodziewać, Niemcy stały się republiką, a przez kraj przetoczyły się rewolucja, strajk, bunt i upadek systemu państwowego. Cesarz po prostu uciekł, a marszałek Ferdinand Foch i Matthias Erzberger zakończyli rokowania związane z podpisaniem zawieszenia broni. Niepewność i zamęt towarzyszyły niedowierzaniu, że wreszcie ma nastąpić upragniony pokój. Co będzie dalej? W kraju panował niepokój. Związek Spartakusa i SPD walczyły o pierwszeństwo, pomysł o republice rad na wzór sowiecki ciągle nie był zarzucony. Codziennie w Berlinie pojawiały się ulotki wzywające naród do strajku i rewolucji, których autorami byli Karol Liebknecht, przywódca Związku Spartakusa i Róża Luksemburg. Nie poprawiło się zaopatrzenie sklepów, a długie kolejki na ulicy stały się już normalnym obrazkiem. A wszystkim planom i nadziejom towarzyszyła gorzka myśl o tych, którzy zginęli, o niezliczonych grobach spod Verdun, o francuskich rzekach i miastach, których nazwy związane były nierozerwalnie z największymi bitwami tej wojny: Marna, Somma, Verdun i ta najstraszniejsza ze wszystkich: Fort Douaumont; jak obraz, który ta wojna malowała przed oczami wszystkich: żołnierz, patrzący zmęczonymi oczami spod stalowego hełmu gdzieś przed siebie, z niemym, gorzkim pytaniem: za co właściwie oddaję swoje życie. Johannes wrócił do domu tego samego dnia, kiedy cesarz, będący na wygnaniu w Holandii, oficjalnie ogłosił swą abdykację. Linda wydała głośny okrzyk na widok męża, bo do tej pory ciągle obawiała się o jego życie - na froncie zachodnim nadal dochodziło do potyczek, w których ginęli żołnierze. A jednak Johannes wreszcie stał przed nią, z zaczerwienionymi oczyma i wychudzonymi policzkami. Linda wpatrywała się w niego zachłannie, usiłując zagłuszyć niepokój powtarzanymi w kółko słowami powitania, bo wydawało jej się, że on stał się kimś zupełnie innym. Najpierw obejmowała go raz za razem, a w końcu powiedziała: - Musisz wziąć zaraz gorącą kąpiel, a kucharka zrobi ci coś do jedzenia. O Jo, musisz zobaczyć Paula, on tak urósł. Nie wytrzymałabym, gdybyśmy musieli zostać sami, tylko on i ja! Jo uśmiechał się, ale wolałby, aby jego żona nie mówiła tak dużo. Czuł ciągle głębokie wyczerpanie i wydawało mu się, że musi spać całymi latami, a sen i tak nie przyniesie ukojenia. Siedział w przytulnym, ciepłym mieszkaniu, trzymając na kolanach swojego małego syna, Linda obejmowała go, a on miał przed oczami twarze zmarłych, słyszał warczenie nadlatujących granatów, czuł w ustach smak kurzu z okopów, słodki zapach krwi rannych i przypominał mu się głód, zimno i ciągły strach przed śmiercią, towarzyszący mu przez kilka ostatnich lat. Widział Lindę i próbował znaleźć zapomnienie, wpatrując się w jej pełne łagodności i szczęścia oczy, w jej radosną, pogodną twarz. Przebrała się już i miała na sobie suknię z czarnego zamszu z szerokim czerwonym paskiem. Jej ciężkie blond włosy były zaczesane do tyłu, w uszach błyszczały rubinowe kolczyki, te, które on

podarował jej w dniu ślubu. Pachniała perfumami - był to jakiś relikt jeszcze z przedwojennych czasów, a jej twarz była delikatna, biała i bez wyrazu goryczy, zupełnie jak twarz porcelanowej lalki.

Dlaczego nie mógł usunąć z pamięci innych obrazów?! Rannych, którzy cierpieli tak strasznie i błagali go, aby ich dobił, kolegów, którzy tuż obok niego osuwali się powoli na kolana ze wzrokiem skierowanym w głąb siebie, obrazu śmiertelnego strachu w oczach kawaleryjskich koni, zbliżających się twarzy wrogów, kiedy z bagnetem na karabinie biegł w ich stronę, a oni wiedzieli, że zaraz umrą. O mały włos, a byłby zapytał: dlaczego właściwie przeżyłem, ale wiedział, że to pytanie przeraziłoby Lindę i jego matkę. Wyszedł wreszcie z salonu, ogarnięty nagłą chęcią ucieczki, chciał zobaczyć Felicję. Była w swoim pokoju, piękna jak zawsze, w nowej, szarej sukni, z bladoróżową różą przy dekolcie. Podwójny sznurek pereł na jej szyi sprawiał, że wydawała się starsza. Jej twarz także była poważniejsza i pełna spokoju, nawet czar jej szarych oczu był jakiś inny. Jo zrozumiał natychmiast: także dla niej minione lata nie przeszły bez śladu. Ale najbardziej zaskoczyło go dziecko, które ona trzymała w ramionach. Wytrzeszczył oczy, jak gdyby nigdy czegoś podobnego nie widział, aż Felicja roześmiała się w końcu. - Jo, nie rób takiej miny. To moja córka. Ma trzy miesiące. Ponieważ Jo nie miał pojęcia o przebiegu ostatnich wydarzeń, nie wątpił przynajmniej w ojcostwo Alexa, ale potrzebował dobrych kilku minut, aby móc przyzwyczaić się do obrazu Felicji jako matki. - Jak ona się nazywa? - zapytał po dłuższej chwili. - Belle. - Belle... Jesteś w Berlinie, bo uciekłaś z Monachium przed rewolucją, prawda? Zawahała się. - Nie. Jestem tutaj, bo rozwodzę się z Alexem. - Co? - Wiem, że zachowuję się okropnie. Mama jest zrozpaczona. Ale Alex chce wyjechać - do Ameryki czy gdzieś. Jeśli opowiem o tym sędziemu, huśtając dziecko w ramionach, natychmiast dostane rozwód. - Roześmiała się - Ale oczywiście nie będę mogła pojawiać się w żadnym towarzystwie. - Ach, myślę, że takie rzeczy już się nie liczą. Tylu umarłych, kto będzie gorszył się z powodu rozwiedzionej kobiety? - Jo obserwował siostrę z namysłem i dodał po chwili - Zmieniłaś się. Chcesz opowiadać o wszystkim? - Nie. Lepiej ty opowiadaj. - Ja też nie chcę. Skinęła głową ze zrozumieniem i spytała rzeczowo:

- Czy to prawda, że cesarz abdykował? - Dodatki specjalne piszą o tym. Teraz pozostaje mieć tylko nadzieję, że Ebertowi uda się zaprowadzić w tym kraju demokrację parlamentarną. Żeby tylko nie został drugim Kiereńskim i żeby lewica nie przejęła władzy. - Tak... - wy dawało mu się, że Felicja w ogóle go nie słucha. Położyła niemowlę do łóżeczka i nagłym ruchem odwróciła się z powrotem do brata. - Jo, musimy jechać do Lulinna. Tam wszystko idzie w złym kierunku, bo wujek Wiktor zupełnie nie umie prowadzić majątku. Powinniśmy najdyskretniej jak to możliwe też się do tego zabrać. Jak to rozumiesz? Do Lulinna, teraz? - To wszystko, co mamy! - Felicja mówiła gwałtownie, szybko - Nie wolno nam dopuścić, żeby Wiktor wszystko zaprzepaścił. Właśnie w tych czasach potrzebujemy jakiegoś miejsca, z którego nikt nas nie będzie mógł przepędzić. Kto wie, co się jeszcze wydarzy. Pieniądze właśnie zaczynają gwałtownie tracić na wartości, a jak tak dalej pójdzie, uratuje nas tylko posiadłość ziemska. Rozumiesz? - Ja... nigdy się nie uczyłem, jak prowadzić... - Ja też nie. Ale razem poradzimy sobie z tym. O Jo! - podeszła do niego, ujęła go za ręce. Jego oczy były puste, bez wyrazu; jak gdyby skierowane w głąb siebie, wpatrzone w obrazy z przeszłości. - Jo! Nie patrz za siebie! Proszę. Wojna skończyła się, a my żyjemy. Musimy żyć! - Tak - powiedział gorzko - musimy żyć. Zauważyła natychmiast ten niedobry wyraz jego twarzy. - Jo! Ależ jestem głupia, że od razu tak na ciebie napadłam. Wracasz prosto z frontu, a ja zasypuję cię tysiącem planów. Wyglądasz tak smutno. Może jednak powinieneś mówić. Opowiedz mi o... Christianie! - Christian zginął na miejscu - powiedział Jo i miał nadzieję, że jego twarz nie zdradziła kłamstwa. Po co opowiadać, że Christian leżał w szopie całą noc z postrzałem brzucha, pomiędzy innymi stękającymi i umierającymi żołnierzami, że z bólu krzyczał całymi godzinami, wołał matkę, ojca, Joriasa, a on, Jo, przyszedł do niego nad ranem, trzymał jego głowę na kolanach i modlił się, aby jego brat mógł już wreszcie umrzeć. Nigdy, przysiągł sobie, nigdy Elza i Felicja nie dowiedzą o grozie i potworności ostatnich godzin Christiana, o tej strasznej, niekończącej się nocy. Ale w nim samym ta noc będzie trwała aż do końca życia. Nagle zauważył, że po twarzy płyną mu łzy. Zaszlochał i w tej samej chwili ramiona Felicji objęły go mocno. To było tak, jak gdyby te ramiona były teraz jedynym oparciem na tej szalonej, pełnej przemocy i nienawiści ziemi. Gładziła go ręką po włosach. - Płacz - szeptała - płacz, jak długo chcesz. Jeśli nie możesz zapomnieć, to płacz tak długo, aż

będziesz mógł to przynajmniej znieść. Trzymała go mocno, a on płakał cicho, kryjąc twarz w dłoniach. Christian, Jorias, wujek Leo i wszyscy inni... W końcu podniósł głowę. Jego oczy ciągle były pełne grozy, bólu i pustki. Felicja znała dobrze te zastygłe twarze bez jakiegokolwiek wyrazu, codziennie widziała na ulicach Berlina wracających żołnierzy. - Wszystko będzie dobrze,]o. Uwierz mi, wszystko będzie dobrze. - Nagle coś przyszło jej do głowy - Gdzie jest Filip? Czy on też jest już w Berlinie? Czy pojechał od razu do Monachium, do Kat? Jo potrząsnął głową i odparł cicho: - Nie chciałem tego jeszcze mówić Lindzie. W czasie jednej z ostatnich potyczek w pobliżu Reims Filip zaginął. Prawdopodobnie nie żyje.

Tom III

1. Maksym miał bardzo lekki sen i obudził się natychmiast, kiedy poczuł, że śpiąca obok Masza poruszyła się niespokojnie. - Co się stało? - spytał - jesteś chora? - Nie. - Odpowiedziała. Wpadające do pokoju światło ulicznej latarni pozwalało Maksymowi rozpoznać jej profil. Leżała na plecach i wpatrywała się szeroko otwartymi oczami w sufit. - Muszę tylko pomyśleć. I rozważyć pewne sprawy. Wiedział, o czym mówiła. Trzy dni temu dowiedzieli się, że w Berlinie doszło do masowych demonstracji ulicznych i krwawych potyczek, których inicjatorem był Związek Spartakusa, wzywający robotników do powstania przeciwko rządowi. Założyciele Komunistycznej Partii

Niemiec, Róża Luksemburg i Karol Liebknecht, jednocześnie przywódca Związku Spartakusa, dążyli do utworzenia republiki socjalistycznej w Niemczech, zostali jednak aresztowani przez korpusy ochotnicze i skrytobójczo zamordowani przez reakcyjnych oficerów bez procesu sądowego. Róża Luksemburg zamordowana! Masza po otrzymaniu tej wiadomości zachwiała się, jak gdyby ją ktoś uderzył. - Ze wszystkich ludzi - właśnie ona! Ona! Była zdeklarowaną pacyfistką, socjalistką i wspaniałą myślicielką! Jak bardzo musieli się jej obawiać, jeśli posunęli się aż tak daleko! Teraz też powiedziała cicho: - Wiesz, jakie były jej ostatnie słowa? „Nie strzelać!” A oni wpakowali w nią kilkanaście kul! Maksym ujął ją za rękę. - Ofiary rewolucji... - powiedział. - Ale myśl już teraz o czymś innym. Pomyśl o tym, że jutro w Niemczech odbędą się wybory i że po raz pierwszy głosować będą niemieckie kobiety. O to przecież walczyłaś. To także twoje zwycięstwo. Masza uśmiechnęła się słabo. Westchnęła i schowała się głęboko pod kołdrę. Na dworze szalał lodowaty, styczniowy wiatr, niesione nim płatki śniegu wirowały w powietrzu. Zaczął się rok 1919, drugi rok po rewolucji. Maksym i Masza nie mieszkali już w ciemnej i wilgotnej piwnicy, lecz w przestronnym mieszkaniu przy Newskim Prospekcie. Masza była komisarzem Komitetu Miejskiego w Piotrogrodzie i poświęcała pracy większość swojego czasu. Maksym patrzył na jej twarz, ledwo widoczną w mroku. Od pewnego czasu wydawała mu się młodsza i coraz bardziej krucha. Delikatnie pogładził ją po policzku, przesunął palce w dól po szyi i położył rękę na jej piersi. Pochylił się nad nią, a ona odwróciła do niego twarz, w której wyraźnie widać było jej duże, ciemne oczy. - Nie, Maksym, proszę. Cofnął się. Nie powiedział nic, także Masza nie wydawała się mieć chęci do jakichkolwiek wyjaśnień. Trwało to już od pewnego czasu; a za dnia też nie mogli się porozumieć. Maksym pytał sam siebie, skąd wzięła się między nimi ta dziwna obcość. Pewnie to było związane z tym, że każde z nich poszło właściwie swoją drogą. Od tego czasu, kiedy on zaczął wątpić w swoje ideały, znikło łączące ich osobliwe, nie wymagające żadnych słów porozumienie, a ono chyba było podstawą ich związku. Kolo zatoczyło pełny obrót. Ponieważ on zaczął wątpić w ideały rewolucji, Masza zwątpiła w niego. Dyskusje kończyły się gorzkim milczeniem. - To, co zrobiono z rodziną cara, to było morderstwo, nic innego. I nic tego nie usprawiedliwia, nic! - Posłuchaj, też nie uważam, że to, co stało się tamtej nocy w Jekaterynburgu, to coś fantastycznego, ale to była konieczność. - Widzę dzieci umierające z głodu na ulicy. - Maksym, takie są ofiary każdej rewolucji. Masza zamknęła się w końcu w sobie, przestała mu opowiadać o swoich planach. Pochłonęła ją

praca, wychodziła z domu wcześnie rano i wracała późnym wieczorem. Była bardzo aktywnym członkiem partii, podczas kiedy on coraz bardziej stronił od wszystkiego, co się tam działo. Ona nienawidzi, kiedy mówię o tym, o czym ona nie chce słyszeć, myślał Maksym. Kiedy mówię o tym, że czeka nas wkrótce ostry kryzys i będziemy mieli głód, kiedy jej wyjaśniam, że produkcja naszego kraju spadła do jednej siódmej produkcji przedwojennej, kiedy tylko zaczynam mówić o dyktaturze partii, najchętniej rzuciłaby mi się do gardła... A przecież tak się kiedyś kochaliśmy. Od czasu pamiętnej nocy z Felicją przed ponad rokiem był już kilka razy niewierny Maszy. Jakieś przygody z dziewczętami, których imion nawet nie warto pamiętać, a które spotykał w czasie podróży w podrzędnych restauracjach, tanich hotelach. One podziwiały go przeważnie, bo był przystojny, miał pełne melancholii oczy i w żadnej sytuacji nie zapominał o dobrych manierach. A ponieważ był mężczyzną, który nigdy nie potrzebował miłosnych przygód, aby cokolwiek sobie udowadniać, musiał prędzej czy później zadać sobie pytanie, co się z nim dzieje? Przed czym, do diabła, ucieka? Jeśli mam być szczery, to przed sobą samym, pomyślał. To, w co wierzyłem, rozpłynęło się gdzieś, a ja czuję się jak stary człowiek, który daremnie szuka żaru minionej młodości. Było jednak coś, do czego nie chciał się przyznać nawet przed samym sobą: tęsknił za Felicją. Ale do tego nie przyznałby się nawet do końca swojego życia. Na ulicach Monachium rozbrzmiewały strzały karabinowe, do których mieszkańcy zdążyli się przyzwyczaić w tym czasie, wiosną 1919 roku. Od kiedy w Bawarii na początku kwietnia 1919 roku powołano Republikę Rad, panowało ciągłe zamieszanie, chaos, i niepewność. Pierwszego maja korpusy ochotnicze po raz pierwszy wystąpiły przeciwko lewicowym powstańcom. Codziennie aresztowano rewolucjonistów, zamykano ich w więzieniach i natychmiast tracono. Korpusy ochotnicze strzelały w przypadku najlżejszego oporu bez wahania. Było to tak, jak gdyby młoda republika niczego tak się nie obawiała, jak właśnie lewicy. Tom Wolff, który stał w oknie salonu w domu przy Prinzregentenstrasse, roześmiał się głośno, kiedy usłyszał dobiegający z daleka jazgot karabinów maszynowych. - Teraz skończą wreszcie z tą socjalistyczną hołotą! - powiedział. Kat podniosła się z kanapy, na której siedziała wertując gazetę i podeszła do lustra wiszącego nad biurkiem. - Jest pan po prostu wstrętny - powiedziała zimno. - Tam rozstrzeliwują ludzi, a pan pozwala sobie na takie komentarze! Poprawiła włosy. Widziała w lustrze, że Wolff odwrócił się i obserwował ją. Pomyślała, że w taki sposób patrzył zawsze na swoje ofiary, zarówno w życiu prywatnym jak i zawodowym. - Nie powinna pani dawać się tak przygnębiać przez rzeczywistość, Kassandra. Kiedyś wreszcie trzeba to zobaczyć. Wczoraj w Stadelheim widziałem pewną egzekucję. Żołnierze nie byli zbyt sprawni i kilka ofiar zostało tylko zranionych. Ludzie czołgali się w potokach własnej krwi i krzyczeli: strzał w serce, strzał w serce! No to dostali, co chcieli.

Kat zbladła. - Niech pan przestanie! Czasami myślę, że czyjeś cierpienie sprawia panu przyjemność! - No, nie jest ono pozbawione pewnego uroku - odparł cynicznie Wolff - jak wszystko na tej ziemi zresztą. Kat patrzyła na niego nie kryjąc odrazy. Dlaczego pozwalam, aby zajmował jakieś miejsce w moim życiu? pytała sama siebie. Znała odpowiedź. To były te puste, niekończące się popołudnia, kiedy nie mogła znaleźć sobie żadnego zajęcia i leżała na kanapie, przeglądając w nieskończoność czasopisma. To były także te okrutne, samotne godziny, kiedy myślała o Filipie i Andreasie; jedynych mężczyznach swojego życia, których kochała i których na zawsze straciła. W jej życiu nie było już nikogo. Wstydziła się tego tak bardzo, że czasami myślała, iż chętnie wpuściłaby do swego pokoju nawet diabla, żeby tylko uciec przed samotnością i bolesnymi wspomnieniami. Wolff wyczuwał to doskonale. Zauważył dawno, że jej duma topnieje wraz z upływem czasu. Opłacało się czekać. - Nie rozumiem pana - rzekła Kat. - Właściwie musi być pan po stronie socjalistów. W końcu zawsze pan z nami walczył. Jego odpowiedź była zimna: - Ja nie stoję po niczyjej stronie, tylko po swojej własnej. A jeśli chodzi o was kapitalistów, to wy sami wykopaliście sobie grób, za to socjaliści - ci kopią grób dla nas wszystkich. Dlatego wolę was. - Proszę, niech pan już idzie. - Tak, idę. Ale wrócę. Każdego dnia będę pocieszać panią w samotności, Kassandra. - podszedł do niej i delikatnie pogłaskał ją po policzku. Cofnęła się gwałtownie, ale on roześmiał się tylko. - Kiedy będzie z wami źle, pani zawsze będzie miała w rezerwie pokaźny posag, jaki zostawił pani ojciec. A z tym - na pewno wyjdzie pani za mąż. - Może. Ale nie za pana. - A za kogo innego? Swoje romantyczne marzenia może pani pogrzebać, od kiedy pani oficer poległ bohaterską śmiercią we Francji. - On nie umarł. Zaginął, a ja aż do dnia, w którym dowiem się, że jest inaczej, będę wierzyć, że on żyje! Wolff podszedł do drzwi. - Kiedyś w końcu obudzi się pani sama - powiedział chłodno - i nie będzie wtedy tak dumna. A wówczas zobaczy pani, że oprócz mnie nie będzie pani miała nikogo!

Na pierwszy rzut oka w Lulinnie nic się nie zmieniło od pamiętnego pierwszego wojennego lata. Dwór, obrośnięty aż po dach dzikim winem, wydawał się być nienaruszony, a w okiennych szybach odbijały się liście rosnących tuż obok niego jabłoni. Nad lśniącym stawem i nad sadem przelatywały z głośnym świergotem jaskółki, wiał świeży i jak zwykle słony watr, z obór dobiegało ryczenie krów, stukanie drewnianych butów, przekleństwa parobków. A jednak... kiedy Felicja podeszła bliżej, zauważyła niedostrzegalne z dala ślady postępującego wolno upadku i zaniedbania. Były to tu i tam leżące odłogiem pola, na których bujnie rozrosły się chwasty, szopy, wypełnione tylko do połowy zbożem, leżący na podwórzu zardzewiały pług, którego nikt ani nie sprzątnął w porę, ani nie naprawił, brzydkie osty, wyrastające spomiędzy wspaniałych róż dziadka Domberga i lwi ząb, kwitnący na trawniku za płotem. Było to chyba z tysiąc drobnych z pozoru śladów, które Felicja zauważała z bólem serca. Także we wnętrzu domu spostrzegła liczne zmiany: tu brakowało starego dzbanka, tam małego barokowego stolika, znikł także miedzioryt wiszący w jadalni, nie było też wspaniałych szachów z kości słoniowej, które należały do dziadka i zwykle stały w salonie za szklaną witryną. Felicja wypytywała o zaginione rzeczy Gertrudę, ta jednak odpowiadała chłodno, że Wiktor je sprzedał, a ją nie powinno to w ogóle obchodzić. Felicja wreszcie niemal przestała nad sobą panować. - Sprzedał!? To nie może być, to niemożliwe! Jak mógł to zrobić? Gertruda w ciągu kilku ostatnich lat zrobiła się jeszcze grubsza, mimo wojny i związanych z nią niedostatków. Jej rzadkie włosy straciły resztki koloru i nabrały żółtawego, bardzo brzydkiego zabarwienia. Czuła się już pełnoprawną gospodynią w Lulinnie i nie pasowało jej zupełnie, że nagle pojawiła się tu Felicja. Śledziła i podglądała siostrzenicę męża pilnie, aby przynajmniej ustalić, co ona robi z włosami, że są one zawsze błyszczące i tak wspaniale się kręcą. - Wiktor jest spadkobiercą i może robić, co zechce - odparła - poza tym potrzebował pieniędzy, żeby móc inwestować. Pożyczki wojenne. - Pożyczki wojenne! - parsknęła szyderczo Felicja - Coślepszego nie przyszło mu do głowy? - Nie bądź taka bezczelna! Ta wojna finansowana była przez rząd prawie wyłącznie z pożyczek wojennych i dlatego było patriotycznym obowiązkiem... - Przestań z tym patriotycznym obowiązkiem! Do tego wujek Wiktor i tak się za bardzo nie poczuwał. Prawdopodobnie dzięki pożyczkom wojennym uspokoił tylko swoje sumienie, podczas kiedy inni ginęli na frontach! Gertruda napuszyła się jak kogut. - Jak śmiesz! Wiktor miał ważne zadania w ojczyźnie! Musiał utrzymać Lulinn i... - O Boże! - powiedziała Felicja i odwróciła się. - Utrzymać Lulin! Gdyby przynajmniej tym zajmował się jak należy! Ale nawet to mu się nie udało! Cały czas zadaję sobie pytanie, co on robił w czasie ostatnich czterech lat!

W pewnym sensie Wiktor też zadawał sobie to pytanie. Czuł doskonale, że statek, na którym się znajdował wraz rodziną, zaczyna tonąć. Miał długi - o wiele większe, niż ktokolwiek przypuszczał i było to dla niego w najwyższym stopniu nieprzyjemne, kiedy pojawiła się Felicja i zażądała wglądu do ksiąg majątku. Z Jo, który dreptał tuż za nią i który miał takie oczy, jakby oglądał upadek tego świata, Wiktor poradziłby sobie bez trudu, ale Felicja nie dała się skorumpować ani za pomocą uprzejmości ani też nie przestraszyły jej pogróżki. Jedyną osobą, której życzliwość udało mu się zdobyć, była Linda, ale Wiktor szybko zrozumiał, że nie było to znaczące zwycięstwo. Linda słuchała cierpliwie długich wykładów politycznych Wiktora, bardzo oburzonego z powodu „hańbiącego traktatu” pokojowego, podpisanego w czasie tych upalnych czerwcowych dni w Wersalu przez ministra spraw zagranicznych. A ponieważ zgodnie z traktatem Niemcy musiały uznać swą odpowiedzialność za wywołanie wojny oraz ponieść wszystkie koszty reparacyjne, Wiktor, który nigdy pewnie nie miał karabinu w ręce, grzmiał patetycznie: - Musimy wszyscy chwycić za broń przeciwko tej hańbie! - Powtarzało się to dość często, Felicja nie wytrzymała więc któregoś dnia i krzyknęła: - Tak, żeby było jeszcze parę milionów zabitych! I żeby w Europie było jeszcze więcej nędzy! Nie masz pojęcia, jak ja mam dość takiego głupiego gadania! - wyszła i trzasnęła głośno drzwiami. Usiadła wyczerpana przed domem na najniższym stopniu schodów i oparła głowę na rękach. Wiedziała, że można było utrzymać Lulinn i doprowadzić go do ponownego rozkwitu. Teraz, kiedy wojna się skończyła, siły roboczej już nie brakowało. Ale ktoś musiał prowadzić ten majątek, inaczej wszystko przepadnie w chaosie. Wiktor nie nadawał się do tego zupełnie, a Letycja była za stara. A w dodatku należało spłacić długi. Nie dam sobie rady sama, myślała rozpaczliwie, nie dam rady! Podniosła głowę, bo na schody padł cień. To Jo podszedł cicho i usiadł obok niej. - Niewiele mogę ci pomóc, prawda? - spytał. Uśmiechnęła się do niego ciepło i położyła ręce na jego dłoniach. - Nie jesteś bardziej bezradny niż ja, Jo. Żadne z nas nie uczyło się, jak prowadzić taki majątek jak Lulinn. - Chcesz go utrzymać za wszelką cenę? Tak. I nie tylko z powodu kilku sentymentalnych wspomnień. Naprawdę obawiam się o naszą egzystencję. Z Alexem rozwiodłam się, a jego fabryka i tak i tak plajtuje. Ojciec zostawił nam pewną sumę pieniędzy, to prawda, ale ludzie mówią, że jesteśmy w przededniu strasznej inflacji. Nasze pieniądze mogą nagle przestać być cokolwiek warte. Lulinn byłby wtedy czymś jedynym, co nam zostaje. Muszę myśleć o Belle. I o Nicoli. Ajest jeszcze mama, babcia, ty, Linda i wasze dziecko. Przecież nie możemy umrzeć z głodu! - Felicja mówiła z naciskiem, ale jej słowa nie wydawały się robić zbyt dużego wrażenia na Jo. W jego oczach widziała współczucie i troskę, ale nie towarzyszyła temu energia. Milczał długo, po czym rzekł wreszcie: - Felicjo, nie będę ci mógł pomóc, ale jeśli chcesz, abym został w Lulinnie, to zostanę. Inaczej

byłbym... - zająknął się. - Co? - Wyjechałbym do Berlina. A z pieniędzy, które zostawił mi ojciec, opłaciłbym sobie studia uniwersyteckie. - Uniwersytet? - Felicji zabrakło tchu. Wszystko się tu dosłownie waliło, a on wymyślił, że będzie spędzał czas w salach wykładowych i nad książkami! - Jo, ty... - Wiem, uważasz, że zwariowałem - przerwał jej - ale to moje najgorętsze pragnienie. Chcę, muszę zapomnieć o tym piekle, które przeżyłem. Tęsknię za takimi... niepotrzebny mi rzeczami jak książki i sale wykładowe... Felicja zaczerwieniła się, bo Jo tak dokładnie odgadł jej myśli. - Chcę być razem ze studentami i profesorami - podjął - z ludźmi, którzy razem pracują, dyskutują i chcą udowodnić swoją inteligencję, zamiast do siebie nawzajem strzelać. Zrozum, potrzebuję innego obrazu świata i ludzkości, inaczej... inaczej... zwariuję. Felicja skinęła głową. - Ty chciałbyś... -...zostać adwokatem. - Jo uśmiechnął się - Dobrym prawnikiem. Linda i Paul będą w tym czasie mieszkać u rodziców Lindy. Ale mówię poważnie - jeśli jestem ci tu potrzebny... - Nie. Nie, ty musisz pojechać do Berlina i zostać adwokatem. - Felicja mówiła spokojnie, bez wahania, a w skrytości ducha myślała gorączkowo: to zupełne wariactwo i ja tego nie rozumiem, ale Jo rozchoruje się, jeśli go tu zatrzymam. A i tak i tak nic nie wychodzi z tego, jeśli się kogoś do czegoś zmusza. Był to jeden z niewielu momentów jej życia, kiedy własna korzyść pozostała w tyle za miłością, którą odczuwała do swoich najbliższych. Pocałowała Jo delikatnie w policzek. - Poradzę sobie tutaj sama. Nie martw się. Jo patrzył na siostrę niepewnie i rzekł. - Martwię się o ciebie. - Zupełnie niepotrzebnie! - Felicja podniosła się. Nabrała już dużej wprawy w nadawaniu twarzy takiego wyrazu, jaki był akurat potrzebny, udało jej się więc teraz sprawić wrażenie osoby pozbawionej wszelkich trosk. - Dam sobie radę. Jestem bardzo przebiegła i sprytna, wiesz przecież. Mam pewien pomysł i to radykalny. Jo westchnął. Felicja była dobrą aktorką, ale nie perfekcjonistką. Mimo uśmiechu jej oczy pozostały

nieruchome, co zauważył natychmiast. Ona się boi, a ja jestem przeklętym egoistą, pomyślał. Ale zanim mógł cokolwiek powiedzieć, ona szła już szybkim krokiem w stronę pastwiska, gdzie właśnie biegały konie. Tego wieczoru Benjamin Lavergne przyjechał do Lulinna ze Skollnej i wybrał się na spacer z Modestą. Modesta włożyła na głowę wielki słomiany kapelusz, przez co jej głowa wydawała się być jeszcze bardziej wbita w ramiona i chichotała przez całą drogę, opowiadając Benjaminowi nie wiadomo po co jakieś idiotyczne historie jeszcze z czasów szkolnych. Benjamin nie słuchał. Od chwili powrotu z wojny pogrążał się coraz bardziej we własnych myślach i miał silne skłonności do fatalizmu, zaś jego ulubionym powiedzonkiem było stwierdzenie: „Będzie, co ma być”. Szedł więc z Modestą dębową aleją w stronę Lulinna, jak zwykle milczący i nieobecny, kiedy nagle Modesta zawołała: - Ach, oto Felicja! „Będzie, co ma być!” Gwałtownym ruchem odwrócił głowę. Pięć lat minęło od tamtego wieczoru, kiedy ją całował, jednak wydało mu się, że ona nic się nie zmieniła. Stała oparta o ogrodzenie na wybiegu i głaskała konia. Odwróciła się. Ubrana była w jasnoszarą suknię z różą przy dekolcie, tę samą, która zwykle nosiła w Berlinie, a jej ciemne, rudobrązowe włosy błyszczały intensywnie w świetle zachodzącego słońca. Benjamin patrzył na nią i powoli zapominał o całym świecie. To była jego Felicja, taka jak zawsze, a przecież inna. Jej piękna, piękniejsza niż kiedykolwiek twarz była dużo poważniejsza i bardziej surowa. Jeśli kiedykolwiek marzył o jakiejś kobiecie, to tylko o niej i jeśli kiedykolwiek pragnął trzymać jakaś kobietę w ramionach, to tylko ją. Felicja uśmiechnęła się z radością, ujrzawszy go. - Benjamin Lavergne! - powiedziała. Ucieszyła się rzeczywiście, widząc dawnego przyjaciela z wczesnej młodości. Benjamin nie odrywał oczu od jej twarzy, a ona patrzyła na niego przyjaźnie. Był oczywiście starszy, musiał mieć teraz około trzydziestu lat, ale stwierdziła, że nigdy nie będzie wyglądać jak mężczyzna. Wieczne dziecko... Ale bez wątpienia miał wiele zalet, pomyślała Felicja, jest wierny, dobry, uczciwy i łagodny jak jagnię. Mężczyzna, z którym nie byłoby żadnych problemów. - W ogóle nie wiedziałeś, że Felicja tu jest? - spytała Modesta. - Nie... - Co u twojego brata? - spytała Felicja. -1 co słychać w Skollnej? Benjamin nie spuszczał z niej oczu ani na sekundę. - Albrecht zginął w 1916 roku w bitwie pod Skagerrak. - O... przykro mi... - Jeszcze jeden, dobry Boże, czy to się nigdy nie skończy?! - Nasze pokolenie jest dość przetrzebione - powiedział Benjamin cicho i dodał po chwili - ale w

Skollnej wszystko w porządku. Po wojnie wszystko idzie nam jeszcze lepiej niż przedtem. - Naprawdę? - Felicja, nie bacząc na obecność Modesty, wzięła Benjamina pod ramię, a on poczuł, że jego ręka zaczęła drżeć. - Musisz mi wszystko opowiedzieć, Benjaminie, wszystko, co działo się w ostatnich latach. - Benjamin był na froncie wschodnim - wtrąciła się znienacka Modesta - i w 1916 roku w Rumunii, po bitwie pod Arges, został odznaczony medalem za dzielność. Prawda, Benjaminie? - Tak, tak - odparł mimochodem. Modesta patrzyła na niego podejrzliwie. Był przecież umówiony z nią, a patrzył bez przerwy na Felicję. A poza tym Modestę irytowało także i to, że kuzynka była jak zwykle elegancka. Ona, Modesta, musi sobie koniecznie kupić taką samą suknię. Nagle wpadło jej coś głowy. Wiedziała, że Benjamin był mężczyzną o surowych zasadach, niewiele więc myśląc rzekła: - Ach, Benjaminie, ty nie wiesz zupełnie, co spotkało naszą biedną Felicję! Wyobraź sobie, że od pół roku jest rozwiedziona ze swoim mężem! Taki wstyd! To znaczy, to nie jest wstyd, ale ludzie gadają i gadają i oczywiście ona nie może się już pokazywać w towarzystwie!... - z zadowoleniem patrzyła na zmieszaną twarz Benjamina. No, niech wie, jakim aniołkiem jest śliczna Felicja. Felicja i Benjamin pobrali się we wrześniu 1919 roku, co w powiecie Insterburg wywołało o wiele więcej emocji niż przeprowadzana w tym samym miesiącu reforma finansowa Erzbergera i polskie powstanie na Górnym Śląsku, które miało miejsce cztery tygodnie wcześniej. Benjamin Lavergne ożenił się z rozwiedzioną kobietą z dzieckiem - była to okoliczność kompromitująca w najwyższym stopniu. Obie rodziny zareagowały bardzo różnie, ałe gwałtownie: rodzice Benjamina byli przerażeni. Rozwiedziona synowa z dzieckiem! Skapitulowali wprawdzie widząc, jak bardzo zakochany był ich syn, ale patrzyli na Felicję z wielką podejrzliwością i nieufnością. Elza była przerażona i wstrząśnięta, bo miała nadzieję, że po rozwodzie Felicja będzie prowadziła ciche i całkiem samotne życie. Zamiast tego poszła do ołtarza z drugim mężczyzną, podczas kiedy w pierwszym rzędzie kościelnych ławek siedziało jej roczne dziecko, które miała z trzecim mężczyzną! Każdej matce w takiej sytuacji mogłoby zakręcić się w głowie. Wiktor i Gertruda, którzy liczyli na to, że Benjamin ożeni się z Modestą, oburzali się całkiem otwarcie i głośno przepowiadali rychły koniec tego związku, a Benjaminowi - nader przykre przebudzenie ze snu. Jo, który przyjechał z Berlina jako świeżo immatrykulowany student prawa, wziął siostrę w ramiona i wyszeptał: - Jesteś pewna, że tak będzie dobrze? A Linda, która nie odważała się snuć żadnych śmielszych przypuszczeń i domysłów, patrzyła tylko z lekkim zdumieniem na narzeczonego o twarzy okrągłej jak księżyc.

. Letycja była jedyną osobą, która rozumiała wszystko. Ona także jeszcze przed weselem zatroszczyła się o to, aby w oczach narzeczonego i jego rodziny Felicja była osobą skrzywdzoną, za to o nieposzlakowanej opinii. - Jej mąż opuścił ją z powodu dziecka - powiedziała Benjaminowi w zaufaniu i najgłębszej tajemnicy. - On... chyba nie chciał dzieci. - Umilkła, pozornie zatroskana, a Benjamin zbladł. Wstrętny człowiek, ten Alex Lombard, po prostu wstrętny! Ale tym bardziej Felicja potrzebowała mężczyzny takiego jak on, Benjamin; mężczyzny, który ją naprawdę kochał i który będzie się o nią troszczył. Postanowił przez całe życie robić wszystko, aby mogła zapomnieć o swoim rozczarowaniu. Jego miłość była prawdziwa i szczera, Felicja widziała to. Jego oczy, kiedy stał przed ołtarzem, błyszczały jak woda jeziora w pogodny dzień. Tak niewinnie nikt mnie jeszcze nie kochał, pomyślała Felicja i poczuła nagły niesmak. Odwróciła gwałtownie głowę, a jemu przyszło do głowy, że chciała ukryć wzruszenie. Dzień ślubu był dla niego jak początek pięknej bajki. W swej prostoduszności nie wyobrażał sobie, jakie mogą być rzeczywiste powody działania każdego człowieka, a już najmniej wiedział o tym, co popycha do działania kobiety. Nie miał pojęcia o ich pełnych przebiegłości ruchach, godnych czasem posunięć największych mistrzów szachowych świata i wierzył w to, co widział. Kiedy Felicja uśmiechała się do niego łagodnie, był przekonany, że cała jej istota przesiąknięta jest dobrocią i nigdy nie przyszloby mu do głowy, że ona w takich chwilach myślała: gdyby była w nim choć odrobina męskości! Gdybym mogła mieć do niego odrobinę szacunku! To wprawdzie kochany chłopak, ale tak nudny, że można przy nim tylko ziewać. Wkrótce po ślubie pojawiły się dwa problemy, z którymi Benjamin zupełnie się przedtem nie liczył. Pierwszy to ten, że Felicja przebywała głównie w Lulinnie, zamiast w Skollnej. Korzystała z dowolnego pretekstu, aby tylko móc tam zostać na noc i coraz częściej było tak, że dzwoniła z Lulinna, mówiąc: „Jest już tak późno i ciemno na dworze” lub: „Letycja nie czuje się dziś najlepiej. Zostanę przy niej”. W takich chwilach była szczególnie mila dla Benjamina, zwracała się do niego „kochanie” lub „najdroższy”, ale mimo wszystko on miał wrażenie, że nie jest to normalne w małżeństwie. Z największą ostrożnością wyraził kiedyś swoje zdanie na ten temat: - Kocham cię, Felicjo i bardzo mnie to przygnębia, kiedy spędzamy tak mało czasu razem. Też cię kocham, Benjaminie. Ale widzisz, tak bardzo martwię się o Lulinn. Wiesz przecież, że wujek Wiktor... Tak, tak, wiedział. To wujek Wiktor przysparzał biednej Felicji tyle zmartwień. Dlatego natychmiast, kiedy Felicja go o to poprosiła, zdecydował się zapłacić długi Wiktora. - Inaczej on wpędzi nas w nieszczęście - powiedziała - a ty z pewnością dostaniesz te pieniądze z powrotem. - Już dobrze. Mamy czas. I proszę bez odsetek. Nie chcę robić interesów z twoją rodziną. Nie miał pojęcia o dialogu, jaki miał miejsce kilka dni później pomiędzy Wiktorem i Felicją.

- Posłuchaj - powiedziała Felicja zimno - mam tutaj czek od Benjamina, którym zapłacisz swoje długi. Ale daję ci go oczywiście nie z miłości bliźniego. Chcę, aby Lulinn był wolny od obciążeń i abyś nie próbował sprzedawać majątku. Dlatego przygotowałam tutaj pewną deklarację, którą ty podpiszesz. Zobowiązujesz się, że w przeciągu pięciu lat nie sprzedasz nikomu Lulinna - a potem tylko mnie albo Benjaminowi. - Tyle pieniędzy nie macie nawet oboje razem. - Za pięć lat być może. A póki co - mamy czas. - To jest szantaż! - Nie. Jeśli nie przystaniesz na moje warunki, możesz sobie pożyczyć pieniądze w banku. - W banku... - Wiktor zawahał się, a Felicja uśmiechnęła się z triumfem. Wiedziała, że żaden bank nic mu już nie pożyczy. - Mógłbym natychmiast sprzedać Lulinn - powiedział bezczelnie Wiktor - i z zysku spłacić długi. - Tak, ale z czego będziesz wtedy żył? Marzysz o Berlinie, prawda? Tam panuje bezrobocie i brak mieszkań. W Berlinie przetrwa tylko ten, kto rzeczywiście jest sprytny i przebiegły - a wiemy oboje, że tego nie można powiedzieć o tobie. Wiktor pochylił się nad dokumentem. - Co tu jest napisane? Że zarządca ze Skollnej będzie kontrolować Lulinn i zatrudniać nowych robotników? I za to dostanie dwadzieścia pięć procent z zysku? Czyś ty oszalała?! - Wiktorowi zabrakło tchu - dwadzieścia pięć procent z zysku?! - Nie, ręka Benjamina na majątku to zabezpieczenie pożyczki, której nam udziela. Ale nie musisz tego podpisywać. Wiktor podpisał, prawie z ulgą. Nie tylko dlatego, że mógł w ten sposób pozbyć się swoich długów, ale także dlatego, żeby nie musieć już ponosić żadnej odpowiedzialności za Lulinn. Felicja była doprawdy bestią i to hańba, jego zdaniem, że ta dwudziestotrzyletnia smarkula próbowała wysadzić go z siodła. Z drugiej strony, ta karta mogła się jeszcze odwrócić. Zaangażowanie Felicji w sprawy Lulinna było więc jednym z ważnych problemów Benjamina. Innym była ta część ich stosunków, która miała się rozgrywać za zamkniętymi drzwiami ich sypialni. Potrzeby tkliwości i czułości Benjamina nie można było nigdy zaspokoić i sama myśl o Felicji wystarczała, aby zaczął jej pragnąć tak, że nie pomagała rezygnacja w jego obecności z kredki do ust, z perfum i głęboko wyciętych nocnych koszul. Mogłabym nosić papiloty i pojawiać się z twarzą pokrytą grubą warstwą kremu - to też by mu nie przeszkadzało, myślała Felicja z irytacją. Coraz bardziej nużące stawało się dla niej wymyślanie nowych wymówek, a Benjamin zauważył

wreszcie, że znosiła go z zaciśniętymi zębami i odwróconą twarzą. Zatroskany pytał sam siebie, co mogło być tego przyczyną. Był przecież cierpliwy, łagodny i wyrozumiały. Nie mogła mu nic zarzucić! Ale - on jej nie znał. I nie wiedział, że często leżała koło niego - aż do świtu, z oczami wlepionymi w sufit, pogrążona w ponurych myślach i nie rozumiejąca siebie samej. Ją samą przerażała niechęć i wstręt, którą żywiła w stosunku do Benjamina. Nie kochała go, ale też nie chciała zadawać mu bólu. Wystarczyłoby jej, gdyby on był szczęśliwy, ale nie była w stanie tego osiągnąć. Z jego pomocą uratowanie Lulinna przed rujnującymi efektami poczynań Wiktora było dziecinną zabawką, ale los wydawał się teraz żądać swojej daniny właśnie za to, że przyszłość zaczęła się rysować w jaśniejszych barwach. Przez całe życie będę przywiązana do tego dużego chłopca, myślała Felicja. W czasie tych zimnych i ciemnych zimowych nocy rozpoczynającego się 1920 roku coraz bardziej tęskniła za Maksymem, co jej nie dziwiło, bo za nim tęskniła zawsze. Ale ku swemu własnemu zaskoczeniu zaczęła myśleć także o Alexie. Z poczuciem winy myślała, że coraz bardziej oddala się od Benjamina, człowieka, który po latach niepewności wreszcie zapewnił jej spokój, aż w końcu pojęła, że w tym właśnie tkwił problem. Wcale nie pragnęła spokoju. Z mężczyzną, którego kochała, chciała zmierzyć swe siły, pragnęła na przemian sukcesu i przegranej, pragnęła mężczyzny, który panowałby nad nią tak, jak ona nad nim. Oni obaj, Ałex i Maksym, wydawali się tę jej potrzebę zaspokajać, tylko że ona zrozumiała to o wiele za późno. Często siedziała nocą w łóżku, nasłuchiwała wycia lutowego sztormu i obserwowała ciemne, postrzępione chmury, które wiatr szybko pędził po niebie. Nic w tym czasie także nie wskazywało na spokój i stabilizację. Ona chciała mieć w tym swój udział. Czuła się młoda, zdrowa, pewna siebie i oczekiwała od życia wszystkiego, co możliwe - tylko nie nudnej kołysanki. 2. W listopadzie 1920 roku urodziła swoje drugie dziecko, także dziewczynkę, która po matce Benjamina otrzymała imię Susanne. Felicja, której wcale nie cieszyła perspektywa kolejnego macierzyństwa, musiała sobie zadawać dużo trudu, aby odnosić się do dziecka jeśli nie z miłością, to przynajmniej z jakąś przychylnością. Ostatecznie to niemowlę nie było przyczyną jej nieszczęścia. Jednak mimo wszelkich wysiłków nie czuła do tej małej tego, co czuła do Belle. Jej starsza córka miała już ponad dwa lata i była czarującą istotką o szarych oczach i ciemnych włosach, a Felicja, patrząc na nią, nie mogła się opędzić od mimowolnych, nieco górnolotnych myśli: dziecko poczęte w grzechu, którego obraz jest jak wspomnienie Rosji, rewolucji, ucieczki, śniegu i miłości. Za to córka Benjamina... Felicja stała się po urodzeniu tego dziecka jeszcze bardziej drażliwa i niespokojna niż przedtem. Codziennie robiła nowe plany, które zaraz porzucała, chciała jechać do Berlina, do Monachium, wreszcie nielegalnie do Piotrogrodu, żeby zobaczyć Maksyma. Do Ameryki, tak jak Alex. Chciała zrobić coś zwariowanego, nierozsądnego, żeby tylko móc uciec przed udręką wewnętrznego niepokoju i codziennej, szarej rzeczywistości. Miała dopiero dwadzieścia cztery lata, Skollna nie mogła być dla niej ostateczną przystanią i celem jej życia. Był to wielki, ponury dwór z mrocznymi,

wysokimi pokojami, którym brakowało uroku i wdzięku Lulinna, wesołych głosów oraz ciepła, właściwego wnętrzom, w których mieszkają ludzie pogodni i pełni radości. W Skollnej mówiono cicho i z namaszczeniem, uśmiechano się zamiast śmiać się, a jedyną istotą, która krzyczała, była mała Susanne. Ile razy Felicja słyszała jej krzyk, sztywniała. Tak będzie zawsze, do końca życia! Będę wychowywać dzieci Benjamina i któregoś dnia też zacznę szeptać i chodzić na palcach, a w czasie herbaty będę plotkować z teściową na lemat sąsiadów z całego powiatu. I wtedy właśnie, w styczniu 1921 roku, przyszedł list od Kat. - Nie rozumiem zupełnie - powiedział głęboko urażony Benjamin - co masz wspólnego z interesami twojego... eee... byłego męża! Mieszkasz teraz tutaj, jako moja żona i nie potrzebujesz się troszczyć o nic. Felicja, która stalą przy oknie trzymając w ręce list Kat, odwróciła się do niego. - Kat prosi mnie o pomoc. - powiedziała - Zrozum to, proszę. Byłyśmy bardzo zaprzyjaźnione przez całe lata. - Ale przecież nie możesz jej pomóc! Ona pisze, że fabryka jej ojca jest powoli wykupywana przez tego... - Wolffa. Toma Wolffa. - Tak, Wolffa. A więc czego chce od ciebie? Nic przecież nie możesz zrobić z tym człowiekiem! - Kat właśnie wierzy, że mogę. Benjaminie, jej ojciec jest stary i ciężko chory, a brat zniknął. Mężczyzna, za którego chciała wyjść za mąż, nie wrócił z frontu z Francji. Ona jest zupełnie sama, a ten list to wołanie o pomoc! Napisanie tego listu musiało wiele kosztować Kat, a rodzinie Lombard musiało się rzeczywiście kiepsko powodzić. Ale Felicja przemilczała, że chciała jechać do Monachium nie tylko ze szlachetnych pobudek. Ten list był dla niej czymś w rodzaju brzytwy, której chwyta się tonący, był przepustką do wolności, do powrotu do życia. Benjamin, który wydawał się rozumieć jej z pozoru prawdziwą rozterkę i walkę z własnym sumieniem, powiedział po namyśle: - Twoja przyjaciółka Kat może przecież przyjechać do nas. Mamy duży dom. Będzie tu zawsze mile widziana. - Ale ona chciałaby, abym jej pomogła w walce z Wolffem. Benjamin spojrzał na nią z rozpaczą. Nie mógł jej po prostu pojąć. Monachium - przecież to było gdzieś na drugim końcu świata!

- Twoje dzieci. Nie możesz ich zostawić samych. - Nie są przecież same. Susanne zostanie tutaj, zajmie się nią twoja matka, a Belłe pojedzie do Lulinna, do babci. - Ty... już to wszystko zaaranżowałaś? - Tak. I musi być tak, jak chcę. W to Benjamin nie wątpił. Patrzył w oczy Felicji i widział, że trudno będzie walczyć z jej uporem. Nieoczekiwanie przypomniał sobie, co jego matka powiedziała mu tuż przed weselem: „Łudzisz się co do niej. Pamiętaj, że ona już miała jednego męża, z którym też się nie układało. Nie jest więc takim aniołem, jak ci się wydaje. Bądź pewien, ona też jest winna tego rozwodu. Nie została po prostu porzucona. Nigdy nie zdradzi nam swej tajemnicy, a z pewnością jest kobietą splamioną grzechem!”. Benjamin nie przywiązywał zbyt wielkiej wagi do tych słów, ponieważ jego matka skłaniała się coraz bardziej ku bigoterii i nader często szafowała słowami w stylu: „grzech”, czy „splamienie”. Ale teraz po raz pierwszy obudziły się w nim wątpliwości. Jeśli matka miała rację... Spróbował ostatniego środka: męskiej stanowczości, o której czytał w książkach. - Nie życzę sobie, żebyś jechała. - Powiedział - ja...ja... zabraniam ci tego! Uśmiechnęła się tylko z pobłażaniem. - A czy słyszałeś o emancypacji kobiet? Benjamin słyszał. I zamilkł. Felicja pojechała do Monachium przez Berlin, aby po drodze odwiedzić swoją matkę. Był luty, powietrze było zimne i wilgotne, a niebo szare, ale Felicja czuła się tak pełna życia, jak gdyby wypiła szampana. Kazała sobie uszyć jeszcze w Insterburgu nowe suknie, według wzorów z czasopisma Styl i jedną z nich miała na sobie w czasie tej podróży. Była to suknia w kolorze zieleni jadę, z lekkiej wełny, z mocno obniżoną talią i o prostym kroju, sięgająca tuż za kolana. Felicja z trudem przyzwyczaiła się i do tej długości i do fasonu. Po pierwsze pokazywała prawie całą łydkę, a po drugie suknia ta nadawała jej figurze zupełnie inną sylwetkę. Praktycznie nie było już podkreślonej talii, piersi były płaskie, a biodra kanciaste. Ale kiedy Felicja wysiadła z pociągu w Berlinie, zobaczyła, że dokładnie taka była ówczesna moda. Sylwetki kobiet były właśnie kanciaste, proste i płaskie. A już w Berlinie bardziej niż gdziekolwiek. Ale jednak te kobiety wydały się Felicji piękniejsze niż kiedykolwiek - nie były już tak skrępowane ciasnym gorsetem i krynoliną, ich ciała w luźnych sukniach były swobodne, o widocznym zarysie. Gdzieś po drodze między obecnym czasem a 1914 rokiem znikła zbyt mocno podkreślana kobiecość, zalotność i kokieteryjność. Kobiety nie wyglądały już tak, jak gdyby właśnie wyszły z ogrodowej altany, a z racji swej nowej figury nazwane zostały „chłopczyce”. W czasie wojny musiały sprawdzić się w wielu męskich zawodach, znały więc swoją wartość, swoją inteligencję i miały teraz prawo głosu w wyborach.

Kiedy więc patrzyły na mężczyzn i robiły takie oczy, jak gdyby miały przed sobą półbogów, na ich ustach jednocześnie pojawiał się uśmiech, za którym kryły się słowa: „To tylko zabawa, nie zapominajcie o tym!”. Oczywiście obok tego istniał także inny obraz Berlina. Czas kryzysu wcale się nie skończył, brakowało żywności, na ulicach spotykało się bardzo wielu żebraków, poowijane w łachmany dzieci, przed sklepami bez przerwy ustawiały się długie kolejki, a wśród przechodniów nader często pojawiali się weterani tej wojny, o pustych oczach, nieruchomych twarzach i amputowanych kończynach. Towarzyszące wojnie strach i troska ciągle jeszcze były obecne w codziennym życiu. Mówiono o gwałtownie rosnącej inflacji, o wzrastaniu w siłę skrajnej prawicy, która od czasu próby zamachu stanu Wolfganga Kappa w ubiegłym roku stała się realnym zagrożeniem. Był to dziwny okres czasu, w którym dwie epoki towarzyszyły sobie nawzajem; stara jeszcze nie odeszła, a nowa jeszcze nie zdążyła się umocnić, ale, jak to zwykle bywa, zetknięciu tak dwóch różnych epok towarzyszyły liczne niepokoje, chaos i całkowity brak stabilizacji. Felicja chłonęła Berlin i nowe życie, choć wyrzuty Elzy działały jej czasami na nerwy. Matka nie rozumiała zupełnie, dlaczego Felicja nie została z dziećmi przy mężu, ale najbardziej gorszyło Elzę to, że jej córka zaczęła się w dodatku znakomicie bawić. Przeżyła szok, kiedy Felicja wróciła którejś nocy dopiero o wpół do piątej nad ranem, choć ona powtarzała, że w końcu była z Jo, a on chyba nie mógłby znaleźć lepszej damy do towarzystwa. Rzeczywiście Jo po długim wahaniu zaprosił siostrę do lokalu studenckiego, gdzie ku jego zakłopotaniu koło północy pojawiły się dwie nader skąpo ubrane dziewczyny z długimi, zajęczymi uszami przyczepionymi do głowy i zaczęły tańczyć na stole, machając przed oczami gości długimi nogami. Stary, brodaty malarz, siedzący między młodymi ludźmi, położył rękę na kolanie Felicji, popatrzył na nią przenikliwie i oświadczył, że nigdy nie widział takich oczu i że musi je namalować. Felicja roześmiała się w odpowiedzi i nie wiadomo kiedy znalazła się przy fortepianie, gdzie zaśpiewała rzewny, znany przebój wojennych lat: „Są jeszcze stare domy, stare ulice, tylko nie ma już starych przyjaciół...” Efekt jej występu był taki, że akompaniujący jej student rozpłakał się i zapytał, czy zechciałaby za niego wyjść za mąż, a gospodarz, ogarnięty wzruszeniem, postawił wszystkim kolejkę piwa. Jo przepraszał następnego dnia za tę noc, ale Felicja od dawna czuła po raz pierwszy, że wreszcie żyje. - Zabierzesz mnie ze sobą do Monachium? - spytała następnego dnia po południu Nicola, kiedy Felicja obudziła się wreszcie z głębokie go snu. Nicola mieszkała u Elzy, miała już czternaście lat, ale życie z milczącą, zawsze przygnębioną ciotką było dla niej istnym koszmarem. Elza przystała na to w końcu po długich namowach. - Monachium to niespokojne miasto. Nie chcę, żeby Nicola zeszła na złą drogę. Zarówno Felicja jak i Nicola przysięgły, że to się nigdy nie stanie. W marcu - kiedy w Berlinie znowu słychać było o niepokojach i zamieszkach socjalistów, wyjechały do Monachium. Tom Wolff wiedział, że Felicja przyjedzie i że jest to tylko kwestią czasu. I nieważne, jak arogancko będzie się zachowywać - nie będzie mogła stale mijać go obojętnie.

- Do mnie należy osiemdziesiąt procent fabryki - oświadczył natychmiast, kiedy tylko usiadła naprzeciw niego. Skontaktowała się z nim telefonicznie i powiedziała, że oczekuje go o godzinie dziesiątej na Prinzregentenstrafie - szczególną przyjemność sprawił mu więc fakt, że zjawił się tam dopiero o wpół do dwunastej. Ciągle pamiętał o licznych upokorzeniach, jakich tu doznał, idąc więc niespiesznie po schodach do góry aż gwizdał z zadowolenia i satysfakcji. Zycie wydało mu się po prostu wspaniałe! O tym, że do niego należało już osiemdziesiąt procent fabryki, Felicja dowiedziała się wcześniej od Kat, tak że przynajmniej jej to nie zaskoczyło. Jego spóźnienie skomentowała jedynie unosząc w górę brwi i milcząc wyniośle. Wolff wykrzywił twarz w grymasie. Do diabła, ta kobieta była naprawdę twardym orzechem do zgryzienia. - Napije się pan czegoś? - spytała. Wolff opadł na fotel. - Coś do picia? Zaskakuje mnie pani. Prawie nie miałem szczęścia być tak uprzejmie ugaszczanym w tym domu. - Whisky? - Ależ chętnie. Podała mu szklankę, a on wzniósł toast w jej stronę. - Za naszą dobrą współpracę, Felicjo... a, jak się pani właściwie teraz nazywa? - Lavergne, Felicja Lavergne. - Aha. Brzmi nieźle. Wolff i Lavergne. - Byłabym raczej za Lavergne i Wolff - poprawiła Felicja. Wolff popatrzył na nią rozbawiony. - Nie wątpię, jeśli zdobędzie pani pozostałe trzydzieści procent, to znaczy jeśli pięćdziesiąt procent będzie należało do pani, ustąpię pani pierwszeństwa. - Dobrze. A więc jest pan gotów do współpracy? - Oczywiście. Jeśli Seweryn da pani pełnomocnictwo i przejmie pani jego udział w interesach. I jeśli naprawdę wierzy pani we własne siły... - Seweryn wystawi mi pełnomocnictwo. A jeśli chodzi o wiarę w moje siły, proszę się nie martwić. Wolff wypił swoją whisky i oblizał wargi. - Interesuje mnie, dlaczego pani to robi. To znaczy, dlaczego pani chce wyciągnąć ten wóz z błota. Nie ma już pani nic wspólnego z Lombardami, a według tego, co słyszałem, nieźle się pani urządziła. Czy czegokolwiek pani brakuje?

- Sądzę, że to już jest moja sprawa. O, z pewnością. Nie musi mi pani mówić, ja i tak wiem. Chce pani coś udowodnić swojemu byłemu mężowi, prawda? Dlatego pani przyjechała z miną generała przed decydującym atakiem. Potrzebowała pani wtedy jego pomocy, ale nie otrzymała jej pani. Uciekła pani do kolejnego małżeńskiego gniazdka, ale nie znalazła pani w nim spokoju. Spokój osiągnie pani dopiero po zwycięstwie. - Proszę nie opowiadać głupstw. Mój były mąż jest mi całkowicie obojętny. - Nie jest. Zawsze pani za nim szalała i to było widać. Tak było dawniej i tak będzie zawsze. - Posuwa się pan za daleko. - Zgadza się. Wasz towarzyski parkiet zawsze był dla mnie zbyt śliski. Zresztą, gówno mnie to obchodzi. Mam pieniądze, a kto ma pieniądze, może sobie pozwolić na złe zachowanie. Ale ogromną przyjemność sprawia mi możliwość zgłębienia pani czarnej duszy, Felicjo Lavergne. Pani zuchwałość inspiruje, pobudza do życia. Wtedy, kiedy pani przyjechała do Monachium i stanęła przed AIexem, w ciąży z innym mężczyzną... ach, jaka szkoda, że musiałem odejść! Kim jest ten inny mężczyzna pani życia? Z pewnością to nie ten, którego pani poślubiła, prawda? Kobiety takie jak pani uwielbiają kochać tych mężczyzn, od których nic nigdy nie dostają - z wyjątkiem małych, miłych bękartów. Biedna Felicjo, pani nigdy nie będzie się mogła zdecydować! I we wszystkim zupełnie nie zna pani miary. Właśnie to sprawia, że walka z panią będzie tak pasjonująca! Felicja słuchała bez ruchu i wreszcie spytała rzeczowo: - Skończył pan? Wolff odstawił z brzękiem swoją szklankę. - Mówić o ciemnej stronie pani duszy? Na dziś, tak. Możemy przejść do służbowej części naszej rozmowy. Głos Felicji był twardy. - Bogu dzięki. Już prawie straciłam nadzieję, że to nastąpi. - Usiadła i założyła nogę na nogę. - Seweryn mówi, że prawie w ogóle już nic nie sprzedajemy. - Pewnie. Bo kto dziś kupuje jeszcze mundury? - Mundury? Chce pan powiedzieć, że ciągle jeszcze produkujemy mundury? Przecież to kompletny nonsens! - Jasne. Dlatego zmierzamy prosto do upadłości. Aha. Pytam więc, dlaczego... -...dlaczego to robię? Prosty rachunek. Ja przetrwam bankructwo, z

pewnymi stratami naturalnie, ale przetrwam. Seweryn tego nie przetrwa. Będzie mi musiał sprzedać resztę udziałów i w ten sposób dostanę to, co chcę. Potem bez trudności rozkręcę interes z powrotem. - Dobrze pomyślane. Ale teraz, kiedy ja tu jestem, nie będzie to takie proste. Nie mam zbyt wiele udziałów do dyspozycji, ale to’, co mam, wykorzystam tak, aby skutecznie utrudnić panu życie. - A co pani zamierza? - Musimy oczywiście przestawić całą produkcję. Żadnych mundurów, tylko - moda! I to moda ekskluzywna, haute couture. Wszystko, co najlepsze i najdroższe. Dla bardzo bogatych kobiet. Wolff obserwował ją uważnie. - Moda dla najbogatszych warstw społecznych. Proszę powiedzieć, dlaczego tak nisko ceni pani klasę średnią? Uważa to pani za rozsądne? - W tej chwili tak. Myślę, że najbliższe lata będą naprawdę trudne, a w takich czasach do klasy średniej trzeba będzie dopłacać. Nie powinniśmy liczyć na tych ludzi jako klientów. Lepiej postawić na bogatych, na tych, którzy wzbogacili się na wojnie i którym pilno szastać swoimi pieniędzmi. Kiedy podreperujemy fabrykę finansowo i czasy będą lepsze, możemy ostrożnie przestawić produkcję. - Będziemy potrzebowali drogich materiałów. - Sprowadzimy je. Myślę o sukniach dziennych i wieczorowych, o garsonkach, płaszczach, może także strojach do opalania i sukniach plażowych. Będziemy używać dżerseju, bawełny, tweedu, jedwabiu, Crepe de Chine, brokatu, aksamitu i lamy. Powinniśmy spróbować wyprzedzać modę o mały krok, prowokować bardziej niż inni producenci. Błyszczące kolory, uderzające kroje... - Już zrozumiałem - przerwał Wolff - będziemy potrzebowali dobrych rysowników i projektantów. - Tym zajmę się sama. Nie powinno być trudno zdobyć dobrych pracowników w tych czasach. - Nie. Ale za to drogich. - Ważne jest - powiedziała Felicja z naciskiem - żebyśmy oboje dążyli do tego samego celu. Wolff znów wykrzywił twarz w uśmiechu. - Ze też takie słowa można usłyszeć od pani! Wysoko urodzona Felicja Degnełly i chłop Tom Wolff razem na jednym wózku! Tak, to są znaki nowych czasów. Tam, w górze, powietrze stało się dla was zbyt rozrzedzone. Statecznym krokiem schodzicie powoli na ziemię, w dół. - Zamierza pan bojkotować moje plany czy też je poprzeć? Wolff udał, że się głęboko zastanawia. W końcu podniósł się, stanął na baczność i podniósł rękę, salutując jak żołnierz.

- Aj, aj, madame! Jestem pani oddanym sługą i poprę panią aż do ostatniego grosza. Radą, czynem - i finansowo! Felicja także wstała. Patrzyła na Wolffa z nieufnością. - Jak to? - spytała. - Co? - Stoję tutaj przed panem uzbrojona po zęby, a pan oświadcza, że nie będzie mi robił żadnych trudności. Chcę wiedzieć, dlaczego! - Ach, tak. Dlaczego zwlekam i nie podejmuję od razu śmiertelnej walki z panią ani z pani rodem? Teraz byłaby to igraszka - wykończyłbym panią w mniej niż osiem tygodni, ale cóż miałbym z tego? Nie, pomogę stanąć pani na nogi, a potem zaczniemy. Oko za oko. - Kogo, czy też co pan tak bardzo nienawidzi? - spytała. Wolff wziął swój kapelusz i włożył go na głowę. - Po prostu oddaję uderzenie - odparł - to wszystko. A poza tym oczekuję spełnienia moich pragnień. - Ma pan jeszcze jakieś pragnienie? - Jedno. Któremu hołdujemy wszyscy. Miłość! - podszedł do drzwi i otworzył je. - Czekam na Kassandrę. A ona przyjdzie do mnie. Któregoś dnia, kochana Felicjo, będziemy jedną, wielką rodziną. - Skinął głową w pożegnaniu. - Życzę miłego dnia! - Gwiżdżąc głośno schodził po schodach w dół. 3. Masza Iwanowna miała niewielu przyjaciół w partii i paradoks stanowił fakt, że przyczyną tego była jej pilność i zaangażowanie, jej konsekwencja i niezawodność - a przede wszystkim - całkowita nieprzekupność. Nie była kobietą, z którą można było robić jakieś interesy, a przynajmniej potajemne. I była ambitna. Tak ambitna, że nikt nie wiedział, jak wysoko chciała zajść. Trzej mężczyźni, którzy tego czerwcowego poranka siedzieli w małym, ponurym mieszkaniu w Piotrogrodzie, byli członkami komisji rewizyjnej konferencji miejskiej. Spotkali się potajemnie, bo chcieli omówić parę spraw, które nie były przeznaczone dla uszu wszystkich ludzi. I ich rozmowa dotyczyła właśnie Maszy. - Maria Iwanowna - powiedział jeden z nich z namysłem. Bawił się ołówkiem trzymanym w palcach i patrzył na pozostałych mężczyzn lekko zmrużonymi oczami. - Czy ona ciągle jeszcze jest z tym Marakowem?

- Tak. Z Marakowem, wielkim sceptykiem. On nie jest zupełnie bezpieczny. Ciągle wątpi w nasze idee. - Iwanowna tego nie robi. Nigdy! - Ale jest kamieniem, który leży na drodze.- Mężczyzna, który bawił się ołówkiem, wstał i podszedł do okna. Patrzył na ulicę, mówiąc: - Tego roku już narobiła kilku towarzyszom sporo kłopotów. Ona nie znosi, kiedy ktoś próbuje przejść obok niej obojętnie... Jeden z towarzyszy, mały, gruby mężczyzna z krzaczastymi brwiami i płaskim nosem, uśmiechnął się nieznacznie. Wiedział, że ten, który z taką niechęcią mówił o Iwanownej, ma wielką ochotę zająć jej stanowisko w komitecie. A ponieważ towarzysz z krzaczastymi brwiami rozumiał, w jakim kierunku zmierza rozmowa, powiedział odważnie: - To kwestia tego, czy coś na nią znajdziemy. Zdanie to skwitowane zostało kilkoma obrażonymi spojrzeniami, co go nie zirytowało w najmniejszym stopniu. Powiedział to, o czym myśleli wszyscy, tylko nikt nie mógł się zdecydować, aby wreszcie padły decydujące słowa. Mężczyzna, który ciągle bawił się ołówkiem, wrócił do stołu. Miał bladą, pełną napięcia twarz. - Myślę - powiedział ostrożnie - że da się coś skonstruować. W razie potrzeby coś związanego z Marakowem... On jest ciemną plamą na śnieżnobiałej kamizelce Marii Iwanowny. Powinniśmy porozmawiać z Dżugaszwili. Dżugaszwili? On będzie nam mógł pomóc? - On jest specjalistą od takich przypadków. I wschodzącą gwiazdą. A poza tym - ołówek wypadł z palców mężczyzny i potoczył się pod szafę - powinniśmy się przyzwyczaić, że towarzysz Józef nie nazywa się już Dżugaszwili. On nazywa się teraz Józef Stalin. „Adolf Hitler” - przeczytała Nicola. Nazwisko to było wypisane pod fotografią, umieszczoną na słupie ogłoszeniowym, przedstawiającą ciemnowłosego mężczyznę ze zbyt blisko siebie osadzonymi oczami i osobliwym kwadratowym wąsem pod nosem. - Kto to jest? - Przewodniczący NSDAP. - Głos Martina Eliasa, towarzyszącego Nicoli, zabrzmiał tak dziwnie, że odwróciła się i spojrzała na niego pytająco. - No i co z tego? - spytała. - Ta partia to jedno wielkie świństwo - oświadczył Martin - Ale zdobywa coraz więcej wpływów w Bawarii. Przed dwoma laty Monachium było jeszcze miastem artystycznej bohemy, a dziś stało się miejscem nachalnej agitacji narodowosocjalistycznej.

Nicola skinęła głową, udając zrozumienie. W towarzystwie Martina czuła się zawsze jak głupiutka, mała dziewczynka. Nie tylko dlatego, że on miał dwadzieścia pięć lat i tym samym był starszy od niej o całe dziesięć lat, ale także dlatego, że mówił zawsze o sprawach światopoglądu i polityki i wydawał się wszystko wiedzieć. Nicola dosłownie wpadła mu w ramiona w drodze do szkoły. Jak zwykle zaspała tego dnia i musiała pędzić do szkoły biegiem, a ponieważ była zatopiona we własnych myślach, nie zauważyła młodego mężczyzny, który akurat szedł z przeciwnej strony. Co prawda, on usunął się na bok, widząc biegnącą dziewczynę, ale ona i tak zahaczyła o niego, a wówczas z jej torby na ulicę wysypały się wszystkie książki. - Niech się pani cieszy - powiedział klękając obok niej i pomagając jej zebrać książki - że nie jestem tramwajem czy czymś podobnym! Spojrzała na niego i zauważyła bladą twarz intelektualisty, zielone oczy i ciemne włosy, wąskie, delikatne ręce. On zerknął na nią także i stało się z nim to, co z wieloma mężczyznami, którzy patrzyli w szare oczy kobiet z jej rodziny: nie mógł już oderwać wzroku od jej twarzy. - Czy mogę zaprosić panią na kawę? - spytał, kiedy podnieśli się oboje i otrzepali ubrania z kurzu. Nicola pomyślała o swojej lekcji francuskiego i uznała jednak, że dzień jest zbyt piękny na to, aby spędzić go nad czasownikami nieregularnymi. - Chętnie - odparła i w tym samym momencie zrozumiała, że się w nim zakocha. Została jego dziewczyną, ale był to tylko pełen koleżeństwa i przyjaźni stosunek, który wydawał się Martinowi oczywisty, a który bardzo frustrował Nicole i sprawiał, że czuła się dziwnie niepewnie. Odziedziczyła romantyczną, zmysłową naturę swojej matki, a Martin nie spełniał żadnego z jej pragnień, których sobie nawet jeszcze nie uświadamiała. - Czy ty mnie właściwie kochasz? - spytała kiedyś wprost, a Martin zaśmiał się w odpowiedzi tak, jak gdyby rozumiał i znał jej wszystkie życzenia. - Oczywiście, dzieciaku - powiedział - ale masz dopiero szesnaście lat, rozumiesz? Dzięki tej znajomości Nicola znalazła się w zupełnie nowym świecie. Martin Elias był synem żydowskiego bankiera z Monachium, ale nie wydawał się mieć zbyt wielkiej ochoty na pójście w ślady swego ojca. Przebywał często w monachijskich restauracjach Schwabinger Ghetto, dzielnicy, która była mekką artystów okresu ekspresjonizmu, spotykał się z poetami takimi jak Eisner, Fechenbach oraz Toller, który walczył w 1919 roku za Bawarską Republikę Rad, był jej przywódcą i w ostatniej chwili uniknął aresztowania. Martin przesiadywał nocami wraz z Nicolą i swoimi przyjaciółmi w restauracjach dzielnicy Schwabing, gdzie myśli i słowa mijającej dekadenckiej epoki ciągle jeszcze były żywe. Nicola słuchała z szeroko otwartymi oczyma, a to, co słyszała, przerażało ją zarazem i fascynowało. Słowa poetów pełne były żalu i melancholii. Wiersze, o których mówiono, to Menschheitsdiimmerung i Weltende (wiersze okresu ekspresjonizmu niemieckiego, przyp. tłum.), padały zdania typu: „Piękno świata możemy odczuwać mając świadomość własnego upadku”, lub: „Zycie składa się z brutalnych, podłych żartów.”

Pomiędzy tymi słowami pobrzmiewały jeszcze echa niedawnej rewolucji. Najlepszy przyjaciel Martina, blady student muzyki, nie zaszczycił co prawda Nicola ani jednym spojrzeniem, ale wyznawał teorię, że rozkosz niszczenia jest czymś twórczym i nie było wieczoru, kiedy nie cytowałby słów ubóstwianego przez siebie poety Gustawa Laundaera, jakie ten wygłosił w 1918 roku: „Potrzebujemy wiosny, potrzebujemy upojenia, szaleństwa, potrzebujemy znowu, znowu, znowu rewolucji, potrzebujemy poety!”. Kiedy Nicola wracała po takich nocach do domu, kręciło jej się w głowie i często płakała w poduszkę, bo czuła się głupia, nic nie wiedząca i wykluczona z towarzystwa. Rankiem siedziała przy śniadaniu niewyspana, zmęczona, z podkrążonymi oczyma i próbowała nie słuchać upomnień kuzynki Felicji. - Wyglądasz naprawdę nędznie, Nicola. Powinnaś wreszcie porządnie się wyspać. A Nicola była wdzięczna, że Felicja miała tyle pracy ze swoimi projektantami mody i nie miała ani czasu ani nerwów, aby kontrolować przemiany w jej życiu. Nie do pomyślenia było dla niej, że Felicja mogłaby zabronić jej kontaktów z Martinem. Potrzebowała go. Kiedy była z nim sama, czuła się szczęśliwa. Tak jak wtedy, tego sierpniowego dnia, kiedy szli ulicą trzymając się za ręce, a słońce świeciło im prosto w twarze. Nicola miała nadzieję, że Martin zrezygnuje tym razem z wykładu na temat celów i zasad działania NSDAP, i on rzeczywiście powiedział: - Pójdziesz dzisiaj ze mną do Bistro Latin? Nicola westchnęła. - Tak chętnie spędziłabym wieczór tylko z tobą. Możemy pójść razem coś zjeść. Ale czemu ciągle muszą być przy tym twoi przyjaciele? Oni mnie nie lubią. - Oczywiście, że cię lubią. I chętnie usłyszeliby, co ty masz do powiedzenia. Przeżyłaś rewolucję rosyjską, widziałaś wszystko na własne oczy. Wiesz, jak interesujące byłoby to usłyszeć? - Nie wiem, czy powiedziałabym to, co chcecie usłyszeć. Dla was rewolucja jest boginią, ale mnie ona odebrała wszystko. Martin spojrzał na nią poważnie, zatrzymał się, po czym po raz pierwszy pocałował ją delikatnie w usta. - Już dobrze - powiedział - dziś wieczorem pójdziemy razem coś zjeść zupełnie sami. Spojrzała na niego rozpromieniona. W tym samym momencie przerazili się oboje, bo zupełnie nieoczekiwanie obok zabrzmiał głos roznosiciela gazet: - Dodatek specjalny! Dodatek specjalny! Erzberger zamordowany przez skrajnych prawicowców! Prezydent wprowadza stan wyjątkowy! Erzberger nie żyje! Martin wyrwał chłopcu gazetę z ręki i zbladł.

- To jest czas - powiedział - to jest czas, któremu powinniśmy wyjść naprzeciw. Interes kwitł wspaniale. W styczniu fabryka Lombarda stała w obliczu bankructwa, a teraz, w grudniu, miała na swym koncie same sukcesy. Oczywiście była to zasługa dotacji finansowych Wolffa, co do tego Felicja się nie łudziła. Bez jego środków tak szybkie przestawienie produkcji nie byłoby możliwe. - Czy będziemy sobie mogli pozwolić na tylu robotników? - pytała Felicja nieufnie, a Wolff pogroził jej w odpowiedzi palcem. - To moja działka, prawda? Ja załatwiam wszystko z robotnikami i troszczę się o to, aby nie było to zbyt drogie, ale nie chcę, aby się pani w to mieszała. Żadnych gadań o osłonach socjalnych i tak dalej. Tak będzie najlepiej. - Mam wrażenie, że te poczynania, którymi usiłuje nas pan ratować, nie są całkiem czyste. - Może pani w każdej chwili wysiąść z tego pociągu. - Nie powiedziałam, że będę aprobować wszystkie pańskie poczynania. Ale może będzie najlepiej, jeśli po prostu nie będzie mi pan o nich opowiadał. Wolff uśmiechnął się szeroko. - Jasne. Powinna pani przecież spokojnie sypiać. Ale do Felicji i tak docierało trochę z tego, co Wolff próbował przed nią ukryć. Nie mówiąc już o tym, że Wolff ustalał zarobki na bardzo niskim poziomie, nie płacił żadnych opłat socjalnych, a robotnicy musieli pracować ponad osiem godzin i byli zmuszani do nieludzkiej wydajności wystarczała obawa przed stratą miejsca pracy. Wolff kilkakrotnie udowodnił, że potrafi z miejsca wyrzucić robotnika na ulicę, jeżeli ten mu po prostu nie pasował, nikt więc nie ryzykował utraty pracy w obliczu bezrobocia i rosnącej inflacji. On jest wcielonym diabłem, myślała Felicja niejednokrotnie. Jej stosunek do Wolffa był co najmniej dziwny. Nie ufała mu tak samo jak on jej i gdyby tylko była taka możliwość, po prostu wysadziłaby go z siodła bez skrupułów i przepędziła jak najdalej. Poza tym wiedziała, że on też nie miał żadnych skrupułów. Ale mimo że tak bardzo się nie znosili, byli w stanie jednak wytrzymać ze sobą: oboje byli silnymi, równorzędnymi partnerami i doskonale zdawali sobie sprawę, że są sobie potrzebni. Posiadali takie same wyczucie realności sytuacji, zmysł praktycyzmu i byli oboje zdecydowani za każdą cenę realizować swoje zamiary. Ostrożni i pełni nieufności szybko jednak nabrali wzajemnego szacunku do siebie. Felicja zajmowała się głównie nawiązywaniem kontaktów z dużymi monachijskimi domami mody i werbowaniem klientów dla swoich kolekcji. Musiała nie tylko jak najkorzystniej przedstawiać swoje oferty, ale jeszcze przezwyciężać nieufność, jaką u wszystkich wywoływało nazwisko „Wolff”. Było publiczną tajemnicą, że Wolff wzbogacił się na wojnie i że teraz traktuje swoich robotników z wyjątkową bezwzględnością. Ale z drugiej strony produkowane przez niego towary były najlepszej

jakości - i oferowała je jego pełna wdzięku wspólniczka. Na płaszczyźnie towarzyskiej Felicja radziła sobie bez żadnego trudu. Była inteligentną, młodą kobietą, która doskonale wiedziała, czego chce i umiała zyskać aprobatę otoczenia. Nosiła kolorowe suknie z miękkich materiałów, cienkie pończochy, eleganckie buty i odpowiednio dobraną biżuterię. Nigdy nie można było po niej poznać nieprzespanych nocy, które często spędzała nad dokumentami i wyczerpujących, pełnych pośpiechu dni. Wszyscy, z kimkolwiek się spotykała, stwierdzali jednomyślnie, że zawsze była wypoczęta, pełna energii, pewna siebie i że zawsze odnosiła sukcesy. A jak umiała się śmiać! I ponieważ w wyższych sferach świata mody dominowali głównie mężczyźni, Felicja znakomicie umiała wykorzystać swoje atuty. Także swoją broń. Efekt każdego spojrzenia, każdego wyrazu twarzy był dokładnie obliczony. Felicja nie omieszkała także wspomnieć mimochodem o swojej przeszłości. Wkrótce każdy wiedział, że była sanitariuszką na froncie wschodnim, że Rosjanie zastrzelili jej ojca, a ona dostała się do niewoli, że przeżyła internowanie, obóz jeniecki i rewolucję - wszystkie męskie serca topniały jak wosk. Młoda, śliczna kobieta - wszyscy czuli się wręcz zobowiązani zrobić dla niej wszystko, co tylko możliwe. I otrzymywała więcej zamówień, niż ktokolwiek inny, co oczywiście związane było z dużą ilością pracy dla niej i dla fabryki. A przy tym mimo intensywnego wysiłku i dosyć wyczerpującego trybu życia czuła się znakomicie i była szczęśliwa. Zycie przestało być wreszcie monotonne i jednostajne i to było jej potrzebne. Była zapraszana na liczne przyjęcia w domach mody, poznawała nowych ludzi, flirtowała, śmiała się i piła szampana. Całymi tygodniami nie kładła się spać przed drugą, ale już o siódmej siedziała przy śniadaniu, piła mocną kawę i pisała pierwsze listy. Także krótkie kartki do Benjamina. Był on czymś w rodzaju kropli goryczy w jej życiu. Nie było tygodnia, żeby nie otrzymała od niego listu, a z czasem jego listy stawały się coraz bardziej płaczliwe i pełne skarg. Któregoś razu w liście nadeszła fotografia Susanne, wykonana w dniu jej pierwszych urodzin, z krótkim dopiskiem: „Abyś wiedziała, jak wygląda nasze dziecko”. Felicja, tym razem rzeczywiście dotknięta, odpowiedziała tego samego wieczoru. „Przyjeżdżam do Berlina” - pisała. „Jeden z tamtejszych wielkich domów mody jest zainteresowany naszymi kreacjami, których fotografie znalazły się w Stylu. Ucieszyłabym się, gdybym mogła zobaczyć się tam z Belle, Suzanne i z tobą. Przyjedź proszę z obiema dziewczynkami do Berlina! Możemy wszyscy zamieszkać u mojej matki i spędzić razem kilka miłych dni”. Kilka dni... Wiedziała, że to zabrzmiało wręcz prowokacyjnie. Wyznaczała swojemu mężowi i dzieciom termin, jak któremuś z partnerów w interesach. A przy tym oni z pewnością mają nadzieję, że ona na Boże Narodzenie przyjedzie do Lulinna. Ale w Monachium ma się odbyć w tym czasie przyjęcie, z ważnymi ludźmi. Felicja odłożyła list i podeszła do szafy z ubraniami. Kiedy się zastanawiała, co ubrać na to przyjęcie - musiało to być coś wyjątkowego - usłyszała otwieranie drzwi na dole. To była z pewnością Nicola. Felicja spojrzała na zegarek. Po północy. A Nicola musi wcześnie rano iść do szkoły. Westchnęła. Miała świadomość, że zaniedbuje zbyt wiele obowiązków. 4. Masza Iwanowna zawsze wiedziała, że któregoś dnia jej życie przybierze taki obrót. Niejasne

przepowiednie jej matki, która mówiła do swej małej jeszcze córki, że ona kiedyś źle skończy, zdaniem Maszy jeszcze się do tego przyczyniły. „Masz fanatyczne oczy, Masza, a wszyscy fanatycy prędzej czy później niszczą samych siebie. To leży w ich naturze”. Masza dobrze znała tę cechę swego charakteru, swoje skłonności do fanatyzmu i do wyzywania losu. Jako młoda dziewczyna zaszokowała kiedyś swoje przyjaciółki wyrażając pogląd, że człowiek jest tylko wtedy kimś wartościowym, jeśli jest gotów umrzeć za swoje przekonania. Wszystkie przyjaciółki, z których żadna nie miała jakichkolwiek przekonań, potajemnie uznały Maszę za szaloną. „Któregoś dnia - powiedziały - spadnie z chmur na ziemię. I sama sobie będzie winna.” Chwila, w której miały się spełnić wszystkie tego rodzaju przypuszczenia i przepowiednie, nastąpiła we wczesnych godzinach rannych, trzeciego stycznia 1922 roku. Trzech mężczyzn z tajnej policji stanęło przed drzwiami mieszkania Maszy i Maksyma, kiedy jeszcze było zupełnie ciemno, a większość ludzi spała. Kilku robotników idących do fabryk na pierwszą zmianę zauważyło skręcające w ich ulicę czarne auto, z którego potem wysiadło trzech na czarno ubranych mężczyzn, z kapeluszami głęboko wciśniętymi na oczy. Robotnicy na ten widok opuścili głowy i przyśpieszyli kroku. Maksym zaspany i nieprzytomny otworzył drzwi, kiedy mężczyźni zapukali w nie głośno. Natychmiast wepchnęli go do środka, wpadli do mieszkania i zamknęli za sobą drzwi. Jeden z nich podsunął Maksymowi legitymację przed oczy. - Tajna policja. Chcemy rozmawiać z Marią Iwanowną Laskin. - Ona śpi - oświadczył Maksym zimno. Oczywiście zdawał sobie sprawę ze śmieszności tej informacji, ale było to próba zachowania przynajmniej odrobiny godności. Twarz policjanta była nieruchoma. - Proszę poprosić panią Laskin, aby wstała i ubrała się. Poczekamy tu w korytarzu. - Mogę się dowiedzieć, co się jej zarzuca? - Naszym zadaniem jest doprowadzić ją na przesłuchanie. - Dokąd? - Nie będzie informacji na ten temat. Proszę zatroszczyć się o to, aby pani Laskin pojechała teraz z nami. Maksym poszedł do sypialni. Masza nie spała już od dawna i wszystko słyszała. Ubierała właśnie suknię i wkładała buty. Pobieżnie przeczesała grzebieniem włosy przed lustrem. - Muszę wziąć parę drobiazgów - powiedziała - obawiam się, że tak szybko nie wrócę. Czy spakowałbyś mi szczoteczkę do zębów, ściereczkę i ręcznik?

- To tylko przesłuchanie. Dziś w południe będziesz... Masza uśmiechnęła się z politowaniem. Była bardzo blada. - Posłuchaj, kochany, w celu doprowadzenia na krótkie przesłucha nie nie przysyła się do domu o piątej rano tajnej policji. Po prostu przyszła moja kolej. Maksym zbladł jeszcze bardziej niż ona. - Masza, co masz na myśli? Nie wiesz, co ci mogą zarzucić? - ponieważ nie zrobił żadnego ruchu, aby spakować to, o co go prosiła, odsunęła go łagodnie na bok i zaczęła wszystkiego szukać sama. - Już od pewnego czasu jestem na czarnej liście, zauważyłam to. No i wreszcie nadszedł czas. - Ależ... - Ależ jestem przecież taką wierną towarzyszką? - Masza wzięła kilka spinek ze stołu i upięła włosy. - Już Robespierre został zamordowany przez swoich własnych ludzi. - To jest kompletne szaleństwo! - Maksym przeczesał palcami włosy - Zadbam o to, żebyś miała najlepszego adwokata, jaki tylko jest w Piotrogrodzie. Ja... - Oczywiście, Maksym. Wszystko będzie dobrze - stanęła na palcach i pocałowała go w policzek. Nie martw się. To jest moje przeznaczenie, od dawna to zaakceptowałam. Otworzyła drzwi, wyszła na korytarz, gdzie trzech czarno ubranych mężczyzn czekało jak ciemne, złowróżbne cienie. Głos Maszy nie wydawał się być zmieniony choćby w najmniejszym stopniu, kiedy powiedziała: - Dzień dobry, towarzysze. Jestem gotowa. Możemy iść. Adwokat, którego Maksym zaangażował jeszcze tego samego dnia, ustalił szybko, że Masza została przewieziona do twierdzy Piotra i Pawła. Kiedy poinformował o tym Maksyma, dodał: - Ale ona tam nie zostanie. Ma być przewieziona do więzienia na Butyrkach. - Co to za więzienie? - No, z pewnością nie jest to sanatorium. Ale które więzienie nim jest? Maksym, trzymając ręce w kieszeniach spodni, chodził po pokoju z kąta w kąt. Jego twarz nad czarnym swetrem była upiornie blada. Zatrzymał się i spytał: - Dlaczego? Co się jej zarzuca? Tak, to najbardziej skomplikowane w sprawach tego rodzaju. Nie jest trudno adwokatowi bronić prawdziwego zbrodniarza. Chodzi o to, aby udowodnić jego niewinność i albo się to udaje, albo nie.

Ale w takich sprawach politycznych... - Tak? - No... - adwokat formułował zdania bardzo ostrożnie i z wahaniem - powiedziałbym, że adwokat spełnia tu funkcję alibi. Nie chodzi o usta lenie prawdy. Z góry wiadomo, że ona będzie skazana. Pewni ludzie... są bardzo zainteresowani, żeby ona znikła. Maksym oparł się ciężko o stół i pochylił nad adwokatem tak, że miał jego twarz tuż przed sobą. - Dlaczego właśnie ona? - Są różne powody. Niektórym ona nie pasuje, ponieważ jest całkowicie nieprzekupna. Inni obawiają się jej ambicji. W każdym systemie walczy się o najlepsze miejsca i Masza znajduje się w samym środku tego chaosu. A poza tym jeszcze -... urwał. Maksym popatrzył na niego zwężonymi oczyma. - Co takiego? - To ma coś wspólnego z panem. Pan wystąpił z partii. - A więc powinni mnie aresztować. - Nikomu pan nie przeszkadza, to bardzo brutalnie brzmi, wiem. Jest pan klasycznym przypadkiem tak zwanej wewnętrznej emigracji, Zbyt wiele aresztowań zaszkodziłoby wizerunkowi nowego porządku prawnego; nikt nie będzie się więc zadawał z ludźmi takimi jak pan, którzy cierpią w ciszy i samotnie. Ale Masza Iwanowna - jeśli sypnie - to jest niebezpieczeństwo. Ponieważ ona jest człowiekiem czynu. Maksym ruchem pełnym bezradności potarł zaczerwienione oczy. Zduszonym głosem spytał: - Jak pan myśli, co się z nią stanie? - Dla ludzie niewygodnych politycznie jest w tym kraju tylko jedna droga - Syberia. Mury, zimne i ciemne, lodowata, cementowa podłoga. Drewniany stół, stojące wzdłuż ścian wysokie łóżka. Na końcu pomieszczenia skrawek nieba, obramowany zakratowanym oknem. Zimno tak, że nie można spokojnie usiedzieć. Do czytania tylko wypisane na murach obsceniczne, wulgarne hasła, które pozostawiły po sobie całe pokolenia więźniów. Było to więzienie na Butyrkach. Piętnaście kobiet dzieliło między siebie celę na drugim piętrze. W mroku kończącego się zimowego dnia wszystkie wyglądały jak chore i zmęczone. Miały zapadnięte policzki, zaczerwienione oczy i od dawna niemyte włosy. Niewystarczające pożywienie i fakt, że od miesięcy nie dostawały niczego, co zawierało witaminy, było powodem tego, że wiele z kobiet miało spękaną, niezdrową cerę, a niektórym powypadały zęby. Jedna z nich miała silny kaszel, a już sam jej widok, kiedy leżała charcząc w kącie celi i pluła krwawą śliną przy każdym ataku kaszlu, nakazywał innym kobietom trzymać się z daleka. Było to nader barwne towarzystwo: złodziejka, prostytutka, morderczyni dziecka, żona byłego oficera, baronowa oraz była nauczycielka z Piotrogrodu. Wśród nich była także

Masza, Masza, aresztowana zaledwie przed tygodniem, wyglądała w przeciwieństwie do pozostałych więźniarek bardzo zdrowo. Wprawdzie strasznie marzła, ale znajdowała w sobie jeszcze na tyle energii, aby chodzić po celi tam i z powrotem i chuchać w zziębnięte dłonie. Pozostałe kobiety siedziały na cementowej podłodze ciasno przytulone do siebie, chcąc w ten sposób zachować resztki ciepła. Masza z początku próbowała je zachęcić, żeby się podniosły i próbowały rozgrzać w taki sposób jak ona. - Nie możecie przecież siedzieć na tej zimnej podłodze. Będziecie chore! Prostytutka, młoda dziewczyna o wystających zębach i skośnych, mongolskich oczach, wytrzeszczyła na nią oczy. - Słuchaj, siostro, my nie tylko będziemy chore, my umrzemy. To jest jedno wielkie świństwo i nic na to wszystko nie poradzimy. Dziś Masza wróciła do celi ze swej ostatniej rozprawy sądowej. Żadna z więźniarek nie odezwała się do niej słowem, bo wiedziały, że wszyscy pragnęli wtedy nade wszystko odrobiny spokoju. Tylko jedna kobieta podeszła do Maszy. Była to Elizabeth, żona dawnego obszarnika, która została aresztowana w czasie rewolucji październikowej. Swoisty paradoks stanowił fakt, że właśnie ona zaprzyjaźniła się z Maszą od pierwszego dnia jej pobytu na Butyrkach. Opowiedziała Maszy dokładnie, dlaczego została aresztowana i kiedy popatrzyła potem na nią wyczekująco, Masza odpowiedziała na jej nieme pytanie: - Jestem członkiem partii komunistycznej. Elizabeth drgnęła przerażona, uśmiechnęła się gorzko i powiedziała z pewną ironią: - A więc od tego też już nic nie zależy. Od tej chwili obie kobiety łączyła trudna, ale serdeczna przyjaźń. - Jak brzmiał wyrok? - zapytała cicho Elizabeth - o ile w ogóle chcesz o tym mówić. Masza w odpowiedzi odwróciła wzrok. - Obóz pracy. Syberia. Siedem lat. - Siedem lat! Dobry Boże! Za co? - Kolaboracja z wrogami socjalizmu. - Ty?! - W życiu każdego człowieka można znaleźć jakieś świństwo - oświadczyła Masza - a jeżeli odpowiednio to przekręcisz, można z tego zrobić oskarżenie.

- Właśni towarzysze... - A tak. Właśni towarzysze. Okrutna, ale nieubłagana logika. Zawsze byłam zwolenniczką teorii, że rewolucja żywi się krwią. - Własną krwią? - Jak nie ma innej, to... własną. Masza czuła się śmiertelnie zmęczona i pełna wewnętrznej pustki. Przyszło jej do głowy, że to zmęczenie ogarnęło ją już w tych dniach, kiedy bolszewicy przejęli władzę. Jej siły się wyczerpały i to dawno temu. W czasie tych niezliczonych godzin, kiedy była przesłuchiwana, próbowała za wszelką cenę przezwyciężyć ogarniające ją rozgoryczenie. Nie obwiniała Maksyma w najmniejszym stopniu; uporczywie powtarzała, że on od dawna miał swoje życie, a ona swoje, i że ich związek był po prostu zrządzeniem losu, a nie czyjąkolwiek winą. Ale teraz przypomniała sobie ten okres swojego życia, kiedy była młoda, silna i pełna życia. Dziś nie była w stanie nawet przezwyciężyć zmęczenia i wyczerpania. Nagle ogarnęła ją ślepa, zapiekła nienawiść, taka, jak w czasie rewolucji. Z gniewem pomyślała: to on, Maksym, wszystko mi odebrał! On pociągnął mnie za sobą w to nędzne bagno wątpliwości, oskarżeń i skrupułów. Na koniec przestałam już być dobrą socjalistką. W tym momencie z zewnątrz ktoś zaczął otwierać drzwi, zazgrzytały zamki. Do celi weszła strażniczka, gruba, starsza kobieta o astmatycznym oddechu i dziwnym, kołyszącym się kroku. - Masza Iwanowna, odwiedziny - zameldowała pokasłując - Maksym Marakow. Czeka w pokoju dla odwiedzających. Masza podniosła ociężale głowę. - Co? - spytała zdumiona. - Odwiedziny. Ma pani pozwolenie na piętnastominutową rozmowę. Masza miała takie uczucie, jak gdyby przed jej oczami wirowały czarne plamy. - Nie - powiedziała szczękając zębami. Elizabeth wydała okrzyk zdziwienia, a strażniczka zmarszczyła czoło i spytała: - Co? - Nie chcę go widzieć. Nie mogę. - No, niech się pani zastanowi. Nie wiem, czy dostanie pani jeszcze raz takie zezwolenie. - Nie chcę. I mam ku temu określone powody.

Strażniczka wzruszyła ramionami. - Jak pani chce. Ale tam, gdzie pani jedzie, długo nie będzie pani mogła znaleźć porządnego chłopa, mogę to pani obiecać. - Upieram się przy tym, co powiedziałam. - No, dobrze! - Strażniczka odwróciła się i chciała wyjść. Kiedy już była w drzwiach, Masza odezwała się nagle: - Może mu pani przekazać coś ode mnie? - To nie moje zadanie. Ale dobrze, co mam mu powiedzieć? - strażniczka sama siedziała kiedyś na Butyrkach, została uwolniona przez bolszewików i im zawdzięczała obecne stanowisko. Dlatego odczuwała pewną sympatię w stosunku do Maszy. Niech pani mu powie, że nie jestem na niego zła. - Poprosiła Masza - i że powinniśmy byli wcześniej zrozumieć, że tylko zadajemy sobie nawzajem ból. - Aha. Nie jest pani na niego zła, ale on panią zawsze dręczył - powtórzyła strażniczka jak posłuszna uczennica. Masza chciała zaprzeczyć, ale zawahała się. - Tak, coś takiego może mu pani powiedzieć. - Rzekła. - Zrobi się. - Strażniczka wyszła z celi, ale zanim zdążyła zamknąć drzwi, Masza odezwała się nagle: - Och, jeszcze coś, proszę! - Boże! Jak mam to wszystko zapamiętać? Co takiego? - Niech mu pani powie, że mimo wszystko, przez całe życie będę wierzyć w socjalizm. 5. Felicja była lekko wstawiona i niezbyt pewnie trzymała się na nogach, kiedy wreszcie opuściła hotel Adlon. Piła szampana z dyrektorem domu mody Cecile i chyba wypiła o jeden czy dwa kieliszki za dużo. Ale zaowocowało to podpisaniem kontraktu, dzięki któremu dom mody Cecile przez najbliższy rok miał być jednym z najlepszych klientów fabryki Lombarda. Na Alei Unter den Linden panował ożywiony ruch. Właściciele restauracji i kawiarni ustawili na chodnikach stoliki, przy których można było usiąść i za jedne pięć fenigów, nie zamawiając niczego, obserwować toczące się wokół życie. Mimo lutowej, deszczowej pogody przy stolikach siedziało kilka osób - były to szare, smutne postacie, wyglądające tak, jak gdyby życie można było znieść tylko wtedy, jeśli się było pośrodku śpieszącego się dokądś tłumu, hałaśliwego miasta i wesołych głosów. Goście ci nie wyglądali jak ludzie, którzy zjadają o normalnej porze przyzwoite posiłki. Felicja na ich widok z wyrzutami sumienia pomyślała o wypitym szampanie. Dokąd miała teraz iść? Zupełnie nie miała ochoty wracać do mieszkania matki przy Schlollstrafie, dokąd zapewne przyjechał już

Benjamin. Felicja nie czuła radości na myśl o spotkaniu z nim i z dziećmi. Ale przypomniała sobie o zawartej dopiero co umowie i jej nastrój wyraźnie się poprawił. Dziś i jutro rodzina, dobrze, ostatecznie można to wytrzymać, a Benjamin powinien zachować w pamięci miłe wspomnienia o tych dniach. A potem - do Monachium! Ach, Wolff zdziwi się z pewnością, a ją rozpierała chęć do pracy. Nowe projekty, nowi klienci i mnóstwo pieniędzy! Podniosła głowę, czując z przyjemnością powiew zimnego lutowego wiatru na twarzy. Szampan i miłe uczucie zadowolenia z odniesionego sukcesu sprawiły, że otaczający ją świat wydał jej się pełen radosnych niespodzianek. Felicja po chwili wahania postanowiła wypić gdzieś kawę i zatrzymała przejeżdżającą taksówkę. W kawiarni u Kranzlera spotkała Sarę i jej matkę. Obie kobiety siedziały naprzeciwko siebie i miały zapłakane oczy. Wyraz twarzy Sary był pełen rozpaczliwej determinacji. Felicja nie chciała przeszkadzać, ale Sara spojrzała błagalnie, prosząc, aby usiadła właśnie przy ich stoliku. Felicja ustąpiła, aczkolwiek niechętnie i zamówiła kawę. Było tak, jak przypuszczała: po pięciu minutach wiedziała już o wszystkich problemach rodziny Winterthal. Najważniejszy z nich był ten, że Sara postanowiła opuścić matkę i rozpocząć nowe życie w innym mieście. - Wie pani, Felicjo, zupełnie nie mogę tego zrozumieć - mówiła bezradnie starsza pani Winterthal jestem jedynym bliskim człowiekiem Sary na świecie. A ona zawsze miała trudności w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi. Ogarnia mnie panika, kiedy myślę, że znajdzie się zupełnie sama w jakimś obcym mieście. - Mamo, a mnie ogarnia panika, kiedy pomyślę, że całe moje życie spędzę w naszym starym mieszkaniu - odparła Sara z niezwykłą u niej gwałtownością - To nie ma sensu, rozumiesz? Siedzę tylko i żyję z renty po ojcu, a przecież to nie może być wszystko! - A więc ja jestem nikim dla ciebie? - tym słowom towarzyszył kolejny potok łez. Oczywiście Sara zawtórowała matce. - Mamo, jesteś dla mnie wszystkim - szlochała - ale ja chcę być tam, gdzie będę potrzebna wielu ludziom. Tak jak we Francji! - To co chciałabyś robić? - spytała Felicja rzeczowo. Sara spojrzała na nią z wdzięcznością. Chciałabym pracować w jakimś szpitalu, albo domu dziecka. Albo w kuchni dla ubogich. Chcę coś robić dla innych, coś tworzyć, organizować... po prostu żyć! Felicja spojrzała na nią z namysłem. I o czymś chciałabyś zapomnieć, pomyślała, o jakimś bólu, który ci od dawna towarzyszy. - Mam pewien pomysł - powiedziała nagle - dlaczego Sara nie przyjedzie do mnie, do Monachium? Znajdzie tam z pewnością pracę, a ja mogłabym zatroszczyć się o nią. - Rzeczywiście? - zapytały Sara z matką jednogłośnie. - Tak - zapewniła Felicja - mnie samej byłoby przyjemnie z tobą, Saro. Wiedziała, dlaczego chciałaby mieć Sarę w pobliżu. Sara była wierna, uczciwa i można jej było całkowicie zaufać. A Felicja nauczyła się cenić takie cechy, od kiedy znalazła się w świecie biznesu, opuszczona przez

Alexa i zaczęła współpracować z dwulicowym Tomem Wolffem. Nie zaszkodzi mieć w pobliżu kogoś, komu można ufać. Wstała i położyła kilka monet koło swojej filiżanki. - Pojutrze wracam do Monachium - oświadczyła. - Zadzwoń do mnie, Saro, kiedy się zdecydujesz. Skinęła głową i wyszła z kawiarni. Pani Winterthal popatrzyła za nią uważnie. - Cóż za dziwna młoda osoba - powiedziała - rozwiedziona z pierwszym mężem, a z drugim też się chyba nie układa. Uważałam ją dawniej za lekkomyślną trzpiotkę i niezbyt chętnie widziałam waszą przyjaźń. - Dlaczego więc pozwalasz mi do niej jechać? Pani Winterthal myślała bardzo realistycznie. - Nie wiadomo, co będzie dalej. Dobrze jest mieć człowieka, który może być oparciem. Felicja należy do tych ludzi, którzy z tajemniczych powodów zawsze spadają jak kot na cztery łapy. Pierwszemu spotkaniu Felicji i Benjamina po trwającej ponad rok rozłące towarzyszyło nieznośne napięcie i skrępowanie. Żadne z nich nie wiedziało, co powiedzieć, a przy powitaniu objęli się z takim dystansem, że nikomu nie przyszłaby do głowy myśl, iż są małżeństwem. Oboje doszli po kilku minutach do wniosku, że się właściwie w ogóle nie znają, a to uczucie było powodem zakłopotania Felicji i bolesnego zdumienia Benjamina. Benjamin, z zaczerwienionymi oczyma i zmiętą twarzą wyglądał na zmęczonego i niewyspanego. Miał na sobie czarne ubranie i taki sam krawat, czego Felicja w ogóle z początku nie zauważyła. Kiedy to spostrzegła, ogarnęło ją dziwne skrępowanie i niepokój, ale nie ważyła się spytać, co było przyczyną takiego stroju. Usiadła i powstrzymała się w ostatniej chwili przed wyciągnięciem papierosa. I tak czuła się bardzo niezręcznie. Wydało jej się naraz, że jej suknia jest za bardzo wydekoltowana, pończochy zbyt cienkie, buty na zbyt wysokich obcasach, a kolczyki zbyt błyszczące. Ten strój, znakomicie pasujący do otoczenia hotelu Adlon, stwarzał rażący kontrast z cichym, staromodnym mieszkaniem Elzy i znajdującymi się tam biedermeierowskimi meblami. Czarne ubranie Benjamina i szara przedwojenna sukienka Elzy były jak niemy wyrzut w zestawieniu z kolorową suknią Felicji. Promień słońca wpadający przez okno oświetlił wiszący na ścianie portret Felicji, namalowany przez wuja Leo. Felicja i Benjamin spojrzeli na obraz niemal jednocześnie i oboje nie mogli rozpoznać w delikatnych rysach dziewczyny niczego, co przypominałoby dzisiejszą Felicję. - Przykro mi, że kazałam ci czekać, Benjaminie - powiedziała Felicja - ale miałam ważne spotkanie, które potrwało dłużej niż oczekiwałam. Za to zakończyło się sukcesem. - Moje gratulacje - Benjamin mówił cicho, zacinając się często - według tego, co się słyszy, odnosisz tu same sukcesy.

- Ciężko pracuję. Nic nie spada mi z nieba. - Tak, z pewnością. Bardzo zeszczuplałaś. - Ale mi z tym dobrze, prawda? - Felicja zadała to pytanie nieco prowokacyjnym tonem. Dobrze wiedziała, że jej szczupła figura zupełnie mu się nie podoba. - Oczywiście, dobrze ci z tym. - Jego oczy patrzyły na Felicję wyczekująco, z tkliwością, błagając niemal o odwzajemnienie miłości. Felicja odwróciła się. Zauważyła, że jej matka nerwowym ruchem splotła palce i oddychała szybko. Uniosła w górę brwi. - Co się dzieje? - spytała - Gdzie są właściwie moje dzieci? Benjamin zakaszlał. Podszedł do Felicji, usiadł obok niej i wziął jej rękę. - Mam bardzo smutną wiadomość dla ciebie - zaczął. Felicja zbladła. - Belle? - Nie, to nie z dziećmi... Tylko nie zabrałem ich do Berlina, bo oboje jutro jedziemy do Insterburga, a więc i tak i tak je zobaczysz. Cofnęła rękę z jego dłoni i nieznacznie odsunęła się. Jej twarz zesztywniała. - Co to znaczy? Jedziemy jutro do Insterburga? Nic o tym nie wiem. Usta Benjamina drgnęły. Odwrócił się i ukrył twarz w dłoniach. Jego ramiona zadrżały spazmatycznie. - Ty nie wiesz jeszcze... ty nie wiesz... - ledwo mogła go zrozumieć. - Nie wiesz, że moja matka zmarła dwa dni temu. - Sherry? - spytał Wolff i uśmiechnął się do gościa. Marco Carvelli, z domu mody Carvelli w Monachium, siedział trochę zakłopotany na brzegu fotela. Wyglądał jak kot, który siedzi przed brudną kałużą i zastanawia się, czy naprawdę warto ją przeskoczyć, aby dostać się do znajdującej się na drugim brzegu śmietany. - Ja... ee.. - powiedział jąkając się. Wolff podał mu szklankę sherry. - Pan jest mądrym człowiekiem, prawda, panie Carvelli? I zna pan mnie już długo. Nigdy mnie pan za bardzo nie lubił, ale jedno pan z pewnością zrozumiał: że jestem jednym z tych ludzi, do których należy przyszłość. I że właśnie dlatego opłaca się zdobyć moją przyjaźń. Carvelli ze ściśniętym gardłem upił łyk sherry.. - Oczywiście zależy mi na pana przyjaźni, panie Wolff. Tylko - darzę wielką przyjaźnią także Felicję Lavergne i dlatego...

- Pani Lavergne wróciła do Prus Wschodnich - przerwał Wolff - i nie wiadomo, czy kiedykolwiek jeszcze przyjedzie do Monachium. W końcu jest mężatką i ma dwoje małych dzieci. - Ale... Oczy Wolffa zwęziły się. - A więc, niech pan posłucha, panie Carvelli. Chcę przejąć tę fabrykę, w całości i nie będę czekał na to całą wieczność. Felicja popełniła wielki błąd, że teraz wyjechała do Insterburga. Krótko przed wyjazdem podpisała w Berlinie i Monachium liczne umowy dostawcze. To, co mam do powiedzenia panu - a miałem także innym, którzy już siedzieli na tym stołku przed panem - brzmi następująco: niczego panu nie dostarczymy. Puścimy pana kantem. Co będzie oznaczało duże straty dla pana, sam pan o tym wie. - Wolff wstrzymał oddech i wypił swoją sherry jednym haustem - A pan nas oskarży. To znaczy, pan będzie groził, że wniesie oskarżenie. - Pani Lavergne zdała się na to, że pan dotrzyma wszystkich terminów zobowiązań. - zauważył Carvelli - o ile wiem, pan jest odpowiedzialny za produkcję, a pani Lavergne za zawieranie umów i projekty. Projekty są, widziałem je. A więc... -...a więc to jest lekcja numer jeden dla Felicji Lavergne: nie wolno się na nikogo zdawać. To jej umowy, a co się z tym wiąże - ja je zignoruję. - Wolff nalał sobie drugą sherry. - A jeśli chodzi o zaskarżenie. Odszkodowanie. Licząc pana i pozostałych, będzie to ładna suma. Zaoferuję panu udziały Felicji na wypadek, gdyby pan zrezygnował z oskarżenia. Zaraz po tym sprzeda pan udziały mnie - i dostanie pan za to podwójną sumę, jaką przyznałby panu którykolwiek niemiecki sąd w ramach odszkodowania. Carvelli zawahał się. - To nie przejdzie. Jeśli nie jest pan upoważniony do sprzedaży akcji nam, taka transakcja nie będzie zgodna z prawem. Pani Lavergne po powrocie wniesie oskarżenie przeciwko panu. - Zastanowi się dobrze, zanim to zrobi. Bo ja oznajmię jej, że w takim wypadku będzie się musiała liczyć z żądaniem odszkodowania z pana strony. A ważne jest tylko to, że w tej chwili wszystkie akcje mam ja. Zamierzam więc dokonać transakcji zamiennej. Ale to jest... wewnętrzna sprawa rodzinna. Carvelli czuł, że kręci mu się w głowie. Ta sprawa zupełnie nie przypadła mu do gustu. Z drugiej strony - Stadelgruber i Breitenmeister, jak dał do zrozumienia Wolff, byli gotowi do przystąpienia do tej transakcji. A gdyby to zrobili... - Jakoś nie widać lepszych czasów - zauważył Wolff znużonym głosem - i dlatego nikt nie rezygnuje z dobrego interesu. - A co będzie, jeśli pani Lavergne przyjedzie w najbliższych dniach?

- To wtedy w realizacji umowy nastąpi zwłoka. I nie będziemy mogli jej szybko nadrobić, bo postanowiłem być porządnym pracodawcą i drastycznie zredukować liczbę roboczogodzin moich robotników. Carvelli podniósł się. - Myślę - powiedział - że będziemy partnerami. - Zostawił swoją szklankę i ruchem ręki powstrzymał Wolffa, który chciał odprowadzić go do drzwi wyjściowych. Doskonale orientował się w domu Lombardów na Prinzregentenstrafie, jeszcze za dawnych, dobrych czasów. Zamknął drzwi za sobą. Na zewnątrz, na chłodnej, ciemnej klatce schodowej oparł się o ścianę i odetchnął głęboko. Wyciągnął chusteczkę z kieszeni i wytarł spocone czoło. Niezbyt dobrze czuł się we własnej skórze, właściwie - wręcz fatalnie. Ale, Boże, cóż miał robić, czasy były ciężkie, tu Wolff miał rację... Carvelli drgnął przerażony, usłyszawszy kroki. Była to Kat, która szła przez korytarz. - Oh... dzień dobry, panno... Lombard... - Carvelli za wszelką cenę postanowił nie dać się wciągnąć w rozmowę. Skinął głową Kat i szybko poszedł po schodach w dół. Kat, która wychyliła się przez poręcz schodów i popatrzyła za nim nieco zdziwiona, poczuła tylko ciąg powietrza, płynącego przez otwarte drzwi wejściowe. Z namysłem uniosła brwi w górę. Dziś spotkała tutaj także Stadelgrubera i Breitenmeistra, a teraz ten Carvelli. Czyżby Wolff wezwał do siebie cały monachijski świat mody? Kat miała przeczucie, że kryje się za tym coś niedobrego. Przez chwilę zastanawiała się, czy nie należało o tym zawiadomić ojca, ale szybko porzuciła tę myśl. Nie należało denerwować chorego Seweryna. Nie, jedyna osoba to... Kat pobiegła szybko na dół. Telefon znajdował się w holu. Podczas kiedy czekała na zgłoszenie centrali, nasłuchiwała z niepokojem, czy z góry nie nadejdzie Wolff. W końcu zgłosiła się telefonistka. Kat mówiła przytłumionym głosem. - Proszę mnie połączyć z numerem abonenta w powiecie Insterburg w Prusach Wschodnich wymieniła szybko numer Skollnej. - Chwileczkę - odparł znudzony głos telefonistki. Kat czekała. Na górze panowała całkowita cisza. Nerwowo przestąpiła z jednej nogi na drugą. W końcu usłyszała głos telefonistki: - Przykro mi, ale nie ma połączenia z podanym przez panią numerem. - To nie może być! - Jednak nie mogę otrzymać połączenia. Kat zdenerwowana odwiesiła słuchawkę. Nagłym, zdecydowanym ruchem wsadziła na głowę kapelusz i wzięła torebkę. W drzwiach trafiła na Nicole i Martina. - Idę do urzędu telegraficznego - wyjaśniła krótko. - Jeśli Wolff o mnie zapyta, nie macie pojęcia, dokąd poszłam. Co, Wolff już jest tu znowu? - spytała Nicola - Czekam na dzień, kiedy się całkiem do nas

wprowadzi. I tak zachowuje się już jak pan domu. - Weszła razem z Martinem do holu i w tym samym momencie zadzwonił telefon. Telefonistka łączyła z Berlinem. Dzwoniła Sara, aby oznajmić swoje przybycie nieco zaskoczonej Nicoli. Codzienne spacery Benjamina do grobu matki stały się szybko rodzajem rytualnej pielgrzymki, a Felicja w poczuciu obowiązku towarzyszyła mu co trzeci dzień. Susanne Lavergne została pochowana na cmentarzu rodzinnym na końcu parku, a jej grób stanowił dla Benjamina rodzaj osobistego ołtarza. Benjamin przynosił kwiaty, sprzątał opadłe liście i trawę, modlił się, płakał i klęczał całymi godzinami. Kiedy wracał, jego nieszczęśliwa twarz ‘przypominała zmiażdżoną maskę. Zawsze miał pewną skłonność do melancholii, która teraz powoli, ale nieubłaganie przechodziła w depresję. Stracił jedyną osobę, która była dla niego czymś w rodzaju tarczy ochronnej pomiędzy życiem a nim samym i czuł się teraz jak dziecko, które pozostawiono samo w pełnej zagrożenia ciemności. Felicji, która nic nie czuła do zmarłej teściowej, z trudem przychodziło okazywanie żałoby, tak jak tego od niej oczekiwano. Oczywiście nagła śmierć Susanne przeraziła ją. Ale jednocześnie wiedziała, że starsza pani poszła wieczorem do łóżka i została tam znaleziona rankiem następnego dnia - martwa. Właściwie nie było to nic nadzwyczajnego, zważywszy na zaawansowany wiek Susanne, a poza tym taki rodzaj śmierci - atak serca we śnie - należał, zdaniem Felicji, do nader łagodnych. Oczywiście Felicja nie ważyła się tego powiedzieć głośno. Zamierzała jechać do Monachium w trzy dni po pogrzebie, ale porzuciła ten plan, zważywszy na chorobliwą wręcz melancholię Benjamina. On chodził ciągle za nią i był przerażony, kiedy znikała mu z oczu - jak małe dziecko, ale o wiele bardziej bezradne, słabe i wrażliwsze, niż kiedykolwiek mogłyby być Belle i Susanne. Felicja myślała z przerażeniem, że ten człowiek może stać się dla niej prawdziwym ciężarem. To gorzej niż dziecko, on jest jak... jak chory... Bardziej niż kiedykolwiek odczuwała lodowaty chłód i przygniatający nastrój dworu w Skollnej była nieszczęśliwa i drażliwa. Szukała jak dawniej schronienia w Lulinnie, ale nawet tam nie znajdowała ukojenia. W Lulinnie odżywały wspomnienia o tym czasie, który bezpowrotnie przeminął i był zbyt odległy na to, aby można było czerpać z niego spokój, tak konieczny do dalszego trwania... Nie wrócą już dawne, upalne lata... Rzeczywistość to nowe, liczne groby, coraz słabsza i coraz bardziej pogrążona w przeszłości Letycja, nieprzyjemny, tyjący z wiekiem Wiktor, który ostentacyjnie sympatyzował z niemiecką prawicą, Gertruda, cierpiąca na jakieś dolegliwości związane z woreczkiem żółciowym i wreszcie Modesta, zaręczona od stycznia z bladym, niepozornym synem jakiegoś kupca z Insterburga, którego imienia nikt nie mógł zapamiętać. Narzeczeni przesiadywali w kącie pokoju trzymając się za ręce i chichotali, ilekroć ktokolwiek się do nich zbliżył, a poza tym każde z nich wydawało się wmawiać drugiemu, że zrobiło świetną partię. Felicja pojęła wreszcie, czego tak bardzo pragnęła. Pragnęła niepokoju, aby móc zapomnieć. Potrzebowała pracy, trosk, nieprzespanych nocy, alkoholu, papierosów i ludzi. Nie znosiła teraz panującej dookoła ciszy, jezior i łąk - co dawniej przecież tak bardzo kochała. Wrócili z długiego, milczącego spaceru do grobu Susartne. Był marzec, postrzępione chmury pędziły szybko po niebie niesione wiatrem, pojedyncze, nieśmiałe promienie słońca przebłyskiwały przez chmury, a potem znów padało i w drzewach szumiał wiosenny wiatr. Felicja otrząsnęła się, kiedy weszli do domu.

- Co za paskudna pogoda! Mam całkiem mokre nogi! - Musisz wziąć zaraz gorącą kąpiel - powiedział Benjamin. Ostrożnie zdjął z niej pelerynę i przy tym ruchu zatrzymał swoje dłonie na jej ramionach. Felicja spróbowała uwolnić się z jego objęcia. - Zostaw mnie, jestem całkiem mokra... - On przyciągnął ją do siebie i ukrył twarz w jej włosach. - Felicjo, musisz mi obiecać, że mnie nie opuścisz. Proszę. Prawda, obiecasz mi to... Nigdy mnie nie opuścisz! Scena ta powtarzała się za każdym razem, kiedy wracali z cmentarza i Felicja obawiała się, że któregoś dnia nie wytrzyma i wpadnie w histerię. - Benjaminie - powiedziała ostrożnie - ja będę musiała od czasu do czasu pojechać do Monachium, aby... - Tam radzą sobie bez ciebie. Gdyby było inaczej, zadzwoniliby. - Jak? Przecież nasz telefon jest uszkodzony! - Felicja uważała ten fakt za szczególną złośliwość losu. W czasie lutowych huraganów przewróciły się dwa maszty i przewody telefonicznie zostały pozrywane. A Benjamin, ku niezadowoleniu i irytacji Felicji, wcale nie śpieszył się z naprawą. - Kiedy pogoda będzie lepsza, kochanie - brzmiała jego stała wymówka na jej prośby. A dzisiaj powiedział znużony. - To zatelegrafowaliby, gdyby coś się działo. - Tak, to prawda. Ale ja podpisałam wszystkie umowy. Kiedyś muszę... - Nie, nie mów tak! Jesteś wszystkim, co mam na tym świecie. Proszę, Felicjo. Nie odchodź teraz ode mnie! - twarz Benjamina miała wyraz uległości i błagania, co irytowało Felicję. Gwałtownie wyrwała się z jego objęć. - Dobry Boże, nie powiedziałam przecież, że zaraz wyjeżdżam! - przebiegła szybko koło niego i ruszyła schodami w górę. Nie chciała widzieć jego dygocących ust. Zawsze miała po każdej tego rodzaju scenie takie wyrzuty sumienia i poczucie winy, jakie odczuwa każdy, kto niesłusznie skrzyczy dziecko alko psa i czuje się potem jak potwór. Najlepiej było rzeczywiście iść do wanny i nastawić gramofon, tak głośno jak to możliwe. Benjamin patrzył za nią, kiedy znikała na górze. Stał ciągle na dole, przygarbiony, a z jego włosów ściekała woda i tworzyła małe kałuże na podłodze. Był tak głęboko zatopiony w myślach, że nie usłyszał kroków starej służącej. Dopiero kiedy ona stanęła tuż za nim, odwrócił się. - Ach, Minerwa, to ty...

Minerwa służyła zmarłej matce Benjamina całe życie i była całkowicie oddana także jej synowi. Teraz też na jej twarzy pojawił się tajemni czy uśmiech. - Panie Lavergne... mam coś dla pana... - wyciągnęła pognieciony kawałek papieru z kieszeni fartucha i podała go ukradkiem Benjaminowi. - Znowu telegram z Monachium. - Dziękuję, Minerwa - Benjamin wziął podany kawałek papieru. Mrugał nerwowo prawym okiem. Nienawidził tego, co robił, a co było w całkowitej sprzeczności z jego dobrą, poczciwą naturą, ale nie mógł inaczej... nie mógł inaczej... Przeraził się, kiedy usłyszał głośną muzykę z gramofonu Felicji. Dźwięki rozbrzmiewały w całym domu. Nie mógł oderwać myśli od obrazu Felicji, stojącej teraz w łazience, zdejmującej z siebie ubranie i kołyszącej się rytmicznie przed lustrem - nagiej, unoszącej ręce do góry i rozpuszczającej włosy, które spadały na jej ramiona, piersi... Benjamin poczuł, że na samą myśl o tym wnętrza jego dłoni stały się wilgotne od potu. Gwałtownie rozerwał trzymany w ręku papier. Oczywiście, telegram był znowu od Kat i zawierał kolejną, błagalną niemal prośbę o powrót. Coś się tam stało w Monachium. Benjamin podarł telegram na drobne kawałeczki i wszedł do jadalni, gdzie pokojówka napaliła już w kominku. Patrzył z namysłem, jak drobne kawałki papieru znikają szybko w płomieniach. Tylko w czasie późnych godzin popołudniowych było kilka takich minut, w czasie których promienie słońca docierały do małego pokoju przy Piotrogrodskiej Storonie i oświetlały grzbiety książek stojących na regale. Na ścianie tworzył się wówczas pomarańczowy trójkąt, który jednak znikał równie szybko, jak się pojawiał. O tej porze dnia gospodyni pukała do drzwi i wchodziła ostrożnie do pokoju, niosąc na tacy dzbanek z herbatą i filiżankę. Była starą kobietą i jeśli to tylko było możliwe, nie ruszała się ani na krok ze swego mieszkania, ale podziwiała wszystko, co romantyczne i w związku z tym przypisywała swojemu pełnemu melancholii lokatorowi wszystkie znane z powieści cechy: namiętność, miłość, ból i żal za bezpowrotnie utraconą przeszłością. - Pańska herbata, monsieur Marakow - powiedziała. Maksym, uzbrojony w ołówek i papier, siedział w fotelu, ale podniósł się szybko. Gospodyni dostrzegła, że lekko się przy tym zachwiał i westchnęła. - Nie tak dużo wódki, monsieur Marakow. Jest dopiero wczesne popołudnie! - Już nie jest wcześnie. - Za wcześnie, żeby pić. Maksym uśmiechnął się. - Mam napisać trudny artykuł. W ten sposób mogę się lepiej skoncentrować. Gospodyni potrząsnęła głową. Nie było łatwo w tych czasach dostać jakiekolwiek spirytualia, ale

Maksymowi w tajemniczy sposób udawało się to zawsze. Zaczął ostatnio pisywać krótkie artykuły do gazet, krytyki teatralne i książkowe, którymi zainteresował się naczelny redaktor pewnej prowincjonalnej gazety. Od tej chwili Maksym dysponował też pewną ilością pieniędzy. Wziął filiżankę z herbatą z tacy i podszedł do okna. Wydawało się, że chce zatrzymać ciepło ostatnich słonecznych promieni, ale słońce schowało się już za domami po przeciwnej stronie ulicy. Odwrócił się. - Może wyjadę niedługo z Piotrogrodu - powiedział z wahaniem. Gospodyni spodziewała się czegoś takiego. - A dokąd chce pan jechać? - spytała. - Nie wiem jeszcze. W każdym razie daleko. Jak najdalej stąd. - Przecież walczył pan za ten kraj. - Mimo wszystko... to nie jest teraz mój kraj. Już nie i nie bardziej, niż był przedtem. - Powinien pan poszukać sobie nowej kobiety! - gospodyni była kobietą praktyczną. Maksym patrzył gdzieś obok niej, w dal, jak gdyby nie słysząc jej ostatnich słów. Zatopiony w myślach sięgnął po butelkę z wódką. Gospodyni wyrwała mu ją z ręki. - Nie! Nie teraz. Najpierw wypije pan filiżankę gorącej herbaty, a zobaczy pan, że świat wygląda całkiem inaczej. - Obawiam się, że tak nie będzie - odparł gorzko Maksym - Mogą nadejść kolejne rewolucje, nowe systemy, idee - a świat będzie taki sam. Wie pani, dlaczego? Bo za najpiękniejszymi, najodważniejszymi ideami stoi tylko człowiek, a on zawsze będzie żałosny i nędzny, zawsze... - Tak, tak... - rozmowa zmierzała w kierunku tematów, w których gospodyni nigdy nie czuła się zbyt pewnie. - Zamierza pan wrócić do Niemiec? - spytała nagle. Maksym wzruszył ramionami. - Może. Nie dlatego, że kocham Niemcy, ale w fakcie powrotu do korzeni z pustymi rękami tkwi pewna ironia. A teraz - znowu ujął butelkę - pozwoli mi pani napić się łyk. Wypijmy za... za tę cholerną konstrukcję, która jest podstawą naszego życia. Sara podjęła pracę w monachijskim przedszkolu dla dzieci robotników, co znaczyło, że od siódmej rano do wieczora miała pod swoją opieką dwadzieścia dwoje dzieci: krzyczących, płaczących, śmiejących się, szalejących i agresywnych. Musiała przerywać bójki, łagodzić tęsknotę za domem, kontrolować zadania domowe i opatrywać skaleczenia. Rzadko miała czas, aby coś zjeść albo usiąść na chwilę. Najbardziej przerażała ją nędza, z którą się

bez przerwy stykała. Wiele dzieci było niedożywionych, chorych, wiele nosiło ślady bicia. Sara miała chwilami wrażenie, że się udusi. Cieszyła się więc, że nie musi wracać wieczorem do cichego, pustego mieszkania, lecz na zaproszenie Kat mogła mieszkać w domu przy Prinzregentenstralle. Także tego wieczoru Jolanta otworzyła jej drzwi, uśmiechając się przyjaźnie. - Ależ pani wygląda na zmęczoną, panno Saro! Proszę szybko wejść do środka. Chce pani herbaty? - Herbata byłaby wspaniała - Sara zdjęła kapelusz i odgarnęła z czoła wilgotne pasma włosów - na dworze było wiosennie i ciepło. Czuła się spragniona i śmiertelnie zmęczona. Kiedy weszła do salonu, Martin, który stał przy regałach i przeglądał jakąś książkę, odwrócił się do niej. - Przepraszam - powiedziała Sara/ zaskoczona i speszona - nie wiedziałam, że tu ktoś jest. Wypiję moją herbatę gdzie... Martin odłożył książkę. - Proszę zostać. Czekam tutaj na Nicole. Jest jeszcze w szkole i ma lekcję muzyki czy coś takiego. Powinna zaraz przyjść. Sara wolałaby zniknąć, ale kiedy Martin poprosił, aby została, nie ważyła się odmówić. Przysiadła na brzegu fotela i marzyła, aby móc znaleźć się jak najdalej. Martin usiadł naprzeciwko niej i patrzył na nią spokojnie. Zauważył, że miała szczupłą, pociągłą twarz i czarne, proste brwi, wysokie czoło i usta, których kąciki opuszczały się lekko ku dołowi, co nadawało jej twarzy pewien wyraz goryczy. Sara miała na sobie staromodną suknię z małym kołnierzykiem, jaką zwykle nosiły stare panny, a jej brązowe włosy zaczesane były do tyłu. Nie dysponowała żadnym z tych środków, którymi tak hojnie szafowała Nicola: kokieteria, wyrafinowanie i wdzięk, ale mimo to nie wydawała się być ani naiwna, ani oderwana od życia. - Nicola opowiadała mi, że pracuje pani w przedszkolu dla dzieci robotników - odezwał się Martin Interesują mnie pani doświadczenia w tej pracy. Sara spojrzała na niego niepewnie. Nie była przyzwyczajona, do tego, że ktokolwiek interesował się tym, co robiła. Przyszło jej do głowy podejrzenie, że Martin robi to z litości. - No, to... - jak zwykle zaczęła się jąkać - to znaczy... - Martin pochylił się i uśmiechnął się do niej. - Naprawdę mnie to interesuje - powiedział łagodnie. Nagle Sara zaczęła mówić, gwałtownie i coraz szybciej. - To doprawdy przerażające oglądać te dzieci. Nie dostają odpowiedniej ilości pożywienia, żyją w niezdrowych, wilgotnych mieszkaniach, mają za mało świeżego powietrza. Są blade, niedożywione, mają zepsute zęby, o wiele za chude ramiona i nogi, chore, mętne oczy. Trudno sobie wyobrazić nędzę, w której żyją. Dziesięcioosobowe rodziny mieszkają w jednym pokoju, gdzie się gotuje, je, śpi i suszy bieliznę. Jeśli ktoś zachoruje, natychmiast zaraża wszystkich pozostałych i nie ma szans na wyleczenie choroby. Szerzy się koklusz, dyfteryt, zapalenie płuc, gruźlica, puchlina głodowa. W

naszej republice ludzie codziennie umierają z głodu, albo odbierają sobie życie, bo nie wiedzą, co robić dalej. Nigdy nie wiedziałam, jak wielkie są rozmiary tej nędzy. Ojcowie większości dzieci są bezrobotni, i to od dawna, od kiedy wojna się skończyła. Nie przynoszą do domu pieniędzy, albo przynoszą niewiele i bardzo nie regularnie. Są zrozpaczeni, zaczynają szybko pić i tyranizują swoje rodziny. Jeśli dostaną w końcu jakąś pracę, są już alkoholikami i szybko ją tracą. Kobiety zaharowują się na śmierć, najpierw w domu dla rodziny, a potem idą gdzieś sprzątać albo prać, żeby zarobić choć parę groszy. Większość z tych kobiet nie dożywa czterdziestu lat. Sara umilkła. Nigdy jeszcze nie mówiła tak długo i ją samą to przeraziło. Wstała niepewnie. - Z pewnością pana znudziłam. - Powiedziała - proszę wybaczyć. - Przeciwnie - odparł Martin i podniósł się także - czy nie sądzi pani, że Niemcy uratować może tylko radykalna zmiana systemu? Sara wytrzeszczyła oczy i spytała: - Przed czym uratować? - Przed nazizmem. Uważam nazizm za największe niebezpieczeństwo, jakie w tej chwili nam zagraża. A nędza ludu tylko temu sprzyja. - Czy komuniści byliby lepsi? - Sara zadała to pytanie niepewnym głosem, ale Martin wydawał się być całkowity zbity z tropu. Czy komuniści byliby lepsi? - powtórzył z niedowierzaniem - Saro, co pani wie o komunizmie? Z pewnością tylko to, co piszą wierne rządowi gazety albo, co gorsza, ktoś taki jak Hitler. Komunizm jest... W tej chwili otworzyły się drzwi i do salonu weszła Nicola. - Ach, tu jesteś, Martin. Dzień dobry, Saro! - Dzień dobry - wymamrotała Sara. Z niewiadomych powodów zapanowało pełne napięcia milczenie. Martin ciągle patrzył przenikliwie na Sarę, a ona czuła się jak hipnotyzowany przez węża królik. Nicola roześmiała się i zrobiła kilka tanecznych kroków w stronę gramofonu. - Czy chcecie posłuchać walca? Mam ochotę na walce wiedeńskie. - Proszę, nie - odparł Martin. Z zewnątrz dobiegły kroki i gwizdanie - ktoś wchodził po schodach do góry. Tak zachowywał się tylko Wolff. Nicola popatrzyła na drzwi, jak gdyby spodziewała się zobaczyć za nimi ducha. - Chciałabym wiedzieć, jakim prawem on zjawia się tutaj każdego dnia! Myślałam, że dostał od Felicji klucz tylko do jej biura, ale powoli wygląda to tak, jak gdyby zamierzał się tutaj całkiem

wprowadzić. - Nic nie możemy zrobić - zauważył Martin - Sami jesteśmy gośćmi. - W rzeczy samej. Tylko Kat może go wyrzucić, ale pytanie, czy jego w ogóle obchodzi to, co mu mówi Kat. I w tym momencie do pokoju weszła Kat. Zapanowała nagła cisza, a Kat, nieco zdziwiona milczeniem, spytała: - Czy macie tutaj jakąś tajną konferencję? Jeśli tak, mam dla was znakomity temat: Wolff jest znowu w domu. - Wiemy - odparła Nicola - zastanawialiśmy się właśnie, jak go wyrzucić. - On jest w znakomitym nastroju - podjęła Kat - i wygląda, jak gdyby miał wielką ochotę wydać okrzyk radości. - Felicja nie zareagowała na żaden z twoich telegramów? - spytała Sara. - Nie. Zupełnie, jakby znikła z powierzchni ziemi. - Sądzę, że możemy kontynuować naszą tajną konferencję w kawiarni - na pewno tam przyjdzie nam do głowy coś lepszego - oświadczyła Nicola. Kiedy wyszli z korytarza, usłyszeli śmiech, dobiegający z górnej klatki schodowej. Tom Wolff przechylił się przez poręcz schodów i zawołał: - Ile kwitnącego życia, ile młodzieży! Boże, chciałoby się krzyczeć: zwróć mi moją młodość! Twarz Martina wydłużyła się, a Wolff podjął niewzruszenie: - No, a jak to było z siłą nienawiści i potęgą miłości? - przyjrzał się uważnie młodym ludziom i zatrzymał wzrok na Kat - Mam teraz ponad czterdzieści lat, ale mogę z pewnością stwierdzić: ani miłość, ani nienawiść nie wygasają z wiekiem. Wręcz przeciwnie, z wiekiem te uczucia stają się gwałtowniejsze, a spełnienie pragnień - o wiele bardziej słodkie... Ale o tym przekonacie się kiedyś sami. Triumf jest najwspanialszy, zwłaszcza ten wytęskniony i wyczekiwany. - Odwrócił się i zawołał idąc: - Życzę wam miłego wieczoru! - po czym zniknął za drzwiami pokoju Felicji śmiejąc się. Czworo młodych ludzi spojrzało po sobie. - Czy on jest normalny? - spytała Nicola. Kat spojrzała zwężonymi oczyma i rzekła: - O tak. Nie zrobi nam tej przyjemności i nie straci rozumu, niestety, Doskonale wie, co mówi, a ja wiem w końcu, co zrobię.

- Co? - Pojadę do Insterburga i przywiozę Felicję, choćby w kajdankach. Był wiosenny, ciepły dzień, kiedy Kat wysiadła z pociągu i nic nie wskazywało na to, że przyszłe, niedalekie już wydarzenia zakończą się całkowitym chaosem. Wiał lekki, kwietniowy wiatr i nikt nie myślał o zbliżającym się nieuchronnie nagłym upadku systemu monetarnego Niemiec; cienie i nędza młodej republiki skryły się za białymi kwiatami wiśni i złocistymi pąkami janowca. Po niebie płynęły białe, kłębiaste chmury. Tego ranka na jednym z monachijskich placów odbywał się akurat wiec propagandowy NSDAP. Mówca zapewniał, iż jego partia zrobi wszystko, aby umocnić swoje wpływy w Niemczech i móc potem zdecydowanie wystąpić przeciw bezrobociu. Otrzymał za to szczególnie gorące brawa. Słuchacze, przeważnie bezrobotni mężczyźni, - bo tylko oni mieli czas, aby wczesnym rankiem brać udział w ulicznych demonstracjach - klaskali w dłonie i krzyczeli głośno, wyrażając w ten sposób swoją aprobatę. Tak, nadszedł już czas, aby ktoś wziął ich problemy w swoje ręce. W Nowym Jorku, tysiące kilometrów od Niemiec, po drugiej stronie Atlantyku, do eleganckiego domu z piaskowca, położonego przy 87 ulicy, na Manhattanie wszedł Alex Lombard. Pokojówka otworzyła mu drzwi i przyjęła go nader wylewnie i z wielkimi honorami: - Mr. Callaghan oczekuje pana, sir! - szybko otworzyła przed nim drzwi biura Callaghana. - Mr. Lombard, sir! - zameldowała. Jack Callaghan podniósł się z fotela na widok gościa. Podszedł do niego i ujął go za obie ręce. - Mój drogi Lombard, widzę, że do tego wszystkiego jest pan jeszcze punktualny! Proszę, niech pan siada. Szklaneczkę portwajnu? - Dziękuję, chętnie - odparła Alex. Usiadł w wygodnym, szerokim fotelu. Dzień był pogodny i przez okno widać było wyraźnie statki płynące wolno przez East River. Gospodarz wskazał na biurko: - Umowa jest już gotowa. Możemy ją podpisać w każdej chwili. Ałex uśmiechnął się i wypił łyk wina. Teraz, kiedy jego marzenia miały się spełnić, z przyjemnością odwlekał o kilka minut decydujący moment. Jack Callaghan doskonale to rozumiał. W życiu każdego mężczyzny są chwile, które wymagają poświęcenia im nieco więcej czasu, niż to konieczne. Oparł się o biurko i spokojnie obserwował swojego gościa. Dziś, tak jak w czasie pierwszego spotkania, przyszło mu do głowy, że Alex Lombard wyglądał świetnie. Callaghan wiedział, że dobry wygląd odgrywał dużą rolę, jeśli się chciało zrobić karierę. Lombard miał wszystko, co było konieczne do odniesienia pełnego sukcesu: elegancję, dużą ogładę towarzyską, męski wdzięk i pewność siebie. Za tym wszystkim mogły się kryć jakieś rozczarowania czy złe doświadczenia, - ale tego z pewnością nie zauważy nikt, kto podejmuje bezlitosną walkę o pieniądze. A Alex znakomicie umiał ukrywać swoje prawdziwe myśli i uczucia.

Callaghan był dumny ze swojego połowu. Poznał Alexa przed rokiem na party w swoim nowojorskim towarzystwie. Był on wówczas stałym towarzyszem pięknej Laury Shelby, bogatej wdowy po bankierze, która pojawiała się z Alexem w świecie bogatej arystokracji finansowej. Callaghan, jeden z najzamożniejszych wydawców wschodniego wybrzeża, potrzebował właśnie partnera do interesów, AIex zaś szukał szybkiego sposobu zdobycia jak największej ilości pieniędzy. Potrzeba było całego roku, aby mogli nabrać wzajemnego zaufania. Alex wiedział już, że Callaghan był tym kimś, na kogo czekał, zaś Callaghan wiedział, że ma przed sobą człowieka sprytnego, rozgarniętego, lojalnego, ale zarazem pozbawionego zbytecznych skrupułów. A wszystko to pozwalało zrobić karierę i zdobyć pieniądze. Alex nie miał, co prawda, doświadczenia w branży wydawniczej, ale należał do tych, którzy poradzą sobie w każdej sytuacji. - Proszę mi powiedzieć, czego pan oczekuje od życia? - spytał Callaghan. AIex uśmiechnął się i odparł bez ogródek: - Miliona dolarów. - Wstał i podszedł do biurka. Czuł lekkie ożywienie po wypitym portwajnie, ale nie okazywał tego. Skłonność do alkoholu była jego jedyną cechą, której nie zauważył Callaghan. - Jest pan jeszcze z Laurą Shelby? - spytał Callaghan. - Nie. Wie pan przecież, że lubię częste zmiany. - Tak, tak - westchnął Callaghan, a w jego głosie zabrzmiał nieukrywany żal. - Nie należało się żenić. A tam, w Niemczech, nie zostawił pan jakiejś kobiety? - Nie - odparł AIex gwałtownie. Podpisywał właśnie umowę i spod jego pióra wyszedł nagle brzydki, ostry zygzak. Ten wiosenny, kwietniowy poranek był w małej, bretońskiej wiosce St. Maurin szczególnie piękny. Świeża, młoda trawa zieleniła się intensywnie, słońce malowało złote plamy na dachach domów, na szczytach drzew i na skałach wznoszących się nad brzegiem morza. Piasek w morskich zatokach był olśniewająco biały, a w wodzie odbijało się niebieskie niebo. Od Atlantyku wiał chłodny wiatr; zapach słonej morskiej wody mieszał się z zapachem żółtych kwiatów janowca. Claire Lascalle, mieszkająca w wiejskiej zagrodzie położonej na samym skraju wsi, nakarmiła bydło, wysprzątała kuchnię, naprawiła ramię nieco zardzewiałej pompy na podwórzu i podała śniadanie swemu staremu ojcu, czego on prawie nie zauważył - uderzenie w głowę kolbą karabinu w czasie wojny pozbawiło go całkowicie wzroku oraz zdolności odczuwania i rozumienia czegokolwiek. Claire zmęczona wróciła do kuchni i przeżegnała się szybko przed obrazem Matki Boskiej, bo jej poświęceniu towarzyszyła pewna grzeszna myśl: że dla jej ojca byłoby lepiej, gdyby wtedy, w 1917 roku, zmarł w następstwie ciężkich ran, jakie odniósł. Filip Rath siedział przy kuchennym stole, zaspany i nieogolony. Na widok Claire zawstydził się trochę, bo słońce stało już wysoko i wszystko wskazywało na to, że zbliża się południe. Ale Filip bardzo późno poszedł do łóżka, Claire słyszała jego kroki na dziedzińcu do trzeciej nad ranem. Kiedy wstała nocą i podeszła do okna, zobaczyła, że chodzi tam i z powrotem, stukając drewnianą nogą. W mroku żarzył się ognik jego papierosa. Niepokój Filipa wydał jej się silniejszy niż zwykle. Claire

wiedziała już, że on wkrótce odejdzie. Przed czterema laty, na krótko przed końcem wojny, w lazarecie, w którym pełniła służbę Claire, znalazł się młody niemiecki oficer. Wyciągnięto go półmartwego z błota w korycie rzeki. Claire żywiła w sercu zapiekłą nienawiść do Niemców, ale nic nie poruszyło jej tak jak to, na co wtedy dane jej było patrzeć. Nieprzytomny Filip, dręczony obrazami własnych przerażających wspomnień i koszmarnych snów, krzyczał w rozpaczy, próbował wstawać, walczyć z niewidzialnym wrogiem i uciekać. Amputowano mu prawą nogę, a lekarz powiedział do Claire: „On jest w tej chwili w ciężkim szoku. Nie wie, kim jest ani gdzie się znajduje. W czym można się dopatrywać swego rodzaju zmiłowania boskiego”. Filip szybko odzyskał pamięć, co jednak nie uwolniło go od zmory apokaliptycznych snów. To, co kiedyś wydarzyło się na jego oczach, jeszcze zanim znalazł się w korycie rzeki i stracił przytomność, było widocznie czymś w rodzaju samej kwintesencji grozy i przerażenia. Kiedy odzyskał mowę, powtarzał w kółko: „Nie chcę tam wracać. Nie chcę tam wracać. Nigdy więcej.” Claire, bez nienawiści, ale i nie bez pewnej brutalności, odpowiedziała w końcu szorstko: - No, tak szybko pan tom nie wróci. Najpierw pójdzie pan do niewoli.

Po wyjściu z obozu jenieckiego Filip pojawił się któregoś dnia na jej podwórku. Musiał poruszyć niebo i ziemię, żeby ustalić, gdzie ona mieszka. Claire była w tej chwili jedyną osobą, do której mógł się zwrócić, co robił z rozpaczliwą nieustępliwością i natarczywością bezdomnego psa. - Ma pan rodzinę w Niemczech! Będą pana opłakiwać. Wszyscy myślą, że pan nie żyje. - Ja nie żyję. - Ale pan żyje. - Nie. Proszę mi pozwolić napisać do pana rodziny. - Nie. - Czego pan chce? Czego pan chce tutaj, u mnie? - Chcę zacząć żyć. - Przysięgłam kiedyś sobie, że każdemu Niemcowi, który wpadnie mi w ręce, poderżnę gardło. Nie boi się pan? - Nie. - Nie chce pan do swojej rodziny... - i tak było w kółko. Claire skapitulowała w końcu. Nie mam zamiaru zakochać się w nim, obiecała sobie w duchu. Bo on kiedyś przezwycięży szok i wróci do domu. W samotności, którą dzieliła praktycznie tylko z nim - bo jej ojca trudno było zaliczyć do żyjących, a matka zmarła dziesięć lat temu - Claire coraz trudniej przychodziło wytrwać przy swym postanowieniu. Filip pocałował ją kiedyś, a ona zapragnęła z całych sił rzucić się w jego ramiona, jednak zamiast tego cofnęła się i powiedziała twardo: - Nie. Proszę cię, nie rób tego nigdy. Ja nie chcę. Filip uśmiechnął się przepraszająco. - Dobrze. Ale ty jesteś bardzo piękna, Claire. Stanęła przed lustrem i po raz pierwszy w swoim życiu pomyślała, że jest piękna. Wybuchnęła łzami, bo zrozumiała, że los zetknął ją z mężczyzną, którego mogłaby pokochać. Przypomniała sobie, że chodził nocą po podwórzu jak zwierzę zamknięte w klatce - teraz widziała go siedzącego przy wypucowanym kuchennym stole i pojęła, że na nic zdały jej się środki ostrożności i postanowienia. Nagle zrobiło jej się go żal. - Wyglądasz na zmęczonego - powiedziała z troską.

- Prawie nie spałem dzisiejszej nocy. - Wiem. Słyszałam, jak chodziłeś. - O - przykro mi, jeśli to ci przeszkadzało. - Nie, była pełnia księżyca, a wtedy i tak i tak nie mogę spać.- Claire podeszła do kuchni - usmażę ci parę jajek. Kiedy wracasz do Niemiec? - spytała znienacka. Filip spojrzał na nią zaskoczony. - Proszę? - spytał. - Dzisiaj w nocy podjąłeś decyzję o powrocie do Niemiec. - Skąd... Skąd wiem? Znam cię, Filipie. Widziałam cię, kiedy byłeś kompletnie rozbity i załamany i widzę cię teraz. Stałeś się inny. Nie potrzebujesz już uciekać przed sobą samym. Możesz znowu zacząć życie tam, gdzie ono skończyło się w 1914 roku. Ciemne oczy Filipa wpatrzone były w słoneczny, kwitnący ogród za oknem. - Nie. Ono nigdy nie będzie takie, jak przedtem. - powiedział cicho. Claire ściągnęła usta. - Nie lituj się nad sobą - powiedziała zimno. Filip spojrzał na nią i odparł: - Nad sobą się nie lituję. - O... nade mną też nie, proszę. Nie ma do tego powodu. Byłam szczęśliwa, zanim cię spotkałam i będę szczęśliwa, kiedy odejdziesz. A poza tym... - Claire przezornie zbliżyła się do drzwi, bo obawiała się, że zaraz będzie musiała nagle opuścić kuchnię - poza tym jesteś Niemcem! A ja nigdy, jak długo żyję, nie przestanę nienawidzić Niemców! - Wybiegła z kuchni. Drzwi zatrzasnęły się za nią z hałasem. W Monachium Sara wyszła z przedszkola, aby po męczącym dniu móc wreszcie udać się do domu. Kiedy przechodziła przez bramę, usłyszała nagle głos: - Dobry wieczór, Saro! Był to Martin, który czekał na nią przed bramą. - Nie wiedziałem dokładnie, kiedy pani ma wolne - podjął - ale po myślałem, że jeśli będę tutaj stał, to w końcu wejdzie mi pani w drogę. Sara wytrzeszczyła na niego oczy. Jak zwykle jej nieśmiałość niemal ją paraliżowała i odbierała jej mowę.

- Tak... - powiedziała w końcu z trudem. Martin uśmiechnął się. - Czy mogę zaprosić panią na kolację? Była to zupełnie niezwykła sytuacja dla Sary, do której ona, jak jej się wydawało, zupełnie nie dorosła. - Proszę wybaczyć - powiedziała w końcu - jestem trochę zmęczona i nie będę dobrym towarzystwem dla pana. - Nie przywiązuję wagi do dobrego towarzystwa - odparł Martin - chcę całkiem poważnie porozmawiać z panią. - Ujął ją pod rękę. - Ostatnio przerwano nam rozmowę, pamięta pani? Sara skinęła głową i kiedy przechodziła przez ulicę idąc obok niego, miała wrażenie, że jej życie nieoczekiwanie zaczyna nagle wirować w osobliwy sposób. Syberia, gdzieś daleko za Uralem, wśród niekończących się lasów i ogromnych rzek. Masza Iwanowna nie podniosła się dziś z drewnianej pryczy w swoim baraku, choć inne kobiety dawno wyruszyły już do ciężkiej pracy przy budowie drogi - przy czym bardziej chodziło tu o umocnienie zniszczonej po zimie polnej drogi, niż o jej budowę. Masza po prostu nie miała siły wstać i dołączyć do pozostałych. Poprzedniego dnia dwa razy upadła w czasie wyczerpującej pracy i w końcu otrzymała pozwolenie na wcześniejszy powrót do baraku, gdzie mogła się wreszcie położyć. Pielęgniarka, która ją zaraz zbadała, stwierdziła niedożywienie - na co właściwie cierpieli wszyscy w tym obozie - a poza tym osłabienie krążenia i nie wyleczony bronchit. Długa syberyjska zima, z lodowatymi wiatrami i strasznymi burzami śnieżnymi, pobierała ostrą daninę od wszystkich mieszkańców podobnych obozów: grypa, zapalenie pluć, krztusiec i gorączka dziesiątkowały szeregi niedożywionych i osłabionych ciężką pracą więźniów. Nie było lekarstw, brakowało odpowiedniego pożywienia, nawet koców, aby chorzy mogli zachować choć trochę ciepła. Przez cienkie ściany drewnianych baraków wdzierał się do środka z gwizdem lodowaty wiatr. Do mycia kobiety musiały nosić każdego ranka wodę wprost z rzeki, w której należało najpierw rozbić lód, a potem zanieść ciężkie wiadra do obozu. Kto zbyt często się przewracał, był zwalniany z ciężkiej pracy w lesie i przydzielany do służby w kuchni; był to szczyt marzeń wielu więźniów, bo przy piecu kuchennym było ciepło, a poza tym można było wyszukać sobie co lepsze kąski nędznego jedzenia, zanim pozostali wracali z pracy. Ale Masza dzisiejszego dnia czuła się zbyt słaba nawet do pracy w kuchni. Miała wrażenie, że nie jest w stanie podnieść ręki. Sprawdziła swój puls i z rezygnacją stwierdziła, że jest prawie niewyczuwalny. Otępiała ze zmęczenia, zbyt wyczerpana, aby się bronić, miała ochotę po prostu umrzeć. Kiedy Elizabeth, skazana na dwadzieścia lat przymusowej pracy i przebywająca w tym samym obozie, wróciła późnym wieczorem do baraku, znalazła Maszę pogrążoną w letargicznym śnie, z rękami spokojnie spoczywającymi na kocu i oczami na wpół przysłoniętymi niemal przeźroczystymi powiekami. Obok pryczy stał chleb, którego Masza nie ruszyła. Elizabeth, która z powodu złego stanu

zdrowia miała przez pół roku pracować w kuchni, ugotowała dla Maszy papkę z ostatnich zapasów płatków owsianych i przeszmuglowała ją pod fartuchem do baraku. Masza nawet tego nie chciała jeść. - Nie wyzdrowiejesz, Masza, jeśli nie będziesz jadła! Masza z trudem otworzyła oczy. - Czuję się bardzo słabo. Ja umrę, Elizabeth. Ale to przecież nic złego. - Nic złego? Masz rację, to najbardziej naturalna rzecz na świecie, ale też żadna sztuka. Każdy może umrzeć, ale fantastyczne jest właśnie to, że można żyć. To jest dar losu, Masza. - Umrzeć - to jest przeznaczenie. - Nie. O ile się nie poddasz. Masza nie odpowiedziała, ale w jej zmęczonych oczach widać było niemą prośbę o zrozumienie, że nie może znaleźć już nawet odrobiny sił, aby przynajmniej myśleć tak, jak Elizabeth. Ale Elizabeth oświadczyła, że nie dopuści, aby Masza przestała robić to, co dotychczas było sensem jej życia: walczyć. - Wypijesz i zjesz teraz - powiedziała twardo - a jutro, obojętnie jak się będziesz czuła, pójdziesz ze mną do pracy w kuchni. Nie zostawię cię tu samej z tymi myślami. Zostaniesz pod moją opieką, aż wreszcie pojmiesz. - Co mam pojąć? - Masz pojąć, że chcesz żyć. - rzekła Elizabeth. Kat zjawiła się w Skollnej akurat w tej chwili, kiedy panowało tam całkowite zamieszanie. Starszy pan Lavergne postanowił poprzedniego dnia udać się na grób swojej żony, ale w czasie pobytu na cmentarzu doznał chwilowej utraty pamięci, co zdarzyło się już kilka razy. W drodze powrotnej ojciec Benjamina stracił orientację i zamiast do domu, pomaszerował wprost do Insterburga, gdzie najpierw odwiedził kilka podrzędnych restauracji i ostatecznie wylądował w burdelu. Pracujące tam dziewczęta przyjęły go bardzo przyjaźnie, nakarmiły i zaprowadziły do pokoju, gdzie starszy pan mógł przenocować. Następnego ranka Lavergne wrócił całkowicie do siebie. Wezwał taksówkę i kazał się zawieźć wprost do Skollnej, gdzie policja rozpoczęła już poszukiwania, a Benjamin spędził bezsenną noc. Pokojówki biegały wraz z parobkami jak przestraszone kury, panował chaos i zamieszanie. - Dobry Boże, ojcze, gdzie byłeś?! - wykrzyknął Benjamin. Starszy pan Lavergne był zdania, że w jego wieku nie należy mieć już żadnych zahamowań. - U madame Rosa - wyjaśnił spokojnie. Nazwisko madame Rosa było ogólnie znane w okolicy. Benjamin zbladł jak trup, jeden z parobków gwizdnął z uznaniem, a pokojówki zaczęły chichotać, zasłaniając sobie usta rękami. I w tym momencie rozległ się sygnał drugiej taksówki, którą

przyjechała Kat. - Zwariowany dom! - powiedziała Minerva, a Felicja ze zdumienia otworzyła szeroko oczy i spytała z niedowierzaniem: - Kat? Skąd się tu wzięłaś, na miłość boską?! - Dlaczego nie zareagowałaś na żaden z moich telegramów? - spytała gwałtownie wyczerpana podróżą Kat. - Może lepiej zaprowadźmy dzieci do domu - zauważył wreszcie Benjamin, który ciągle nie mógł się pozbierać po tym, co usłyszał od swojego ojca i pomyślał dopiero teraz, że wszystkiemu przyglądają się obie dziewczynki. - Jakie telegramy? - pytała Felicja, która nic nie rozumiała. - Jakie telegramy?! Chcesz przez to powiedzieć, że nie dostałaś żadnych wiadomości z tych, które wysłałam do ciebie? - Nie. Stało się coś? - Tak. Trzymaj się mocno. Obawiam się, że Wolff wysadził cię z siodła. Prawdopodobnie nie posiadasz teraz ani jednej z akcji naszej firmy. We wczesnych godzinach wieczornych Benjamin wyznał wszystko. Zrobił to prawie z ulgą. Od dzieciństwa nie był zdolny do kłamstwa; teraz zmusiła go do tego konieczność, o której sądził, że nie jest gorsza niż ból z powodu czekającej go rozłąki. Felicja całkowicie straciła panowanie nad sobą; nie chciała nawet słuchać jego tłumaczeń i nie przyjmowała do wiadomości rozpaczy, którą słychać było w jego słowach. - Jak mogłeś! Jak mogłeś to zrobić! Wiedziałeś, co dla mnie znaczy ta fabryka, wiedziałeś, jak pracowałam, walczyłam, aby ją utrzymać. Opowiedziałam ci, kim jest Wolff i że muszę się mieć przed nim na baczności. Od samego początku założył, że mnie zrujnuje i teraz mu się to prawdo podobnie udało, tylko dlatego, że ty... - Bałem się, że natychmiast wrócisz do Monachium, kiedy przeczytasz te telegramy. - Oczywiście, że wróciłabym! - Właśnie - powiedział Benjamin cicho - tego się obawiałem. - Przecież musiałeś wiedzieć, że i tak i tak kiedyś będę musiała wrócić. Nie możesz mnie przecież zatrzymać na wieczność. Przyjechałam tu tylko na pewien czas. - Po co ci ta fabryka? Nie mogę tego pojąć. Masz tutaj wszystko, co potrzebujesz, dom, ziemię,

pieniądze. Po co ta walka o więcej i więcej? - Bo nie dam sobie wyrwać tego, co do mnie kiedyś należało. A poza tym chcę, aby Alex przekonał się, że poradzę sobie sama i że ze wszystkich łudzi na świecie jego potrzebuję najmniej. Twarz Benjamina poszarzała. - Alex Lombard! Że też o nim w ogóle jeszcze myślisz! Felicja była zbyt wściekła na to, aby być ostrożną. - Tak jest, myślę o nim! Kłóciliśmy się niemal na śmierć, ale to zawsze lepsze, niż dać się na śmierć zanudzić! I jedno mogę ci powiedzieć: Alex nie zdobyłby się na tak głupie i podłe oszustwo, do jakiego ty byłeś zdolny. On byłby mi powiedział głośno i otwarcie, czego chce, a czego nie, i może zaryglowałby drzwi mojego pokoju i musiałabym spuścić się nocą po linie, żeby wyjść, ale nigdy nie wpadłoby mu do głowy, aby przejmować moją pocztę i palić ją. A jeżeli już jesteśmy przy twoich metodach - nie zdziwiłoby mnie teraz, gdybyś to ty zatroszczył się o to, aby nasze połączenie telefoniczne zostało zerwane, bo to byłoby po twojej myśli! - Nie, nie, nie! To nieprawda! Ja... - W każdym razie znajdowałeś mnóstwo wymówek, aby ciągle przesuwać naprawę. Myślę, że gdybyś mógł, to zesłałbyś mnie na jakąś samotną gwiazdę! - Kocham cię, Felicjo... Ciągnęło się to godzinami. Felicja, która wiedziała, że następny pociąg do Monachium odchodził dopiero rano i że będzie w Monachium dopiero pojutrze, myślała, że straci nerwy. Na koniec była całkiem rozdygotana i czuła suchość w ustach, a Benjamin był trupio blady i bliski łez. - Już nie mam siły - powiedziała Felicja zupełnie wyczerpana - a poza tym muszę się pakować. - Wrócisz? - O Boże, nie pytaj mnie o to teraz! Nie mam pojęcia. Muszę zobaczyć, czy będę w stanie cokolwiek uratować. Benjamin odwrócił się i podszedł do okna. Wiatr szumiał w gałęziach drzew, zza szybko płynących chmur co chwila wynurzał się okrągły księżyc. - Nie powinniśmy byli się pobierać - powiedział Benjamin cicho - nie uczyniłem cię szczęśliwą. Felicja nic nie odpowiedziała, lecz otworzyła szafę i zaczęła nieopanowanymi ruchami zdzierać sukienki z wieszaków i rzucać je na łóżko. Później dopiero pojęła, że to był moment, w którym ostatecznie rozpadło się jej drugie małżeństwo. 6.

W Monachium Felicja znalazła na biurku zaproszenie na wiosenny bal od Toma Wolffa. Oczywiście dowiedział się, że Kat pojechała, aby ją przywieźć, bo w dolnym rogu zaproszenia znajdował się dopisek wykonany jego odręcznym pismem: „Jak pięknie, że znów jest pani odpowiednio wcześnie w Monachium! Mam nadzieję, że będę mógł panią powitać jako honorowego gościa!”. - No, to się przeliczył! - zawołała Felicja i zgniotła zaproszenie w ręku - nie poszłabym nawet wtedy, gdyby to miał być ostatni bal w moim życiu! Obok zaproszenia leżały dokładnie poukładane pisma, akty i formularze, które dawały pełny wgląd w działalność Wolffa w ciągu kilku ubiegłych tygodni. Felicja siedziała nad tym całą noc i rozszyfrowała dokładnie posunięcia swego przeciwnika, po czym rzuciła się do telefonu. Była siódma rano. W holu Felicja spotkała Nicole, która, w obawie o swą promocję do następnej klasy chodziła ostatnio punktualnie do szkoły. Dziewczyna mierzyła właśnie przed lustrem nowy kapelusz marynarski, zerwała go jednak z głowy po chwili i rzuciła na ziemię. Miała czerwone, zapłakane oczy. - Dzień dobry, Nicola - powiedziała Felicja w roztargnieniu i zdjęła słuchawkę telefoniczną z widełek. Kiedy czekała na połączenie z Wolffem, przyjrzała się uważniej kuzynce. - Wszystko w porządku? Masz takie zaczerwienione oczy! I dlaczego nie chcesz nosić tego kapelusza? - Wyglądam w nim jak mała uczennica! - Ty jesteś uczennicą - odparła Felicja, która nie pojmowała powagi sytuacji - i wyglądasz zachwycająco. Martin Elias pewnie też jest tego zdania. Wzmianka o Martinie Eliasie wystarczyła, aby Nicola rozszlochała się gwałtownie i zalała łzami tak, jak gdyby świat się kończył. - To koniec. Martin mnie już nie kocha! - Ojej - zdążyła tylko powiedzieć Felicja, bo właśnie zgłosiła się sekretarka Wolffa. - Chciałabym natychmiast rozmawiać z panem Wolffem - zażądała. - Myślę, że on kocha Sarę - szlochała Nicola - bo ona jest starsza i poświęca się dla dzieci robotników. Ja jestem tylko głupią małą uczennicą. Sekretarka Wolffa oświadczyła, że żałuje, ale nie może połączyć Felicji, ponieważ Wolff wyraźnie zaznaczył, żeby nie łączyć z nikim. - Może go pani spotkać dopiero na balu. Otrzymała pani z pewnością zaproszenie? - Nie chcę z nim tańczyć, chcę z nim mówić, i to natychmiast!

- Przykro mi. - Cholera jasna, zdaje się, że on całkiem zgłupiał! - krzyknęła Felicja. - Czy rozmawia pani jeszcze? - pytała telefonistka z centrali. - Nie! - Felicja cisnęła z pasją słuchawkę na widełki. - To nie do wiary! Chce mnie zmusić, abym poszła na to święto, bez względu na to, co dzięki temu osiągnie! Wiesz, co on zrobił? Nie dotrzymał podpisanych przez mnie umów, odrzucił oskarżenie poszkodowanych, oferując im w zamian za poniesione straty moje akcje i potem je od nich odkupił! Ale oczywiście to nie jest zgodne z prawem i ja wniosę przeciwko niemu oskarżenie, które go zrujnuje. Ja... - byłaby mówiła dalej w tym tonie, ale jej wzrok padł na zrozpaczoną twarz Nicoli. - O, Nicola, kochanie, wybacz! Masz zupełnie inne zmartwienia! Martin kocha Sarę? To z pewnością nonsens! - Nie, nie wmawiam sobie tego. On podziwia ją, bo była tak wspaniałą sanitariuszką na wojnie, a teraz może z nią mówić o opiece społecznej, bezpieczeństwie socjalnym i związkach zawodowych a ja nic z tego nie rozumiem. A przecież... - spojrzała w lustro na swoje odbicie i zobaczyła śliczną, młodą twarz z regularnymi rysami i ciemnymi, wijącymi się włosami nad czołem - ja jestem o wiele ładniejsza od Sary! - Ach, Nicolai... - Myślisz, że to dlatego, bo Sara jest Żydówką? - Może to ma jakiś związek. Ale myślę, że ona jest też... odpowiedzią na to, co go niepokoi. - Felicja westchnęła i pomyślała o własnych smutnych doświadczeniach. - Ci ludzie, którzy chcą uczynić świat lepszym, są bardzo dziwni, wiesz? - Myślę, że nie pójdę dzisiaj do szkoły - powiedziała Nicola niepocieszona - nie mogłabym się na niczym skoncentrować. Moje życie jest puste i bezsensowne. Felicja wiedziała, że ciocia Belle nie byłaby zachwycona jej metodami wychowawczymi, ale mimo to skinęła głową. - W porządku. Możesz iść ze mną, muszę kupić sobie sukienkę na wiosenny bal Wolffa. Musi to być... coś absolutnie fantastycznego! Każde wyzwanie elektryzowało ją. Pojawiający się problem wyzwalał w niej energię, zmuszał ją do działania i ciągłej czujności. Była zdecydowana chwycić się każdego środka, który byłby do jej dyspozycji. Wiedziała, że Wolff chciał ją wykończyć nerwowo nie pozwalając jej mówić, nie chciała więc dopuścić za żadną cenę do tego, aby Wolff spotkał na balu przestraszoną, onieśmieloną kobietę. Suknia, którą kupiły razem z Nicolą, uszyta była z czarnej Crepe de Chine, miała cienkie ramiączka i była tak wycięta, że jakiekolwiek niekontrolowane ruchy były w niej niemożliwe. Przeźroczysta aż

do samych bioder, poniżej ograniczona była szeroką szarfą i opadała w fałdach o różnej długości aż do samych kostek. Na jednym ramiączku przyczepiona była ciemnozielona róża z aksamitu. Pończochy, które Felicja zamierzała ubrać, wykonane były z czarnej koronki, oprócz tego Felicja kupiła ciemnozielone, sięgające do łokci rękawiczki z aksamitu i zieloną opaskę na głową, ozdobioną cyrkoniami. Nicola z podziwu prawie zapomniała o swoim zmartwieniu. - Jesteś bardzo podobna do mojej matki - powiedziała Nicola w czasie przymiarki, a Felicja, która śmiejąc się wyzywająco kręciła się przed lustrem, nagle ujrzała w lustrze obraz Belle, która patrzyła na nią uwodzicielsko. - Coś mi tu nie pasuje - zamruczała Felicja. Zastanawiała się przez chwilę, po czym pstryknęła palcami. - Wiem! Moje włosy! Od kiedy skończyłam osiemnaście lat, noszę je upięte, a to jest po prostu niemodne. Obetnę je! Nicola i sprzedawczyni wydały jednocześnie okrzyk przerażenia i zaczęły zgodnie zapewniać Felicję, że jej włosy to coś najpiękniejszego, co kiedykolwiek widziały i że byłoby grzechem je obciąć. Ale Felicja nie dbała o to. Obładowana paczkami szła szybko przez ulicę, a tuż za nią dreptała zaniepokojona Nicola. - Felicjo, czy nie zastanowiłabyś się jednak, zanim to zrobisz? - Nie - oświadczyła Felicja i zdecydowanym ruchem popchnęła szklane drzwi salonu monsieura Jacquesa. Pod nożycami, prowadzonymi pewną ręką monsieura Jacquesa, spadały na ziemię kolejne pasma jej pięknych włosów. Felicja bladła coraz bardziej. Była przyzwyczajona do ciężaru i ciepła swych długich, gęstych włosów, a teraz poczuła się wręcz łysa i naga na karku. Jej głowa wydała jej się osobliwe lekka. - Czy to nie za krótko? - zapytała nieco przestraszona. Monsieur Jacąues przyjrzał jej się uważnie i oświadczył: - Wręcz przeciwnie, to jest właśnie odpowiednia długość. Pani twarz i włosy doskonale nadają się do takiej fryzury. - Cofnął się o krok i z zachwytem patrzył na swoje dzieło. Felicja przyglądała się swemu odbiciu w lustrze, nieco zaskoczona. Jej włosy zaledwie przykrywały uszy i tworzyły burzę gęstych, brązowych loków na głowie. Monsieur Jacąues zrobił przedziałek z prawej strony i zaczesał większość włosów na lewą stronę, przez co włosy z drugiej strony stały się dużo krótsze i bardziej gładkie. Felicja musiała się dopiero przyzwyczaić do tej nowej asymetrii. Dostrzegła w lustrze odbicie stojącej z tyłu Nicoli. - No, i... jak ci się podoba? - zapytała niepewnie. Nicola szeroko otworzyła oczy ze zdumienia. - Jesteś zupełnie zmieniona. Całkiem inna kobieta. To jest... to jest po prostu cudowne!

- Mówiłem przecież - potwierdził monsieur Jacques - musi pani nosić przy uszach coś bardzo kolorowego, błyszczącego, jakieś klipsy, może z cyrkoniami. Ach... - patrzył na Felicję zmrużonymi oczyma - z pani twarzy można o wiele więcej wydobyć. To twarz znakomicie nadająca się na filmowy ekran! Felicja oparła się w fotelu, - Proszę. Proszę, niech pan zrobi ze mnie bóstwo! Muszę zmusić pewnego mężczyznę, żeby przede mną klęczał i nie będę żałować środków, aby to osiągnąć. - On będzie leżał przed panią na brzuchu - zapewnił monsieur Jacąues. Skinął na swoje asystentki, bo do tego, co zamierzał zrobić, potrzebnych było kilka par rąk. Kiedy Felicja spojrzała godzinę później do lustra, prawie się nie rozpoznała, Miała upudrowaną, bladą twarz, pomalowane na czerwono usta, niesamowicie długie, wytuszowane rzęsy, wyróżowane policzki i błękitnofioletowe powieki. Oprócz tego monsieur Jacąues zgolił jej brwi i zastąpił je namalowanymi cienkimi, ostro wygiętymi łukami. Stworzył kobietę, która w każdym detalu odpowiadała ideałowi tych czasów - była sztuczna, elegancka, wyrafinowana i nieprzenikniona. Felicja rozciągnęła pomalowane na czerwono usta, próbując się uśmiechnąć i przypomniała sobie świeże, niewinne twarze dziewcząt, jakie obowiązywały przed wojną. Przez jedną sekundę pomyślała o Benjaminie, swojej matce i o tym, co powiedzieliby oboje widząc ją w tej chwili, po czym podniosła głowę i w tym momencie zakochała się w swoim nowym wcieleniu. A jeśli teraz nawet całe Monachium gorszyłoby się na jej widok, wiedziała jedno - że zdaniem Alexa wygląda fantastycznie. Wolff nie skąpił pieniędzy na przystrojenie sali - w efekcie przesadził, osiągając efekt odwrotny do zamierzonego. Do tańca przygrywała jazzowa kapela, towarzysząca tłustej śpiewaczce z szyją owiniętą długim boa ze strusich piór i papierosem w nieprawdopodobnie długiej lufce. Mimo wszystko bal - dzięki zaproszonym gościom - miał raczej konserwatywny charakter. A była wśród nich rodzina Breitenmeister, Stadelgruber, Carvelli, także Augusta i Lidia, ubrane w suknie z czystego jedwabiu i otyła Clarissa ze swoim nieśmiałym mężem. Dawna śmietanka towarzyska Monachium wydawała się być całkowicie zdecydowana zapomnieć wielkodusznie o tym, że całkiem niedawno miała w głębokiej wzgardzie Wolffa i jemu podobnych. Tym bardziej że ten lekceważony nuworysz stał się wpływowym człowiekiem i bogatym partnerem w interesach. Nikt już nie pamiętał, że jego pojawienie się na sali kwitowane było uniesieniem brwi i lekceważącym uśmiechem. A Wolffowi niekłamaną przyjemność sprawiło zaproszenie dawnej arystokracji finansowej, oraz świadomość faktu, że nikt nie będzie śmiał mu odmówić, mimo iż wszyscy byli mocno zgorszeni widokiem półnagich tancerek. Także mimo tego, że nienawidzili siedzieć obok wojennych dorobkiewiczów i prawić ich wulgarnych żonom gładkich komplementów. Wolff ze złośliwą radością zauważył, że nadęta i zarozumiała Augusta Breitenmeister pogrążyła się w rozmowie z żoną podobnego jak on parweniusza - doskonale pamiętał, że Augusta całkiem niedawno ostentacyjnie nie zauważała tej kobiety. Tak, zawsze twierdził, że zemsta jest najsłodszym ze wszystkich uczuć! Ale ukrywana agresja i niechęć, jak milcząca zmowa, skierowały się. przede wszystkim przeciwko

Felicji. W gruncie rzeczy nikt z obecnych gości nigdy jej nie lubił i wszyscy umilkli, kiedy Felicja weszła na salę. - Mówię ci, ona wróciła z Rosji z brzuchem grubym jak świnia - Augusta opowiadała to po raz setny swojemu mężowi - jeden Bóg wie, z kim się tam puszczała! To nie do wiary, z jaką zuchwałością i jak bezwstydnie rozbiła swoje małżeństwo z Alexem Lombardem. I ledwo go stąd przepędziła, rzuciła się z pazurami na jego własność i zadaje się jeszcze z tym Wolffem! Jej mąż mamrotał coś w zakłopotaniu. W końcu sam współpracował z Wolffem, o czym z pewnością wiedziała Felicja. Kiedy zdjęła płaszcz i ubrana tylko w swoją olśniewająca suknię skinęła Wolffowi na powitanie, mąż Augusty ledwo odważył się na nią spojrzeć. Zaledwie spojrzał na jej dekolt, usłyszał za sobą szept swojej żony i Clary Carvelli: - To jawna prowokacja!. Było to słuszne określenie. Felicja była w tej chwili żywym uosobieniem prowokacji i ściągała spojrzenia wszystkich obecnych gości. - To jest Felicja Lavergne. Była żoną Alexa Lombarda, a teraz prowadzi fabrykę razem z Wolffem. - Mówią, że on rozłożył ją na obie łopatki. No, sądząc po jej wyglądzie, prędko się podniesie! - Wygląda jakoś inaczej... - Obcięła sobie włosy. To wbrew dobrym obyczajom! Za moich czasów kobiety były dumne ze swoich długich włosów! - syczała Augusta. Clarissa patrzyła na Felicję zawistnym wzrokiem i delikatnie poprawiała swoje skręcone trwałą ondulacją włosy. Wolff, który rozmawiał akurat z kilkorgiem gości, rozpromienił się na widok Felicji. - Moja kochana, nareszcie! Myślałem już, że przepadła pani gdzieś w tych pruskich puszczach! Wygląda pani bardzo pięknie, wie pani o tym? Felicja ujęła go za podane ręce, uśmiechnęła się słodko i przyciągając go do siebie blisko (zbyt blisko, zdaniem wszystkich), wyszeptała: - Postawię pana przed sądem, Tomie Wolff! A kiedy się z panem uporam, nie zostanie z pana nic! Wolff roześmiał się głośno i przyjrzał się uważnie całej jej postaci. - Nikt nigdy nie będzie mógł twierdzić - powiedział - że Felicja Degnelly na którymś zakręcie swego barwnego życia po prostu dała za wygraną. - Nikt i nigdy - potwierdziła Felicja. Wolff cofnął ręce i podał jej ramię.

- Otworzymy ten bal walcem. Zatańczy pani ze mną? - O, tak, zatańczę! Ale będę panu przy tym bardzo dokuczać. To chyba jasne dla pana, że daleko pan nie zajedzie z takimi metodami? - Cśśś, proszę się tak nie denerwować i posłuchać lepiej tej cudownej muzyki. A przy tym proszę liczyć, tak jak tego uczono panią w czasie lekcji tańca. - Lepiej niech pan liczy za siebie. Właśnie pomylił pan rytm. - To znowu braki w moim wychowaniu. Nigdy nie chodziłem do szkoły tańca. Ale i tak daleko zaszedłem, nieprawdaż? - Prawdopodobnie dzięki kolejnym, nader licznym oszustwom! - No, no! Jestem pani partnerem w interesach, proszę nie zapominać! - Z trudem przychodzi mi o tym zapomnieć. Bóg jeden wie, jak podle wykorzystał pan ten fakt! - Od początku mówiłem pani, że jesteśmy dwojgiem dzikich zwierząt, z których każde tylko czeka na to, aby nadarzyła się okazja poderżnięcia gardła drugiemu. Pani nie była ostrożna i ja to wykorzystałem. Niech pan nie mówi tak patetycznie. Po prostu wykorzysta! pan moją nieobecność po to, aby wzbogacić się dzięki popełnionemu oszustwu. I właśnie dlatego oskarżę pana. - Przeciwko pani wpłynie oskarżenie o niedotrzymanie umowy. - Przeciwko nam. Jesteśmy spółką. - Tu miałbym coś do powiedzenia. Nie teraz, przed sądem. Tak łatwo pani nie pójdzie, Felicjo. Powinna pani sobie wcześniej uświadomić, kto z nas jest lepszy. - Nie powinien pan mnie lekceważyć. - Pardon! A więc proszę pozwolić mi zadać jedno pytanie: kto z nas ma więcej pieniędzy? Wiem, pieniądze to nie wszystko, ale pomagają przetrwać. I choćby pani poruszyła niebo i ziemię - pani środki skończą się przed moimi. - Proszę nie próbować mnie przestraszyć. Nie oddam panu mojej własności bez walki. - Nie powinna pani. Walka z panią i z ludźmi takimi, jak pani to coś, czego sobie dawno życzyłem, jeszcze wtedy, kiedy pani była młodą, głupiutką dziewczyną, która umiała tylko trzepotać rzęsami. Ale wiedziałem, że pani kiedyś stanie się dorosła. - Jak pięknie. A więc możemy zaczynać.

- Ale może nie będziemy musieli zatrudniać sądu. Jesteśmy dwojgiem rozsądnych, dorosłych ludzi i oboje wiemy, czego chcemy. - A więc czego chcemy? - Pani chce odzyskać swoje udziały w firmie. A ja chcę - Kassandrę! - Co takiego? - Uwaga, teraz pani straciła rytm. Nie jest to dla pani niczym nowym. Mam wszystkie ziemskie dobra i zawsze pani mówiłem, że jedyne, czego chcę, to tej kobiety. - Chodzi panu o Kat, czy też o to, żeby zrobić nam na złość i na koniec wżenić się w naszą sferę? - Moje motywy nie powinny panią interesować. Lepiej niech się pani zastanowi, jak pani spełni moje życzenie. - Oszalał pan. W końcu przecież nie mogę sprzedać panu Kat. - Nawet za cenę pani udziałów w firmie? - Nie rozumie pan. Nie mogę nic zrobić! - Ma pani przecież tak wiele dobrych pomysłów. - Niech pan sobie to wybije z głowy. - Tak, tak. Ale pani pomyśli jeszcze o tym. I dojdzie pani do wniosku, że proces może być długi, trudny i kosztowny, a jego wynik niepewny. W końcu coś panią oświeci, że zaproponowany przeze mnie sposób jest dużo prostszy i do tego pewny. Chciałbym wreszcie zobaczyć, jak pani lepsze „ja” walczy z tym gorszym „ja”, chciałbym usłyszeć, jak przechytrzy pani głos swego sumienia, jak pani wreszcie zagarnie to, co do pani należy. Poza tym oferuję pani dziesięć procent więcej udziałów, niż miała pani poprzednio. - Mnie nie można kupić. - Niech pani nie patrzy tak ponuro! Niech pani się uśmiechnie, tak jak przedtem, kiedy pani podeszła do mnie. Cóż za słodki, fałszywy uśmiech. Chcę zobaczyć, jak pani usta rozciągają się w uśmiechu i stają się jednym wielkim, czerwonym kłamstwem. Ogrzeje to moje serce. - Niech się pan ogrzeje gdzie indziej. Och, dzięki Bogu, wreszcie przestali grać. Pan jest najgorszym tancerzem, który kiedykolwiek deptał mi po palcach. Wróciła do domu lekko wstawiona, oszołomiona dźwiękami muzyki i tańcem. Wszędzie było ciemno i cicho. Zapaliła światło, zrzuciła płaszcz i popatrzyła do lustra na swoją bladą, obcą twarz z czerwonymi wargami. Stwierdziła, że w krótkich włosach było jej rzeczywiście dobrze. Mimo woli przed jej oczami przemknęło kilka scen: ona i Wolff przed sądem, przewlekły, rujnujący proces,

adwokaci, świadkowie, sędziowie. Stało się dla niej jasne, że ostatecznie to on wygra i że nie da jej spokoju, aż nie osiągnie swojego celu. Zrobiło jej się słabo na myśl o tym, że w sądowych salach straci zdobyte z takim trudem pieniądze. Ach, niech Kat wyjdzie za niego, pomyślała znużona, w końcu on nie jest taką złą partią, a ja miałabym wreszcie spokój. Targana wątpliwościami weszła po schodach do góry i zastukała do pokoju Sary, bo musiała o tym koniecznie z kimś pomówić. Jednak w środku panowała cisza. Nacisnęła klamkę i weszła do środka - z zaskoczeniem stwierdziła, że Sary nie było w łóżku. Pewnie była gdzieś z Martinem. Ale ku jej zdumieniu także Nicoli nie było w pokoju. Felicja pogrążyła się w najbardziej ponurych przypuszczeniach. Prawdopodobnie gdzieś odgrywał się dramat zazdrości. Na drzwiach swojego pokoju Felicja znalazła kartkę napisaną przez Sarę: „Benjamin dzwonił!” - O Boże - powiedziała do siebie - jeszcze i to! Jak gdyby przyciągana magiczną siłą podeszła do drzwi pokoju Seweryna, zapukała i weszła. Seweryn już od dawna nie sypiał nocami - jego słabe serce uniemożliwiało mu zaczerpnięcie oddechu w pozycji leżącej. Nie znosił też ciemności, bo jego strach przed śmiercią kazał mu dopatrywać się jej w każdym cieniu. Siedział wyprostowany w łóżku i walczył o kolejną godzinę życia. Lekarze nie dawali mu nawet czterech tygodni. - Wiedziałem, że przyjdziesz - powiedział dysząc ciężko, kiedy zobaczył synową - od dawna zauważyłem, że coś jest nie w porządku. Usiądź i opowiedz mi wszystko i biada ci, jeśli zataisz choćby drobnostkę. Kiedy Felicja po godzinie wyszła z pokoju starego, niemal zarażona jego ciężkim, sapiącym oddechem, w głowie dudniło jej jedno powtarzane w kółko przez Seweryna zdanie: „Ratuj naszą fabrykę, ratuj naszą fabrykę! - Dlaczego pozwoliłeś, ojcze, aby Wolff zdobył tyle akcji i miał taką władzę? - Chciałem, żeby Alex wrócił - tylko świadomość bliskiego końca sprawiła, że Seweryn zdobył się na takie wyznanie. - Przecież nienawidziliście się! - On jest moim jedynym synem. - Co powiedziałbyś na to, gdyby Kat wyszła za Wolffa? - Podziały klasowe zostały przezwyciężone, co? Żyjemy w nowych czasach. Mają moje błogosławieństwo. Bo jedno muszę temu nuworyszowi przyznać: o swoją własność potrafi zadbać. - Był czas, kiedy chciałeś królewicza dla Kat, a nie chłopa.

- Trzeba się dopasować do zmienionych okoliczności, jeśli chce się przetrwać. Troszkę oportunizmu nie zaszkodzi. Rankiem w domu było sporo zamieszania, którego przyczyną było Nicola. Potajemnie śledziła Sarę i Martina i ustaliła, że oboje spacerowali przez pół nocy po Ogrodzie Angielskim. Nicola na oczach wszystkich domowników zaraz rano urządziła Sarze popisową scenę zazdrości, nadającą się do odegrania w teatrze. Obie dziewczyny wybuchnęły w koń - cu płaczem i uciekły do swoich pokojów. Zaraz potem posłaniec z kwiaciarni przyniósł bukiet róż dla Kat od Toma Wolffa. Kat natychmiast wcisnęła kwiaty w ramiona zdumionej Jolanty. Jednocześnie zadzwonił telefon. Był to Benjamin, który wypytywał, dlaczego Felicja nie odpowiedziała na jego telefon, gdzie była wieczorem i czy w związku z ostatnimi wydarzeniami nie zamierza przyjechać do domu. - A co się stało? - spytała Felicja w poczuciu winy. - Susanne ma odrę - oznajmił Benjamin załamującym się głosem. - Czy jest bardzo chora? - Sama powinnaś zobaczyć, czy bardzo. Felicja nie mogła znieść jego zrzędzenia. - To nie jest informacja. Jeśli twierdzisz, że jest z nią źle, zadzwoń do mnie, przyjadę. Ale w tej chwili panuje tu całkowity chaos i zamieszanie i na razie nie mogę wyjechać. Benjaminie, jesteś tam? Benjaminie! - Abonent zakończył rozmowę - usłyszała w odpowiedzi głos telefonistki. Odłożyła słuchawkę, starając się zapomnieć o Benjaminie. Odwróciła się i spostrzegła Kat, która stała w porannym półmroku jak blady, szary cień. Kat nabrała w ostatnim czasie osobliwego zwyczaju poruszania się jak lunatyczka. Felicja wiedziała, że Kat cierpiała z powodu swej samotności i że prześladowała ją świadomość przemijania czasu bez jakichkolwiek zdarzeń, które potem mogłyby stać się dobrymi, pełnymi ciepła wspomnieniami. - Dlaczego nie zatrzymałaś róż od Wolffa? Przecież to było bardzo sympatyczne. - On od lat robi wszystko tak, żeby to było sympatyczne. Ale w końcu musi pojąć, że niczego od niego nie chcę. - Właściwie dlaczego nie? On potrafi być dobry dla tych, których lubi. Kat wytrzeszczyła oczy na bratową. - I to mówisz ty? Po tym wszystkim, co zrobił? - Oli jest człowiekiem interesu. To może irytować, ale inaczej nikt nie przetrwa. Prywatnie... może być bardzo... dobrym człowiekiem. - Co się dzieje? Czy wczoraj wieczorem wyglądał na takiego dobrego człowieka?

- Bardzo ciepło mówił o tobie. Kat prychnęła z pogardą. Felicja ujęła ją za rękę. - Kat, czy to nie jest tak, że za bardzo upierasz się przy swojej przeszłości i nie chcesz patrzyć w przyszłość? Stare czasy minęły i nie wrócą. A... ludzie też nie. - Co masz na myśli? - Tylko tak... mówię, że... - Felicja urwała, bo pomysł, który jej nagłe przyszedł do głowy, przeraził ją samą. Błyskawicznie spróbowała uporządkować swoje myśli. Nie, jeśli teraz powie to, co chciała, na pewno trafi natychmiast do piekła. - Ach, nic - wymamrotała i pośpiesznie zeszła po schodach w dół. A jednak ta myśl prześladowała ją przez następne kilka dni. Słyszała kiedyś, że jeśli ktoś wpuści diabła do swego serca, to nie ma dla niego ratunku. Sto razy powtarzała sobie: nie, tego nie zrobię! Nie wolno mi igrać z losem! Nie była zbyt zasadnicza, jeśli chodzi o moralność, ale zawsze prześladowała ją nieokreślona obawa przed zemstą losu. Dyskutowała godzinami z własnym sumieniem i stwierdziła, że nie doceniała jego przenikliwości. Trwałoby to prawdopodobnie całe lata, gdyby nie coś, co całkowicie zmieniło bieg wydarzeń: pierwszego maja, we wczesnych godzinach rannych Seweryn poddał się i przestał rozpaczliwie walczyć o odrobinę powietrza. Po strasznej nocy, podczas której jego szyja wyginała się coraz bardziej rozpaczliwie, a sine usta daremnie próbowały chwycić haust powietrza, Seweryn zmarł na rękach lekarza. Felicja zorganizowała w następnych dniach pogrzeb i stypę, napisała kartki do krewnych i znajomych i dowiedziała się w czasie otwarcia testamentu, że Kat i AIex odziedziczyli dom, Alex oprócz tego pozostałe udziały w fabryce, ale prawo dysponowania nimi przypadło Felicji. Każdy sądził więc, że całkowity zarząd nad interesami przypadł w udziale właśnie jej, Felicji i że otaczające całą rodzinę solidne mury wcale nie zaczęły się chwiać. Nikt nie miał pojęcia o roli, jaką w tym wszystkim odgrywał Tom Wollf. Felicja myślała zniecierpliwiona: czy oni myślą, że wszystko będzie tak jak dawniej tylko dlatego, że nie mają odwagi spojrzeć prawdzie w twarz? Rozpacz dodała jej odwagi. Kiedy wróciła z pogrzebu, była gotowa chwycić się każdego środka. - Gdzie jest Kat? - spytała. Nikt nie widział jej od chwili powrotu z cmentarza. - Sądzę, że jest całkowicie załamana - powiedziała Sara - straciła ostatniego człowieka, którego kochała. Błądzi, jak ktoś, kto nie widzi przed sobą żadnego sensu życia. - Chcę, żeby wyszła za mąż - rzekła Felicja - żeby miała kogoś, do kogo będzie należała. Co myślisz o Tomie Wolffie? On jest bardzo zakochany w Kat. - Myślę, że byłby się o nią bardzo troszczył. Ale jestjeszcze Filip i...

- Właśnie - przerwała Felicja - to całe nieszczęście. Kat czeka na umarłego. Znalazła szwagierkę w oranżerii. Kat siedziała tam w zapadającym zmroku na wyplatanym fotelu, na którym siedziała wtedy, przed laty, kiedy Filip prosił ją o rękę i nieruchomymi oczami wpatrywała się w czerwoną orchideę, jak gdyby oczekiwała na jakiś cud, który w końcu wyrwałby ją z jej letargu i złagodził cierpienie. Felicja usiadła obok niej i powiedziała, że w życiu każdego człowieka jest czas żałoby, ale niebezpieczne jest, jeśli nie umiemy rozpoznać, kiedy ten czas się skończył i kiedy zaczął się czas życia. - Zycie w minionych marzeniach do niczego nie prowadzi, Kat. Nie można się tak często zatrzymywać. Wtedy, w Rosji, kiedy zginął Andreas i jego rodzina, umiałaś przezwyciężyć ból i zaczęłaś żyć i tak samo musi być... z Filipem. Kat odwróciła się do niej. Jej ciemne oczy błyszczały intensywnie w bladej twarzy. - Filip żyje. I ja będę czekać, aż on wróci. - Nie. Filip nie żyje. Te słowa rozległy się nagle w ciemnym pomieszczeniu, a Felicji zdawało się, że nie przebrzmiały i że słyszy je nadal. Było jednak zupełnie cicho. Z głębi domu dobiegał stłumiony gwar głosów. - On zaginął - powiedziała w końcu Kat załamującym się głosem. - Nie. On nie zaginął. Otrzymaliśmy wówczas wiadomość, że poległ. - Felicji nie zdziwiłoby, gdyby teraz nagle obok niej pojawił się diabeł i zażądał zdania wszystkich rachunków. - Nie chcieliśmy ci tego mówić. Przeżyłaś już tak wiele... Ku jej zaskoczeniu nie stało się nic. Nie zadrżała ziemia, nie uderzył piorun. Czerwona orchidea lekko kiwała się w słabym ciągu powietrza i nagle Felicja przypomniała sobie, co powiedział jej Tom Wolff na balu: „Chcę zobaczyć, jak pani usta rozciągają się w uśmiechu i stają się jednym wielkim, czerwonym kłamstwem”. A więc nie było trudno kłamać. Zegar wiszący na ścianie tykał głośno, za oknem brzęczały pszczoły, a świeżo wypastowana podłoga pachniała intensywnie woskiem. Felicja zakaszlała. - Czy... czy zrozumiałaś, co powiedziałam, Kat? - Tak - odparła Kat. W jej oczach nie było już wątpliwości. Tylko jej twarz stała się jeszcze bardziej blada. Podniosła się spokojnie. - A więc nie mam już nikogo. Spokój Kat wydał się Felicji wręcz straszny. Wstała także.

- Kat, nie odchodź. Posłuchaj, ty musiałaś o tym wiedzieć. Wojna skończyła się cztery Jata temu, a on nie dał żadnego znaku życia. Przeczuwałaś, że tak jest, prawda? - Dlaczego mówisz mi to właśnie dzisiaj? - Bo może właśnie teraz, dzisiaj, powinnaś zacząć nowe życie. - Amen - powiedziała cynicznie Kat. Wyszła z oranżerii i z głośnym trzaskiem zamknęła drzwi. Czerwona, trująca orchidea zakołysała się gwałtownie, jak gdyby potakując Felicji. Nikt nie dowiedział się, co przeżyła Kat w ciągu kolejnych kilku dni. Zamknęła się w swoim pokoju i nie chciała odpowiadać na żadne pytania przestraszonych domowników. Wszyscy sądzili, że powodem takiej rozpaczy Kat jest śmierć ojca. Tylko Felicja znała prawdę i kosztowało ją wiele trudu, aby nie dać poznać po sobie niepokoju. Wszystko mogło jeszcze stać się nie tak, jak chciała. Słyszała Kat chodzącą w swoim pokoju tam i z powrotem i nerwowo splatała palce. Wiedziała, że Kat można było manipulować, zwłaszcza w chwilach takiego zawirowania uczuciowego i że mogło się udać popchnąć ją teraz w ramiona Wolffa. A dokładnie rzecz biorąc ona, Felicja, była przekonana, że właściwie wcale nie skłamała. Filip poległ z pewnością i uwolnienie Kat od daremnej tęsknoty było więc uczynkiem miłosierdzia. Czy miała się zestarzeć, czekając w samotności na Filipa? Kiedy Kat po trzech dniach opuściła pokój, miała dziwnie nieruchomą, zamkniętą twarz, a z jej oczu znikła pełna tkliwości pogoda, z jaką przyjmowała wszystko, co niosło życie. Jej uśmiech nie miał już ani śladu tej ufności, która mimo najtrudniejszych przeżyć pozwala patrzeć w przyszłość z nadzieją. W którymś momencie tych kilku trudnych dni postanowiła widocznie stać się dorosłą i uczynić możliwie najlepszym swój los. Felicja drżała, bo obawiała się, że Kat zacznie dociekać prawdy, ale ona była na tyle naiwna, że nawet nie dopuszczała myśli o takim braku skrupułów. Ani przez moment nie wątpiła w to, co powiedziała jej Felicja. Kiedy Kat oświadczyła, że przyjęła oświadczyny Wolffa i chce jak najszybciej wyjść za niego za mąż, nie wyglądała w żadnym wypadku na osobę szczęśliwą, ale miała taki spokój na twarzy, jakiego dawno nikt u niej nie widział. Sara dyskretnie spróbowała dowiedzieć się od Felicji, co spowodowało taką przemianę u Kat i usłyszała całą prawdę. Ukryła przerażenie, przyrzekła niczego nie zdradzić, a między nią a Felicją zapanował dziwny dystans i chłód. Monachium znowu zahuczało od plotek na temat kolejnego skandalu. Nie minęło nawet sześć tygodni od śmierci Seweryna, a jego córka już wychodziła za mąż za Toma Wolffa. Najbardziej szokował ludzi krótki okres narzeczeństwa oraz wybór narzeczonego. Lombardowie byli znowu na ustach wszystkich, a Felicja mogła tylko dziękować Bogu, że przynajmniej dzięki temu nikt nie wiedział o jej potajemnych knowaniach. Tom Wolff wydawał się być u celu swych wszystkich pragnień. Miał teraz czterdzieści osiem lat i osiągnął wszystko, czego pragnął.

Miał pieniądze, znaczne wpływy i żonę z dobrej rodziny. To ostatnie Wolff wiedział, że z tym należało się liczyć. Pieniądze i wpływy mógł zdobyć ten, kto był dostatecznie sprytny i przebiegły, miał nosa do dobrych interesów i kogo nie przerażała perspektywa pewnych nie do końca uczciwych posunięć. Z kobietami z dobrych, starych rodzin było znacznie trudniej. One wolały wychodzić za mąż za zdegenerowanego szlachcica, który z takim uporem obstawał przy swojej szlachetności, że w końcu tracił rozum, niż popełniać mezalians poślubiając jakiegoś dorobkiewicza z niższych klas społecznych. Ale Wolff zawsze wiedział, że czas jest po stronie tych, którzy umieją czekać. Każda epoka musi przeżyć swój upadek. Wybuchła wojna, upadło cesarstwo, a dawne elity wyszły zza murów swoich pałaców, bo pojęły, że właśnie za tymi murami prędzej czy później czeka je głód. - Któregoś dnia nie będziesz już taka dumna. I przekonasz się, że nie masz nikogo, tylko mnie. - Wolff zaśmiał się na wspomnienie własnych słów. A otóż i spełnione proroctwo! Kat straciła ojca, opuścił ją brat i nawet nie mogła już wierzyć w powrót Filipa. Musiała sama uporać się ze swoją tęsknotą i poczuciem braku bezpieczeństwa, jakie odczuwała już od czasu przedwczesnej śmierci swojej matki. Wolff w zamyśleniu kołysał w ręku szklankę z whisky. Wreszcie wstał i wypił alkohol jednym haustem. Stojący za nim zegar wybił dziesiątą godzinę. Od dziesięciu godzin Wolff był żonaty. Od dziesięciu godzin był mężczyzną, który osiągnął wszystko. Kassandra Lombard... wymówił jej imię cicho. Piękna, piękna Kassandra! Widział, jak dorastała i od kiedy skończyła czternaście łat marzył o tym, aby móc gładzić jej ciemne włosy, całować jej usta, wodzić rękami po jej ciele. Przez cały wieczór wyobrażał sobie, jak to będzie. A teraz był zdenerwowany. Znal prostytutki, które czasem brał do domu wprost z ulicy, znał też znudzone kobiety z monachijskiego High Society i kobiety z kręgu dorobkiewiczów, które tak jak on zdobyły majątek w czasie wojny. Nalał sobie jeszcze whisky i wypił szybko, zanim ruszył po schodach do góry. W sypialni światło było zgaszone. W pierwszej chwiłi pomyślał, że Kat zasnęła, co go głęboko rozczarowało. Nie odważyłby się jej budzić, choć taka nieśmiałość jemu samemu wydała się śmieszna. Ale kiedy zapalił światło, zobaczył, że Kat nie spała i patrzyła na niego z dziwnym wyrazem twarzy, jak gdyby... wyzywająco, niemal prowokująco. Zdziwiło go to. Wydawała mu się zawsze bardzo nieśmiała, ale teraz miał wrażenie, że jest bardziej zakłopotany niż ona. Poczucie niższości odezwało się w nim ze zdwojoną siłą: zdawał sobie sprawę, że nigdy nie był dobrze wyglądającym, przystojnym mężczyzną. Przyzwyczaił się już do ukrywania swych kompleksów za pozorną, przesadną pewnością siebie. A teraz poczuł nagle narastającą agresję. Własna niepewność i jej chłodny spokój doprowadzały go do wściekłości. Do cholery, był przecież światowym mężczyzną, miał już chyba sto kobiet, żadnej się nie bał, żadna też nie miała powodu się uskarżać. Gwałtownymi ruchami rozebrał się, położył się do łóżka i bez żadnych wstępów chwycił Kat w ramiona. Był brutalny jak nigdy, a ona leżała zupełnie nieruchomo i marzyła tylko o tym, żeby móc wytrzymać bolesny ucisk jego sygnetów na szyi. Wolff był doświadczonym kochankiem, ale ta noc była dla niego tylko żałosnym, nieudanym spektaklem. Przed decydującym momentem nagle opadł z sił, co dla niego było całkowitym zaskoczeniem i miało się jeszcze potem niejednokrotnie powtórzyć z Kat. Wolff uznał to później za efekt swego poczucia niższości. Kat leżała ciągle nieruchomo i nasłuchiwała jego zdyszanego oddechu. Kiedy już mógł mówić, odwrócił się do niej. W świetle gazowych latarni, docierającym do pokoju z ulicy, z trudnością mogła rozpoznać jego twarz.

- Moje uznanie - powiedział cynicznie - twój zaginiony we Francji oficer wiedział już, że na pożegnanie należy zabrać ze sobą szczególnie miły prezent od ciebie! - Proszę?! - Rozumiesz dobrze. Twoja niewinna twarzyczka to tylko udane oszustwo i zakłamanie. Ilu chłopów już miałaś? - świadomie wyraził się tak brutalnie, także po to, aby ukryć swoje zaskoczenie i rozczarowanie. Od lat był przekonany że Kat należała do tych dziewcząt, które w zaciszu domowym oczekują na wyśnionego ukochanego, poślubiają go i jest to ich pierwszy i ostatni kochanek. Wolff nigdy nie odczuwał zazdrości z powodu kobiety, ponieważ dzięki pieniądzom wydawało mu się, że zawsze będzie miał możliwość kupienia sobie niemal każdej dziewczyny. Czasami walczył nawet z uczuciem przesytu. Ale teraz, w tej chwili, poczuł nagle kłującą zazdrość. Oparł się na łokciu i powtórzył z wściekłością: - Ilu?! - Tylko jednego - odparła Kat - to był rosyjski baron. Już nie żyje. Ton jej głosu nie zdradził, że w tym momencie prawie umierała z tęsknoty za Andreasem, Rosją, deszczem, rewolucją... Za wilgotnym zapachem róż i intensywną wonią mokrej ziemi. Dla Wolffa jej odpowiedź była policzkiem. Filip Rath był realną, żywą postacią, podczas kiedy postać rosyjskiego barona otaczała tajemnicza aura dalekiego kraju, niespokojnego czasu burz i romantycznego upadku jakiegoś nieznanego mu świata. - Cholera! - zaklął. Wyczerpany, zmęczony i rozczarowany opadł na łóżko. Uczucie triumfu znikło. Kat nie należała do niego tak, jak należały do niego jego domy, samochody, fabryki i pojął, że tej ostatniej przeszkody na drodze do spełnienia swych marzeń nie będzie w stanie pokonać. 7. Wartość marki spadała na łeb, na szyję. Od dawna było wiadomo, że Niemcy czeka inflacja, ale większość ludzi była zaskoczona, że nastąpiło to tak nagle i że objęło swym zasięgiem wszystkie dziedziny życia. W styczniu 1923 roku za coraz większą ilość pieniędzy można było dostać z każdym dniem coraz mniejszą ilość towarów. Kto wiedział, jaka jest rzeczywista wartość przedmiotów i znał się na rzeczy, w krótkim czasie dochodził do majątku, ale zwykli zjadacze chleba, żyjący tylko z wynagrodzeń za pracę, wiedli coraz bardziej beznadziejne życie. Klasa średnia traciła wszystko. Małe przedsiębiorstwa bankrutowały, podczas kiedy duże rosły w siłę i stawały się coraz większe. Jeśli ktoś przychodził wieczorem do domu z wypłatą, musiał liczyć się z tym, że następnego ranka prawie nic nie będzie mógł za to kupić. Ludzie tonęli w pieniądzach, rzucali na sklepowe lady paczki banknotów liczące miliony marek i kupowali kostkę masła, a już kilka godzin później można było za to samo kupić tylko przysłowiową piętkę od chleba. Wielodzietne rodziny nie wiedziały, jak wyżywić wszystkich swoich członków, ginęły całe egzystencje, a z bagna natychmiast powstawały nowe - były to o wiele bardziej głębokie przemiany niż te, które miały

miejsce w Rosji w czasie rewolucji październikowej i po roku 1918. Rząd premiera Wirtha ustąpił, ponieważ nie mógł uporać się ze spłatą niemieckich zobowiązań reparacyjnych, ale kolejny rząd Wilhelma Cuno także nie sprostał temu zadaniu. W odpowiedzi na to Francuzi 9 stycznia 1923 roku zajęli Zagłębie Ruhry. Kanclerz wezwał wówczas robotników niemieckich do stawienia biernego oporu i udzielił im poparcia finansowego. Poparły to także związki zawodowe, ale wkrótce okazało się to fatalne w skutkach: zobowiązania Niemiec w efekcie inflacji jeszcze wzrosły i mogły być wyrównane tylko przez dodatkowy druk pieniędzy. I wtedy inflacja osiągnęła swój punkt szczytowy. Ofiarą walki o Zagłębie Ruhry padła także szanowana rodzina Stadelgruber z Monachium, która utraciła swą dobrą opinię; ku zaskoczeniu wszystkich, mąż Lydii Stadelgruber został uwięziony postawiono mu zarzut nielegalnego handlu bronią z grupami narodowosocjalistycznego ruchu oporu. Jedną z podejrzanych osób, które były zamieszane w aferę, była Felicja, a to dlatego, że Wolff także maczał w tym pałce. Po otrzymaniu wiadomości o aresztowaniu zięcia Stadelgrubera Wolff zbladł i przez kolejne trzy dni nie można się było z nim w żaden sposób skontaktować. Mąż Lidii nie powiedział nic i poszedł heroicznie do więzienia, dając tym samym możliwość dalszego prowadzenia ciemnych interesów swoim wspólnikom. Lidia znikła z monachijskiego towarzystwa, bo nie miała pojęcia, jak znieść taką hańbę, a fabryka odzieżowa Stadelgrubera wkrótce po tym zbankrutowała i została natychmiast wykupiona przez Wolffa. Felicja zobaczyła Lidię kilka dnia później w wielkim domu towarowym: Lidia pracowała tam jako sprzedawczyni w kasie i poczerwieniała ze wstydu, kiedy dostrzegła Felicję. A Felicja po raz pierwszy pomyślała z ulgą: jak dobrze, że mam Toma Wolffa. Wiedziała, że sama nie przetrwałaby tego czasu. To Wolff troszczył się o to, aby dzięki gospodarczej tragedii Niemiec ich spółka zarabiała, a nie traciła. Ich wpływy rosły, a kolejne filie przedsiębiorstwa powstawały już nie tylko w Monachium. Felicja zarabiała wystarczająco dużo pieniędzy, aby móc płacić za szkołę Nicoli, pomagać Elzie i finansować studia Jo. Na jego protesty odpowiadała, że on może jej wszystko zwrócić, kiedy będzie znanym i dobrze zarabiającym adwokatem, a ona teraz nie zarabia pieniędzy po to, aby trzymać je w bankach. W tych trudnych czasach zrozumiała, dlaczego pracowała i oszczędzała i dlaczego było dla niej tak ważne stać się całkowicie niezależną od męża. - Kobieta musi mieć swoje pieniądze - powtarzała, a pomaganie tym, których najbardziej kochała, sprawiało jej ogromną satysfakcję. Od czasu sprawy z Kat, Tomem Wolffem i udziałami w firmie - Sara stroniła od Felicji. Mieszkała ciągle jeszcze na Prinzregentenstrafie, ale chodziła swoimi drogami. Dzięki Martinowi i pracy jej obecny sposób I życia bardzo się zmienił, a trudności i kłopoty codziennego życia w jakimś sensie zaczęły dotyczyć także jej samej. Któregoś dnia jedno z dzieci - mała, chuda dziewczynka o wargach sinych od ciągłego kaszlu i, jak większość dzieci - bosa, nie pojawiła się w przedszkolu. Sara poczuła nagły niepokój. Jej koleżanki śmiały się, ale Sara mimo to stawała się coraz bardziej niespokojna. W czasie przerwy obiadowej postanowiła pojechać do domu małej Elke. Zadzwoniła do Martina, pytając, czy mógłby jej

towarzyszyć, a on w kwadrans później zabrał ją z przedszkola samochodem swojego ojca. - Jedź tak szybko, jak to możliwe - naciskała Sara - coś jest nie w porządku! Czuję to! Martin z początku kpił, bo nie wierzył w żadne przeczucia, ale kiedy zobaczył bladość Sary, umilkł i koncentrując się na prowadzeniu samochodu jechał szybko w kierunku wskazywanym przez Sarę. Dotarli do zachodniej części miasta, gdzie prawie nie rosły żadne drzewa, za to wzdłuż ulicy długim szeregiem ciągnęły się rzędy szarych, ubogich kamienic czynszowych. Kilkoro zaniedbanych dzieci bawiło się na chodniku - na widok samochodu znikły błyskawicznie w bramie. - Tutaj - powiedziała Sara, kiedy podjechali do drugiego bloku - to musi być gdzieś tutaj. Martin zatrzymał się. Wysiedli i weszli razem do bramy. Na ścianie wąskiej, ciemnej klatki schodowej wisiały jeszcze strzępy poplamionej tapety. Zalatywało nieprzyjemną wonią nieświeżego jedzenia, skądś słychać było płacz dziecka i ludową piosenkę z płyty gramofonowej. Sara miała w ręku kartotekę Elke z przedszkola. Westchnęła, mówiąc: - Siódme piętro! Drzwi mieszkania zastali zamknięte, nikt też nie poruszył się, kiedy zastukali. Kiedy stali na korytarzu i zastanawiali się, co robić, z sąsiedniego mieszkania wyszła kobieta. Oznajmiła Sarze, że od rana nikt z mieszkającej obok rodziny nie wyszedł, nic też nie było słychać wewnątrz mieszkania, po czym spytała nagle: - Czy tutaj nie czuć gazu? Sara ogarnięta paniką zaczęła walić pięściami w drzwi. Kilku mieszkańców bloku, zaniepokojonych hałasem, także pojawiło się na korytarzu, aż wreszcie jeden z mężczyzn zrobił coś, co było najrozsądniejsze w tej sytuacji: przyniósł żelazny łom i wyważył drzwi. Fala gazu niemal uderzyła w ich twarze. Martin, przyciskając rękę do ust, wpadł do mieszkania, otworzył okna i zakręcił kurek gazowej kuchenki. Sara wyciągnęła z łóżek dwoje dzieci i wywlokła je na korytarz. Jednym z nich była Elke, ale Sara na razie nie była w stanie stwierdzić, czy dzieci żyją. Jednocześnie rozległ się przenikliwy kobiecy krzyk. Starsza kobieta o zmęczonej twarzy i różowymi papilotami we włosach osunęła się ziemię. Pozostali obstąpili ją i próbowali ocucić, a wówczas jeden z mężczyzn zawołał: - Tu ktoś wisi! Wszyscy zaczęli panicznie krzyczeć. Z korytarza widać było dokładnie, że z sufitu, w kącie za szafą, biegnie sznur, na którego drugim końcu tuż nad ziemią wisiał człowiek. Obok niego na podłodze leżał przewrócony stołek. - Szybko, uciekaj! - krzyknął Martin, który podniósł leżącą przy kuchence młodą kobietę - Saro, nie upadnij teraz! Sara opanowała się z trudem. Oboje z Martinem ułożyli dzieci i kobietę na kocach, które ktoś przyniósł. Martin kazał jednemu z młodych ludzi sprowadzić lekarza i wyniósł z mieszkania

kolejnych dwoje dzieci. Ostrożnie położył je obok rodzeństwa. Stwierdzili z Sarą, że dzieci oddychały. Sara potrząsnęła lekko głową Elke wołając: - Elke, obudź się, Elke, proszę! Dziecko drgnęło lekko i poruszyło wargami, a Sara odetchnęła głęboko i rzekła cicho: - Bogu dzięki! - Saro, chciałbym, abyśmy się pobrali - powiedział równie cicho Martin, klęczący po drugiej stronie. Sara popatrzyła na niego nic nie pojmując. - Proszę?! - Chcę się z tobą ożenić. Możesz to sobie wyobrazić? Sara pomyślała o wiszącym w pokoju człowieku i nagle zrobiło jej się czarno przed oczami. Osunęła się na podłogę obok leżących dzieci. Następnego dnia Martin pojawił się w domu na Prinzregentenstrafie, gdzie Sara z zaczerwienionym oczyma siedziała w swoim pokoju i bezmyślnie wpatrywała się w niebo. Martin wracał bezpośrednio z policji, gdzie spisano protokół z wypadku. Matka dzieci, zanim się całkowicie załamała, opowiedziała szczegółowo przebieg wydarzeń: jej mąż już od początku roku wykazywał coraz większe zniechęcenie do życia przechodzące w apatię, czego przyczyną był ciągły lęk o pracę i pogarszające się możliwości zdobycia środków do przetrwania. Jego panika rosła wraz z inflacją. Rodzina głodowała już od dłuższego czasu i nikt nie miał pojęcia, co będzie dalej. Kiedy mężczyzna w końcu dowiedział się, że prawdopodobnie straci pracę, załamał się całkowicie. Oboje z żoną doszli do wniosku, że najlepsze wyjście to odebranie życia sobie i całej rodzinie. Kupili tabletki nasenne, po których zażyciu kobieta wraz z dziećmi znalazła się w stanie letargu, a jej mąż odkręcił kurki kuchenki gazowej. - Zgodnie z umową miał też połknąć tabletki - zakończył Martin - ale prawdopodobnie stracił zaufanie do własnego planu. I powiesił się. Sara słuchała w milczeniu. - Jak bardzo musiał być zrozpaczony. - Wyszeptała - sądzę, że nie jesteśmy w stanie zrozumieć, co czuł. Co czuje człowiek, jeżeli dochodzi do wniosku, że ma tylko takie wyjście. - Nawiasem mówiąc, on pracował u Wolffa - dodał Martin - w fabryce. - Nie! - Tak. Wolff zagroził mu wypowiedzeniem, bo nie był w stanie wykonać normy. - Dlaczego muszą się dziać takie rzeczy? Dlaczego?!

- Jak długo jedni mają pieniądze, a inni nie, będzie tak zawsze. Saro, wyjdziesz za mnie za mąż? Sara spojrzała na niego w roztargnieniu i nie odpowiedziała, bo właśnie rozległo się stukanie do drzwi. Weszła Felicja. Chciała zapytać tylko o samopoczucie Sary po wczorajszym wypadku, jednak zrozumiała natychmiast, że jej pojawienie się akurat teraz w tym pokoju, gdzie panował pełen przygnębienia nastrój, było co najmniej nie w porę. Wracała właśnie z jakiegoś spotkania, miała błyszczące oczy, zaczerwienione policzki, szeroki, szyfonowy szal na szyi, do tego jedwabną sukienkę w kolorze kości słoniowej, białe rękawiczki i długi, sięgający talii sznur pereł. Promieniowała świeżością i energią tak bardzo, że aż prowokowała. W tej chwili była ucieleśnieniem systemu, którego upadek Martin widział w swej wyobraźni. - Mężczyzna, który się wczoraj powiesił, pracował dla was - powiedziała Sara - Wolff chciał go zwolnić. Felicja poczuła wyrzut w jej głosie. - Nie wiedziałam o tym - powiedziała z wahaniem. Martin i Sara milczeli. Felicja wyjęła papierosa i spytała: - Ile miał dzieci? - Czworo. A jego żona także nie ma pracy. - Wszyscy mówią, że Wolff traktuje swoich robotników bezwzględnie i bez żadnych skrupułów. dodał Martin. - Nie jestem odpowiedzialna za te sprawy - odparła Felicja, ale Sara i Martin znowu milczeli. Felicja zdenerwowana zdusiła dopiero co zaczętego papierosa. - Czasy są złe i Bóg wie kiedy ludziom zacznie się wieść lepiej, ale nie chcę być winna tego, że ta kobieta jeszcze raz odkręci kurek od gazu. Pomogę jej finansowo i porozmawiam z Wolffem, aby dał jej pracę. Możecie jej to przekazać. - Otworzyła drzwi. - Poza tym - dodała - nie będzie mnie tutaj w najbliższych dniach. Jadę do Insterburga. Spróbuję kupić Lulinn. Dla Felicji zaczął się trudny, pełen gorączkowych zabiegów okres. Pertraktowała w Lulinnie z wujem Wiktorem, bardziej nadętym i napuszonym niż kiedykolwiek, a za to całkowicie niezdolnym do podjęcia jakiejś decyzji. Odwiedziła w Skollnej swoje dzieci i przeraziła ją melancholia Benjamina. W Berlinie spotkała się ze swoją matką, która z kolei spędzała wiele godzin na modlitwach przed rodzajem osobliwego, domowego ołtarza, urządzonego w salonie: składały się nań ozdobione kwiatami i szarfami fotografie męża, Christiana, wuja Leo i cioci Belle oraz świece. Elza modliła się całymi godzinami i w końcu nie mogła wymówić imienia swego najmłodszego syna bez płaczu. Niespodziewanie na Schlofistrafie pojawiła się też obładowana walizkami Nicola i oświadczyła, że

nie ma zamiaru wracać do Monachium. - Pójdę tutaj do szkoły - dodała - nie mogę mieć stale przed oczami Martina i Sarę. Oni mają zamiar się pobrać. Felicja dosłownie zaniemówiła. Nicola nie chciała nic więcej na ten temat mówić, była przekonana, że przeżyła tragedię i w związku z tym ma prawo zacząć używać życia. Szybko nawiązała kontakt z białoruskimi emigrantami, którzy całymi godzinami przesiadywali w berlińskich kawiarniach i topili swą melancholię w przeplatanych wspomnieniami rozmowach, zakrapianych obficie alkoholem. Nicola, z swymi długimi nogami i fantastycznymi oczami szybko znalazła się w centrum zainteresowania, a Felicja wkrótce przestała liczyć jej kolejne romanse. Rozmowy młodych ludzi obracały się przeważnie wokół osoby Anastazji Romanow, młodej kobiety wyciągniętej w lutym z kanału ciągnącego się wzdłuż granicy, która twierdziła, że jest córką ostatniego cara i że udało jej się uniknąć losu pozostałych członków rodziny Romanowych w Jekaterynburgu. Wzbudzało to coraz większe emocje nie tylko w zainteresowanych tym środowiskach. Świat wokół Nicoli pojaśniał życie szybko wydało jej się bardziej pociągające i przyjemne - była też gotowa zapomnieć o swoim dramacie związanym z osobą Martina. Felicja spotkała także Jo, który blady i zmęczony przygotowywał się właśnie do swego egzaminu końcowego i nie miał już czasu na włóczenie się, tak jak dawniej, po różnych knajpach i lokalach studenckich. Zamiast z nim Felicja poszła więc na spacer do parku Tiergarten z Lindą i Paulem i pytała samą siebie, o czym dawniej rozmawiała z przyjaciółką. Próbowała opowiedzieć Lindzie o swoim życiu, o monachijskiej fabryce, o modzie, o swych podróżach, terminach, kłopotach z Benjaminem, ale Linda nie wydawała się rozumieć cokolwiek z tego, czym żyła Felicja. Patrzyła tylko na szwagierkę wzrokiem pełnym podziwu i zaskoczenia i zdobyła się na jedną, nader trafną uwagę: - Felicjo, sprawiasz teraz wrażenie osoby bardzo niespokojnej. Tak, Felicja wiedziała o swym niepokoju. Wiedziała też o swojej skłonności do zanurzania się we wspomnieniach, a tego chciała uniknąć za wszelką cenę. Nie myśleć o ojcu, o Leo i Belle, o Christianie i innych zmarłych, tak jak robiła to stale Elza. Nie myśleć o przedwojennych, dobrych, pełnych ciszy i spokoju latach, o Alexie, o Maksymie. Każdego dnia starała się wpaść w sam środek wydarzeń, które sama aranżowała. Jeździła do Hamburga, do Frankfurtu, do Dusseldorfu. Spotykała się z nowymi ludźmi, zawierała nowe umowy, bywała na licznych przyjęciach i cocktailach. Starała się nie patrzeć w szarą, smutną twarz codziennego życia w młodej republice, gdzie ciągle szalała inflacja. Felicja wykorzystywała jak tylko mogła jaśniejsze strony ówczesnej rzeczywistości. A wydarzenia następowały po sobie błyskawicznie. W sierpniu ustąpił rząd premiera Cuno i zaraz po tym kanclerz Stresemann sformował nowy gabinet „wielkiej koalicji”. We wrześniu monachijski rząd zawiesił wprowadzony w Bawarii stan wyjątkowy, co było reakcją na zaprzestanie biernego oporu w Zagłębiu Ruhry. W całym kraju doszło do rozruchów o narodowosocjalistycznym podłożu, zaś w Bawarii próbowano przywrócić monarchię. W odpowiedzi na to rząd Rzeszy wprowadził stan wyjątkowy na całym terenie Niemiec. Kryzys zataczał coraz szersze kręgi. Parlament przyjął specjalną ustawę, zgodnie z którą rząd miał prawo do podjęcia gospodarczych i politycznych środków mogących naruszyć nawet podstawowe prawa narodu. W Saksonii, Turyngii i Bawarii doszło do ostrych konfliktów pomiędzy ugrupowaniami politycznymi. Przywódca Bawarskiej Partii Ludowej Gustav von Kahr, mianowany przez rząd bawarski po wprowadzeniu stanu wyjątkowego

„generalnym komisarzem państwa”, odmówił wykonania polecenia rządu Rzeszy: zamknięcia organu NSDAP - gazety Volkischer Beobachter, po jej artykule o „żydowskiej dyktaturze”. Takie polecenie otrzymał także dowódca bawarskiej dywizji Reichswehry. Coraz głośniej zaczęto mówić o możliwym podziale Rzeszy, niektórzy - bardziej rozsądni - mówili też o możliwości dyktatury prawicy. W październiku doszło w Hamburgu do krwawych walk ulicznych pomiędzy komunistami a policją - ich ofiarą padła także Felicja, która przypadkowo uderzona w skroń kamieniem, spędziła jeden dzień w szpitalu. W odpowiedzi na wydarzenia w Bawarii i na żądania Stresemanna, dotyczące usunięcia komunistów z rządów Bawarii, Saksonii i Turyngii, socjaldemokratyczni ministrowie wystąpili w początku listopada z rządu koalicyjnego. Obawiano się, że von Kahr zechce pomaszerować wprost na Berlin, zorganizować pucz i przekazać władzę w ręce prawicy niemieckiej. Niepokój rósł, wystąpienie socjaldemokratów z rządu wydawało się być początkiem czegoś znacznie gorszego. Felicja także tym razem nie poświęcała zbyt wiele uwagi wydarzeniom politycznym w kraju. W listopadzie zaszło coś, co pochłaniało ją o wiele bardziej: wuj Wiktor zgodził się na sprzedaż Lulinna, a z Monachium nadszedł telegram o rychłym ślubie Sary i Martina. - To się nie może udać - powiedział Martin błagalnie - Niemcy nie są takimi głupcami, aby do tego dopuścić! - Stał jak wryty przy wejściu do jakiegoś domu przy Leopoldstrafie i patrzył rozgorączkowanymi oczami na tłum demonstrantów, idących ulicami Monachium, oświetlonych płomieniami niesionych pochodni i wykrzykujących jakieś hasła. Była noc z ósmego na dziewiątego listopada 1923, a przed godziną Adolf Hitler, przywódca NSDAP, oświadczył, że uważa rządy Rzeszy i Bawarii za obalone i że uznaje siebie za kanclerza Rzeszy. Wiadomo też było, że po stronie tej próby puczu opowiedział się generał Ludendorff, w związku z czym Hitler mógł liczyć na poparcie armii. Tej nocy nikt nie spał w Monachium, a na ulicach, mimo wilgotnej, jesiennej pogody, zebrały się tłumy ludzi. Od czasu do czasu można było usłyszeć okrzyki typu: „To są ludzie, jakich teraz potrzebujemy! Oni w końcu przepędzą tych przeklętych Francuzów z ziemi niemieckiej!” lub: „Oni przekreślą ten haniebny układ w Wersalu!” czy też: „W każdym razie Hitler jest naszym człowiekiem!”. - Nie wierzę - powiedział Martin - po prostu nie wierzę w to, co widzę! Przerażona Sara, która przycisnęła się do niego w tłumie, nie wiedziała już, czy dygoce z zimna, czy też z opanowującego ją uczucia zgrozy i wyszeptała cicho: - Proszę, chodźmy do domu! Nie chcę na to patrzeć. Jakaś kobieta, która stała tuż obok nich, usłyszała jej słowa i odwróciła się do nich. Na jej twarzy nagle pojawił się wyraz pogardy. - Żydzi! - powiedziała dobitnie - Wy jesteście winni inflacji! Z wami też należałoby zrobić porządek! Sara miała łzy w oczach. - Chodźmy już! - prosiła.

- Z powodu tej głupiej, starej baby? Chcę zobaczyć, dokąd to wszystko zaprowadzi. Chodź! - Martin był jak w gorączce. Trzymając Sarę za ręce szedł równolegle do pochodu demonstrantów. Jakiś mężczyzna idący obok wymamrotał: - Banda świń! Jeśli wojsko ich teraz poprze, to osiągną swój cel. - Von Kahr nie pójdzie z nimi - przepowiadał Martin - on jest po stronie prawicy, ale jeszcze nie zwariował. - Ale Ludendorff poprze Hitlera. - Ludendorff nie ma zbyt wielkich wpływów. W pierwszych szeregach demonstrantów rozbrzmiała pieśń Wacht am Rhein. I jeszcze jakaś inna, której Sara nie znała: „...dziś należą do nas Niemcy, a jutro cały świat!”. Płonące pochodnie rzucały czerwony odblask na ciemne ściany domów i mokre od deszczu ulice. Wysokie buty maszerujących puczystów uderzały głośno o bruk. Nagle pochód zakołysał się: spomiędzy domów wynurzyli się policjanci, którzy błyskawicznie uformowali się w szyku i wysunęli w kierunku demonstrantów karabiny. Śpiew na chwilę umilkł, aby natychmiast zabrzmieć głośniej i pochód ruszył do przodu. W następnej chwili zabrzmiały salwy karabinowe. Rozległy się głośne okrzyki, a gapie stojący na chodnikach rozbiegli się do bram domów i przecznic. Demonstranci zaczęli się wycofywać; ci, którzy mimo wszystko posuwali się do przodu, zostali natychmiast zastrzeleni. Martin ścisnął rękę Sary tak, jak gdyby ją chciał zmiażdżyć. - Oni strzelają! Oni naprawdę strzelają! Zobaczyli, że policjanci opuścili swoje stanowiska i zaczęli biec w kierunku demonstrantów. Większość z nich za chwilę została ujęta i poprowadzona w stronę policyjnych samochodów. Z przodu zabrzmiały okrzyki: - Oni aresztowali Adolfa Hitlera! Hitler został zatrzymany! To wystarczyło, aby zwarty tłum demonstrantów rozbiegł się na wszystkie strony. Padały pojedyncze strzały. Sceneria była przerażająca i wręcz upiorna: mgła, ciemności, płonące pochodnie, policjanci i biegnące grupy ludzi, syreny i sygnały jadących samochodów policyjnych. - Chodź - powiedział Martin - idziemy do domu. - W drodze powrotnej był w znakomitym nastroju. Sara milczała. Nie podzielała jego triumfu z powodu obalenia próby puczu narodowych socjalistów. Przez cale życie umiała nasłuchiwać swego dziwnego, wewnętrznego głosu, który od czasu do czasu brzmiał głośniej niż zwykle. Było to coś w rodzaju dziwnej intuicji, która kazała jej jechać na pomoc małej Elke, zanim Sara mogła sobie uświadomić, że coś się stało. Nie mogła, nie potrafiła zlekceważyć tych wewnętrznych ostrzeżeń, a jeśli chodzi o NSDAP, to Sarze wydawało się, że słyszy wręcz alarmowy dzwonek. Nie potrafiła tak jak Martin radykalnie odrzucać celów tej partii i

logicznie dyskutować o szansach jej powodzenia czy upadku. Jego obawy opierały się na jasnych przemyśleniach, zaś jej nieokreślony lęk, jaki odczuwała w stosunku do Hitlera, bazował na przeczuciach, co ją dręczyło, bo nie potrafiła rzeczowo odeprzeć argumentów Martina. W jej lęku było jakieś straszne, nieokreślone przeczucie śmierci. Ona i Martin byli od tygodnia małżeństwem i na telefoniczne prośby Felicji mieszkali w domu na Prinzregentenstrafie, który stal pusty. W gruncie rzeczy nie pozostawało im nic innego, bo Martin nie przyjmował już pomocy swojego ojca i spędzał czas na pisaniu, przeważnie wierszy, których nikt nie chciał opublikować. Żyli praktycznie z pensji Sary, ale Martin pocieszał się, że jego chwila wkrótce nadejdzie. - Pracuję nad pewną powieścią, Sara - mówił. Jestem przekonany, że znajdę wydawcę, a wówczas nasze kłopoty finansowe skończą się. Kiedy byli już przed domem, zauważyli jakąś ciemną postać przed drzwiami. Obcy mężczyzna podszedł niepewnie do drzwi, spojrzał w górę i cofnął się. Wydawało się, że nie ma odwagi zadzwonić, co było zrozumiałe, ze względu na późną porę - minęła już północ. Kiedy Sara i Martin podeszli bliżej, mężczyzna odwrócił się przestraszony. - Czy szuka pan kogoś? - spytał Martin. Twarz obcego była w cieniu. - Proszę wybaczyć - odpowiedział uprzejmie - mój pociąg pół godziny temu przyjechał do Monachium, dlatego ta niezwykła pora odwiedzin. Ja... jestem dawnym przyjacielem rodziny Lombard. Nie wie pan, czy panna Kassandra Lombard mieszka jeszcze w tym domu? W Sarze obudziło się jakieś wspomnienie. Wydało jej się, że skądeś znała ten głos... Kiedy gorączkowo usiłowała sobie coś przypomnieć, obcy zrobił krok do przodu. Światło ulicznej latami oświetliło jego twarz i wówczas Sara krzyknęła. - Filip Rath! - powiedziała bezradnie. Filip chwycił ją za rękę. - Sara! Mój Boże, a więc dobrze trafiłem! Ach, Niemcy, Monachium, Saro! - chwycił ją w ramiona, a ona ciągle jeszcze nie mogła uwierzyć. - Gdzie byłeś przez wszystkie te łata, Filip? - Wyjaśnię wam wszystko... Czy... nie sądzicie, że mógłbym obudzić Kat? Czy ona mieszka jeszcze tutaj? Osiem lat, myślała Sara z rozpaczą, wracasz po ośmiu latach i myślisz, że zastaniesz wszystko takie, jak było przedtem! Otworzyła drzwi domu. - Wejdź do środka - powiedziała i zapaliła światło w przedpokoju. Telegram zastał Felicję w Skollnej, w trakcie męczącej dyskusji z Benjaminem. Sara w lakonicznych,

krótkich słowach zawiadamiała, że Filip wrócił z Francji, a jego długą nieobecność przypisać należy ciężkiemu szokowi, w jakim znajdował się przez kilka lat. Doszło do krótkiego spotkania z Kat, po czym Filip wyjechał z Monacliium w nieznanym kierunku. Więcej Sara nie napisała, nie było też o czym pisać. Felicja opuściła ręce, telegram spadł z szelestem na podłogę. Wydawała się być tak wzburzona, że Benjamin spytał z niepokojem: Złe wiadomości? Nie odpowiedziała. Podeszła do okna i patrzyła na pola i łąki, ścięte grudniowym przymrozkiem. Było jej zimno i pojęła nagle, że jest zupełnie sama. Znalazła się w świecie, w którym grano o bardzo wysokie stawki i w którym nie było już nikogo z dawnych przyjaciół. Dygocąc z zimna potarła ramiona. Zatęskniła nagle za ciepłem dawnych, minionych dni; patrząc na szare, jesienne niebo zatęskniła też za krzykiem wracających dzikich gęsi, niosących wiosnę.

Tom IV

1. Dwadzieścia cztery młode dziewczyny o długich nogach, ciemnoczerwonych wargach i sztucznych, srebrnych rzęsach, ubrane w krótkie spódniczki, maszerowały przez scenę, uderzając głośno wysokimi, czerwonymi butami o deski. Dziewczyny, kołysząc biodrami, wyrzucały do przodu ramiona, zupełnie jak maszerujące grupy demonstrantów i zatrzymały się gwałtownie wraz z ostatnim dźwiękiem muzyki. W świetle reflektorów migotały sznury korali na ich szyjach i kolczyki przy uszach. Na scenie pojawił się dyrektor teatru, ubrany we frak i cylinder, skłonił się przed publicznością, wskazał na stojące na baczność dziewczyny i krzyknął głośno: - Tiller girls! Publiczność w Pałacu Admiralskim na Friedrichstrafie szalała. Gwizdy przerywane były okrzykami i brawami. Gdzieś z tyłu dobiegł chór męskich głosów, śpiewających nieco fałszywie, ale za to bardzo głośno, ulubiony wówczas przebój berlińczyków: „Nocą, gdy budzi się miłość...” Powietrze było ciężkie od dymu papierosów i cygar, zmieszane z zapachem alkoholu i różnych

perfum. Błyszczała biżuteria, zarówno ta prawdziwa jak i sztuczna, w przytłumionym świetle wydekoltowane ramiona kobiet rzucały się szczególnie wyraźnie w oczy. Młodzi mężczyźni, w białych garniturach i takich samych cylindrach na głowach, siedzieli na wysokich barowych stołkach i pili, z pełnymi melancholii minami, szampana. Nastrój prowokacyjnego niemal obowiązku używania życia był doskonale wyczuwalny. Właśnie ten obowiązek nakazywał wykorzystać każdą chwilę, każdą noc i każdy dzień - bo jutro wszystko mogło być stracone. Nikt nie był już romantyczny czy też sentymentalny, nikt nie był zatopiony w myślach i nikt nie pogrążał się w jałowych rozmyślaniach. Należało być cynicznym, bezczelnym, frywolnym i dowcipnym. A Berlin błyszczał i lśnił wszystkimi kolorami. Lata dwudzieste, myślał Maksym, cóż za śmieszne czasy. Wysączył swojego drinka do końca - było to coś zmieszanego z miętą - wstał, wcisnął kapelusz na głowę w ten sposób, że zasłaniał mu połowę twarzy i zachwiał się lekko. Chyba wypił o kilka szlanek za dużo dzisiejszego wieczoru. Tego wieczoru Maksym obejrzał w Tauentzienpalast film z Gretą Garbo, potem znalazł się w drugorzędnej rewii, a wreszcie wylądował w kabarecie, gdzie trzeba było wypić dużo szampana, aby opowiadane tam dowcipy mogły wydać się wesołe. A wreszcie, po raz trzeci raz tej nocy, Maksym odwiedził Pałac Admiralski, aby obejrzeć TillerGirls. Była druga nad ranem i chciał iść wreszcie do domu. Rano umówiony był z wydawcą lokalnego dzienika i nie byłoby w dobrym tonie, gdyby pojawił się skacowany i niewyspany. Wyszedł na Friedrichstrasse, gdzie natychmiast zaczepiły go dwie prostytutki, z których jedna byłą tak natrętna, że nie mógł się jej pozbyć. Dziewczyna biegła za nim i twierdziła, że całkiem poważnie zakochała się w jego pełnej melancholii twarzy. Maksym podniósł kołnierz płaszcza i oświadczył młodej kobiecie, że ona jest zupełnie nie w jego typie. Kiedy się odwrócił i chciał odejść, wpadł na jakąś elegancką damę. - Pardon - powiedział. - Nie szkodzi - odpowiedziała dama. Była to Felicja. Był 30 listopada 1925 roku i, jak udało im się potem ustalić, minęło dokładnie niemal co do dnia osiem lat od chwili, kiedy się widzieli po raz ostatni. Rozpoznali się jednak natychmiast, a fakt, że spotkali się po tylu latach nocą w Berlinie, na Friedrichstrasse, w otoczeniu prostytutek, najpierw ich zmieszał, a potem rozbawił. Na ramieniu Maksyma ciągle jeszcze uwieszona była dziewczyna w butach na bardzo wysokich obcasach, a Felicji towarzyszył bardzo dystyngowany mężczyzna, który był właścicielem salonu mody i miał szyję owiniętą białym jedwabnym szalikiem. Mężczyzna zmierzył Maksyma krytycznym, niemal wrogim spojrzeniem, a Felicja spokojnie dokonała prezentacji: - Maksym Marakow - Harry Morten. - Nie odiywała przy tym wzroku od Maksyma. On także patrzył na nią zafascynowany i zauważył, że się całkowicie zmieniła. Krótkie, zaczesane na czoło wijące się włosy sprawiały, że wydawała się być całkowicie inną kobietą. Mimo ostrego makijażu wyglądała na zmęczoną. Policzył w myślach szybko i z zaskoczeniem stwierdził, że musi mieć prawie trzydzieści lat.

- Opuściłem Związek Radziecki - powiedział, co tu, w samym środku Berlina, nie zabrzmiało zbyt mądrze. - Rosjanin? - spytał Harry Morten z uniesionymi brwiami. Uraziło to Maksyma, który uzupełnił z przekąsem: - Bolszewik. Zdumiona prostystutka cofnęła się o trzy kroki, a Harry powiedział zduszonym głosem: - Ohlih... Koniec pieśni był taki, że Harry Morten odszedł z prostytutką zupełnie nie rozumiejąc jak do tego doszło, a Maksym wraz Felicją wylądowali w najbliższym barze, gdzie pili słodki likier, słuchali zachrypniętego pieśniarza, patrzyli sobie w oczy, próbowali odnaleźć wspomnienia i zrozumieć wszystkie te minione lata, kiedy się nie widzieli. Twarz Maksyma była blada i szczupła jak dawniej, a Felicja zauważyła kilka znaków, które zdradzały, że Maksym zbyt wiele pił. Miał ciemne cienie pod oczyma, a skóra jego twarzy nie była już tak jędrna i napięta jak dawniej. Na policzkach widać było cień niegolonego zarostu. Jego oczy były pełne rozczarowania i smutku, jeszcze bardziej niż wtedy; w Revalu. Opowiedział spokojnie o aresztowaniu Maszy, o jej skazaniu i o tym, że w tym czasie sądził, iż lepiej byłoby umrzeć niż żyć. - Pozostało mi tylko opuścić Związek Radziecki - powiedział, a jego oczy znów miały ten niedobry, pełen tępej rozpaczy wyraz - równie dobrze mogę żyć tutaj. Krytyki teatralne, recenzje, krótkie opowiadania... jakoś sobie radzę. - Nigdy więcej nie wrócisz do Rosji? - Tam... wszystko poszło inaczej, niż się spodziewałem. Lenin nie żyje... i kto wie, co będzie. Wsłuchiwał się przez chwilę w brzmienie swych słów, po czym skinął na kelnerkę i zamówił jeszcze raz likier dla nich obojga. Felicja także opowiadała o swoim życiu, bez żadnych obaw i skrępowania, bo jakiś głos podpowiadał jej, że u tego zmienionego Maksyma znajdzie teraz całkowite zrozumienie. Mówiła o swojej fabryce, o podróżach, umowach, pieniądzach. O swoim życiu na przyjęciach i w hotelach. - Ale tam, w górze, powietrze staje się bardzo rozrzedzone - uśmiechnęła się przy tej przesadnej przenośni i dodała: - Nie mam już starych przyjaciół i właściwie nikogo. - A twój mąż? - Z Alexem jestem rozwiedziona, już od siedmiu lat. Mojego obecnego męża widuję rzadko, dzieci też. - Dzieci? Ty masz dzieci?

- Dwie córki. Belle i Susanne. - Przez jedną chwilę przemknęło jej przez głowę, aby powiedzieć mu, że Belle jest jego dzieckiem, ale porzuciła tę myśl natychmiast. Nie teraz, pomyślała, później... może... - Rozmawiali i rozmawiali całymi godzinami. To spotkanie było zupełnie inne niż wszystkie poprzednie: z zaskoczeniem stwierdzili, że przecież upłynęły całe lata, a minione chwile także dla nich nie przeszły bez śladu. - Czuję się tak - powiedziała Felicja - jak gdybym nigdy już nie mogła zatrzymać się i odetchnąć spokojnie. - Maksym spojrzał na nią uważnie. - Ja czuję się dokładnie tak samo - powiedział. - Do ich stołu podeszła zmęczona kelnerka i ziewnęła prowokacyjnie. - Jesteście państwo ostatni - zamruczała - i jest prawie wpół do czwartej. - Rzeczywiście schrypnięty głos pieśniarza już dawno umilkł, a przy stole nie siedział już ani jeden gość. - Zaraz zamykamy - mruknęła znowu kelnerka. Maksym i Felicja wstali i jednocześnie wyciągnęli portfele. Wywiązała się krótka i gwałtowna dyskusja, kto ma płacić; wygrała Felicja, bo kelnerka wyciągnęła rękę do niej, zapewne w przekonaniu, że od niej otrzyma większy napiwek. - Na ulicy migotały jeszcze tu i ówdzie światła, wokół domów kręcili się pojedynczy ludzie, ale noc zbliżała się już ku końcowi. Felicji przypomniało się zdanie, które gdzieś słyszała czy przeczytała: Zawsze nadejdzie kolejny poranek - szary i samotny. Ogarnięta nagłą paniką poszukała ramienia Maksyma. Nie mogła, nie chciała być teraz sama. Potrzebowała jego bliskości - nie tak, jak dawniej, tylko z powodu jakiegoś nieokreślonego lęku, który odczuwała stale od zakończenia wojny, a który uczyni! ją bardzo drażliwą. - Mieszkasz u swojej matki? - spytał Maksym pochylając się na nią i przytrzymując jej rękę dłonią. - Nie, w Adlonie. A ty? - W oficynie na Kaiserdamm. - Chciałabym zobaczyć twoje mieszkanie. - Teraz? - Tak. Naprawdę... tylko zobaczyć. Było już po czwartej, kiedy wreszcie tam dotarli. Weszli do oficyny przez szeroką bramę, minąwszy

zaśmiecone podwórze, gdzie ich kroki odbijały się głośnym echem. Felicja stąpała ostrożnie w swych czerwonych pantoflach na wysokich obcasach i pomyślała nagłe, co też powiedziałby elegancki Harry Morten, gdyby ją teraz zobaczył. Maksym otworzył drzwi domu. Po krętych, wąskich schodach weszli na pierwsze piętro. - Tutaj - odezwał się Maksym - to moje mieszkanie. Składało się ono z dwóch pokoi, małej kuchni, jeszcze mniejszej łazienki i było bardzo ubogo urządzone. W jednym pokoju stało stare biurko, dwa krzesła i regał z książkami. W drugim pokoju na podłodze leżał tylko materac, a na ścianie wisiał przymocowany pinezkami portret Lenina. Poza tym nie było dosłownie nic. Z okna widać było ślepą ścianę sąsiedniego domu. Maksym znikł w kuchni i wrócił po chwili z pustymi rękami. - Nic nie mam do jedzenia - powiedział - ale może chcesz zapalić papierosa? Felicja skinęła głową. Usiedli na materacu obok siebie i palili w milczeniu. Maksym umocował na podłodze kilka świec, których płomienie były jedynym oświetleniem pokoju. Nagie ściany nie wydawały się być zbyt ciepłe i przytulne w chybotliwym płomieniu. Felicja zadygotała z zimna i podciągnęła kolana pod brodę. Maksym poczuł ten ruch, choć na nią nie patrzył. - Jesteśmy oboje dość wykończeni - powiedział i popatrzył obojętnie na eleganckie buty Felicji i jej drogą biżuterię - każde na swój sposób. Gdzieś zgubiliśmy nasze marzenia, także ty, mimo że pieniądze stały się twoim bożyszczem i prawie toniesz w bogactwie. Jest w nas pustka, Felicjo, pustka i chłód. - Wydmuchnął dym w kierunku portretu Lenina. - Do diabła, że też bogowie sami siebie pozbawiają korony - powiedział gorzko. - Z drugiej strony - powiedziała Felicja bez śladu sentymentalizmu w głosie - nie mamy jednak już nic do stracenia. Maksym w milczeniu zdusił papierosa i odwrócił się do niej. W promieniu świec jego twarz wydawała się być pełna cierpienia i smutku. Felicja pomyślała - i było to ostatnie, co sobie tej nocy uświadomiła - to, co się stanie, nie ma nic wspólnego z miłością ani tęsknotą - ani też z żadnym z tych przeklętych uczuć, o których myśleliśmy w młodości, że są z miłością związane. Felicja oszukiwała Benjamina tak, jak oszukiwała Alexa, ale była sobie wierna w jednym punkcie: prócz Maksyma nie było dla niej innego mężczyzny. Nigdy nie przyszłoby jej do głowy iść do łóżka z Harry Mortenem czy też z innym mężczyzną z branży, nigdy - jak długo była mężatką. Mogła sypiać tylko z mężcz5’zną, za którego wyszła za mąż, albo z Maksymem. Pusty pokój w zaniedbanej oficynie domu stał się miejscem ich potajemnych spotkań i oboje śpieszyli

tam tak, jak gdyby było to ich jedyne schronienie. Maksym spędzał całe dnie na oglądaniu nowych filmów i pisaniu krytyk, a Felicja spotykała się za dnia z mężczyznami takimi jak Harry Morten i wdawała się w długie dyskusje z projektantami mody. Czasami siedzieli oboje z Maksymem po przeciwnych stronach rozklekotanego biurka; on pisał coś na starej maszynie do pisania, a ona czytała listy i studiowała wielostronicowe umowy. Przeważnie Felicja wstawała wreszcie po wielu godzinach i szła do telefonu dozorcy, aby zamówić kolację w winiarni Habela: sałatkę z krewetek, coctail z homarów, kawior na jajkach ugotowanych na twardo, torcik rumowy, szampan i zawsze budyń czekoladowy z wiórkami kokosowymi, za czym przepadał Maksym. Maksym gromadził puste butelki po szampanie i ustawiał je pod portretem Lenina. Śmiał się potem na ten widok, ale jego śmiech był bolesny, a twarz przypominała maskę cyrkowego clowna, za którą kryla się rozpacz. Często zdarzało się, że na widok drogich, luksusowych kolacji zamawianych przez Felicję mówił bezceremonialnie: - Do diabła z tym, sufit wali mi się na głowę, chodź! - po czym chwytał Felicję za rękę i wychodzili oboje. Sprawiało mu przyjemność iść z nią do najbardziej podłych spelunek i knajp, gdzie czuć było ostrą woń ryby, a między stołami kręciły się prostytutki, które nie miały już co robić na wytwornych ulicach miasta. Jakby dla kontrastu oglądali potem jakąś rewię na eleganckiej Friedrichstrasse albo szli do któregoś z przeintelektualizowanych kabaretów na Kurfurstendamm. Ale oboje po całodziennej krzątaninie zmierzali niemal podświadomie do mieszkania Maksyma na Kaiserdamm, jak gdyby to była samotna wyspa, a oni rozbitkami ocalonymi z zatopionego okrętu. Nie opuszczali nieprzytulnego pokoju aż do następnego ranka, rezygnowali z krabów i kawioru, zamiast tego jedli kanapki i pili śmiesznie tanie wino beaujolais, które Maksym pijał od lat. Leżeli nadzy na materacu i bronili się przed chłodem kochając się godzinami; nie z tkliwością i czułe, jak wtedy, w Rosji, ale gwałtownie, niecierpliwie, niemal brutalnie. Oboje byli dostatecznie młodzi i silni, aby móc wytrzymać te szalone noce; zdyszani, mokrzy od potu i wyczerpani leżeli przytuleni do siebie ciasno, palili papierosy, wypijali po kilka łyków czerwonego wina i wreszcie zasypiali. Budziły ich odgłosy domu i światło poranka, docierające powoli do wszystkich zakątków domu i oświetlające resztki kolacji, popielniczki pełne niedopałków, kieliszki po winie. Felicja budziła się przeważnie pierwsza - uwielbiała przyglądać się śpiącemu Maksymowi, który leżał obok niej z twarzą wtuloną w poduszkę, ź potarganymi, ciemnymi włosami, zmęczony i syty miłością, czerwonym winem i papierosami. Felicja podnosiła się cicho, zawijała się w jego kurtkę i szła do łazienki, gdzie usiłowała się umyć w zardzewiałej umywalce, pod kranem, z którego cienką strużką leciała tylko lodowata woda. W porannym, szarym świetle twarz Felicji była blada i zmęczona, jednak udawało jej się zawsze zrobić z siebie kobietę, która mogła pojawić się w eleganckim świecie mody: wytworną, wypoczętą i pełną wewnętrznej energii. Ubrana, pachnąca perfumami wracała do pokoju, zakładała biżuterię i zasiadała do kawy, którą w tym czasie gotował Maksym. Piła czarną kawę z taką samą łapczywością, z jaką paliła papierosy i szła z Maksymem do łóżka. Niekiedy w czasie tych śniadań przyłapywała siebie na tym, że myślała o tej Felicji z 1914 roku i o marzeniach związanych z Maksymem. Przyszło jej do głowy, że to głupie, a Maksym pochylił się raz nad nią i przyglądając jej się uważnie spytał: - Kiedy właściwie przestałaś być tą śmieszną, małą dziewczynką? - Nie wiem... dawno temu... - wstała i wzięła torebkę. - Przepraszam. Muszę iść. Mam ważne

spotkanie. Stale miała ważne spotkania, niektóre daleko poza Berlinem. Nie pozostawało jej też nic innego, jak od czasu do czasu jeździć do Monachium, bo wydawało jej się konieczne przyjrzeć się ostrzegawczo poczynaniom Wolffa. Dwie rzeczy przerażały ją w czasie tych podróży: możliwość spotkania z Kat i rozłąka z Maksymem. Wolff wiedział o jej trudnościach, a ponieważ mimo wszystko miał pewne poczucie przyzwoitości, starał się organizować swe spotkania z Felicją w taki sposób, aby nie wchodziły sobie w drogę z Kat. - Czy masz nowego kochanka? - zapytał Felicję wprost tuż przed świętami Bożego Narodzenia, a kiedy ona zaatakowała go gwałtownie, mówiąc, że przynajmniej mógłby nie być tak bezczelny, zachichotał i odparł: - Ale ty tak wyglądasz. Nie pytaj mnie, po czym to można poznać, ale to widać! Jeśli chodzi o Maksyma, rozłąki z nim stawały się dla Felicji koszmarem. Kiedy tylko była w domu na Prinzregentenstrasse, wpatrywała się całymi godzinami w telefon w nadziei, że Maksym zadzwoni. Nie robił tego nigdy. Nigdy też nie wychodził po nią na dworzec, kiedy wracała z Monachium, ale przeważnie siedział w swoim mieszkaniu, kiedy się pojawiała i szedł z nią bez żadnych wstępów do łóżka. Święta Felicja spędziła w Lulinnie. Zaledwie znalazła się w pociągu jadącym do Insterburga, chciała natychmiast wysiąść, bo ogarnęła ją panika na myśl o tym, że przez dwa tygodnie nie będzie widzieć Maksyma. Ale potem znalazła się w Lulinnie i stary dom przyjął ją z dawną ufnością. Wierzbowe gałęzie pokrywała szadź, w salonie stała olbrzymia jodła, ze Skollnej saniami przyjechał Benjamin z Belle i Susanne. Zebrali się wszyscy: ciocia Gertruda z nieodłączną broszką z granatów, przypiętą do sukni w taki sposób, że w czasie wszystkich świąt zawsze wpadała z głośnym pluskiem do talerza z zupą, wujek Wiktor, opowiadający o wspaniałych czynach i zamiarach Adolfa Hitlera, Modesta ze swoim wiecznym narzeczonym, który śpiewał tak fałszywie, że koty wstawały z ławki pod piecem, na której drzemały i w popłochu opuszczały pokój. Letycja zerkała z troską na ukochaną wnuczkę w nowej sukni koloru granatowego i szafirowej kolii na szyi i stwierdzała, że było jej w tym bardzo do twarzy. Elza rozpaczliwie walczyła z napływającymi łzami, kiedy Wiktor pod koniec wieczoru wygłosił długą, sentymentalną mowę o wszystkich zmarłych i poległych z rodziny. Jo, już po promocji, od pół roku pracujący w renomowanej berlińskiej kancelarii adwokackiej, trzymał pod stołem Lindę za rękę, a Paul wraz z Belle i Susanne biegali z radosnymi okrzykami wokół choinki. Benjamin wpatrywał się bez przerwy w Felicję i był tak nieprzytomny, że w końcu przewrócił swój kieliszek z winem. Z Monachium przyjechali też Sara i Martin, a Felicja z otuchą patrzyła na spokojną, pełną cichej radości twarz Sary. Ogarnął ją spokój. Zapomniała o swoim nieomal szoku, kiedy zobaczyła, że z rodziną Jo przyjechał także jego dawny przyjaciel Filipp Rath. - Jak mogłeś to zrobić? - pytała brata późno w nocy, kiedy szła wraz z nim przez zaśnieżony dziedziniec - wiesz przecież o wszystkim... o Kat. - Filip opowiedział mi, wiem o tym. On też wie o Kat. Ale on nie ma nikogo, z kim mógłby spędzić święta, a więc zaprosiłem go tutaj. Poza tym wiem, że ty nigdy nie byłaś tchórzem.

Felicja odetchnęła głęboko. - Nie, nie jestem tchórzem - potwierdziła - ale jest mi przykro z powodu tego, co się stało. Ja naprawdę byłam przekonana, że Filip już nie żyje, że poległ. Wszyscy byliśmy o tym przekonani, po ośmiu latach. I że tak będzie lepiej dla Kat. - Nie musisz się usprawiedliwiać. Przecież niczego ci nie zarzucam. - Tak, wiem, ja sama będę musiała z tym żyć i jakoś się z tym uporać. I to jest właśnie kara za wszystko. Także to, że muszę widzieć Filipa z drewnianą nogą i pełną udręki twarzą i myśleć o Kat, jak ona wyglądała, kiedy wychodziła za mąż za Wolffa... nie myśl, że kiedykolwiek zapomnę o którymś ze swoich grzechów. Niestety nigdy niczego nie zapominam. Jo ujął w dłonie jej zimną rękę. - Bądź trochę bardziej wyrozumiała i łagodna dla siebie samej. I uważaj na siebie. Wiem, co ma ci do zawdzięczenia cała rodzina, że to ty utrzymałaś Lulinn, pomogłaś nam wszystkim w czasie inflacji, a mnie umożliwiłaś studia. Obojętnie, co się stanie, ja zawsze będę po twojej stronie. - Przestań, inaczej zaraz zacznę płakać - Felicja podniosła ręce i zarzuciła je bratu na szyję. - Myślę, że ty jesteś jedynym człowiekiem, który zawsze będzie istniał w moim życiu! Jo popatrzył na nią poważnie. - Nie rezygnuj ze swego szczęścia, swego zdrowia i spokoju, Felicjo! Felicja skinęła głową, gotowa od tej chwili gorliwie przestrzegać zaleceń starszego brata. Rzeczywiście, ostatnio żyła ze zbytnią intensywnością, bez umiaru, nie oszczędzając się zupełnie. W Lulinnie chodziła codziennie na długie spacery, przedzierała się mozolnie przez zaśnieżone łąki i lasy, jeździła konno z Jo i Nicolą, siedziała z całą rodziną przed kominkiem w zapadającym wcześnie zimowym zmroku, jadła orzechy, wpatrywała się w wirujące za oknem płatki śniegu i nie ruszała ani alkoholu, ani papierosów. Jeździła na sankach ze swoimi dziećmi, próbowała nauczyć obie dziewczynki jeździć konno, pojechała też ze wszystkimi dziećmi do Insterburga, na przedstawienie do teatru. W Lulinnie była zupełnie inną kobietą. Pojawiała się na śniadanie wcześnie rano, ubrana w długie spodnie i gruby sweter, bez makijażu, jeszcze blada od niedawnego snu, ale ufna, pogodna i pełna nowych pomysłów na nadchodzący dzień. - Dziś będziemy piec razem ciasto - mówiła do Belle i Susanne, które przez dwa tygodnie miały mieszkać w Lulinnie, albo: - Dziś na podwórzu zrobimy wielką bitwę na śnieżne kule. Spytajcie Paula, czy też weźmie w tym udział. Pod koniec pierwszego tygodnia stycznia wyjechał najpierw Jo ze swoją rodziną, potem Elza i Nicola, wreszcie Martin i Sara. Dawny niepokój znów opanował Felicję. Zaczęła palić papierosy i stała całymi godzinami przy oknie. Tęskniła za Maksymem, za Berlinem, za pustym pokojem na

Kaiserdamm, za tanimi knajpkami na Friedrichstrafie, za kolorowymi rewiami, za krzykiem, śmiechem, odgłosem rozmów. Dzień wcześniej niż planowała, we wczesnych gdzinach rannych wyjechała z Lulinna. Zostawiła dla Benjamina kartkę z notatką, prosząc go o zrozumienie dla nagłego wyjazdu - pojawiła się nagle jakaś wyśmienita okazja zrobienia dobrego interesu, musiała więc natyclimiast jechać do Berlina, aby jej nie zaprzepaścić. 2. Był upalny letni wieczór. Felicja i Maksym siedzieli w kawiarni „Romańskiej” i byli oboje w podłych nastrojach. Przed południem odwiedzili kolejną wystawę zorganizowaną na terenach targowych, ponieważ Maksym miał o niej coś napisać do z którejś z gazet. Wściekłość Maksyma rosła w miarę zwiedzania wystawy, niemal z każdą minutą, a to dlatego, że kazano mu zajmować się stolikami ogrodowymi, parasolami słonecznymi i kajakami. - Zwariuję od tego - powiedział w końcu gniewnie - chodź, idziemy! Wynajęli samochód i pojechali za miasto nad jezioro Wannsee, ale tu Maksyma drażnili liczni urlopowicze i krzyki dzieci. Felicja w końcu nie wytrzymała i powiedziała, że mógłby nie wyładowywać na niej swego złego humoru, ale to dolało jeszcze oliwy do ognia. Jej dobry nastrój prysł jak mydlana bańka. Wrócili w milczeniu do miasta. Słońce było już nisko nad poczerwieniałym horyzontem, głośno gwizdały kosy, odurzająco pachniały kwitnące wzdłuż drogi róże. Maksym jechał o wiele za szybko i nieuważnie. Nie spytał Felicji, dokąd chce iść, lecz po prostu zatrzymał się przed kawiarnią „Romańską”, wysiadł i nie czekając na Felicję wszedł do przepełnionego, zadymionego wnętrza. Felicja, wściekła i upokorzona, szła tuż za nim. Pierwszą osobą, którą zobaczyła przy stoliku obok drzwi, był Filip Rath. Trzymał swą drewnianą nogę wyprostowaną, daleko wyciągniętą przed siebie, a obok niego siedziała brunetka, ubrana w cygańską, kolorową suknię, z kolczykami w kształcie wielkich kół przy uszach. Kobieta wyglądała jak jakaś artystka. Przed obojgiem stały kieliszki z szampanem. Jak się okazało, rzeczywiście malowała portrety, których nikt nie chciał kupować, bo nikt nie mógł dopatrzyć się choćby odrobiny podobieństwa do modelu. Felicja chciała natychmiast wyjść, ale Filip już ją zauważył i skinął na nią ręką. Z wahaniem podeszła do jego stolika. Sądziła, że on musi ją nienawidzić, ale od czasu ostatnich świąt Bożego Narodzenia nie była już tego taka pewna. W czasie jego pobytu w Lulinnie nic na to nie wskazywało, a ona jak mogła, schodziła mu z drogi. Ach, przecież nie mogę go unikać przez całe swoje życie, pomyślała i zmusiła się do swobodnego uśmiechu. Felicja nie wiedziała, gdzie i dlaczego rozwiały się marzenia i nadzieje Filipa; jednak była pewna, że to nie stało się tylko z powodu Kat. Przepuszczała, że zginęły one gdzieś we Francji, na tej przeklętej wojnie. Filip nie był już tym miłym, sympatycznym kumplem z przedwojennego okresu, jego twarz była była nieruchoma i nie zdradzała żadnych myśli ani odczuć.

- Usiądź - powiedział do Felicji, spojrzał na nią obojętnie, po czym dodał: - świetnie wyglądasz. - Dziękuję - wymamrotała zakłopotana Felicja i usiadła. Siedząca koło Filipa kobieta uśmiechnęła się do niej w roztargnieniu. Filip zamówił dla Felicji martini i zaczął opowiadać jakś wesołą historię z rejsu żeglarskiego po jeziorze Wannsee. Felicja obserwowała go spokojnie. Miał na sobie świetnie skrojone ubranie z drogiego materiału. Wiedziała od Jo, że Filip współpracował ze znanym maklerem giełdowym w Berlinie; widocznie interesy szły dobrze. Zapytała o to Filipa, a on opowiedział jej dokładnie o wszystkim, czym się zajmował, dokładnie, ale ciągle z jakimś osobliwym dystansem i chłodem w oczach. Felicja także zaczęła mówić o tym, co robi, a w pewnym momencie zapomniała się tak dalece, że z rozpędu powiedziała: - Jadę teraz do Paryża, na pokaz mody Coco Channel, a Tom Wolff... - urwała nagle. Chciała powiedzieć, że Tom Wolff będzie jej towarzyszyć, ale samo wymienienie tego nazwiska w obecności Filipa przeraziło ją. Wypiła szybko kilka łyków martini, żeby ukryć zakłopotanie. - Co jest z Wolffem? - spytał Filip przyjaźnie. Felicja odsunęła krzesło do tyłu i wstała. - On będzie mi towarzyszyć - dokończyła zduszonym głosem - jeśli... wybaczysz teraz... W tym samym momencie do ich stolika podszedł Maksym, stanął z tyłu za Felicją, objął ją w talii i skrzyżował ręce na jej brzuchu. - Tu są moi przyjaciele - wyszeptał jej do ucha - chciałbym ci ich przedstawić. Filip obserwował ten poufały gest z lekką irytacją. On i Maksym znali się trochę jeszcze z przedwojennych wakacji, kiedy obaj byli gośćmi w Lulinnie, teraz skinęli głowami witając się chłodno, z dystansem. - Proszę wybaczyć, jeśli nie wstanę - odezwał się Filip, wskazując na swoją drewnianą nogę - to pamiątka z ostatnich dni wojny, kiedy właściwie wszystko było stracone, ale naczelne dowództwo armii musiało wysłać nas koniecznie na jeszcze jedną bitwę! Maksym podniósł brwi. - Pan feldmarszałek von Hindenburg jest teraz prezydentem Rzeszy - powiedział - więcej szacunku, proszę! Obaj mężczyźni spojrzeli na siebie nieprzychylnie. Filip wreszcie popatrzył na Felicję i podał jej swoją wizytówkę. - Powinniśmy się częściej widywać, Felicjo. Zadzwoń do mnie! - Tak - wymamrotała Felicja, czując się nadzwyczaj niezręcznie. Odwróciła się i poszła za Maksymem do drugiego stołu, gdzie siedziała grupa mężczyzn, którzy wyglądali na zubożałych intelektualistów. Częściowo byli to także dawni członkowie Związku Spartakusa z kręgu Karola Liebknechta i Róży Luksemburg. Popatrzyli na Felicję z niedyskretnym zainteresowaniem, a jeden z mężczyzn zapytał: - Czy to jest ta twoja burżuazyjna przyjaciółka, Maksym? - a drugi dodał:

- Która robi takie szalone pieniądze? Maksym zaśmiał się. Felicja nie miała nastroju na takie żarty; spotkanie z Filipem tkwiło w niej ciągle jak zadra, także długie popołudnie, pełne męczących kłótni z Maksymem. Pierwszy raz od wielu, wielu dni zatęskniła za samotnością. - Jeśli mam iść... - zaczęła szorstko, ale jeden z mężczyzn ujął ją za rękę. - Proszę zostać! - powiedział rozkazującym tonem i dodał: - Jesteśmy teraz bezklasowym społeczeństwem. Akceptujemy panią! Felicja usiadła. Mężczyźni mówili o dawnych czasach, pili i palili. Na dworze powoli zachodziło słońce, głębokie kolory i cienie wieczoru łagodziły wszystkie kontury, gwar ludzkich głosów stawał się bardziej przytłumiony i tajemniczy. Na stołach pojawiły się świece. Felicja poddała się nastrojowi i zatopiona we własnych myślach sięgnęła do torebki po papierosy. Mężczyzna siedzący obok niej, zwany Rudolfo, wyjął z ust dopiero co zapalonego papierosa i podał Felicji. - Weź to. Poczujesz się lepiej - powiedział. - Daj spokój z tymi głupstwami! - powiedział Maksym gniewnie, co oczywiście zaciekawiło Felicję. Co to takiego? - spytała z zainteresowaniem. - Ten pozbawiony sumienia człowiek próbuje podsunąć ci marihuanę - wyjaśnił Maksym z niemiłym wyrazem twarzy. - Znasz to przecież, prawda? - spytał Rudolfo - Także w twoich kręgach jest to obecnie modne. Felicja rzeczywiście słyszała o marihuanie, ale nigdy jej nie próbowała. Teraz poczuła, że ma na to ochotę, przede wszystkim dlatego, żeby sprowokować Maksyma. Wzięła z ręki Rudolfa papierosa i zaciągnęła się głęboko kilka razy. W pierwszej chwili zakręciło jej się w głowie tak, że musiała przytrzymać się krawędzi stołu, aby nie spaść z krzesła. Obraz ludzi i pomieszczenia - wszystko wirowało jej przed oczyma, odgłosy rozmów narastały, a za chwilę stały się ledwie słyszalnym tłem. - Hop, hop - powiedziała zaskoczona. Ale po kilku minutach zawroty głowy nagle ustąpiły, wraz ze zmęczeniem, uczuciem przesytu i zniechęcenia. Opanowało ją poczucie niesłychanej lekkości, wydało jej się wręcz, że jest w stanie w każdej chwili unieść się nad ziemię. Wyciągnęła w górę obie ręce i roześmiała się radośnie. - Maksym, spróbuj też! To najlepsze, co kiedykolwiek dane mi było próbować! - Wiem - odparł Maksym i wziął papierosa. Wspólnie wypalili go do końca. Rudolfo patrzył na nich szklanymi oczyma i w pewnej chwili oświadczył: - To będzie dla was noc wszystkich nocy! Ten papieros działa cuda. Felicja nie odczuła żadnego zakłopotania po tych słowach. Wydawało jej się, że w ogóle nie istniały

żadne nieprzyjemne odczucia. Trzymała ciepłą, spokojną rękę Maksyma i widziała w jego oczach, że on czuł się podobnie. - Idziemy? - spytał bezpośrednio, a jego głos był łagodny, pełen tkliwości i dziwnie młody, jak gdyby czas cofnął się o całe lata. Felicja wstała. Jej oczy błyszczały, była pełna energii i chęci życia. Nadchodziła noc, powoli zapalały się światła wielkiego miasta, a ona - ona była w samym jego środku. Tego ranka, kiedy właśnie miał jechać do Paryża, aby tam spotkać się z Felicją, Tom Wolff zastał po raz pierwszy swoją żonę całkowicie pijaną. Wiedział, że od czasu do czasu piła za dużo z braku jakiegoś sensownego zajęcia, ale do tej pory zawsze zastawał ją potem w łóżku. Tym razem jednak wykorzystała wszystek alkohol, jaki znalazła w domu. Wolff dosłownie potknął się o nią - leżała na podłodze w bibliotece, tuż za drzwiami. Intensywna woń alkoholu niemal uderzyła go w twarz. - Boże święty, Kat! - z przestrachem patrzył w jej twarz - oddech był płytki, niemal niewyczuwalny. Prawdopodobnie było to bardzo silne zatrucie alkoholem. Podniósł Kat ostrożnie i położył na kanapie - nie chciał, żeby deptała po niej cała służba i zadzwonił natychmiast po lekarza. Lekarz rzeczywiście stwierdził silne zatrucie alkoholowe. Wlał do ust Kat środek wymiotny i przykazał Wolffowi zadbać o to, aby Kat przez cały dzień piła dużo wody. - Czy pańska żona ma jakieś problemy? - spytał Wolffa. Ten potrząsnął głową i odpowiedział lekko: - Nie, nie, tylko świętowała trochę za bardzo ostatniej nocy. Każdemu się zdarza. Lekarz skinął głową niezbyt co do tego przekonany, po czym pożegnał się. Wolff ukląkł obok kanapy i patrzył na bladą twarz Kat. Oddychała teraz spokojniej. Zauważył coś, czego nie dostrzegł dawniej: kilka delikatnych zmarszczek koło ust, bladoniebieskie cienie wokół oczu i wychudzone kości policzkowe, które odbierały tej łagodnej zwykle twarzy właściwą jej słodycz i urok. - Potrzebuję cię przecież, Kat - wyszeptał Wolff - może jesteś jedynym człowiekiem, którego kiedykolwiek potrzebowałem. I jedynym, który się w ogóle liczy. Gdyby była przytomna, nie mówiłby do niej w ten sposób. Pocałował delikatnie jej chłodne wargi, zanim wstał i wyszedł z pokoju. W Paryżu spotkał Felicję, która była w zaskakująco dobrym humorze. Zeszczuplała jeszcze bardziej, ścinała teraz włosy niemal tak krótko jak mężczyzna i nosiła na czole opaskę z niebieskiego jedwabiu, przytrzymywaną z boku perłami. Jej ledwo widoczne, malowane kredką brwi tworzyły cienkie, wygięte łuki nad oczyma. Sprawiała wrażenie kobiety szczęśliwej i pełnej energii. Paryż urzekł ją, a noce spędzane z Maksymem w zadymionych artystycznych lokalach na Montmartre nie odbierały jej ani odrobiny sił. Zachwycały ją małe czarne, wieczorowe sukienki Coco Channel, a także wąskie, dopasowane kostiumy z jej kolekcji. Zachwycało ją też miasto, uliczne kafejki, sprzedawcy na bulwarach, życie artystycznej bohemy w małych uliczkach i napuszona elegancja Pól Elizejskich. Zwiedziła Wersal, godzinami błądziła po zamku królewskim Tuilerien, podziwiała zbiory sztuki w Luwrze i spacerowała w zamyśleniu pod Łukiem Triumfalnym. Wpatrywała się w

wody Sekwany, wystawiała twarz do słońca i chłonęła lato Paryża. Wolff, zamyślony i jakby nieobecny, dreptał tuż za nią. Spytała wreszcie, co się stało, a on w nagłym napływie ufności opowiedział jej o Kat. Ku jego zdziwieniu Felicja przyjęła wszystko obojętnie, prawie bez żadnego zainteresowania. - Przykro mi - powiedziała uprzejmie, jak gdyby Kat była dla niej tylko daleką, niemal zapomnianą znajomą z innego życia. Nie udało jej się ukryć swych nienaturalnie wręcz błyszczących oczu. Czuła się swobodna, wolna od wszelkiego zła. Wolff, który nie wiedział, że żyła niemal wyłącznie marihuaną, patrzył na nią ogarnięty nagłą nienawiścią. - Co jest przyczyną twego niezwykłego wprost szczęścia? - spytał. Był wczesny poranek, siedzieli oboje w barze nad kawą i gryźli słodkie rogaliki, zwane tu croissant. Intensywna czerwień pomalowanych ust Felicji wydała się Wolffowi wstrętna. - Może moje dobre interesy - odpowiedziała. - Te w Paryżu? - Te też. Ale nie masz pojęcia, jak głęboko tkwię w międzynarodowym świecie finansów! - zaśmiała się z triumfem - Filip Rath, wiesz, ten mężczyzna, który.. - zająknęła się. Wolff spojrzał na nią zmrużonymi oczyma. - Tak? - On jest maklerem giełdowym w Berlinie. Zajmuje się moimi inwestycjami. Akcje, rozumiesz? Nie tylko tutaj, także w Ameryce, na Wallstreet. Kursy akcji rosną i rosną. Zarobię na tym majątek. Samodzielnie! - Hmm... - w oczach Wolffa pojawiła się iskierka zainteresowania. - Ten... - nienawidził wymawiać nawet jego nazwiska - ten Filip Rath zna się na rzeczy, co? - On jest fantastyczny. W kręgach finansowych uchodzi za jednego z najlepszych. Dasz mu kilka banknotów, a ich wartość u niego w kilka minut wzrośnie dwa razy! Wolff zawsze miał zrozumienie dla tego rodzaju spraw. - Dowiem się wszystkiego o nim. Jeśli rzeczywiście jest tak dobry - może można by za jego pośrednictwem zainwestować moje udziały w firmie! - O tym i tak i tak chciałam z tobą pomówić. Byłoby to warte zastanowienia. - Inwestowanie w akcje jest zawsze ryzykowne. - Całe życie jest jednym wielkim ryzykiem. - Och, cóż to za nowe odkrycie! - powiedział z ironią Wolff i odsunął z niechęcią swoją filiżankę, w

której pływały liczne okruchy ciasta. Myśl o nowym interesie nieco go ożywiła, ale jego przygnębienie zamieniło się jednocześnie w agresję. Miał poczucie obnażenia przed Felicją swej słabości, kiedy mówił o swym kłopocie z Kat, teraz chciał wszystko odwrócić i zranić także ją. A ponieważ obdarzony był swego rodzaju intuicją właściwą każdemu sprytnemu człowiekowi interesu, wiedział o jej najbardziej bolesnych ranach. - Skoro jesteśmy we Francji - powiedział, starając się nadać swemu głosowi jak najłagodniejsze brzmienie - może powinniśmy odwiedzić pola bitwy pod Verdun. Twój brat Christian tam leży, już od dziesięciu lat... Nieprawdaż? Ty razem nie pomogła nawet marihuana. Strzała utkwiła głęboko. Felicja zbladła gwałtownie, co było doskonale widoczne pod warstwą pudru. - Nie - powiedziała gwałtownie - nie. Nie do Verdun! Skąd... panu przychodzi to głowy?! - wstała i szybko wyszła z lokalu. Na dworze świeciło słońce i było ciepło, ale jej wydało się nagle, że dookoła była jesień i niebo pokryte ołowianymi chmurami - szarymi, jak fabryczne ko miny i żołnierskie mundury. Wolff patrzył za nią i wykrzywił twarz w złośliwym grymasie. Zwróciła się do niego przez „pan”. Zapłacił, wstał, poszedł za Felicją i ujął ją pod rękę. - Chodź - powiedział - wyjdźmy naprzeciw naszym przyszłym interesom! Ruszyli powoli ulicą razem. Jack Callaghan rozsunął zasłony na oknie w swoim biurze i ostrożnie wyjrzał na ciemną ulicę. Ciemnoniebieski cadillac Alexa Lombarda stał zaparkowany przed domem. Alex wysiadł, otworzył drzwi od strony siedzenia pasażera i podał rękę Patty. Podeszli razem do drzwi. Callaghan opuścił zasłony z powrotem i uśmiechnął się. Cieszyło go, kiedy Patty wychodziła gdzieś z Alexem. Była jego jedyną córką i skończyła właśnie siedemnaście lat. Żywe, naiwne jeszcze dziecko, dla której o wiele starszy mężczyzna nadawał się bardziej niż ktoś tak młody i niedoświadczony jak ona. A szczególnie ktoś taki jak Lombard, spiy tny, doświadczony człowiek interesu, o doskonałym wyczuciu rzeczywistości, świetnie wyglądający, choć z pewnością nie święty, lecz mający za sobą tak liczne doświadczenia, że nie będzie go już pociągała każda kobieta. Callaghan nie miałby nic przeciwko małżeństwu swojej córki z Alexem Lombardem, wręcz przeciwnie, to znakomicie odpowiadałoby jego planom. Jako zięć Alex związany byłby z wydawnictwem jeszcze mocniej niż teraz, a on, Callaghan, mógłby pędzić spokojne życie w swojej wiejskiej posiadłości w Kalifornii. Zdaniem Callaghana wszystko rozwijało się zgodnie z jego zamiarami. Jack, w doskonałym nastroju zszedł na dół do holu. - Niech pan wejdzie na drinka, Lombard! - zawołał do Alexa, który zamierzał pożegnać się z Patty przed drzwiami. Patty odwróciła się i wykonała kilka tanecznych ruchów w jego kierunku. - Hallo, daddy! Widzieliśmy świetny musical. I byliśmy na kolacji, na statku w porcie! Było fantastycznie!

Callaghan odgarnął z czułością jej włosy z czoła i uśmiechnął się do Ałexa, jak gdyby chciał zapytać: czyż ona nie jest zachwycająca? Ałex uśmiechnął się także i skinął głową, odpowiadając na jego nieme pytanie. Rzeczywiście była śliczna i młoda, tak cudownie i fascynująco młoda. Alexowi sprawiało przyjemmność patrzeć na jej żywą, pełną młodzieńczej radości twarz, kiedy siedziała obok niego w samochodzie i bawiło go, kiedy jeszcze na wpół świadomie przytulała się do niego unosząc w górę twarz tak, że jej wargi były tuż koło jego ust. Wiedział, na co czekał Callaghan. - Patty, wyglądasz na zmęczoną, idź już spać - powiedział, po czym zwrócił się do Lombarda - Alex, przejdźmy do biblioteki. Patty pocałowała Alexa lekko w policzek, zanim znikła. Callaghan zamknął drzwi i nalał whisky do dwóch szklanek. - Patty chyba bardzo pana lubi - powiedział mimochodem. - Och, ja też ją bardzo lubię - odparł AIex - ona jest czarującą dziewczyną. Callaghan popatrzył na niego wyczekująco, ale Alex spokojnie pił swoją whisky i milczał. - Stał się pan bardzo poważny ostatnio, Alex - podjął Callaghan - coś chyba pana bardzo niepokoi. Alex roześmiał się. - Skończyłem czterdzieści siedem lat w tym roku i było to coś w rodzaju cezury dla mnie. Uświadomiłem sobie, że będę coraz starszy i ta świadomość nakazuje mi chyba zacząć nieco inaczej myśleć o życiu. - Wątpliwości co do siebie samego? U pana? - Trochę. I trochę niepewności, czy dotychczas rzeczywiście żyłem tak, jak chciałem. - Mój drogi, proszę! Jest pan przecież bogatym człowiekiem. Ma pan wszystko, czego tylko mógł pan sobie zażyczyć. Wpływy, pieniądze, możliwości, przyjaciół, piękny dom przy Riverside Park, drogie samochody, a wszystkie kobiety oglądają się za panem! A więc w czym problem? Alex, który chciał zmienić temat, powiedział wymijająco: - A propos pieniądze. Rozmawiałem dziś z wydziałem finansowym naszej firmy. Kupujemy dalej akcje? Callaghan wpatrzył się w płomienie kominka i odpowiedział po chwili z namysłem: - Wręcz przeciwnie, Alex, wpręcz przeciwnie. Bardzo ostrożnie i dyskretnie zaczniemy je sprzedawać. Tak, aby nikt tego nie zauważył. - Ale... cały świat kupuje akcje.

- Właśnie. To jest dla mnie zastanawiające. Jeśli chodzi o finanse, Alex, jestem starym, chytrym lisem, a jeśli czegoś nauczyłem się w swoim życiu, to na pewno tego, że po takim boomie, jaki mamy teraz, nastąpi gwałtowny spadek. Znane, proste prawo o wzroście i spadku kursu. Wszyscy kupują akcje? Tak, wszyscy kupują akcje. Nie ma nic łatwiejszego niż kupować akcje. Dziesięć, dwadzieścia procent wpłaty, reszta na kredyt, cudownie, i tak huśtawka wznosi się coraz wyżej. Tylko - co stanie się potem? Alex słuchał z uwagą. - Rozumiem - powiedział powoli - ma pan na myśli, co się stanie, kiedy maklerzy giełdowi nagle zaczną żądać pieniędzy? - Zrobią to, i na pewno już niedługo. Od 1923 roku kursy akcji wzrosły prawie trzy razy, ale to chyba jasne dla każdego, że ich rzeczywista wartość została dawno przekroczona. Kiedy wszyscy to zrozumieją, kursy zaczną spadać na łeb, na szyję, a maklerzy będą żądać swych pieniędzy, wówczas inwestorzy będą sprzedawać akcje, żeby móc szybko uregulować swoje zobowiązania. Sprzedawać to znaczy obniżać ceny. Kursy akcji będą spadać dalej, dojdzie do ich panicznej wyprzedaży, spadnie wartość dolara... ach, nie do pomyślenia, co się będzie działo! Z natury jestem ostrożny, Alex, a tu gra się o zbyt wysokie stawki i wszystko wygląda zbyt pięknie na to, aby się mogło dobrze skończyć. Najpierw jest wspaniałe wznoszenie się coraz wyżej i wyżej - a potem następuje krach, tym gwałtowniejszy, im gwałtowniej poprzednio rosły kursy. Nie chcę, aby mnie to dotknęło. Obecna chwila nakazuje pozbywać się akcji. Inwestujmy lepiej w działki i nieruchomości. Wszystko jasne? - Wszystko jasne - powtórzył Alex, a Całlaghan wykrzywił twarz w uśmiechu. - A więc wracajmy do pana. Powinien pan założyć rodzinę. Wie pan, że cieszyłbym się, gdyby pan ożenił się z Patty, ale to może być też inna dziewczyna. Powinien pan być osiadłym człowiekiem. - Proszę mi dać trochę czasu, Całlaghan. - Ależ Alex, czyż nie mówił pan o tym, że jest pan coraz starszy? Nie jest dla pana jasne, jak mało czasu mamy w życiu? - Z pewnością za mało, to prawda. - Stał się pan ostatnio trochę... melancholijny, czego nie rozumiem. Wie pan, co myślę? Tęskni pan za rodzinnym domem, za ojczyzną. - Ach, nonsens. Rozstałem się z moją ojczyzną na zawsze. - Ale jest ktoś lub coś, co pana łączy z tym krajem. Tak bardzo, że nie może pan spokojnie korzystać tutaj ze swoich milionów. - Całlaghan - nikt mi jeszcze nie zarzucał, że zbyt mało używałem życia, raczej wręcz przeciwnie. - Bo wszystkich potrafił pan nabrać, że tak było, mnie nie. Nawet gdyby pan miał sto najlepszych samochodów, chodził do najdroższych nocnych klubów, trzymał w ramionach najpiękniejsze kobiety -

tak naprawdę to dla pana nic nie znaczy. Nie znalazł pan tego, czego pan przez całe życie szukał, Alex. - Pan znalazł to, czego pan szukał, Callaghan? - To wymijająca odpowiedź, Alex, mimo, że jest pytaniem. - To prawda. - No dobrze! - Callaghan westchnął - Dajmy temu spokój. Pomówmy lepiej o inwestycjach. W San Francisco jest do nabycia pewien hotel i o tym też chciałbym pomówić z panem. Sądzę, że powinniśmy go kupić... Benjamin Lavergne siedział w salonie Letycji w Lulinnie i miał twarz tak pełną rozpaczy, że starszej pani rozdzierało się wprost serce. Pochyliła się, uśmiechnęła się do niego ciepło, chcąc dodać mu otuchy i powiedziała z troską: - Wypij kilka łyków herbaty, Benjaminie, poczujesz się lepiej. - Herbata mi nie pomoże. Mnie w ogóle nic już nie poinoże. Nie mogę, nie potrafię myśleć o nikim innym niż tylko o Felicji. Dzień i noc, już prawie nie sypiam. Od dwóch tygodni nie miałem żadnych wiadomości od niej. W hotelu Adlon w Berlinie mówią ciągle, że właśnie wyszła. Nie mogę się z nią skontaktować... - Kiedy ostatnio otrzymałeś od niej jakąś wiadomość? - Dwa tygodnie temu, z Paryża. Przysłała całe pudło zabawek dla dzieci. I długi list. Ale... - Ale to nie to samo, gdyby była tutaj - dokończyła Letycja ze zrozumieniem. Benjamin skinął głową. Letycja wstała i podeszła do okna. Na dworze, szalał jesienny wiatr, niosąc ze sobą opadłe z drzew kolorowe liście, a z zachodu nadciągały ciemnoszare, ciężkie od deszczu chmury. - Radzę ci, Benjaminie - podjęła Letycja - uniezależnij się od niej. Ona nie jest kobietą, która się do kogokolwiek i czegokolwiek przywiązuje. Daje jakąś cząstkę siebie i odchodzi. Jest pełna niepokoju i uwierz mi, że dla niej samej jest to prawdopodobnie jeszcze gorsze niż dla ciebie. - Co sprawiło, że taka jest? Co sprawiło? Myślę, że to zawsze było w niej samej. Pewna potrzeba imponowania, także sobie samej, trochę żądzy władzy, ale także silna potrzeba opiekowania się słabszymi. I skłonność do nieszczęśliwego lokowania swych uczuć. Jest też w niej idealistyczne pragnienie bycia dobrą, czułą i tkliwą, które zawsze stało w sprzeczności z jej wyczuciem realności świata, miłością do siebie samej i ironią. To kobieta pełna sprzeczności, która chyba nie może prowadzić normalnego, zwykłego życia. Benjamin ujął znów filiżankę z herbatą, ale odstawił ją nagle z powrotem.

- Ona robi to kosztem innych, Letycjo! Letycja spojrzała na niego chłodno. W jej oczach Benjamin nie był mężczyzną, który coś znaczył; uważała, że jest człowiekiem żałosnym, słabym i trochę rozpieszczonym. Rozumiała jego zatroskanie, ale doprawdy, nie potrzebował rozmawiać z nią tym załamującym się głosem. Irytowało ją, że Benjamin siedział taki zgarbiony, niemal przybity nieszczęściem, którego właściwie nie doznał i patrzył na nią błagalnie swoimi wiernymi, niebieskimi oczyma. Nie bądź niesprawiedliwa, Letycjo! przywołała sama siebie do porządku i nagle pomyślała: biedny chłopcze, obawiam się, że moja Felicja jest twoją tragedią. - Kosztem innych? - powtórzyła ostro - tak, może robi to czasami kosztem innych. Ale to jednocześnie łączy się z jej pragnieniem opiekowania się innymi. Czy mam ci powiedzieć, co ta - załóżmy, całkowicie samolubna, pełna egoizmu kobieta - zrobiła dla innych? Pomijając już to, że przejęła od całkiem nieporadnego Wiktora Lulinn i dzięki temu zapewniła mnie i swojej matce spokojną starość, pomijając także to, że sfinansowała swojemu bratu Jo studia i swojej kuzynce Nicoli dobre wy kształcenie, pomijając także i to, że to ona właśnie przewiozła moją śmiertelnie chorą córkę przez Rosję, gdzie szalała rewolucja, bolszewicy dosłownie deptali im po piętach, a ona sama musiała się obawiać, że zostanie uwięziona jako niemiecki szpieg. Sama mogła stamtąd wyjechać bez problemu, ale jednak została do końca przy Belle. Aż do jej ostatnie go tchnienia. A lata wcześniej, w 1914 roku, kiedy Rosjanie weszli do Prus wschodnich i uciekli wszyscy - ja nie mogłam wyjechać, bo mój mąż był ciężko chory. Cała rodzina, służba, wszyscy uciekli trzęsąc się ze strachu - oprócz Felicji. Ona została i kiedy na górze umierał jej dziadek, zeszła sama po schodach, dosłownie naprzeciw rosyjskim żołnierzom i przepędziła kilkudziesięciu uzbrojonych mężczyzn jak stado kur. Możesz ją nazwać samolubną, niekonwencjonalną, pozbawioną skrupułów, egocentryczną, ale jednego możesz być pewien: jest i była całko wicie lojalna, a gdyby trzeba tu było naprawdę walczyć o przetrwanie i gdybyście jej naprawdę potrzebowali, ty i dzieci, byłaby tutaj z wami, a wówczas niech Bóg będzie łaskaw dla waszych wrogów! Oczy Letycji błyszczał)’. Ona sama czuła się tak, jak gdyby w jej ciele ocknęły się dawno wygasłe młodzieńcze uczucia. Ale tej iskry nie dostrzegł Benjamin. Był dobrym, pogodnym człowiekiem, o uczciwej naturze przypominającej czystą, źródlaną wodę, przez którą doskonale widać dno. Temperament, energia i potrzeba doznań kobiet takich jak Felicja i jej babka były mu zupełnie obce i stanowiły zagrożenie dla jego świata. On potrzebował tylko spokoju, ciepła i poczucia bezpieczeństwa, tęsknił za blaskiem zachodzącego słońca na sosnach w Skollnej, za zapachem siana, za ćwierkaniem świerszczy latem. Sama osoba Felicji wydawała się temu światu zagrażać, ponieważ to właśnie ona, Felicja, zmuszała go, aby dostrzegał także inny świat, którego on ani nie rozumiał, ani nie chciał wiedzieć o jego egzystencji. I wtedy pojął wreszcie: ona go nie kochała. - Letycjo - zapytał, ja muszę znać prawdę: czy w życiu Felicji jest inny mężczyzna? Letycja była przekonana, że tak jest, ale spojrzała na Benjamina i stało się dla niej jasne, że on chciał być okłamany. - Ona żyje tylko swoja pracą - powiedziała - oprócz tego nie istnieje w jej życiu nic.

Szare, ciężkie chmury przesłoniły niebo, o szyby uderzyły pierwsze kroplę deszczu. Benjamin wstał i nagle zrozumiał, że Letycja kłamała. Poczuł ogarniające go przerażenie, zupełnie jak wtedy, kiedy w 1915 roku po raz pierwszy w bezpośredniej walce stanął twarzą w twarz z rosyjskim żołnierzem i musiał wbić bagnet w jego ciało. Pamiętał, że odczuł to tak, jak gdyby błyszcząca stal bagnetu znikała powoli w jego ciele i jak gdyby to jego krew płynęła na zalaną deszczem ziemię. To samo uczucie ogarnęło go teraz z przemożną mocą: że umiera, a jednak w zdumieniu nasłuchuje swego własnego, regularnego oddechu. Różnica była tylko taka, że wówczas uczepił się wizji, która wielu żołnierzom pomagała przetrwać: wszystko się kończy, a on wraca do domu, do dawnego, przyjaznego świata dzieciństwa i młodości, zawsze trwającego gdzieś, mimo najokrutniejszej wojny. Tym razem nie było już tego świata, przed nim była już tylko wroga, pełna nieokreślonej grozy ciemność i pustka. Po raz pierwszy przemknęła mu przez głowę myśl, jak pięknie jest tracić grunt pod stopami, upaść i umrzeć ze świadomością końca ciągłej walki i strachu. - Muszę jechać do domu, do dzieci - powiedział cicho i wyszedł z pokoju. Letycja popatrzyła za nim uważnie i zabębniła niespokojnie palcami o poręcz fotela. Potem podeszła do telefonu i poprosiła o połączenie z hotelem Adlon w Berlinie. W recepcji dowiedziała się, że Felicja Lavergne wyjechała na nieokreślony czas. Felicja, leżąc w objęciach Maksyma, gwałtownie poruszała głową, a jej twarz była mokra od potu. Oddychała coraz szybciej, prawą ręką obejmowała ramię Maksyma i czuła jego wilgotną skórę. Lewą rękę wyciągnęła przed siebie, wczepiła ją kurczowo w prześcieradło i wyszarpnęła je z materaca. Udami obejmowała ciasno biodra Maksyma, dysząc coraz głośniej, przywierała do niego silnie raz za razem po to, aby go zaraz od siebie odepchnąć. Niemal wściekle walcząc docierali do szczytu miłosnej rozkoszy, drżąc uwalniali się ze swych objęć i osuwali na poduszki, wyczerpani nie tylko miłością, ale i swym ciągłym pojedynkiem, w którym także udowadniali sobie samym, jak bardzo byli oboje silni i niezależni. Leżeli przez kilka minut bez ruchu, potem otworzyli oczy i dostrzegli pierwsze promienie słońca, wpadające do pokoju przez firanki. Niebo było ciemnoniebieskie, ale wiatr pędził po nim szybko ciemne chmury, zacząć padać deszcz, wiatr targał ich włosami, Wiedzieli, że za kilka minut może nagle znów przez chmury przebije się słońce. a oni zanurzali stopy w ciepłym piasku, oddychali głęboko słonym morskim powietrzem i spędzali długie godziny na opustoszałej plaży. To był pomysł Felicji, aby pojechać na wyspę Sylt, nad Morze Północne. Ilość marihuany, którą wypalała, ciągle rosła i zaczęło ją to niepokoić; sądziła, że gdzieś w samotności, wśród przyrody, między białymi wydmami i wysokimi falami będzie mogła uwolnić się od narkotyku. - Powrót do natury - kpił Maksym, ale Felicja w odpowiedzi zaatakowała go gwałtownie: - Zniszczymy samych siebie, Maksym. (Izy ty tego nie widzisz? O tak, zgnijemy. Ale to zawsze lepiej, Już prowadzić intensywne życie towarzyskie w jakimś przeklętym kurorcie. - Przecież nie jedziemy do Travemunde.

- Tam nigdy byś mnie nie zawlokła. I Ale w końcu poddał się, nie przestając co prawda kpić z samego siebie, a ujrzawszy fryzyjski dom w Kampen, który wynajęła Felicja, uniósł brwi do góry. Mimo wszystko, także mimo kłótni od czasu do czasu, pobyt na wyspie uspokoił ich oboje. Jesień była chłodna, sucha i słoneczna, powietrze zimne i świeże. Chodzili daleko wzdłuż morza, tuż koło rozbijających się fal, wystawiali twarze do wiatru i krzyczeli, kiedy fala oblewała ich stopy. Wędrowali z Kampen aż do List i z powrotem, po powrocie niemal nie czuli i nóg ze zmęczenia, ale czuli się tak dobrze, że wydawało im się, iż mogą tak iść aż na koniec świata. Przed List widzieli czerwoną kulę słońca zanurzającą się w morzu, podczas kiedy niebo po wschodniej stronie świata ciemniało coraz bardziej, a nad wydmy nadciągał wieczorny chłód. W czasie drogi powrotnej było już zupełnie ciemno, nad wydmami świecił księżyc, a morze szumiało głośno. Szli w milczeniu przytuleni ciasno do siebie, zatopieni w ciszy i pełni spokoju, jakiego nigdy między nimi nie było. Może to dlatego, myślała Felicja, że jest tak, jak gdyby poza nami nie było na świecie innych ludzi. Czuła smutek, bo wiedziała, że każda ucieczka od życia, podobnie jak ta, zawsze będzie ograniczona przez czas i że z każdą minutą zbliżała się ku końcowi. Czasami wstawali wcześnie rano i szli na spacer przez tonącą we mgle groblę na Wattami Morza Północnego i zwykle towarzyszyło im o tej porze tylko kilka mew. W jakiejś opuszczonej knajpce wypijali po kieliszku ziołowego likieru, zamieniali kilka słów z mężczyznami stojącymi przy szynkwasie i szli dalej, nieobecni dla rzeczywistości, chłonąc rzadkie, zaczarowane godziny dwojga ludzi bez przeszłości i bez przyszłości. Wieczorami siedzieli zwykle w którejś z małych restauracji, pili wino, jedli rybę i wpatrywali się w ogień płonący na kominku. - Jak sądzisz - zapytała kiedyś Felicja - kiedy już będziemy oboje starzy, posiwiali, czy będziemy znów tu przesiadywać i zamykać drzwi przed światem, tak jak dziś? Przed sobą miała oczy Maksyma, młodzieńcze jak dawno, dawno temu, wpatrzone w nią uważnie. - Prawdopodobnie tak. Ani nie mówimy sobie, że się kochamy, ani że jesteśmy sobie potrzebni, ale oboje zbliżamy się do trudnego okresu w życiu, a ponieważ przeżyć życie do końca jest najtrudniejszym z zadań, jakie wszyscy mamy przed sobą, może spędzimy naszą starość gdzieś razem. - A do tej pory... - Do tej pory będziemy dalej pożądać siebie nawzajem w podły, bezduszny sposób - dokończył Maksym i mimo pełnych dezaprobaty spojrzeń kilku gości pochylił się i pocałował Felicję w usta. Sara zdążyła przywiązać się do domu na Prinzregentenstrafie i w jakiś sposób go lubiła, nie mogła więc podzielać radości Martina, kiedy on któregoś wieczoru oświadczył jej, że w końcu znalazł pracę i w związku z tym mogą sobie pozwolić na własne mieszkanie. - Znalazłem pracę w wydawnictwie! Nareszcie, Saro, czy to nie cudowne? Nie będziemy już musieli żyć z pieniędzy Felicji!

- Żyliśmy z mojej pensji - przypomniała Sara - Felicja pozwoliła nam tu tylko mieszkać i nie płacić czynszu, bo nie chciała, żeby ten dom stał pusty. - Wszystko jedno. Teraz jesteśmy niezależni. Nie cieszysz się? - Przecież chciałeś pracować jako pisarz. Co będzie teraz z twoją powieścią? - Już to przemyślałem. Będę pisać moją powieść nocą, w soboty i niedziele. Mam nadzieję, że nie będzie ci przeszkadzać, jeśli będę stale stukał na maszynie? - To nie. Ale obawiam się, że za dużo obowiązków bierzesz na siebie. - Z pewnością nie - powiedział Martin odważnie - ach... poza tym mam już dla nas mieszkanie! Mieszkanie znajdowało się przy Hohenzollernstrafie, miało dwa pokoje, kuchnię, łazienkę i mały balkon, który wychodził na podwórze - wprost nad pojemniki na śmieci, między którymi bawiły się dzieci. Dom, choć w dobrym stanie, był trochę ciemny i ciasny. Kiedy wchodzili po wąskich schodach do góry, Sara miała znowu jedno ze swych osobliwych objawień i, powodowana nagłym impulsem, rzekła: - Martin, nie umiem tego wytłumaczyć, ale mam takie uczucie, jak gdyby ten dom miał być naszą pułapką. Tutaj nie ma drugiego wyjścia, prawda? Są tylko jedne drzwi, te, przez które weszliśmy? Sara, większość domów ma tylko jedne drzwi! - Nie. Normalnie drugie drzwi wychodzą na podwórze. - No, a tu musisz wyjść na zewnątrz, obejść dom i wyjdziesz na podwórze. Co w tym dziwnego? - Nic - odparła Sara. Wstydziła się swych obaw.

- No więc, podoba ci się to mieszkanie? - naciskał Martin. Sara czuła, jak bardzo mu na tym zależy. - Podoba mi się. Wynajmiemy je. - oświadczyła. Podeszła szybko do okna, żeby popatrzeć na słoneczne smugi promieni słonecznych, ukośnie padających w okno i malujących złote plamy na wyblakłych firankach. - „Umieraj i bądź” - powiedział Maksym z namysłem. Bawił się długim źdźbłem trawy, przesiewał przez palce złociste ziarnka piasku i patrzył na pobliską polanę, pachnącą słodko i aż fioletową od gęsto rosnących krzaków czarnych jagód. Był jasny, chłodny dzień, ale między wydmami, w miejscach zasłoniętych od wiatru można było znaleźć zagłębienia, gdzie słońce grzało przyjemnie. Felicja usiadła w piasku, podciągając pod brodę kolana i obejmując je rękami. Miała ma sobie długie spodnie, ciepły, wełniany sweter, a jej twarz o wielkich, szarych oczach, teraz bez codziennego, ostrego makijażu, była pełna spokoju i zamyślenia. Rudobrązowe, wijące się włosy rozwiewał wiatr. - „Umieraj i bądź” - powtórzyła próbując przypomnieć sobie, kto i w jakich okolicznościach to powiedział - chcesz powiedzieć, że... - Chcę powiedzieć, że nie wyjedziemy stąd tacy, jakimi byliśmy przed przyjazdem. Wykończylibyśmy się w Berlinie i nie mam na myśli tylko marihuany. Straciliśmy wszystko, co kiedykolwiek było dla nas ważne i żyliśmy nie wiedząc, po co ani dla kogo. A najbardziej niebezpieczne było to, że zmierzaliśmy prosto ku końcowi i jeszcze sprawiało nam to przyjemność. - Byłby to najprzyjemniejszy upadek, jakiego kiedykolwiek dane było doznać dwojgu ludziom. Maksym roześmiał się. - Było tak fantastycznie, że w ogóle nie chciało się przestawać ginąć. - Ale... przestaniemy? Spojrzał na nią z namysłem. - Tak chyba będzie najlepiej. Felicja oparła się plecami o rozgrzany piasek stromej ściany wydmy. Słońce świeciło jej prosto w twarz, a od strony polany, wraz z falą rozgrzanego powietrza, znów dotarł słodki zapach jagód. Opanowało ją dziwne, nieokreślone przeczucie i lęk. - Myślę - powiedziała cicho - że nigdy nie przestanę gonić za pieniędzmi. - Skąd wiesz, co będzie - powiedział Maksym niepewnie. Znów zaczął przesiewać piasek między palcami. Patrzyła na jego ręce i myślała: jakie to dziwne, kocham tego człowieka tyle łat i nie odczuwam smutku z powodu tego, co powiedział. - Po raz pierwszy od czasu rewolucji czuję się znów silny - mówił dalej - rozumiesz, nie odczuwam już zmęczenia, pustki i bezsensu wszystkiego. Wraca coś, o czym myślałem, że jest na zawsze stracone. Felicjo, czy sądzisz, że można w życiu po raz drugi zacząć wszystko od początku, mimo

wszelkich doświadczeń i rozczarowań i mimo świadomości, że wszyscy jesteśmy tacy mali - i śmiertelni? Usiadła bliżej i położyła rękę na jego ramieniu. - Oczywiście, że można! - powiedziała z przekonaniem. 3. „Ren. Rzeka Niemiec, lecz nie granica Niemiec” - tak brzmiał temat pisemnego egzaminu maturalnego z języka niemieckiego, nad którym Nicola biedziła się przez pięć godzin. Rozpaczliwie gryzła obsadkę pióra, z trudem wymyślając słowo po słowie. Była Wielkanoc 1928 roku, a słońce świeciło i grzało tak, jak gdyby zaczęło się już lato. We wszystkich ogródkach Berlina kwitły tulipany, narcyze i fiołki, a w powietrzu głośno brzęczały pszczoły. Promienie słoneczne zaglądały przez wysokie okna klasy, malując wesołe, żółte plamy na ławkach. Nicola westchnęła i tęsknie spojrzała na zewnątrz. Co za idiotyczny temat, pomyślała, nigdy nie widziałam Renu i jest mi zupełnie obojętne, jak przebiega granica Niemiec! Jej myśli zupełnie odbiegły od tematu wypracowania - Siergiej, rosyjski emigrant i nowy przyjaciel Nicoli, zaprosił ją ostatnio na kolację do Rio Rita na Kurfiirstendamm. Elza była oczywiście temu przeciwna, aby Nicola szła gdzieś w wieczór poprzedzający jej egzamin maturalny, ale Nicola oświadczyła z rozpaczliwą determinacją: - Tak będzie z pewnością lepiej, niż gdybym się przez cały wieczór nudziła i zadręczała, że coś źle pójdzie! Elza ustąpiła i patrzyła za nią z wyrzutem, kiedy ona, ubrana w obcisłą, jedwabną sukienkę wychodziła z Siergiejem. Wróciła do domu o trzeciej w nocy, a rankiem była tak nieprzytomna, że postanowiła zrezygnować z matury. Tym razem Elza nie ustąpiła. Doszło do gwałtownej dyskusji, w efekcie której Nicola przynajmniej oprzytomniała. - Po co mi ta głupia matura? I tak wyjdę za Siergieja i będę prowadzić beztroskie życie! - Czegoś równie głupiego jeszcze nie słyszałam! Tak mówiono przed wojną, ale czasy zmieniły się zupełnie! Skąd wiesz, co przyniesie przyszłość i czy zawsze będziesz mieć męża, który będzie cię mógł utrzymać? Moje pokolenie było właśnie tak wychowywane, a potem przyszła wojna i wszyscy stanęliśmy bezradnie przed gruzami, w jakie zamienił się nasz świat. To nauczka dla wszystkich współczesnych kobiet. - Nie chcę się niczego uczyć. Chcę żyć. - Żeby móc żyć, trzeba dobrze stać na własnych nogach. Nicola w końcu przełamała własny opór i ruszyła do szkoły, pocieszając się tym, że koniec szkoły był z każdym dniem coraz bliższy.

Siergiej czekał na nią o pierwszej przed bramą szkoły. Był to wysoki, młody mężczyzna o aksamitnych oczach i fantastycznym akcencie, który starannie pielęgnował, a który przyjaciółki Nicoli określały jako nadzwyczaj zmysłowy. Siergiej poświęcał niewiele czasu swojej pracy - Nicola wiedziała, że miał coś wspólnego z handlem nieruchomościami - a przede wszystkim był zakochany w samym sobie. Nosił eleganckie buty o spiczastych noskach, krawaty o wyraźnych, zwracających uwagę wzorach i dandysowskie kapelusze. Dziś, z okazji pierwszego egzaminu maturalnego przyniósł dla Nicoli wielki bukiet kwiatów. - Jak było, mała? - zapytał z nieco przesadną czułością. - Och, okropnie! Beznadziejnie nudny i reakcyjny temat. Obawiam się, że nie napisałam swojej pracy wystarczająco dobrze. Ach, nie przejmuj się. Po prostu o tym zapomnij. Pójdziemy teraz zagrać w tenisa! Siergiej był członkiem słynnego klubu tenisowego „CzerwonoBiali” i wyjeżdżał przynajmniej trzy razy w tygodniu nad jezioro Hundekehlensee w Grunewald, gdzie klub miał swoją siedzibę. - Nie wiem - powiedziała Nicola z wahaniem - jutro jest łacina i... Siergiej wykrzywił twarz z niechęcią. - Łacina! Jak można myśleć o łacinie w taki piękny, wiosenny dzień! - Ale wtedy będę musiała wieczorem... - Dziś wieczorem - oświadczył Siergiej i przyciągnął ją do siebie - idziemy do Barberiny! Barberina była jednym z najdroższych i najmodniejszych lokali tanecznych i Nicola uwielbiała tam chodzić. Walczyła z poczuciem obowiązku i chęcią miłych doznań i nagle usłyszała za sobą obcy głos: - Nicola von Bergstrom? Odwróciła się. Za nią stał Benjamin Lavergne. Miał na sobie źle uszyte szare ubranie, staroświecki kapelusz i, co rzucało się natychmiast w oczy, różnokolorowe skarpetki na nogach. Jego, zawsze pełna udręki, twarz była teraz śmiertelnie blada. Nicola widziała go zaledwie trzy lub cztery razy w życiu, lecz mimo to jego wygląd przeraził ją. Benjamin, obok eleganckiego Siergieja wyglądał jak ktoś nie z tego świata. - Kto to jest? - spytał Siergiej po rosyjsku i uniósł brew. - Mąż mojej kuzynki - odpowiedziała Nicola również po rosyjsku - zastanawiam się, co on tu robi. - Nicola, czekałem na ciebie całe przedpołudnie przed szkołą - powiedział Benjamin - ty... późno wychodzisz. Matura - odpowiedziała niedbale Nicola i ruchem głowy odrzuciła do tyłu swoje czarne włosy - co

mogę dla ciebie zrobić, Benjaminie? Dla czego jesteś w Berlinie? - Muszę natychmiast porozmawiać z Felicją. - Przecież mogłeś zadzwonić. - To zbyt ważne. A poza tym nie mogę jej nigdy zastać. Chodzi o... Belle, córkę Felicji... - Belle? A co się stało? - Proszę, Nicola, gdzie jest Felicja? Nicola zawahała się. W ciągu kilku ubiegłych lat widywała Felicję przynajmniej dwa razy w tygodniu z Maksymem w którymś z klubów nocnych lub w barze i stąd wiedziała o ich stosunku. Wiedziała nawet, gdzie mieszkał Maksym, bo w czasie ubiegłego lata pojechała po niego kiedyś wraz z Felicją taksówką i razem wybrali się nad jezioro Wannsee. Ale w gruncie rzeczy Nicola nie wiedziała nic o tym, o ich łączy; teraz jednak stało się dla niej jasne, że niekoniecznie należało wtajemniczać w to Benjamina. - Nicola, na miłość boską, powiedz mi, gdzie mogę ją zastać! Proszę! - No, ja... Twarz Benjamina była szara jak popiół, a usta suche. - Nicola, ty nie musisz... to znaczy, ja wiem o tym innym mężczyźnie... - Och... - tego Nicola nie spodziewała się zupełnie. Skąd, do diabła, on o tym wie? zastanawiała się gorączkowo. Benjamin wyglądał tak, jak gdyby miał w każdej chwili upaść. Jeśli coś złego stało się Belle, Felicja powinna się o tym dowiedzieć. - Możemy wreszcie iść? - zamruczał Siergiej. - Zaraz. Benjaminie, jeśli to rzeczywiście jest tak ważne... - Nicola wymieniła adres Maksyma. Na czole Benjamina pojawiły się krople potu. - Dziękuję, Nicola - odwrócił się gwałtownie i wsiadł do czekającej taksówki. Nicola patrzyła za nim zaniepokojona. - Mam nadzieję, że nie popełniłam żadnego błędu... - Idziesz wreszcie, czy nie? - Nie zastrzeli chyba Maksyma? - On nie - odpowiedział Siergiej niedbale - w jego żyłach nie płynie gorąca, rosyjska krew. On

będzie próbować zastrzelić najwyżej siebie. Nicola roześmiała się z ulgą, a Siergiej dokończył: - A i tak nie trafi. Chodź, jedziemy. Wsiedli do eleganckiego, białego kabrioletu i Siergiej ruszył z piskiem opon. Trwało to dłuższą chwilę, zanim Benjamin ustalił, że Maksym Marakow mieszkał w oficynie takiego faktu w ogóle nie brał w rachubę. Kiedy nie znalazł nazwiska na liście lokatorów, pomyślał najpierw, że ta żmija Nicola okłamała go i znowu poczuł, że na czoło występują mu krople potu. W końcu wszedł na brudne podwórko i znalazł oficynę z numerem domu, a wówczas pomyślał, że jego najgorsze przypuszczenia stały się już rzeczywistością. Maksym Marakow... to nazwisko miało w sobie coś z duchów, które zawsze wracają z zaświatów, było jak upiorna zjawa z dawno minionej przeszłości. Rywal z przedwojennych lat, rywal jeszcze dziś. I zwycięzca. Odczuł zadowolenie graniczące z samoudręczeniem, że Nicola, Bogu dzięki, nie przejrzała jego sztuczki. Jego słowa, że on wie o wszystkim, były, jak mu się zdawało, chytrym posunięciem, godnym największego szachmistrza, także jego udawany lęk o Belle. Ale zupełnie jak wtedy, kiedy przejmował po kryjomu telegramy wysyłane przez Kat do Felicji, także teraz nie odczuwał triumfu z powodu swej przebiegłości. Drżącą ręką starł pot z czoła. Dobry Boże, gdyby ten dzień już się skończył! Gruba kobieta, która sprzątała klatkę schodową, spojrzała na niego z niechęcią, kiedy wchodził po schodach. - A dokąd? - zapytała i wytrzeszczyła oczy, widząc jego różnokolorowe skarpetki. - Do Maksyma Marakowa - stęknął Benjamin niewyraźnie. Nie panował ani nad swoim głosem, ani nad drżącymi rękami. - Nie ma - poinformowała go kobieta krótko. - Och... to... ja poczekam, jeśli pani pozwoli. - Proszę bardzo! - cofnęła się i pozwoliła mu przejść obok wiadra z wodą. Patrzyła za nim niechętnie przez chwilę i w końcu zawołała: - Trzecie piętro, drugie drzwi na lewo! Na drzwiach nie było tabliczki z nazwiskiem, lecz Benjamin wiedział, że to było właśnie to mieszkanie. Przysiadł na schodach naprzeciwko, patrzył na wyblakłe drewno drzwi, pozrywaną tapetę na ścianach i czuł dziwną pustkę i odrętwienie. Mijała godzina za godziną. Dzieci, które przebiegały koło niego kilkakrotnie, patrzyły na niego ze zdumieniem, dwie dziewczynki weszły po schodach na górę i zachichotały mijając go. Jedna pociągnęła go nawet za włosy. Dziewczynki miały na sobie kolorowe, wiosenne sukienki w kwiaty,

co przypomniało Benjaminowi o tym, że świat na zewnątrz trwał nadal i że życie biegło swym zwykłym trybem. Wydało mu się, że jego własny czas już przeminął, że dobiegł kresu tu, przed tymi drzwiami. Maksym pojawił się we wczesnych godzinach wieczornych. Benjamin, kiedy tylko usłyszał kroki, cofnął się natychmiast i ukrył na klatce schodowej. Ukradkiem patrzył ponad poręczą w dół. Rozpoznał Maksyma natychmiast, choć nie widzieli się tyle lat. Obserwował Maksyma zachłannie, kiedy ten stanął przed drzwiami i szukał w kieszeni klucza. Widział, że Maksym trzymał pod pachę jakąś paczkę papierów, że jego ciemne włosy były zaniedbane, twarz nieogolona, a krawat luźno zawiązany. Co, na miłość boską, ona w nim widzi, pytał z rozpaczą sam siebie Benjamin, a jego własna fantazja z okrucieństwem podsuwała mu przed oczy jaskrawe obrazy: Maksym i Felicja w gwałtownym uścisku, Maksym i Felicja w łóżku. Zrobiło mu się nagle niedobrze i gwałtownie przycisnął rękę do ust. Wkrótce po Maksymie nadeszła Felicja. Benjamin poznał ją już po krokach. Jego serce biło jak oszalałe. Włączył światło na klatce schodowej, wstrętną, brudną żarówkę na suficie bez żadnego klosza, która rozsiewała dookoła ostre, rażące światło. Benjamin prawie nie ważył się oddychać. Obserwował, jak Felicja zatrzymała się, wyjęła z torebki puderniczkę i lusterko i przypudrowała sobie nos. Miała na sobie zieloną sukienkę w kwiaty i rozpięty płaszcz z brązowego mohairu. Nie miała na głowie kapelusza i Benjamin dostrzegł, że jej włosy były teraz dłuższe; sięgały jej prawie do ramion i miały o wiele bardziej intensywny kolor miedzi niż dawniej. Ona farbuje sobie włosy, pomyślał Benjamin ze zgrozą. Jego matka wyrażała się o kobietach, które to robiły, tonem najwyższej pogardy. Z zafascynowaniem przyglądał się jednak, jak pociągała usta szminką. Pomyślał, że stała się dla niego kimś zupełnie obcym, kiedy widział ją w tym pustym, brzydkim korytarzu, stojącą przed drzwiami mieszkania Maksyma, ale zaraz przyszło mu też do głowy, że ona właściwie zawsze była dla niego obca. Kiedy zapukała do drzwi, wydawało mu się, że umrze, ale ta męczarnia była niczym w porównaniu z tym, na co było mu dane teraz patrzeć: Maksym otworzył drzwi i oboje stali naprzeciwko siebie. Benjamin usiłował wyobrazić sobie tę scenę przez całe popołudnie; sądził, że będzie tak dramatycznie, jak widział to już na filmach i czytał w książkach. Nie zobaczył nic z tego, co podsuwała mu wyobraźnia. Było za to coś I o wiele gorszego: ani gwałtownych objęć, ani namiętnych pocałunków, tylko spojrzenia, pełne tkliwości, ufności i spokoju, jasne jak świeży, wiosenny dzień, oczywiste jak letnie słońce. Felicja podniosła rękę i pogłaskała Maksyma delikatnie po policzku, on powiedział coś do niej, cicho i z uśmiechem, po czym cofnął się, aby ją przepuścić. Drzwi zamknęły się za nimi. Benjamin podniósł się powoli. Płonącymi oczami wpatrywał się w drzwi. Jak ogłuszony schodził powoli po schodach w dół, niezdolny nawet do gniewu, słaby i chory. Kobieta, która sprzątała korytarz po południu, siedziała na najniższym stopniu schodów. Przed nią stałą druga kobieta, z niemowlęciem na ręku i papierosem w ustach. Obie przerwały rozmowę na widok Benjamina - miał twarz pełną wyraźnej udręki i nieobecne spojrzenie. - Hej, młody człowieku - spytała kobieta z niemowlęciem na ręku - źle się pan czuje?

Popatrzył na nią rozgorączkowanymi oczyma i wydawał się niczego nie słyszeć ani nie rozumieć. - On na pewno wpadnie pod samochód - stwierdziła druga kobieta i potrząsnęła z zatroskaniem głową. Felicja leżała na plecach i paliła papierosa. Obok niej leżał Maksym, opierając się na łokciu i bawiąc się jej włosami. Z podwórka dobiegały aż tutaj wesołe okrzyki dzieci. - Wracam do Związku Radzieckiego - powiedział Maksym cicho. Felicja zaciągnęła się głęboko papierosem, wydmuchnęła dym i patrzyła za nim w zamyśleniu. - Spodziewałam się tego. - Za niecały rok Masza wróci z Syberii, chciałbym być wtedy w domu. Możliwe, że na początek będzie miała wiele trudności. Będzie więc potrzebowała kogoś, kto skontaktuje się z jej adwokatem. - Tak, rozumiem. Maksym wziął papierosa z jej ręki i zaciągnął się kilkakrotnie. - A ty? Dokąd zaprowadzą cię twoje drogi? - Nie wiem. Będzie tak, jak do tej pory. Monachium, Berlin i od czasu do czasu Insterburg. Uśmiechnęła się melancholijnie. - Znowu będę wierną żoną. - Poważnie? - Oczywiście. Kiedy ciebie już nie będzie. - Czy wierzysz właściwie - zapytał Maksym - w jedyną, prawdziwą miłość w życiu człowieka? Felicja odebrała mu papierosa z ręki. - Mam ci coś wyznać, Maksym? Skończyłam trzydzieści dwa lata i nadal nie wiem, czy mam na to pytanie odpowiedzieć tak czy nie. Nie mam pojęcia! - A więc nie uwierzysz w to nigdy. - Nie? - Będziesz zawsze wierzyć w siebie. Nie w miłość, nie w Boga, w wieczne życie albo w piekielny ogień, tylko po prostu w siebie. Felicja westchnęła. - Maksym, to wygląda po prostu tak, że nie wierzę w to, iż cokolwiek jest trwałe, a ja jestem dla siebie samej jedyną wymierną wartością, Wierzę, że wszystko przemija i że ostatecznie zostanie nam

tylko wspomnienie tych kilku krótkich chwil. - Nam pozostaną lata dwudzieste - Maksym powoli wodził palcem po nosie Felicji i spytał nagle: od początku wiedziałaś, że tak będzie, prawda? - Tak. Kiedy jedziesz? - Nie wiem jeszcze... jesienią... - I znów uwierzysz w Lenina! - Felicja zaśmiała się do towarzysza z portretu na ścianie, który przez trzy lata był milczącym świadkiem ich intymnych spotkań. Puste butelki po szampanie jednak gdzieś znikły. Maksym wyrzekł się już przyjemności tego rodzaju. - Wierzę w Lenina - powiedział - inaczej, niż dawniej, ale wierzę w jego naukę. Na dworze powoli zapadała noc, w pokoju także robiło się coraz ciemniej. Felicja zdusiła papierosa i schowała się pod kołdrę. - Maksym, dawno już chciałam cię spytać: żałujesz tego czasu ze mną? Dręczy cię to, że stałeś się słaby? Maksym uśmiechnął się i odpowiedział: - Umiem już żyć ze swoimi słabościami. - Ja też - powiedziała Felicja. Pocałowała go i wiedziała już, że nigdy nie powie mu o Belle, o jego córce. Nigdy. Benjamin wysiadł z pociągu w Insterburgu. Jakaś kobieta podała mu przez okno walizkę. - Czy wierzysz właściwie - zapytał Maksym - w jedyną, prawdziwą miłość w życiu człowieka? Felicja odebrała mu papierosa z ręki. - Mam ci coś wyznać, Maksym? Skończyłam trzydzieści dwa lata i nadal nie wiem, czy mam na to pytanie odpowiedzieć tak czy nie. Nie mam pojęcia! - A więc nie uwierzysz w to nigdy. - Nie? - Będziesz zawsze wierzyć w siebie. Nie w miłość, nie w Boga, w wieczne życie albo w piekielny ogień, tylko po prostu w siebie. Felicja westchnęła. - Maksym, to wygląda po prostu tak, że nie wierzę w to, iż cokolwiek jest trwałe, a ja jestem dla

siebie samej jedyną wymierną wartością, Wierzę, że wszystko przemija i że ostatecznie zostanie nam tylko wspomnienie tych kilku krótkich chwil. - Nam pozostaną lata dwudzieste - Maksym powoli wodził palcem po nosie Felicji i spytał nagle: od początku wiedziałaś, że tak będzie, prawda? - Tak. Kiedy jedziesz? - Nie wiem jeszcze... jesienią... - I znów uwierzysz w Lenina! - Felicja zaśmiała się do towarzysza z portretu na ścianie, który przez trzy lata był milczącym świadkiem ich intymnych spotkań. Puste butelki po szampanie jednak gdzieś znikły. Maksym wyrzekł się już przyjemności tego rodzaju. - Wierzę w Lenina - powiedział - inaczej, niż dawniej, ale wierzę w jego naukę. Na dworze powoli zapadała noc, w pokoju także robiło się coraz ciemniej. Felicja zdusiła papierosa i schowała się pod kołdrę. - Maksym, dawno już chciałam cię spytać: żałujesz tego czasu ze mną? Dręczy cię to, że stałeś się słaby? Maksym uśmiechnął się i odpowiedział: - Umiem już żyć ze swoimi słabościami. - Ja też - powiedziała Felicja. Pocałowała go i wiedziała już, że nigdy nie powie mu o Belle, o jego córce. Nigdy. Benjamin wysiadł z pociągu w Insterburgu. Jakaś kobieta podała mu przez okno walizkę. - Byłby pan o niej zapomniał! Musi pan uważać na swoje rzeczy! - Dziękuję - powiedział Benjamin obojętnie i wziął walizkę. Szedł przez peron jak ślepy. Sprzedawczyni kwiatów podsunęła mu niemal pod nos bukiet tulipanów, ale on przeszedł obok niej nawet nie spojrzawszy na kwiaty. Za chwilę wpadł na jakiegoś starszego mężczyznę, który zwymyślał go głośno. - Nie może pan uważać?! Benjamin nawet się nie odwrócił. Wyszedł na plac przed dworcem i skinął na taksówkę. - Do Skollnej - rzucił krótko kierowcy i opadł ciężko na siedzenie. - Może to być transakcja twojego życia - powiedział Filip - musisz zdobyć się tylko na odrobinę odwagi, ale praktycznie ryzyko jest tutaj żadne. Naprawdę, inaczej nie doradzałbym ci tego!

- Wierzę ci - odpowiedziała Felicja z wahaniem. Ona i Filip siedzieli wraz z Jo i Lindą w restauracji hotelu Adlon i wznosili toast za powodzenie transakcji, którą właśnie zawarli oboje. Dokładnie rzecz biorąc Felicja nie zrozumiała wszystkiego, oprócz tego, że chodziło tu o kupno akcji na wielką skalę i że w tym celu musiała wziąć z banku ogromny kredyt, który obciążał fabrykę niemal po sam dach. Dwie rzeczy skłoniły ją do podjęcia ostatecznej decyzji: po pierwsze Filip jak dotychczas zawsze przynosił jej szczęście, a jeśli wszystko przebiegałoby zgodnie z planem, wartość jej majątku mogłaby wzrosnąć trzykrotnie. A po drugie w transakcji wziął udział także Wolff, dzięki czemu Felicja pozbyła się niemiłego uczucia, że za ewentualne efekty będzie odpowiedzialna wyłącznie ona sama. - Myślę, że będę musiała przyzwyczaić do tego, że praktycznie żyję teraz tylko na kredyt - zauważyła, unosząc kieliszek w górę i rzekła: - za wszystkie pieniądze tego świata! Linda zachichotała, a Jo uśmiechnął się z pewnym przymusem i oświadczył wprost: - Nie robiłbym tego jednak. Nie bierz mi tego za złe, Filip, ale uważam to po prostu za zbyt ryzykowne. Z drugiej strony też nie rozumiem wszystkiego do końca. - Ty jesteś prawnikiem - odparł Filip - a z żadnym prawnikiem nie da się zrobić dobrego interesu. Po prostu zbyt dobrze znacie tę drugą, gorszą połowę ludzkiej duszy. - Nie mówmy teraz o tym, inaczej nie będę mogła spać w nocy - przerwała Felicja - dziś wieczór mamy się tylko bawić. A więc jedzcie i pijcie i nie róbcie takich ponurych min. Przyniesiono właśnie deser, kiedy do ich stolika podszedł kelner i dyskretnie poprosił Felicję do telefonu. - Telefon do pani, madame. Dzwoni jakaś dama i mówi, że to pilne. - Już idę - Felicja wstała i wyszła. W foyer niespodziewanie spotkała Nicole i i Siergieja. Oboje szli właśnie do baru. - Ach, Nicola, jak tam twoje akcje? - spytała Felicja, będąc myślami zupełnie gdzie indziej. Nicola spojrzała na nią wyraźnie zgnębiona. - Gorzej niż źle. Dzisiaj była łacina i jest raczej nieprawdopodobne, że choć jedno zdanie przetłumaczyłam poprawnie. - Ach, na pewno wszystko będzie dobrze - pocieszyła ją roztargniona i wyraźnie optymistycznie nastrojona Felicja. Twarz Nicoli nieco się rozjaśniła. - Zgadnij, co my tu robimy, Felicjo! - zmieniła natychmiast temat - to znaczy, co będziemy zaraz obchodzić! - Nie mam pojęcia. Święto radości życia? - Nie. Nasze zaręczyny. Siergiej i ja pobieramy się.

Siergiej uśmiechnął się nieco głupkowato, a Felicja, szybko otrząsnąwszy się z zaskoczenia, spytała samą siebie, czy nie dałoby się tego pomysłu wyperswadować Nicoli. - O... jak wspaniale, Nicola. Moje gratulacje. Porozmawiamy o rym jeszcze, dobrze? Muszę teraz odebrać telefon. Myślami będąc teraz z kolei przy nich podniosła słuchawkę. - Felicja Lavergne. - Felicja? - był to głos Letycji. - Babcia? Jak cudownie, że dzwonisz, babciu! Ale masz taki dziwny glos, to z powodu tego telefonu, czy coś się stało? - Felicjo, musisz natychmiast przyjechać. Natychmiast, słyszysz? To Benjamin, on... - Tak, na miłość boską, co on zrobił? - Felicja, dziecko, tak mi przykro, dowiedzieliśmy się o tym dopiero teraz... on... on się zastrzelił. Benjamin zastrzelił się. Felicja patrzyła na słuchawkę telefoniczną w osłupieniu, jak gdyby to był zły duch. Słyszała głośny gwar ludzkich głosów; strzępy zdań, śmiechy, wołania - wszystko rozbrzmiewało okropnie wyraźnie w foyer. Jedwabne suknie, perfumy, dźwięk szklanych kieliszków - jej świat przesunął się przed nią nagle w szalonym pośpiechu, stał się obcy i daleki. - Felicja! Jesteś tam? - Tak, babciu. Zrozumiałam wszystko. Przyjadę najszybciej, jak to możliwe. Odłożyła słuchawkę, odwróciła się z trudem i stanęła wprost przed młodą, pełną radości twarzą Nicoli. - Jakaś wiadomość od Benjamina? Całkiem zapomniałam spytać, czy on cię wczoraj znalazł. Felicja z trudem otworzyła zaciśnięte usta. - Co takiego? - On był w Berlinie. Z powodu... o Boże, Felicjo, czy to coś z Belle? Dałam mu adres Maksyma Marakowa, bo... och, Siergiej, trzymaj ją, ona upadnie! Pierwszy raz w swoim życiu czuła się chora, załamana, zmęczona, bez sił. Wydało jej się nagle, że to koniec, że wszystkie plany, myśli, marzenia skończyły się przy grobie Benjamina na cmentarzu rodzinnym w Skollnej.

Nie bardzo zdawała sobie sprawę, jak minął pogrzeb. Przez cały czas słyszała płaczącą cicho Elzę i Wiktora, który miał katar i bez przerwy pociągał głośno nosem, bo zapomniał chustki. Getruda miała na głowie wielki, czarny kapelusz i co chwila podchodziła do Felicji z kondolencjami, zaś Modesta promieniała wprost zadowoleniem z samej siebie, ściskała swego narzeczonego za rękę i patrzyła na kuzynkę wzrokiem pełnym współczucia. Wreszcie dzień dobiegł końca, słońce znikło za horyzontem, a w powietrzu słychać było tylko ćwierkanie świerszczy. Zrobiło się nieco chłodniej. Belle i Susanne, zapłakane, oszołomione i zupełnie nic nie rozumiejące znalazły się w łóżkach, a Felicja mogła wreszcie zostać sama. Stan koszmarnego, sztucznego podniecenia, w którym znajdowała się przez cały dzień i dzięki któremu mogła przetrwać pogrzeb i spotkanie z rodziną, ustąpił natychmiast miejsca tępej rozpaczy, pełnej przerażenia i bólu. Weszła do pokoju zmarłej Susanne Lavergne, tym samym, w którym zakończył życie także Benjamin. Zamknęła za sobą drzwi. Wiedziała, że jeśli ktokolwiek będzie próbował teraz do niej wejść, zacznie krzyczeć. Szczególnie Minerva, która po raz setny bezładnie opowiadała o tej okropnej chwili, w której znalazła martwego Benjamina. „Niech sobie pani wyobrazi, jest wieczór, ja jestem na dole w domu i podlewam kwiaty, nie myślę o niczym złym, nieprawda, a tu nagle strzał. Ja, przerażona, upuściłam konewkę, pędzę na górę i wołam o pomoc. No i nikt nie przyszedł, ja biegnę na górę po schodach. Zaraz pomyślałam, że ten strzał słychać z pokoju zmarłej starszej pani no i wbiegłam - nie, Jezus, Maria, i tak się przeraziłam! Tam leżał łaskawy pan, a obok niego jego pistolet, jeszcze z wojny, wie pani, on był na froncie wschodnim, a obok jego głowy tyle krwi...” Pokojówki sprzątnęły szybko pokój, nie było już ani śladu dramatycznego wieczoru. Felicja usiadła na sofie, swoim zwyczajem podciągnęła kolana pod brodę i objęła nogi rękami. Dygotała z zimna w cienkiej, czarnej sukience siedząc w chłodnym pokoju, w którym zostawiono szeroko otwarte okna i w którym ciągle jeszcze żył duch zmarłej Susanne. W jakiś sposób ten pokój łączył ich oboje, Susanne i Benjamina. Znów przypomniała sobie słowa Minervy: „Wiedziałam, że ten strzał padł w pokoju zmarłej starszej pani...” Wiedziała, że ten pokój miał coś wspólnego z losem Benjamina i Susanne. Także z jej losem, pomyślała z twardą uczciwością. Siedziała bez ruchu, niemal odczuwając upływające wolno minuty i po raz pierwszy w życiu próbowała zrozumieć człowieka, za którego dziesięć lat temu wyszła za mąż. Podniosła głowę, kiedy drzwi otworzyły się cicho i do pokoju weszła Letycja. - Babciu? Jesteś jeszcze tutaj? Nie wróciłaś ze wszystkimi do Lulinna? - Pomyślałam, że możesz mnie potrzebować - Letycja usiadła koło wnuczki, a ona oparła głowę na jej ramieniu. - Gdyby ciebie nie było, babciu! Jak cudownie, że ty wszystko zawsze rozumiesz! - Bo jesteśmy bardzo do siebie podobne, Felicjo. - Ja... jestem niedobra, ja...

Nie, nie. Nie wyliczaj teraz swoich niegodziwości, inaczej zrobi mi się niedobrze - powiedziała Letycja, która rozumiała, co znaczą wyrzuty sumienia i obawiała się, że w tym wypadku niewiele z nich da się zakwestionować. - To nic nie da! - powiedziała krzepiąco. - Babciu! - oczy Felicji były pociemniałe od troski i lęku. - Babciu, w ciągu ostatnich kilku lat powtarzałam sobie, że nie wolno mi się zatrzymać i patrzeć wstecz, bo tego nie zniosę. Wiedziałam, że jeśli zacznę rozmyślać, to będę musiała płakać, z powodu ojca, Christiana, cioci Belle i Leo, także dlatego, że tak naprawdę nic nie wyszło z tego, o czym marzyłam dawniej. No i udało mi się, nigdy się nie zatrzymywałam. Ale teraz - już nie mogę dalej. To koniec. Muszę patrzeć wstecz i wiem, że nie będę mogła tego znieść. Benjamin nie żyje, z mojej winy i kto mnie od tego uwolni? - Nikt. Ale o dwóch rzeczach musisz pamiętać: po pierwsze, samobójcy nie doprowadzają do tego kroku tylko i wyłącznie uwarunkowania otaczającego go świata. To tkwi w nim samym, od samego początku. Co to za cecha, która jednemu człowiekowi każe skapitulować, a dla drugiego stanowi wręcz impuls do przetrwania za wszelką cenę? Ciekawy problem, a obojętnie, jak na niego spojrzeć, zawsze dojdziesz do wniosku, że rozwiązanie leży tylko i wyłącznie w samym człowieku. A druga rzecz: zanim zaczniesz zadręczać swoje sumienie, powinnaś przekonać się o szczerości twojego żalu. Po tym wszystkim, co się stało, czy dziś postąpiłabyś inaczej? Czy zrezygnowałabyś ze swoich, pozazdroszczenia godnych, szalonych nocy z Maksymem Marakowem? Z podróży, z hałaśliwego, błyszczącymi wszystkimi kolorami tęczy Berlina, ze wszystkiego, co dotychczas było sensem twojego życia? - Babciu, proszę, ja... - Nie zrezygnowałabyś. Nie robiłabyś niczego innego. Nie zrezygnowałabyś ani z interesów, ani z pełnego blasku Berlina lat dwudziestych. - Babciu, jesteś... tak... bezlitosna. Nie. Tylko próbuję być rzeczowa. Bo co się stało? Pobrało się dwoje ludzi, którzy zupełnie do siebie nie pasowali. Ty zrobiłaś to z pewną dozą zimnej krwi i wyrachowania, ponieważ wiedziałaś dokładnie, że nie jesteś typem kobiety, o której on marzył. On nie zdawał sobie sprawy z niczego, to małżeństwo było dla niego czymś w rodzaju kola ratunkowego. Uchwycił się go po omacku, z wiarą właściwą dziecku, które nie ma zamiaru wyjrzeć poza granice własnego świata. Ale on nie był dzieckiem, rozumiesz? Był dorosły, a za czyny dorosłego człowieka nie potrzebujesz brać na siebie odpowiedzialności. - Ale to ja byłam silniejsza, ja powinnam była... -...być bardziej rycerska. To prawda. Ale wiesz, mam już dość ciągłego przypisywania winy za wszystkie tragedie tego świata silniejszym jednostkom tylko dlatego, że nie zawsze chcą podać rękę słabszym. - Źle go traktowałam - obstawała przy swoim Felicja, czując jednak, że chłodne słowa Letycji nieco

łagodziły jej ból. - Czy uczynił cię szczęśliwą? - spytała starsza pani, a kiedy Felicja potrząsnęła głową, mruknęła: - Właśnie. Byłaś z nim tak samo nieszczęśliwa jak on z tobą, tylko ty potrafiłaś się z tym uporać. Chcę ci coś opowiedzieć: kiedyś, jakiś czas temu, on przyjechał do mnie, do Lułinna, narzekał, żalił się i chciał koniecznie wiedzieć, czy w twoim życiu jest jakiś inny mężczyzna. I wtedy pomyślałam sobie: biedny chłopcze, moja Felicja jest twoją tragedią. Jednak to nie była prawda. Jego tragedia rozpoczęła się wraz z tobą, ale jej przyczyna jest tutaj, w tym pokoju, w którym on zakończył życie. Letycja rozejrzała się, a jej wzrok zatrzymał się na portrecie matki Benjamina - Susanne. - On nie był zdolny do życia. Tak został wychowany. Jak ptak, któremu nigdy nie wyrosły skrzydła dokończyła. Felicja westchnęła. Brzmiało to mądrze i rozsądnie, ale w jakimś zakątku jej serca ciągle jeszcze czaiły się bolesne wątpliwości. Nie mogła po prostu wymazać z pa mięci ostatnich wydarzeń. Benjamin był dla niej kimś zupełnie obcym, to prawda, ale nie mogła zaprzeczyć temu, że człowiek, z którym się związała, z jej powodu nie widział w końcu przed sobą innej drogi, niż odebranie sobie życia. - Muszę teraz z tym żyć - powiedziała cicho, z rozpaczą. Letycja spojrzała na nią surowo i rzekła: - Ty możesz z tym żyć. Co dalej? Wracasz do Marakowa? - Maksym wyjeżdża z Niemiec. Wraca do Związku Radzieckiego. Masza będzie wolna w przyszłym roku. W mądrych oczach Letycji błysnęło coś jak zrozumienie i ból. Szorstko, niemal boleśnie ścisnęła rękę Felicji. - No widzisz. Już proszą cię do kasy. Nie potrzebujesz sama siebie zadręczać, ktoś inny zaksięguje twoje długi. To jest cena tego rodzaju życia, jakie prowadziłaś i uwierz mi, drogie dziecko, to jest odpowiednio wysoka cena. 29 października 1929 roku. Na Wałlstreet wrzało. U stóp wysokich, sięgających chmur wieżowców, w których mieściły się największe banki, zebrały się tłumy ludzi, głośno trąbiły samochody, rżały konie policji konnej, echo niosło głośne krzyki i wołania. Nastrój histerii i przerażenia był doskonale wyczuwalny. Ogromne, drogie samochody wielkich akcjonariuszy giełdowych z trudem przeciskały się przez zatłoczoną ulicę. Pojawiało się coraz więcej umundurowanych policjantów. Wartość dolara spadała z minuty na minutę. Miało to miejsce już od czwartku ubiegłego tygodnia. Na pierwsze, paniczne próby sprzedaży akcji przez inwestorów na giełdzie banki zareagowały błyskawicznie, uruchamiając specjalny fundusz i wysyłając agenta banku J. P. Morgan Jr, który zakupił na giełdzie akcje po starym kursie za sumę 240 milionów dolarów. Osiągnięto w ten sposób złudne poczucie stabilizacji, która załamała się jednak

w poniedziałek. We wtorek kursy akcji zaczęły spadać z taką prędkością, że na giełdzie nie nadążano ze zmianą cyfr na tablicach, a prędkość ciągle rosła. Do nowojorskich posterunków policyjnych dotarły pierwsze wiadomości o samobójstwach. - To, co tu widzimy - powiedział Jack Callaghan do Alexa - to załamanie się złotego dziesięciolecia. Od czasu wojny jest to drugi koniec świata. Teraz zacznie się szaleńcza jazda w dół. Razem z Patty udali się obaj na Wałlstreet, aby być świadkami wielu dramatycznych scen, o których od rana donosiło radio w specjalnych audycjach. Callaghanowi nie sprawiało specjalnej przyjemności to, co tu widział, ale mimo wszystko ogarniało go chwilami poczucie satysfakcji i zadowolenia. Jego strategia była więc słuszna. Nie groziły mu żadne poważne straty. - To okropne, daddy - powiedziała Patty, która miała na głowie biały, szyfonowy szal i patrzyła oczami pięknej lalki na szalejące tłumy - biedni ludzie, tu na dole zemdlała właśnie jakaś kobieta. - Tak, teraz zakończy się tu niejedna egzystencja - zauważył Alex - nie jest to budujący widok. I nie ogranicza się to do Nowego Jorku. Cały świat się chwieje. - Ciekaw jestem, co przyniosą lata trzydzieste - odparł Jack - w gruncie rzeczy one zaczynają się chyba już teraz, w tych dniach. Przeczuwam wiele katastrof, Alex, a moje przeczucia nigdy mnie nie za wiodły. - O Boże, daddy, przestań! Ja chcę do domu! To wszystko jest okropne! Callaghan zaprotestował, ale Alex poparł Patty. - Bez pewnych wydatków z naszej strony też się nie obejdzie - zauważył - a poza tym powinniśmy być teraz pod telefonem. Callaghan skinął głową. W czasie drogi powrotnej nucił coś cicho. Zaledwie weszli do domu, podbiegła do nich zdenerwowana sekretarka. - Mr. Callaghan, rozmowa z San Francisco! Dzwoni manager pańskiego hotelu! Callaghan podszedł do aparatu. Słuchał przez chwilę ze zmarszczonym czołem i widocznym niepokojem na twarzy, po czym powiedział: - Tak, to okropne, ale co mogę na to poradzić. Proszę przypilnować, żeby coś takiego już się nie powtórzyło. I proszę przyglądać się gościom dokładnie, a podejrzanym dawać pokoje na pierwszym piętrze. Najwyżej! Odłożył słuchawkę i odwrócił się do Alexa i Patty. - Zaczęło się - powiedział. - Trójka gości wynajęła apartamenty na dwunastym piętrze naszego hotelu po to, żeby rzucić się na dół. W innych hotelach też miały miejsce podobne wypadki. Makabryczne, prawda? Ci finansowi szaleńcy inwestują ostatnie oszczędności w przygotowania do samobójstwa.

- Na miłość boską, człowieku, czy pan oszalał? - krzyczał Tom Wolff do słuchawki telefonicznej. Był blady jak ściana, jego usta drżały, na czoło wystąpiły gęste krople potu. Przez cały dzień próbował skontaktować się telefonicznie z Filipem Rathem, ale otrzymywał z centrali tylko stereotypową odpowiedź: - Przykro mi, numer jest zajęty. Wolff ryczał jak zwierzę, szalał w pokoju, pił jeden kieliszek wódki za drugim i wrzeszczał na sekretarkę tak, że dziewczyna w końcu nie wytrzymała i z płaczem natychmiast wymówiła pracę. Było prawie wpół do siódmej, kiedy otrzymał połączenie i był wówczas prawie wykończony nerwowo. - Co to znaczy, że banki chcą z powrotem dostać swoje pieniądze? Nie mam pieniędzy. Mam tylko moją obciążoną firmę i... - słuchał uważnie przez chwilę, czując, że wilgotnieją mu dłonie, a głuche uderzenia serca zamieniają jego oddech w ciężkie sapanie. - Jak to zastawić? Co to znaczy? Chcecie mnie zrujnować? Nie dopuszczę, aby... - jego glos załamał się. Przed oczami pojawiły się wirujące czarne płatki. Osunął się na stojące obok krzesło - Niech Bóg się zlituje nad panem, Filipie! Niech Bóg się zlituje nad panem, jeśli nie wyciągnie mnie pan z tego! Pan jest za to odpowiedzialny i pan musi wyciągnąć ten wóz z błota! Pan musi to zrobić, albo jest pan tylko zwykłym gównem, niczym więcej! I skorumpowanym zbrodniarzem, który nigdy mi nie wybaczył tego, że sprzątnąłem mu narzeczoną sprzed nosa - urwał, usłyszawszy ciągły sygnał. Rozmowa była dawno zakończona, ale on pojął to dopiero po dłuższej chwili. Upuścił słuchawkę, która zaczęła kołysać się gwałtownie, wisząc na przewodzie. Wolff przeniósł się na fotel, upadł ciężko, usiłując odetchnąć. Obok niego na podłodze leżała jego porzucona marynarka; z jej kieszeni wystawała buteleczka z lekarstwem nasercowym. „Ma pan nadwagę i bardzo wysokie ciśnienie” powiedział mu lekarz „proszę unikać wszelkich emocji. Jest pan w takim wieku, kiedy nie można już być lekkomyślnym”. Unikać emocji! Co za głupiec! Wolff wytrząsnął jedną tabletkę, wziął ją do ust i połknął, nie popijając. Rozejrzał się po swoim biurze - drogie, przesadnie eleganckie meble, ściany wyłożone dębowym drewnem, perskie chodniki na podłodze, stare miedzioryty nad biurkiem, które były symbolami jego sukcesu, jego bogactwa, energii i pewności siebie. Wydało mu się, że nagle zrobiło się całkiem cicho. Wysoki sygnał, dobiegający z wiszącej słuchawki telefonicznej stał się teraz bardzo przenikliwy, podobnie jak tykanie stojącego w kącie pokoju zegara. Czas płynął niewzruszenie. - Nie kłóćmy się lepiej o to, kto kogo ma na swoim sumieniu. Najlepiej nie mówmy w ogóle o sumieniu! Zapomniała o swoim palcu. Z agresją, która zaskoczyła nawet ją samą, zaatakowała go gwałtownie: - Zawsze mnie nienawidziłeś! Od kiedy wróciłeś z Francji, nienawidziłeś mnie! I zrobiłeś, co mogłeś, żeby mnie do tego doprowadzić!

Jego twarz zbladła jeszcze bardziej. Po raz pierwszy od lat spadla z niej kamienna maska; teraz na tej twarzy malowała się udręka, ból i cierpienie. - Tak - powiedział gwałtownie - nienawidziłem cię. Może nienawidzę cię ciągle jeszcze, może tak będzie przez całe życie, nie wiem. Ale nie zrujnowałem cię umyślnie. Jeżeli to jest jakaś zemsta, to tylko losu. Nie moja. Jego ostatnie słowa brzmiały już łagodnie i to ją rozbroiło. Nagle zawstydziła się swoich oskarżeń. Jeden Bóg wie, że Filip miał prawo w ciągu ostatnich lat postępować w stosunku do niej inaczej, niż to robił. Spojrzała na niego i dostrzegła jego bezbronność. Delikatnie dotknęła jego ramienia. - Wybacz, proszę. Byłam bardzo niesprawiedliwa. Poczułam się nagle całkiem bezradna i samotna. Od śmierci Benjamina czuję się samotna. Dziwne, prawda? Właściwie wcale z nim nie żyłam, ale dopiero teraz wiem, że był człowiekiem, który zawsze byl po mojej stronie. Nikogo i niczego już nie mam, nawet pieniędzy. I... - roześmiała się rozpaczliwie, żeby się nie rozpłakać. - Maksym Marakow wrócił do Leningradu? - Tak. Do Maszy Laskin. Spojrzeli na siebie, westchnęli i próbowali przypomnieć sobie ten dobry, beztroski czas, kiedy oboje byli na tyle młodzi, że nie wierzyli w żadne klęski. - Będziesz prowadzić biuro dalej? - spytała Felicja. Filip potrząsnął głową. - Jestem zrujnowany. Mam nadzieję, że będę mógł jakoś spłacić swoje długi. A potem... prawdopodobnie wyjadę z Niemiec. - Dokąd pojedziesz? - Do Francji. Co nie jest pozbawione pewnej ironii, jeśli zważyć, że tam leżałem kiedyś w okopach i w końcu straciłem nogę. Ale właściwie powinienem był tam był zostać. Spojrzał na palec Felicji i stwierdził: - Przestało już krwawić. Felicja podniosła się i pomogła mu wstać. Zatrzymał jej rękę w swojej dłoni przez chwilę. - Co teraz zrobisz, Felicjo? - Pojadę do Monachium. Muszę porozmawiać z Wolffem i prawdopodobnie zapobiec, żeby nie rzucił się z mostu do lzary. Poza tym - zmusiła się do uśmiechu - nie martw się o mnie. Jakoś spadnę, jak kot, na cztery łapy.

Elza patrzyła na nich całkowicie bezradnie. - Obawiam się, że nie będę mogła wam pomóc. Dostaniecie moje oszczędności, ale to wam niewiele pomoże. - Nie za bardzo - odparł Siergiej rozdrażniony. Jego białe, zwykle bardzo eleganckie ubranie było pogniecione, a na twarzy nie pozostało już ani śladu z olśniewającego uśmiechu. Teraz Siergiej sprawiał wyjątkowo niesympatyczne wrażenie. Nicola, od trzech miesięcy jego żona, a od czterech tygodni matka jego córki, ujęła go za rękę. - Jakoś to będzie - próbowała go pocieszyć, ale on wyrwał gwałtownie swą dłoń z jej ręki. - Nie opowiadaj takich głupstw! - ofuknął ją - W ogóle nic nie rozumiesz! - Ale, Siergiej, ja... - Zamknij buzię! Nie wiem, skąd mam wziąć pieniądze, aby wyżywić ciebie i twoje dziecko, a ty potrafisz tylko bezmyślnie paplać, zamiast mi pomóc! - Anastazja jest także twoim dzieckiem! - odparła Nicola urażona, a Elza mimowolnie dolała jeszcze oliwy do ognia: - Dlaczego musiałeś spekulować na giełdzie, Siergiej? Z tego nigdy nie wynika nic dobrego! Siergiej opanował się z widocznym trudem. - Gdybyście przestały kwękać, moglibyśmy zastanowić się, co mam teraz robić. Ale sądzę, że wy nie macie zielonego pojęcia, co się dzieje. Tam świat się kończy, rozumiecie? A ja tkwię w tym gównie aż po szyję! - A gdybyśmy zapytali Felicję... - zaproponowała nieśmiało Nicola. Siergiej teatralnym gestem opadł na fotel. - O Boże, Boże, ty naprawdę nic nie rozumiesz! Akcje naszej kochanej Felicji też lecą w dół, i to szybciej, niż myślisz! Gdybyś wetknęła swój nosek w coś innego niż żurnale z modą, na przykład w jakąś gazetę, to wiedziałabyś, że firma Wolff & Lavergne stoi w obliczu totalnej plajty! Koniec z nimi, finito! Felicja może zacząć pracować jako sprzedawczyni kiełbasek albo jako sprzątaczka, w każdym razie... - Dosyć, Siergiej - przerwała Elza lodowato, prostując się. - W mojej obecności nikt nie mówi w ten sposób o mojej córce! - Przepraszam - wymamrotał Siergiej i popatrzył na obie kobiety wzrokiem pełnym nienawiści. - Ciociu Elzo, co mamy robić? - pytała Nicola płaczliwym tonem. Zatroskane oczy Elzy były okrągłe, duże i bezradne.

- Ach, dziecko, nie wiem! Może mogłabyś podjąć jakąś pracę? - Wspaniały pomysł - wtrącił znowu Siergiej - pytanie tylko, czy madame posiada jakieś szczególne talenty. Bo szczególnych zdolności jak dotychczas u niej nie zauważyłem! - Jesteś podły! - Nicola zalała się łzami - Dawniej też nie pytałeś, czy jestem tak sprytna i przebiegła jak ty. Ale teraz... - przyłożyła chusteczkę do oczu. Elza objęła ją ramieniem. - Jesteś naprawdę mądrą dziewczyną, Nicola! Tylko prowadziłaś ostatnio nieco zbyt beztroskie, wesołe życie. Chodź, wypijemy kawę i... co takiego? - spytała nagle, zauważywszy, że Siergiej daje Nicoli jakieś znaki. - Tak - powiedziała Nicola z wahaniem - chcielibyśmy cię o coś zapytać, ciociu. Widzisz... Siergiej nie będzie w stanie utrzymać swojego mieszkania i chcieliśmy zapytać, czy nie możemy jakiś czas pomieszkać u ciebie... za darmo... - Jesteśmy rodziną, Nicola. Oczywiście, możecie tutaj zamieszkać. I starczy na jedzenie dla nas wszystkich. A poza tym ciągle jeszcze mamy Lulinn. Nicola objęła ciotkę. Siergiej ciągle patrzył na nie wrogo i nieprzychylnie. Czuł się głęboko upokorzony tym, że musiał prosić Elzę o pomoc i chciał się zemścić jak najszybciej. - Nie bądźcie takie pewne swego, jeśli chodzi o Lulinn - powiedział - nic jeszcze nie słyszałyście? W zainteresowanych kręgach mówi się, że Felicja Lavergne spekulowała na giełdzie na znacznie większą skalę, niż przypuszczamy. Faktem jest, że Lulinn jest obciążony po sam dach. A więc Siergiej wstał gwałtownie i poczuł się teraz o wiele lepiej - jeśli nic nie wymyślicie, to bank zastawi Lulinn wraz z każdą stokrotką, która rośnie na tej tak żyznej glebie waszej pańskiej posiadłości! - Wejdziesz ze mną do środka? - spytała Patty przy drzwiach i uśmiechając się, dodała: - Mojego ojca nie ma. Alex zawahał się przez chwilę, po czym wszedł za nią. Patty zrzuciła płaszcz wprost na podłogę i pobiegła do salonu nucąc. - Czego się napijesz? - zawołała. Alex zatrzymał się w drzwiach. - Martini, proszę - odpowiedział. Obserwował ją, kiedy szykowała drinki za barem. Miała na sobie lekką, powiewną sukienkę z koronki w kolorze beżowym, a jej jasne włosy błyszczały w świetle jedynej lampy, którą zapaliła. Piękne, rozbawione dziecko... Czuła, że na nią patrzy i odwróciła się nagle. - Czemu mi się tak przyglądasz? - spytała, a on uśmiechnął się. - Wiesz przecież, prawda?

Podeszła do niego i podała mu szklankę. - Byłeś dziś wieczorem dziwnie cichy, Alex. A właściwie jesteś taki już od dłuższego czasu. Nie odpowiedział, tylko pił martini trochę zbyt szybko. Był z Patty na party; jednym z wielu podobnych przyjęć z szampanem, muzyką i zdawkowymi rozmowami. Teraz oczywiście mówiono o Wallstreet - i o ofiarach wielkiego krachu. „Czarny piątek” mocno przerzedził szeregi nowojorskiej arystokracji finansowej. Nie było wielu osób, które zwykle pojawiały się zawsze na tego rodzaju przyjęciach. - Czy widziałeś gdzieś Sama? - pytał ktoś i słyszał stereotypową odpowiedź: - Nie wiesz? Jego miliony rozpłynęły się w powietrzu. Sam prawdopodobnie zastanawia się, czy ma sobie strzelić w łeb, czy nocą cichutko zniknąć za granicą! I znów ktoś inny paplał wesoło: - Mój Boże, ta biedna Maggie Sullivan! Miała wspaniałe futra, drogą biżuterię i bogatego męża - a teraz nosi swoje ubrania do komisu, a u fryzjera też jej nie można spotkać - w każdym razie nie u takiego na Piątej Alei! Ze wszystkich stron dobiegały fragmenty podobnych rozmów. Alex nie potrzebował się odwracać, aby je usłyszeć. Szampan wydał mu się nagle mdły, puste twarze irytowały go. Banda nędzników, pomyślał, niby high live, najlepsi przyjaciele, ale biada temu, kto się potknie i nie będzie w stanie dotrzymać wam kroku! Pozwolicie mu zginąć i jeszcze będziecie się temu obojętnie przyglądać! Ponad dziesięć lat żył wśród tych ludzi, chodził z nimi na te idiotyczne przyjęcia, śmiał się i pił szampana. Nagle poczuł, że ma tego wszystkiego dosyć. Tak bardzo dosyć, że nie miałby nic przeciwko temu, gdyby oni wszyscy znikli w swojej Hudson River i nigdy się nie pojawili. - O czym myślisz? - spytała Patty. Nastawiła jakąś płytę na gramofonie i w pokoju zabrzmiała cicho smutna, miłosna piosenka. Objęła go ramionami za szyję. - Pójdziemy na górę? - spytała znowu. Ałex odstawił swoją szklankę z martini i przyciągnął ją do siebie. Czuł przez cienki materiał sukienki, że jej skóra jest ciepła, miękka i gładka. Patty, na wpół naiwnie i na wpół prowokacyjnie, przylgnęła do niego, podnosząc głowę ku jego twarzy. Rozchyliła usta, a on pochylił się i zaczął ją całować, najpierw delikatnie i powoli, potem coraz mocniej i gwałtowniej, aż Patty, nie zdając sobie z tego sprawy, przywarła do niego silnie całym ciałem. Jego pocałunki stawały się coraz delikatniejsze, wreszcie Alex podniósł głowę i spojrzał w twarz dziewczyny, nie wypuszczając jej z objęć. Patty patrzyła na niego szeroko otwartymi, zachwyconymi oczami. - Och, Alex, to było... Pochylił się i pocałował ją raz jeszcze, lekko, jak na pożegnanie. Było mu przykro, bo w tym, co robił, była duża doza rutyny, podczas kiedy Pat niemal odchodziła od zmysłów. - Chodź ze mną na górę - powtórzyła raz jeszcze, oddychając szybko. Alex sięgnął po swoją szklankę z martini i odsunął się lekko.

- Nie sądzę, że to byłoby po myśli twojego ojca - powiedział. - Jego tu nie ma. - Mimo wszystko, a może właśnie dlatego, miałby coś przeciwko temu. - Ach! - Patty spojrzała na niego wściekła. - Nie jestem już małym dzieckiem! Ale zostanę starą panną, jeśli każdy mężczyzna będzie tchórzył przed moim ojcem i mówił, że on miałby coś przeciwko temu! - Patty, darling, w pewnych okolicznościach twój ojciec byłby mi zupełnie obojętny, ale teraz, w tej chwili... widzisz - formułował zdania ostrożnie - dziś wieczór podjąłem pewną decyzję... opuszczam Amerykę. Wracam do Europy. - Co?! - W głupi, sentymentalny sposób tęsknię za domem i to od dłuższego czasu. Chcę znów zobaczyć Niemcy, rodzinę, czy też to, co z niej zostało. - Kobietę też, prawda? - syknęła Patty. Chciał ująć jej dłoń, ale ona wyrwała mu rękę i wybiegła z pokoju. Usłyszał jej szybkie kroki na schodach. Po chwili wahania poszedł za nią i znalazł ją leżącą w pokoju w poprzek łóżka. Scena była jak z filmu i z pewnością Patty naśladowała którąś z wielu gwiazd filmowych, codziennie oglądanych w kinie. Sufit pokoju Patty był pomalowany na żółto, w oknach wisiały niebieskie zasłony ozdobione złotymi gwiazdkami, na kanapach leżały białe, pluszowe poduszki, a na nich siedziały wielkie porcelanowe lalki. Pokój był taki jak Patty i Patty była taka jak ten pokój. Alex rozejrzał się ubawiony i usiadł na brzegu łóżka. - Patty, nie płacz, proszę. Pozostańmy przyjaciółmi na zawsze. Zamiast odpowiedzi podniosła się, objęła go znowu i płakała dalej z twarzą na jego ramieniu. Pozwolił jej na to, aż jej płacz przeszedł w rzadkie, urywane szlochy. - Kim jest ta kobieta? - spytała z subtelną intuicją dorastającej kobiety - Co jest w niej szczególnego, że tęsknisz za nią już dziesięć lat i w końcu do niej wracasz? - Nie ma żadnej kobiety - odparł niecierpliwie, ale przed jego oczami pojawił się obraz dziewczyny z szarymi, chłodnymi oczami, będący jaskrawym przeciwieństwem mieszkanki tego pokoju. - To, co mi każe stąd wyjechać, to uczucie przesytu - za dużo pieniędzy, za dużo szampana, zbyt piękne samochody i płytcy ludzie. Uciekałem wtedy z Niemiec przed końcem mojego własnego świata, przed obrazami, które dane mi było oglądać w czasie wojny, przed ludzką nędzą i przed wielkim kryzysem. Ale od czasu do czasu trzeba wrócić do swoich korzeni. Patty patrzyła na niego nic nie rozumiejącymi oczami.

- Ale przecież masz tu wszystko, czego pragnąłeś! Pieniądze, poważanie, przyjaciół, dostatnie życie. Masz Amerykę! Dlaczego musisz wracać do tych małych, biednych Niemiec, które najpierw zaczęły wielką, straszną wojnę, a potem ją tak nędznie przegrały? Sam powiedziałeś kiedyś, że nie rozumiesz Niemców i nie czujesz się Niemcem! Co łączy cię jeszcze z tym krajem? Uśmiechnął się, kpiąc z samego siebie i odparł: - Nic. Tylko - to jest moja ojczyzna. - Co za nonsens! - Nazwij to nonsensem, jeśli chcesz. Może tak rzeczywiście jest. Ale ja - wstał i pochylił się w niedbałym ukłonie - mimo wszystko wracam. Po prostu zobaczyć, kto jeszcze został ze starych przyjaciół. Ruszył w kierunku drzwi. Patty poderwała się szybko i pobiegła za nim. Zatrzymała się na schodach i patrzyła, jak on schodzi na dół i w holu wkłada na głowę kapelusz. - Mój ojciec nie pozwoli ci odejść! - zawołała - Nigdy! Alex odwrócił się stojąc w drzwiach. - Ależ dziecko! Sądzisz, że będę pytał go o pozwolenie? Drzwi zamknęły się za nim. Patty znów czuła, że gardło ma boleśnie ściśnięte. Wrócisz tutaj, pomyślała zapalczywie, nie znajdziesz tam spokoju tak, jak nie znalazłeś go tutaj. Ta kobieta, obojętnie, kim jest, kiedyś cię raz już wypędziła i zrobi to znowu. Wrócisz! Martin stał przy oknie mrocznego mieszkania przy Hohenzolernstrasse w deszczową mgłę. - Co się stało? - spytała Sara - dlaczego stoisz w ciemnościach? - weszła do pokoju tak, że on jej nie zauważył i podeszła bliżej. Martin bardziej wyczuwał jej obecność niż ją widział: szczupła postać, bawełniana sukienka w kwiatki i gładkie, brązowe włosy. Ujął ją za rękę. - Pół godziny temu skończyłem moją powieść - powiedział. - Och, naprawdę? - Sara wiedziała, że pracował nad nią jak szalony, siedział całymi nocami nad staroświecką maszyną do pisania, a w niektóre soboty i niedziele w ogóle nie kładł się do łóżka. Czasami Sara wstawała i wówczas widziała jego pochyloną postać nad stołem. - Czy nie powinieneś iść spać? - pytała, a on, nie patrząc na nią, odpowiadał: - Zaraz. Która godzina? - Wpół do czwartej. - To się już nie opłaca. Zrób mi, proszę, kawy. A teraz wszystko było skończone. I choć starała się zrozumieć jego artystyczne ambicje, pierwsza myśl, która jej teraz przyszła do głowy, była następująca: dzięki Bogu, może teraz znów zacznie pisać

do gazety i będziemy mieli trochę więcej pieniędzy! Nie chciała go obciążać tymi problemami, bo była zdania, że troski finansowe są jednoznaczne ze śmiercią wszelkiej kreatywności, ale problemy ze zdobyciem choćby kilku groszy zaczęły jej coraz bardziej doskwierać. Większa część jej pensji szła na zapłacenie czynszu, a od dwudziestego każdego miesiąca musiała kupować w sklepie na kredyt. Bez pomocy jej matki nie przetrwaliby po prostu. - Nie wyglądasz na szczęśliwego, Martin - powiedziała Sara. Dostrzegła w nikłym świetle ulicznej latami wyraz napięcia na jego ustach. - Musisz przecież czuć ulgę! - Nie. Czuję w sobie pustkę. Coś zostało mi zabrane, coś, co było przez długie miesiące treścią mojego życia, może moją jedyną rzeczywistością. To jest tak, jak gdybym nic już nie miał. Może powinieneś coś zjeść - w Sarze zwyciężył zmysł praktycyzmu. Martin roześmiał się. - Może to niezły pomysł. Ale wiesz, pomijając już moją książkę, myślałem właśnie o czymś innym - o Wallstreet. - Wallstreet? A co my mamy z tym wspólnego? - Cały świat ma z tym coś wspólnego. Nadchodzą ciężkie czasy. Będą upadały cale gałęzie gospodarki, nie tylko firmy, wiele przedsiębiorstw zbankrutuje, będzie wielkie bezrobocie, może znowu inflacja, głód, brak mieszkań... wszystkie te tragedie, które prowadzą do strasznej nędzy całego narodu. I czynią go podatnym na... - urwał. - Na co? - Na idee nazizmu - powiedział Martin z twarzą pełną nienawiści. - Każde uderzenie wymierzone w republikę, będzie dla nich dodatkowym punktem. - Niewiele zbiorą tych punktów. O, dużo. Oni mają fantastyczną propagandę i możesz być pewna, że wszystko, co się będzie działo, wykorzystają dla swych celów. Boję się tych ludzi. Nie mogę ich traktować tylko jako nieszkodliwych wariatów. Wiedzą doskonale, gdzie mają uderzyć. Znają dobrze słabe strony ludzkiej natury i wykorzystują to dla swoich celów. Poza tym mają sympatyka w samym prezydencie Rzeszy. - Hindenburg nigdy nie będzie po stronie nazistów! - Jesteś pewna? A jeśli stanie przed koniecznością wyboru? Nie możesz zaprzeczyć, że ten zwycięzca bitwy pod Tannenbergiem skłania się ku prawicy. - Mimo wszystko - naziści nie przejdą. Oni się cały czas ośmieszają. Obejrzyj sobie te ich przemarsze z pochodniami. Możesz sobie wyobrazić choćby jednego normalnego człowieka, który

nie potrząsa głową z pobłażliwym uśmiechem na widok ludzi z SA lub SS? - Wiem tylko - powiedział Martin ponuro - że wyrafinowana, doskonale zorganizowana propaganda nawet najrozsądniejszym ludziom może zawrócić w głowie. Umilkli oboje, patrząc przez okno. Kilka ulic dalej zabrzmiały kroki ciężkich butów. Echo odbijało od murów słowa bojowej pieśni SA: „Die Fahne hoch...” Sara głośno przełknęła ślinę. Martin roześmiał się, ale w jego śmiechu słychać było gorycz. - No, Sarowieszczko, spójrz w głąb swojej tajemniczej, żydowskiej duszy i powiedz mi: czy ci tam na dole pójdą do piekła, czy też zabłysną, jak złowróżbna, krótkotrwała kometa na niebie? Sara spojrzała na niego twardo. - Oczywiście, że pójdą do piekła - powiedziała - jak wszystko, co złe prędzej czy później tam ginie. Martin uśmiechnął się znów smutno i tkliwie. - Kiedyś - powtórzył - tak, może kiedyś... Tom Wolff wrócił do domu w wieczór wigilijny tuż przed godziną dwudziestą trzecią, choć Kat zaprosiła gości na ósmą i prosiła go, aby przyszedł punktualnie. Nie chciał nikogo widzieć i miał nadzieję, że wszyscy już poszli. Wszedł cicho do salonu. Dzięki Bogu, nikogo nie było. Przed kominkiem stała wielka choinka, oczywiście jodła, gęsta, o rozłożystych gałęziach, obwieszona lametą, włosami anielskimi i dużymi, złotymi bombkami. Na jej czubku chwiała się błyszcząca, pięcioramienna gwiazda. Wolff przyjrzał się drzewku z dezaprobatą. - Głupie - zamruczał - stoimy w obliczu bankructwa, ale choinka musi być. Jak za najlepszych czasów. Rzucił się w fotel i wyciągnął nogi przed siebie. Ostatnie tygodnie były bardzo męczące dla niego. Schudł, wyglądał na wyczerpanego i zrezygnowanego. Nie ruszał już papierosów. Drzwi otworzyły się cicho i do pokoju weszła Kat. Miała na sobie długą suknię ze srebrzystego materiału i taką samą różę w ciemnych, teraz krótkich włosach. - Myślałam już, że w ogóle nie przyjdziesz - powiedziała. - Pożegnałam więc naszych gości, bo sądziłam, że nie będziesz chyba chciał ich widzieć. Gdzie byłeś? - U Felicji. Przejrzeliśmy jeszcze raz nasze księgi, omówiliśmy każde możliwe rozwiązanie. Nic z tego. Jesteśmy skończeni. - Felicja jest w domu? Na Prinzregentenstrafie? - Tak. Sama w wielkim, pustym domu. Prawdopodobnie straci jeszcze wszystkie swoje

wscliodniopruskie posiadłości, ale - na twarzy Wolffa pojawił się wyraz uznania - trzeba przyznać tej kobiecie, że ona ma klasę. Ani nie wylewała łez przede mną, ani nie lamentowała. „Musimy próbować przetrwać teraz każde na własną rękę” powiedziała. - Jak ona wygląda? - Nędznie. Jej położenie jest dosyć rozpaczliwe. Jest wdową, ma dwoje dzieci... A wreszcie, czyje położenie nie jest rozpaczliwe! Moje w każdym razie też... ach, cholera! - ukrył twarz w dłoniach. Kat ostrożnie usiadła obok niego na poręczy fotela, a on zauważył, że nie czuć było od niej alkoholu i po raz pierwszy uświadomił sobie, iż ona od czasu dramatycznych dni w październiku już nie piła. Powoli podniósł głowę. Och, Kat, Kat, co ja mam robić? Wszystko skończone! - chwycił ją za ręce, a ona nagle przyciągnęła go do siebie. Oparł głowę na jej ramieniu i nagle nie był już tym Tomem Wolffem, którego znał świat. Miał przed swoimi oczami siebie samego, człowieka, jakim był naprawdę i obraz swego życia: gorzką nędzę smutnego dzieciństwa, kiedy szedł Żebrać, aby zdobyć parę groszy, kupić buty i nie chodzić boso, poniżenia, jakich doznawał ze strony dzieci z zamożniejszych rodzin, kiedy z zaciśniętymi zębami nie tylko znosił swój los, ale z tępym uporem i wytrwałością próbował go zmienić, kpiny kolegów z klasy, chorująca na gruźlicę matka, wiecznie pijący ojciec, który pozwalał, aby i tak nędzne życie stało się jednym pasmem udręczeń i wręcz przekleństwem, a wreszcie jego ucieczka nocą i subtelne, bezlitosne szyderstwa monachijskiej burżuazji doprowadzające tylko do bezsilnej wściekłości, kiedy po latach ciężkiej pracy i wyrzeczeń zdobywał tę odrobinę, która im przychodziła tak łatwo i bez trudu... - Rozumiem, rozumiem przecież... - mówiła cicho. Ciągle i ciągle walczył, aby ich wszystkich pokonać, tych wielkich pseudoarystokratów z długimi rodowodami i gładkimi manierami, napuszonymi, pustymi słowami i eleganckim zachowaniem... - Wiem, jacy oni byli, znam ich przecież. Podniósł głowę, popatrzył na nią ze smutnym zdziwieniem. - Ale przecież jesteż kimś z nich. Kpiłaś ze mnie jak oni wszyscy. Jestem ostatnim śmieciem dla Kassandry Lombard, zawsze byłem i będę, przyznaj to! - Nie kpiłam z ciebie. Tylko nigdy cię nie kochałam. - Dobry Boże, nigdy mnie nie kochałaś, to prawda. A ja ciągle myślałem, że zdołam cię do tego przywieść, że mnie kiedyś jednak pokochasz. Kupowałem ci najdroższą biżuterię, najpiękniejsze samochody, dla ciebie były podróże, miałaś mieć najlepsze życie, pieniądze, ile tylko zechcesz... ale ty zawsze patrzyłaś na mnie nieobecnymi oczami i przez wszystkie te lata myślami byłaś przy twoim rosyjskim baronie, albo przy tym dawnym oficerze, który teraz, jak na ironię losu, wpędził nas w takie położenie. To doprawdy przerażająca ironia losu! - zaśmiał się gorzko. - Ironia losu, że Felicja Lavergne i Tom Wolff zostali w końcu zrujnowani przez tego człowieka! A ja już miałem nadzieję, że za swoje grzechy zapłacę dopiero na tamtym świecie... no, nieważne. Tak zwykle bywa, madame,

nasze dobre czasy skończyły się. Jest tylko kwestią czasu, kiedy będziemy musieli wynieść się z tego domu. Prawdopodobnie nie znajdę pracy, będę więc musiał przypomnieć sobie o moim nędznym dziedzictwie - zaśmiał się znów, ale w jego śmiechu słychać było rozpacz, czego Kat nie słyszała u niego nigdy. - To ma coś wspólnego z diabłem, nie sądzisz? Tom Wolff wraca dokładnie tam, skąd przyszedł. Na to nędzne, opuszczone podwórko gdzieś pod czeską granicą, gdzie ludzie żyją tak, jak sto lat temu. Taki jest morał mojej historii: nigdy nie próbuj opuścić z góry przeznaczonego ci miejsca, bo prędzej czy później tam wrócisz! - Przetrwamy - powiedziała Kat spokojnie. - Tak, ty przetrwasz. Tak samo jak Felicja. I nawet jeśli odbierze się wam wszystko, co tylko możecie mieć na tym świecie, nigdy wasz los nie będzie tak paskudny jak mój. Dlaczego? Bo wy, mesdames, nigdy nie stracicie waszej arystokratycznej świadomości. Nie urodziłyście się wśród śmieci, na samym dnie nędzy i nigdy się tam nie znajdziecie. Ty i Felicja, możecie chodzić ubrane w szmaty, żyć w nędzy, ale zawsze będziecie pannami z lepszego towarzystwa, które nie zapominają tego, czego nauczyły je kiedyś guwernantki. Ale ja - śmieszne, rozumiem to dopiero teraz - ja mógłbym być najbogatszym człowiekiem świata, a i tak zawsze pozostanę Tomem Wolffem, który pochodzi z Gosse! - wypuścił Kat, którą obejmował ciągle, jakby szukając u niej pomocy i wstał. - Jeśli chcesz, Kat... proponuję ci rozwód. Chciałem, abyś była królową, ale teraz z tym marzeniem koniec, a to, co mnie czeka, nie powinno stać się także twoim udziałem. Nie będę ci rzucał kamieni pod nogi. Ty... - wykonał ręką ironiczny, choć pełen rezygnacji ruch w kierunku drzwi: - jesteś wolna! - Kat siedziała cały czas nieruchomo. Na twarzy Wolffa przez chwilę pojawił się cień dawnej arogancji i zarozumiałości. - Co się dzieje? Fotel, na którym siedzisz, należy w pewnym sensie do banku! Wróć do domu twojego ojca, inaczej wylądujesz razem ze mną na moim biednym podwórku! - Zostanę - powiedziała Kat. - Co takiego? - Zostanę. Jesteśmy małżeństwem, należymy do siebie, a więc zostanę. - A co... z Filipem Rath’em? - To było dawniej i dawno minęło. Nie możemy wrócić tego, co się już skończyło. Dla mnie Filip należy do innego okresu mojego życia, podobnie jak Andreas. Niczego nie można zacząć jeszcze raz od początku. Myślę, że rozczarowałabym się, gdybym spróbowała odnaleźć swoją przeszłość i do niej wrócić. - Tom Wolff patrzył na jej podniesioną głowę, na jej wąskie usta o surowym rysunku warg.

Rzeczywiście, była inna niż dawniej. Troska, smutne doświadczenia życiowe, alkohol odebrały jej delikatność i słodycz - jej twarz była teraz nieprzenikniona i twarda. - Nie chcę litości - powiedział niecierpliwie i w tej samej chwili pojął, że litość byłaby czymś ostatnim, czego mógłby się po niej spodziewać. Kat wstała. - Nie lituję się nad tobą - powiedziała z lekkim odcieniem kpiny w głosie, co można było usłyszeć u niej dopiero od kilku tygodni - i nie kocham cię także. Ale ciągle jeszcze wierzę w ciebie. 5. - W pierwszym dniu Bożego Narodzenia Felicja nie mogła już wytrzymać w samotnym, pustym domu. Wieczór wigilijny przetrwała jakoś, bo po prostu wzięła tabletkę nasenną, poszła do łóżka i zapadła w kamienny sen natychmiast po tym, jak tylko Tom Wolff poszedł do siebie. Wczesnym rankiem obudziła ją Jolanta, niosąc świątecznie przystrojoną tacę ze śniadaniem. - Felicja usiadła w łóżku, oszołomiona snem i przycisnęła obie ręce do bolącej głowy. - Och, dziękuję, Jolanto. Która godzina? - Wpół do dziewiątej. Jeśli nie ma pani nic przeciwko temu, pójdę teraz do kościoła. - Oczywiście. Proszę iść. - Jolanta zatrzymała się w drzwiach. - Gdyby pani chciała pójść ze mną... Felicja potrząsnęła głową. - Nie, Jolanto, w tym roku naprawdę nie mam ochoty. - Wypiła trochę kawy i spróbowała świątecznego ciasta Jolanty, po czym wstała i ubrała się. Chciała usiąść za biurkiem, ale papiery, które na nim leżały, zostały przejrzane już co najmniej sto razy, nie było więc sensu brać się do tego znów. W ciszy i samotności zeszła powoli na dół. Było pusto i cicho, bo cała służba też była w kościele. - Za oknami nieprzerwanie padał śnieg, wielkie, białe płatki zasypywały powoli całe miasto. Z okien biblioteki widziała sąsiedni dom - tam w salonie zapalono świeczki na choince, co było dokładnie widać przez firankę. Dygocąc z chłodu owinęła się szalem, który miała na ramionach. Powinnam być teraz w Lułinnie, z dziećmi, pomyślała z wyrzutami sumienia. - Ale jednocześnie wiedziała, że nie potrafiłaby tam teraz być. Uciekłaby przed zatroskanymi twarzami rodziny, przed niewypowiedzianymi głośno wyrzutami, a przede wszystkim przed poczuciem dosłownego tracenia gruntu pod nogami. - Siedzieć w Lułinnie i czekać, aby po prostu czas jakoś przemijał - nie, tego by nie wytrzymała. Coś kazało jej być tutaj, w Monachium. Coś powstrzymywało ją przed ucieczką w zaciszność dworu w Lułinnie, gdzie mogłaby schronić się we wspomnienia dzieciństwa i młodości i leczyć rany. Jakiś

wewnętrzny głos mówił jej, aby jeszcze nie rezygnowała z wałki. Ale dlaczego właśnie ten dom? Jego cisza, atmosfera przygniatały ją zawsze, nigdy nie czuła się tu u siebie, już od pierwszych dni, kiedy dawno temu przyjechała tu z Alexem. Alex... Zatrzymała się. Tak naprawdę ten dom to nie było to, co kazało jej tu zostać. To był on, AIex, który tutaj opanował jej zmysły. Ałex, ten pełen sprzeczności człowiek, który stał się częścią jej życia. - Pełna nienawiści miłość, do której on ją kiedyś doprowadził, wydała jej się teraz punktem wyjścia wszystkich późniejszych wydarzeń - i wszystkich wewnętrznych zmagań między jej wielkodusznością i miłością do siebie samej, jej łagodnością i bezwzględnością, jej tęsknotą za rodzinnym ciepłem i żądzą pieniędzy. - Do diabła z tym, nie chcę teraz o nim myśleć, pomyślała zirytowana, a w ogóle to wszystko to jeden wielki nonsens. Siedzę tutaj i wykończę się nerwowo! - Po krótkim zastanowieniu postanowiła odwiedzić Sarę i Martina. Ci dwoje byli jej ostatnimi przyjaciółmi i nagle poczuła gwałtowną tęsknotę za Sarą, zapragnęła schronić się w jej ramionach i móc jej wszystko powiedzieć. Spojrzała w lustro. Była blada, miała zaniedbane, byle jak uczesane włosy. Związała je, pośpiesznie przejechała szminką po wargach, ubrała czarne futro pochodzące jeszcze z lepszych dni i wyszła przed drzwi. Na dworze szalała śnieżna zadymka, w powietrzu wirowały wielkie, niesione wiatrem płatki. Pod nogami trzeszczał lód. Jolanta wyglądała tak, jak gdyby za chwilę miał ją trafić szlag. Alex Lombard, zaginiony Alex Lombard, wrócił do domu! Stał przed drzwiami, starszy o te kilkanaście lat, ale to był on, syn tego domu. - Boże święty, to chyba nie może być prawda! Nie, to niemożliwe... Pan Lombard! Młody pan Lombard wrócił! - Mogę wejść? - Ależ oczywiście, proszę! - Jolanta cofnęła się do środka. - Proszę wybaczyć, całkiem straciłam głowę! Nie, to dopiero niespodzianka! Tego się nikt nie spodziewał! Po ponad dziesięciu latach! Fanny, pokojówka, wpadła do holu i krzyknęła, jakby zobaczyła ducha. - Nie! To przecież... Alex uspokajająco podniósł obie ręce do góry. - Tylko nie zemdlejcie teraz. Wiecie, siedziałem sobie w Nowym Jorku, za oceanem, prowadziłem wygodne, dostatnie życie i pomyślałem nagle, że byłoby miło zobaczyć PrinzregentenstraSe w Monachium. No i voila, jestem! - rzucił płaszcz, trafiając zręcznie na wieszak. - A teraz - podjął i tylko dobry obserwator mógłby zauważyć lekkie napięcie i niepokój na jego twarzy - chciałbym zobaczyć moją rodzinę. Wszystkich tych, których kochałem i których tu tak haniebnie porzuciłem!

- Ach... - Jolanta i Fanny spojrzały na siebie z zakłopotaniem - nikogo nie ma! - Co to znaczy? Ktoś przecież musi być! - Nie. Od lat jest tu już tak pusto. Pani Lavergne dobrze nam płaci, to prawda, ale za co, to nie wiem, bo od kiedy panna Sara się wyprowadziła... - Chwileczkę - przerwał Alex - kto to jest pani Lavergne? - No... - Fanny zawahała się. Jolanta odważyła się pierwsza: - To pańska była żona. Ona znowu... - Ach! - Tak, ale jej mąż odebrał sobie życie, przed dwoma laty. Zastrzelił się, proszę sobie wyobrazić! Na wargach Alexa pojawił się złośliwy uśmiech. - Biedna Felicja - powiedział cicho - zawsze miała pecha do mężczyzn... - Ach, ona też... - Jolanta urwała. Chyba nie miała zamiaru powiedzieć o niej niczego dobrego, pomyślał Alex. - Tyle się wydarzyło - podjęła znowu Jolanta - a pan nic nie wie, bo nie można było do pana napisać. Łaskawy ojciec pana umarł. Kilka lat po zakończeniu wojny. A panna Kassandra... - tu glos Jolanty załamał się. Alex chwycił ją za przegub dłoni, w jego oczach pojawił się strach. - Co jest z Kat? - Nieszczęśliwa jest, biedactwo. Wyszła za mąż za pana Wolffa, a pani Lavergne ma to na sumieniu! Jolanta nie mogła się powstrzymać. - Ona jej wmówiła, że pan major Rath poległ na wojnie i że ona oprócz Wolffa nie ma nikogo, ale niech pan sobie wyobrazi, zaraz po weselu zjawił się tutaj pan major Rath i pytał o Kat. Ta jego twarz, kiedy powiedziałam mu prawdę! - W głosie Jolanty słychać było zgrozę, ale i pewną złośliwą satysfakcję. - Ona chciała zdobyć jego pieniądze, pani Lavergne. Albo udziały w fabryce, czy coś takiego. Panna Kassandra nie odezwała się do niej potem ani słowem. No a teraz koniec ze wszystkim, bo Wolff i pani Lavergne wszystko stracili. Nic z tego nie rozumiem, ale to ma coś wspólnego z tym krachem na giełdzie, o którym się czyta w gazetach. Tak jest, wszystko stracili. Są teraz biedni jak myszy kościelne! - To znaczy, że Felicja... pani Lavergne jest u siebie, w Prusach Wschodnich? Jolanta potrząsnęła głową. - Ależ nie. Ona jest tutaj, w Monachium. Tu mieszka, w tym domu. Ale kiedy dziś wróciłam rano z kościoła, gdzieś znikła. Już myślałam - zrobiła sobie coś, czy jak?

Tyle się teraz słyszy i czyta o tym. Alex nałożył kapelusz na głowę, ubrał płaszcz. - Wiesz, Jolanto, gdzie mieszka Tom Wolff? Chciałbym zobaczyć Kassandrę. Chcę to wszystko dokładnie usłyszeć jeszcze raz od niej samej. Nie sądzę, abym kiedykolwiek w życiu tchórzyła - powiedziała Felicja - ale tym razem - najchętniej nie wychodziłabym z tego mieszkania, jak długo żyję! Siedziała razem z Sarą i Martinem przy kuchennym stole i piła herbatę. Na dworze śnieg sypał bez przerwy, a z mieszkania znajdującego się piętro wyżej dobiegała cicha muzyka z gramofonu. Felicja była już trzeci dzień u Sary. Nie miała najmniejszej ochoty wracać do pustego domu na Prinzregentens trafie. - Zostaniesz tutaj, jak długo zechcesz - powiedziała Sara natychmiast po tym, kiedy Felicja zjawiła się u niej - cieszę się, że mogę ci się zrewanżować. Bieliznę, mydło i wszystko co potrzebujesz, dostaniesz ode mnie. I możesz spać tutaj, na kanapie. Felicji wydawało się jednak, że Martin nie był zachwycony takim rozwiązaniem. Także teraz, w odpowiedzi na jej słowa, w milczeniu pił herbatę, podczas kiedy Sara powiedziała natychmiast: - Ty nie jesteś tchórzem. Jesteś tylko wyczerpana. Zostaniesz tutaj i odzyskasz siły. Ktoś zaczął nagle dobijać się do drzwi. Martin wstał i poszedł otworzyć. Wrócił za chwilę i oświadczył: - Telefon do pani, Felicjo. Felicja poszła za żoną dozorcy na dół do ciemnego mieszkania. W korytarzu wisiał na ścianie aparat telefoniczny. - Tylko żebyście się nie przyzwyczaili - zamruczała kobieta - może cie sobie sami załatwić telefon! Felicja wzięła słuchawkę. - Hallo? - Felicja? - był to głos Kat. Felicja potrzebowała dobrych kilku sekund, aby to do niej dotarło. - Kat? Kat, to naprawdę ty? - głupie, jej słowa brzmiały jak szloch. - Tak - odparła Kat chłodno i podjęła po krótkiej chwili: - Nie było łatwo cię znaleźć. Jolanta zaczęła się już martwić. Ale w końcu wpadłam na pomysł, że możesz być u Sary.

- Tak, ja... - Felicji nie przyszło do głowy żadne wytłumaczenie swojego zniknięcia, ale też Kat nie wydawała się na jakiekolwiek czekać. - Alex jest w Monachium - powiedziała wprost. - Co?! - wykrzyknęła Felicja głośno, a żona dozorcy podeszła zaciekawiona bliżej. Co takiego? - spytała ciszej. - On jest od przedwczoraj tutaj, w Monachium. Jesteśmy całkowicie zaskoczeni. Zamieszkał na Prinzregentenstrafie. - To nie może być prawda! - Jeśli chciałabyś go zobaczyć, powinnaś iść do domu. - Czy on... pytał o mnie? - Tak. Ale z własnej inicjatywy nie będzie cię szukał. - Kat... - Tylko tyle chciałam ci powiedzieć. - Długo jeszcze będzie pani gadać?- spytała żona dozorcy, którą irytowało to, że nic nie rozumiała z rozmowy. - Zaraz - odpowiedziała Felicja i zwróciła się do Kat: - Dziękuję ci, Kat. Nie wiem, dlaczego to zrobiłaś, ale dziękuję ci. - Nie ma za co. Obojętnie, co jest między nami, sporo ci zawdzięczam. A więc, do widzenia. - Do widzenia, Kat. Rozmowa była zakończona. Felicja wyszła z mieszkania dozorcy jak lunatyczka i ruszyła powoli po schodach do góry. Sara i Martin spojrzeli na nią pytająco, kiedy tylko weszła. Stojąc w drzwiach oświadczyła: - To była Kat. Alex wrócił. Jest tutaj, w Monachium. Chyba nigdy przedtem nie czuła się bardziej zakłopotana niż teraz. I gdyby na furtce wisiała tabliczka ostrzegająca przed złym psem, nie byłaby tak zaniepokojona. Stała przed domem, śnieg prószył na jej włosy i najchętniej uciekłaby po prostu, kiedy wreszcie usłyszała kroki Jolanty. Opanuj się, pomyślała, przecież to głupie, bać się Alexa! Jolanta wyglądała tak, jak gdyby właśnie miała zamiar zacząć lamentować, Felicja zauważyła to

natychmiast i uprzedziła ją, pytając spokojnie: - Pan Lombard jest w domu? - Tak! Nie do wiary, prawda? On... - Wiem. Czy jest na górze? Starczyło jej odwagi, aby spokojnie wejść do holu. Jolanta ze zdenerwowania teraz nagle nie mogła wydobyć z siebie głosu. Po dłuższej chwili rzekła: - Tak, w bibliotece... - nie mogę pojąć, że on... Felicja zostawiła ją i powoli poszła na górę. Wydawało jej się, że ma do stóp przywiązane żelazne kule. Mój Boże, przecież byłam żoną tego człowieka, to nie jest ktoś obcy, mimo tych dwunastu lat. Ajednak on był teraz kimś obcym, a wspomnienia, które nagle ożyły w pamięci Felicji, pogorszyły wszystko jeszcze bardziej. Otworzyła powoli drzwi do biblioteki i wówczas stało się dla niej jasne, że czekała właśnie na tę chwilę i z tego powodu została w Monachium. Alex stał pośrodku pokoju. Trzymał w dłoni kieliszek z koniakiem i przyglądał się od niechcenia grzbietom książek na regałach, jak gdyby spodziewał się tam zobaczyć coś nowego. Odwrócił się powoli, ujrzał Felicję i powiedział, mimo wszystko zaskoczony: - Ach... Zamknęła drzwi za sobą, bo sądziła, że Jolanta będzie chciała podsłuchiwać i potrząsnęła głową, strząsając z włosów krople wody z roztopionego śniegu. Poczuła się nagle bezbronna i słaba. I choć na kominku płonął ogień, zawinęła się szczelnie w swoje futro, chowając twarz w kołnierzu. Taksowali się wzajemnie oczami, chłodno rejestrując każdą zmianę i każdą drobnostkę w swym wyglądzie. On ma pieniądze, pomyślała Felicja i w tym samym momencie Alex przerwał milczenie i powiedział: - Czy mam ci podać cenę mojego ubrania w dolarach czy od razu w markach? Ułatwiłoby ci to może obliczenia. - Co masz na myśli? - spytała zaskoczona. - Twoje piękne, zimne oczy szacowały właśnie stan mojego posiadania, nie krępuj się więc. Spytaj mnie spokojnie o stan mojego konta. - Skąd przychodzi ci do głowy, że... - Wiem wszystko o tobie. Pardon, może to było trochę niedyskretne, ale kazałem Kat opowiedzieć sobie historię ostatnich dwunastu lat twojego życia. W tej chwili jesteś trochę... out of business, nieprawdaż?

- A co to cię obchodzi? Uśmiechnął się. - Przepraszam. Jeśli nie chcesz... w ogóle nic! Felicja schowała ręce w obszernych kieszeniach futra i znów ukryła twarz w kołnierzu. Wyglądała jak młody kot, który wtulił się w sierść swojej matki. Nie, zdecydował Alex w myślach, nie jak miody kot, lecz jak kot, który sporo przeżył i który w ogóle już nie ma matki. Mokre, rudobrązowe włosy Felicji miały w sobie coś wzruszającego... - Że też musimy rozmawiać w ten sposób - powiedziała cicho - nie widzieliśmy się ponad dziesięć lat i zaledwie się spotkaliśmy - kontynuujemy naszą kłótnię, dokładnie w tym samym miejscu, w którym ją skończyliśmy! - To chyba nasze przeznaczenie. Wzruszyła ramionami obojętnie. - Dlaczego wróciłeś do Monachium? - A dlaczego ty? - Ja? Żeby zbankrutować, wiesz przecież. - Tak, tak.. - w zamyśleniu kołysał trzymanym w ręku kieliszkiem. - Ty i Wolff. Że wy będziecie coś robić razem i razem tak nędznie skończycie... jednak na tym świecie ci, którzy do siebie pasują, prędzej czy później się odnajdą. Chyba to jest podstawa pewnej określonej harmonii, która zdaje się być cechą niemal każdego losu na tej ziemi. - Jeden Bóg wie, że nie ma niczego, co łączyłoby mnie z Wolffem. - Niczego? - jego głos brzmiał teraz zimno. - Waszą wspólną miłością są pieniądze, oboje jak ognia boicie się nędzy, a waszą wspólną bronią jest całkowity brak skrupułów. Mam mówić dalej? - Nie. - Z moją siostrą Kat obeszłaś się podle. Tak, właściwie można powiedzieć, że zmarnowałaś jej życie. Oczywiście, odpowiesz, że do niczego jej nie zmuszałaś. Ale ponieważ gdzieś w głębi twej istoty jest w tobie ślad czegoś dobrego, mianowicie uczciwości, przyznasz chyba, że całkiem świadomie minęłaś się wtedy z prawdą, a poza tym wykorzystałaś jej całkowitą labilność uczuciową do swoich celów. Chyba oceniam to prawidłowo? - Nie masz pojęcia, co... - Owszem. Wiem, że Wolff miał cię w ręku. Kat albo fabryka. I jedno z dwojga, to zrozumiałaś od razu, musiałaś mu oddać. Oczywiście całymi nocami walczyłaś ze sobą, ze swoim sumieniem, ale w końcu podjęłaś decyzję, która wydała ci się najkorzystniejsza dla wszystkich zainteresowanych - a przede wszystkim dla ciebie!

Gdyby wreszcie przestał z niej szydzić! Czuła się jak mała dziewczynka i nagle zaczął narastać w niej gniew. Co on sobie wyobraża? Wraca nagle do domu po dwunastu latach i żąda rozrachunków ode innie! A przecież nie stał się młodszy. Powoli różnica wieku staje się coraz bardziej widoczna. Ja mam dopiero trzydzieści kilka lat, a on dobiega pięćdziesiątki. W końcu mam w ręku lepsze karty, czas pracuje dla mnie. Zatuszowała swoją niepewność, przechodząc od razu do ataku. - To bardzo łatwo - powiedziała jadowicie - robić mi wyrzuty, podczas kiedy ty po prostu rozpłynąłeś się w powietrzu i zostawiłeś mnie samą z tym bagnem! Uśmiechnął się. Zawsze bawiła go jej zdolność do nieoczekiwanych wulgaryzmów. - W rzeczy samej - przyznał z podejrzaną łagodnością - dezerterzy powinni trzymać buzie zamknięte na kłódkę. Ludzie bez honoru nie są zbyt przekonywującymi kaznodziejami. - Bardzo słusznie! - Felicja poczuła się nieco pewniej. Wyprostowała się i podniosła głowę. - A ponieważ dziwnie łatwo zgodziliśmy się co do tego oboje, może mógłbyś wreszcie odpowiedzieć mi na moje pytanie, które ci przedtem zadałam. Dlaczego wróciłeś? Alex zawahał się i spojrzał na nią uważnie. Znów poczuła się nieswojo. Tej twarzy nie znała, to była twarz obcego człowieka. Kiedyś, dawno temu - też patrzył na nią tak zimno, ale miała wrażenie, że to, co wówczas przeważało, to była ironia. Teraz zaskoczyła ją wrogość, którą widziała w jego oczach. - Może - powiedział cicho - wróciłem po to, żeby skręcić ci kark. Kat wydawało się, że nagle wrócił czar dawnych, zapomnianych chwil z okresu młodości, kiedy jeszcze była szczęśliwą, pełną radości życia, choć nieco znerwicowaną dziewczyną. Te wspomnienia stawały się dla niej ostatnio nie tylko coraz bardziej odlegle, ale i także gorzkie, bo częściej niż zwykle towarzyszyło im przeświadczenie ich ostatecznegoprzeminięcia. „Wtedy wierzyłam, że... wtedy jeszcze miałam nadzieję... wtedy była dostatecznie naiwna, żeby wierzyć, że...” Precz z tym bzdurami! - Przykazała sobie w myślach. Jakaś iskra pojawiła się w życiu Kat i dotychczasowe, puste dni nie wydawały jej się już takim ciężarem. Wiedziała, że miała przed sobą bardzo trudną drogę, ale... trzymała w ramionach zrozpaczonego, zdemaskowanego Toma Wolffa i to obudziło w niej jakąś siłę. Ktoś szukał u niej pomocy - to było dla niej jak wyzwanie! A teraz jeszcze Alex... jak gdyby los zwrócił jej - dawną energię, która została jej w ostatnich latach odebrana, Jesteś jedynym człowiekiem, któremu ufam, Kat. Jedynym, któremu mogę wszystko powiedzieć. - Jestem twoją siostrą. Nic nie może nas rozdzielić. Trzymała jego rękę w swoich dłoniach, kiedy on mówił, a w jego słowach słychać było to spokój i opanowanie, to wzruszenie i ogromny niepokój. Wyznawał jej swą ciągłą tęsknotę za domem, z przerażającą przenikliwością dokonywał obrachunków z własnym sumieniem, oskarżał sam siebie, analizował swą własną istotę, własne życie i przyznawał się przed samym sobą i przed Kat do swej trudnej miłości do Felicji.

Intrygowało go wszystko, co składało się na jej istotę: siła, lojalność, miłość, a nade wszystko jej zachłanność, z jaką brała życie. Fascynowała go jej osobliwa dwoistość jej istoty, która czyniła ją tak nieosiągalną, a co on zrozumiał znacznie później. A przecież kiedyś wydawała mu się płytka, niedojrzała, kapryśna, często nawet okrutna. - Rozumiesz, Kat, to była tylko jedna część jej istoty, bo tak dla niej było wygodniej, przynosiło jej więcej korzyści, w dodatku to pozwalało jej nie brać świata i życia poważnie. Ona nie chciała stać się dorosła, bo czuła podświadomie, że wówczas zwyciężyłaby ta część jej istoty, która utrudniałaby jej życie. Ale to, co było w niej dobre i godne podziwu, dochodziło ciągle do głosu i było mimo wszystko widoczne. Wtedy, kiedy ją poznał przed laty, odkrył w sobie gotowość do miłości, całkowicie wolnej od cynizmu i powinno być dla niego jasne, że ta gotowość prędzej czy później prowadzić będzie do tragedii. Pełnej sprzeczności, skomplikowanej istocie ludzkiej natury przeciwstawić nieustającą wiarę w jej dobro - to musiało prowadzić do bezwzględnej wałki, a w rezultacie do klęski. - To był ten obraz, obraz przedstawiający ją właśnie. Kiedy go ujrzałem - ona była najpiękniejszą dziewczyną świata dla mnie i wtedy także zrozumiałem natychmiast, co składa się na jej istotę: dzielność, duma, mądrość i ciepło. Zrozumiałem, jak bolesna może być jej kpina, ale widziałem też, że ona zawsze będzie trzymać w ręku miecz, aby bronić tych, których kocha. Wiedziałem, że jest uparta, ale i niezależna... po myślałem wtedy, że ten malarz, który ją malował, nie lubił jej. Ten chłodny, nieobecny wyraz jej oczu - cóż za jaskrawe przeciwieństwo jej uśmiechu, pełnego tkliwości i ciepła. Myliłem się. Ten malarz nie miał nic przeciwko niej. Był nim jej wuj Leo, on ją naprawdę kochał, ale też doskonale ją znał. Namalował ją taką, jaką ona była i ten obraz był tak naprawdę ostrzeżeniem: uważajcie, ta dziewczyna nigdy nie będzie do was należała. Będziecie ją kochać, pragnąć, ona nigdy nie opuści was w potrzebie, ale też nie będzie czyjąś własnością, bo zbyt wiele jest w niej przeciwieństw. Uścisk jego ręki stał się silniejszy, wręcz bolesny. - Ja ją kocham, Kat. Będę ją zawsze kochać, ale mogę ci przysiąc, że nigdy jej tego nie powiem. Zdjęła futro i upuściła je, nawet nie zdając sobie z tego sprawy, na podłogę. Przykucnęła przed kominkiem i próbowała osuszyć w cieple płomieni mokre włosy, rozczesując je palcami. Alex siedział obok niej, opierając się plecami o fotel i trzymał w ręku swój kieliszek z koniakiem. Patrzył w ogień, a Felicja zerkała na niego ukradkiem. Na dworze zapadał wczesny zimowy zmrok, w pokoju panowała już zupełna ciemność, rozjaśniana tylko blaskiem płomieni. Rysy twarzy Alexa były w półmroku o wiele łagodniejsze. Felicja zdała sobie sprawę, że właściwie dotychczas nigdy nie próbowała o nim myśleć; widziała go tylko jako eleganckiego, pewnego siebie, doświadczonego mężczyznę o nienagannych manierach, który potrafił być czasem zaskakująco nieokrzesany i który traktował ją na przemian z tkliwością i bezwględnością. Teraz zaskoczyła ją własna myśl: nigdy nie próbowałam go zrozumieć. Podobnie jak Benjamina. Zrozumieć chciałam tylko Maksyma, a on przecież zawsze był jak otwarta książka. Nie stanowił dla mnie żadnej tajemnicy. Ale tą tajemnicą jest Alex i powinnam była dawniej... Ze zdumieniem spytała samą siebie: czyja go jeszcze chcę?

- To nie może być prawda - zamruczała. Alex spojrzał na nią. - Co takiego? - Zastanawiałam się właśnie, czy przez te wszystkie lata kochałam dwóch mężczyzn. - Kogóż jeszcze, oprócz Maksyma Marakowa? Ciebie - powiedziała i ta sytuacja wydała jej się naraz śmiesznie groteskowa. Alex wykrzywił twarz w uśmiechu. Jej wyznanie zdawało się nie robić na nim żadnego wrażenia. - Można przyjąć, że tak jest. Inaczej nie wszystko w twoim życiu byłoby tak skomplikowane. Nigdy nie chciałaś przyznać się do tego, że pod pewnym względem zawsze pozostałaś tą samą małą dziewczynką z dobrej rodziny, którą wychowano w przeświadczeniu, iż miłość to coś wielkiego, szlachetnego, niemal pozaziemskiego. Jako doświadczony mężczyzna powiem ci, że miłość w większości wypadków łączy się także z nader ziemskimi, niezbyt pozytywnymi pragnieniami, z chciwością, żądzą władzy... chęcią samorealizacji, akceptacji. A ponieważ to wszystko występuje u ciebie, potrzebujesz przynajmniej dwóch mężczyzn, żeby to przeżyć. - Nie widzisz we mnie ani śladu dobra, prawda? Odparł niedbale: - Mężczyzna, który wierzył w twoją dobroć zastrzelił się, czyż nie tak było? Nie, nie, za bardzo zależy mi na moim życiu i moim spokoju. Widzę cię taką, jaka jesteś i bawi mnie, że zawsze padasz ofiarą własnego braku umiaru. Twoja łapczywość i chciwość nie pozwalają ci osiągnąć tego, co pragniesz. Nie mogę jednak nie przyznać ci pewnej odwagi. To fascynujące patrzeć, o jak wysokie stawki grasz i jak ostatecznie wszystko przegrywasz. Obojętnie, czy chodzi o mężczyzn, czy o pieniądze, ty chcesz mieć wszystko i ryzykujesz wszystkim. - Przede wszystkim ryzykuję tylko samą siebie. - Jak już powiedziałem - zawsze podziwiałem twoją odwagę. Jego nonszalancja ponownie ją rozgniewała. - Nonsens - powiedziała gwałtownie - święta, gwiazdka, ogień na kominku - nic tu nie ma nadzwyczajnego. Skąd przyszedł mi do głowy pomysł, że w tym samym czasie kochałam ciebie i Maksyma... - Nie jest to tak bardzo pozbawione sensu. W pewien sposób ja i twój drogi Maksym jesteśmy do siebie podobni. Intrygujemy cię, bo nie możesz nas zmusić, abyśmy robili to, co ty chcesz. W sercu Maksyma pierwsze miejsce zajmował będzie towarzysz Lenin, ja też nigdy nie leżałem przed tobą na kolanach. Nic oryginalnego. Wiele jest kobiet podobnych do ciebie. Niszczysz bezwzględnie uczucia tych mężczyzn, którzy cię uwielbiają, a dla innych zabijasz samą siebie. Dla ciebie - oświadczyła Felicja - na pewno się nie zabiję. Po prostu, poczułam się trochę słaba i

samotna, inaczej nigdy nie mówiłabym takich głupstw. - Słaba i samotna! - uśmiech Alexa był zimny, ale w jego słowach mimo to słychać było starannie skrywaną tkliwość i czułość. - W to chętnie uwierzę, kochanie. Maksym cię w końcu opuścił. Twój małżonek spoczywa w ziemi. Pieniądze się skończyły. Tak, mogę sądzić, że nagle zyskałem na wartości dla ciebie. Jesteś bardzo obrotna i sprytna, Felicjo. Nadchodzą ciężkie czasy, a więc postanowiłaś rozejrzeć się za jakąś pomocą. Jego kpina i złośliwości były aż bolesne - Felicji wydawało się, że nikt jeszcze jej tak nie uraził. Nie rozumiała, dlaczego właśnie on potrafił ją tak dotkliwie zranić, nie chciała tego wiedzieć. Teraz chciała tylko, aby on został, aby nie odszedł, tak jak inni, jak Maksym, ojciec, Christian, ciocia Belle i Benjamin. Nagle wydało jej się, że jest zupełnie sama na świecie, pełnym zagrożeń i ciemności, a ten pokój - to coś w rodzaju jedynego, ostatniego schronienia. Ten pokój - i ten mężczyzna. Później dopiero pojęła, że dosłownie klęczała przed nim na kolanach. - Kocham cię, Alex - powiedziała, a jej umysł pracował dostatecznie jasno, aby stwierdzić: dziwne, mam trzydzieści trzy lata i pierwszy raz wyznaję to mężczyźnie. Ale jednak powiedziała to i to było dla niej jak uwolnienie. Alex wiedział, że następny krok należał do niego. W tym samym czasie Masza Iwanowna stała przy wejściu do baraku, w którym spędziła ponad siedem lat swojego życia i czekała cierpliwie. Trzymała w ręku torbę, w której był jej cały majątek. Nadzorczym kazała jej czekać stojąc; ta ostatnia szykana zdawała się sprawiać jej szczególnie dużo radości. Lodowate zimno syberyjskiej zimy było wprost przenikliwe - Maszy wydawało się, że jej kości stają się kruche i łamliwe. Patrzyła na niebo, przykryte ciężkimi chmurami niosącymi śnieg, patrzyła na bezkresne, białe pola, łączące się na horyzoncie z szarym niebem, co jeszcze bardziej zwiększało wrażenie pustki i tej samotności, która była straszniejsza niż panujący tu głód, wyczerpująca praca, ciągły brak snu i choroby. Kilka wron pojawiło się na białym polu, ale dziś w ich krakaniu Masza usłyszała triumf tych, którzy mimo wszystko przeżyli. Będę wolna, myślała, będę wolna. Ostatnio już prawie w to nie wierzyła, bo po siedmiu latach zesłania sądziła, że nie ma już nikogo, kto mógłby o niej pamiętać. Zażądała kontaktu ze swoim adwokatem, ale wtedy wyśmiano ją, i spytano, jak sobie to właściwie wyobraża. - Sądzi pani, że on będzie jechał tysiące kilometrów tylko po to, aby się z panią spotkać? Nadchodzący czas potrzebował ludzi, tysiące ludzi. Stalin, nowy przywódca na Kremlu, nowy święty, wódz i rewolucjonista, zapoczątkował nowy przewrót - zamianę kraju rolniczego w wysoko rozwinięte państwo przemysłowe. Towarowe wagony, jadące z zachodu na Ural lub na Syberię, wiozły ludzi, ludzi, ludzi. W dalekich syberyjskich stepach i pustkowiach, na nieurodzajnej ziemi, rosły nowe miasta, domy, fabryki. Na południu powstawały ogromne jeziora zaporowe i elektrownie z wysokimi, dymiącymi kominami.

O swoje miejsce w tym nowym świece walczyło też wielkie przemysłowe miasto nad Wołgą: Carycyn, dziś w hołdzie dla nowego przywódcy przemianowane na Stalingrad. Kiedy pociągi wracały, były zawsze puste, one przywoziły ten najcenniejszy dziś materiał - ludzi, z zachodu na wschód. Masza leżała nocami z otwartymi oczami na swojej pryczy, słyszała gwizd lokomotywy, pędzącej przez stepy i myślała: oni nie pozwolą mi odejść. Oni potrzebują każdej pary rąk. Zostanę tu na zawsze - pogrzebana za życia. Ale ktoś zajął się jej sprawą. Ktoś o nią walczył. Gdzieś daleko, w odległym Leningradzie, był ktoś... jakiś wewnętrzny głos mówił Maszy, że to musiał być Maksym. On jeden jej nie opuścił i nie poddał się. W Maszy obudziła się wiara w przyszłość, w nowe życie. Nie wiedziała, jak będzie wyglądał kolejny ranek, ale wierzyła, że znów nadejdzie kolejny dzień. Tyle było do zrobienia... Zapragnęła znów stać się częścią życia. Chciała... - Więźniarka Iwanowna, proszę wziąć swój bagaż i iść za mną! Podniosła swoją torbę i wyszła wprost na zasypane śniegiem pole przed barakiem. Poczuła siłę swych młodych lat i uśmiechnęła się. Wszystkimi zmysłami chłonęła obietnice nowego czasu. Stara kobieta klęczała w tylnym kącie pokoju. Jej oczy, pełne nabożnej czci, wpatrzone były w obraz przedstawiający dyktatora. Zdjęcie Stalina, w metalowych ramach, zamiast stojącej tam od lat domowej ikony Madonny... Maksym patrzył na to potrząsając głową. Znalazł mieszkanie u swojej dawnej gospodyni w Leningradzie i z każdym dniem pobytu nie przestawał się dziwić, jak bardzo zmieniło się życie tej prostej kobiety. Stalin zamiast czczonej przedtem Dziewicy Marii. Stalin, zbawiciel. Stalin, przyszłość ludzkości, słońce na horyzoncie. Kobieta podniosła się, otrzepała spódnicę z kurzu. - Dziękowałam mu - powiedziała - za to, że pana przyjaciółka już wraca. - No, za to nie musi mu pani dziękować. Została skazana na siedem lat zesłania, a upłynęło prawie osiem. Ten nowy Mesjasz ukradł jej rok życia, to wszystko, co dla niej zrobił. Kobieta wytrzeszczyła oczy. - Ale... pan sam walczył za rewolucję... - To było dawno temu. I wszystko zmieniło się od tego czasu. Walczyłem za wolność, ale dziś nie mogę już znaleźć jej w tym kraju. - Ach... - stara kobieta uważała takie słowa za pozbawione sensu gadanie. Ludzie tacy jak Marakow często tak mówili i nikt naprawdę nie wiedział, co mieli na myśli. Wolność - czy dzięki niej można było być sytym? Nie, z pewnością nie i dlatego wielki Józef Stalin, zdaniem gospodyni, był kimś wielkim, bo obiecywał chleb i pracę. To nie były tylko słowa. Chleb - za tym kryło się coś, co było dla ludzi jakimś oczywistym pojęciem, a słowa Maksyma nic nie znaczyły. Powinien się cieszyć, że Masza wracała!

- Zrobię gorącej herbaty - powiedziała gospodyni - z kieliszkiem wódki, tak? Ostatnie miesiące, kiedy pan siedział u tych adwokatów i sędziów, nieźle pana wykończyły, Maksym. Jest pan blady i chudy! Maksym stał na środku pokoju, trzymając ręce w kieszeniach, z marynarką zarzuconą niedbale na ramiona. Za oknem sypał śnieg i wczesny zimowy zmrok otulał miasto. Petersburg. Piotrogród. Leningrad. Myślał o latach walki, która zmieniła to miasto, o barwnej mieszaninie marzeń, krwi, łez, nadziei i gorzkich doświadczeń, które leżały u podstaw tych zmian. Te marzenia, nadzieje... to wszystko zdawało się jeszcze gdzieś istnieć wśród ulic, placów, zaułków tego cudownego miasta. Wspomnienia i myśli Maksyma miały już jednak gorzki posmak rozczarowania i rezygnacji. To, co przyniosła przeszłość, już nie bolało. Liczyła się jedynie chwila nadziei, ciepło domowego zacisza, ogień trzaskający raźno w piecu, łagodność zimowego zmroku, kobieta szykująca herbatę w kuchni obok. A nadzieja to... Maksym podszedł do okna, ale nie widział ulic i domów Miał przed oczami stepy Syberii, pociąg nadjeżdżający z daleka, zbliżający się tutaj powoli kilometr za kilometrem, przez zaśnieżone pustkowie, lody i śniegi, mijający lasy, bagna, jeziora, wielkie azjatyckie jeziora i góry Uralu. W myślach szedł naprzeciw tego pociągu, w którym jechała Masza. Felicja od początku wiedziała, jak zakończy się scena przed kominkiem. Jak każda, w której występowali oni oboje, a która kończyła się zawsze wspaniałym, dramatycznym finałem. Nigdy nie mogli rozstać się z uprzejmą dyskrecją. W czasie ostatniego spotkania kazali sobie nawzajem iść do diabła i rozwiedli się. Tym razem wylądowali w łóżku i kochali się tak zachłannie i łapczywie, jak gdyby czekali na to całymi latami. Było pięknie, wspaniale, cudownie - ale Felicji nie przyniosło to spodziewanego zwycięstwa, którego się spodziewała. Kiedy uwolnili się ze swych objęć, wiedziała już, że on nie zostanie. To właśnie była ta różnica, te dwanaście lat. One nie mogły nagle rozpłynąć się w nicość, były czymś, co ich dzieliło, co nigdy nie zniknie. Dwanaście lat i zbyt wiele straconych złudzeń. - Miłość po południu - powiedział Alex - i do tego z damą z dobrego towarzystwa. Felicja otworzyła oczy. - Ta dama spadła z łuku tęczy - powiedziała, przypominając sobie coś nagle. Alex oparł się na łokciu, spojrzał na nią i roześmiał się. - Pamiętasz to jeszcze, o łuku tęczy? - Zapamiętałam to sobie na zawsze. - Typowe. Założę, się, że nie pamiętasz już ani jednego z moich miłosnych zaklęć. - A po co? Kiedy ty o nich zapomniałeś, to one też niewiele dla mnie znaczą.. - Moje zapomnienie jest dzieckiem twojego zapomnienia - powiedział Alex tajemniczo. Sięgnął ręką po papierosy leżące na nocnej szafce i dodał zupełnie niespodziewanie:

- Zamierzam kupić Lulinn. Co?! - Felicja niemal podskoczyła. Jej szare oczy, teraz nieco zamglone, natychmiast stały się błyszczące i pełne niepokoju. - Co chcesz zrobić z Lulinnem? - Ja? Nic. Do Nowego Jorku nie mogę go przecież zabrać - odparł AIex niedbale i wiedział, że w tej chwili był bardziej bezwględny w stosunku do niej, niż kiedykolwiek. Lulinn - to był jej najsłabszy punkt. Rodzina i Lulinn - to były dwie świętości jej życia. Felicja patrzyła na niego, jak gdyby próbował ją zamordować i wydawało jej się, że zaraz zacznie krzyczeć: ręce precz! W tej części mojego życia nie masz czego szukać! - Zostawię Lulinn tobie - podjął Alex - będzie wprawdzie należał do mnie, ale możesz zrobić z nim, co zechcesz. Jak ci się to podoba? Z twarzy Felicji znikło napięcie. Powinna była od razu wiedzieć, że nie mówił poważnie. Chciał ją z pewnością zirytować i prawie mu się udało wyprowadzić ją z równowagi. - Nie opowiadaj głupstw! - powiedziała ostro. - Nie mówię głupstw. Składam ci ofertę. A ty ją przyjmiesz. Patrzyła na niego niedowierzająco, z lękiem i niepokojem. Roześmiał się na widok jej twarzy. - Dziecko, mówię poważnie. Wiem od Kat, że niedługo wszystko stracisz, nawet to, co ci zostawił w spadku twój zmarły małżonek. Dobry Boże - Alex wykrzywił twarz w uśmiechu - kiedy pomyślę, jak bezwzględnie, bez odrobiny skrupułów musiałaś prowadzić swoje interesy... Tylko ten, kto bardzo wysoko gra, może tak nisko upaść. - Niczego nie przyjmę od ciebie. - Niczego też ci nie darowuję. Kupuję sobie posiadłość i nie mam czasu, żeby się o nią troszczyć, a ty, jako moja była żona, będziesz tam mieszkać. Nawet, jeśli ci się to nie podoba, jest ciągle parę powiązań prawnych pomiędzy nami. - Dlaczego to robisz? - Och... wdzięczność. Porzuciłem cię kiedyś w dosyć nieprzyjemnym położeniu, a ty mimo wszystko potrafiłaś doprowadzić fabrykę do rozkwitu, co prawda, za pomocą... ach, jakich środków. Mój ojciec i moja siostra żyli dzięki tobie. Rewanżuję się teraz. To handel, jak każdy inny, a na handlu w końcu się trochę znasz. Patrzyła na niego zmrużonymi, kocimi oczami. - Dlaczego naprawdę, Alex?

Odpowiedział na jej spojrzenie, nieoczekiwanie łagodnie, niemal z tkliwością. Teraz, pomyślała Felicja, teraz mi powie... - Jakiś dostęp do twojego życia chcę mieć - powiedział obojętnie, a jego głos nie miał nic wspólnego z wyrazem jego oczu. - Od czasu do czasu, kiedy będę mieć dość Ameryki i trzepoczących rzęsami pustych, słodkich kobiet, będę chciał wrócić do ciebie. Tak jak zawsze wraca twój kochany Maksym, kiedy ogarniają go wątpliwości co do sensu światowej rewolucji proletariackiej. On myśli dokładnie tak samo jak ja - do ojczyzny, do domu, po nowe siły z życiodajnej, ojczystej ziemi. Ale tak naprawdę... obaj szukamy ciebie, bo to ty jesteś pełna życia i sił. A ja... - zająknął się - ach, nic powiedział niepewnie i w tym samym momencie ta prawda, która istniała między nimi, a której nie chcieli wypowiedzieć głośno, niemal eksplodowała: że oboje się kochali i że nigdy sobie tego nie powiedzą, bo żadne z nich właściwie nie wiedziało, co robić z prawdziwą miłością. - A więc odejdziesz - powiedziała Felicja, bo musiała coś powiedzieć, aby to, co sobie uświadomiła, omal jej nie zadusiło, a Alex dokładnie z tego samego powodu odpowiedział: - Tak. Może najpierw pojadę do Ameryki Południowej. Myślałem o plantacji kawy i wygodnym życiu w białym domu z kolumnami. Na dworze ciągle padał śnieg. W pokoju zapadła ciemność. Leżeli oboje w milczeniu, palili papierosy, wpatrywali się w wydmuchiwany dym, który układał się w dziwne kształty, unosił do góry i gdzieś ginął w mroku. Poranek był jasny i pełen światła. Nad horyzontem pojawiło się pomarańczowe słońce, oświetliło pola i lasy, pokryte białym, roziskrzonym śniegiem. W Lulinnie zaczął się kolejny, nowy dzień. Był 1 styczeń 1930 roku, początek nowego roku i nowego dziesięciolecia. Ubiegły rok skończył się wielkim krachem giełdowym, a ten rok, który właśnie się zaczynał, stał już pod znakiem światowego kryzysu gospodarczego. Jednak ludzie mieli nadzieję, jak zawsze z początkiem roku, że wreszcie nadejdą lepsze czasy. I chcąc odegnać niejasne, pełne najgorszych obaw przeczucia, mówili czasem: „Czekajcie, za dziesięć lat wszystko będzie wyglądać jeszcze lepiej i wtedy nikt nie będzie pamiętać o dzisiejszych zmartwieniach”. Felicja wyszła na tylną werandę domu, z której jakiś dobry duch pod postacią życzliwego służącego odgarnął śnieg. Oparła się o kamienną balustradę i rozkoszowała się przez chwilę pięknem zimowego poranka, światłem na niebie, urokiem białych, zaśnieżonych pól, widokiem oblepionych śniegiem drzew, ciemnym pasmem jodłowego lasu, ciągnącym się na horyzoncie. Jak zawsze w Lulinnie, czuła w powietrzu słony posmak. Z czułością i miłością patrzyła na tak znane sobie, drogie i kochane miejsca, jakby pozdrawiając je bez słowa. Po kilku sekundach odwróciła się i z rozjaśnioną twarzą weszła z powrotem do domu. W Lulinnie zebrała się już cała rodzina. Modesta siedziała obok swojego narzeczonego na kanapie i opowiadała po raz trzeci jakiś dowcip, psując jak zwykle jego pointę i nie zwracając uwagi na to, że nikt jej nie słuchał. Linda siedziała w kącie i z miną ofiary słuchała grzecznie bardzo przeciętnych, nieciekawych wspomnień z czasów młodości cioci Gertrudy. Twarz Nicoli była pełna wyraźnego niepokoju, bo zastanawiała się właśnie, czy małżeństwo i ciąża nie odebrały jej pierwszego czaru

młodości, podczas kiedy Siergiej denerwował wszystkich zadawanym ciągle pytaniem, jak spędzić pierwszy dzień nowego roku w Lulinnie, a które kończyło się nieodmienną uwagą: „Gdybym był teraz w Berlinie...”, a jego mina pozwalała przypuszczać, że życie w Lulinnie wydawało mu się nudne i prowincjonalne. Wujek Wiktor naruszył nastrój świątecznego poranka z właściwą sobie gracją: wszedł marszowym krokiem do salonu, ubrany w brązową koszulę SA i oświadczył głośno: - Zebranie noworoczne SA w Insterburgu! No, może któryś z panów będzie tym zainteresowany? Siergiej, który uważał mundur SA za wysoce nieelegancki i głównie z tego powodu nigdy nie przyszłoby mu do głowy próbować znaleźć się w szeregach SA lub podobnych, odwrócił się z widoczną niechęcią na twarzy. Wujek Wiktor wypatrzył więc Jo i hałaśliwie poklepał go po ramieniu. - No, siostrzeńcu, co z tobą? Nie miałbyś ochoty stać się prawdziwym mężczyzną? - Nigdy ci nie dorównam, wujku - odparł Jo uśmiechając się pobłażliwie, a Wiktor zaniepokoił się, czy nie należy w jego uśmiechu doszukiwać się kpiny. Wuju Wiktorze, czy będziesz teraz też biegał w kółko i śpiewał te małpie piosenki? - dopytywała się jedenastoletnia Belle. Wiktor odwrócił się gwałtownie, zobaczył burzę ciemnych, gęstych włosów i szare wyzywające oczy kobiet z Lulinna. - Felicja! - wrzasnął - Felicja, żądam, aby twoja córka mnie przeprosiła! Felicja spojrzała na niego zimno, - A dlaczego? Przecież ma całkowitą rację. I byłoby dobrze, gdyby w Niemczech znalazło się parę osób, które mówiłyby wam od czasu do czasu, jak głupio się zachowujecie! Wiktor dosłownie zaniemówił z oburzenia, ale Felicja odwróciła się po prostu nie zwracając na niego uwagi i podeszła do Elzy, która stała przy sekretarzyku i przeglądała wielką kronikę rodzinną. Jej oczy były pełne troski i bólu. - Ach, Felicjo - powiedziała do córki - tacy jak oni już nigdy się nie pojawią. Felicja spojrzała na otwartą księgę i przeczytała: - Christian Degnelly, poległ 20 marca 1916 pod Verdun. Dr Rudolf Degnelly, poległ 12 sierpnia 1916 roku w Galicji. Leopold Domberg, zmarł 1916 roku we Francji. Tu wujowi Wiktorowi, któremu zdawało się, że on jeden jest obrońcą niemieckiego honoru, ze złości wypadło z ręki pióro: jego zdaniem Leo, rozstrzelany za próbę dezercji, był plamą na honorze rodziny. - Johanna Isabelle von Bergstrom, zmarła w listopadzie 1917 roku w Estonii, w czasie ucieczki przed bolszewikami - ta ostatnia uwaga wpisana została znów na żądanie wuja Wiktora.

Nawet postać Benjamina doczekała się wzmianki: „Benjamin Lavergne, małżonek Felicji Lavergne, z domu Degnelly, rozwiedziona Lombard, zmarł dobrowolną śmiercią 23 kwietnia 1927 roku”. Zarówno rozwód jak i dobrowolna śmierć uchodziły za hańbę i Wiktor długo zastanawiał się, czy należy o tych faktach wspomnieć, a zdecydował się na to tylko dlatego, aby móc prawić złośliwości Felicji. Ale Felicja nie widziała już pożółkłych stron księgi, czarnego atramentu, ani nie czuła się dotknięta złośliwościami Wiktora. Patrzyła w dawno minione lata i miała przed oczami twarze zmarłych: Christian, jeszcze prawie dziecko, z którego śmiercią nigdy nie mogła się pogodzić; obraz upalnego dnia na Bukowinie i wyraz twarzy ojca, kiedy patrzył na nią tuż przed śmiercią; sentymentalny Leo, z nieodłączną papierową różą w butonierce, tak bardzo kochający życie; piękna Belle, wirująca w tańcu na niebezpiecznie wysokich obcasach w oświetlonej niezliczoną ilością świec sali balowej Pałacu Zimowego w Petersburgu. I Benjamin, dobry Benjamin! Jak to powiedziała Letycja? „Jak ptak, który nigdy nie nauczył się latać...” Felicji przypomniały się jej własne słowa: „Muszę teraz z tym żyć”. - Już nigdy ich nie będzie - powiedziała Elza szeptem. Felicja objęła ją ramieniem. - Nie płacz - powiedziała prosząco - proszę, nie płacz. I nie patrz za siebie, w przeszłość! Ale ona sama patrzyła teraz w przeszłość i zrozumiała, że zmarli od nikogo nie żądali już łez, lecz tego, aby żyjący zrobili wszystko, by przyszłość była lepsza i nie wymagała takich ofiar. Rozejrzała się dookoła i kpina, z jaką patrzyła zawsze na wuja Wiktora, ustąpiła miejsca trwodze. Tacy jak on stanowili już niebezpieczeństwo, wręcz śmiertelne zagrożenie dla tego świata, który po latach wojny tak powoli stawał się tym, czym powinien być dla wszystkich zawsze: domem i schronieniem. Felicja nigdy nie była troskliwą, zapobiegliwą matką, zawsze jednak była gotowa bronić swych dzieci i wszystkich, których kochała, przed każdym niebezpieczeństwem, choćby z narażeniem własnego życia. Uświadomiła sobie, że wszyscy dorośli, których tu widziała, są odpowiedzialni za to, aby nigdy życie i bezpieczeństwo ich dzieci nie były zagrożone. Dźwięk uderzających o siebie kieliszków wytrącił ją z niewesołych myśli. Za nią stała Letycja, trzymająca w rękach srebrną tacę z kieliszkami napełnionymi szampanem. - Ten szczególny dzień rozpoczniemy szampanem - zabrzmiał jej ciągle silny, mocny głos. Felicja wzięła kieliszek, Elza wstała. Gwar głosów cichł powoli, nawet dzieci milkły i patrzyły zdziwione na siebie. Wiktor chrząknął, ale zanim zaczął swą jak zwykle napuszoną przemowę, głos zabrała jego matka: - Ostatniej nocy wypowiedziano już dostatecznie dużo pięknych słów - zaczęła, uśmiechając się delikatnie, jak zawsze - a więc wypijmy teraz po prostu za nadchodzący nowy rok. I za nowe dziesięciolecie, o którym nie wiemy, co przyniesie, ale które jak zawsze rozpoczynamy w ciągle naszym Lulinnie, a to więcej, niż mogliśmy się w przeszłości spodziewać. Przeżyliśmy wojnę światową, rewolucję, inflację, straszne czasy kryzysu i krach na Wallstreet. Będziemy trwać dalej i za tó wznieśmy toast... - podniosła w górę kieliszek. Elza, która ciągle nie mogła oderwać wzroku od kroniki rodzinnej, dodała gwałtownie:

- Powinniśmy wypić za naszych zmarłych! Twarze wszystkich pozostałych spoważniały. Słoneczny, radosny poranek stracił nagle swój blask. Felicja wiedziała, że sprawi Elzie przykrość, jeśli zabierze głos, ale wiedziała też, że musi jej sprawić przykrość, bo rany, które się goją, są zawsze bolesne. Jeszcze raz zmarli uśmiechnęli się do niej ze swych portretów; ich obraz przesłonił jednak widok Alexa, który zdawał się do niej wołać kpiąco: „Lulinn z łaski Lombardów, nie zapominaj!” Felicja wzniosła więc toast, myśląc o Alexie i pamiętając o złożonej sobie obietnicy, że nigdy o tym nie zapomni, aż do dnia, w którym Lulinn znowu będzie należał do niej. Podniosła kieliszek, myśląc o tym, co ostatecznie liczyło się najbardziej: o przyszłości i dostrzegła w oczach Letycji błysk porozumienia. - Wypijmy za przyszłe pokolenie - powiedziała.