Martensson H. - Kominki, piece, piecyki

KOMINKIPIECE • PIECYKI
Książka wydawnictwa Svensk Byggtjanst
Tytut oryginału: Spisboken. Kaminer, spisinsatser, kakelugnar
Opracowanie graficzne wg wydania szwedzkiego
Wszystkie rysunki wg wydania szwedzkiego
Tłumaczenie ze szwedzkiego
Wojciech Roszak
Redaktor
Marcin Grabski
Korekta
Katarzyna Łańcucka
© 1994 AB Svensk Byggtjanst och fórfattaren
© 2003 Wydawnictwo „Arkady” Sp. z o.o.
Wszystkie prawa zastrzeżone
83-213-4214-0
/ O Bihbot«kj
^ CLOWNA H
^ U J M 1%
,'a 7 7 a b o ł a
CIP - Biblioteka Narodowa
Martensson, Hans
Kominki, piece piecyki / Hans Martensson ;
[tł. ze szw. Wojciech Roszak], - Warszawa ;
„Arkady”, - 2003
Wydawnictwo „Arkady” Sp. z o.o.
00-344 Warszawa, ul. Dobra 28
Tel. 635 83 44, fax 827 41 94; tel. księgami wysyłkowej 828 38 1(
http://arkady.com.pl; e-mail: [email protected]
Wydanie I (dodruk), 2003. Symbol 4123/R
Skład i łamanie: Agencja M ASTER, Łódź
Druk: PERFEKT, Warszawa
m
B ib lio te k a
Główna ,PG
- U K / h 1200 L
Spis treści
Wprowadzenie 7
Ogrzewanie dawniej i dziś 11
Kupić nowy piec czy remontować stary?
Wybór pieca 21
Kominki 25
Wkłady kominkowe 33
Wkłady do zabudowy 37
Piece żeliwne 39
Piece stalowe 43
Piece kaflowe 47
Piec w domu letniskowym 54
Więcej ciepła na dłużej 56
Przygotowanie opału 60
Zasady opalania drewnem 64
Przechowywanie drewna 69
Jak zbudować drewutnię 72
Komin 75
Wprowadzenie
K
siążka ta jest przeznaczona dla osób,
które zamierzają kupić kominek, piec
kaflowy, wkład kominkowy lub inne
urządzenie grzewcze. Badania zwyczajów
i upodobań związanych z urządzaniem domu
wykazały, że kominki i piece wciąż cieszą się
ogromną popularnością i są poszukiwanym
elementem wyposażenia. Terminem „piecyk”
określa się często także grzejnik elektryczny
lub gazowy, natomiast piec kojarzony jest
z kotłem centralnego ogrzewania na paliwo
stale (np. drewno lub koks), który, ze względu
na duże wymiary oraz system przewodów ru­
rowych i pomp, jest zazwyczaj umieszczony
w piwnicy lub osobnym budynku-kotłowni. Na
temat ogrzewania domów powstało już wiele
książek, w tej przedstawiono rodzaje, zasadę
działania i sposoby użytkowania kominków
oraz pieców konwekcyjnych i akumulacyjnych
opalanych drewnem.
Zaprezentowane w kolejnych rozdziałach
wiadomości i porady przydadzą się także oso­
bom, które mają już kominek lub piec-nie jest
bowiem łatwo zostać ekspertem w dziedzinie
opalania drewnem i utrzymania ognia. Przed
przystąpieniem do budowy lub instalowania
kominka czy pieca trzeba zdecydować o prze­
znaczeniu „domowego ogniska”, które najczę­
ściej będzie uzupełniać istniejący system cen­
tralnego ogrzewania. Łączy się to oczywiście
z dużym zużyciem drewna. Natomiast w okre­
sie wiosennych i jesiennych chłodów - przed
i po sezonie grzewczym - opalany drewnem
piec może samodzielnie ogrzać cały dom.
Kominek jest nie tylko źródłem ciepła w do­
mu, ale zapewnia również dobre samopoczucie
jego mieszkańcom. Potrzeba gromadzenia się
przy ognisku towarzyszy ludziom od najdaw­
niejszych czasów. Współczesny człowiek po­
trafi odczuwać ciepło ognia różnymi zmysłami:
wzrokiem, słuchem, węchem, a nawet sma­
kiem. Dlatego pieczywo ze starego murowane­
go pieca chlebowego jest tak dobre.
Ogień, aby mógł płonąć, wymaga tlenu - do­
mowe palenisko wprawia w ruch powietrze, co
powoduje naturalną wentylację i poprawia kli­
mat wnętrza. Prowadzi to do stałej wymiany
powietrza w pomieszczeniu, a piec lub kominek
pełni wówczas również funkcję filtra, który, po­
bierając wraz z tlenem pył i zanieczyszczenia,
oczyszcza powietrze w całym domu. Palenie
w kominku łączy się z koniecznością przygoto­
wania i właściwego przechowywania drewna
opałowego. Często zapomina się o tym, rozwa­
żając potrzebę zainstalowania nowego urządze­
nia grzewczego. Drewno trzeba przecież kupić,
przetransportować, pociąć, rozdrobnić, wysu­
szyć i prawidłowo przechowywać. Warto pamię­
tać, że codziennie paląc w piecu, w ciągu sezonu
można zużyć 6-20 m' drewna, zależy to także od
wielkości ogrzewanej powierzchni i wydajności
cieplnej pieca. Jeden rozdział tej książki poświę­
cono problemowi odpowiedniego przygotowa­
nia i przechowywania drewna, w kolejnym opi­
sano budowę niewielkiego składu na opał.
Zainteresowanie dodatkowymi źródłami
ciepła w systemie ogrzewania mieszkań uza­
sadnia potrzebę scharakteryzowania odpo­
wiednich urządzeń. W książce sprecyzowano
wymagania i warunki techniczne, na które
trzeba zwrócić uwagę przy wyborze, zakupie
i instalacji kominka lub pieca.
7
Ich asortyment ulega ciągłej zmianie, co
można zauważyć także w Polsce - obecnie
wiele krajowych firm sprowadza lub produku­
je i instaluje kominki oraz wkłady kominkowe,
a na specjalne życzenie wykonuje piece kaflo­
we albo trzony kuchenne. Dostępne na polskim
rynku modele są eksponowane na stałych wy­
stawach budownictwa, targach itp. Wiele urzą­
dzeń oferują specjalistyczne sklepy z artykuła­
mi wyposażenia wnętrz. Informacje na temat
montażu i użytkowania kominków można też
znaleźć w licznych periodycznych czasopi­
smach budowlanych, a także w Internecie. Jed­
nak przed podjęciem decyzji o instalacji ko­
minka w domu warto poradzić się architekta
lub inżyniera budowlanego i zapoznać się z od­
powiednimi przepisami i normami budowlany­
mi. W Szwecji obowiązuje wiele aktów praw­
nych i norm, których przestrzegania i spełnie­
nia wymaga się przed instalacją nowych pale­
nisk w rejonach zabudowy miejskiej. Przepisy
te określają np. dopuszczalną zawartość szko­
dliwych substancji (smoły, sadze, siarczki itd.)
w produktach spalania i warunki techniczne,
jakim powinny odpowiadać montowane urzą­
dzenia grzewcze, kominy i przewody wentyla­
cyjne (w Polsce obowiązują obecnie m.in.:
Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowla­
ne, Rozporządzenie Ministra Gospodarki Prze­
strzennej i Budownictwa z dnia 4 kwietnia
1996 r. w sprawie warunków technicznych, ja­
kim powinny odpowiadać budynki i ich usytu­
owanie, Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r.
o ochronie i kształtowaniu środowiska). Dla
początkujących pomocne będą także opinie
osób, które już mają w domu piec albo komi­
nek i zdążyły poznać wszystkie wady i zalety
tego urządzenia.
Zainstalowanie kominka to jeden z wielu
sposobów na ograniczenie zużycia energii elek­
trycznej lub gazu, należy jednak pamiętać, że
opalanie drewnem nie rozwiąże problemów
ogrzewania domu. Decydujące znaczenie ma
tutaj standard budynku. Najlepiej jeśli dom
wzniesiono z materiałów i w technologii, które
pozwalają ograniczyć „ucieczkę” ciepła. W sta­
rych budynkach może pomóc dodatkowa izola­
cja ścian oraz wymiana okien i drzwi, w no­
wych często wystarczy montaż zaworów z ter­
mostatem lub uszczelnienie instalacji c.o.
W większości współcześnie produkowanych
kominków i pieców zastosowano nowoczesną
technologię, która w połączeniu z właściwą tech­
niką opalania pozwala przy niewielkim zużyciu
opału maksymalnie wykorzystać energię ciepl­
ną spalanego drewna. Urządzenia takie odzna­
czają się wysokim stopniem sprawności cieplnej,
która w zamkniętych wkładach kominkowych
wynosi zwykle około 80% i przyjmowanajestja­
ko wartość graniczna przy opalaniu drewnem
(sprawność cieplna tradycyjnego kominka
z otwartym paleniskiem nie przekracza 20-30%).
Systematyczny wzrost cen energii elektrycznej
i gazu wpływa znacząco na tempo rozwoju kon­
strukcji pieców, które są łatwe w eksploatacji,
bardziej wydajne i wykonywane z coraz lepszych
materiałów. Producenci dążą także do poprawy
właściwości akumulacyjnych pieców, czyli
zwiększenia zdolności magazynowania przez nie
ciepła, co jest podstawowym warunkiem efek­
tywnego i równocześnie korzystnego dla środo­
wiska opalania drewnem. Najbardziej znane
i sprawdzone są piece kaflowe. Charakteryzujeje
duża wydajność opalowa, spora masa i wysoka
sprawność, a zmagazynowane podczas spalania
ciepło długo oddają do otoczenia. W Szwecji tra­
dycyjnym materiałem do budowy pieców był ste­
atyt (taljsten) - minerał o dużej zdolności akumu-
lowania ciepła, który jeszcze dziś znajduje zasto­
sowanie przy wznoszeniu mniejszych palenisk.
Nowym rozwiązaniem jest piec z płaszczem
wodnym, który przez wymiennik ciepła łączy się
z domową instalacją c.o.
W Abrahamsgarden - mojej siedzibie ro­
dzinnej - są trzy kominy i sześć różnych pie­
ców; do ogrzania domu letniskowego wystar­
cza stary, duży żeliwny piec, który szybko się
nagrzewa i promieniuje ciepłem.
Jesienią i zimą palę codziennie w ponadstu-
letnim kominku z trzema kanałami dymowymi
i nowoczesnym wkładem żeliwnym, dzięki
czemu część oddawanego bezpośrednio do
otoczenia ciepła jest akumulowana w masyw­
nej obudowie. W razie potrzeby palę również
w znajdującym się na piętrze piecu kaflowym,
który daje przyjemne ciepło i wyraźnie odcią­
ża elektryczny grzejnik konwekcyjny. Podczas
każdego sezonu grzewczego zużywam około
10 m1drewna brzozowego. W czasie świąt Bo­
żego Narodzenia tradycyjnie rozpalam w sta­
rym piecu chlebowym, w którym mieści się 12
dużych bochenków. Wypiekany w ten sposób
chleb ma niepowtarzalny smak, jakiego nie da
się uzyskać w piekarniku elektrycznym.
Hans Martensson
Tak wygląda Abrahamsgźrden - dom wybudowany
około 150 lat temu. Wzniesiono go z solidnych,
ułożonych poziomo drewnianych belek, które
uszczelniono mchem i paskami materiału. Na
środku wymurowano z kamienia komin z licznymi
kanałami dymowymi, obsługujący otwarty kominek
kuchenny i mieszczący się pod nim piec do piecze­
nia chleba. Ponieważ kuchnia nie była odpowied­
nio przestronna, przebudowano ją w 1880 roku,
a do centralnego komina dołączono jeszcze cztery
piece. W pokoju na parterze znajduje się pobielo­
ny otwarty kominek opalany torfem - tutaj
i w kuchni przebywa się najczęściej podczas zimo­
wych chłodów. Pozostałe pomieszczenia są ogrze­
wane piecami z okładziną z żółtych kafli z zielo­
nym wzorkiem w kratkę, jakie często spotykano
w XIX-wiecznych gospodarstwach wiejskich.
Ogrzewanie dawniej i dziś
U
miejętność rozpalenia i utrzymania
ognia od najdawniejszych czasów była
człowiekowi niezbędna - ogień dawał
ciepło, światło, które chroniło przed wieloma
niebezpieczeństwami, a także możliwość goto­
wania wody i pożywienia. Gdy zaczęto budo­
wać domy, lokalizację pomieszczeń uzależnia­
no od położenia miejsca przeznaczonego na
palenisko - zwykle było ono elementem cen­
tralnym, wokół którego skupiało się życie ro­
dzinne i zajęcia domowników.
Murowany piec z kominem i kanałami dy­
mowymi rozwinął się z pierwotnego paleni­
ska umieszczonego bezpośrednio na podło­
dze, w średniowieczu zastąpiły go lepione
z gliny piece kopułowe. Od XIV wieku we­
szły do użytku piece kaflowe, które w Skan­
dynawii stały się charakterystycznym ele­
mentem wystroju wnętrz. Decydujący wpływ
na ukształtowanie i sposób eksploatacji pieca
miał rodzaj budulca (glina, kamień, żelazo)
oraz dostępny opał.
Od wieków wszyscy domownicy podczas
chłodnych miesięcy sypiali w największym
pomieszczeniu chaty, które jako jedyne było
ogrzewane i wyposażone w łóżka lub długie
lawy do spania. Także mniejszym zwierzę­
tom gospodarskim oraz psom pozwalano
chronić się przed deszczem i mrozem
w izbie mieszkalnej.
Całe życie wokół ognia
Gdy zapadał zmrok, w największej izbie
zbierali się wszyscy członkowie rodziny,
a piec promieniował ciepłem i oświetlał
wnętrze. W ścianie komina starych pieców
znajdowała się nawet specjalna nisza, w któ­
rej przez cały rok utrzymywano niewielki
ogień, aby mieć źródło światła. Nazywano ją
„światłem pieca” lub „małą latarnią”. Do­
mownicy rzadko byli bez zajęcia, wokół
pieca toczyło się też życie towarzyskie. Ko­
biety przędły, szyły lub tkały, mężczyźni
naprawiali narzędzia lub wykonywali sprzę­
ty domowe i gospodarskie. Biegłość w da­
nym rzemiośle decydowała o pozycji zaj­
mowanej w lokalnej społeczności.
Mieszkańcy dawnej wsi szwedzkiej prowa­
dzili życie odosobnione, dalej niż do sąsiedniej
wsi podróżowano bardzo rzadko.
Duży piec - dużo drewna
Społeczność wiejska była konserwatywna
i uparcie trzymała się utartych zwyczajów. Do­
my budowano z drewna albo - głównie w naj­
bardziej na południe wysuniętej części kraju -
w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem
ścian gliną. Mimo że w południowej Szwecji
dostęp do lasów był ograniczony, paleniska
pieców rozwiązywano w sposób, który unie­
możliwiał oszczędne gospodarowanie opałem,
natomiast otwarte kominki pożerały olbrzymie
ilości drewna. Powierzchnia przekroju komi­
nów była duża, co w połączeniu z wielkością
palenisk powodowało, że ogrzane w pomiesz­
czeniu powietrze ulegało szybkiemu schłodze­
niu. Sprawność cieplna takich pieców była
niska, a ciepło rozchodziło się głównie przez
promieniowanie - gdy ogień się wypalił, piec
przestawał pełnić rolę grzejnika.
11
Współczesny, murowany ze steatytu piec do
sauny produkcji fińskiej, w którym zastosowano
tradycyjne rozwiązanie konstrukcji paleniska.
W Szwecji jeszcze przed wprowadzeniem
chrześcijaństwa każde większe gospodarstwo
miało saunę. Korzystali z niej wszyscy domownicy
zarówno dla higieny, jak i dla zdrowia.
Przygotowanie dużej ilości opalu było
czynnością bardzo pracochłonną, dlatego
cięcie, rąbanie i układanie drewna w stosy
gospodarz najczęściej zlecał parobkom lub
robotnikom sezonowym. Ponieważ korzy­
stanie z zasobów leśnych było łatwe i prak­
tycznie nieograniczone, konstrukcja paleni­
ska nie zmieniała się przez wieki.
Początkowo palenisko i komin budowano
z kamienia naturalnego - bloki granitu, gnej­
su, piaskowca czy wapienia spajano i pokry­
wano wyprawą z mieszaniny piasku, gliny
lub wapna. Często konstrukcję uzupełniano
ceramicznym albo drewnianym okapem. Za­
suwę dymową lub stalowy szyber kominowy
wprowadzono znacznie później.
Dawne piece wymagały utrzymania przez
całą noc niewielkiej ilości żaru, od którego za
pomocą skrawków kory brzozowej lub drzazg
smolaka rozpalano ogień rano. Zapałki nie by­
ły wówczas znane, stosowano hubkę, krze­
mień i krzesiwo, zwykle stalowe. Ponieważ
palono codziennie, najbardziej funkcjonalny
był ogromny, ważący często kilka ton trzon
kuchenny z dużym kominem i piecem chlebo­
wym, który najlepiej spełniał rolę magazynu
ciepła. Duży piec nagrzewał się wolno, ale za
to długo oddawał później ciepło do otoczenia.
Bardzo wczesną formą pieca była sterta
ułożonych w stożek kamieni polnych, które
ogrzewano w ognisku rano i wieczorem
(można uznać je za wzór dla znacznie póź­
niejszych pieców do ogrzewania i wytwarza­
nia pary w saunie). Duże domy w wielu rejo­
nach Szwecji wyposażono w masywne piece
chlebowe z dodatkowym paleniskiem służą­
cym do ogrzewania pomieszczeń. Podczas
pieczenia chleba, które odbywało się regular­
nie, nagrzewały się również kamienne ele­
menty całej konstrukcji - w domu był więc
zawsze świeży chleb i dużo ciepła. Najstarsi
domownicy większość czasu spędzali za pie­
cem czyli na zapiecku gdzie rzadko docierał
chłód. Miejsce to nazywano „półką starych”.
Piec ogrzewany żarem
Na innej zasadzie działały skandynawskie
sattugn, które przypominały prosty piec kaflo­
wy, ale nie miały typowego paleniska. Były
one najbardziej popularne w południowej
Szwecji. Sattugn był zwykle przyłączony do
umieszczonego w sąsiednim pomieszczeniu
pieca kuchennego tak, że płomień, który po
okrążeniu piekarnika szedłby już prosto do
komina, kierowany był do kanału łączącego
oba urządzenia i ogrzewał pokój lub sypialnię.
Natomiast wieczorem żar z paleniska w kuch­
ni przenoszono do komory sattugn, który na­
grzewał się i oddawał ciepło do otoczenia.
Z czasem zaczęto wyposażać sattugn w osob­
ne paleniska i żelazne elementy konstrukcji.
Większość ogrzewanych żarem pieców,
które można jeszcze spotkać w starych do­
mach w Szwecji, wykonano z żeliwnych
płyt z dekoracyjnymi reliefami. Najczęściej
przedstawiają one sceny religijne lub walkę
świętego Jerzego ze smokiem. Przy piecu
pan domu miał swoje stałe miejsce.
12
JERLE - ciężki piec żeliwny produkowany od
XVIII wieku w Bergslagen - nazywany był także
piecem armatnim (górniczym). Carl von Linné,
opisując swoją podróż po Västgöta w 1746 roku,
wspomniał, że w Brattforshyttan widział żelazne
piece o przekroju kołowym. Dziś, po 250 latach,
nadal ogrzewają one wiele szwedzkich domów.
Piec o prostej, solidnej konstrukcji odznacza się
dobrymi właściwościami cieplnymi. Dopływ
powietrza jest regulowany za pomocą zasuwy
w drzwiczkach i szybra w przewodzie kominowym,
który można postawić jako pionowy lub wydłużyć
i wyprofilować, co znacznie zwiększy powierzchnię
oddającą ciepło do otoczenia. Piece armatnie
ustawiano zwykle w niszy, której ściany ogrzewały
się i po wygaśnięciu ognia w palenisku oddawały
zmagazynowane w ten sposób ciepło do otoczenia.
Trzy wieki żeliw nego pieca
W Bergslagen, najstarszym rejonie gómi-
czo-przemysłowym w centralnej Szwecji,
odlewano z żeliwa grubościenne piece, które
dawały przyjemne ciepło. Wiele zabytko­
wych egzemplarzy działa do dziś, a produ­
kowane współcześnie zachowały historycz­
ną nazwę pieców armatnich (górniczych).
Piece żeliwne ustawiano dawnej w niszach,
aby promieniujące z masywnych korpusów
ciepło akumulowało się w murowanych
ścianach. W Bergslagen produkowano także
grube płyty żelazne, którymi obudowywano
otwarte paleniska kominków.
Dzięki temu wzrastała sprawność cieplna
kominka, a żelazne ścianki jeszcze długo po
wygaśnięciu ognia ogrzewały pomieszczenie.
Duże piece armatnie produkowano w Szwe­
cji od 1700 roku do początku XX wieku, obec­
nie zakłady w Bergslagen i Smaland wytwa­
rzają głównie małe piece żeliwne i stalowe.
Następstwa kryzysu
energetycznego
W XVIII wieku w wielu regionach Szwecji
wystąpił kryzys energetyczny, a brak dobrej
Łatwy do wykonania plęciokanałowy piec wielozwrot-
ny o sprawności cieplnej zbliżonej do pieca kaflowego,
od którego odróżnia się sposobem wykończenia ścian
zewnętrznych (gładka wyprawa malowana zwykle na
biało). Drzwiczki komory paleniskowej (żelazne lub
mosiężne) powinny być zaopatrzone w otwory
wentylacyjne z klapkami blokującymi dopływ powietrza
i regulującymi intensywność spalania. Kiedy murowane
ściany pieca nagrzeją się do odpowiedniej temperatury,
należy zamknąć otwory wentylacyjne. Usuwanie sadzy
z przewodu kominowego odbywa się za pomocą
wyczystek, które są umieszczone w czopuchu
i na głównym kanale dymowym.
sieci komunikacyjnej utrudniał transport opa­
łu na większe odległości. W Skane i Halland
większość lasów wycięto, natomiast na wy­
brzeżu Bohuslans zniszczono wielkie obszary
leśne, zdobywając drewno opałowe na po­
trzeby przetwórstwa rybnego. Rozwój gór­
nictwa w centralnej Szwecji spowodował wy­
trzebienie cennych drzewostanów, a w du­
żych miastach coraz trudniej było zdobyć od­
powiednią ilość opału.
Zmniejszenie zasobów leśnych i kryzys
energetyczny zmusiły do poszukiwań bar­
dziej ekonomicznych w eksploatacji urzą­
dzeń grzewczych. W ten sposób rozpoczęła
się epoka pieców kaflowych, stalowych,
i żeliwnych, które - wykonane już w no­
wych technolologiach - do dziś dobrze speł­
niają swoje funkcje.
Podobnie jak większość usprawnień tech­
nicznych, także nowe rodzaje pieców poja­
wiły się najpierw w dużych miastach i bo­
gatych dworach, aby z czasem dotrzeć do
domów robotniczych oraz wiejskich chałup.
Nowością było zmniejszenie otworu
komory paleniskowej i zamknięcie jej
masywnymi drzwiczkami. Dzięki temu
ogrzane powietrze przestało być wyciąga­
ne przez komin z pomieszczenia, spalanie
stało się bardziej efektywne, a jego regu­
lację zapewniały otwory wentylacyjne
w drzwiczkach pieca oraz szyber w prze­
wodzie kominowym. Zamknięte palenisko
podnosiło znacznie sprawność cieplną pie­
ca, zmniejszając jednocześnie zużycie opa­
łu. Największą zaletą pieców kaflowych
i żeliwnych była zdolność magazynowania
ciepła i oddawania go później do otocze­
nia. Aby przez całą dobę utrzymać żądaną
temperaturę, wystarczyło napalić w piecu
dwukrotnie - rano i wieczorem. Za sprawą
efektywnych pieców ówczesna Szwecja
znana była w Europie z przyjemnego
klimatu panującego w pomieszczeniach
mieszkalnych.
Skromny piec
kaflowy o przekroju
kołowym z 1860
roku. Do budowy
użyto tradycyjnych,
żółtych kafli,
wyczystki
i drzwiczki
wykonano
z czarnej blachy.
Przekrój starego pieca kaflowego z pięcioma kanała­
mi dymowymi. Część centralna to komora paleni­
skowa, w której następu...