Neil A. S. - Nowa Summerhill

Spis treści

Przedm ow a w ydaw cy .......................................... W prow adzenie wydawcy: Neill i Sum m erhill

Część pierwsza W stęp ....................................................................... Idea Sum m erhill .................................................. Z eb ran ia szkolne .................................................. S am orząd ................................................................ Z ab aw a i sam oregulacja .................................. P raca i szczerość .................................................. T ru d n e dzieci ........................................................ D alej o tru d n y ch dzieciach .............................. Pryw atne lekcje .................................................... Z drow ie .................................................................. Seks i koed u k acja ................................................ T e a tr i m uzyka .................................................... N auczyciele i n auczanie .................................... P racow nicy Sum m erhill .................................... W olność religijna ................................................ Byli uczniow ie Sum m erhill .............................. N asi inspektorzy .................................................. Przyszłość Sum m erhill ......................................

Część druga D zieciństw o szkockiego c h ło p c a ...................... P raca za m ło d u .................................................... C zasy uniw ersyteckie .......................................... Z aw ód ......................................................................

Przedmowa wydawcy

N o w e Summerhill prezentuje dośw iadczenia A.S. Neilla z pięćdziesięcioletniego okresu kierow ania swą pionier­ ską sam o rządow ą szkołą Sum m erhill. W narrację zostały wplecione fragm enty z jego dw udziestu opublikow anych książek i innych m ateriałów odzw ierciedlających jego pogląd na ulubione tem aty. W 1971 ro k u słuchaliśm y osiem dziesięcioośm ioletniego N eilla opow iadającego nam o swej słynnej szkole. W drugiej części tej książki Neill opow ie historię swego życia i opisze wiele zm ian, jak ich był świadkiem . Pom ysł w ydania tej książki zrodził się po raz pierwszy ostatniej wiosny po rozm ow ie z pew ną A m erykanką zan iep o k o joną faktem zniknięcia z półek księgarskich książki Summerhill. W pro g ram ach am erykańskich ucze­ lni rezygnow ano z om aw iania tego system u kształcenia z pow odu utru d n ień w dostępie do inform acji. N astępnego dnia rozm aw iałem o tym z có rk ą Neilla, Zoe, i uznaliśm y, że jeżeli książka N eilla m a zostać w znow iona, to pow inno się ją przeredagow ać. P o stan o ­ wiliśmy, że pow inienem poświęcić większość m ego czasu w trakcie letniego sem estru na redakcję pism Neilla. Neillowi nigdy nie po d o b ała się pierw otna wersja Sum­ merhill, poniew aż jego am erykański w ydaw ca (i red ak ­ tor), H arold H art, zamieścił jego nieaktualne, po ch o d zą­ ce z lat dw udziestych i z początku lat trzydziestych, freudow skie wyjaśnienia dotyczące psychologii dziecka i poczynił zm iany w prozie Neilla, aby dostosow ać ją do wym ogów am erykańskiego rynku; H art wyłączył rów ­ nież z tekstu wszelkie odniesienia do przyjaciela i nauczy-

cielą Neilla, W ilhelm a Reicha, poniew aż uważał, że Reich był zbyt kontrow ersyjną postacią w Am eryce lat sześćdziesiątych. M am y pow ody wierzyć, że Neill i jego poglądy będą lepiej przedstaw ione w całkow icie nowej edycji jego prac. K siążka Summerhill nie prezentuje w sposób ad ek w at­ ny szkoły, k tórą znaliśm y i kochaliśm y. Po raz pier­ wszy przybyłem do Sum m erhill w 1961 roku w raz z liczną grupą am erykańskich uczniów , po pierwszym w ydaniu pism Neilla. Szkoła liczyła sobie ju ż wtedy czterdzieści lat. Przeżyłem gorzkie rozczarow anie, gdy uprzytom niłem sobie, jak bardzo to miejsce różniło się od tego z książki. W Summerhill większość opisów pochodziła z pracy pod tytułem Ta okropna szkoła, opublikow anej w połow ie lat trzydziestych. T eraz Neill był w sędziwym wieku i nie był już w centrum każdej dobrej opowieści. Ale w racając do tem atu, współżycie w wolności kosztow ało o wiele więcej wysiłku, niż sobie w yobrażałem , a sam orządność była bardziej obecna w życiu szkoły, niż się spodziew ałem . Kiedy jed n ak w pełni przejrzałem na oczy, to zdałem sobie spraw ę z tego, że wolę rzeczywistość od książki. W trakcie redagow ania prac Neilla starałem się o g ra­ niczyć jego opisy funkcjonow ania szkoły do tego, czego sam byłem św iadkiem , lub do przedstaw ionych przez niego konkretnych w ydarzeń. W olność w Sum m erhill po części polegała na tym , że wiele rzeczy organizow ano w różny sposób w różnym czasie. Czytelnicy powinni zdaw ać sobie spraw ę z tego, że wiele przejaw ów sam o­ rządności podlegało zm ianie w raz ze zm ianam i zacho­ dzącym i w szkolnej społeczności. Kiedy po osiem nastoletniej nieobecności wróciłem , aby podjąć pracę w Sum m erhill, uderzyło m nie to, jak wiele z elem entów szkolnego życia nie zm ieniło się od czasu, gdy byłem chłopcem . Później odkryłem , że w tym czasie pewne aspekty szkolnej sam orządności przybiera­ ły bard zo różne form y i dopiero o statnio pow róciły do

p u n k tu wyjścia. Najw ażniejsze jest to, że d o kłada się wszelkich starań, aby zapew nić szkole stru k tu rę, która umożliwi zaspokojenie potrzeb dzieci. Tydzień po zakończeniu letniego sem estru w szkole odbyw a się doroczna konferencja Przyjaciół Fundacji Sum m erhill. F undację pow ołała do życia grupa przyja­ ciół Sum m erhill, rodziców i byłych w ychow anków , w krótce po tym ja k Zoe przejęła kierow nictw o szkoły. Jest to organizacja charytatyw na, staw iająca sobie za cel pozyskanie funduszy dla szkoły i propagow anie w świę­ cie idei Sum m erhill. C hciałbym w tym m iejscu podzięko­ wać członkom i sekretarce fundacji, Freer Spreckley, za rady i w sparcie w trakcie przygotow yw ania tej książki. Przy okazji, jeśli ktoś chce przyłączyć się do Przyjaciół Fundacji Sum m erhill, niech napisze do nich pod adresem szkoły. T egoroczna konferencja odbyw ała się pod hasłem „S am o rządność w dom u i szkole” . Połow a ze stu dw u­ dziestu uczestników przybyła z Niemiec. W ygląda na to, że w następnej kolejności E uropa W schodnia m oże zainteresow ać się dem okratycznym i form am i edukacji. Podczas pobytu w S tanach pokazałem tę książkę kilku ludziom zw iązanym z fundacjam i ośw iatow ym i, którzy byli szczególnie zainteresow ani wolnym i szkołam i. P o­ czynili oni wiele znaczących sugestii co do zm ian w tej publikacji. N iektóre z ich uw ag krytycznych m iały czysto lokalny, am erykański charakter; na przykład sugerow a­ no, że pow inienem pom inąć ustęp o fluoryzacji i cały rozdział o R eichu (jako że Reich jest tam wielce k o n t­ row ersyjną postacią). Ci ludzie byli zw iązani ze szkołam i dziennym i i woleli, aby argum enty przem aw iające na korzyść szkół z internatam i zawrzeć w rozdziale „Inne szkoły” , poniew aż w A m eryce nie m a tradycji czy też przek o n ania do szkół z internatam i dla m łodszych dzieci. Jednakże ich najsurow sza krytyka odnosiła się do sposo­ bu wypowiedzi Neilla, który w latach dziew ięćdziesią­ tych m ógł zostać odebrany ja k o seksista.

Po głębokim przem yśleniu postanow iłem nie w prow a­ dzać tych zm ian. Neill zawsze popierał w olność w ypo­ wiedzi innych i uw ażam , że pow inniśm y p o trak to w ać go z rów ną kurtuazją. W ciągu o statnich dw udziestu lat świat całkiem słusznie zaczął oczekiwać, aby publikacje wolne były od najdrobniejszych przejaw ów uprzedzeń rasow ych czy płciowych. Neill pisał zgodnie z duchem swych czasów, a chociaż dziś jego język m ógłby się w ydaw ać nieco m ało wyważony, to doborem używanych przez niego słów nie kierow ały żadne uprzedzenia i byłby zaszokow any podobnym zarzutem . Bardzo m ocno wie­ rzył, że każdy m a praw o do sam ookreślenia. Neill przez całe życie starał się szeroko w świecie p ropagow ać swe poglądy i teraz, trzydzieści lat po publikacji pierw otnej wersji Summerhill, żywię nadzieję, że ten świat okaże się na tyle w yrozum iały, by właściwie ocenić go na tle czasów, w których żył, i pokochać go p om im o jego w ad i niedostatków . Jego poglądy na tem at znaczenia dzieciństw a nadal nie straciły nic ze swej w yjątkow ości, czego najlepszym dow odem jest działają­ cy m odel jego dem okratycznej szkoły. L istopad 1990

Albert Lamb

Wprowadzenie wydawcy: Neill i Summerhill

A le x a n d e r S utherland Neill dzięki swym wcześniejszym publikacjom m iał już w Anglii dobrze ugruntow aną pozycję radykalnego teoretyka nauczania, gdy w 1921 roku, w w ieku trzydziestu siedm iu lat, pow ołał do życia swą szkołę Sum m erhill. Neill d o ra sta ł w szkockiej wiosce ja k o syn m iejs­ cow ego nauczyciela. W w ieku czternastu lat zaczął p ra ­ cow ać, poniew aż uznano, że w odróżnieniu od siedm io­ rga braci i sióstr nie w arto posyłać go do lokalnej szkoły średniej. W kilka lat później został nauczycielem i m ając dw adzieścia pięć lat, podjął ponow nie naukę, rozpoczy­ nając studia na uniwersytecie w E dynburgu. W ów czas też zaczął pisać na tem at nauczania i w krótce po u k o ń ­ czeniu wyższej uczelni, pracując ja k o zastępca dy rek to ra wiejskiej szkoły w Szkocji, opublikow ał swą pierw szą książkę A Dominie's Log. Poznałem Neilla, gdy był już w podeszłym wieku. Minęły czasy, gdy wraz z młodymi łobuziakam i rzucał kamieniami w okna szklarni. Jego krzepka postać tchnęła niesamowi­ tym spokojem, ale do końca pozostało w nim coś z chyt­ rego Szkota. Łączył w sobie nieśmiałość z łagodną niecierp­ liwością w sposób, którego nie ujawniają jego pisma. M imo to my, dzieci, nadal uważaliśmy go za bardzo przystępnego. Nie miał w sobie nic z wyniosłości dum y tak powszechnej u silnych dorosłych. P otrafił zdobyć ogrom ny au to ry tet, nie przybierając autorytatyw nej postaw y.

Z daw ał się dobrze trzym ać na starość, choć nie myślę, aby był nią napraw dę zachw ycony. W ielką przyjem ność spraw iała m u późno rozkw itła sława, choć w iązało się z nią m nóstw o kłopotów w postaci stert listów i a u to ­ busów pełnych gości. W Wielkiej B rytanii Sum m erhill po raz pierwszy stała się głośna w latach trzydziestych i przez pewien czas Neilla chętnie zap raszan o z w ykładam i. W tym okresie wyw arł on głęboki wpływ na wielu angielskich nauczy­ cieli i rodziców . W tym sam ym czasie Sum m erhill stała się szeroko znana rów nież za granicą i odcisnęła w yraźne piętno na szkolnictw ie w innych częściach św iata. W la­ tach sześćdziesiątych sprzedano w Stanach Z jednoczo­ nych dw a m iliony egzem plarzy książki Neilla Summer­ hill; w Wielkiej B rytanii rów nież cieszyła się ona dużym pow odzeniem . W latach siedem dziesiątych jej niemiecki przekład sprzedano w ponad m ilionie egzem plarzy. O statn io , w latach osiem dziesiątych, książki o S um m er­ hill cieszyły się wielkim wzięciem w Japonii. W pływ tej placów ki na współczesną edukację był zawsze niew spół­ m ierny do liczby jej absolw entów ; w całej historii Sum ­ merhill przez szkołę przew inęło się jedynie około sześ­ ciuset uczniów . Być m oże działalność Neilla największy wpływ w yw arła na rodziców i ich stosunek do własnych dzieci. Neill był w yjątkow y w śród pionierów nowych tren ­ dów ośw iatow ych, bardziej d bając o „psychologię” niż 0 „ed u k ację” . P ow ołana przez niego do życia insty­ tucja jest najstarszą na świecie szkołą sam orządow ą, oferującą nieobow iązkow e lekcje. W początkow ym o k re­ sie przyjm ow ał wiele dzieci z problem am i przystosow aw ­ czymi, ale w latach trzydziestych zmienił oblicze szkoły 1 prow adził n a b ó r zgodnie z pow szechnie przyjętym i zasadam i. W tym czasie Neill zaczął postrzegać Sum m erhill ja k o szkołę terapeutyczną dla norm alnych dzieci. Staw iano sobie w niej za cel w ykorzystanie okresu dzieciństw a

i dojrzew ania do rozwinięcia w uczniu silnej, dojrzałej em ocjonalnie osobow ości. Neill uw ażał, że dzieci same będą odczuw ały w tedy potrzebę uczenia się tego, co im będzie potrzebne. Kluczem do takiego rozw oju było pozostaw ienie im całkow itej sw obody i pozw olenie, by bawiły się tak długo, ja k będą chciały, w atm osferze akceptacji i miłości. D aw ał dzieciom całkow itą wolność z jednym tylko zastrzeżeniem : dopóty m ogły robić to, co im się p o d o b a, dopóki nie przeszkadzały innym w reali­ zow aniu wolności. W 1973 roku, po śmierci N eilla, jego miejsce zajęła żona Ena, k tó ra przez wiele lat pom agała m u dźwigać ciężar kierow ania szkołą, i poprow adziła ją sam a przez dw anaście lat. W 1985 roku có rk a Neilla, Z oe R eadhead (wym awia się R edhead), k tó ra d o ra sta ła ja k o w ychow a­ nka tej szkoły, przejęła stanow isko po m atce i jest obecnie urzędującą dyrektorką. Ż yw otność idei Sum m erhill wydaje się tak oczywista, że zdziwienie budzi fakt niewielkiego zainteresow ania szerokiej opinii publicznej tym , co się tam teraz dzieje. R ok 1991 jest rokiem siedem dziesiątej rocznicy pow sta­ nia najsłynniejszej w świecie szkoły postępow ej, a p om i­ m o to do tej pory nie m a gruntow nego opracow ania pośw ięconego m odelow i jej działania, wpływowi na uczniów i jej potencjalnym konsekw encjom dla św iato­ wych teorii kształcenia o raz praktyki pedagogicznej. P rzykład z ostatnich czasów: m łodsze dzieci w Sum ­ m erhill zawsze chętnie uczestniczą w lekcjach. Starsze rów nież w ydają się bardzo zainteresow ane n au k ą, częs­ to k ro ć p racują o wiele pilniej niż m łodzież w innych szkołach. Jednakże dzieci w w ieku dziesięciu, dw unastu lat pośw ięcają bardzo niewiele czasu na naukę. W tym w łaśnie w ieku zdają się one odczuw ać wielką potrzebę w yrw ania się spod kurateli dorosłych. Zrozum ienie, dlaczego tak się dzieje, m ogłoby pom óc pedagogom opracow ać m odel takiej szkoły, k tóra realizow ałaby n atu raln e potrzeby dziecka, zam iast je zwalczać.

K o n trolę funkcjonow ania Sum m erhill zawsze spraw o­ w ała cała jej społeczność poprzez uczestniczenie w sp o t­ kaniach i ta k o n tro la była o wiele większa, niżby m ogło sugerow ać znaczenie słowa w olność. Dzieci lubią praw a i sam e ustaliły ogrom ną większość z obow iązujących je zasad. W całym okresie istnienia szkoły zapisano w księ­ gach setki „ p ra w ” . W ciągu ostatnich sześćdziesięciu dziewięciu lat każ­ dego tygodnia w trakcie kolejnych sem estrów dzieci zbierały się w soboty po kolacji, aby uzupełniać i zm ie­ niać kodeks, k tó ry regulow ał w szystkie sfery ich w spól­ nego życia. T o pow szechne spotkanie pośw ięcone było ogłoszeniom , pytaniom dotyczącym problem ów ogól­ nych i propozycjom w prow adzenia now ych praw . C h o ­ ciaż nie było ono obow iązkow e, to każdy, dziecko czy pracow nik, m ógł wziąć w nim udział i zabrać głos. C o tydzień społeczność w ybierała nowego przew od­ niczącego (w Sum m erhill zawsze zw anego prezesem lub p anią prezes), który poprow adzi następne spotkanie. Sekretarz, który sporządza p ro to k ó ł, zapisując po ru sza­ ne spraw y, w ysunięte propozycje i w prow adzone now e praw a, najczęściej piastuje swą funkcję przez kilka tygo­ dni z rzędu. S potkanie ogólne rozpoczyna się od spraw o­ zdania try b u n ału (wyjaśnienie jego znaczenia w n astęp ­ nym ustępie). Potem prezes prosi o zabranie głosu tych, którzy wpisali się do po rząd k u ob rad . K ażda spraw a jest rozw ażana osobno, a prezes sam nie m oże zabierać w tych kw estiach głosu, o ile ktoś inny nie zajm ie jego miejsca. Nie m a rów nież praw a głosow ać, ale m a o g ro m ­ ny wpływ na przebieg spotkania. Jeżeli ktoś zakłóca spokój w trakcie o b ra d , prezes m oże przyw ołać go do p o rząd k u lub zm usić do opuszczenia sali. Decyduje, kom u udzielić głosu spośród wielu chętnych, przyjm uje propozycje i kończy dyskusje nad poszczególnym i kwes­ tiam i, zarządzając w danej spraw ie głosowanie. O czternastej, w piątkow e popołudnie, ob rad u je try­

14

bunał. T rybunał to rodzaj sądu, do którego m ożna wnosić pryw atne spraw y, jeżeli m a się poczucie, że zostało się w jakikolw iek sposób skrzyw dzonym . Po w ysłuchaniu indyw idualnych skarg społeczność m oże zdecydow ać o w ym ierzeniu stosow nej kary. O prócz o d ­ bywających się regularnie ogólnych sp o tk ań i posiedzeń try b u n ału istnieje m ożliw ość zw ołania sp o tk an ia n ad ­ zwyczajnego. Jest ono prow adzone w ten sam sposób co posiedzenia try b u n ału , tyle że m ożna poruszać bardziej ogólne spraw y i ustalać now e praw a. S p o tk an ia w Sum m erhill łączyły w sobie form alność i elastyczność w instynktow nie zrozum iały dla dzieci i akceptow any przez nie sposób. K olejne pokolenia szybko uczą się wszystkich subtelności sam orządności. Posiedzenia tych dem okratycznych ciał ustaw odaw czych i sądow niczych zabierają jedynie nieznaczną część czasu w ychow ankom Sum m erhill. ale ich obecność jest stale odczuw ana w życiu szkoły. Liczba spraw poruszanych faktycznie w trakcie sp o tk an ia jest m ała w porów naniu z tym , ja k długo trw ają w ciągu tygodnia rozm ow y o zm ianie praw a lub „załatw ieniu kogoś” . Pozycja, ja k ą Z oe zajm uje w trakcie zebrań, różni się od tej, ja k ą przyjm ow ał jej ojciec. W iększość propozycji Neilla była celow o niem ądra i były w głosow aniu o d ­ rzucane. U w ażał on za w ażne, ja k o d y rek to r i terapeuta, nie zajm ow ać stanow iska w spraw ach o charakterze osobistym ; Neill m iał w spaniałą um iejętność niepoddaw ania się osądom . Z a naczelny swój cel uw ażał trzy­ m anie się w tle i pozw olenie, by dzieciaki sam e kierow ały swą w łasną szkołą. Z oe zachow uje się jak jed n o z dużych dzieci, o m a­ w iając swe spraw y z resztą społeczności i głosując zgod­ nie z własnym i przekonaniam i. C zasam i, patrząc, jak w ym achuje podniesioną ręką, prosząc o zabranie gło­ su, m am w rażenie, że cofnąłem się o trzydzieści lat, gdy oboje byliśmy nastolatkam i. C ałe życie zw iązane

z Sum m erhill uczyniło z niej kogoś w rodzaju n a tu ra l­ nego d em okraty w tej w spólnocie dzieci. M iała nie­ om ylny instynkt wyczuw ania tego, ja k m oże um ożliwić dzieciakom przejęcie odpow iedzialności za swą w łasną szkołę. Sum m erhill zarządzana jest nie tylko przez spotkania, lecz rów nież przez kom isje, w ybierane w czasie głosow a­ nia ogólnego, oraz przez rzeczników. N a początku każ­ dego sem estru trzeba często utw orzyć kilka nowych komisji lub w ybrać nowych członków do już istnieją­ cych, takich ja k kom isja pilnująca zasypiania, kom isja biblioteczna i kom isja socjalna; w ybiera się rów nież rzeczników. C o tydzień pełni obow iązki trzech rzeczników p o m a­ gających tym , którzy wdali się w sprzeczki i potrzebują niezależnego arb itra . O d czasu do czasu udaje im się załagodzić sytuację tu i ówdzie, ale najczęściej służą oni ja k o św iadkow ie lub w prow adzający, gdy spraw ę ro z p at­ ruje się na spotkaniu. N auczyciele rów nież korzystają z rzeczników , nie chcąc, by postrzegano ich ja k o osoby au to ry ta rn e, narzucające swoje praw a. M iejsce rzeczników w strukturze szkoły pokazuje, jak ą przeszła ona ew olucję w trakcie swego istnienia. Starsze dzieci zawsze próbow ały rozstrzygać spory m łodszych, ale oficjalną nazwę w prow adzono dla tego stanow iska d o p iero w połow ie lat sześćdziesiętych. W owym czasie m iałem siedem naście lat, a reszta pracow ników szkoły była rów nież bardzo m łoda. Przypom inam sobie, ja k syn Eny, Peter W ood, po raz pierwszy przeczytał nam o tym , że w Szwecji używa się rzeczników , by rozstrzygnąć spory pom iędzy obyw atelam i a lokalnym i władzam i. Z o stało to przedyskutow ane na sp o tk an iu i za p ro p o n o ­ w ano, by pow ołać naszego w łasnego rzecznika. Z o ­ stałem nim przez resztę sem estru. Idea ta pasow ała d obrze do Sum m erhill i ciągle trafiały do mnie m aluchy skarżące na siebie wzajemnie. Sum m erhill jest tak w yjątkow ą społecznością, że m oż­ 16

na zapewne opisać na wiele sposobów to, co się w niej dzieje. Relacja Neilla jest jednym z nich. D anne G oodsm an, który za m oich czasów był jednym z m aluchów, napisał o szkole z antropologicznego punktu widzenia, przedstaw iając uczniów wyższych klas ja k o prawdziwych seniorów w tej strukturze społecznej. W edług niego: Starszy dzieciak uw ażany być m oże za strażnika kul­ tury szkoły; i m ożem y spostrzec, iż bycie starszym uczniem zw iązane jest z rolą, której przypisuje się wysoki prestiż. W pływ tego na stru k tu rę społeczną szkoły jest bardzo interesujący. O znacza to, że dzieci odd aw ane są pod opiekę nie tyle dorosłych, ile innych dzieci. W ażnym aspektem szkoły jest rozpiętość wieku i zain­ teresow ań w społeczności złożonej z praw ie stu osób, zbliżonej rozm iaram i d o tradycyjnej, wielopokoleniow ej rodziny. Ena, m atk a Zoe, obchodziła niedaw no osiem ­ dziesiąte urodziny i jest najstarszym jej członkiem . Wiek uczniów w aha się od siedem nastu do pięciu lat. O r­ ganizacja życia w Sum m erhill obejm uje zarów no dem o­ kratyczne form y sam orządow e, ja k i stru k tu ry hierar­ chiczne, o p arte na oczekiw aniach zw iązanych z różnicą wieku. Ten pluralizm wieku, płci i zainteresow ań p o ­ zw ala szkole uniknąć, ja k określiła to kiedyś M arg aret M ead, tłam szenia jednostek przez społeczność. Lubię m yśleć o Sum m erhill ja k o o dem okracji w ateń ­ skim stylu. P onad wolnym i obyw atelam i stoi d y re k to r­ ka. Spraw y, które napraw dę nie interesują dzieci, lub spraw y w ym agające zbyt dużej odpow iedzialności zare­ zerw ow ane są dla Z oe i pracow ników . N a przykład uczniowie nie podejm ują decyzji w takich spraw ach jak zatru d n ianie nowych pracow ników lub usuw anie dzieci ze szkoły. W cieniu wolnych obyw ateli m am y tu u k ry ­ tych pom ocników , podobnych do klasy niew olników w starożytnych A tenach. Wiele sytuacji, k tóre m ogłyby wywołać konflikty w społeczności, nie pow staje, ponie­

waż jedzenie przygotow uje się, pom ieszczenia sprząta się i u b ran ia pierze się bez ich udziału. Jest to istotna różnica pom iędzy Sum m erhill i innym i szkołam i pryw atnym i, częściowo w yjaśniająca, dlaczego społeczność tw orzona przez nasze dzieci jest szczególnie silnie zintegrow ana. Uczniowie w dużym stopniu sam i odpow iedzialni są za swoje życie, ale opiekujem y się nimi w taki sposób, by mogli nieskrępow anie cieszyć się dzieciństw em , nie nęka­ ni przez troski, które nie pow inny być ich udziałem . W ielu spraw , k tó re w innych szkołach w łączono teraz do p rogram ów nauczania, w Sum m erhill uczy sam o życie. Dzieciom nie trzeba w pajać zasad tolerancji raso­ wej, gdy w ychow ują się w swojego rodzaju w ielopokole­ niowej rodzinie, składającej się z różnych ras; podobnie dzieje się z poszanow aniem praw kobiet. Szkoła jest w znacznej m ierze zarządzana przez najstarszych uczniów . Jeśli tylko są w szkole starsze dziew częta, dojrzew ające szybciej od chłopców , to przejm ują głów ną rolę w jej prow adzeniu — jest to jeszcze jed n a lekcja bez nauczyciela. G dy tylko postanow iliśm y, że zredaguję now ą wersję książki Summerhill, nadeszła w iadom ość od inspektorów Jej Królewskiej W ysokości, że zam ierzają przyjechać na najdłuższą dotychczas wizytację. W przeszłości takie wizyty kosztow ały szkołę wiele bezsennych nocy, a także sp oro pieniędzy przeznaczonych na odnaw ianie i przebu­ dow yw anie naszych posesji. Inspektorzy zjechali pod koniec pierwszego tygodnia letniego sem estru. G dy tylko wyjechali, Z oe napisała: „Pięć dni o d ­ wiedzin inspektorów Jej Królewskiej W ysokości p o d o b ­ nych jest do odw iedzin dalekich, wścibskich i trochę pruderyjnych krew nych, m yszkujących po waszym d o ­ m u, zaglądających do piekarnika, obw ąchujących lodów ­ kę i szperających w szufladach z bielizną. M ożna to jedynie określić ja k o narzucanie się” . W swoich ra p o r­ tach byli bardzo przyjacielscy i pełni szacunku — być m oże Sum m erhill zam ieni się w końcu w pewien rodzaj

czcigodnej, brytyjskiej instytucji — ale stw arzali w raże­ nie, iż będą nadal przyglądać się szkole uważnie. W przy­ szłości b iu rokracja m oże nas b ard zo krępow ać. Po odjeździe inspektorów zajęcia w letnim sem estrze zaczęły biec norm alnym trybem . Starsze dzieci przeszły przez egzam iny końcow e w połow ie okresu i szkoła p o d d ała się rozluźnionej atm osferze przypom inającej chyba najbardziej sw obodny, am erykański obóz. W ielu uczniów ganiało na dw orze (lub jeździło na deskorol­ kach), wielu kąp ało się w basenie. Jak zwykle kom isja organizująca zakończenie sem estru zam knęła w ostatnim tygodniu świetlicę, przygotow ując ją do wielkiego party na zakończenie roku. Jej ściany obw ieszono rysunkam i i p o k ry to potężnym i m alow idłam i; pow ieszono serpen­ tyny i balony. A ktorzy poświęcili wiele czasu p rzygoto­ w aniom końcow ego spektaklu (zatytułow anego ironicz­ nie Nadchodzą inspektorzy). W o statn ią sobotę roku szkolnego, po przedstaw ieniu, wszyscy zgrom adzili się na otw arcie świetlicy i roz­ poczęła się tradycyjna zabaw a kończąca naukę. Tego wieczoru szkolna grupa rockandrollow a grała długo. 0 północy dzieci opuszczające szkołę skupiły się w śro d ­ ku koła utw orzonego przez pozostałych i zaśpiew ano im Auld Lang Syne. C hociaż Sum m erhill daje tradycyjne w ykształcenie 1 d u m n a jest z osiągnięć akadem ickich swoich uczniów , praw dziw e znaczenie jej pro g ram u kształcenia jest o wie­ le głębsze. N iektóre dzieci przyjeżdżają do Sum m erhill z problem am i em ocjonalnym i i opuszczają szkołę jak o wew nętrznie zintegrow ani i silni ludzie. W tej chwili p o n ad jed n a trzecia m łodzieży w szkole pochodzi z J a p o ­ nii, sp oro jest rów nież z innych krajów , ale wszyscy to sum m erhillczycy. Życzliwość, optym izm i poleganie na sobie to zaraźliw e cechy w tej szkole. Jej stru k tu ra pozw ala dzieciom na niezależność połączoną z je d n o ­ czesną ak ceptacją obow iązków w stosunku do innych ludzi, pod o bnie ja k dzieje się to w najlepszych rodzinach.

Wstęp

W

zasadzie dzisiejsza (1971) Sum m erhill jest tak a sam a jak w m om encie założenia w 1921 roku. N adal obow ią­ zuje niezależność i sam orządność uczniów i nauczycieli, sw oboda w uczestniczeniu bądź nieuczestniczeniu w zaję­ ciach, w olność pozw alająca na zabaw ę przez całe dni, tygodnie czy lata, jeśli to konieczne, w olność od jak iej­ kolwiek indoktrynacji religijnej, m oralnej czy politycz­ nej, w olność od urabiania ch arak teru . W innych szkołach ludzi z inicjatyw ą i dobrych n a u ­ czycieli liczy się na legiony i pow inno się ich szanow ać za niezwykły trud, jakiego od nich w ym aga praca w krępu­ jącym ich działanie środow isku — w szkołach m ających często koszarow y ch arak ter. Ja jed n ak uw ażam , że oni nie m ogą mi niczego zaofiarow ać, poniew aż nie idziemy tą sam ą drogą; być m oże podążam y po rów noległych trak tach , które p raw dopodobnie nigdy się nie przetną, gdyż oni pracują w szkole, a ja w sam orządnej spo­ łeczności. Z auw ażam jed n ak pewne oznaki postępu. N ow oczes­ ne szkoły podstaw ow e p o trafią być doskonałe. T a, k tórą widziałem w Leicester, była zupełnym przeciwieństwem szkół podstaw ow ych sprzed czterdziestu lat — zadow o­ lone twarze, gw ar sw obodnych rozmów, każde dziecko zajęte swoją pracą. N astępnym krokiem pow inno być przeniesienie tych sw obodnych m etod nauczania do szkół średnich, co, biorąc pod uwagę system egzam inacyjny, jest zadaniem praw ie niemożliwym do zrealizowania. Sum m erhill pokazała św iatu, że szkoła m oże być w olna od strachu przed nauczycielam i, poniżenia i lęku

przed życiem. Jej pracow nicy nie zachow ują się wyniośle ani też nie oczekują szczególnych względów tylko dlate­ go. iż są dorosłym i. Ich jedynym przywilejem z pu n k tu w idzenia naszej społeczności jest sw obodny w ybór pory udaw ania się na spoczynek. Jedzą to sam o. co pozostali członkow ie naszej szkolnej rodziny. Z w racam y się do nich po im ieniu i rzadko są obdarzani przezwiskam i; a jeżeli już, to są one dow odem przyjaznego i rów nego trak to w ania. Przez trzydzieści lat G eorge C orkhill, nasz nauczyciel nauk przyrodniczych, był G eorge’em lub K orkiem lub C orkie'em . Był ulubieńcem wszystkich. Nie m a potrzeby stw arzania barier odgradzających uczniów od nauczycieli, barier w znoszonych przez d o ro ­ słych, nie przez dzieci. Nauczyciele chcieliby być boż­ kam i, chroniącym i się za swą w yniosłością. O baw iają się, że utraciliby swój au to ry tet, gdyby zachowywali się jak ludzie, a ich klasy zm ieniłyby się w dom y w ariatów . O baw iają się porzucić swe obaw y. O grom ne rzesze uczniów lękają się swych nauczycieli. T o dyscyplina jest źródłem strachu. Z apytajcie któregokolw iek z żołnierzy, czy boi się swego starszego sierżanta; nigdy nie sp o t­ kałem takiego, który by się nie bał. C o raz częściej dochodzę do przekonania, że najw ięk­ szą reform ą, jakiej wym agają nasze szkoły, jest usunięcie przepaści, która dzieli młodych i starych, przyczyniając się do podtrzym ania paternalizm u. Taki dyktatorski a u to ­ rytet wywołuje w dziecku poczucie niższości, które potem ciągnie się za nim przez całe życie; ja k o dorosły po prostu zastępuje autorytet nauczyciela autorytetem szefa. Być m oże istnienie arm ii jest koniecznością, ale nikt, prócz tępych konserw atystów , nie będzie obstaw ać przy tym , że wojskowy dryl jest wzorcowym sposobem życia. A m im o to w naszych szkołach panuje właśnie tak a, albo i gorsza, dyscyplina. Żołnierze przynajm niej m ają dużo ruchu, a dziecko, w wieku, gdy n atu ra ln ą potrzebą jest fizyczna aktyw ność, większość czasu spędza siedząc na pupie. 24

L

W tej książce w yjaśniam , dlaczego obecnie istniejący układ sił próbuje zniszczyć w italność dzieci, ale przew a­ żająca większość nauczycieli nie rozum ie tego, co kryje się za dyscypliną i kształtow aniem ch arak teru , i więk­ szość z nich nie chce tego wiedzieć. W ychow yw anie poprzez dyscyplinę jest najłatwiejsze. BACZNOŚĆ! SPO C ZN IJ! T o kom endy z koszarow ego placu i sali klasowej. W USA tę rolę spełnia strach uczniów przed złymi ocenam i — idiotycznym i ocenam i, które nie m ają żad­ nego znaczenia — lub obaw a przed oblaniem egzam i­ nów; w niektórych krajach nadal króluje strach przed trzciną lub pasem czy też obaw a przed szyderstw am i lub kpinam i głupich nauczycieli. Tragiczne jest to, że i oni nie są wolni od strachu — boją się odsłonić, obaw iają się, że nadzw yczajna intuicja dzieci odkryje ich praw dziw e oblicze. Ja to wiem. Dziesięć lat pracy w państw ow ych szkołach pozbaw iło mnie wszelkich złudzeń co do nauczycieli. W swoim czasie też byłem wyniosły, zachow yw ałem się z rezerwą i byłem zw olennikiem dyscypliny. N auczałem w systemie o p arty m na rzem ieniu, ja k w Szkocji nazyw aliśm y pas. Używał go mój ojciec, a ja poszedłem w jego ślady, naw et nie zastanaw iając się nad zaletam i i wadam i tej m etody — aż do owego dnia, gdy ja k o d y rek to r zbiłem nim chłopca za zuchw ałość. N ieoczekiw anie pojaw iła mi się w głowie now a myśl. C o ja robię? T o m ały chłopiec, a ja jestem duży. D laczego biję kogoś m niejszego od siebie? W rzuci­ łem swój rzemień do ognia i nigdy już nie uderzyłem dziecka. Z uchw ałość chłopca sprow adziła m nie do jego pozio­ mu; obraziło to m oją godność, mój status najwyższego au to ry tetu. O n zwrócił się do m nie tak, jakbyśm y byli sobie równi — niew ybaczalna zniew aga. Ale dzisiaj, sześćdziesiąt lat później, tysiące nauczycieli nadal tkwi tam , gdzie w tedy ja się znajdow ałem . Trąci to zaro zu ­ m ialstw em , ale to po p ro stu naga praw da, że nauczyciele

w większości odżegnują się od tego. by być człowiekiem z krwi i kości. ' Nie dalej jak w czoraj pewien m łody kolega powiedział mi, że d y rek to r straszył go wyrzuceniem z pracy, ponie­ waż jeden z chłopców zwrócił się do niego per Bob. „C o to by było, gdyby szeregowiec zw racał się do pułkow nika per Jim ?” Dlaczego dostaję tysiące listów od dzieci? Nie z pow o­ du mych pięknych oczu — o nie — ale dlatego, że idea Sum m erhill przem aw ia do ich najgłębszych uczuć, ich tęsknoty za w olnością, nienawiści do auto ry tetó w w d o ­ m u i szkole, pragnienia naw iązania k o n tak tu ze sta r­ szymi. W Sum m erhill nie ma przepaści między pokole­ niam i. G dyby tak było, nie odrzucono by połow y z m o ­ ich propozycji. G dyby tak było, to dw unastoletnia dzie­ wczynka nie m ogłaby powiedzieć nauczycielowi, że jego lekcje są nudne. M uszę dodać, że rów nież i nauczyciel m oże powiedzieć dziecku, że jest piekielnie nieznośne. O bu stronom należy się tak a sam a wolność. W ychow anie pow inno w yrabiać w dziecku poczucie własnej w artości, a jednocześnie budzić w nim uczucia prospołeczne; robi to bez w ątpienia szkoła sam o rząd o ­ wa. W innych szkołach posłuszeństw o jest uw ażane za tak wielką cnotę, że w późniejszym życiu tylko nieliczni p o trafią się czem ukolw iek przeciwstawić. Tysiące stu ­ dentów zdobyw ających zaw ód nauczyciela jest pełnych entuzjazm u w stosunku do swego przyszłego zajęcia. Rok po opuszczeniu m urów uczelni siedzą w pokojach nauczycielskich przekonani, że w ychow anie oznacza uja­ rzm ienie i dyscyplinę. T o praw da, że nie m ogą ośmielić się na przewciwstawienie system owi, bo zostaną wylani z pracy, ale nieliczni się na to odw ażają, choćby tylko w swych m yślach. T ru d n o przełam ać bariery urabianego przez całe życie charakteru. N ikt nie m oże zaprzeczyć tem u, że społeczeństw o jest chore; to, że nie chce uleczyć się z tej choroby, również nie budzi wątpliw ości. O dpiera wszelkie ludzkie wysiłki,

by się popraw ić. Sprzeciwiało się praw u głosu dla kobiet, zniesieniu kary śmierci; sprzeciw iało się zreform ow aniu naszego o k rutnego praw a rozw odow ego, naszych o k ru ­ tnych praw przeciw ko hom oseksualistom . N aszym za d a­ niem, ja k o nauczycieli, jest przeciw staw ienie się psycho­ logii tłum u, psychologii stada baranów , w którym każde zwierzę w ygląda i ryczy tak sam o — bee, bee — o d ­ pędzając czarną owcę i tych, którzy się za nią ujm ują. N asze szkoły m ają swoich pasterzy, nie zawsze naj­ łagodniejszych. Nasze owieczki odziane są w swe miłe m undurki. W psychologii nie m a osób wszechwiedzących. W e­ w nętrzne siły rządzące ludzkim życiem nadal są w znacz­ nym sto p n iu przed nam i ukryte. O d czasu, gdy geniusz F reuda pow ołał ją do życia, psychologia przebyła ju ż długą drogę; ale nadal to m łoda n au k a, odkryw ająca brzegi nowych kontynentów . Za pięćdziesiąt lat ludzie będą pew nie śm iać się z naszej dzisiejszej ignorancji. O d kąd porzuciłem nauczanie i zająłem się psychologią dziecka, m iałem do czynienia z różnym i dziećmi — m ło­ dym i podpalaczam i, złodziejam i, kłam cam i, m oczącym i łóżka i skorym i d o gniewu. L ata intensywnej pracy z m łodzieżą przekonały m nie o tym , ja k stosunkow o niewiele jeszcze wiem o siłach m otyw ujących d o życia. Jednakże jestem przekonany, że rodzice, którzy mieli do czynienia jedynie z w łasnym i dziećm i, wiedzą o wiele mniej ode mnie. Poniew aż wierzę, że tru d n e dzieci praw ie zawsze sp ra­ wiają k ło p oty z pow odu nieodpow iedniego trak to w an ia ich w dom u i w szkole, dlatego też pozw alam sobie w rów nym stopniu zw racać się do rodziców , jak i n a u ­ czycieli. Czym zajm uje się psychologia? Sugerow ałbym użycie term inu uleczenie. Ale jakiego rodzaju uleczenie? Ja nie chcę, aby uleczono m nie z mego przyzw yczajenia do w ybierania koloru pom arańczow ego i czarnego; nie

chcę, aby wyleczono m nie z palenia ani ze słabości do piwa. Ż aden nauczyciel nie m a praw a leczyć dziecka z jego zam iłow ania do walenia w bęben. P ow inno się jedynie uw alniać je od tego, co unieszczęśliwia. Przez te wszystkie lata tylko w jednym względzie zm ieniłem swe podejście do psychologii. W czasach, gdy m oja szkoła znajdow ała się na terenie Niem iec, a potem A ustrii (w latach 1921 do 1924), znajdow ałem się w środ­ ku now ych ruchów psychoanalitycznych. P odobnie jak wielu innych m łodych głupców m yślałem , że byliśmy już 0 krok od utopii. Uczynić nieśw iadom ych św iadom ym i 1 świat uwolni się od nienawiści, przestępstw i wojen. O dpow iedzią była psychoanaliza. K iedy wróciłem d o W ielkiej B rytanii, do d o m u zw ane­ go Sum m erhill, w Lyme Regis m iałem jedynie pięciu uczniów. W ciągu trzech lat ich liczba w zrosła do dw udziestu siedm iu. W iększość z nich stanow iły dzieci tru d n e przysłane tam przez zdesperow anych rodziców i szkoły — dzieci kradnące, destruktyw ne i nieokrzesane. M yślałem , że „leczyłem ” je za pom ocą psychoanalizy, ale stw ierdziłem , że te, które odm aw iały uczestniczenia w tych sesjach, rów nież zostaw ały uleczone i doszedłem do p rzekonania, że to w olność, a nie psychoanaliza była lekarstw em na ich dolegliwości. N a szczęście to nie ona wybawi ludzkość od traw iącej ją choroby. Nie twierdzę, że ta m etoda jest zła, ale wiem, że nauczyciel nie pow inien być psychoterapeutą. T erapeuta musi być neutralny, stać z boku. G dybym na ogólnym sp o tk an iu spytał: „ K to , do diabła, pożyczył sobie mój płaski klucz i nie zw rócił go?” , a uczyniłby to Willi, to dla niego mój głos zabrzm iałby ja k narzekania ojca i zacząłby utożsam iać m nie z gliniarzem ; a na następnej sesji psychoanalizy zam knąłby się w sobie niczym m ałż w muszli. T ru d ne dziecko to dziecko nieszczęśliwe, walczące z sam ym sobą; a w konsekw encji z całym światem . P odobnie m a się spraw a ze spraw iającym i trudności

L

dorosłym i. Szczęśliwy człowiek nigdy nie zakłóci sp o t­ kania. nie będzie głosił haseł wojennych czy linczował M urzyna. Szczęśliwa kobieta nigdy nie będzie łajać dzieci czy męża. Szczęśliwy człowiek nigdy nie będzie m o r­ dow ał czy kradł. Szczęśliwy pracodaw ca nigdy nie będzie grozić swym pracow nikom . W szystkie zbrodnie, cała nienawiść, wszystkie wojny w ynikają z poczucia nieszczęścia. Ta książka jest próbą p o kazania, skąd bierze się to nieszczęście i jak rujnuje ludzkie życie oraz jak m ożna w ychow ać dzieci, aby wiele z tego zła nigdy nie ujrzało św iatła dziennego. C o więcej, ta książka jest historią pew nego miejsca — szkoły Sum m erhill — w którym leczy się uczniów nieszczęśliwych, a co ważniejsze — gdzie w ychowuje się ich do życia w szczęściu.

Idea Summerhill

J e s t to opow ieść o nowoczesnej szkole Sum m erhill, k tó ra została założona w 1921 roku, a znajduje się w Leiston, w hrabstw ie Suffolk, i jest o d d alo n a o około stu mil od L ondynu. P arę słów o uczniach Sum m erhill. N iektóre dzieci przybyw ają do niej w wieku pięciu lat, a inne dopiero ja k o d w unastolatki, pozostają zaś w szkole na ogół do szesnastego roku życia. W dobrym okresie m iewam y ok o ło trzydziestu pięciu chłopców i trzydzieści dziew ­ cząt, z czego znaczna liczba pochodzi z innych krajów . Dzieci, podzielone na grupy wiekowe, m ieszkają ra ­ zem z opiekunam i. M aluchy śpią w kam iennym budyn­ ku, starsze w drew nianych chatach. N ik t nie spraw dza dziecięcych pokoi, ale też nikt im ich nie sprząta. W tym względzie pozostaw ia się uczniom całkow itą sw obodę. N ikt nie m ówi im też, w co m ają się ubrać: w kładają na siebie to, co chcą. G azety nazyw ają nas szkołą „chodź-jak-ci-się-podob a ” i dają d o zrozum ienia, że jest to zbiorow isko rozw ydrzonych prym ityw ów , które nie znają zasad i d o ­ brych m anier. D latego też w ydaje mi się konieczne napisanie, w m ia­ rę m ożliwości, uczciwej historii Sum m erhill. T o, że będę pisać przychylnie, jest chyba naturalne; aczkolw iek spró­ buję pokazać zarów no wady, ja k i zalety szkoły. O jej w artości niech świadczą zdrow e, wolne dzieci, których życie nie zostało zatru te strachem i nienawiścią. Oczywiście, szkoła, k tóra zm usza aktyw ne dzieci do siedzenia w ław kach i uczenia się w większości niepo30

raczej, aby szkołę opuścił szczęśliwy zam iatacz ulic niż znerw icow any uczony. Jak a jest Sum m erhill? N o cóż, po pierwsze, lekcje są nieobow iązkow e. Dzieci m ogą w nich uczestniczyć albo nie — naw et przez całe lata, jeśli tego chcą. Oczywiście jest rozkład zajęć, lecz tylko dla nauczycieli. Zajęcia odbyw ają się zwykle w grupach wiekow ych, ale czasam i także w grupach zainteresow ań. Nie stosuje­ my nowych m etod nauczania, poniew aż nie uw ażam y, aby nauczanie sam o w sobie m iało wielkie znaczenie. To, czy d an a szkoła opracow ała specjalne sposoby naucza­ nia dzielenia, czy nie, nie m a żadnego wpływu na rezultaty kształcenia, poniew aż dzielenie jest ważne tylko dla tych, którzy chcą się go nauczyć. A dziecko, które pragnie opanow ać tę sztukę, d o k o n a tego bez względu na to, jakich m etod będzie się w danej szkole używać. Dzieci, które przybyły do Sum m erhill w wieku przed­ szkolnym , od początku swego pobytu tutaj biorą udzińł w lekcjach; ale uczniow ie z innych szkół ośw iadczają, że nigdy nie będą chodzić na żadne przebrzydłe lekcje. Bawią się i jeżdżą na row erach, plączą się pod nogam i — ale unikają zajęć lekcyjnych. C zasam i trw a to m iesią­ ce, a naw et lata. Czas potrzebny do otrząśnięcia się z tego stanu jest proporcjonalny do nienaw iści, jakiej doświadczyli w ostatniej szkole. Pewnego razu przyszła do nas dziew czynka z klasztoru. P różnow ała przez trzy lata. Przeciętny okres pozbycia się awersji do uczest­ niczenia w zajęciach jest znacznie krótszy. Ci, którym ta idea w olności jest obca, będą się za­ stanaw iać, co to za zw ariow ane miejsce, w którym dzieci baw ią się cały dzień, jeśli m ają na to ochotę. W ielu z dorosłych mówi: Jeśli posłano by m nie do takiej szkoły, to nigdy bym niczego nie zrobił. Inni m ówią: T akie dzieci będą się czuły głęboko upośledzone, jeżeli przyjdzie im kon k u row ać z dziećmi, które m usiały się uczyć. W tym m iejscu przychodzi mi na myśl Jack, który opuścił szkołę w wieku siedem nastu lat, aby rozpocząć 0

32

L

pracę w fabryce budow y m aszyn. Pewnego dnia wezwał go do siebie dyrektor. — Jesteś chłopakiem z Sum m erhill — pow iedział. — C iekaw jestem , jakie teraz m asz zdanie o tego ro ­ dzaju w ykształceniu, gdy znalazłeś się w śród ch ło p a­ ków z tradycyjnych szkół. Załóżm y, że m iałbyś po n o w ­ nie w ybierać, poszedłbyś wówczas do E ton czy do Sum m erhilł? — Oczywiście, że do Sum m erhill — o d p arł Jack. — Ale co ona takiego daje, czego nie d ają inne szkoły? Jack p o d ra p ał się po głowie. — Czy ja wiem — pow iedział w olno. — M yślę, że daje poczucie całkow itej w iary w siebie. — T ak — pow iedział pow ażnie dyrektor. — Z au w a­ żyłem to, gdy wszedłeś do pokoju. — O rety! — roześm iał się Jack. — P rzepraszam , jeżeli zrobiłem na panu takie wrażenie. — P odoba mi się to — powiedział dyrektor. — Zwykle ludzie, których d o siebie wzywam, denerw ują się i wy­ glądają nieswojo. Ty wszedłeś tu, jakbyś był mi równy. T a opow ieść pokazuje, że w ykształcenie sam o w sobie nie jest tak w ażne ja k osobow ość i ch arak ter. Jack oblał egzam iny na uniw ersytet, poniew aż nienaw idził uczenia się z książek. Ale jego brak wiedzy z zakresu Esejów L arnba czy języka francuskiego nie upośledził go życio­ wo. Jest obecnie odnoszącym sukcesy inżynierem . Jednakże w Sum m erhill jest wiele nauki. Być m oże grupa naszych dw u n asto latk ó w nie m ogłaby k o n k u ro ­ wać z klasą rów ieśników w kaligrafii, ortografii czy ułam kach. Ale na egzam inach w ym agających oryginal­ ności nasza drużyna pobiłaby inne na głowę. W tej szkole nie m a klasów ek, ale czasam i dla zabaw y robię jak iś egzam in. Poniższe pytania pochodzą właśnie z jednego z nich. G dzie znajdują się: M adryt, W yspa C zw artkow a, w czoraj, miłość, dem okracja, nienaw iść, mój kie-

szonkow y śrubokręt (niestety, na to pytanie nie uzys­ kałem satysfakcjonującej odpow iedzi)? Podaj znaczenie następujących w yrazów (liczby w skazują, ilu odpow iedzi oczekuje się na każde z py­ tań): hand (3) (jedynie dw oje podało praw idłow o trzecie znaczenie — tradycyjna m iara rów na czterem calom ); brass (4) (m etal, czelność, wyższy oficer, sek­ cja instrum entów dętych w orkiestrze). Przetłum acz m onolog H am leta „B yć-albo-nie-być” na język Sum m erhill. Oczywiście pytania nie m ają być pow ażne, a dzieci b ard zo je lubią. N ow o przyjęci nie doró w n u ją poziom em odpow iedzi uczniom , którzy zaaklim atyzow ali się już w szkole. I to nie z pow odu mniejszych możliwości intelektualnych, ale raczej dlatego, że przyzwyczaili się pracow ać w myśl utartych reguł i najdrobniejsze odstęps­ two od nich w praw ia ich w zakłopotanie. T ak w ygląda zabaw ow a stro n a naszego kształcenia pracy. N a wszystkich lekcjach pracuje się b ard zo dużo. Jeżeli z jakiegoś pow odu nauczyciel nie może p o p ro w a­ dzić zajęć w oznaczonym dniu, to zwykle uczniow ie są tym bardzo rozczarow ani. Dziewięcioletni David musiał zostać odizolowany od resz­ ty dzieci z powodu kokluszu. Płakał gorzko z tego powodu. — Stracę lekcję geografii R ogera — protestow ał. D avid był w szkole praktycznie od urodzenia i m iał zdecydow ane i bezdyskusyjne poglądy na tem at koniecz­ ności udzielania mu lekcji. O becnie jest profesorem m atem atyki na Uniwersytecie L ondyńskim . K ilka lat tem u podczas ogólnego sp o tk an ia szkoły (na którym drogą pow szechnego głosow ania u stalane są w szystkie praw a Sum m erhill, a każdy uczeń i każdy pracow nik ma jeden głos) ktoś zaproponow ał, aby pew­ ne przew inienia karać tygodniow ym wykluczeniem z za­ jęć. Inne dzieci z miejsca zaczęły protestow ać, uw ażając tę karę za zbyt srogą.

Moi w spółpracow nicy i ja serdecznie nie lubim y wszel­ kich egzaminów. Dla nas egzaminy uniwersyteckie są przekleństwem. Ale nie możemy odmówić uczenia dzieci wymaganych przedm iotów. Jest sprawą oczywistą, że do­ póki będą istnieć egzaminy, będziemy musieli się im pod­ porządkować. Stąd też pracownicy Summerhill zawsze mają kwalifikacje do uczenia na wymaganym poziomie. Nie oznacza to jednak, że wszyscy uczniow ie chcą zdaw ać te egzam iny; przystępują do nich jedynie ci, którzy idą na uniw ersytet. I tym dzieciom nie spraw ia to szczególnej trudności. Zwykle zaczynają się do nich pow ażnie przygotow yw ać w wielu trzynastu lat i całą pracę w ykonują d o szesnastego ro k u życia. Oczywiście nie zawsze zdają za pierw szym podejściem . W ażniejsze jed n ak jest to, że pró b u ją ponow nie. Pozwólcie, że opiszę teraz, ja k w ygląda typow y dzień w Sum m erhill. Ś niadanie jest m iędzy 8.15 a 8.45. P raco­ wnicy i uczniow ie odbierają je z okienka znajdującego się obok drzwi do kuchni i przynoszą je sobie do jadalni. Ł óżka pow inny być pościelone do 9.30, kiedy to za­ czynają się lekcje. N a po czątku każdego sem estru wywiesza się rozkład zajęć. I tak D erek w lab o rato riu m w poniedziałek może mieć klasę I, we w torek klasę II i tak dalej. Ja m am po d o b n y rozkład lekcji z angielskiego i m atem atyki; M aurice z geografii i historii. M łodsze dzieci (w wieku od sześciu do dziesięciu lat) zwykle większą część przed­ p ołudnia spędzają z w łasnym nauczycielem , ale uczest­ niczą rów nież w zajęciach ze stolarki czy plastyki. Ż aden z uczniów nie jest zm uszany do b rania udziału w lekcjach. Ale jeżeli Jim m y przyjdzie na zajęcia z angiel­ skiego w poniedziałek i nie pojawi się na nich aż do p iątk u następnego tygodnia, to inni uczniow ie słusznie protestu ją, że opóźnia pracę, i m ogą wykluczyć go ze swej grupy za zw alnianie tem pa. Lekcje trw ają do 13.00, ale przedszkolaki i m łodsze dzieci jedzą lunch o 12.30. M usim y spożyw ać posiłki na

dwie tury; pracow nicy i starsi uczniow ie siadają do lunchu o 13.15. Popołudnia każdy ma całkowicie wolne. Nie wiem, co oni wszyscy wtedy robią. Ja pracuję w ogródku lub w swoim gabinecie i rzadko zdarza mi się zauważać w pobliżu dzieci. Widuję, jak młodsi bawią się w gangsterów. Niektóre ze starszych dzieci zajmują się silnikami, inne muzyką, rysowa­ niem czy malowaniem. Przy dobrej pogodzie grają w różne gry. N iektórzy m ajsterkują w w arsztacie, gdzie n a p ra ­ w iają swoje row ery lub robią łódki czy rewolwery. O 16.00 p odaw ana jest h erb ata, po której znow u zaczynają się lekcje. M łodsze dzieci kończą naukę 0 17.30, kiedy to u d ają się kolację. Pracow nicy i starsze dzieci o statni posiłek jedzą o 18.15. O 19.00 rozpoczynają się zajęcia własne. M łodsze dzieci chcą, aby im poczytać. Średnia g ru p a woli zajęcia w pracow ni plastycznej — m alow anie, w ycinanie w lino­ leum , ro b o ty w skórze, w yplatanie koszy. Zwykle pełna jest też pracow nia garncarska; faktycznie, garncarstw o w ydaje się ulubionym zajęciem o każdej porze dnia. Pracow nia stolarska i m etaloplastyczna rów nież cieszą się niezm iennym pow odzeniem . Dla prac ręcznych nie m a rozkładu zajęć. Dzieci robią to, na co m ają ochotę. A praw ie zawsze chcą k o n ­ struow ać pistolety zabaw ki, strzelby, łódki czy latawce. Nie są szczególnie zainteresow ane starannym łączeniem „n a czopy” kaw ałków drew na; naw et starsi chłopcy zwykle nie palą się do trudnej stolarki. T akże niewielu z nich przejawia zainteresow anie m oim własnym hobby — w yklepyw aniem m osiężnych przedm iotów — poniew aż przy robieniu na przykład misy nie m ożna w ykazać się zbytnią fantazją. Przy ładnej pogodzie zwykle nie widać m ałych gang­ sterów z Sum m erhill. K ryją się bowiem po zakam arkach 1 są całkow icie pochłonięci dokonyw aniem bohaterskich czynów. N ato m iast widuje się dziewczynki; są w dom u lub w jego pobliżu.

P racow nia plastyczna zwykle jest pełna ich dzieł m ala­ rskich. Dziewczynki zajm ują się rów nież szyciem k o lo ro ­ wych cudeniek z m ateriałów i inną tw órczą działalnością. M ożliwe, że Sum m erhill jest najszczęśliwszą szkołą na świecie. Nie m am y w agarow iczów i rzadkie są przypadki tęsknoty za dom em . S poradycznie dochodzi do bójek — zd arzają się oczywiście sprzeczki, ale rzadko widywałem walki na pięści p o d obne do tych, w jakich sam brałem udział ja k o chłopiec. R zadko słyszę, aby dziecko p łak a­ ło, poniew aż w olne dziecko m a do uzew nętrznienia 0 wiele mniej nienawiści niż to, k tó re jest wiecznie gnębione. N ienaw iść rodzi nienawiść, a m iłość rodzi miłość. M iłość oznacza akceptację dzieci i jest konieczna w każdej szkole. Nie m ożna być po ich stronie, a zarazem k arać je i wrzeszczeć na nie. Sum m erhill jest szkołą, w której dziecko wie, że jest akceptow ane. Jednakże my rów nież nie jesteśm y wolni od ludzkich słabości. K tórejś wiosny przez wiele tygodni sadziłem ziem niaki, a gdy w czerwcu znalazłem osiem w yrw anych krzaczków , zrobiłem wielką aw anturę. Jest jed n ak zasad­ nicza różnica pom iędzy m oją aw an tu rą, a tą, ja k ą zrobiłby jak iś a u to k ra ta . Ja aw anturow ałem się z pow o­ d u ziem niaków , ale a u to k ra ta na tym by nie poprzestał 1 nie om ieszkałby w ciągnąć w to w szystko problem ów n atu ry m oralnej — d o b ra i zła. Ja nie pow iedziałem , że kradzież m oich ziem niaków była czymś złym; nie ro zp a­ tryw ałem tego w tych kategoriach — to była spraw a m oich ziem niaków . T o były m oje ziem niaki i nie pow in­ no się ich ruszać. M am nadzieję, że w ystarczająco jasn o wyraziłem różnicę. Spójrzm y na to inaczej. D la dzieci nie jestem a u to ­ rytetem , k tórego trzeba się bać. Jestem im równy; raban, jaki podniosłem o m oje ziem niaki, nie m a dla nich większego znaczenia od rab an u , jakiego m ógłby narobić chłopiec o przebitą dętkę w rowerze. Jest rzeczą zupełnie bezpieczną wszczynać z dziećmi aw antury, jeżeli wszyscy jesteśm y sobie równi.

K toś m ógłby powiedzieć: T o w szystko bajdy. T am nie m oże być m owy o rów ności. Neill jest szefem; jest większy i m ądrzejszy. Rzeczywiście to praw da. Jestem szefem i jeżeli w do m u w ybuchłby pożar, dzieci szukały­ by u m nie ratu n k u . W iedzą, że jestem większy i bardziej w ykształcony, ale to nie m a znaczenia, gdy spotykam się z nim i na ich w łasnym terenie, że tak się wyrażę, na polu ziem niaków . Kiedy pięcioletni Billy pow iedział, żebym opuścił jego urodzinow e przyjęcie, poniew aż nie byłem zaproszony, bez w ahania natychm iast wyszedłem — tak ja k Billy w ychodził z m ego pokoju, gdy nie chciałem jego to w a­ rzystw a. Nie jest łatw o opisać relacje pom iędzy nauczy­ cielem i uczniem , ale każdy odw iedzający Sum m erhill wie, co m am na myśli, m ów iąc, że te relacje są idealne. M ożna to zaobserw ow ać w stosunkach dzieci z p er­ sonelem . Pracow nicy naszej szkoły znani są ja k o H arry, Ulla czy D aphne. Ja jestem Neill, a k u ch ark a Esther. W Sum m erhill wszyscy m ają rów ne praw a. N ikom u nie w olno chodzić po m oim pianinie, a m nie nie w olno bez pozw olenia brać czyjegoś row eru. Podczas ogólnego sp o tk an ia głos o ddany przez sześciolatka liczy się tak sam o ja k mój. Ależ, m ów ią ci zorientow ani, w praktyce głosy d o ­ rosłych m ają swe znaczenie. Czyż sześciolatek nie za­ czeka z podniesieniem ręki, aby zobaczyć, ja k wy gło­ sujecie? C hciałbym czasam i, aby tak było, nie o d rzu ­ co n o by wtedy tak wielu m oich propozycji. W olne dzieci nie ulegają zbyt łatw o wpływom innych; brak strach u jest najw spanialszą rzeczą, ja k a m oże się dziecku przytrafić. N asi uczniowie nie boją się pracow ników szkoły. Jed ­ no z praw mówi, że po dw udziestej drugiej na górnym ko ry tarzu pow inna panow ać cisza. Pewnego wieczoru, ok o ło dw udziestej trzeciej, toczyła się tam bitw a na poduszki, więc w stałem od biurka, przy którym pisałem , aby zap rotestow ać przeciw ko tem u hałasow i. Kiedy

szedłem na górę, rozległ się pośpieszny tu p o t stóp, a gdy pokonałem ostatni stopień, okazało się, że ko ry tarz był pusty i cichy. N agle usłyszałem rozczarow any głos: „A ch, to tylko N eill” — i zabaw a zaczęła się na nowo. Kiedy wyjaśniłem im, że próbuję na dole pisać książkę, okazali troskę i natychm iast zgodzili się zachow yw ać ciszej. W cześniejsza ucieczka była spow odow ana p o d e­ jrzeniem , że to dyżurny pilnujący ciszy nocnej (jeden z ich rów ieśników ) w padł na ich ślad. Podkreślam znaczenie tego, że uczniowie nie odczuw a­ ją strachu przed dorosłym i. Dziewięcioletnie dziecko przyjdzie i powie mi, że zbiło piłką okno. Powie mi, poniew aż nie boi się, że w zbudzi tym mój gniew czy m oralne oburzenie. Być m oże będzie m usiało zapłacić za okno, ale nie m usi się obaw iać w ym ów ek czy kary. Dzieci o wiele łatwiej naw iązują k o n tak t z obcym i, gdy nie znają uczucia strachu. A ngielska rezerwa to w rzeczy­ wistości nic innego ja k strach; to dlatego z największym dystansem zachow ują się najbogatsi. F ak t, że dzieci z Sum m erhill są tak w yjątkow o przyjaźnie nastaw ione do gości i obcych, jest źródłem dum y dla m nie i m oich pracow ników . O soby odw iedzające Sum m erhill najczęściej zadają pytanie: „C zy uczeń nie zwróci się przeciw ko szko­ le i nie będzie jej winić za to, że nie nauczyła go arytm etyki czy m uzyki?” , O dpow iedź jest następująca: m łody F reddy Beethoven ani m łody T om m y Einstein nie pozw olą, aby odsunięto ich od indyw idualnych zain­ teresow ań. Dziecko pow inno żyć swym własnym życiem — nie życiem, k tóre w ydaje się najwłaściwsze jego pełnym niepokoju rodzicom , ani życiem w myśl przykazań p ed a­ goga, któ rem u zdaje się, iż wie, co jest dla dziecka najlepsze. C ałe to w trącanie się dorosłych produkuje jedynie pokolenie robotów . Nie m ożna zm usić dzieci, by uczyły się m uzyki czy czegokolwiek innego, nie zm ieniając ich, w pewnym

Zebrania szkolne

S u m m e rh ill jest szkołą sam orządow ą i dem okratyczną. W szystkie problem y zw iązane z życiem społecznym lub grupow ym , w łączając w to kary za w ykroczenia przeciw­ ko ustalonym praw om , są rozw iązyw ane drogą głosow a­ nia podczas ogólnego sp o tk an ia szkoły w sobotni wie­ czór. K ażdem u członkow i grona pedagogicznego (włączając w to opiekunów ) i każdem u dziecku, bez względu na jego wiek, przysługuje praw o jednego głosu. M ój głos m a tak ą sam ą wagę jak głos siedm iolatka. M ożna się uśm iechnąć i powiedzieć: Ale twój głos ma większe znaczenie, praw da? N o cóż, popatrzm y. Pew­ nego razu, gdy palenie było w szkole dozw olone, w sta­ łem i zaproponow ałem , aby zabronić palenia dzieciom poniżej szesnastu lat. Oczywiście problem ten zawsze w zbudza wiele kontrow ersji i ja nie zam ierzam tu o tym dyskutow ać. U nas w końcu sam się rozwiązał. Ale w owym czasie, podczas drugiej wojny światowej, racjonowanie słodyczy nieco utrudniło wydawanie kieszon­ kowego. A skoro jedyną rzeczą, którą m ożna było łatwo kupić, były papierosy, to palenie wśród dzieci wzrosło, szczególnie wśród tych młodszych. Być może za bardzo mnie to niepokoiło, jeśli zważyć, że przynajmniej 50% byłych uczniów, którzy palili w wieku dziesięciu lat, potem nie paliło. N a zebraniu dowodziłem swej racji, mówiąc, że papierosy to narkotyk, trucizna, że tak napraw dę dzieci nie mają na nie ochoty, a jedynie chcą udaw ać dorosłych. Posypały się kontrargum enty. Z arządzono głosowanie. Z ostałem pobity znaczną w iększością głosów.

W arte zapam iętania jest jed n ak to, co nastąpiło p o ­ tem. Po mojej porażce jeden z szesnastoletnich chłopców zap ro p o n ow ał, aby zabronić palenia wszystkim poniżej d w u n astu lat. Jego wniosek przeszedł. Jednakże na zebraniu w następnym tygodniu dw unastoletni chłopiec zap ro p o n ow ał uchylenie tego now ego praw a dotyczące­ go palenia, argum entując tak: „Przesiadujem y wszyscy w kiblach, paląc po kryjom u ja k dzieciaki w zwykłych szkołach i ja uw ażam , że to jest w brew całej idei S um m er­ hill” . Jego w ystąpienie spotkało się z gorącym przyjęciem i praw o uchylono. M am nadzieję, iż jasn o pokazałem , że mój głos nie zawsze ma większe znaczenie od głosu dziecka. Pewnego razu ostro protestow ałem przeciw ko łam a­ niu zasad ciszy nocnej i w iążącym się z tym hałasom , niew yspaniu i snuciu się bez sensu następnego ranka. Z apro p o n ow ałem , aby winow ajcy za karę byli pozbaw ie­ ni całego kieszonkow ego. W ów czas czternastoletni chło­ piec p o d d ał pod głosow anie pom ysł, aby nagradzać jednym pensem za każdą godzinę każdego, kto nie położy się spać o właściwej porze. Ja otrzym ałem kilka głosów, ale on zebrał większość. N ag ro d a nie m iała być w ypłacana przeze m nie, ale z kasy, w której grom adzono pieniędze z drobnych kar. T o, czy ten system się spraw ­ dził czy nie, to ju ż inna spraw a; najw artościow sze w tym było jed n ak to, że dzieci próbow ały różnych dróg i spo­ sobów , aby utrzym ać jedność naszej społeczności. Sam orząd Sum m erhill nie jest zbiurokratyzow any. K ażdem u ogólnem u spotkaniu przew odniczy ktoś inny, a funkcja sekretarza jest ochotnicza. N asza dem okracja ustala praw a — także te dobre. Dla przykładu, kąpiel w m orzu bez nadzoru ratow ników ,, którym i są zwykle członkow ie personelu, jest za b ro n io ­ na. Z ab ro n io n e jest wchodzenie na dachy. Cisza nocna musi być przestrzegana, bo w przeciwnym w ypadku są au tom atyczne kary pieniężne. To, czy zajęcia m ają być zawieszone w czw artek czy piątek poprzedzający święto.

zależy od liczby podniesionych rąk na ogólnym sp o t­ kaniu. Pow odzenie zebrania w dużym stopniu zależy od siły lub słabości przew odniczącego, poniew aż nie jest łatw ą spraw ą utrzym anie po rząd k u w śród sześćdziesięciu pię­ ciu żywych dzieciaków , a on m a praw o u k aran ia grzyw­ ną za hałaśliw e zachow anie. W przypadku słabego prze­ w odniczącego kary pieniężne zdarzają się stanow czo zbyt często. Oczywiście, personel rów nież bierze udział w dyskus­ jach. Ja także; aczkolw iek są sytuacje, w których m uszę zachow ać neutralność. Byłem raz św iadkiem tego, ja k chłopak w ykręcił się od zarzutów , przedstaw iając d o sk o ­ nałe alibi, choć na osobności przyznał mi się do za­ rzucanego przew inienia. W takim w ypadku zawsze m u ­ szę trzym ać stronę jednostki. Oczywiście, ja k każdy inny, biorę udział w głosow aniu nad czyimiś w nioskam i bądź też przedstaw iam własne propozycje. O to typow y tego przykład. Pew nego razu podniosłem problem tego, czy pow inno się grać w piłkę nożną w świetlicy. Świetlica znajduje się pod m oim gabinetem i wyjaśniłem zebranym , że nie lubię w czasie pracy hałasu, jak i pow staje podczas tej zabaw y. Z a ­ proponow ałem , aby zabronić w dom u gry. P oparły mnie niektóre dziew czynki i kilku starszych chłopców , a także większość personelu. Ale m ój w niosek nie przeszedł i to oznaczało, że dalej będę m usiał znosić głośny tu p o t nóg pod m oim gabinetem . W końcu, po wielu dyskusjach na kilku kolejnych spotkaniach, udało mi się pozyskać większość głosów popierających zakaz gry w piłkę w świetlicy. I to jest sposób, w jak i m niejszość zdobyw a swe praw a w naszej szkolnej dem okracji — w ytrw ale się ich dom aga. W równej mierze odnosi się to do m ałych dzieci, ja k i do dorosłych. Z drugiej jed n ak strony, pew ne aspekty życia szkol­ nego nie podlegają władzy sam orządu. Postaw iliśm y sobie za cel niczego dzieciom nie narzucać, ale w p ra k ­

tyce w olność jest ograniczona. Nie ustala się drogą głosow ania tego, kto pow innien gotow ać i co pow inien gotow ać. Nowi pracow nicy są angażow ani bez up rzed ­ niej konsultacji z dziećmi. M oja żona Ena planuje rozmieszczenie dzieci w sypialniach, uk ład a jadłospis, zajm uje się korespondencją i płaceniem rachunków . Ja angażuję nauczycieli i proszę, aby odeszli, jeżeli uw ażam , że nie są odpow iedni. Ja decyduję o rozm ieszczeniu wyjść ew akuacyjnych, a E na o przestrzeganiu zasad higieny. K upujem y i napraw iam y um eblow anie; decydujem y, jak ie podręczniki w prow adzić. Ż ad n a z tych spraw nie podlega sam orządow i, a i uczniow ie nie palą się do zajm ow ania nimi. D la nich sam orządność oznacza rozw iązyw anie problem ów , jakie niesie z sobą życie w społeczności; m ogą m ówić, co im się p o d o b a, głosow ać w czasie zebrania, ja k chcą, i nigdy nie czekają, by zobaczyć, ja k głosują pracow nicy. T o p ra w ­ da, że członek personelu często m oże przepchnąć swój w niosek, ale jego inicjatyw a jest oceniana m erytorycznie. N igdy nie prosim y dzieci, by decydow ały w spraw ach, których zrozum ienie przekracza ich m ożliwości. K om unistyczny nauczyciel z L ondynu opisał naszą dem okrację ja k o anarchizm , ale nie wiem, co m iał na myśli, i zastanaw iam się, czy on to wie. Jeżeli anarchia oznacza brak jakichkolw iek praw , to Sum m erhill ze swym sam orządem jest od tego bardzo daleka. Z drugiej strony, jeżeli anarchia oznacza sprzeciw wobec wszelkich praw ustalanych przez władzę, to ja jestem anarchistą. Spodziew am się, że miał on na myśli to, że my baw im y się w dem okrację, że ja, kapitalista (kapitalista, który zbyt często przegryw ał) rządzę szkołą, dając dzieciom i personelow i jedynie nam iastkę, k tó rą zwę dem okracją. W innych szkołach p ró b o w an o żyć w całkow itej w spól­ nocie, w której pracow nicy decydow ali o kierunku dzia­ łania swojej placów ki — zatru d n ian iu now ego personelu, zakupie mebli itd. Ale nie słyszałem o żadnej, w której pozw olono by w ychow ankom w ybierać pracow ników

lub decydow ać, czy w kuchni potrzebna jest nowa m iotła. Jak ą rolę w sam orządzie pow inni odgryw ać dorośli? Nie pow inni przewodzić, ale raczej um ieć trzym ać się mniej lub bardziej na boku. Kiedy dziecko jest sądzone za złam anie jakiegoś praw a, dbam o to, aby nigdy nie głosować za lub przeciw grzywnie. D ziałalność sam orządu Sum m erhill nie polega jedynie na ustalaniu nowych praw . Podczas zebrań dyskutuje się również nad obliczem naszej społeczności. N a początku każdego sem estru ustala się d ro g ą głosow ania zasady ciszy nocnej. P ora udaw ania się na spoczynek zależy od wieku. Trzeba w ybrać kom itet do spraw sportu, a także kom itet organizacyjny zabaw y tanecznej odbyw ającej się na zakończenie sem estru, kom itet do spraw teatru , p o ­ rządkow ych pilnujących przestrzegania ciszy nocnej i p o ­ rządkow ych, którzy inform ują o każdym brzydkim za­ chow aniu poza terenem szkoły. T em atem , któ ry w zbudza zawsze największe zaintere­ sow anie, jest jedzenie. N ieraz zdarzało mi się ożywić nudne zebranie, pro p o n u jąc likwidację dokładki. K ażda o zn ak a faw oryzow ania opinii kuchni w kwestii jedzenia jest o stro dyskutow ana. N atom iast podnoszony przez kuchnię problem m arnow ania jedzenia nie w zbudza wielkiego zainteresow ania. Dzieci z n atu ry m ają do jedzenia stosunek osobisty i egocentryczny. Podczas ogólnego sp o tk an ia szkoły zabronione są wszelkie akadem ickie dyskusje. Dzieci są niezwykle p ra ­ ktyczne i teoria je nudzi. L ubią konkrety, nie abstrakcję. Pewnego razu w ysunąłem propozycję, aby praw nie zak a­ zać przeklinania, i przedstaw iłem swoje racje. O p ro w a­ dzałem kiedyś po szkole kobietę i jej m ałego synka, ew entualnego ucznia. N agle z góry dobiegło nas bardzo m ocne wyzwisko. K obieta pośpiesznie zabrała syna i szy­ bko opuściła gm ach szkoły. — D laczego — zapytałem zebranych — mój dochód ma cierpieć na tym , że jakiś bałw an przeklina w obecno45

ści rodziców potencjalnych uczniów? T o w ogóle nie jest problem n atu ry m oralnej; to problem czysto finansow y. W y przeklinacie, a ja tracę ucznia. W odpow iedzi zabrał głos czternastoletni chłopak. — Neill plecie bzdury — pow iedział. — Przecież to jasne, że skoro ta kobieta była zaszokow ana, to nie wierzy w Sum m erhill. N aw et gdyby oddała tu swego syna. to zabrałaby go, gdyby podczas pierwszej wizyty w d o m u zaczął m ówić cholera i psiakrew . Z ebrani przyznali mu rację i mój wniosek został odrzucony. N a ogólnym spotkaniu często poruszany jest problem znęcania się nad słabszym i. N asza społeczność bardzo surow o trak tu je takich osobników . Zauw ażyłem , że w wywieszonym na tablicy ogłoszeń wykazie praw o b o ­ w iązujących w naszej szkole, praw o dotyczące używ ania przem ocy zostało podkreślone: W szystkie przypadki znęcania się nad słabszym i będą trak to w an e ze szczegól­ ną surow ością. Jednakże w Sum m erhill nie spotykam y się tak często z tym zjawiskiem ja k w zwykłych szkołach, a przyczyn nie trzeba długo szukać. W dziecku p o d ­ danym dyscyplinie narzuconej przez dorosłych rodzi się nienawiść. A poniew aż nie m oże bezkarnie jej okazać w obec dorosłych, w yładow uje się na mniejszych lub słabszych. W Sum m erhill zdarza się to jed n ak bardzo rzadko. C zęsto po dokładniejszym zbadaniu skargi o k a ­ zuje się, że w rzeczywistości chodziło o to, iż Jenny nazw ała Peggy w ariatką. ’ Jak prow adzone są ogólne sp o tk an ia szkoły? N a początku każdego sem estru w ybiera się przew odniczące­ go tylko na jed n o zebranie. Pod koniec tygodnia, p o d ­ czas posiedzenia trybunału, społeczność w yznacza drogą głosow ania jego następcę. T a procedura pow tarza się w ciągu całego sem estru. K ażdy, kto chce wnieść jakieś zażalenie, skargę lub przedstaw ić ja k ą ś sugestię czy propozycję nowego praw a, czyni to osobiście. O to typowy przykład: Jim zabrał pedały od roweru

Jack a, poniew aż jego w łasny row er był uszkodzony, a on chciał pojechać w raz z innym i chłopcam i na wycieczkę. Po należytym rozpatrzeniu dow odów zebrani uznali, że Jim m usi o d d ać pedały i nie w olno m u b rać udziału w upragnionym wyjeździe. — Czy ktoś jest przeciwny? — zapytał prow adzący. Jim w stał i zaw ołał, że jest przeciw ny jak cholera. Tyle, że nie użył dok ład n ie słowa „ch o lera” . — T o niesprawiedliwe! — krzyczał. — Nie w iedzia­ łem, że Jack w ogóle jeździł na tym swoim gracie. Całe dnie row er w alał się w krzakach. Nie m am nic przeciw ko o d d an iu jego pedałów , ale uw ażam , że k ara jest nie­ spraw iedliw a. Nie pow inno się zab ran iać mi udziału w wycieczce. Jego w ystąpienie w yw ołało now ą dyskusję. W jej trakcie wyszło na jaw , że Jim otrzym yw ał zwykle co tydzień z dom u kieszonkow e, ale od sześciu tygodni nie d o stał ani grosza. Uczestnicy zebrania głosowali za uniew ażnieniem w yroku, i mieli słuszność. Ale co zrobić z Jim em ? O statecznie postanow iono zrobić zbiórkę na napraw ę jego row eru. Jego szkolni koledzy złożyli się na k upno pedałów i uszczęśliwiony Jim pojechał na wycieczkę. Zw ykle orzeczenie w ydane podczas zebrania jest a k ­ ceptow ane przez winowajcę. Jednakże jeżeli uw aża on w erdykt za niesłuszny, m a praw o odw ołać się, a wtedy przew odniczący wnosi jego spraw ę ponow nie pod koniec zebrania. W takim przypadku odw ołanie jest ro z p a t­ ryw ane bardziej dokładnie i generalnie pierw otny w er­ d ykt bywa łagodzony z uwagi na niezadow olenie o sk ar­ żonego. Dzieci zdają sobie spraw ę z tego, że jeżeli w inow ajca czuje się niespraw iedliw ie osądzony, to jest d uża szansa na to, iż jest tak w istocie. T u pew na dygresja... o statn io napisała do m nie poiry­ tow ana kobieta, zapytując, dlaczego zawsze używam zaim ka „ o n ” , a nie „ o n a ” , i oskarżając m nie o to, że jestem zaciekłym zw olennikiem p atria rch atu , uw ażają­

cym kobiety za kogoś pośledniejszego gatunku. N a p o d o b n e zarzuty odpow iadam , że jeżeli m iałbym przez cały czas pisać „o n lub o n a ” to znacznie skom plikow ało­ by to gram atykę i u trudniło zrozum ienie sensu... „O n lub o n a m uszą zjeść jego lub jej kolację” . Kiedy m ówię „ o n ” , m am na myśli dziecko dow olnej płci. W Sum m erhill żaden z w inow ajców nigdy nie okazy­ wał najm niejszych oznak lekceważenia czy nienawiści wobec au to ry tetu swej społeczności. Zaw sze zdum iew a mnie p o k o ra, z ja k ą nasi uczniow ie przyjm ują karę. K tóregoś sem estru czterech najstarszych chłopców zostało oskarżonych podczas ogólnego sp o tk an ia o ro ­ bienie rzeczy niezgodnych z praw em — sprzedaw anie różnych części swojej garderoby. U chw aliliśm y takie praw o w przekonaniu, że p o d o b n e prak ty k i są w rów ­ nym stopniu nieuczciwe w stosunku do rodziców , którzy kupują ubranie, ja k i w stosunku do szkoły, poniew aż gdy dzieci w rócą do dom u bez części swoich ubrań, rodzice obw iniać będą opiekunów za brak dostatecznej troski. C zterech chłopców zostało ukaranych zakazem opuszczania terenu szkoły przez dw a dni i przym usem chodzenia spać o ósmej. Przyjęli ten w yrok bez najm niej­ szego sprzeciwu. W poniedziałkow y wieczór, gdy wszys­ cy poszli do kina, znalazłem D icka, jecfnego z w inow aj­ ców, czytającego w łóżku. — Ale z ciebie frajer — pow iedziałem . — Wszyscy poszli d o kina. D laczego nie wstaniesz? — Aleś ty dow cipny — odparł. Przyznaję, że dem okracja jest daleka od idealnego system u. R ządy większości nie są zbyt zadow alające, ale nie widzę innej alternatyw y z w yjątkiem d y k ta tu ­ ry. O d lat zaskakuje mnie jednak to, że szkolna m niej­ szość akceptuje orzeczenie większości; ew entualne sprze­ ciwy m ogą się pojaw iać ze strony świeżo przyjętego piętn asto latka, który nie rozum ie, dlaczego m iałby być posłuszny tem u, „co przegłosow ała kupa głupich dzie­ ciaków ” . 48

O dzyw ają się głosy, że dem okracja jest zła, poniew aż cierpi na niej m niejszość. Powiedzm y, że dw unastolatki przegłosow ały dla siebie praw o do ciszy nocnej o dw u­ dziestej drugiej, a dw ójka dzieci w tym wieku lubi chodzić spać o dw udziestej pierwszej. Oczywiście będą one narzekać, że pozostali budzą je, kładąc się godzinę później. Idealnym rozw iązaniem byłyby osobne pokoje, których nie m am y. W naszej szkole nie m ożem y stoso­ wać kom unistycznej m etody przekonyw ania mniejszości, że nie m a racji i pow inna przejąć poglądy większości; nie m am y pod parcia w postaci stru k tu ry partyjnej. G eneral­ nie m niejszość nie jest przeczulona na punkcie uchw ał większości, a jeżeli naw et, to po prostu przechodzi nad tym do p o rząd k u dziennego. M am y p raw o zabraniające posiadania niebezpiecznej broni, w tym w iatrów ek. K ilku chłopców , którzy chcieli mieć w szkole swe w iatrów ki, było z tego pow odu szczególnie niezadow olonych, ale, ja k zwykle, p o d p o rz ą­ d kow ało się woli większości. Dzieci nie w ydają się tak przeczulone n a punkcie przynależenia do mniejszości jak dorośli. M yślę, że najlepszym spraw dzianem w artości sam o­ rządu jest determ inacja w ychow anków , z ja k ą walczą o jego zachow anie. K ażda sugestia o ew entualnym znie­ sieniu czy choćby ograniczeniu zasięgu jego władzy spotyka się z bardzo o strą reakcją. P roponow ałem lik­ widację system u sam orządu dw ukrotnie, ale nie o d ­ ważyłbym się nigdy uczynić tego ponow nie. N iektóre praw a są często łam ane, szczególnie te d o ty ­ czące ciszy nocnej, pom im o to jestem pewny, że gdybym to ja ustalał, byłyby one łam ane częściej, poniew aż do głosu doszłaby n atu ra ln a chęć sprzeciwu wobec ojca. Powszechnie w iadom o, że to „p raw o czyni prze­ stępstw o” . O gólnie m ów iąc, w Sum m erhill praw a są przew ażnie przestrzegane, po części, a m oże głównie dlatego, że dzieci są w stosunku do siebie takie życzliwe. Przez

pięćdziesiąt lat podziw iałem ich poczucie spraw iedliw o­ ści. N a jednym z zebrań osądzono jednego z chłopców i udzielono m u nagany za dokuczanie słabszem u. N a następnym spotkaniu wniósł on bzdurne oskarżenie przeciw ko ofierze swej przem ocy. Z ebrani zorientow ali się, że to zem sta, i powiedzieli m u o tym. K toś napisał, że nasz sam orząd to lipa, poniew aż w istocie to pracow nicy ustanaw iają praw a i udają, że czynią to ich w ychow ankow ie przez podniesienie rąk. To zwykłe oszczerstw o — wie o tym każdy były czy obecny uczeń naszej szkoły. Jak już m ówiłem wiele razy, dzieci głosują wedle w łasnego uznania, bez względu na to, czyja to propozycja. N iejednokrotnie proponow ałem , aby nie słuchać wieczoram i głośno m uzyki. Zaw sze m nie przegłosow yw ano. Jeden z pracow ników podnosił problem m arn o w ania jedzenia. Przez wiele lat w najbliższym sąsiedztw ie szkoły znajdow ał się m ały sklepik i dzieci często napychały się lodam i, a potem zostaw iały lunch. P roponow ał, aby ten, kto zostaw i swój lunch, był go pozbaw iony następnego dnia. Ten wniosek nigdy nie przeszedł. Ja sam w ielokrotnie chciałem uzyskać zgodę na to, aby przysyłane uczniom pieniądze były zbierane do wspólnej kasy i dzielone rów no. T a propozycja zawsze była odrzucana; głosowali przeciw niej wszyscy, naw et ci, którym przysyłano mniejsze kieszonkow e. Po­ wiedziałam już chyba w ystarczająco dużo, by pokazać, że nasza dem okracja nie jest fikcją.

Samorząd

N a s z a szkoła połączona z internatem m a jed n ą przew a­ gę nad szkołam i dziennym i: stanow i społeczność sam o­ rządow ą, w której dzieci m ogą ustanaw iać swe własne praw a. W szkole dziennej, której uw aga koncentruje się głównie na zajęciach lekcyjnych, dzieci m ają niewielkie pole do działalności sam orządow ej. W Sum m erhill p o d ­ czas ogólnego sp o tk an ia rzadko słyszy się, by ktoś w spom inał o lekcjach; większość poruszanych spraw dotyczy czasu spędzanego poza klasam i — nieprzestrze­ gania ciszy nocnej, dokuczania słabszym , korzystania z cudzego row eru, m arnow ania pożyw ienia, hałasow ania podczas okresów ciszy. W edług m nie ta form a w spól­ nego życia odgryw a o wiele większą rolę w procesie w ychow ania dziecka niż wszystkie podręczniki św iata. Z d em okracją nie pow inno się czekać aż do wieku upow ażniającego do głosow ania, dw udziestu jeden lat — w tedy to ju ż nie jest żadna dem okracja — bycie jednym z tysięcy rejestrujących swój głos na jakiegoś kandydata. W Sum m erhill m ożem y wszyscy zebrać się w jednej sali, każdy m oże wypowiedzieć się wobec innych, każdy m oże głosow ać podczas ogólnego spotkania. M ożliwe, że dem okracja w naszym w ydaniu jest sp ra­ wiedliwsza od tej politycznej, ja k o że dzieci zachow ują się względem siebie życzliwie i nie m ają interesu, by narzekać. C o więcej, nasza dem okracja jest praw dziw sza, poniew aż praw a ustalane są na otw artym zebraniu i nie pow staje kw estia uczciwego w yboru delegatów . Z dum iew ająca jest lojalność uczniów Sum m erhill w o­ bec zasad ich własnej dem okracji. Nie m a w tym ani

strachu, ani złości. Pam iętam chłopca, który swymi antyspołecznym i czynam i spow odow ał zw ołanie specjal­ nego zebrania, na którym go sądzono. C zęsto ten sam chłopiec bywał potem w ybierany na przew odniczącego następnego ogólnego sp o tk an ia szkoły. Nigdy nie przestałem podziw iać poczucia spraw ied­ liwości dzieci oraz ich niebywałej um iejętności w ym ierza­ nia kary. Z wychowawczego p u n k tu widzenia sam o rząd ­ ność ma nieocenioną wartość. Pewne w ykroczenia podlegają autom atycznej karze pieniężnej. Jeżeli ktoś jeździ bez pozw olenia na czyimś rowerze, naraża się na stałą grzywnę w wysokości sześciu pensów. Przeklinanie w mieście (na terenie szkpły m ożna przeklinać do woli), złe zachow anie w kinie, łażenie po dachach, rozrzucanie jedzenia w jadalni te i inne naruszenia przepisów pociągają za sobą autom atycznie grzywny. Praw ie zawsze są to kary pieniężne: w strzym anie na tydzień kieszonkow ego lub zakaz wyjścia do kina. C zęsto słyszy się zastrzeżenia, że dzieci występujące w roli sędziów są zbyt surowe. Ja tego nie zauważyłem . W ręcz przeciwnie, są bardzo łagodne. Jeszcze nigdy nie w ydano w Sum m erhill surow ego w yroku, a kara zawsze m a jak iś związek z przewinieniem . T rzy m ałe dziewczynki zakłócały innym ciszę nocną. K ara: przez trzy dni m usiały kłaść się do łóżek o godzinę wcześniej. Dwóch chłopców o sk arżono o rzucanie w in­ nych grudam i ziemi. K ara: musieli nazwozić piasku do w yrów nania boiska hokejow ego. C zęsto zdarza się, że przew odniczący powie: „T o zbyt błaha spraw a, aby o niej m ówić” i decyduje, by nie podejm ow ać w niej żadnych działań. Niekiedy ktoś inny pro p o n u je, by dać sobie z danym problem em spokój. Kiedy nasz sekretarz był sądzony za jeżdżenie bez pozw olenia na rowerze G ingera, on i dw óch innych pracow ników , którzy również to robili, musieli pchać się

nawzajem na tym rowerze dookoła frontow ego traw nika dziesięć razy. Czterech m ałych chłopców , którzy wspinali się po drabinie, należącej do m urarzy budujących now y w arsz­ tat, m usiało przez dziesięć m inut bez przerw y wchodzić i schodzić z tej drabiny. Uczestnicy sp o tk an ia nigdy nie szukają rady u d o ro s­ łych. Przypom inam sobie tylko jeden taki przypadek. Trzy dziewczynki łasow ały w kuchennej spiżarni. K ole­ dzy ukarali je zabraniem kieszonkow ego. Tego sam ego wieczoru ponow nie łasow ały i na zebraniu u k aran o je zakazem wyjścia do kina. K iedy jed n ak dopuściły się tego ponow nie, dzieci nie b ard zo wiedziały, co zrobić. Przew odniczący zasięgnął w tedy rady u m nie. — D ajcie każdej dw upensow ą nagrodę — p oradzi­ łem. — C o takiego? Ależ, człow ieku, jeżeli tak uczynim y, to cała szkoła rzuci się p lądrow ać spiżarnię. — N ie rzuci się — pow iedziałem . — Spróbuj. Posłuchał mej rady. Dwie z dziewczynek odm ów iły przyjęcia pieniędzy, a w szystkie trzy oznajm iły, że nie będą więcej łasow ać. Nie robiły tego — przez około dwa miesiące. R zad k o zdarza się, aby podczas zebrania ktoś za­ chow yw ał się w sposób zarozum iały. K ażda oznaka zarozum ialstw a jest przyjm ow ana przez naszą społecz­ ność z w yraźną dezap ro b atą. Jedenastoletni chłopiec, straszny ekshibicjonista, zwykł w staw ać i zw racać na siebie uwagę innych w ygłaszaniem długich i zawiłych kom entarzy nie m ających żadnego zw iązku z tem atem dyskusji, to znaczy próbow ał to czynić, ale pozostali uczestnicy zebrania wygwizdywali go. M łodzi ludzie są szczególnie wyczuleni na przejaw y nieszczerości. W ierzę, że udow odniliśm y w Sum m erhill, iż sam orząd zdaje egzam in. Szkoły, k tó ra nie m a w łasnego sam o­ rządu, nie pow inno się nazyw ać postępow ą — to szkoła kom prom isow a. Nie m ożna m ówić o wolności, dopóki

dzieci nie m ają całkow itej sw obody w rządzeniu życiem swej społeczności. T am , gdzie jest szef. nie m a p raw ­ dziwej wolności. I dotyczy to w większym stopniu łas­ kaw ego i dobrotliw ego szefa niż tego, który żąda p o ­ słuchu. D ziecko z charakterem potrafi zbuntow ać się przeciw ko tw ardem u przełożonem u, ale zbyt w yrozu­ m iały zw ierzchnik po prostu spraw ia, że dziecko staje się bezsilnie m iękkie i niepew ne własnych uczuć. D obre funkcjonow anie sam orządu w szkole jest m ożli­ we jedynie wtedy, gdy jest w niej choć garstka starszych uczniów , którzy lubią spokój i zw alczają obojętność czy opozycję m łodszych rozrabiaków . T a starsza m łodzież często bywa przegłosow yw ana, ale to ona właśnie n a ­ praw dę wierzy w dem okrację i pragnie sam orządu. N a to ­ m iast dzieci, pow iedzm y gdzieś do dw unastu lat, nie stw orzą w łasnego sam orządu bez pom ocy, poniew aż nie osiągnęły jeszcze wieku społecznego. Pom im o to w Sum ­ m erhill siedm iolatki rzadko opuszczają ogólne sp o tk a­ nia, a przedszkolaki biorą udział w głosow aniu i często wygłaszają dobre mowy. Pewnej wiosny mieliśmy ogrom nego pecha. P aru p ro ­ społecznie nastaw ionych starszych uczniów opuściło nas po zdaniu egzam inów wstępnych do college’u i w szkole zostało tylko kilku starszych w ychow anków . W iększość uczniów była w wieku gangsterskim . M im o dojrzałych wypowiedzi nie byli dość duzi, aby dobrze kierować Summerhill. U stanaw iali m nóstw o praw , o których zaraz zapom inali i które łamali. Los chciał, że tych kilku starszych uczniów, którzy w szkole pozostali, było raczej indywidualistam i i zajm ow ało się własnymi sprawam i w swych własnych grupach, a pracow nicy zbytnio wybijali się, krytykując łam anie praw. T ak więc doszło do tego, że na ogólnym spotkaniu poczułem się zm uszony d o przypu­ szczenia zdecydowanego atak u na starszych uczniów za to, że zachowują się nie tyle antyspołecznie co aspołecznie, że nie przestrzegają ciszy nocnej, przesiadują do późna i nie wykazują zainteresow ania tym , co robią młodsi.

Szczerze m ówiąc, m łodsze dzieci są jedynie w niewiel­ kim stopniu zainteresow ane sam orządem . W ątpię, aby pozostaw ione sam ym sobie kiedykolwiek go stworzyły. Ich system w artości nie jest naszym systemem w artości, a ich zwyczaje nie są naszymi. Kom uniści m ów ią o walce klasowej w społeczeństwie. Nie studiow ałem tego problem u i nie mogę się na ten tem at w ypow iadać, ale wiem, że w wolnej szkole istnieje w alka klas, chociaż nie pow inno się tego nazywać walką; nie ma bowiem w niej nienawiści ani zorganizow anej agresji skierow anej przeciw ko personelow i czy starszym uczniom . T o raczej różnica interesów , z k tó rą zawsze m am y tu do czynienia. Pod koniec tego tygodnia będzie dzień G uya Faw kesa. H ałas w ywoływany sztucznym i ogniam i, k tóre już zaczęto puszczać z tej okazji, bardzo mnie męczy i irytuje, ale nasi m łodsi uczniow ie cieszą się na każdy huk. Jednym z największych problem ów wszystkich sys­ tem ów kształcenia jest przepaść dzieląca m łodszych od starszych. Przez pięćdziesiąt lat m usiałem żyć w dziecię­ cym hałasie. Z reguły św iadom ie go nie słyszałem; podobnie ja k ktoś pracujący w kuźni przyzwyczaiłby się do ciągłego bicia m łotów . M ieszkając przy ruchliwej trasie, przestajem y sobie zdaw ać spraw ę z ulicznego hałasu. Jedyna różnica tkwi w tym , że bicie m łotów czy zgiełk uliczny są dźw iękam i o mniej lub bardziej stałym natężeniu, podczas gdy hałas pow odow any przez dzieci zm ienia się i m a bardzo ostre brzmienie. P otrafi działać na nerwy. M uszę przyznać, że gdy wiele lat tem u w yprow adziłem się z głównego budynku do co ttag e'u , najw iększą przyje­ m ność spraw iała mi w ieczorna cisza. D o tam tej pory m usiałem wysłuchiwać hałasu robionego przez sześćdziesięcioro dzieci, podczas gdy zwykli rodzice m ają do czynienia z gwarem czynionym przez dw ójkę czy trójkę swoich pociech, ale to w końcu mój zaw ód. Jednakże naw et gdy pracuje się w biurze czy sklepie, m oże drażnić 55

hałas czyniony wieczorem przez własne dzieci. D orośli m uszą ponosić pewne ofiary, jeżeli dzieci m ają żyć w zgodzie ze swą naturą. D obre działanie sam orządu w ym aga, by w szkole było przynajm niej kilkoro uczniów w ychow anych w myśl zasad dem okracji. C hłopcy i dziewczynki przyjm ow ani do szkoły w wieku piętnastu i więcej lat nie w spom agają działania sam orządu; m uszą się wpierw pozbyć zbyt wielu zaham ow ań — nie czują podśw iadom ie, czym jest w olność, tak ja k m łodzież, k tó ra spędziła w szkole siedem czy osiem lat. To pociąga za sobą fakt, że czasam i w skład naszego sam orządu w chodzi zbyt wielu pracow ­ ników . Jeżeli ktoś obrzuca jedzeniem ściany jad aln i, to tę spraw ę poruszyłby na zebraniu starszy uczeń, jeden z naszej starej gw ardii. Jednakże, gdy przyjm iem y je d n o ­ cześnie większą liczbę nastolatków , którzy nie przejm ują się takim i zachow aniam i, to będzie m usiał zrobić to któryś z pracow ników . W szyscy czujem y, że to jest złe rozw iązanie, ale w pew nych okolicznościach jest ono nieuniknione. O stra dyscyplina jest najłatw iejszym sposobem za­ prow adzenia przez dorosłych spokoju i ciszy. K ażdy m oże być m usztrującym sierżantem . Nie wiem, jaki jest inny sposób zapew nienia sobie spokojnego życia. W Sum m erhill nasza m etoda p ró b i błędów z całą pew nością nie zapew niła dorosłym spokojnego życia. U chroniła jed n ak dzieci przed życiem w zbytnim hałasie. Być m oże ostatecznym spraw dzianem m ogłoby tu być ich szczęście. Przy takim kryterium Sum m erhill znalazła d o skonały kom prom is w form ie sam orządu. W naszej szkole istnieje jeden odwieczny problem , którego nie uda się rozwiązać; m ożna go nazw ać p ro ­ blem em „jed n o stk a k o n tra społeczność” . Z arów no p ra ­ cownicy, jak i w ychow ankow ie zostali w końcu wy­ prow adzeni z rów now agi, gdy b an d a m ałych dziew ­ czynek dokuczała innym , oblew ała ludzi w odą, zakłócała ciszę nocną i wiecznie daw ała się wszystkim we znaki.

Jean, przyw ódczyni tej bandy, została zaatakow ana podczas ogólnego spotkania. W ostrych słowach potę­ piono nadużyw anie przez nią praw a do wolności. Pani psycholog, będąca naszym gościem, powiedziała mi: — T ak nie m ożna. Ta dziew czynka m a nieszczęśliwy wyraz tw arzy; nigdy jej nie kochano i cała ta o tw arta krytyka w obec niej spraw ia, że czuje się jeszcze bardziej odrzucona. O na potrzebuje miłości. — M oja droga pani — odparłem — próbow aliśm y zmienić ją d ro g ą miłości. Przez całe miesiące okazyw aliś­ my jej nasze uczucie i tolerancję, lecz o n a nie reagow ała. A co więcej, patrzyła na nas ja k na głupków , łatw e cele dla swej agresji. N ie m ożem y poświęcić całej społeczności dla jednej osoby. Nie znam idealnego rozw iązania. W iem jed n ak , że gdy Jean skończy piętnaście lat, będzie jed n o stk ą społeczną, a nie przyw ódczynią gangu. W ierzę w siłę oddziaływ ania opinii publicznej. Ż adne dziecko nie będzie przez całe lata znosić tego, że jest nie łubiane i krytykow ane. Po p ro stu nie w olno poświęcać d o b ra innych uczniów dla jednego, spraw iającego problem y wychowawcze, dziec­ ka. T o tyle w obronie surow ego potępienia, jakie sp o t­ kało Jean na ogólnym spotkaniu. M ieliśm y kiedyś chłopca, k tó ry m iał bardzo nieszczęś­ liwe życie przed przybyciem d o Sum m erhill. N ie potrafił poham ow ać w obec innych swego brutalnego zachow a­ nia, był destrukcyjny i pełen nienawiści. Inni młodsi chłopcy cierpieli i płakali. Ja k o społeczność m usieliśm y coś zrobić, aby ich ochronić, m usieliśm y w ystąpić prze­ ciw ko łobuziakow i. N ie m ożna było pozw olić, aby błędy dw ojga rodziców odbijały się na innych dzieciach, k tó ­ rym okazyw ano w rodzinie m iłość i troskę. W sporadycznych przypadkach byłem zm uszony ode­ słać dziecko d o dom u, poniew aż z jego pow odu dla innych szkoła staw ała się piekłem . M ówię to z przykroś­ cią, z poczuciem przegranej, ale nie widziałem innego wyjścia. 57

— C oś to chyba nie bardzo w ygląda na wolność? — Dzieci m ają inny w arsztat, który jest otw arty cały dzień — pow iedziałem pospiesznie. — C hodźm y, pokażę go wam. W w arsztacie dzieci nie pozostało nic poza stołem . N awet im adła zniknęły. N igdy nie dow iedziałem się, gdzie na terenie naszego dw unastoakrow ego terenu w a­ lały się te wszystkie obcęgi i m łotki. Sytuacja w w arsztacie nadal niepokoiła pracow ni­ ków. Ja m artw iłem się najbardziej, poniew aż narzędzia wiele dla m nie znaczą. D oszedłem do w niosku, że błędem było to, iż były używ ane wspólnie. Jeżeli w prow adzim y elem ent własności — pow iedziałem do siebie — jeżeli każde dziecko, k tóre napraw dę chce, będzie m iało swój własny kom plet narzędzi, to wówczas sytuacja musi się zmienić. Postawiłem ten problem na zebraniu i mój pom ysł został dobrze przyjęty. W następnym sem estrze nie­ którzy ze starszych uczniów przywieźli sobie z dom u swoje narzędzia. U trzym yw ali je w doskonałym stanie i używali ich o wiele ostrożniej niż przedtem . Być m oże przyczyną większości problem ów w Sum ­ m erhill jest duża rozpiętość w iekow a uczniów . N arzędzia z całą pew nością nie m ają praw ie żadnego znaczenia dla m ałych dziew czynek i chłopców . O becnie nasz nauczy­ ciel stolarki zam yka w arsztat na klucz. Ja łaskaw ie pozw alam kilku starszym uczniom na korzystanie z m e­ go w arsztatu. R obią z niego właściwy użytek, poniew aż udostępniłem go im wówczas, gdy osiągnęli etap, na k tórym odpow iednie obchodzenie się z narzędziam i jest św iadom ą potrzebą. R ozum ieją też teraz różnicę pom ię­ dzy w olnością a rozw ydrzeniem . P om im o to w Sum m erhill o statn io nasiliła się tenden­ cja do zam ykania drzwi na klucz. Poruszyłem tę spraw ę na sobotnim ogólnym spotkaniu. — Nie p o d o b a mi się to — pow iedziałem . — O p ro w a­ dzałem dziś gości po szkole i m usiałem otw ierać w arsz­

tat, lab o rato riu m , pracow nię garncarską i teatr. P ro p o ­ nuję, aby wszystkie pom ieszczenia publiczne były o tw a r­ te cały dzień > Zerw ała się burza protestów . — L ab o rato riu m musi być zam knięte, poniew aż znaj­ dują się w nim trucizny — pow iedziało jed n o z dzieci. — A poniew aż pracow nia garncarska łączy się z la b o ra to ­ rium , m usi być też zam knięta. — N ie chcem y zostaw iać w arsztatu otw artego. Z o ­ bacz, co się stało ostatnim razem z narzędziam i! — wołali inni. — N o dobrze, ale m ożem y chociaż teatr zostaw ić o tw arty — broniłem swego stanow iska. — N ikt nie uk rad n ie przecież sceny. N atychm iast ja k jeden m ąż poderw ali się z miejsc aktorzy, ak to rk i, kierow nik sceny, oświetleniowiec. — Zostaw iłeś go tak dziś ran o i po południu jakiś idiota włączył wszystkie św iatła, i potem ich nie zgasił! Trzy kilow aty po sześć pensów za kilowat! — pow iedział oświetleniowiec. — M ałe dzieci zabierają kostium y i przebierają się — do d ał ktoś inny. Mój wniosek, aby zostawić drzwi otw arte, wsparły jedynie dwie ręce — m oja własna i siedmioletniej dziew­ czynki. D opiero później dowiedziałem się, że ona myślała, iż nadal głosujemy nad poprzednią spraw ą — pozwole­ niem siedm iolatkom na wyjście do kina. Dzieci na własnej skórze uczyły się, że pryw atną własność należy szanować. Czy w ciągu tych długich lat zm ieniłem swój pogląd na sam orząd? N a sam ą ideę sam orządu, nie. N ie potrafię sobie bez niego w yobrazić Sum m erhill. Zaw sze cieszył się po p u larnością. Budził żywe zainteresow anie gości, co m iało także swoje ujem ne strony. R az czternastoletnia dziew czynka szepnęła do m nie podczas zebrania: — M iałam zam iar poruszyć spraw ę dziewczynek za­ pychających toalety podpaskam i, ale p o p atrz na tych wszystkich gości. 60

W naszej szkole, dzięki odrzuceniu zew nętrznych d ro ­ biazgów . m oże panow ać i panuje duch społeczny, który w yprzedza czas, w którym żyjemy. To praw da, że nasze dzieci skłonne są nazywać łopatę cholerną szuflą, ale każdy kopacz row ów z całym przekonaniem powie wam, że ło p ata jest cholerną szuflą. Pewnego razu, we wczesnym okresie istnienia szkoły, zdarzyło się, t e nikt nie chciał kandydow ać w w yborach członków naszych rozlicznych kom itetów . Skwapliwie skorzystałem z okazji i powiesiłem zaw iadom ienie: „Z pow odu braku sam orządu niniejszym ogłaszam siebie dyk tato rem . Heil Neill!’' W krótce zaczęto szem rać. Po p o łudniu przyszedł do mnie sześcioletni Vivien i p o ­ wiedział: — Neill, wybiłem o k n o w sali gim nastycznej. O dpraw iłem go m achnięciem ręki. — Nie zaw racaj mi głowy takim i drobiazgam i — p o ­ wiedziałem. Chwilę potem w rócił i pow iedział, że wybił dw a okna. W ów czas m nie to zaciekaw iło i zapytałem , o co mu chodzi. — Nie lubię d y k tato ró w — odparł. — 1 nie lubię chodzić głodny. (Później dow iedziałem się, że ten opozy­ cjonista w obec d y k tatu ry próbow ał w yładow ać się na kucharce, k tó ra z miejsca zam knęła kuchnię i poszła do dom u). — N o to jak m asz zam iar sobie z tym poradzić? — zapytałem . — W ybiję więcej okien — pow iedział z zaw ziętą m iną. — N o to dalej, nie żałuj sobie — odparłem , i on nie żałow ał sobie. Po pow rocie oznajm ił, że wybił siedem naście okien. — Ale pam iętaj — pow iedział z pow agą — że m am zam iar za nie zapłacić. — Jak? Z m ojego kieszonkow ego. Ile to mi zajm ie czasu? Policzyłem szybko.

— O koło dziesięciu lat — odparłem . Przez chwilę w yglądał na zasępionego, ale potem tw arz m u pojaśniała. — O rety! — zaw ołał. — Przecież ja wcale nie muszę za nie płacić. — A co z praw em o poszanow aniu cudzej w łasnoś­ ci? — zapytałem . — O kna są m oją pryw atną własnością. — W iem , ale teraz nie obow iązuje żadne praw o o p o ­ szanow aniu pryw atnej w łasności. Nie m a sam orządu, a to on u stanaw ia praw a. Być m oże to w yraz mojej tw arzy spraw ił, że dodał: — Ale w szystko jedno, i tak za nie zapłacę. N ie m usiał jed n ak za nie płacić. K ró tk o potem o p o ­ wiedziałem tę historię w czasie swego odczytu w L on­ dynie; po zakończeniu podszedł d o m nie pewien m łody człowiek i po d ał mi funta, m ówiąc: „T o za ok n a wybite przez to diablę” . D w a lata później Vivien nadal opow iadał o tych oknach i człow ieku, któ ry za nie zapłacił. — T o m usiał być straszliwy głupiec, przecież on naw et mnie nigdy nie widział.

Zabawa i samoregulacja

S u m m e rh ill m ożna określić ja k o szkołę, w której zab a­ wa jest najważniejsza. Nie wiem, dlaczego dzieci i kocięta się baw ią. Sądzę, że to kwestia energii. Było wiele teorii dotyczących roli zabaw y w życiu dziecka. Powszechnie przyjm uje się, że ćwiczy się w niej um iejętności przydatne w późniejszym życiu, podobnie ja k kociak goniący za sznurkiem przygotow uje się do polow ania na myszy. T o pociąga za sobą tw ierdzenie, że budow a kociaka jest celowa lub też zakłada istnienie boskiej mocy, k tó ra w arunkuje zachow ania zwierzęcia, aby później owe boskie cele m ogły zostać spełnione. Jeżeli odrzucim y oba założenia, to m usim y po p ro stu uwierzyć, że kociak lub szczeniak bawi się, poniew aż tak został stw orzony. N ato m iast dzieci rzeczywiście p o siad a­ ją pewien rodzaj w rodzonej energii. Dzieciństwo nie jest okresem dorosłości; dzieciństw o jest okresem zabaw y i żadne dziecko nigdy nie m a jej dość. W Sum m erhill uw aża się, że gdy dziecko nabaw i się d o woli, zacznie pracow ać i staw iać czoło problem om ; uw ażam , że potw ierdzeniem tej teorii m oże być um iejęt­ ność naszych daw nych uczniów dobrego w ykonyw ania swej pracy naw et wówczas, gdy nie jest ona najprzyjem ­ niejszym zajęciem. N ie m am przy tym na myśli zabaw y w sensie zo r­ ganizow anym czy zm agań na boisku sportow ym . C hodzi mi raczej o zabaw ę w sensie fantazji. G ry zespołow e w iążą się ze spraw nością, w spółzaw odnictw em , pracą w grupie; n atom iast dziecięce zabaw y zwykle nie w ym a­ gają od uczestników spraw ności, wiążą się z niewielkim

w spółzaw odnictw em i obyw ają się niem alże zupełnie bez pracy zespołowej. M ałe dzieci u d ają gangsterów i strzela­ ninę lub w alczą na miecze. N a długo przed erą kina dzieci bawiły się w tego typu zabaw y. Opowieści i filmy m ogą jedynie kierunkow ać niektóre z nich, ale ich podstaw ow e zasady kryją się w sercach dzieci wszystkich ras. W Sum m erhill sześciolatki baw ią się cały dzień — ro ­ bią to z fantazją. D la m ałego dziecka fantazja i rzeczywi­ stość są ze sobą bardzo m ocno związane. K iedy dziesię­ cioletni chłopiec przebrał się za ducha, m aluchy aż piszczały z uciechy. W iedziały, co praw da, że to tylko T om m y — w idziały, ja k zak ład ał n a siebie prześcieradło. Ale gdy się d o nich zbliżał, wszystkie bez w yjątku krzyczały ze strachu. M ałe dzieci żyją w świecie fantazji i wcielają ją w czyn. C hłopcy pom iędzy ósm ym a czternastym rokiem życia baw ią się w gangsterów lub Indian i bez przerw y katrupią ludzi lub latają po niebie w swych drew nianych sam olotach. M ałe dziewczynki także przechodzą przez okres łobuzerski, ale nie ganiają, tak ja k chłopcy, z pis­ toletam i czy m ieczam i. W ich p rzypadku m a on bardziej osobisty ch arak ter. G an g M ary przeciw staw ił się g an ­ gowi Nellie, nie obyło się przy tym bez kłótni i ostrych wym ówek. Ryw alizujące z sobą grupy chłopców jedynie u dają w rogów . T oteż tow arzystw o m ałych chłopców jest 0 wiele mniej uciążliwe niż m ałych dziewczynek. Nie u d ało mi się stwierdzić, gdzie przebiega linia podziału m iędzy św iatem fantazji a rzeczywistością. Dla m ałego dziecka o b a św iaty są bardzo blisko siebie. Czy dziecko n apraw dę wierzy w to, że lalka jest żywa, gdy podaje jej jedzenie na m alutkim talerzyku? Czy koń na biegunach jest dla dziecka żywym koniem ? C zy chłopiec, krzycząc „R ęce do góry” , a potem strzelając, myśli 1czuje, że m a w dłoni praw dziw y pistolet? Ja skłaniam się ku przek o naniu, że dzieci istotnie w yobrażają sobie, że ich zabaw ki są żywe, i dopiero interw encja jakiegoś

bezm yślnego dorosłego, który przypom ina im, że to tylko na niby, sprow adza je z pow rotem na ziemię. W ydaje się oczywiste, że dziewczynki i chłopcy m ają różne pom ysły zabaw . C hłopcy baw ią się częściej niż dziewczynki. C zasam i zdarza się, że dziew czynka tra k ­ tuje fantazje ja k o substytut zabaw y, ale w śród chłopców jest to rzadsze. śi G eneralnie chłopcy nie baw ią się z dziew czynkam i. W ybierają walki gangsterów i berka; budują dom ki na drzew ach; kopią doły i okopy i zajm ują się tym wszyst­ kim, co robią zwykle m ałe dzieci. Dziewczynki rzad k o organizują jak ąś zabaw ę. T ra d y ­ cyjne zabaw y w nauczyciela czy lekarza są w śród w ol­ nych dzieci nieznane, ja k o że nie czują one potrzeby naśladow ania autorytetów . M łodsze dziewczynki bawią się lalkam i; ale te starsze znajdują większą przjjem n o ść w obcow aniu z ludźm i, a nie przedm iotam i. C zęsto m iewaliśm y m ieszane drużyny piłkarskie. W karty, w szachy czy tenisa stołow ego grywali zarów no chłopcy, ja k i dziew częta. We wszystkich zabaw ach organizow anych przez któregoś z pracow ników lub sta r­ szych uczniów w b u d ynku na dw orze (typu „k o p an ie p uszki” ) także brali udział chłopcy i dziewczynki. Latem wszystkie dzieci chętnie pływ ają w naszym basenie. M łodsze m ają swój brodzik do tap lan ia się, a oprócz tego piaskow nicę i huśtaw ki. W ciepłe dni piaskow nica jest zawsze pełna kopiących dzieciaków i m aluchy wiecz­ nie narzekają, że starsze dzieci przychodzą i zajm ują im miejsce. Z daje się, że pow inniśm y mieć rów nież piaskow ­ nicę dla starszych dzieci. O kres zabaw y w piasku i błocie trw a u dzieci dłużej, niż przypuszczaliśm y. Nie prow adzim y w szkole zajęć z gim nastyki i nie uw ażam , aby były one konieczne. C ałą p o trzebną spraw ­ ność ruchow ą dzieci nabyw ają w trakcie gier, pływ ania, tańczenia czy jazdy na rowerze. Ciekaw jestem , czy w ogóle wolne dzieci m iałyby ochotę na tego typu zajęcia. 66

Ludzie często pytają, czy w Sum m erhill zachęcam y dzieci do zabaw y. N apraw dę d o niczego nikogo nie zachęcam y. Cieszym y się, gdy dzieci m ają pełne przygód i fantazji pom ysły na spędzenie czasu. M ogą oczywiście grać w gry zespołow e, ale, być m oże, nie czują potrzeby tw orzenia drużyny i w ygryw ania, tak jak jest to w przy­ p ad k u dzieci, którym zabaw ę organizują dorośli, ponie­ waż w naszej szkole nie m a naw et w trakcie lekcji w spółzaw odnictw a. Oczywiście, w tenisa gra się po to, by wygrać, ale nie przejm ują się zbytnio przegraną. K oledzy golfiarze pew nie się ze m ną zgodzą, że więcej przyjem no­ ści spraw ia um ieszczenie piłki o stopę od dołka niż wygranie całej rundy. Ja w yraźnie odróżniam grę od zabaw y. Dla m nie piłka nożna, hokej, rugby czy koszyków ka nie są praw dziw ym i zabaw am i; nie angażują w yobraźni i nie w ypływają z chęci zabaw y. Dzieci, którym zostaw i się pełną sw obo­ dę, u n ikają gier zespołow ych n a korzyść, ja k by to dobrze nazw ać, zajęć pobudzających w yobraźnię. N asze gry zespołow e w dużej m ierze zależą od wieku uczniów. Z dzieci m ających od pięciu do siedem nastu lat nie jest łatw o utw orzyć drużynę piłkarską, k tó ra zagrała­ by mecz z m iejscową szkołą podstaw ow ą, poniew aż gdybyśm y chcieli w ybrać spośród sześćdziesięciu pięciu dziew cząt i chłopców jedenaścioro, m usielibyśm y sied­ m iolatka postaw ić na bram ce. Przed trzydziestu laty mieliśm y sporą grupkę rosłych dziew cząt i chłopaków , którzy razem z m łodszym i pracow nikam i grywali w h o ­ keja, nie tylko przeciw ko innym szkołom , ale także przeciw ko m iejskim drużynom z terenu całego Suffolk. M oim zdaniem motywem do zachęcania do gier ze­ społowych jest pragnienie doskonalenia ducha zespołowe­ go lub, w pewnych przypadkach, podkreślenie wyższości własnej płci (ale z przyjemnością mogę powiedzieć, że u nas nigdy nie wchodził w grę tę ostatni motyw). W Summerhill sam orząd stw arza m ożliw ość w spólnej działalności i daje poczucie przynależności do jednej drużyny.

Mówi się, że uczestnictw o w grach jest korzystne dla ' zdrow ia dzieci. Być m oże tak jest, choć często zdarzało nam się mieć uczniów , którzy nigdy nie grywali w dzieci­ ństwie w żadne gry, a w wieku czterdziestu pięciu lat w yglądali rów nie zdrow o jak ich sąsiedzi. Jednakże większość z nich wiele jeździła na row erze lub pływała, f Być m oże nie pow inienem w rozdziale zatytułow anym „ Z a b a w a ” om aw iać dziecięcych książek, ale pow inno się w którym ś m iejscu poruszyć ich tem at. P odobnie jak wielu rodziców m usiałem przez kilka lat czytać córce przed snem i pom im o całej swej miłości do niej m uszę przyznać, że ta w ieczorna lektura była dla m nie katuszą. Pew ną o k ro p n ą opowieść, k tó ra w yzw alała we mnie m ordercze uczucia, a k tó rą Z oe lubiła najbardziej, prze­ czytałem jej chyba z pięćdziesiąt razy. N a szczęście tylko kilka z tych książek było otw arcie m oralizatorskich. Jednakże wiele z nich wyrażało poucze­ nie w sposób pośredni. W większości z tych książek dzieci są uosobieniem czystości i dobra. N a ilustracjach widać ich anielskie buźki oraz to, jak są dobrze wychowane i jakie są posłuszne. Ten widok przyprawiał mnie o mdłości. Jak bardzo pow inniśm y ingerow ać w to, co czytają nasze dzieci? M oim zdaniem przesadnie dużą wagę przyw iązujem y d o wpływu krw iożerczych opowieści na ich psychikę. W iększość dzieci znajduje przyjem ność w czytaniu czy słuchaniu najbardziej naw et sadystycz­ nych historii. M oi uczniow ie skaczą z uciechy, kiedy w niedzielne wieczory opow iadam im, jak to po wielu przygodach są w ostatnim m om encie ratow ani z kotła ludożerców. C hodzenie do kina i czytanie książek to dwie różne spraw y. To, co jest napisane, nie jest tak straszne ja k to, co się widzi czy słyszy. N iektóre filmy napełniają dzieci przerażeniem i nigdy nie w iadom o, co i kiedy może dziecko w kinie przestraszyć. Z d arzało mi się nawet widzieć, jak m aluchy bały się krokodyla czy piratów na Piotrusiu Panie.

K ilka lat tem u poszedłem znow u obejrzeć Piotrusia Pana\ byłem ciekaw, czy sztuka ta przeżyła p ró b ę czasu. W jednej ze scen, aby u rato w ać życie D zw oneczkow i, m ałoletnia w idow nia m iała odk rzy k n ąć „ ta k ” na p y ta ­ nie, czy wierzy we w różki. Ow o „ ta k ” zabrzm iało raczej mizernie i widziałem wzruszonych rodziców, którzy sztur­ chali energicznie swe pociechy, aby w ogóle się odezwały. Piotruś Pan jest baśnią dorosłych; dzieci chcą jak n aj­ szybciej dojrzeć, a tym i, którzy w zdychają za K rain ą Nigdzie N igdzie swego niespełnionego dzieciństw a, są najczęściej ich rodzice. O statn io widzieliśmy film o człow ieku, k tó ry sprzedał duszę diabłu. Dzieci jednogłośnie uznały, że diabeł swym wyglądem b ard zo przypom inał m nie. W oczach ch ło p ­ ców, którym w bijano do głowy, że seks jest grzechem przeciw D uchow i Świętem u, zawsze uchodzę za wcielenie diabła. K iedy tłum aczę im, że w ludzkim ciele nie m a niczego grzesznego, p atrz ą n a m nie, jak b y m był opętany przez siły nieczyste. D la znerw icow anych dzieci byłem uosobieniem Boga i diabła. K ilka lat tem u jeden typek naw et podniósł m łot, aby zabić złego. P om aganie n eu ro ­ tykom m oże być czasam i niebezpieczne. Pam iętam , że w dzieciństw ie przerażały m nie biblijne opowieści o dzieciach pożeranych przez niedźwiedzie, a przecież nik t nie p ro p o n u je ocenzurow ania Biblii. W tam tych czasach wiele dzieci czytało ją w poszukiw a­ niu obscenicznych fragm entów . Jak o chłopiec znałem je wszystkie, potrafiłem pod ać księgę i wers. U m ysły dzieci zdają się czystsze od um ysłów d o ro s­ łych. C hłopiec p o trafi przeczytać Toma Jonesa i przega­ pić obsceniczne fragm enty. Jeżeli pozbaw im y dziecko ignorancji w spraw ach płciow ych, to zniszczym y niebez­ pieczeństw o tkw iące w książkach. Jestem zdecydow anym przeciw nikiem cenzurow ania książek bez w zględu na wiek czytelników . Pewnego razu cztern asto letn ia dziew czynka, nasza now a w ychow anka, wzięła z m ojej półki A Young Girl s

Diary (Pam iętnik dziewczyny). W idziałem , ja k chich o ta­ ła przy lekturze tej książki. Sześć miesięcy później prze­ czytała ją drugi raz i pow iedziała mi, że to raczej nudna lektura. W iedza spraw iła, że książka o tym , co jeszcze niedaw no w ywoływało wypieki na tw arzy, teraz była zw ykłą pozycją. O d czasu gdy F reud odkrył seksualność m ałych dzieci, nie posunięto się zbyt daleko w bad an iu jej przejawów. T o p raw da, że napisano wiele książek na ten tem at, ale, o ile wiem, nie napisano żadnej o dzieciach sam oregulu­ jących się. T erm inu sam oregulacja nie słyszałem , dopóki nie użył go mój przyjaciel W ilhelm Reich. N aw et gdyby nie stw orzył tego pojęcia, to i tak w łaśnie on najlepiej z wszystkich ludzi rozum iał i wcielał w życie tę m etodę w ychow ania dzieci. H om er Lane m ówił o wolnej woli, inni pisali o sam orządności; ale to nie jest to sam o, co sam oregulacja, poniew aż o b a te określenia bardziej o d ­ noszą się do dzieci, k tóre sam e kierują swoją w spólnotą niż do wolnej woli każdego dziecka z osobna. Sam oregulacja zakłada wiarę w d o b ro ć n atu ry ludz­ kiej; w to, że nie ma i nigdy nie było grzechu pierw orod­ nego. O znacza praw o dziecka do tego, by żyć, ciesząc się w olnością, bez zew nętrznych autorytetów . T o oznacza, że dziecko je, gdy jest głodne; że zaczyna przestrzegać zachow yw ania czystości wtedy, gdy będzie do tego g o to ­ we; że nigdy się go nie bije ani na nie nie wrzeszczy; że zawsze jest otoczone m iłością i opieką. Oczywiście sam o­ regulacja, jak każda teoria, jest niebezpieczna, jeżeli akceptuje się ją bez zachow ania zdrow ego rozsądku. Tylko głupiec m ając pod opieką m ałe dzieci, zostaw ił­ by niezabezpieczone ok n a w sypialni czy kom inek w p o ­ koju dziecinnym . P om im o to często m łodzi entuzjaści sam oregulacji, którzy odw iedzają naszą szkołę, p ro tes­ tują przeciw ko naszem u ograniczaniu wolności, gdy dow iadują się, że trucizny są zam knięte na klucz w szafce w lab o rato riu m oraz że zabrania się zabaw y na d ra b i­

nach przeciw pożarow ych. C ały ruch na rzecz wolności jest zaprzepaszczany i lekcew ażony, poniew aż zbyt wielu orędow ników w olności nie stąpa tw ardo po ziemi. S am oregulacja oznacza zachow anie w ypływające z p o ­ czucia w łasnego ja, a nie będące wynikiem jakiegoś zew nętrznego przym usu. Nie trzeba być w ykształconym czy oczytanym , aby w ychow ać dziecko w zgodzie z zasa­ dam i sam oregulacji. W tym m iejscu przychodzi mi na myśl M ary, teraz ju ż staruszka ze szkockiej wioski. M ary była o b d arzo n a cudow ną p ogodą ducha; nigdy nie dene­ rw ow ała się, nigdy nie krzyczała; instynktow nie stała po stronie swych dziew cząt i chłopców ; wiedzieli, że bez względu na to, co zrobią, o n a to zaakceptuje. M ary była m atk ą, pełną spokojnego ciepła kw oką o toczoną swymi kurczętam i; m iała w rodzony d a r o b d arzan ia m iłością, k tó ra nie była przy tym m iłością zaborczą. O baw iam się, że ja k o m ali chłopcy w ykorzystyw aliśm y skłonności M ary, by d o stać dokładkę. T ak o to p ro sta kobieta, k tó ra nigdy nie słyszała o psychologii czy sam oregulacji, już blisko siedem dzie­ siąt lat tem u postępow ała w myśl jej zasad. C zęsto widywałem p o dobne do M ary żony farm erów , które kierow ały się uczuciam i, a nie jakim iś zasadam i w wy­ chow aniu dziecka. M usim y sobie uśw iadom ić jed n ak , że te kobiety były w lepszej sytuacji niż m atk a m ieszkająca w Londynie. Ich dzieci były przez większość dnia na dw orze, a w dom u nie było kosztow nych drobiazgów , k tó re trzeba by chronić przed nimi. A ni kuchnia, ani salon nie są odpow iednim i m iejscam i dla dzieci. Pow inny one mieć swoje w łasne pom ieszczenia, najlepiej zb u d o ­ w ane przez wiejskiego kow ala. Idealnym dom em dla „w ew nątrzsterow nych” dzieci byłby dom na wsi. M usim y jed n ak stawić czoło faktom , a jednym z nich jest to, że nie m am y takow ych miejsc. Jednakże jeżeli m atk a p o trafi naw iązać ze swym potom stw em praw ­ dziwy k o n tak t, jeżeli dzieci nie czują przed nią lęku, to m oże ona powiedzieć „n ie” , nie czyniąc im tym żadnej

to nie p o d o ba. O gólnie m ów iąc, dzisiejsze dzieci dostają o wiele za dużo, by należycie cenić swe prezenty. Zeszłej nocy po tk n ąłem się o ten „ su p e r” row er m oknący na deszczu. G dy Z oe była m ałą dziew czynką, w prow adziłem zasa­ dę, że nie będę przywoził jej prezentów z każdego w ypadu d o L ondynu, a w konsekw encji ona nie oczeki­ wała ich ode m nie. Z drugiej strony, nie pow inniście być jed n ak w obec swoich dzieci skąpi; jesteście jedynym i, na których one m ogą liczyć. Rodzice, którzy przesadnie obdarow ują swoje dzieci prezentam i, często nie kochają ich w ystarczająco i chcą to zrekom pensow ać, robiąc pokazy swojej rodzicielskiej m i­ łości i obsypując dzieci drogim i prezentam i. Jeden z bo h a­ terów Dear Brutus B arrie’ego m ówi swej ukochanej, że ilekroć jest dla niego m iła, on ofiarow uje swej żonie futro. Jak zwykle odbiegłem od tem atu. M ów ią, że na tym polega głównie mój urok. Zły pisarz to taki, który trzym a się tem atu, często b ard zo nudnego. W racając d o kwestii zabaw y. Jeżeli przyznajem y, że dzieciństw o jest okresem zabaw y, to jak my, dorośli, reagujem y na ten fakt? M y to ignorujem y. Z apom inam y o tym , poniew aż dla nas zabaw a to strata czasu. Buduje­ my więc duże miejskie szkoły z w ielom a klasam i i drogim w yposażeniem gabinetów do zajęć technicznych; ale tym, co m oże zaspokoić instynktow ną potrzebę zabaw y u dziecka, jest najczęściej m ałe betonow e podw órko. Dzieci kochają m uzykę i błoto; tupią na schodach; krzyczą na całe gardło; nie zw racają uwagi na meble. Podczas zabaw y w berka przebiegłyby p o portlandzkiej wazie, gdyby znalazła się a k u ra t na ich drodze, naw et jej nie zauw ażając. Z pew ną d o zą racji m ożna by twierdzić, że wszelkie zło cywilizacji w ynika z faktu, iż dziecko nigdy nie m ogło wybawić się do końca. Innym i słowy, każde dziecko, niczym roślina cieplarniana, zostało w ychow ane na d o ­ rosłego, zanim jeszcze osiągnęło dojrzałość. 73

D orosły podchodzi do zabaw y w sposób całkow icie arb itraln y. M y, starsi, układam y dziecku plan dnia: n au k a od dziew iątej do dw unastej, a potem godzina na lunch; i ponow nie lekcje do trzeciej. G dyby pozostaw ić dziecku całkow itą sw obodę i pozw olić, by sam o układało h arm o n o g ram zajęć, to niem al na pew no większość dnia przeznaczyłoby na zabaw ę, zostaw iając na lekcje niewie­ le czasu. U podłoża niechęci dorosłych wobec dziecięcych za­ baw leży lęk. Tysiące razy słyszałem bojażliwe pytania: „Jeżeli m ój chłopiec całe dnie spędza na zabaw ie, to jak w ogóle się czegokolw iek nauczy, jak zda egzam iny?” I jedynie nieliczni akceptują m oją odpow iedź: „Jeżeli pańskie dziecko wybawi się do woli, to będzie m ogło zdać egzam iny w stępne na uniw ersytet po dw óch latach intensyw nej nauki, zam iast, jak to zwykle bywa, po pięciu, sześciu czy siedm iu latach nauki w szkole, k tó ra nie docenia roli zabaw y w życiu dziecka” . Zaw sze m uszę jed n ak dodać: „Z akładając, że w ogóle będzie chciało zdaw ać egzaminy! M oże będzie pragnęło zostać ta n ­ cerzem lub inżynierem , a m oże zechce być projektantem m ody czy stolarzem ” . T ak , to lęk o przyszłość spraw ia, że dorośli pozbaw iają dzieci ich praw a d o zabaw y. Jednakże chodzi tu jeszcze o coś więcej. Z a tą d ez ap ro b a tą kryje się bowiem prze­ świadczenie, że bycie dzieckiem to nic dobrego. D aje ono o sobie znać, gdy napom ina się m łodego człow ieka: „N ie b ądź dzieckiem ” . Rodzice, którzy zapom nieli o tęsknotach swego dzie­ ciństw a — zapom nieli, ja k się baw ić i ja k puszczać wodze fantazji — są m arnym i rodzicam i. G dy dziecko traci zdolność do zabaw y, staje się psychicznie m artw e i nie­ bezpieczne dla rów ieśników , którzy naw iążą z nim k o n ­ tak t. O szacow anie zniszczeń poczynionych w psychice dzieci, którym nie pozw alano się baw ić tyle, ile chciały, jest intrygującym , choć bardzo trudnym zadaniem . W Sum m erhill niektóre dzieci baw ią się cały dzień,

szczególnie gdy jest słonecznie, a ich wszystkie zajęcia są zwykle głośne. W większości szkół hałas, podobnie jak zabaw a, są tępione. Jeden z naszych byłych w ychow an­ ków, k tó ry w stąpił na uniw ersytet, powiedział: „Studenci robią na zajęciach piekielny rwetes i jest to bardzo męczące; w Sum m erhill przeszliśm y przez ten okres, gdy mieliśmy po dziesięć la t” . P rzypom inam sobie pewien fragm ent w spaniałej p o ­ wieści The House with the Green Shutters (D om z zielony­ mi okiennicam i), w którym studenci U niw ersytetu Edynburskiego bawili się hałaśliwie, aby dokuczyć m arnem u w ykładow cy. H ałas i zabaw a idą w parze, ale najlepiej, gdy to się zdarza pom iędzy siódm ym a czternastym rokiem życia.

Praca i szczerość

K ie d y ś w Sum m erhill obow iązyw ało praw o, w myśl którego każde dziecko powyżej dw unastego roku życia i każdy z członków personelu m usiał co tydzień prze­ pracow ać dwie godziny na rzecz szkoły. Płaciło się za tę p racę sym bolicznie, sześć pensów za godzinę. Jeżeli ktoś nie pracow ał, to m usiał zapłacić szylinga. Byli tacy, także nauczyciele, którzy woleli płacić niż pracow ać. Z aś ci, którzy pracow ali, ciągle spoglądali na zegarek. T o zaję­ cie było pozbaw ione elem entu zabaw y i dlatego w szyst­ kich nudziło. Ponow nie rozw ażono sensow ność owego praw a i dzieci praw ie jednom yślnie przegłosow ały jego zniesienie. W Leiston, w początkow ym okresie istnienia szkoły, p o trzeb n a nam była izba chorych. Postanow iliśm y zb u ­ dow ać ją sam i — praw dziw y budynek z cegieł i cem entu. N ik t z nas poprzednio nie p arał się m u rark ą, ale zaczęliś­ my budow ę. K ilku uczniów pom agało nam przy kopaniu fundam entów i rozbieraniu starych m urów w celu uzys­ k an ia cegieł. Ale zażądali zapłaty. O dm ów iliśm y. O state­ cznie izba chorych została zbudow ana przez nauczycieli i gości odw iedzających szkołę. T o zajęcie było dla dzieci zbyt nudne, a dla ich m łodych um ysłów p o trzeba ist­ nienia pom ieszczeń dla chorych zdaw ała się zbyt odległa. Nie czuły się tą spraw ą osobiście zainteresow ane. Ale kiedy jak iś czas potem po trzeb n a im była w iata na row ery, to zbudow ały ją sam e bez jakiejkolw iek pom ocy ze strony pracow ników . Nie piszę o takich dzieciach, jakie my, dorośli, chcieli­ byśm y widzieć, ale o takich, jakie są napraw dę. D oj­

rzałość społeczną — poczucie społecznej odpow iedzial­ ności — w pełni osiągają dopiero około osiem nastego roku życia lub jeszcze później. Interesuje je teraźniej­ szość, a przyszłość dla nich nie istnieje. M im o to nie widziałem jeszcze nigdy leniwego dziecka. To, co nazyw am y lenistwem , jest zwykle albo brakiem zainteresow ania, albo brakiem zdrow ia. Z drow e dziecko nie um ie być leniwe: przez cały dzień coś robi. Kiedyś znałem ch łopaka, który był okazem zdrow ia, a uchodził za leniucha. M atem atyka nie interesow ała go, ale p ro ­ gram w ym agał, aby uczył się m atem atyki. Oczywiście on nie m iał na to ochoty i to spraw iło, że nauczyciel uważał go za lenia. Przeczytałem o statn io , że jeżeli p ara przetańczyłaby każdy taniec na dancingu, to tak, jak b y przeszła 25 mil. M im o to ci ludzie byliby tylko trochę, lub wcale, zm ęcze­ ni, poniew aż przez cały w ieczór robili to, co spraw iało im przyjem ność — przy założeniu, że nie deptali sobie po palcach. P odobnie jest z dzieckiem . C hłopiec uw ażany za leniwego potrafi często przebiec wiele mil w czasie gry w piłkę. N igdy nie widziałem leni w śród przybyw ających do Sum m erhill dzieci poniżej dw unastego roku życia. M oim zdaniem leniwy chłopiec jest albo fizycznie niezdrów , albo nie jest zainteresow any spraw am i, które zdaniem dorosłych pow inny go zajm ow ać. D o Sum m erhill trafiło wielu takich chłopaków ze zwykłych szkół, którzy przez długi okres pozostaw ali „leniw i” ; to znaczy dopóki nie otrząsnęli się z wpływów swego w ychow ania. Nie zm u­ szałem ich d o robienia tego, co budziło w nich niechęć, poniew aż nie byli jeszcze d o tego gotow i. P odobnie ja k wy i ja , będą oni później musieli robić wiele rzeczy z obow iązku; ale jeżeli pozostaw i im się pełną sw obodę i pozw oli, by teraz przeżyli d o końca okres zabaw y, to później będą oni gotow i staw ić czoło wszelkim tru d ­ nościom . R easum ując, jeżeli m asz odpow iednie podejście do

życia, to rodzaj w ykonyw anego zajęcia nie jest najw aż­ niejszy. Jeden z naszych daw nych w ychow anków p raco ­ wał ja k o k o n d u k to r w autobusie i był bardzo nieszczęś­ liwy, gdy zły stan zdrow ia zm usił go do porzucenia tego zaw odu. M ówił, że przyjem ność spraw iało m u sp o ty k a­ nie tak wielu ludzi. Inny z chłopców , m urarz, również jest zadow olony z w ykonyw anej pracy. W śród daw nych w ychow anków m am y kilku farm erów ; to praw da, że sami są sobie szefam i, ale na swych farm ach w ykonują wiele m o notonnych codziennych czynności. Pow odem , dla którego zbieram y tyle pochw ał p ra co ­ witości, z ja k ą nasi byli uczniow ie w ykonują odpow ie­ dzialne zadania, jest fakt, że ci chłopcy i dziewczynki przeżyli w Sum m erhill swój okres skoncentrow anego na sobie fantazjow ania. Jak o m łodzi ludzie potrafili stawić czoło rzeczywistości bez podśw iadom ych tęsk n o t za zabaw am i dzieciństw a. Stwierdziłem, że nie udaje mi się nakłonić siedem nasto­ latków do pom ocy przy sadzeniu ziem niaków czy p o d ­ lewaniu cebuli, chociaż ci sami chłopcy potrafią spędzać całe godziny na czyszczeniu silników, myciu sam ochodów czy budow aniu odbiorników radiow ych. Wiele czasu potrzebow ałem , by zaakceptow ać to niezwykłe zjawi ko. Praw da zaczęła d o mnie docierać pewnego dnia, gdy kopałem ogród m ego brata w Szkocji. Ta praca nie spraw iała mi przyjem ności i nagle uświadom iłem sobi , że przyczyna tego tkwiła w tym, że ogród ten nic mnie nie obchodził. T ak ja k mój ogród nie m a znaczenia dla chłopców , podczas gdy ich row ery czy radia są dla nich bardzo ważne. Prawdziwy altruizm przychodzi z czasem i nigdy nie jest pozbaw iony elem entu egoizm u. M ałe dzieci i n astolatki m ają całkiem różny stosunek do pracy. M aluchy, pom iędzy trzecim a ósm ym rokiem życia, będą uwijać się ja k zuchy przy m ieszaniu cem entu, zw ożeniu piasku czy czyszczeniu cegieł; będą to robić, nie m yśląc naw et o zapłacie. Identyfikują się z dorosłym i i ich praca jest niczym fantazja w cielana w życie.

Jednakże nasi w ychow ankow ie od dziewięciu d o dzie­ w iętnastu czy dw udziestu lat rzadko lubią pracę fizyczną. T o spostrzeżenie jest słuszne w odniesieniu do większości dzieci; oczywiście zdarzają się w yjątki — dzieci pracow ite od wczesnego dzieciństw a. P raw dą jest, że my, dorośli, zbyt często w ykorzys­ tujem y dzieci: „M a rio n , skocz wrzucić ten list do skrzy­ nki” . O ne zaś nie cierpią być w ykorzystyw ane. Przecięt­ ne dziecko mgliście zdaje sobie spraw ę z tego, że jest karm ione i odziew ane przez swych rodziców bez żadnego wysiłku ze swej strony. U w aża, że m a n atu raln e praw o do takiej opieki, a jednocześnie podśw iadom ie wie, że oczekuje się od niego i jest zobow iązane do w ykonyw a­ nia tysięcy posług i wielu nieprzyjem nych prac, których rodzice wolą sam i uniknąć. W wiejskiej szkole zabierałem swych uczniów w pogo­ dne p o p o łu d n ia do ogrodu, gdzie wszyscy pracow aliśm y przy sadzeniu i pielęgnow aniu roślin. D oszedłem więc do przek o n ania, że dzieci lubią tego rodzaju zajęcia. Nie dostrzegałem wówczas tego, że praca w o g ró d k u była miłym urozm aiceniem po siedzeniu i w patryw aniu się w tablicę. W Sum m erhill m am duży ogród. G ru p k a m łodszych dzieci m ogłaby mi b ard zo się przydać w czasie p o d ­ lew ania. M ógłbym polecić, aby pom ogli mi w pracy. Ale te ośm io-, dziewięcio- i dziesięcioletnie dzieci nie uśw ia­ dam iają sobie jeszcze w pełni konieczności podlew ania. Nie są nim zainteresow ane. Podszedłem raz d o grupy m łodszych chłopców . — Czy któryś chce mi pom óc w pieleniu? — zap y ta­ łem. W szyscy odm ów ili. Z apytałem dlaczego. W odpow iedzi usłyszałem: T o nudne! — Pozwól im rosnąć. — Jestem zbyt zajęty krzyżów ką. — Nie cierpię pracy w ogrodzie. Ja rów nież uw ażam pielenie za nudne zajęcie. Ja

rów nież lubię krzyżówki. Szczerze m ów iąc, co m oże obchodzić tych chłopców podlew anie czy pielenie? T o m ój ogród. T o ja czuję dum ę na w idok kiełkującego grochu. Ja oszczędzam na rachunkach za w arzyw a. K ró tk o m ów iąc, upraw a o g rodu leży w m oim osobistym interesie. N ie m ożna w zbudzić w dzieciach zainteresow ania, jeżeli ono sam o się w nich nie pojaw ia. Jedynym możliwym sposobem byłoby wynajęcie dzieci za określoną o p łatą za godzinę. W ów czas m nie i ich będzie łączyć w spólnota interesów : ja będę zainteresow any upraw ą m ojego ogrodu, a one będą zainteresow ane zarobieniem dodatk o w ych pieniędzy. C ztern asto letn ia M aud często pom aga mi w ogrodzie, chociaż twierdzi, że nie lubi takiej pracy. Ale lubi mnie. Podlew a, poniew aż chce być ze m ną. T o zaspokaja w tym m om encie jej egoistyczne potrzeby. K iedy D errick, k tó ry rów nież nie cierpi podlew ania, zgłosił się na o chotnika do pom ocy, wiedziałem , że ponow i prośbę o m ój scyzoryk, będący przedm iotem jego pożądania. T ylko on go interesow ał. N ag ro d a pow inna, w większości w ypadków , być su­ biektyw na: satysfakcja z w ykonanej pracy. P rzychodzą na myśl wszystkie nie satysfakcjonujące zajęcia: w ydoby­ w anie węgla, dopasow yw anie nakrętki num er 50 na sworzeń num er 51, kopanie row ów odw adniających, dodaw anie liczb. Świat pełen jest zajęć nie budzących zainteresow ania czy pozbaw ionych przyjem ności. W yda­ je się, że przystosow ujem y nasze szkoły do tej nudnej strony życia. S kupiając uw agę naszych uczniów na p rzedm iotach, które nie są ich m ocną stro n ą, uw arunkow ujem y ich do w ykonyw ania zajęć, k tóre nie będą im spraw iać przyjem ności. Ludzie często pytają mnie: „C zy twoje w olne dzieci kiedykolwiek będą potrafiły przystosow ać się do h a­ rówki codziennego życia?” C hciałbym , aby te wolne dzieci zostały pionieram i w uw alnianiu się od harów ki codziennego życia. 80

1 i | 1 1 1 | 1 1 • |

j

I

Rów nie skrajne odczucia m am w stosunku do d o ro s­ łych, którzy w yręczają się dziećmi. Jeżeli chcem y, by dziecko dla nas pracow ało, w inniśm y zapłacić m u zgod­ nie z jego um iejętnościam i. Ż aden z uczniów nie m iałby ochoty zbierać dla m nie cegieł tylko dlatego, że p o ­ stanow iłem odbudow ać zniszczony m ur. Ale jeżeli za­ proponuję trzy pensy za taczkę, to jakiś chłopiec sam może zgłosić się do pom ocy, poniew aż m oja propozycja go zainteresow ała. Jednakże nie p o d o b a mi się system uzależniania kieszonkow ego dziecka od w ykonyw ania przez nie określonych prac. R odzice pow inni daw ać, nie oczekując niczego w zam ian. Czytałem raz o szkole w Am eryce, k tó rą zbudow ali sami uczniowie. W ydaw ało mi się to wówczas idealnym rozw iązaniem . Ale tak nie jest. Jeżeli uczniow ie w ybudo­ wali tę szkołę, to m ożecie mieć pew ność, że stał obok jakiś pełen werwy, życzliwości i pow agi dżentelm en, który nad w szystkim spraw ow ał władzę i z pasją wy­ krzykiw ał słowa zachęty. Dzieci po p rostu nie budują szkół, gdy nie stoi nad nim i tego typu „ a u to ry te t” . M oim zdaniem rozsądna cywilizacja nie żądałaby od dzieci pracy do czasu, aż skończą przynajm niej osiem ­ naście lat. W iększość chłopców i dziew cząt pracow ałaby dużo przed osiągnięciem tego wieku, ale uw ażałaby to raczej za zabaw ę, a i z p u n k tu w idzenia rodziców , praw d o p o d obnie, p raca tak a nie byłaby uznaw ana za ekonom iczną. Czuję się zdeprym ow any na myśl o o g ro ­ m nym wysiłku, jaki m uszą włożyć studenci, by przygoto­ wać się do egzam inów . R ozum iem , dlaczego w przed­ w ojennym Budapeszcie blisko 50% uczniów załam yw ało się fizycznie bądź psychicznie po egzam inach m atu ra l­ nych. N auczyciele z Izraela opow iadali mi o tam tejszych w spaniałych ośrodkach społecznych. Szkoła, ja k mówili, stanow i integralną ich część, w której najw ażniejsza jest ciężka p raca. Dziesięcioletnie dzieci, pow iedział mi jeden z nich, płaczą, gdy — za karę — nie w olno im kopać

ogródka. Jeżeli ja m iałbym dziesięcioletniego chłopca, k tóry płakałby, poniew aż zab ro n io n o m u okopać ziem ­ niaki, zastanaw iałbym się, czy nie jest on przypadkiem um ysłow o upośledzony. Dzieciństwo to czas zabawy i każdy system społeczny, k tó ry ignoruje tę praw dę, w ychowuje dzieci niepraw idłow o. D la m nie izraelska m etoda jest poświęceniem m łodego życia dla ekonom icz­ nych potrzeb. Być m oże jest to konieczne, jed n ak ja nie odw ażyłbym się nazw ać tego system u idealnym . M usim y pozw olić dziecku być egoistą m ającym pełną sw obodę zaspokajania swych dziecięcych zainteresow ań. K iedy jego indyw idualny interes koliduje z interesem społecznym , wówczas należy przyznać pierw szeństw o jego osobistem u dobru. C ała idea Sum m erhill to zapew ­ nienie wolności: pozw olenie dziecku, by zaspokajało w pełni swoje natu raln e potrzeby. Szkoła pow inna uczynić życie w ychow anka zabaw ą. Nie chodzi mi o to, że dziecko musi mieć drogę usłaną różam i. U łatw ianie m u wszystkiego jest fatalne w sk u t­ kach dla jego ch arak teru . Ale sam o życie niesie z so­ bą tyle trudności, że nie potrzeba już ich sztucznie m nożyć. W ierzę, że narzucanie czegokolwiek m ocą au to ry te tu jest błędem. D ziecko nie pow inno niczego robić, dopóki nie dojdzie do przekonania — swego własnego przek o n a­ nia — że tego chce. Przekleństw em ludzkości jest ze­ w nętrzny przym us, bez względu na to, czy pochodzi od papieża, państw a, nauczyciela czy rodziców . T o wszyst­ ko faszyzm. W iększość ludzi dom aga się jakiegoś boga; ja k m oże być inaczej, skoro w dom u rządzą fałszywe bożki obu płci, dom agające się całkow itej praw dy i m oralnego zachow ania? W olność oznacza robienie tego, co się kom u p odoba, dopóki nie narusza się wolności innych. W ynikiem jest sam odyscyplina. Zdum iew ające jest to, że m iliony w ychowuje się w nie­ nawiści i lęku przed seksem, a świat nie jest jeszcze

bardziej neurotyczny. W edług m nie oznacza to , że ludz­ kość posiada w rodzoną siłę ostatecznego p o k o n an ia zła, które się jej narzuca. D aje się zaobserw ow ać pow olny ruch w kierunku osiągnięcia w olności seksualnej i każdej innej. W czasach m ego dzieciństw a kobiety kąpały się ubrane w pończochy i długie suknie. Dziś p o k azu ją nie tylko nogi. M łodzi z każdym pokoleniem m ają coraz więcej wolności. Dzisiaj tylko nieliczni szaleńcy posypują dziecku kciuk pieprzem , aby oduczyć go ssania palca. Dzisiaj jedynie w nielicznych krajach nadal bije się uczniów w szkole. W ludziach nie zanikły bratersk ie uczucia i miłość i m ocno wierzę w to, że now e p o kolenia, których ch a rak ter nie został w dzieciństw ie w ypaczony, b ędą żyły ze sobą w po k o ju — o ile dzisiejsi pełni nienaw iści ludzie nie zniszczą św iata, zanim now a generacja zdąży przejąć nad nim kontrolę. Jednakże jest to b ard zo nierów na w alka, poniew aż oni ciągle jeszcze spraw ują pieczę n ad ośw iatą, religią, p ra ­ wem, arm iam i i niegodziwym i więzieniam i. Jedynie gars­ tka pedagogów d o k ład a starań , aby pozw olić na sw obo­ dny rozwój tem u, co w dzieciach dobre. O g rom na więk­ szość z nich jest u ra b ia n a przez ludzi w rogo n astaw io ­ nych d o życia i popierających nienaw istny system kar. W niektórych szkołach zakonnych dziew czynki nadal kąpią się w u b ran iu , aby nie widzieć własnych ciał. C hłopcom nadal rodzice lub nauczyciele m ów ią, że m astu rb acja jest grzechem prow adzącym do obłędu. C zęsto, gdy jestem w mieście, zdarza mi się widzieć, jak trzyletnie dziecko p o ty k a się i przew raca — w zdrygam się na w idok m atki dającej m u za to klapsa. Prawie zawsze, gdy jad ę pociągiem , słyszę, ja k jak aś m atk a mówi: „Jeżeli znow u wyjdziesz n a k o ry tarz, Willie, to k o n d u k to r cię zam knie” . W iększość dzieci wychowuje się za pom ocą steku kłam stw i głupich zakazów . To wyścig pom iędzy wierzącym i w m artw o tę i wierzącymi w życie.

Pewnego razu obserw ow ałem trzyletniego chłopca, którego m atka wypuściła do ogrodu. Jego u b ra n k o było nieskazitelnie czyste. Po chwili zaczął baw ić się ziemią i trochę je ubrudził. M am a wybiegła z dom u, dała mu klapsa, zabrała do środka, a później ponow nie wy­ puściła pochlipującego na dw ór, ale już w czystym ubraniu. Po dziesięciu m inutach chłopiec znow u się zabrudził i w szystko się pow tórzyło. Z astanaw iałem się, czy nie pow inienem powiedzieć tej kobiecie, że jej syn będzie jej całe życie nienaw idzić; a co gorsza, będzie nienaw idzić także i sam ego życia. U św iadom iłem sobie jed n ak , że cokolw iek bym jej pow iedział, to i tak to do niej nie dotrze. T ragedią człow ieka jest to, że jego ch arak ter, p o d o b ­ nie jak ch arakter psa, daje się urobić. C harakteru kota nie m ożna zmienić. U psa m ożna wywołać wyrzuty sum ienia, ale u kota nie. M im o to większość ludzi woli psy, ponieważ ich posłuszeństwo i m erdanie ogonem dostarcza widocznego dow odu wyższości i wartości pana. Powszechne przekonanie, że jeżeli w dzieciństw ie nie nabierzem y dobrych m anier, to nie posiądziem y ich już nigdy, jest przekonaniem , w którym zostaliśm y wychowani i k tóre bez sprzeciwu zaakceptow aliśm y tylko dlatego, że nigdy nie było ono podaw ane w w ątpliw ość. D em entuję ten pogląd. W olność jest dziecku koniecznie potrzebna, poniew aż tylko w olność pozw ala m u rozw ijać się w sposób n atu ra lny — w d obry sposób. O bserw uję u uczniów przybyw ających z innych szkół rezultaty zniew olenia. Te dzieci to potw orki nieszczerości o iluzorycznej uprzejm ości i sztucznych m anierach. N a w olność reagują szybko i nieznośnie. Przez pierw ­ szy czy drugi tydzień otw ierają drzwi nauczycielom , zw racają się do m nie „sir” i dokładnie się myją. Spoglądają na mnie z „szacunkiem ” , który łatw o daje się rozpoznać ja k o strach. Po kilku tygodniach wolności p okazują swoje praw dziw e oblicze. Stają się zuchwałe. 84

I I ] I | i J 1 | 1 |

i

i i!

wyzbywają się dobrych m anier, nie m yją się. R obią to wszystko, czego za b ran ian o im w przeszłości: przeklina­ ją, palą, niszczą rzeczy. C ały czas m ówią uprzejm ym iiłosem, ale ich oczy m ają nieszczery wyraz. T rzeba przynajm niej sześciu miesięcy, aby nowi uczniowie pozbyli się swej nieszczerości. Potem tracą również respekt do tego, co uw ażali za au to ry tet. Po roku stają się naturalnym i, zdrow ym i dziećmi, które m ówią to, co m yślą, bez w zburzenia czy nienawiści. Jeżeli człowiek w ystarczająco wcześnie dośw iadczy w ol­ ności, nie m usi przechodzić przez okres kłam stw i u d a ­ wania. N ajbardziej uderzającą rzeczą w Sum m erhill jest ab so lu tn a szczerość w śród w ychow anków . Bycie uczciwym w życiu i w obec życia jest spraw ą podstaw ow ą. T o napraw dę najw ażniejsza rzecz na świę­ cie. Jeżeli będziesz szczery, to w szystko inne się ułoży. K ażdy docenia w artość otw artości w wypowiedzi czy zachow aniu. O czekujem y szczerości od naszych polity­ ków (człowiek jest niepopraw nym optym istą), od sę­ dziów i urzędników , nauczycieli i lekarzy. P om im o to wychowujem y nasze dzieci w taki sposób, że nie ośm iela­ ją się być szczere. M y podeszliśm y do tego w ten sposób, że zostaw iliśm y je w spokoju, aby zobaczyć, jak ie one są napraw dę. To jedyne sensow ne postępow anie. P ionierska szkoła przy­ szłości musi iść tą drogą, jeżeli chce wnieść swój w kład w wiedzę o dziecku i, co ważniejsze, przyczynić się do osiągnięcia przez nie szczęścia. Być m oże największym odkryciem , jakiego dokonaliśm y w Sum m erhill, jest to, że dziecko rodzi się z n atu ry szczere.

zemsty na społeczeństwie, poniew aż społeczeństw o dow artościow ało należycie jego ego i nie okazało mu miłości. M łodzi rzezim ieszkowie poszukują szczęścia i przypu­ szczam, że korzenie ich antyspołecznych zachow ań tkw ią w nieprzychylności, jakiej doznali w dom u i szkole. Szczęście, którego pow inni byli zaznać w dzieciństwie, ustąpiło miejsca fałszywem u poczuciu satysfakcji płyną­ cej z niszczenia, kradzieży oraz bicia innych ludzi. Z p o ­ w odu frustracji radość zam ieniła się w nienawiść. Jestem przekonany, że lekarstw em na przestępczość nieletnich jest zapew nienie dzieciom szczęścia we wczesnym okresie dzieciństwa. Najw yższy czas, aby wszyscy dobrzy ludzie starający się o zm niejszenie przestępczości w śród m ło­ dzieży skoncentrow ali swą uwagę na początkow ym eta­ pie życia dziecka, które upływ a pod znakiem kary i strachu, a co gorsza — jest pozbaw ione miłości. Nie jest to jedynie teoria, ja k o że w pierwszych latach istnienia Sum m erhill mieliśm y wiele trudnych dzieci i praw ie wszystkie poszły w świat ja k o uczciwi ludzie, po prostu dlatego, że były kochane, po p ro stu dlatego, że wolność uczyniła je szczęśliwymi. Nienaw iść i k ara nigdy niczego nie uleczyły, jedynie miłość m oże ratow ać. Pięćdziesiąt lat tem u udow odnił to H om er Lane. Sum m erhill nigdy nie była szkołą dla „tru d n y c h ” , ale w początkow ym okresie swego istnienia przyjm ow aliśm y uczniów w ydalonych z konw encjonal­ nych szkół. Trzydzieści pięć lat tem u była to spora grupa, składająca się ze złodziei, kłam ców i rozrabiaków . W śród tych, którzy spędzili w szkole przynajm niej trzy lata, znam tylko jednego chłopca, który potem poszedł do więzienia. Podczas w ojny został oskarżony o sprzeda­ w anie czarnorynkow ej ropy. S zkoda, że do jego garażu było ode m nie aż dwieście mil: bardzo było wówczas u m nie krucho z ropą. W owych czasach m iałem sporo problem ów . Pisałem ju ż o tym poprzednio, ale w arto to jeszcze raz podkreślić: szuka n ie

m yślałem , że leczyłem za pom ocę psychoanalizy, ale te dzieci, które nie chodziły na sesje terapeutyczne, również w racały do zdrow ia, więc doszedłem do w niosku, że to nie psychoanaliza je uleczyła, ale w olność bycia sobą. G dyby człowiek rodził się z n atu ra ln ą skłonnością do w ystępku, rów nie wielu przestępców pochodziłoby z d o - : brych rodzin klasy średniej, co i ze slum sów. Ale ludzie, którym się dobrze pow odzi, m ają więcej możliwości dla w yrażenia własnego ego. Przyjem ności, które m ożna kupić za pieniądze, w ytw orne otoczenie, k ultura, dum a z pochodzenia — w szystko to służy ego. Ego biedaków zaś jest wygłodzone. C hłopiec przyszedł na św iat w dzielnicy nędzy. Jego dom nie jest dom em kulturalnym , nie m a w nim książek, nie prow adzi się rozm ów na pow ażne tem aty. Jego rodzice to ignoranci, którzy biją go i krzyczą na niego przy byle okazji; ów chłopiec uczęszcza do szkoły, w której surow a dyscyplina i nudne przedm ioty krępują jego sposób bycia. Jego placem zabaw jest róg ulicy. M a plugaw e, kształtow ane przez pornografię pojęcie o sek­ sie. W telewizji ogląda ludzi, którzy m ają pieniądze, sam ochody i wszelkiego rodzaju luksusy. W wieku m ło­ dzieńczym wstępuje do gangu, który staw ia sobie za cel szybkie w zbogacenie się za wszelką cenę. Jak m ożna u ratow ać chłopca z tak ą przeszłością? H om er Lane dow iódł raz na zawsze, że w olność m oże uleczyć tru d n e dziecko, lecz niewielu m am y H om erów L ane'ów . Lane um arł p o n ad czterdzieści lat tem u, ale do tej pory żadna ze znanych mi grup, zajm ujących się m łodocianym i przestępcam i, nie korzysta z jego d o ­ świadczeń. Przestępczość w śród dzieci jest nadal leczona za pom ocą au to ry te tu i, zbyt często, strachu. P rzerażają­ cym efektem takiej kuracji jest zw iększająca się z roku na rok liczba m łodych przestępców . Nie mogę spraw iedliw ie osądzić borstalow skiego sys­ tem u karno-w ychow aw czego i zaakceptow ać takiego m odelu szkół, poniew aż ich nie widziałem. N iektóre 88

i nich m ogą być bardzo dobre, ale z tego, co czytałem , wnioskuję, że stosow ane tam m etody są z rodzaju tych, które nieuchronnie prow adzą do przestępstw a: narzuco­ na z góry dyscyplina, m ęcząca praca, posłuszeństw o bez słowa sprzeciwu, m ało w olnego czasu. K ara nie może uleczyć tego, co jest indyw idualną i społeczną chorobą. Lane zbierał po londyńskich sądach chłopców i dziew­ częta — antyspołecznych, bezwzględnych m łodych ludzi, chełpiących się swą reputacją twardzieli, złodziei i chuliga­ nów. Przybywali potem do jego obozu, zwanego Little C om m onw ealth, i znajdow ali tam sam orządną wspólnotę oraz pełną akceptację. Ci m łodociani przestępcy byli leczeni m iłością — leczeni przez autorytet opow iadający się po stronie dziecka. N a ogół ci młodzi ludzie stawali się przyzwoitymi, uczciwymi obyw atelam i, spośród których wielu zaliczałem d o swych przyjaciół. Lane był geniuszem , jeśli chodzi o rozum ienie i p o ­ stępow anie ze zdepraw ow anym i dziećmi. Leczył je, p o ­ nieważ nieustannie o bdarzał je m iłością i zrozum ieniem . Zaw sze szukał m otyw ów ich przestępczych czynów prze­ konany, że za każdym w ystępkiem kryje się jakieś prag ­ nienie, k tóre pierw otnie było dobre. O dkrył, że rozm ow y z dziećmi nie m iały sensu, że liczyły się jedynie działania. Twierdził, że dziecko wyzbędzie się złych społecznie cech, jeśli pozw oli m u się na spełnienie jego pragnień. Pewnego razu, gdy jeden z jego m łodocianych p o d ­ opiecznych, Jabez, w przystępie gniewu chciał zwalić ze stołu filiżanki i spodki, Lane p odał m u żelazny pogrzebacz i powiedział, aby wziął się do dzieła. Jabez nie om ieszkał skorzystać z zaproszenia — ale ju ż następnego dnia przyszedł do L ane’a i poprosił o bardziej odpowiedzialne i lepiej płatne zajęcie niż to, k tóre w ykonyw ał do tej pory. Lane zapytał, dlaczego chce zm ienić pracę. Jabez odpow iedział: „P oniew aż chcę zapłacić za te filiżanki i sp o d k i” . Lane wyjaśnił to tak: poprzez tłuczenie filiżanek Jabez uwolnił nagrom adzone w sobie zaham ow ania i konflik-

ty. f a k t, że po raz pierwszy w swym życiu został zachęcony przez au to ry tet, by coś rozbić i w yładow ać swoj gniew, m usiał wywrzeć na niego dobroczynny em ocjonalnie wpływ. Wszyscy młodociani przestępcy z Little Com m onw ealth pochodzili z dzielnic nędzy; pom im o to nie słyszałem, aby którykolwiek z nich powrócił do przestępczego świat­ ka^ Sposób L a n e a nazywam drogą miłości. N atom iast robienie im z życia piekła nazywam drogą nienawiści. Ponieważ nienawiścią jeszcze nikogo z niczego nie ule­ czono, uważam również, że żadnego z młodocianych przestępców nie m ożna w ten sposób resocjalizować. Jednakże wiem bardzo dobrze, że gdybym był dzisiaj sędzią i m iałbym zająć się jakim ś tw ardym , ponurym m łodym przestępcą, to nie bardzo w iedziałbym , co z nim począc. W dzisiejszej Anglii nie ma zakładu popraw czego typu Little C om m onw ealth, do którego m ożna by go odesłać. Lane um arł w 1925 roku, a nasze władze ośw iatow e me nauczyły się niczego od tego niezwykłego człowieka. 6 Jednakże w ostatnich latach grono k u rato ró w sąd o ­ wych opiekujących się m łodocianym i w ypuszczonym i w arunkow o na w olność w ykazuje szczerą chęć ich zro­ zum ienia. Rów nież psychiatrzy, pom im o dużej w ro­ gości ze strony praw ników , zrobili wiele, aby uśw ia­ dom ić społeczeństwu, że przestępczość w śród nielet­ nich nie jest spow odow ana złośliwością, ale raczej jest rodzajem choroby, która w ym aga w spółczucia i zro ­ zum ienia. N adchodzi przypływ w kierunku miłości za­ m iast w kierunku nienawiści, w kierunku zrozum ienia zam iast św iętoszkow atego m oralnego oburzenia. To p o ­ w olny proces. Ale naw et pow olny przypływ unosi z sobą w dal trochę zanieczyszczeń; a z czasem staje się coraz większy. Nie znam dow odu na to, aby ktokolw iek stał się dobry dzięki przem ocy, okrucieństw u czy nienawiści. W swej

długiej karierze m iałem do czynienia z w ielom a trudnym i dziećmi, w tym z w ielom a m łodocianym i przestępcam i. W idziałem , jak ie są nieszczęśliwe, ja k czuły się gorsze i jak bardzo były em ocjonalnie zaburzone. Były aro g an c­ kie i nie okazyw ały mi szacunku, poniew aż byłem n au ­ czycielem, substytutem ojca, wrogiem . Żyłem w atm o ­ sferze gęstej od ich nienaw iści i podejrzliw ości. Ale tu, w Sum m erhill, owi potencjalni przestępcy sam i spraw o­ wali rządy w sam orządnej społeczności; mieli zagw aran­ tow aną w olność nauki i w olność zabawy. Nim psycholodzy odkryli znaczenie podśw iadom ości, dziecko było uw ażane za istotę rozsądną, m ającą m oż­ liwość czynienia d o b ra lub zła. Jego um ysł był u w a­ żany za czystą kartę, na której m usiał wpisać się jedynie jakiś sum ienny nauczyciel. O becnie rozum iem y, że w dziecku nie m a nic statycznego; m a n atu rę ze wszech m iar dynam iczną. Swe pragnienia chce w yrażać w działa­ niu. Jest egoistyczne i zawsze chce spraw dzić, ja k ą ma władzę. P odobnie ja k we w szystkim jest seks, tak i we w szyst­ kim tkwi pragnienie zdobycia władzy. U darem nienie spełnienia jego p otrzeby budzi w dziecku nienawiść. Jeżeli zabrałbym pełnem u w igoru trzylatkow i jego za b a­ wkę, zabiłby m nie, gdyby mógł. Pewnego d n ia odpoczyw aliśm y sobie z Billym — ja na leżaku w pom arańczow o-czarne paski. Oczywiście dla Billa jestem substytutem ojca. — O pow iedz mi coś — rzekł. — T o ty mi coś opow iedz — powiedziałem . Nie, upierał się, on nie p otrafi mi nic opowiedzieć; to ja m uszę m u coś opowiedzieć. — W takim razie opow iem y sobie coś razem — p o ­ wiedziałem . — K iedy przerw ę, ty dokończysz, dobrze? A zatem , był sobie raz... Billy spojrzał na mój kolorow y leżak. — Tygrys — pow iedział, i wiedziałem , że to ja jestem tym zwierzęciem w paski.

— I leżał sobie przy drodze za tą szkołą. Pewnego dnia dro g ą szedł chłopiec im ieniem ... — D onald — powiedział Billy. D onald był jego kolegą. — W tem tygrys wyskoczył i... — Pożarł go — d o d ał Billy z miejsca. — W ów czas D errick powiedział: „N ie chcę, aby ten tygrys pożarł m ego b ra ta ” . W ziął więc swój rewolwer i poszedł na drogę. A tygrys wyskoczył i... — I pożarł go — pow iedział Billy wesoło. — W ów czas Neill w padł we wściekłość: „N ie po­ zwolę, aby ten tygrys tak po p ro stu pożarł wszystkich m oich uczniów !” W ziął swe dw a rewolwery i poszedł. T ygrys wyskoczył i... — I oczywiście go pożarł. — Potem Billy pow iedział, że nie pozw oli tygrysowi pożerać ludzi. W ziął swe dw a rewolwery, miecz, sztylet, k arab in m aszynow y i wyszedł na drogę. A tygrys wy­ skoczył i... — O n zabił tygrysa — pow iedział Billy skrom nie. — W spaniale! — krzyknąłem . — Z abił tygrysa. Z a­ ciągnął go d o drzwi, wszedł do środka i zw ołał specjalne sp o tk an ie szkoły. W ów czas jeden z pracow ników pow ie­ dział: „T eraz, kiedy Neill jest w brzuchu tygrysa, p o ­ trzebujem y now ego d y rek to ra szkoły i proponuję... Billy spuścił w zrok i milczał. — I proponuję... — D obrze wiesz, że zaproponow ał m nie — pow ie­ dział z irytacją. — I tak Billy został dyrektorem Sum m erhill — ciąg­ nąłem . — Jak sądzisz, przede w szystkim co zrobił? — Poszedł do twego pokoju, zabrał tw oją to k ark ę i m aszynę do pisania — pow iedział bez w ahania czy zak ło p o tania. Przypadek Billy’ego to przykład problem u władzy. F antazje Billy’ego były m arzeniem o władzy. Słyszałem, jak przechw alał się innym chłopcom , ile to lokom otyw po trafi jednocześnie prow adzić. Ego jest we wszystkim. 92

Nie zrealizow ane pragnienie staje się m arzeniem . K aż­ de dziecko chce być duże, a każdy elem ent jego otoczenia mówi m u, że jest małe. Więc pokonuje swe otoczenie, uciekając od niego; rozwija skrzydła i ożywia swe m arze­ nia w świecie fantazji. A m bicja bycia m aszynistą jest motywem władzy; kierow anie pędzącym pociągiem jest najlepszą ilustracją posiadanej władzy. Piotruś Pan był w śród dzieci p o p u larn ą postacią nie dlatego, że nie dorósł, ale dlatego, że p o trafił latać i walczyć z piratam i. W śród dorosłych zaś cieszy się popularnością, poniew aż oni chcieliby być m ali, wolni od odpow iedzialności i trudów dnia codziennego. Ale tak napraw dę nikt nie chce być wiecznie dzieckiem . Pragnienie zdobycia władzy przynagla do d o rastania. M łodociani przestępcy usiłują dać w yraz swemu tłu ­ m ionem u pragnieniu, by zacząć rządzić. Stw ierdziłem , że zwykle dziecko antyspołeczne, na przykład przyw ódca bandy wybijającej ok n a, staje się zagorzałym zw olen­ nikiem praw a i p orządku, jeżeli tylko zapew nić m u wolność. W początkow ym okresie istnienia szkoły przybyła do Sum m erhill dziew czynka o im ieniu Ansi. Ansi była przyw ódczynią rozrabiaków i m usiała przenieść się do nas. W dw a dni po przyjeździe do Sum m erhill zaczęła się ze m ną bić dla zabaw y, ale w krótce jej zachow anie przestało być żartem . Przez długi czas k opała m nie i biła, pow tarzając w kółko, że w yprow adzi m nie w końcu z rów ­ nowagi. Ja nie traciłem opanow ania i nadal się uśm iecha­ łem. K osztow ało to m nie sporo wysiłku. W końcu jeden z nauczycieli zaczął grać spokojną m uzykę. Ansi u spo­ koiła się. Jej a tak m iał częściowo podłoże seksualne. Ja reprezentow ałem praw o i porządek. Byłem dyrek­ torem szkoły. Ansi stw ierdziła, że życie jest pogm atw ane. Z auw aży­ ła, że w Sum m erhill nie m a praw do łam ania i czuła się niczym ryba wyciągnięta z wody. P róbow ała zasiać niezgodę pom iędzy innym i uczniam i, ale u dało się jej to 93

tylko z najm łodszym i. Ponow nie próbow ała odzyskać władzę, do której przyw ykła, przew odząc gangow i wy­ stępującem u przeciw ko autorytetow i. W gruncie rzeczy j była zw olenniczką praw a i porządku. Jednak w świę­ cie praw a i p orządku, w którym rządzili dorośli, nie m iała m ożliwości w yrażenia swej siły. W takiej sy­ tuacji zdecydow ała się stanąć po stronie b u n tu przeciw ­ ko nim. Tydzień po jej przybyciu m ieliśmy ogólne spotkanie szkoły. Ansi w stała i ze wszystkiego szydziła. — Będę głosow ać za ustanow ieniem praw — pow ie­ działa — ale jedynie po to, aby mieć później przyjem ność je łam ać. N a to w stała jej szkolna opiekunka. — Ansi daje d o zrozum ienia, że nie chce praw , k tó ­ rych wszyscy by przestrzegali — rzekła. — P roponuję, abyśm y nie mieli żadnych praw . Niech zapanuje chaos. A nsi zaw ołała „ H u rrra a a !” i na czele reszty uczniów w ybiegła z sali. Uczyniła to bez kłopotu, poniew aż były ■ to m łodsze dzieci, u których nie rozwinęła się św iado­ m ość społeczna. Z ab rała ich do w arsztatu i wszyscy I uzbroili się w piły. O znajm ili, że m ają zam iar ściąć wszystkie drzew ka owocowe. Ja, ja k zwykle, poszedłem kop ać ogródek. Dziesięć m inut później przyszła do m nie Ansi. — C o trzeba zrobić, aby skończyć z tym chaosem i znow u mieć praw a? — zapytała spokojnym tonem . — Nie um iem ci niczego doradzić — odparłem . — Czy m ożem y zw ołać następne ogólne spotkanie szkoły? — zapytała. — Oczywiście, że m ożecie, ale ja na nie nie przyjdę. Postanow iliśm y mieć chaos. Ansi odeszła, a ja dalej kopałem ogródek. Po krótkim czasie wróciła. — M ieliśm y zebranie dzieci — pow iedziała — i głoso­ waliśm y za zw ołaniem pełnego ogólnego spotkania. Przyjdziesz? 94

— Pełne ogólne spotkanie? — zapytałem . — T ak, przyjdę. N a zebraniu Ansi zachow yw ała się pow ażnie i w spo­ koju uchw alaliśm y nasze praw a. C ałkow ite zniszczenia w okresie panow ania chaosu — jeden słupek do wiesza­ nia bielizny przepiłow any na pół. Przez całe lata Ansi znajdow ała przyjem ność w prze­ w odzeniu szkolnem u gangow i przeciw autorytetow i. W zniecając bunt, czyniła coś, czego nie cierpiała. Nie cierpiała chaosu. W głębi duszy była praw om yślnym obyw atelem . Ale Ansi bardzo pragnęła władzy. Była szczęśliwa jedynie wówczas, gdy przew odziła innym . B untując się przeciw ko swem u nauczycielowi, p ró b o w a­ ła uczynić się w ażniejszą od niego. N ienaw idziła praw , poniew aż nienaw idziła siły, która te praw a ustalała. Stw ierdziłem , że p o dobne przypadki, w których głów­ ną rolę odgryw a pragnienie zdobycia władzy, są o wiele trudniejsze do uleczenia niż przypadki, w których głów­ nym pow odem zaburzeń em ocjonalnych jest seks. W zględnie łatw o m ożna prześledzić zdarzenia i poucze­ nia, k tóre w yrobiły w dziecku poczucie winy w zw iązku z seksem, ale zrozum ienie tysięcy uw arunkow ań, które uczyniły z dziecka sadystyczną, żądną w ładzy osobę, jest n apraw dę trudne. Pragnienie bycia dorosłym jest m arzeniem o władzy. Już sam w zrost rodziców wywołuje w dziecku poczucie niższości. D laczego dorosłym w olno siedzieć do późna? Dlaczego m ają wszystko, co najlepsze — m aszyny do pisania, sam ochody, dobre narzędzia, zegarki? M oi m ali uczniow ie uw ielbiają nam ydlać sobie tw arze, gdy ja się golę. C hęć palenia rów nież jest spow odow ana głównie pragnieniem bycia dorosłym . N a ogół potrzeba m anifestow ania siły przez dziecko n ap o ty k a największe trudności w przypadku jedynaków ; dlatego też z jed y n a­ kam i najtrudniej poradzić sobie w szkole. Kiedyś popełniłem błąd, przyw ożąc do Sum m erhill m ałego chłopca na dziesięć dni przed przybyciem innych

uczniów. C zuł się bardzo szczęśliwy, spędzając w tow arzystw ie nauczycieli, przesiadując w ich pokoju i m ając całą sypialnię dla siebie. G dy przyjechali inni uczniowie, chłopiec ten zaczął zachow yw ać się bardzo aspołecznie. Przedtem pom agał w napraw ie różnych sprzętów , jednakże w krótce zaczął je niszczyć. N agle przestał być jednym z dorosłych — m usiał spać w pokoju z czw órką innych chłopców i wcześnie kłaść się spać. Jego gw ałtow ny p ro test spraw ił, iż podjąłem decyzję, aby nigdy więcej nie stw arzać dziecku okazji do identyfikow ania się z dorosłym i. W łaśnie nie zrealizow ane pragnienie władzy rodzi w dziecku zło. Ludzie są z n atu ry dobrzy; chcą być dobrzy; chcą kochać i być kochani. N ienaw iść i b u n t są jedynie przejaw am i brak u miłości i nie zrealizow anej potrzeby władzy. Pewnego razu powiedziałem nowemu uczniowi, chłopcu, który zachowywał się antyspołecznie: „W yczyniasz te wszy­ stkie głupoty głównie po to, abym spuścił ci lanie, ponieważ całe twoje życie było jednym wielkim laniem. Ale tracisz tylko czas. Nie ukarzę cię, bez względu na to, co zrobisz” . Po tej rozm ow ie przestał się zachow yw ać destrukcyjnie. N ie czuł ju ż dłużej potrzeby bycia nienaw idzonym . Wiele lat tem u, gdy byłem jeszcze względnie m łody, przybył do nas m ały chłopiec. P ozbyto się go ze szkoły, w której wszystkich terroryzow ał, rzucając czym p o p ad ­ nie, a naw et grożąc, że kogoś zabije. P róbow ał tej samej sztuczki ze m ną. B ardzo szybko doszedłem do przek o n a­ nia, że jego napady złości m iały na celu zaniepokojenie ludzi, a tym sam ym przyciągnięcie ich uwagi. Pewnego dnia, po wejściu do świetlicy, zobaczyłem wszystkie dzieci zbite w grom adkę w jednym końcu pokoju. W drugim stał ów m ały terro ry sta z m łotkiem w dłoni. Straszył, że uderzy każdego, kto się d o niego zbliży. — Skończ z tym , chłopcze — pow iedziałem ostro. — N ie boim y się ciebie. 96

; ,j j

j

1

C hłopiec wypuścił m łotek z ręki i rzucił się na mnie. Bił mnie i kopał. — Z a każdym razem , gdy m nie uderzysz lub k o p ­ niesz, od dam ci — pow iedziałem spokojnie. I tak też uczyniłem. B ardzo szybko p o d d ał się i wy­ biegł z sali. N ie wym ierzyłem m u kary. Udzieliłem mu jedynie koniecznej lekcji: nauczyłem , że nie m ożna krzy­ wdzić innych dla własnej przyjem ności. T o praw da, że tru d n o jest stwierdzić, co jest, a co już nie jest karą. Pewnego d nia chłopiec pożyczył m oją najlepszą piłę. N astępnego d nia znalazłem ją leżącą na deszczu. Powiedziałem , że nie dam m u jej więcej. T o nie była k ara, poniew aż z k arą zawsze wiążą się problem y n atu ry m oralnej. Z ostaw ienie piły na deszczu było p o ­ stępkiem złym względem piły, ale nie było czynem niem oralnym . W ażne jest, aby dziecko nauczyło się, że nie m ożna pożyczać czyichś narzędzi i psuć, niszczyć cudzej własności czy okaleczać innej osoby. Poniew aż pozw alając, by dziecko szło w łasną d ro g ą lub robiło, co m u się p o d o b a, kosztem innych, w yrządzam y m u krzyw ­ dę. W ten sposób je rozpieszczam y, a rozpieszczone dziecko jest złym obyw atelem . W Sum m erhill mieliśmy kiedyś dw unastoletniego chło­ pca, który był w ydalany z wielu szkół za antyspołeczne zachowanie. W naszej ten sam chłopiec stał się szczęś­ liwym, twórczym , nastaw ionym prospołecznie dzieckiem. W ładza zakładu popraw czego w ykończyłaby go. W olność potrafi uratow ać naw et dzieci przysparzające bardzo wie­ lu kłopotów . Ile więc m ogłaby uczynić wolność dla milionów tak zwanych „norm alnych” dzieci, które są depraw ow ane przez niewolącą władzę? M iłość jest opow iadaniem się po stronie drugiej osoby. M iłość to akceptacja. W iem , że dzieci pow oli uczą się tego, iż m iłość to coś absolutnie różnego od całkow itej sw obody i przyzw olenia na wszystko. P o trafią jednak pojąć tę praw dę i pojm ują ją. Spraw dza się to prawie w każdym przypadku.

Dalej o trudnych dzieciach

P ie rw s z e lata w Leiston należały d o okresu zw anego przez nas erą kłopotów . M iałem za m ało „zw ykłych” uczniów , aby sfinansow ać działanie szkoły i zacząłem przyjm ow ać różnego rodzaju tru d n e dzieci — złodziei, kłam ców , dzieci destrukcyjne, pełne nienawiści. Era kłop otów była okresem bardzo zajm ującym i w ym agającym wielu poświęceń. Przybyw ając ze Szkocji, gdzie zm iataliśmy konfetti na w ypadek deszczowego dnia, a raczej suchego dnia, aby zachow ać je na następny ślub, z bólem przyjm ow ałem kradzież m oich książek, u b ra ń i zegar­ ków. O statnio, począwszy od wczesnych lat sześćdziesiątych, względy finansow e zm usiły m nie do w znow ienia przyjm ow ania dzieci, których pozbyw ają się inne pla­ ców ki; nie budzi to m ojego entuzjazm u. Nie chcę leczyć. Nie cierpię przyjm ow ania trudnej m łodzieży. R adość odkryw ania m am ju ż po większej części za sobą; potrafię dokładnie powiedzieć, ja k takie dziecko będzie się zachowywać: będzie dużo przeklinać, chodzić tygodniam i niem yte, zachow yw ać się zuchwale, kraść książki i być m oże sprzedaw ać narzędzia z w arsz­ tatu . T o nudne niczym p o w tarzan a opowieść. N udne, ponieważ często przybyw ają zbyt późno. Kiedyś odnosi­ łem sukcesy w oduczaniu kanciarzy kradzieży, ale w ąt­ pię, bym dziś m ógł posłużyć się tą sam ą m etodą. Dzisiej­ sza m łodzież jest bardziej św iadom a i mniej naiw na. Jedyną d o b rą stro n ą tego wszystkiego jest to, że dzieci gdy dać im w olność, przew ażnie nie kłam ią. Pewnego dnia nasz m iejscowy policjant ze zdziwieniem przyglądał się, jak do m ojego gabinetu wszedł chłopiec i powiedział: 98

f

\ ;

< j

1

„Cześć, Neill, zbiłem okno w świetlicy” . Dzieci kłam ią głównie w obronie własnej, a w dom u kłam stw o kwitnie ze strachu. U suńm y strach, to i ono zniknie. W śród m oich w ychow anków nigdy nie było nałogo­ wych czy zatw ardziałych kłam ców . Po przybyciu do Sum m erhill dzieci czasam i posługują się tą form ą o b ro ­ ny, poniew aż boją się powiedzieć praw dę. Jednakże kiedy zorientują się, że nasza szkoła jest szkołą bez władzy dorosłych, nie w idzą pow odu, by to robić. Nie m ogę stwierdzić, że kłam stw o zanikło zupełnie. C hło­ piec, k tóry przyzna się do zbitego okna, m oże nie powiedzieć, że splądrow ał lodów kę czy u kradł narzędzie. Nie m ożna się spodziew ać tutaj absolutnego sukcesu. W olność nie wyplenia u dzieci kłam stw wynikłych z fantazjow ania. Rodzice zbyt często przyw iązują do nich nadm ierne znaczenie. G dy przyszedł do m nie m ały Jim m y i oznajm ił, że jego tata przysłał m u praw dziw ego rolls-bentleya, powiedziałem : — W iem . W idziałem go przed głównym wejściem. F ajny wóz. — Daj spokój — o d p arł n a to. — W iesz przecież, że tylko żartow ałem . T o m oże w ydać się p arad o k saln e i nielogiczne, a le ja czynię w yraźne rozróżnienie pom iędzy kłam stw em a nieuczciwością. M ożna być uczciwym, a pom im o to kłam ać — to znaczy, m ożna być uczciwym w ważnych życiowo spraw ach, chociaż czasam i kłam ać w mniej w ażnych. T ak wiele naszych kłam stw m a przecież na celu oszczędzenie innym cierpienia. P raw dom ów ność byłaby fataln a w skutkach, gdyby zm uszała m nie do napisania: „S zanow ny Panie, Pański list był tak długi i nudny, że nie zaw racałem sobie głowy przeczytaniem całego” . A lbo gdyby zm uszała cię, by powiedzieć niedoszłem u m uzy­ kowi: „D ziękuję, żeś mi zagrał; ależ m ordow ałeś tę etiudę” . K łam stw a dorosłych, generalnie rzecz biorąc, m ają ch a rak ter altruistyczny, ale dziecięce kłam stw a dotyczą zawsze spraw osobistych. Najlepszym sposobem

na uczynienie z dziecka kłam cy na całe życie jest nalega- S nie, aby mówił praw dę i tylko praw dę. Jednym ze stale pow tarzających się zarzutów wobec « Sum m erhill jest to, że dzieci przeklinają. T o praw da, że i p rzeklinają — jeżeli używanie staroangielskich słów jest ?! przeklinaniem . To praw da, że każdy nowy uczeń prze- I klina więcej niż to konieczne. K ilka lat tem u na naszym ogólnym spotkaniu trzynas- i toletniej dziewczynce, która przybyła do nas ze szkoły 1 zakonnej, zarzucano, że popisuje się, w ykrzykując na f publicznej plaży w obecności obcych „sukinsyn” . Jeden ,| z chłopców pow iedział jej: „Jesteś po p ro stu głupią j gąską. Przeklinasz, aby się popisać przed ludźm i, a utrzy- i mujesz, że jesteś du m n a z tego. że Sum m erhill jest w olną | szkołą. Ale twoje zachow anie wywołuje wręcz przeciw ny | skutek — ludzie patrzą na nas z lekcew ażeniem ” . W yjaśniłem jej, że tak napraw dę chciała szkole za­ szkodzić, poniew aż jej nienawidzi. — A le ja nie nienaw idzę Sum m erhill — krzyknęła. — i T u jest kapitalnie! — T ak — pow iedziałem — to jest, jak m ówisz, ’ kapitalne miejsce, ale ciebie w nim nie m a. N adal żyjesz w szkole zakonnej i przyniosłaś tu z sobą całą swoją | nienaw iść do klasztoru i zakonnic. N adal identyfikujesz Sum m erhill ze znienaw idzoną szkołą. T ak napraw dę to ] nie Sum m erhill chcesz zniszczyć, lecz szkołę zakonną. O na jed n ak nadal w ykrzykiw ała swe ulubione prze­ kleństw o, dopóki Sum m erhill nie stała się dla niej real­ nym miejscem , a nie sym bolem . W tedy przestała prze­ klinać. Są trzy rodzaje przekleństw: seksualne, religijne i zw ią­ zane z ekskrem entam i. Różnica pom iędzy Sum m erhill a zwykłymi szkołam i polega na tym , że u nas w ychow an­ kowie otw arcie używają brzydkich słów, n atom iast w in­ nych szkołach czynią to skrycie. U m łodszych dzieci zainteresow anie budzą wyrazy zw iązane z ekskrem entam i. U żyw ają ich bardzo często. 100

P onadto lubią staroangielskie słowa. W ielu z nich pytało mnie, dlaczego nie w ypada m ówić publicznie „gów no” , ale m ożna pow iedzieć „o d ch o d y ” albo „ k a ł” . N ie m am pojęcia. Dzieci akceptują przeklinanie ja k o n atu raln y język. Dorośli to p otępiają, poniew aż ich w łasna obsceniczność jest większa niż dzieci. M am w rażenie, że gdyby rodzice mówili, iż nos jest plugaw y i zły, to dziecko szeptałoby po kątach słow o „ n o s” . P odobnie ja k w przypadku wielu innych spraw , tak i w kwestii przeklinania myślę, że to praw o czyni prze­ stępstw o. P raw o w yrażone w do m u ustam i ojca w prow a­ dzającego zakazy ogranicza ego dziecka, a przez to czyni je złym. Z akazy budzą sprzeciw, a sprzeciw naturalnie prow adzi d o zemsty. W iększość przestępstw jest aktem zemsty. Jeżeli chcem y pozbyć się przestępczości, m usim y usunąć to wszystko, co w ywołuje w dziecku pragnienie odw etu. M usim y okazyw ać m u m iłość i szacunek. Pow inniśm y rów nież rozróżniać kradzieże: kradzież popełnioną przez norm alne dziecko i przez dziecko neurotyczne. T o pierwsze ukradnie, poniew aż po prostu chce zaspokoić swoje pragnienie po siad an ia lub w raz z przyjaciółm i szuka przygody. N ie zauw aża jeszcze różnicy pom iędzy „m o je” a „tw oje” . W Sum m erhill wiele dzieci dopuszczało się tego rodzaju czynów do pewnego wieku. Bez przeszkód m ogą tu przejść ten okres. Szkolne kradzieże są przeważnie przedsięwzięciem gru­ powym. Ich charakter sugeruje, że w tym przypadku ważną rolę odgrywa przygoda; ale nie tylko — liczy się także chęć popisania się, przejęcia inicjatywy i przywództwa. R zadko kiedy widuje się sam otnego oszusta — z re­ guły jest to przebiegły chłopiec o anielsko niewinnej twarzy. F aktem jest, że nie m ożna nigdy poznać m łodego złodzieja po wyglądzie. Jednakże widywałem wiele dzie­ ci, k tó re kradły w wieku trzynastu lat, a potem w yrasta­ ły na uczciwych obyw ateli. P raw dą jest, że dorastanie

zabiera dziecku o wiele więcej czasu, niż nam się wy­ daw ało. Przez d o rastan ie rozum iem stanie się istotą społeczną. W Sum m erhill nie m ogę zostaw ić otw artej lodów ki czy pudełka z pieniędzm i. N a spotkaniach szkoły dzieci o skarżają się naw zajem o przeszukiw anie walizek. N aw et jeden złodziej potrafi uprzytom nić społeczności, do cze­ go służy zam ek i klucz. D rugi rodzaj kradzieży — naw ykow y, dokonyw any niejako pod przym usem — jest dow odem nerwicy. K ra ­ dzieże popełniane przez znerw icow ane dziecko są zwykle ozn ak ą niedostatku miłości. M otyw acja jest nieśw iado­ m a. W praw ie każdym przypadku nałogow ych kradzieży nieletni czuje się nie kochany. K radzież jest sym boliczną p ró b ą zdobycia czegoś o dużej w artości. Bez względu na to, co jest jej przedm iotem , jest o na w ynikiem p o d ­ św iadom ego pragnienia, by skraść uczucie. Z popeł­ niania tego rodzaju czynów m ożna dziecko uleczyć tylko poprzez okazyw anie m u miłości. Rodzice dziecka kradnącego naw ykow o pow inni naj­ pierw przeegzam inow ać sam ych siebie, spróbow ać o d ­ kryć, k tóre z ich poczynań uczyniły dziecko nieucz­ ciwym. Kiedyś, w początkow ym okresie istnienia szkoły," mieliśmy szesnastolatka, którego w ydalono ze zwykłej szkoły, poniew aż strasznie kradł. Po przyjeździe oddał mi bilet z 50% zniżką, który ojciec kupił m u w Londynie, zatajając praw dziw y wiek chłopca. K ilka lat tem u przysłano mi ucznia, który był praw ­ dziwym m istrzem w kłam stw ie i kradzieży. Tydzień po jego przybyciu m iałem telefon. — T u X (pow szechnie znany w Anglii człowiek). W pańskiej szkole jest mój bratanek. Pytał w liście, czy m oże przyjechać na kilka dni do Liverpoolu. Czy m a pan coś przeciw ko temu? — N ie, absolutnie — odparłem — ale on nie ma pieniędzy. K to zapłaci za jego podróż? D obrze byłoby porozum ieć się z jego rodzicam i.

N astępnego popłudnia zadzw oniła m atka chłopca i pow iedziała, że dzw onił do niej wuj Dick. O na i m ąż nie m ają nic przeciw ko tem u, aby A rth u r pojechał do Liverpoolu. Spraw dzili cenę biletu i wynosi o n a dwadzieścia osiem szylingów. Spytała, czy m ógłbym więc dać A rt­ hurow i dw a funty dziesięć? C h ło p ak w ykonał obie rozm ow y z miejscowej budki telefonicznej. D oskonale naśladow ał głosy m atki i wuja. N ab rał m nie i dałem m u pieniądze, nim sobie uśw iado­ miłem, że m nie oszukał. Om ówiłem to z m oją żoną. O boje zgodziliśm y się, że złą rzeczą byłoby dom agać się zw rotu pieniędzy, ponie­ waż tak w łaśnie od lat z nim postępow ano. Ż ona zasugerow ała, abym go nagrodził. Przystałem na to i późnym wieczorem poszedłem do jego sypialni. — M asz dziś szczęście — pow iedziałem pogodnie. — Ażebyś w iedział — odparł. — T ak, ale poszczęściło ci się bardziej, niż myślisz — rzekłem. — C o przez to rozumiesz? — W łaśnie dzw oniła znow u tw oja m atk a — pow ie­ działem sw obodnie. — Pow iedziała, że pom yliła się co do ceny biletu: nie kosztuje on dw adzieścia osiem szylingów, ale trzydzieści osiem. P oprosiła m nie więc, abym dał ci jeszcze dziesięć szylingów. — R zuciłem niedbale b a n k ­ no t na jego łóżko i wyszedłem , nim zdążył cokolw iek powiedzieć. N astępnego ran k a chłopiec pojechał do Liverpoolu, zostaw iając dla m nie list, któ ry m iano mi wręczyć po odjeździe pociągu. Zaczynał się: „D rogi Neillu, jesteś lepszym aktorem ode m nie” . Przez wiele tygodni wypy­ tyw ał m nie potem , dlaczego dałem m u ten dziesięcioszylingowy banknot. W przeszłości, gdy o wiele częściej m iałem do czy­ nienia z m łodocianym i przestępcam i, w ielokrotnie n a ­ gradzałem ich za kradzieże. C zęsto jed n ak dopiero po kilku latach, gdy dziecko zostało uleczone, zdaw ało

z trudnym i dziećmi m ogę ju ż mieć ochotę od nich odpocząć. Dlaczego nigdy nie zatytułow ałem książki Trudne dziecko? T en zw rot brzm i niczym panaceum w uszach kilkuset rodziców , którzy nie wiedzą, co zrobić ze swymi kłopotliw ym i pociecham i. Praw dziw ym przekleństw em tej szkoły jest to, że nigdy nie było okazji do zadem onst­ row ania naszych postępów z uczniam i nie spraw iającym i kłopotów . Zaw sze m ieliśmy garstkę antyspołecznych brzdąców , którzy przeszkadzali innym dzieciom w reali­ zow aniu ich wolności. T o praw da, że m iało to i swoje dobre strony. Stałe obcow anie z trudnym i dziećmi wy­ zw alało w innych życzliwość i zrozum ienie, jakiego nigdy by nie nabyli, przebyw ając w zwykłej szkole. U czest­ niczenie w posiedzeniu sądu w wieku dziesięciu lat i sądzenie złoczyńcy, co w Sum m erhill zdarza się często, musi daw ać dziecku o wiele więcej, niż m ogą zaofiarow ać inne szkoły. C zęsto pisałem i m ówiłem o sukcesach Sum m erhill. Niech mi więc będzie w olno teraz powiedzieć o jej porażkach. M yślę, że zbyt ściśle trzym aliśm y się sztan­ darow ego hasła H om era L ane’a: „P o stronie dziecka” . Przetrzym yw aliśm y w szkole m łodzież, k tó ra pow inna być odesłana do innych placów ek ośw iatow ych na wiele lat przedtem , nim nas opuściła. N ajgorszym przykładem tego typu dzieci byli tyrani. Przez całe lata obserw ow aliś­ my chłopca, który znęcał się nad słabszym i i był p o ­ strachem innych m aluchów ; pom im o w ielokrotnego są­ dzenia go na spotkaniach nie było w idać w jego za­ chow aniu popraw y. N ie usuwaliśm y dziewczynki o tru d ­ nym ch arakterze, k tó ra inne koleżanki w iodła ku niena­ wiści i w yjątkowej złośliwości. Rzecz nie tylko w tym , że cały czas trzym aliśm y stronę dziecka; często staraliśm y się wyświadczyć przysługę rodzicom . „C o my z nim poczniem y, jeżeli odeśle go pan do dom u? Ż ad n a państw ow a szkoła nie przyjm ie czter­ nastoletniego chłopca, który nie potrafi naw et czytać”

lub „P rzeprow adzam y się i nie m ożem y zabrać jej do d o m u ". C ały czas mieliśmy św iadom ość, że nie zdobę­ dziem y wdzięczności ani rodziców , ani dziecka; m ogliś­ my raczej spodziew ać się, że zw rócą się przeciw ko nam i obw iniać będą szkołę za niepow odzenie w życiu. Przy­ pom inam sobie dw óch uczniów, którzy zajęli takie właś­ nie stanow isko: „G dybym poszedł do norm alnej szkoły, gdzie nauczyliby m nie...” Pow inniśm y byli przestrzegać surowej zasady: jeżeli po upływie trzech sem estrów nadal będziesz zachow yw ać się ja k łobuz, to opuścisz szkołę. Myślę, ze me jest jeszcze za późno, by w prow adzić tę zasadę. C zęsto popełniam y błąd, trzym ając dziecko, które ma niewielkie szanse na popraw ę, poniew aż pochodzi z p o ­ zbaw ionego miłości dom u. T ru d n o jed n ak je wydalić skoro naw et wakacje są dla niego pełnym nienawiści piekłem , a okres zajęć szkolnych to czas spędzany w p ra­ wdziwej rodzinie. N ierzadko zła sytuacja w dom u idzie w parze z trudnościam i w uczeniu się. W takiej sytuacji tez pow inniśm y w kraczać na scenę. Dzieci o niskim ilorazie inteligencji (II) nie m ają odwagi bądź zaintereso­ w ań, by uczestniczyć w lekcjach, jeżeli nie są one przy­ m usowe. Z ostają z tyłu, a potem , gdy ju ż im przyjdzie o chota na naukę, w stydzą się iść z kolei na lekcje poniew aż me um ieją czytać. Oni także p raw dopodobnie później będą obw iniać szkołę za swój brak w ykształ­ cenia. T aka m łodzież nie potrafi także w pełni pojąć zasad sam orządności ani społecznego współżycia W ol­ ność najlepiej spraw dza się w przypadku tych, u których brak zaham ow ań idzie w parze z inteligencją. Przez wiele lat nie m ogliśm y ustrzec się jednego błędu. Pisałem już w ielokrotnie, że gdybym był bogaty, nie przyjm ow ałbym dzieci powyżej siódm ego roku życia. N igdy nie byłem bogaty i w konsekw encji m iałem zbyt wielu uczniów , którzy byli za duzi, by pojąć i w pełni w ykorzystać ofiarow yw aną im wolność. K ażde dziec­ ko, jeśli mu zostaw ić całkow itą sw obodę, staje się pod

pewnym względem tru d n e w ychowawczo. Przeciętny trzynastolatek czy starsze dziecko z całą pew nością w takich w aru n k ach zacznie się zachow yw ać an tyspołe­ cznie, niszczyć m eble i próżnow ać, nie przejaw iając nawet ochoty do staw iania babek z piasku; wielu z nich jest obarczonych kom pleksem rodzic — nauczyciel i do pracow ników odnosi się z nienawiścią. C zęsto złość skupia się na Enie, k tó ra pełni u nas rolę m atki podającej jedzenie i jest tą, k tó ra zauw aża i p rotestuje przeciwko rozrzucaniu po jad aln i pożyw ienia. N a m nie skupia się nienawiść starszych chłopców , czujących lęk przed oj­ cam i, którzy ich nierzadko biją. Intryguje m nie, dlaczego tacy ludzie przysyłają swych synów do Sum m erhill. Wiele lat zajm uje późno przybyłym dzieciom zro ­ zum ienie, o co w tym wszystkim chodzi. W łaśnie o de­ słałem trzech dużych chłopców z pow rotem d o Stanów . Powiedziałem rodzicom , że szkoła nic im nie daje, że są bardziej aspołeczni niż antyspołeczni, jedzą i śpią w szko­ le, ale całe dnie, a często i wieczory, spędzają poza nią razem ze swoimi kum plam i. N aw iasem m ów iąc, jeżeli uczeń szuka dla siebie tow arzystw a w mieście, zwykle jest to objaw em jego poczucia niższości. „W szkole jestem nikim , ale w mieście jestem kim ś” , i u d o w adnia to, w ydając kilka dolarów . Po ukazaniu się w USA Summerhill napłynęła do nas stam tąd duża fala uczniów — większość z nich jest w porządku; sęk w tym, że nie m ożna przed przyjazdem przeprow adzić z am erykańskim kandydatem rozmowy kwalifikacyjnej. W iększość z naszych starszych rodzim ych i zagranicznych w ychow anków opuszcza szkołę w lipcu. O boje z Eną jesteśm y przeciwni przyjm ow aniu nastolet­ nich uczniów; chcielibyśmy, aby szkoła była miejscem, w którym dzieci do rastają w wolności. W tej chwili nasza grupa dziewięciolatków i jedenastolatków jest grom adką bystrych i rozum nych dziewcząt i chłopców. Z a kilka lat będą stanow ić solidną bazę dla sam orządu. Już teraz zachow ują się w dużym sto p n iu społecznie.

Jednym z błędów, albo raczej porażek, szkoły było to, że nie udało nam się ustrzec jej przed lękiem. Pow iodło nam się w doborze pracow ników , którzy nie wzbudzali strachu, m oże poza jednym czy dw om a w yjątkam i w przeszłości. Ponieśliśm y porażkę z uczniam i. Jeden sadysta potrafi unieszczęśliwić i napełnić lękiem kilk an aścio ro m niejszych dzieci. T ru d n o jest w takich przy p ad kach podjąć decyzję. Zdaję sobie jed n ak spraw ę, że w większości pełne nienawiści zachow ania są w yni­ kiem tego, iż ja k o m aleńkie dziecko uczeń nie zaznał miłości. Nie widzę możliwości napraw ienia tego w szko­ le, skoro w czasie ferii m atk a lub m acocha czy ojciec potęgują to poczucie odtrącenia. N ie wiem, co inne szkoły z internatam i czynią z nie kochanym i uczniam i. Słyszałem, że niektóre ich po p ro stu w ydalają, być m oże naw et z rekom endacją „ sp ró ­ bow ać w Summ erhiH” . Ja też już teraz chętnie bym się pozbył, ale nie nie kochanego dziecka, które jedynie kradnie, lecz ucznia pełnego nienawiści i agresji. Od daw na m ówiłem , że nie pow inno się poświęcać kilkanaściorga m ałych dzieci dla jednego zbira... i niczym tchórz, nie wcielałem w życie swych słów. Ale teraz czuję się już do tego zdolny, a jeżeli się w aham , to tylko dlatego, że nie wiem, do k ąd m ożna by owych „niepasujących” odsyłać.

Prywatne lekcje

W e wczesnym okresie istnienia szkoły m oim głównym zajęciem nie było nauczanie, lecz udzielanie pryw atnych lekcji. W iększość dzieci w ym agała psychologicznej p o ­ m ocy, ale zawsze było parę takich, które w łaśnie przyszły z innych szkół i pryw atne lekcje m iały na celu przy­ spieszenie ich adaptacji do swobody. P ryw atne lekcje (PL) były nieform alnym i rozm ow am i przy kom inku. Siadyw ałem z fajką w ustach, a uczeń również, jeśli m iał ochotę, m ógł palić. P apieros często byw ał sposobem na przełam anie pierwszych lodów. Pewnego razu poprosiłem czternastoletniego chłopca, aby zaszedł do m nie na pogaw ędkę. Przybył właśnie do Sum m erhill z typowej szkoły państw ow ej. Zauw ażyłem , że m iał palce żółte od nikotyny, więc wyciągnąłem swoją paczkę papierosów i poczęstow ałem go. — Dzięki — o d p arł spłoszony — ale ja nie palę, proszę p ana. — Poczęstuj się, ty cholerny kłam czuchu — pow iedzia­ łem z uśm iechem i chłopiec wziął oferow anego papierosa. Upiekłem dwie pieczenie na jednym ogniu. O to m ia­ łem przed sobą ucznia, dla którego dyrektorzy szkół są surow ym i m oralistam i, których cały czas trzeba oszuki­ wać. C zęstując go papierosam i, dałem m u do zrozum ie­ nia, że aprobuję jego palenie. N azyw ając go cholernym kłam cą, zniżyłem się do jego poziom u. Jednocześnie atakow ałem jego kom pleks au to ry tetu , dem onstrując mu, że d y rek to r potrafi kląć łatw o i z przyjem nością. Żałuję, że nie mogłem sfotografow ać jego m iny w trakcie tej pierwszej rozm ow y.

Z poprzedniej szkoły został w ydalony za kradzież. — Słyszałem, że niezły z ciebie oszust — powie- J działem . — Jaki m asz najlepszy sposób na kantow anie kolei? — Nigdy nie próbow ałem ich oszukiwać, proszę pana. — O ch, nie m oże być — pow iedziałem . — M usisz spróbow ać. Ja znam wiele sposobów — rzekłem i o p o ­ wiedziałem m u o kilku. C hłopiec otw orzył szeroko usta. Z całą pew nością trafił do dom u w ariatów . D y rek to r szkoły d o rad za m u, ja k być lepszym kanciarzem . Wiele lat później pow iedział mi, że ta rozm ow a była największym szokiem , jakiego d o znał w życiu. Jakie dzieci potrzebują PL? N ajlepszą odpow iedzią będzie kilka przykładów . Lucy, nauczycielka grupy przedszkolnej, przyszła do m nie i pow iedziała, że Peggy wydaje się bardzo nieszczęś- - • liwa i antyspołeczna. Powiedziałem: „N o dobrze, p o ­ wiedz, aby przyszła do m nie na P L ” . Peggy przyszła do m ego saloniku. — N ie chcę PL — pow iedziała siadając. — O ne są po p ro stu głupie. — Jasne — przyznałem . — S trata czasu. D ziewczynka zastanow iła się nad tym. — D obrze — pow iedziała powoli — nie m am nic przeciw ko takiej m aluteńkiej lekcyjce. W tym czasie zdążyła już usadow ić się na m oich kolanach. W ypytywałem ją o m am usię, tatusia, a szcze­ gólnie o jej m łodszego brata. Peggy pow iedziała, że to głupi osiołek. — Pewnie — przyznałem . — Sądzisz, że m am usia lubi go bardziej od ciebie? — O na oboje nas lubi tak sam o — o d p arła pospiesz­ nie i d o d ała — w każdym razie tak mówi. C zasam i dzieci stają się nieszczęśliwe po kłótni z in­ nym dzieckiem , ale częściej przyczyną chw ilowego przy­ gnębienia jest list z dom u, w którym , być może, była 110

w iadom ość, że brat lub siostra ma now ą lalkę czy rower. Ta PL skończyła się tak, że Peggy odeszła całkiem zadow olona. Z now o przyjętym i nie było tak łatw o. G dy przybył do nas jed enastoletni uczeń, którem u w m aw iano, że dzieci przynosi lekarz, uw olnienie go od wszelkich kłam stw i lęków kosztow ało nas wiele wysiłku. W iększość m ałych dzieci nie potrzebow ała regular­ nych PL. Idealna sytuacja jest wówczas, gdy w ychow a­ nek sam dom aga się PL. N iektóre ze starszych dzieci czasam i żądają tych spotkań; ale m łodsze rzadko. C harlie, lat szesnaście, czuł się o wiele gorszy od chłopców w swym wieku. Z apytałem go, kiedy się czuje najgorzej, a on pow iedział, że podczas kąpieli, poniew aż jego penis jest mniejszy niż u kolegów. W yjaśniłem mu, skąd się wziął ten jego lęk. Był on najm łodszym dziec­ kiem w rodzinie. Jego sześć sióstr było znacznie starszych od niego. O d najm łodszej z nich dzieliła go przepaść dziesięciu lat. D om był zdom inow any przez kobiety. Ojciec nie żył i w szystkim rządziły siostry. D latego C harlie identyfikow ał się z tym co kobiece, aby także być silnym. Po około dziesięciu PL C harlie przestał do mnie przychodzić. Z apytałem go, dlaczego. — Nie potrzebuję już ich — pow iedział pogodnie — mój m ały jest już tak duży ja k Berta. T a k ró tk a terapia obejm ow ała jed n ak znacznie więcej. C harliem u m ów iono, że m asturbacja uczyni z niego im p o ten ta i strach przed nią wywarł na niego fizyczny wpływ. Jego uleczenie zawdzięczam y eliminacji kom ­ pleksu winy i owego niem ądrego kłam stw a o im potencji. C harlie opuścił Sum m erhill rok lub dw a lata później. Jest obecnie w spaniałym , zdrow ym , szczęśliwym człow ie­ kiem, k tóry poradzi sobie w życiu. Sylvia m iała surow ego ojca, który jej nigdy nie chwalił. A wręcz przeciwnie, cały dzień ją krytykow ał i łajał. Jej jedynym pragnieniem w życiu było zdobycie jego miłości.

O pow iadała mi swoją historię, siedząc w m oim pokoju i gorzko płacząc. T ru d n o było jej pom óc. Psychoanaliza córki nie m ogła zm ienić ch a rak teru jej ojca. Dla niej nie m a rozw iązania, dopóki nie będzie w ystarczająco duża, aby w yprow adzić się z dom u. Przestrzegłem ją jed n ak , że istnieje niebezpieczeństw o, iż m oże poślubić nieodpow ie­ dniego m ężczyznę tylko po to, aby uciec od ojca. — Jakiego rodzaju nieodpow iedniego człow ieka? — zapytała. — M ężczyznę takiego ja k twój ojciec, który tra k ­ tow ałby cię sadystycznie — powiedziałem . Sylvia była sm utnym przypadkiem . W Sum m erhill była tow arzyską, przyjazną dziew czynką, k tóra nikom u nie dokuczała. W dom u, jak m ów iono, w stępow ał w nią diabeł. Było jasne, że to ojciec potrzebow ał psycho­ analizy, nie córka. M ała F lorence była innym nieuleczalnym p rzy p ad ­ kiem. Była nieślubnym dzieckiem , ale nie wiedziała o tym . Ze swego dośw iadczenia wiem, że każde nieślubne dziecko podśw iadom ie wie o tym . Florence z całą pew ­ nością wyczuwała, że z jej o sobą wiąże się jak aś tajem ­ nica. Pow iedziałem m atce, że jedynym lekarstw em na nienaw iść i nieszczęście jej córki jest powiedzieć jej praw dę. — Ależ, Neill, nie odw ażyłabym się na to. D la mnie nie m iałoby to żadnego znaczenia. Ale jeżeli jej o tym pow iem , to ona nie zachow a tego dla siebie i m oja m atka ją wydziedziczy. N o cóż, obaw iam się, że będziem y musieli poczekać, aż babcia um rze, nim będziem y mogli pom óc Florence. N ic nie m ożna zrobić, jeżeli praw da m usi pozostać w ukryciu. Pewien dw udziestoletni chłopak przyjechał do nas pow tórnie na jakiś czas i poprosił m nie o kilka PL. — Ależ gdy tu byłeś, m iałeś ich na kopy — rzekłem. — Wiem — o d p arł ze sm utkiem — m nóstw o, na których mi nie zależało, ale teraz wiem, że ich potrzebuję.

P rzypom inam sobie piętnastoletniego ucznia, którem u usiłowałem pom óc. T ygodniam i siedział w m ilczeniu na naszych PL, odpow iadając mi jedynie m onosylabam i. Postanow iłem zastosow ać bardziej d ra k o ń sk ą m etodę i na następnym spotkaniu rzuciłem spokojnie: — Tego ran k a m am zam iar powiedzieć ci, co o tobie myślę. Jesteś leniwym, tępym , zarozum iałym , złośliwym głupolem . — Czyżby? — zapytał czerw ony ze złości. — A ty za kogo się uważasz? O d tej chwili m ówił sw obodnie i do rzeczy. Potem był George, jedenastoletni chłopiec. Jego ojciec był drobnym kupcem w wiosce leżącej w pobliżu G las­ gow. C hłopca skierow ał d o mnie jego lekarz. Problem em G eorge’a był głęboki lęk. Bał się przebywać poza dom em , nawet w wiejskiej szkole. K rzyczał z przerażenia, gdy m usiał wyjść. Z ogrom nym trudem udało się ojcu nam ó ­ wić go na przyjazd do Summerhill. Płakał i czepiał się go tak, że ten nie m ógł wrócić do dom u. Z aproponow ałem więc ojcu, aby pozostał u nas kilka dni. M iałem ju ż historię choroby chłopca od jego lekarza, k tórego diagnoza, wedle m ojej oceny, była praw idłow a i bard zo mi pom ocna. Problem w yjazdu ojca zaczął się robić coraz bardziej palącą spraw ą. P róbow ałem ro z­ m aw iać z G eo rg e’em, ale on szlochał, że chce w racać do dom u. — T o p o prostu więzienie — płakał. C iągnąłem rozm ow ę, ignorując jego łzy. — G dy m iałeś cztery latk a — pow iedziałem — tw oje­ go m ałego braciszka za b ran o do szpitala i w rócił stam tąd w trum nie. — (Szloch przybrał na sile). — Boisz się opuszczać dom , aby to sam o nie przytrafiło się tobie, abyś nie um arł. — (G łośny płacz). — Ale to nie jest głów na przyczyna twych lęków, m ój chłopcze. Ty zabiłeś swego brata! W tym miejscu G eorge gw ałtow nie zaprotestow ał i groził, że m nie kopnie.

A teraz słowo przestrogi skierow ane ku am atorom chcącym zajm ow ać się psychoanalizą. Nie próbujcie psychoanalizy na swych przyjaciołach ani, co najbardziej niebezpieczne, na swej rodzinie. B ardzo często nauczy­ ciele plastyki popełniają ten błąd: „T en twój rysunek pokazuje, że nienaw idzisz swej m atki i chcesz ją za­ bić” — na rysunku jest dziecko z siekierą, próbujące zrąbać drzewo. Interpretow anie symboli jest, niczym rozwiązywanie krzyżówki, przyjemną zabawą. Jestem przekonany, że nigdy nie pom ogło to jednak pacjentowi i przypuszczam, że dlatego niejeden psychoanalityk zarzucił tę metodę. M ó­ wiono mi, że wielu zwolenników Freuda nie interpretuje już snów — tego królewskiego traktu wiodącego do pod­ świadomości. jak mawiał mistrz. W każdym razie nauczy­ ciel nigdy nie powinien interpretow ać symboli. Jeżeli ma zam iar posługiwać się psychoanalizą, powinien wcielać ją w czyn, a nie oblekać w słowa. Przytuleniem dziecka m ożna często więcej zdziałać niż interpretacją jego snów. Nie twierdzę jednak, że nauczyciele nie powinni studio­ wać psychologii. Czyni to o wiele za m ało spośród nich. Kiedy napiszę prow okacyjny artykuł d o czasopism a p o ­ święconego w ychowaniu, rzadko zdarza się, by ktoś zareagował; ale jeżeli napiszę o uczeniu historii, otrzym uję cały plik listów. Nauczyciele zdają się autom atycznie unikać wszelkich tem atów związanych z emocjami. Pokusę, jakiej ulegają m łodzi pedagodzy, znam z w łas­ nego dośw iadczenia. Jest to pokusa, aby eksperym en­ tow ać przy swej nikłej wiedzy. Pięćdziesiąt lat tem u przeczytałem książkę o hipnozie i pom yślałem , że pow i­ nienem się nią zająć. Z ahipnotyzow ałem m łodą kobietę, a gdy usnęła, pow iedziałem jej: — Z a dwie m inuty obudzisz się i zapytasz mnie, ile dałem za swe buty. Po tym czasie ocknęła się i spraw iała wrażenie raczej zakłopotanej. Było jasne, że zapom niała o tym , iż próbow ałem na niej swych nowych um iejętności. 115

— Przepraszam — pow iedziała — m usiałam zasnąć. Przez kró tk ą chwilę siedziała w milczeniu. — O Boże! — krzyknęła nagle. — Kiedy tego ranka byłam w m iasteczku, całkiem zapom niałam o m am inej aspirynie, a przecież byłam też w Boots*. C iekaw a jestem , gdzie pan kupił te buty o szerokich noskach; ile pan za nie dał? Poczułem , że mi się udało i następnym razem , gdy ją uśpiłem , powiedziałem ; — P om nóż 3 576 856 przez 568. K obieta obudziła się z okropnym wyrazem twarzy. — O Boże, ale m am piekielny ból głowy. N igdy więcej już nie próbow ałem hipnozy. Jedynie m łokosi ośm ielają się igrać z ogniem . Zdobycie stopnia naukow ego niekoniecznie idzie w parze z nabyciem zdrow ego rozsądku. Kiedyś za­ brałem chłopca, który stw arzał szczególnie dużo problem ów , do psychiatry przy ulicy H arleya. O pisałem mu zachow anie chłopca, po czym lekarz poprosił go do gabinetu. — Pan Neill pow iedział, że jesteś bardzo złym ch ło p ­ cem — rzekł surow o. T o była jego wersja psychologii. M ożna by sprzeczać się, że psycholog a m ato r nie szkodzi. Ja myślę, że w wielu przypadkach swym działaniem przynosi wiele złego. M łodzież tak łatw o wierzy dorosłym m ów iącym o niej i o m otyw ach jej postępow a­ nia. Jedna z m oich uczennic kradła ołów ki i długopisy. D w udziestoletni m ężczyzna pow iedział jej, że w ynagra­ dza sobie takim postępow aniem to, iż nie urodziła się chłopcem i nie ma penisa. Biedne dziecko zam ar­ tw iało się tym przez wiele tygodni. Powiedziałem jej, że rów nie dobrym wyjaśnieniem m oże być, iż chciała zostać pisarzem . * B oots — sieć aptek. Buty w języku angielskim to boots; w tym w ypadku m am y tu grę stów. k tó ra ginie przy tłum aczeniu przyp. tłum .

116

;| | I \

l

• ;

1

I

Pow inno się przestudiow ać wszystkie punkty widze­ nia, wszystkie szkoły psychologii. Jest jednakże jeden szkopuł — zbyt wiele książek z zakresu w ychow ania i psychologii jest pisanych językiem trudnym do straw ie­ nia i rozwlekłym . Z astanaw iam się, dlaczego uczoność pozbaw ia ludzi p ro sto ty wypowiedzi. N iew ykształcony człowiek napisałby list do miejscowej gazety na tem at kocich koncertów , k tó re m u przeszkadzają spać, n a to ­ m iast pedantyczny nauczyciel zredagow ałby pew nie p ro ­ test wobec ochrypłych dźw ięków dobyw ających się z k o ­ ta w łóczącego się po nocy. T o, co jest proste, pow inno być p ro sto pow iedziane. N iepokoi fakt, że różne szkoły prow adzą pom iędzy sobą wieczną, acz nie w ypow iedzianą, wojnę. Zw olen­ nicy teorii F reu d a w większości dyskredytują Reicha, uw ażając go za szalbierza. Zw olennicy K leina nie d o ­ strzegają ani słowa praw dy w tym , co m ów ią m iłośnicy A dlera. Sam i o p atru ją się etykietam i, ale gdy ktoś inny to robi, to, w edług nich, przestaje się rozwijać. Dziś zw olennicy R eicha głośno krzyczą: „T ylko m y rozum ie­ my myśli M istrza” . Przechw alałbym się, m ów iąc, że chociaż nieraz w swym życiu byłem uczniem , udało mi się u niknąć bałw ochw alstw a. M oim m ottem jest: weź od każdego to, co chcesz, a resztę odrzuć i nigdy nie przyklejaj sobie etykietki członka szkoły. M ierzi mnie sam a myśl o tym , że długo po m ojej śmierci nauczyciele będą nazyw ać sam ych siebie zw olennikam i Sum m erhill. Tym sam ym obwieszczą, że są m artw i. K iedy w racałem na p o czątku lat dw udziestych z W ied­ nia przesączonego atm osferą psychoanalizy, m yślałem , że właśnie ona jest odpow iedzią na problem y zw iąza­ ne z trudnym i dziećmi. Całe lata spędziłem , an ali­ zując sny takich dzieci, i byłem dum ny, gdy chłopiec, k tórego w yrzucono, pow iedzm y, z E ton za kradzieże, opuszczał Sum m erhill uleczony. W iele czasu zajęło mi uśw iadom ienie sobie tego, że Bill i M ary, których wy­ rzucono za to sam o, ale którzy odm ów ili uczestnictw a

w mych sesjach terapeutycznych, także zostali uleczeni. M usiałem zaakceptow ać fakt, że to nie m oja terapia tak podziałała; stało się tak dzięki wolności bycia sobą. T o bard zo pocieszające, poniew aż jeżeli naw et psychoanaliza pozw alałaby rozw iązyw ać te problem y, to i tak m iliony dzieci całego św iata nie m ogłyby z niej skorzystać. Myślę, że pow iodło mi się lepiej z psychologią, której nie m ożna znaleźć w podręcznikach. Kiedy nagradzałem notorycznego złodzieja, płacąc mu szylinga za każdą kradzież, nie korzystałem z uczonych teorii — teoria przychodzi później i często, jeśli nie jest w ogóle zła, m oże być nieadekw atna. Złodziej był niekochanym dzie­ ckiem i sym bolicznie kradł sobie miłość. D aw ałem mu grosze miłości w form ie m onety. W ażne, że ta m etoda spraw dzała się, choć wiedziałem , że sytuacja była złożona. N a ile to w olność panująca w Sum m erhill pom ogła m u w wyleczeniu się z problem ów , a na ile było to pragnienie zaakceptow ania go poprzez rów ieśników j a ­ ko p o rządnego faceta? N ajprościej swoją m etodę postępow ania z dziećmi m ogę wyjaśnić tak: uśw iadom iłem sobie, na czym polega złe postępow anie z dziećmi, i robiłem dokładnie na odw rót. K radzież — po niej chłosta lub przynajm niej um oralniające kazanie w konw encjonalnych szkołach. Ja nie czyniłem z tego problem u n atu ry m oralnej. C hłopiec uciekał z trzech szkół. G dy przybył do nas, powiedziałem m u: „T u jest twój bilet d o dom u. Położę go na kom inku, a gdy będziesz chciał odejść, przyjdź i o niego p o p ro ś” . N igdy nie uciekł z Sum m erhill, ale czy stało się tak dzięki m ojem u podejściu, czy przyjem ności bycia w ol­ nym pierwszy raz w życiu? O dnosiłem sukcesy, ale nie om inęły m nie i porażki. Kiedyś, gdy szkoła była jeszcze w D reźnie, powiedziałem jugosłow iańskiej dziewczynce, że używa zbyt wielu gwoź­ dzi przy robieniu pudełka. O na zaś zarzuciła mi: „Jesteś taki sam ja k wszyscy ważniacy, którzy mnie uczyli” . Nie 118

* ) 1 > J \

,

i

potrafiłem ju ż ponow nie naw iązać z nią praw dziw ego k o n tak tu. G dy rozdając kieszonkow e, powiedziałem dziew ięcioletniem u R aym ondow i: „Jesteś ukarany grzy­ w ną sześciu pensów za kradzież frontow ych drzw i", chłopiec w ybuchł płaczem . Powinienem był zauważyć wcześniej, że jest niezrów now ażony psychicznie. Kiedyś, snując dziew ięciolatkom opowieść, której oni sami byli b o h ateram i, zarzuciłem M artinow i kradzież złota, które znaleźliśmy. C hłopiec przyszedł później do m nie za­ płak an y i pow iedział: „N igdy nie ukradłem zło ta". Od tam tej p ory żadnem u z nich w mych opow ieściach nie przypisyw ałem roli czarnego charakteru. P raw dą jest, że pracow ałem w szczególnie trudnych w arunkach, poniew aż byłem jednocześnie terap eu tą i dy­ rektorem . N a ogólnym sp o tk an iu zapytałem : „ K to , do diabła, zabrał m oje w iertło i zostaw ił je na deszczu, by zardzew iało?” Willie to zrobił; w trakcie następnej PL zam knął się w sobie niczym ślimak: w edług niego byłem w strętnym policjantem . T erapeutę nie pow inny łączyć tow arzyskie więzy z pacjentem , jednakże zw olenników F reuda czy K leina, którzy opuszczają przyjęcie, ponie­ waż jest na nim obecny któryś z ich pacjentów , uw ażam za ograniczonych psychologiczych snobów . W początkow ym okresie istnienia Sum m erhill było u nas wielu kanciarzy — nie zawsze ja byłem wtedy górą. Kiedyś jeden z nich poprosił m nie o autograf. N ie zauw ażyłem , że p apier był złożony, dopóki miej­ scowy sklepikarz nie pokazał mi kartki, na której było napisane: „P roszę dać okazicielowi pięćdziesiąt p apiero­ sów m arki Player — A.S. N eill” . T ygodniam i Dick sprzedaw ał mi znaczki; jedynie dzięki tem u, że kiedyś zaplam iłem jeden z nich zielonym atram entem , zdałem sobie spraw ę, że chłopiec o k ra d ał m oją szufladę ze znaczkam i. D ałem m u pięć szylingów nagrody za jego spryt, dziecinnie pokazując m u, że nie udało m u się n ab rać starego człow ieka. Stary człowiek? M iałem wów ­ czas czterdziestkę.

Jak ju ż w spom inałem , w ątpię, abym m ógł dzisiaj posłużyć się m etodą nagrody wobec kradnących uczniów. Now e pokolenie m a bardziej złożoną psychikę, trudniej do niego dotrzeć. Być może dzieje się tak dlatego, że obecnie w śród m łodych rozpow szechniona jest znajom ość zagadnień psychologii. N iektórzy z m oich starszych uczniów , szczególnie A m erykanie, żonglowali określeniam i takim i jak kom pleks niższości, fiksacja na tle m atki, itp. Jeżeli dziś, podczas jednego z naszych sam orządow ych sp o tk ań , chłopca sądzono by za nisz­ czenie książek w bibliotece i ja zaproponow ałbym , aby uczynić go jej opiekunem , jestem przekonany, że wszyscy krzyknęliby: „Z now u jed n a z tych psychologicznych zagrywek N eilla” . C zterdzieści pięć lat tem u nie pow ie­ działoby tak żadne z dzieci. Sm utny jest fakt, że znaczna większość psychologów m a do czynienia z pryw atnym i pacjentam i i to, że dla nich terapia oznacza leczenie neurotycznych dorosłych leżących na kozetkach. Ilu zw olenników m etod F reuda pow iedziałoby: „K orzenie nerwic sięgają dzieciństw a. Pow inienem zajm ow ać się dziećmi i m ówić ich rodzicom , jak nie niszczyć ich psychicznie” . Zaledwie kilku, k tó ­ rych znam — A nna F reud, Susan Isaac. Najcenniejszą w artością terapii, którą stosowaliśm y cały czas w naszej szkole, było to, że opow iadaliśm y się po stronie dziecka. Przyznaję się do swej niewiedzy na tem at klinik, które w ykonują d o b rą robotę za pom ocę terapii zabaw ą, ale nie m ogę zgodzić się z żądaniem M elanie Klein, aby każde dziecko w wieku czterech lat poddaw ać psychoanalizie. To, które wychowywane jest w wolności, nie pow inno w ogóle wym agać tego typu badań. Dziś słowo terapia przyw odzi mi na myśl powiedzenie H erm an n a G oeringa: „G d y słyszę słowo k ultura, sięgam po p istolet” . W swoim czasie spotkałem m nóstw o osób leczonych w myśl zasad różnych szkół psychologii — owe kuracje nie zmieniły ich w aktyw nych, tw órczych, szczęśliwych ludzi.

Często zastanaw iałem się, na ile psychoanaliza mi pom ogła, czy choćby W ilhelm Reich i jego w egetoterapia, ja k ją wówczas nazywał. T ru d n o w pełni oszacow ać jej efekty. Myślę, że pozw oliło mi to dostrzec poglądy innych ludzi, to znaczy zwiększyć m oją m iłość bliźniego. N a przykład, gdy m uszę kogoś wylać, moje przygnębie­ nie jest w dużym stopniu spow odow ane tym , że zapytuję sam ego siebie, jak ja bym się czuł, gdyby pow iedziano mi, że nie jestem w ystarczająco dobry; przecież osoba, k tó ra nie przeszła psychoanalitycznej terapii, m oże mieć p o d o b n e uczucia. Jakie więc teraz, na starość, m am zdanie o psycho­ analizie? Jestem przeciw ko niej, poniew aż zaczyna ona od złego końca. Nie kw estionuję, że m oże przynosić do b re rezultaty. Pow iedział mi raz terapeuta: „M ój pacjent nauczył się trak to w ać swoje dzieci z większą św iadom ością” . T o całkiem możliwe, jeżeli terapeuta jest zw olennikiem idei wolności. N ie w yobrażam sobie, jaki wpływ na rodziców m ogłyby mieć sesje psychoanalitycz­ ne przeprow adzone przez lekarza będącego zw olenni­ kiem władzy. Jestem pew ny, że sam F reud nie wierzył w w olność dzieci. P ozostał p aternalistą. T rzeba pam ię­ tać, że większość pacjentów szuka p o ra d y terapeuty z pow odu swych własnych kom pleksów , a nie dlatego, że prag n ą w ychow ać nie znerw icow ane dzieci. W edług m nie psychoanaliza jest dla naszej psychiki tym , czym nark o ty k jest dla ciała. T ak jak nasze ciało cierpi z pow odu różnego rodzaju zew nętrznego zła — pozbaw ionego w artości odżywczych chleba, konserw o­ wanej żyw ności, sztucznych naw ozów , prom ieniow ania radioaktyw nego, środków ow adobójczych, spalin, tak nasza psychika cierpi z pow odu k ar w dzieciństwie, pozbaw ienia sw obody, lęków i urabiania charakteru. W obu p rzypadkach, psychicznym i som atycznym , roz­ wiązaniem jest zapobieganie pow staw aniu kom pleksów .

Zdrowie

P r z e z ponad czterdzieści lat zdrow ie uczniów S um m er­ hill nie przysparzało nam zbyt wielu kłopotów . Myślę, że było tak dlatego, poniew aż opow iadam y się po stronie życia — poniew aż aprobujem y ciało. P rzedkładam y szczęście nad dietę. G oście odw iedzający Sum m erhili zwykle zw racają uw agę na zdrow y wygląd dzieci. Sądzę, że to szczęście czyni nasze dziew częta atrakcyjnym i, a chłopców przystojnym i. Jedzenie surowej zieleniny m oże odgryw ać w ażną rolę w leczeniu choroby nerek. Ale cała zielenina św iata nie uleczy ch o roby duszy, jeżeli jest ona w ynikiem represji. Człowiek odżyw iający się w edług zbilansow anej diety może wypaczyć ch a rak ter swych dzieci przez nadm ierne m oralizatorstw o, podczas gdy ktoś wolny od nerwic nie wyrządzi krzyw dy swym pociechom . Ze swego dośw iad­ czenia wiem, że m łodzi ludzie o w ypaczonym charakterze są mniej zdrow i fizycznie niż ci, którzy rozw ijają się w całkow itej wolności. W Sum m erhili zawsze, naw et najm niejszym dzieciom , pozostaw iam y całkow itą sw obodę w yboru potraw z dziennego m enu. N a obiad są zwykle dwa dania główne. Jednym z efektów takiej polityki jest to, że w Sum m erhili m arnuje się mniej pożyw ienia niż w innych szkołach. Jednakże w swym postępow aniu nie kierow ali­ śmy się względam i ekonom icznym i, poniew aż to dziecko pragniem y ocalić, a nie jedzenie. Jak o laik w spraw ach dietetyki uw ażam , że nie ma znaczenia, czy dziecko je mięso czy też nie. D opóki jego dieta jest należycie zbilansow ana, wedle wszelkiego p ra ­

w dopodobieństw a będzie zdrow e. U znaliśm y za ważne, aby zawsze był chleb z gruboziarnistej m ąki. N igdy nie słyszałem o p rzypadku biegunki w Sum m erhill, a o b ­ strukcje należą do rzadkości. W naszym jadłospisie zawsze jest dużo surow ych warzyw, ale czasam i nowi uczniowie nie chcą ich jeść. Zwykłe, w m iarę upływu czasu, ak ceptują je i zaczynają lubić. W każdym razie, dzieci w Sum m erhill są w większości nieśw iadom e naszej kuchni, i tak pow inno być. Jeżeli odżyw iają się praw id­ łow o, to słodycze kupow ane za kieszonkow e nie czynią im szkody. Poniew aż jedzenie dostarcza w dzieciństw ie tak wiele przyjem ności, jest ono zbyt podstaw ow e, zbyt w aż­ ne, aby zakłócać je w pajaniem zasad właściwego za­ chow ania się przy stole. S m utną praw dą jest to, że w Sum m erhill najgorzej zachow ują się przy stole te dzieci, którym w pajano od daw na d o b re m aniery. Im bardziej w ym agające i surow e zasady obow iązyw ały w dom u, tym dziecko gorzej zachow yw ało się przy stole, gdy p o zostaw iono m u całkow itą sw obodę bycia sobą. Nic na to nie m ożna poradzić; należy pozw olić, by odreagow ało tłum ione skłonności, aż w sposób n atu ra l­ ny sam o nie nabierze dobrych m anier później, w okresie dojrzew ania. Zdum iew ające jest to, że dzieci czasam i sam e n a ­ wzajem strofują się przy stole. Jeden z uczniów jad ł bardzo głośno, dopóki inni go nie wyśmiali. Jednakże gdy jeden z m aluchów ja d a ł m ielone kotlety za pom ocą noża, inni byli skłonni uw ażać to za d o b ry pom ysł. Pytali się naw zajem , czem u właściwie nie pow inni tego robić. O dpow iedź, że m ożna sobie skaleczyć w argi, odrzucono z m iejsca, ja k o że większość noży była zbyt tępa, by cokolw iek nimi uciąć. Dzieci pow inny mieć sw obodę podaw ania w w ąt­ pliwość zasad dobrego w ychow ania, poniew aż jedzenie groszku nożem jest spraw ą osobistą. Jednakże nie po­ w inno się im pozostaw iać możliwości kw estionow ania

tego, co nazyw am y zasadam i współżycia społecznego. Jeżeli dziecko w chodzi do salonu w zabłoconych butach, to krzyczym y na nie, poniew aż salon należy do dorosłych i dorośli m ają praw o ustalić, kto m oże, a kto nie m oże do niego wchodzić. G dy chłopiec zachow ał się niegrzecznie wobec naszego rzeźnika, pow iedziałem na ogólnym sp o tk an iu szkoły, że rzeźnik skarżył się na niego. Ale myślę, że lepiej byłoby, gdyby rzeźnik dał po p ro stu chłopcu po uszach. To, co ludzie zwykli nazywać m anieram i, nie jest w arte nauki. W najlepszym w ypadku są to pozostałości starych zwy­ czajów. Praw dziw e dobre w ychow anie w ynika sam o z siebie. Byli uczniow ie Sum m erhill m ają doskonałe m aniery —- naw et jeżeli któryś z nich ja k o dw unastolatek lizał swój talerz. W iększość ludzi, rodziców , byłaby zaskoczona b ra ­ kiem dobrych m anier u zwykłych dzieci o urobionych ch arak terach , k tóre przybyły do Sum m erhill. C h ło p ­ cy i dziewczyny w krótce kom pletnie się ich pozby­ w ają, zdając sobie spraw ę, że ich nieszczere zachow anie nie pasuje do Sum m erhill. N o rm ą jest stopniow e o d ­ rzucanie nieszczerości w sposobie m ów ienia i zachow y­ w ania się. Jedzenie jest najw ażniejszą rzeczą w życiu dziecka, 0 wiele w ażniejszą niż seks. Ż ołądek jest sam olubny, a egoizm jest nieodłączną częścią dzieciństw a. Dziesięcio­ letni chłopiec jest o wiele bardziej zaborczy w stosunku do swego talerza b araniny niż stary przyw ódca szczepu wobec swoich kobiet. G dy dziecku pozw ala się na przeżycie swego egoizm u, tak jak to czynim y w Sum m er­ hill, to ten egoizm stopniow o przechodzi w altruizm 1 n atu raln e zainteresow anie innym i ludźm i. Staram y się zapew niać dzieciom właściwą dietę i jak tylko m ożem y, unikam y podaw ania m ącznych puddingów . W spom inałem już, że zawsze mieliśmy chleb razowy, ale w obecnych czasach dzieci w olą biały. Zauw ażyliśm y, że now em u uczniowi po pew nym czasie

|

\ J |

zaczyna sm akow ać nasza surow a zielenina — jest to w znacznej mierze uw arunkow ane tym , do jakiego poży­ wienia był przyzw yczajony w dom u. Stw ierdziłem , że tru d n o jest zm ieniać up o d o b an ia w tym zakresie. M ój ojciec dożył osiem dziesięciu pięciu lat i całe życie odżyw iał się bardzo niewłaściwie: jad ł zbyt dużo ziem niaków , niew ystarczająco dużo świeżych ow o­ ców i zbyt wiele pysznych, szkockich, słodkich bułeczek. L ekarz po raz pierwszy w życiu odwiedził go na łożu śmierci. Pom im o to uw ażam , że pow inniśm y naszym dzieciom zapew nić m ożliwie najbogatsze w w itam iny pożywienie. Jad alnia w Sum m erhili to hałaśliw e miejsce. Dzieci, podobnie jak zwierzęta, zachow ują się w czasie jedzenia głośno. Nauczyciele nie przepadają za tym hałasem , ale starszym dzieciom zdaje się on nie przeszkadzać. G dy już któreś z nich poruszy problem zachow yw ania się m łod­ szych kolegów w jad aln i, to ci z całym przekonaniem protestują, iż starsze hałasują tak sam o. W naszej szkole chorym i dziećmi zajm uje się Ena. Jeżeli gorączkują, to kładzie je do łóżka i przez dw adzieś­ cia cztery godziny podaje im jedzenie w m ałych porcjach, sok pom arańczow y lub cytrynow y i w odę, a jeżeli tem ­ p eratu ra nie spada, to wówczas wzywa lekarza. M am y niski procent zachorow ań. P onad trzydzieści pięć lat tem u zbudow aliśm y szpitalik, ale nigdy z niego nie skorzystaliśm y; dziś są tam sypialnie dla m łodszych dzieci. N atu raln ie stosujem y się do życzeń rodziców odnośnie do sposobu leczenia dzieci. W swoim czasie mieliśmy uczniów , których rodzice wierzyli w hom eopatię, m edy­ cynę n atu ra ln ą, tabletki i zastrzyki, i staraliśm y się zajm ow ać dziećmi tak, ja k sobie tego życzyli. A m erykań­ skie dzieci otrzym yw ały więcej zastrzyków niż nasze. Spora liczba uczniów jest szczepiona przeciw ko tężcowi, poniew aż pow szechnie w iadom o, że E ast Suffolk jest pod tym względem niebezpiecznym miejscem.

Laik znajduje się w niekorzystnej sytuacji, jeśli chodzi o spraw y zdrow ia i choroby. Nie ma odpow iedniej wiedzy, by form ułow ać naukow e opinie. N a ile zły wpływ na organizm m a nikotyna, alkohol, cukier, słodycze? Z drugiej strony, m ożna by zapytać, jakie niebezpieczeństwa wiążą się z używ aniem lekarstw . Dwa pokolenia przyjm ow ały phenacetin, a obecnie w uczonych spraw ozdaniach mówi się, że to trucizna. Jaki wpływ na zdrow ie m a ciągłe zażyw anie aspiryny? Nie w iadom o. M yślę, że pow inniśm y być ostrożni w podaw aniu lekarstw dzieciom . Zauw ażyłem , że kilku z m oich przyja­ ciół lekarzy w ahało się z podjęciem takiej decyzji w przy­ p ad k u swoich krewnych. W eźm y na przykład m leko. Przez wiele lat nasi uczniowie pili m leko prosto od krow y — w Niem czech, A ustrii, D orset, W ales i Suffolk — ale obecnie dostępne jest tylko pasteryzow ane. Tego też ja k o laik nie potrafię osądzić; wiem jedynie, że pasteryzow ane m leko nie sm akuje zbyt dobrze i nie m oże się zsiąść; robi się niedobre. Być może TB, k tó re jest właściwe dla świeżego m leka, było faktycz­ nie pow odem niedożyw ienia w śród biednych dzieci. Cały czas rządzą nam i fachowcy. U wielu ludzi budzi zastrzeżenia fluoryzow anie wody pitnej. M a ono na celu zapobieżenie próchnicy u dzie­ ci. O becnie w liście do „D aily T elegraph” czytam y: „ D r M cL aughlin, kierow nik w ydziału zdrow ia z R hode Island, jest przekonany, że długoterm inow e fluoryzo­ w anie w ody pitnej w sieci w odociągow ej będzie po w o d o ­ wać kum ulow anie się fluoru w organizm ie i w efekcie spow oduje chroniczne zatrucie p o dobne do zatrucia rtęcią” . Te uwagi nie m ają raczej zw iązku z naszymi zasadam i żywienia w Sum m erhill, ale starałem się jedynie pokazać bezsilność nauczycieli i rodziców wobec rozbieżnych opinii fachow ców w kwestii jedzenia, w ody i zdrow ia. Po p ro stu nie jesteśm y w stanie zdobyć nie zanieczysz­ czonego pożyw ienia czy wody, poniew aż nie potrafim y 126

| 1 j | j ’ i j !

\

'

kontrolow ać użycia środków ow adobójczych, sztucz­ nych naw ozów ; nic nie m ożem y poradzić na rad io ak ty w ­ ny pył zaw ierający stro n t 90. G dybym chciał założyć jakiś interes, to pow inienem otw orzyć sklep ze zdrow ą żywnością i sprzedaw ać z zyskiem wszystkie pełnow ar­ tościowe p ro d u k ty , które zniknęły w dobie przem y­ słowego procesu przetw arzania pożyw ienia — kiełki pszenicy, niełuskany ryż, m elasę, w arzyw a w yhodow ane na ziemi naw ożonej kom postem . Czterdzieści lat tem u leżałem przez trzy m iesiące chory na zapalenie m iedniczek nerkow ych i wówczas właśnie zainteresow ałem się m edycyną n atu raln ą. P asow ała do mojej filozofii w ychow ania. Surow a zielenina i m aślanka są odpow iednikam i w olnego dziecka; lekarstw a są o d ­ pow iednikiem dyscypliny w szkołach — to oczywiście fałszywa analogia. Zwykłem co ro k u przebyw ać w klini­ ce m edycyny naturalnej i po każdym pobycie tam czułem się zdecydow anie w zm ocniony i zdrow szy. M edycyna n atu ra ln a opiera się na założeniu, że choroby pochodzą z nas sam ych, że są reakcją ciała na znajdujące się w nim trucizny, pochodzące głównie ze złego odżyw iania. C h o ­ roby skóry czy przeziębienia to rodzaj sam ooczyszczającego się procesu naszego organizm u. Brzmi to przeko­ nująco. M ój ojciec i dziadek m aw iali, że swe długie życie zaw dzięczają wielu przeziębieniom , a pewien francuski lekarz utrzym uje, że spośród jego pacjentów najdłużej żyli ci, którzy cierpieli na choroby skóry. Lekarze p o ­ gardliw ie określają m edycynę n atu ra ln ą m ianem szar­ latanerii. C h oroby są przecież wynikiem infekcji p o ­ chodzącej z zew nątrz. Swą uwagę k o ncentrują oni na bakteriach. A laik napraw dę nie wie, co o tym wszystkim myśleć. P raktykujący m edycynę n atu ra ln ą w ykorzysty­ wali pom arańcze i cytryny na długo przed odkryciem w itam iny C. Intuicyjnie byłem po stronie m edycyny naturalnej. A jed n ak zaczęły m nie nachodzić wątpliw ości. Jeżeli

sposób odżyw iania się był tak ważny, to dlaczego mój ojciec dożył osiem dziesięciu pięciu lat, całe życie nie­ praw idłow o dobierając składniki posiłków ? M edycyna n atu ra ln a przestrzegała przed ubieraniem flaneli na gołe ciało. M ój ojciec latem i zim ą nie nosił nic innego. O ba podejścia do problem ów zdrow ia były w ąskie i dog­ m atyczne. M edycyna n atu raln a nie chce mieć nic w spól­ nego ze szczepieniami i jedynie nieliczni jej zw olennicy przyznają, że szczepienia przeciw ko tężcowi ocaliły ty­ siące istnień ludzkich podczas Wielkiej W ojny. M ój brat, lekarz, pow iedział mi, że po w prow adzeniu penicyliny nie stracił żadnego pacjenta chorego na zapalenie płuc. Z drugiej strony, m edyk śmieje się z pom ysłu poszczenia, ignorując fakt, że zwierzę pości, jeśli jest chore. W etery­ narz pow iedział mi, że większość śm iertelnych przy p ad ­ ków w śród koni i bydła w jego okręgu była spow odow a­ na karm ieniem zw ierząt na siłę przez farm erów , „by były silne” . G d y wchodziłem na pokład statku, w racając ze swej podróży d o Południow ej A fryki, gdzie wypiłem zbyt wiele kieliszków alkoholu i zażywałem zbyt m ało ruchu, czułem się śm iertelnie chory. M ój m ocz przypom inał błoto. Przez sześć dni pościłem tylko o wodzie i przyby­ łem do S o u th am p to n ja k o okaz zdrow ia. Dziwnym efektem ubocznym była szczególna jasność um ysłu. C zu­ łem, że m ógłbym powiedzieć Einsteinow i, gdzie się p o ­ mylił. M oje w ątpliwości przybrały na sile, gdy ludzie, którzy cały czas odżyw iali się w myśl zdrow ych zasad, zaczęli um ierać na raka, udow adniając tym sam ym , że sam a dieta to jeszcze nie wszystko. W ierzyłem, ale nie bez­ granicznie — taki sam stosunek m am do lekarzy, którzy przepisują m aść na chorobę skóry, nie pytając naw et, co ją wywołało. R zadko spotykałem takiego, który pytał m nie o to, co jadłem , czy upraw iam jakieś sporty, czy satysfakcjonuje mnie m oje życie płciowe. Interesow ało ich jedynie uleczenie konkretnej choroby, podczas gdy

zwolennicy m edycyny naturalnej starali się wzmocnić całe ciało. R ozw iązaniem m ogłoby być połączenie tych dw óch m etod. Jeśli chodzi o kwestię osobistej higieny w Sum m erhili, to m uszę przyznać, że dziewczynki są bardziej schludne niż chłopcy. Dzieci powyżej czternastego roku życia skupiają większość swej uwagi na swym wyglądzie. Jednakże dziewczynki wcale nie m ają w swych pokojach większego po rząd k u od chłopców — to znaczy dziew­ czynki d o około trzynastu lat. U bierają lalki, robią kostium y teatralne, a potem na całej podłodze jest bałagan, ale jest to w zasadzie artystyczny nieład. S poradycznie zdarzały nam się w Sum m erhili przy­ padki uczennic, które nie chciały się myć. Jedna z nich, dziew ięcioletnia, pochodziła z dom u, w którym babcia cierpiała na kom pleks czystości i myła M ildred po dziesięć razy dziennie. Jej op iek u n k a z in tern a tu przyszła raz do mnie i powiedziała: — M ildred nie m yła się już od kilku tygodni. Nie chce się k ąp ać i zaczyna ju ż brzydko pachnieć. C o m am zrobić? — Przyślij ją do m nie — odpow iedziałem . M ildred przyszła niebaw em , tw arz i ręce m iała bardzo brudne. — Słuchaj — rzekłem — to na nic się nie zda. — Ale ja nie chcę się m yć — zaprotestow ała. — C icho bądź — pow iedziałem . — K to tu mówi o myciu? P o p atrz w lustro. — (U czyniła to). — Co myślisz o swojej twarzy? — C hyba nie jest zbytnio czysta, co? — zapytała z uśm iechem . — Jest zbyt czysta — pow iedziałem . — N ie chcę mieć w tej szkole dziew cząt z czystym i tw arzam i. A teraz wynoś się! Poszła p ro sto do piwnicy i usm arow ała sobie tw arz węglem na czarno. W róciła do m nie z wyrazem trium fu. — A to wystarczy? — zapytała.

Przyjrzałem się jej tw arzy z należytą pow agą. — Nie — powiedziałem . — N a tym policzku jest jeszcze p lam ka białego. M ildred tego w ieczoru w ykąpała się. Ale ja nie m og­ łem pojąć, dlaczego to uczyniła. Pam iętam przypadek starszego chłopca, który przybył do nas z publicznej szkoły. Tydzień po przyjeżdzie zaprzyjaźnił się z człowiekiem ładującym n a stacji węgiel na w agony i zaczął m u pom agać w pracy. Przychodził na posiłki z czarnym i rękom a i tw arzą, ale nikt nie mówił m u ani słowa. N ik t się tym nie przejm ow ał. K ilka tygodni zajęło m u wyzbycie się w yobrażenia na tem at czystości, które w yniósł z publicznej szkoły i d o ­ mu. Kiedy przestał ładow ać węgiel, znow u zaczął dbać o czystość, ale była pew na różnica. T eraz czystość nie była ju ż na nim w ym uszana; pozbył się swego kom pleksu brudu. Z byt często rodzice przyw iązują dużą wagę d o schlud­ ności. T o jeden z siedm iu grzechów głównych. Człowiek, który szczyci się swą czystością, jest zwykle d rugorzęd­ nym facetem , który dba w życiu o rzeczy drugorzędnej w artości. Schludna osoba często m a najbardziej niechluj­ ny umysł. M ówię to w szystko z bezstronnością człowie­ ka, którego biurko zawsze przypom ina stos papierów po d tabliczką „N ie śmiecić” w p ark u m iejskim. S koro ju ż jesteśm y przy tem acie czystości... K ilka lat tem u m ieliśmy m ałego chłopca, którego przysłano do nas, poniew aż ustaw icznie robił w spodnie. M atk a biła go za to, aż, w krańcow ej desperacji, zm usiła go do jedzenia kupy. C hyba w yobrażacie sobie, z jakim problem em m usieliśm y sobie poradzić. O kazało się, że ten chłopiec m a m łodszego b ra ta i wszystkie kłopoty zaczęły się w łaśnie po jego urodzeniu. Pow ód stał się oczywisty, a on sam wyjaśnił rozsądnie: „Z a b ra ł mi m iłość m am usi. Jeżeli będę taki ja k on i będę robił w spodnie tak jak on w pieluszki, to m am usia znow u m nie p o k o ch a” .

W trakcie jego PL starałem się pokazać m u, jakie są praw dziw e m otyw y takiego zachow ania, ale kuracje rzadko przynoszą szybki efekt. Przeć cały rok chłopiec robił w p ortki trzy razy na dzień. N ikt nie pow iedział m u złego słowa. Pani C orkhill, nasza pielęgniarka, bez sprze­ ciwów w ykonyw ała swą czarną robotę. Z aprotestow ała dopiero, gdy zacząłem go za to nagradzać. N agroda znaczyła, że pochw alam jego zachow anie. Przez cały ten okres chłopiec był wcieleniem nienaw ist­ nego diabełka. N ic dziwnego! M iał problem y i targały nim sprzeczności. Po skończonej terapii przestał cał­ kowicie brudzić m ajtki i był u nas jeszcze przez trzy lata. O statecznie stał się bardzo miłym chłopakiem . M atk a zab rała go z Sum m erhill, poniew aż chciała, aby poszedł do szkoły, w której by się czegoś nauczył. K iedy przyje­ chał nas odw iedzić po roku pobytu z d ala od nas, był już innym dzieckiem — nieszczerym , zalęknionym , nieszczę­ śliwym. Powiedział, że nigdy nie zapom ni swej m atce tego, że zabrała go z Sum m erhill, i tak też się stało. Był jednym z niewielu dzieci robiących w m ajtki, jakie zdarzyło nam się mieć przez te wszystkie lata. Pam iętam zdarzenie z czasów, gdy byłem małym chłopcem . M oja siostra C lunie i ja poszliśm y pew nego dnia za orkiestrą na M ark et M uir, to kaw ał drogi od dom u, ja k na nogi takich berbeciów. G dy w racaliśm y, przydarzyło mi się; m oja zdenerw ow ana m atk a p o p ro ­ w adziła m nie do pralni w podw órzu, zdjęła mi za­ brudzone m ajtki i solidnym klapsem w gołą pupę ode­ słała m nie do dom u. M iałem wówczas chyba sześć lat, a p om im o to nadal pam iętam swój strach, że m ógł­ bym kogoś nap o tk ać, gdy biegłem bez m ajtek do d o ­ m u. M atkę m usiało trochę ubaw ić całe to w ydarze­ nie — przez wiele lat, gdy chciała powiedzieć, że ktoś szybko biega, porów nyw ała go z m oją prędkością tam ­ tego dnia. N asi m ali chłopcy z Sum m erhill nie w ykazują skłon­ ności do obn ażan ia się, a i starsze dzieci rów nież rzadko

się rozbierały. Latem chłopcy i mężczyźni zakładali jedynie szorty, bez koszulek. Dziewczynki też się lekko ubierały. K ą p an o się wspólnie, jedynie nowi uczniowie zam ykali drzwi łazienki. A chociaż niektóre dziewczynki opalały się nago na łące, to żadnem u chłopcu nie przyszło d o głowy je podglądać. Wiele lat tem u, gdy sprowadziliśm y się do Leiston, mieliśmy staw. R ano lubiłem się w nim zanurzyć. Tow arzyszyli mi niektórzy pracow nicy i starsi uczniowie. Później przybyła do nas grupka chłopców z publicznej szkoły. W ówczas dziewczynki zaczęły ubierać kostium y kąpielo­ we. Z apytałem jedną z nich, ładną Szwedkę, dlaczego. — T o przez tych nowych chłopaków — wyjaśniła. — Nasi chłopcy tra k tu ją nagość jak rzecz norm alną. Ale ci nowi łypią oczym a i gapią się z otw artym i ustam i, a to mi się nie podoba. Pew nego razu w idziałem naszego nauczyciela angielskiego, który w asyście grupki pom ocników obu płci, w wieku od dziewięciu do piętnastu lat, kopał rów na boisku do hokeja. T o był gorący dzień i nauczyciel rozebrał się. Ale innym razem , gdy jeden z pracow ników grał nago w tenisa, na ogólnym spotkaniu pow iedziano m u, aby nakładał szorty na w ypadek, gdyby przechodzili obok goście czy sklepikarz. T o ilustruje nasz n aturalny stosunek do nagości. Przez wiele lat nie zajm ow aliśm y się problem em pale­ nia; każde dziecko m ogło palić, a pom im o to wedle mych oszacow ań około 60% byłych uczniów nie pali. Jednakże w obec paniki, ja k ą wywołał rak płuc, uznałem za właś­ ciwe w ykorzystać swój au to ry tet i zakazać palenia wszys­ tkim poniżej szesnastego ro k u życia, choć zdawałem sobie spraw ę, że spow oduje to ukradkow e popalanie w łazienkach i sypialniach. Ja sam paliłem fajkę i czasam i papierosy. Nie raz starałem się z tym skończyć, ale zawsze bez skutku, choć uciekałem się do takich m etod, jak trzym anie fajki w moim dom ku, a w oreczka z tytoniem w gabinecie, 132

| | | | j 1 i J

i

; :

znajdującym się w głównym budynku. Pozytyw ną stroną tego było to, że chodzenie tam i z pow rotem było korzystne dla m ego zdrow ia. Ja i m oja żona m usieliśm y pełnić rolę autorytetów w spraw ach zw iązanych ze zdrow iem ; na przykład pil­ nowaliśm y, by dziecko z gorączką nie biegało w chłodny dzień po dw orze. Jednym z problem ów zw iązanych z paleniem jest ten, że niektórym dzieciom pozw ala się palić w dom u. W takiej sytuacji tru d n o jest ustanaw iać w szkole jakieś praw a. T rzeba pam iętać o tym , że w raz z surowym i zakazam i pojaw ia się aspekt zakazanego owocu. 1 darem ne jest odw oływ anie się do zdrow ego rozsądku czy m ówienie dzieciom , że w przyszłości m oże to zaow ocow ać rakiem płuc, poniew aż dzieci nie potrafią wybiegać m yślam i w przyszłość; p odobnie ja k niektórzy dorośli, sądząc po dużej sprzedaży papierosów , choć palenie zostało uznane za szkodliwe. Jedynym pociesze­ niem jest to, że papierosy są w Anglii drogie i ich cena znacznie przewyższa kieszonkow e wielu dzieci. N iektóre szkoły w prow adzają całkow ity zakaz palenia, a pracow ­ nicy m ogą palić tylko w swoich pokojach. C o najm niej trzy czw arte z m ojego obecnego personelu pali, w łącza­ jąc w to m nie z m oją fajką. Problem ten jest szczególnie trudny do rozw iązania w obliczu szerokiej reklam y w yrobów tytoniow ych w te­ lewizji i prasie. Nie potrafię przewidzieć, jaki skutek m ogłoby mieć zaprzestanie tej kam panii w środkach m asow ego przekazu, p raw dopodobnie niewielki. A w o­ bec m ilionów palących rodziców nigdy nie będzie łatw o p rzekonać dzieci, że jest ono szkodliwe. Jeśli m iałbym być konsekw entny, to pow inienem zabronić uczniom k u p ow ania wszystkich tych niezdrow ych artykułów w sklepiku ze słodyczam i. O ile wiem, lizak m oże być rów nie kancerogenny ja k papieros. Ale w takim razie jak daleko pow inniśm y się posunąć? Biały chleb jest nie­ zdrow y, napoje chłodzące m ogą być szkodliwe. O d ­ pow iedź na to pytanie jest napraw dę bardzo trudna.

Problem u pijaństw a w szkole nie mieliśmy. Picie alkoholu nie jest dla dzieci tak atrakcyjne jak palenie i jedynie nieliczne, jeżeli w ogóle któreś, kupiłyby go; kłopot jedynie w tym , że czasam i goście, przejęci tym , że znaleźli się w wolnej szkole, przynoszą z sobą butelkę whisky czy ginu i dają dzieciom. Zakazałem już dw óm takim kusicielom ponow nych wizyt w szkole. Z byt wielu w swym życiu widziałem alkoholików , których nałóg zaczął się od popijania w dzieciństwie. Lubię pić, ale już od lat nie byłem pijany. M oim ulubionym trunkiem jest whisky. Żytniów ka, k tórą popijąłem z Reichem, też mi sm akow ała, ale tu, w Anglii, jak o ś nie m am na nią ochoty. Lubię też piwo i niektóre wina. N arkotyków nigdy nie próbow ałem . Nic na ich tem at nie wiem i jedynie zastanaw iam się, dlaczego palenie m arihua­ ny jest przestępstwem , skoro palenie papierosów nie jest zabronione, zwłaszcza że jedynie nieliczni umierali z p o ­ wodu palenia m arihuany, podczas gdy tysiące um ierają na raka płuc. Nigdy nie traktow ałem picia jak o formy ucieczki. Piłem dla czystej przyjemności picia. Przypom inam sobie tylko jeden niemiły wypadek, jaki przydarzył mi się w związku z alkoholem. W 1936 roku, w czasie mojej podróży z wykładami po Afryce Połu­ dniowej, byłem gościem słynnego D iam ond C lub w Kim­ berley. Przy barze kupiec postawił mi whisky. Przyłączyło się do nas sześciu innych kupców diam entów i każdy z nich zamawiał mi również podwójną whisky. Znalazłem się w sytuacji bez wyjścia. Często słyszałem o kolonialnej gościnności i o tym, jak wielką przykrość sprawia tutejszym ludziom odm ow a przyjęcia poczęstunku. Wypiłem wszyst­ ko, pognałem do łazienki i wsadziłem sobie palec w gardło. W ykład, który wygłosiłem wieczorem, musiał być bardzo , , . . , , ... . wszawy. G dybym był starszy, odmówiłbym i przeprosił m ając na względzie wieczorny odczyt. K olejną kwestią jest spraw a snu. C hciałbym wiedzieć ile praw dy jest w tw ierdzeniu lekarzy, że dziecko po trzebuje określonej ilości snu. W przypadku małycł 134

1 j

' | ]

dzieci, zgoda. Jeśli pozw olić siedm iolatkow i siedzieć do późna w nocy, to odbiłoby się to niekorzystnie na jego zdrow iu, poniew aż najczęściej nie m ógłby odespać tego rano. N iektóre dzieci w zbraniają się przed pójściem do łóżka z obaw y, że coś je om inie. W wolnej szkole cisza nocna jest największym u trap ie­ niem — nie tyle z pow odu m łodszych dzieci co starszych. M łodzież lubi pracow ać po nocy i potrafię to zrozum ieć, jak o że sam też nie lubię się kłaść wcześnie. Problem większości dorosłych polega na tym, że m uszą iść na określoną godzinę d o pracy. Jeżeli trzeba być na miejscu o ósmej, to trudno ulec pokusie siedzenia do rana. Inne czynniki, takie ja k poczucie szczęścia i dobre jedzenie, m ogą kom pensow ać niedostatek snu. Uczniowie Sum m erhill n ad rab iają niedostatki w ypoczynku w nie­ dzielne ran ki, w razie potrzeby naw et kosztem lunchu. Jeśli n atom iast chodzi o związek pom iędzy pracą a zdrowiem , to wiele wykonyw anych przeze mnie czynno­ ści m a podw ójną m otywację. K opię ziem niaki, zdając sobie sprawę z tego, że m ógłbym w ykorzystać ten czas lepiej, pisząc artykuł do prasy i płacąc robotnikow i za skopanie ogrodu. Jednakże kopię go, poniew aż chcę zachować zdrowie — ten m otyw jest dla m nie ważniejszy niż dochód z artykułu. Przyjaciel, który handluje sam o­ chodam i, mawia, że jestem głupcem , kopiąc łopatą w d o ­ bie mechanizacji, a ja mówię m u, że m echanizacja rujnuje zdrowie ludzi, poniew aż w dzisiejszych czasach nikt już nie chodzi i nie kopie. Obydw aj jesteśm y na tyle starzy, aby zdawać sobie sprawę z tych problem ów . Jednakże dziecko jest całkow icie nieśw iadom e zagad­ nień zw iązanych ze zdrow iem . Ż aden z chłopców nie kopie po to, aby je zachow ać. Przy w ykonyw aniu każdej pracy kieruje się tylko jednym m otyw em — swym chw i­ lowym zainteresow aniem . D obre zdrow ie, którym cieszymy się w Sum m erhill, zaw dzięczam y w olności, dobrem u odżyw ianiu i świeże­ m u pow ietrzu — w tej właśnie kolejności. 135

sprawy seksu z grzechem , ale także przypraw iło mnie o fiksację na punkcie C lunie, k tó ra kojarzyła mi się z zakazanym owocem . C ałe dziesiątki lat zajęło mi wyzbycie się tego wczesnego szoku; i praw dę pow iedzia­ wszy, czasam i zastanaw iam się, czy istotnie całkow icie się od niego uwolniłem . Później jeszcze nieraz baw iliśm y się z C lunie podobnie, ale o na zawsze m iew ała potem w yrzuty sum ienia i o p o ­ w iadała o wszystkim m atce, a ja za każdym razem obryw ałem w skórę. Tylko raz udało mi się uniknąć lania, wówczas gdy brał w tym udział rów nież i mój b rat Willie, który w istocie nas do tego nam ów ił. N a W illego, ja k o najstarszego, spadła cała wina. Ale ponie­ waż był ulubieńcem rodziców , nigdy nie spotykała go za nic kara. Oczywiście nikt nas w dom u nie uśw iadam iał. M oja m atk a rodziła kolejne dzieci, a my uw ażaliśm y za rzecz oczywistą, że to lekarz je przynosi, bo przecież rodzice nie m ogliby nas okłam yw ać. O d innych chłopców dow ie­ dzieliśmy się praw dy, a raczej wielu półpraw d; zaś dzięki obserw acji królików i zw ierząt hodow anych w g o sp o d ar­ stwie wiedzieliśmy, że m ałe w ychodzą ze swych m atek. Nie przenosiliśm y jed n ak nigdy swej wiedzy na w łasną m atkę. M iałem chyba osiem lat, gdy po raz pierwszy zobaczyłem ojca udającego się d o wygódki. Patrzyłem na niego w zdum ieniu; nie mieściło mi się w głowie, aby m ógł robić brzydkie rzeczy; w końcu uznałem , że poszedł tam , aby w ysprzątać. K iedy zatem usłyszałem , że m ęż­ czyzna uczestniczy w robieniu dzieci, to p o prostu nie uwierzyłem . M oi rodzice byli czyści i św iątobliwi; nie m ogliby nigdy robić czegoś takiego. Willie wyjechał d o szkoły w E dynburgu, a gdy w racał d o d o m u na święta, opow iadał nam różnego rodzaju sprośne historie. U w ażaliśm y się za b ard zo uśw iadom io­ nych, ale nadal nie m ieliśmy śmiałości przenieść naszej wiedzy na własnych rodziców . Zaw sze byli tacy skrom ni; nagość była czymś strasznym . Z w yjątkiem C lunie, nigdy

nie widziałem m oich sióstr nago; jeżeli ktoś w chodził do m ojego pokoju, gdy się ubierałem , to wstydliwie za­ słaniałem się, czym tylko m ogłem . Później, ja k o dw udziestopięcioletni student w Edyn­ burgu, lubiłem zażywać każdego ran k a zimnej kąpieli. W czasie pobytu w dom u na święta poprosiłem m atkę, aby w ylała na m nie w iadro zimnej wody, podczas gdy ja siedziałem w w annie, gdyż nie m ieliśmy łazienki. M atka uczyniła to, ale C lunie pow iedziała mi, że ojciec to ostro potępił. Nie m ogę sobie przypom nieć, abyśm y kiedykolwiek rozm aw iali o m asturbacji, ani też bym ją upraw iał. Jest kilka slangowych wyrażeń na określenie m asturbacji, lecz m y nie znaliśm y żadnego z nich. Wiem na tyle dużo z psychologii, by zdaw ać sobie spraw ę, że moje luki w pam ięci m ogą być spow odow ane rodzajem podśw ia­ dom ych zaham ow ań, jednakże nie pam iętam , abyśm y się m asturbow ali. Mieliśmy w zwyczaju, jak to nazywaliśmy, patrzeć na siebie. Zdarzało nam się położyć mniejszego chłopca na plecach i rozpiąć mu rozporek, ale był to zawsze rodzaj grupowego żartu. Po skończeniu siedmiu i pół lat spałem w jednym łóżku z Williem i Neiliem, którzy czuli się tym poważnie dotknięci. Doszło do tego po tym, jak m atka ponownie odkryła, że zajmujemy się tym, co nie trzeba, i zdenerwowana wyrzuciła mnie z łóżka, które dzieliłem z Clunie. Moi bracia nigdy nie dali mi o tym zapomnieć. T ak niewiele w iadom o na tem at przyczyn seksualnego tab u , że m ożna jedynie zgadyw ać jego pochodzenie. Dlaczego ono istnieje, nieszczególnie m nie interesuje. F ak t, że jest, w ogrom nym stopniu obchodzi człow ieka, którem u pow ierzono leczenie zaham ow anych dzieci. M y, dorośli, zostaliśm y zepsuci w dzieciństwie; nigdy nie będziem y wolni, gdy chodzi o spraw y seksu. Św iadom ie m ożem y czuć się wolni, ale obaw iam się, że podśw iado­ mie pozostaniem y w dużej mierze tacy. jakim i uczyniły nas uw arunkow ania dzieciństw a.

T abu i lęki. które kształtują zachow anie w obec seksu, są tymi sam ym i tabu i lękam i, które płodzą zboczeńców, gwałcących i duszących w p arkach dziewczynki, zb o ­ czeńców, którzy męczą Ż ydów i M urzynów . W hitlerow skich Niem czech zadaw aniem to rtu r za­ jmowali się seksualni zboczeńcy typu Juliusa Streichera; jego książka Der Sturm er, w ydana na długo przed utw orzeniem obozów koncentracyjnych, była pełna niegodziwości, seksualnych zboczeń. W ielu ojców, o b u rz a­ jących się na perwersje więziennego sadysty, nie oburza się z pow odu własnego sadyzm u. Bicie dziecka w dom u czy szkole jest w zasadzie tym sam ym , co znęcanie się nad Żydem w Belsen. Jeżeli w Belsen sadyzm m iał podłoże seksualne, to bardzo możliwe, że w szkole czy w dom u również. Dla wielu ludzi stosunek jest kulturalnym gwałtem; dla wielu kobiet jest nudnym rytuałem , który trzeba jakoś przecierpieć. Tysiące zamężnych kobiet nigdy nie przeżyło orgazm u. W takim układzie daw anie jest minimalne; a wzajemne relacje po prostu m uszą być mniej lub bardziej zbrutalizow ane i plugawe. Zboczeńcy, którzy potrzebują biczowania lub bicia kobiety rózgą, są jedynie ekstrem al­ nymi przypadkam i ludzi, którzy z pow odu niewłaściwej edukacji seksualnej nie potrafią daw ać miłości inaczej jak tylko w formie zam askow anej nienawiści. Z astanaw iam się, na ile im potencja i oziębłość płciowa dorosłych są wynikiem pierwszej ingerencji w relacje heteroseksualne w okresie wczesnego dzieciństw a. Sądzę, że heteroseksualne zabaw y są złotym środkiem do zd ro ­ wego, zrów now ażonego życia seksualnego w wieku d o j­ rzałym . Jeżeli dzieci nie są poddaw ane treningow i m o ral­ nem u w kwestii seksu, to dochodzą d o zdrow ego, a nie rozwiązłego, okresu dojrzew ania. W większości szkół przestrzega się ściśle zasad sep ara­ cji chłopców od dziew cząt, szczególnie w internacie. Nie pochw ala się m iłosnych przygód. M y także ich nie pochw alam y — ale rów nież ich nie potępiam y.

W Sum m erhill dziew czynkom i chłopcom pozostaw ia się całkow itą sw obodę. Relacje pom iędzy płciam i w ydają się bardzo zdrowe. Jedni nie w yrastają pełni iluzji czy złudzeń na tem at drugich. Nie chodzi o to, że Sum m erhill jest jak jedna duża rodzina, gdzie wszyscy grzeczni chłopcy i dziew czynki są dla siebie ja k bracia i siostry. G dyby tak było, natychm iast stałbym się zagorzałym ] przeciwnikiem koedukacji. W w arunkach praw dziw ej koedukacji — nie takiej, w której chłopcy i dziewczęta razem siedzą, ale śpią w osobnych budynkach — nagann a ciekaw ość została praw ie całkow icie w yelim inow ana. W Sum m erhill nie m a podglądaczy. Jest tutaj także znacznie mniej niepo- ■ koju zw iązanego z seksem niż w innych szkołach. Z d arza się jed n ak , że dorosły odw iedzający nasz dom pyta: „A le czy oni z sobą nie sypiają?” G dy odpow iem , że tego nie robią, to on bądź ona wy­ krzykują: „A leż dlaczego? Ja to dopiero poszalałbym w ich w ieku” . Tego typu osoby uw ażają, że jeżeli dziewczęta i ch ło p ­ cy w ychow ują się razem , to m uszą koniecznie folgować sobie w życiu seksualnym . A by nie było niedom ów ień, ci ludzie nie m ów ią, że takie właśnie myśli leżą u podstaw ich obiekcji. N ato m iast racjonalizują swoje stanow isko, tw ierdząc, że dziewczynki i chłopcy posiadają różne możliwości i dlatego nie pow inni uczyć się razem . Szkoły m uszą być koedukacyjne, poniew aż życie jest koedukacyjne. Ale wielu rodziców i nauczycieli lęka się ciąży. W rzeczy samej, wiem, że niejeden d y rek to r koedukacyjnej szkoły spędzał bezsenne noce z tego pow odu. W Sum m erhill każdy ze starszych uczniów wie z roz­ m ów ze m ną i z m oich książek, że całkow icie aprobuję życie seksualne tych, którzy prag n ą je prow adzić. C zęsto p y tan o m nie w czasie w ykładów , czy zapew niam dzie­ ciom dostęp do środków antykoncepcyjnych, a jeżeli nie, to dlaczego? T o stare i stale pow racające pytanie, które 140

do ty k a głębokich emocji każdego z nas. T o, że me zapew niam środków antykoncepcyjnych, przypraw ia mnie o w yrzuty sum ienia, poniew aż jakikolw iek kom ­ prom is jest dla mnie trudny i niepokojący. Z drugiej strony, zapew nianie środków antykoncepcyjnych dzie­ ciom przed osiągnięciem pełnoletności z całą pew nością doprow adziłoby do zam knięcia mojej szkoły. P raktyka nie m oże zbytnio w yprzedzać praw a. Oczywiście w Sum m erhill, gdzie nie m a nauczycieli chodzących wieczoram i po sypialniach z latarkam i, m ło­ dzież sypia ze sobą. Nie wiem, jak przez te wszystkie lata udało nam się ustrzec przed ciążą. W ytłum aczeniem m oże być jedynie silne poczucie odpow iedzialności uczniów za los szkoły. Być m oże zdarzały się przypadki ciąży, o których nigdy nie słyszałem , ale nie mogę uwierzyć, aby jacyś rodzice chcieli zataić przede m ną tak ą w iadom ość. W Sum m erhill problem seksu zawsze był dokuczliwy. Przez wiele lat byłem rzecznikiem życia seksualnego n asto latków — każdej pary, k tó ra była do tego gotow a ale nie mogłem zachęcać d o tego na terenie szkoły, poniew aż naw et Sum m erhill nie m oże istnieć poza n a ­ wiasem społeczeństw a o w iktoriańskim poczuciu m oral­ ności. Jedyne, co mogłem zrobić, to powiedzieć szczerze dzieciom o swoim stanow isku, a one rozum iały, że nie jest to stanow isko m oralizatora. Dwoje piętnastolatków zakochało się w sobie. Przyszli do m nie i spytali, czy m ogliby mieć w spólną sypialnię. — C hętnie bym wam ją dał, ale nie m ogę — o d ­ powiedziałem . — Dlaczego? T o przecież w olna szkoła. — T ak, ale nie żyjemy w w olnym społeczeństwie. Przypuśćm y, że dałbym wam osobny pokój i usłyszałby o tym m inister edukacji. Z am knęliby wówczas Sum m er­ hill — odpowiedziałem i zwróciłem się do dziewczynki: — Wiem, że twoja m atka obawia się o twoje życie seksualne. Przypuśćmy, że zajdziesz w ciążę? Ależ narobiłoby to

zamieszania. Nie stać was na środki antykoncepcyjne, a i ja nie ośmieliłbym się wam ich dać. Dzieci zaakceptowały tę sytuację. Nie widzę innej metody postępowania, ponieważ nie wierzę, aby życie płciowe było grzechem, czymś złym czy nieczystym. D obrą stroną takiego podejścia jest to, że mogę w nocy spokojnie spać. W jednej z m oich książek w spom inałem o przypadku, gdy kilka nastolatek poprosiło, by zaopatrzyć je w k ap ­ turki dopochw ow e. Powiedziałem im, że nie m ogę nicze­ go uczynić bez wiedzy ich m atek. N apisałem do nich. Jedynie dwie na sześć wyraziły zgodę, a wszystkie dziew­ czynki były w szkole od siódm ego lub ósm ego roku życia. T o było czterdzieści lat tem u; ciekaw jestem , ile m atek dziś podjęłoby tak ą decyzję. T o, na co ja w yrazi­ łem zgodę pięćdziesiąt lat tem u, dziś jest akceptow ane ja k o coś norm alnego przez wielu rodziców. Reich pisał o seksualnej niedoli nastolatków , ale ja myślę, że przesadzał, przynajm niej w odniesieniu do średnich warstw , z którym i ja miałem do czynienia. U dało nam się zniszczyć szarpiące nerwy przekonanie, które tkwiło w wielu dzieciach, że tylko one sam e są winne wstrętnego grzechu m asturbacji. Pewien am erykański psy­ cholog napisał wiele lat temu: „Dziewięćdziesięciu dzie­ więciu m asturbuje się... setny nie przyznał się do tego” . N ie obaw iam się, że starsi uczniowie, którzy byli w Sum m erhill od wczesnego dzieciństw a, m ogliby u p ra ­ wiać intensyw ne życie seksualne, poniew aż wiem, że nie m am do czynienia z osobam i, które m ają wiele zah am o ­ w ań, a przez to n ienaturalne zainteresow anie seksem. K ilka lat tem u mieliśmy dw ójkę uczniów , którzy przybyli d o szkoły w tym sam ym czasie: siedem nastolet­ niego chłopca z pryw atnej szkoły dla chłopców i szesnas­ toletnią dziew czynkę z pryw atnej szkoły dla dziewcząt. Z akochali się w sobie i zawsze byli razem . S potkałem ich raz późnym wieczorem. — Nie wiem, co wy dw oje robicie — rzekłem — i z m oralnego p u n k tu widzenia nie obchodzi m nie to.

ponieważ to w ogóle nie problem natury m oralnej. Ale z p unktu widzenia ekonom icznego jestem tym zaintereso­ wany. Jeżeli ty, Kate, będziesz m iała dziecko, to szkoła będzie zrujnow ana. Widzicie — ciągnąłem dalej w tym samym duchu — wy dopiero co przybyliście do Sum m er­ hill. Dla was oznacza to wolność robienia tego, na co macie ochotę. N aturalnie nie darzycie szkoły żadnymi szczególnymi uczuciami. Gdybyście byli tu od siedmiu lat, to nie m usiałbym nigdy poruszać z wami tego tem atu. Czulibyście się tak silnie związani ze szkołą, że pom yś­ lelibyście o konsekwencjach, jakie wasze zachow anie m o ­ że mieć dla Summerhill. — T o był jedyny możliwy sposób podejścia do tego problem u. N a szczęście nigdy ponow nie nie musiałem z nimi rozm awiać na ten tem at. W iększość z m oich uczniów m iała d o b ry sta rt w życiu. Nie musieli wysłuchiwać kazań ani nie byli karani za m asturbację; wielu z nich osw oiło się w do m u z nagością. W iększość m a zdrow e i natu raln e podejście do spraw seksu. Nie wiem, jak ie stanow isko m oże zająć szkoła, gdy rodzice jej nie w ybierają. Tysiące osób, których dzieci uczą się w państw ow ych szkołach, ignoruje spraw y seksu p oruszane przez m łodych lub odpow iada znie­ cierpliw ionym zm arszczeniem brwi. G d y zapytałem kilku nastolatków z pewnej znanej pryw atnej szkoły koedukacyjnej, czy są u nich jakieś pary, odpow iedzieli, że nie. G dy okazałem zdziwienie, w ytłum aczyli: „C zasam i zdarzały się przyjaźnie pom ię­ dzy dziew czynką a chłopcem , ale nie ro m an s” . W idzia­ łem tam jed n ak p aru przystojnych chłopców i ładne dziew częta. Byłem więc pewien, że to szkoła w paja swym uczniom przeciwny życiu ideał oraz że wysoce m oralna atm o sfera ham uje seks. Zapytałem raz dyrektora pewnej postępowej placówki: — Czy w pańskiej szkole są jakieś pary? — Nie — o d p arł pow ażnie. — N o, ale my nigdy nie przyjm ow aliśm y trudnych dzieci. Uwarunkowani uczniowie obu płci są często niezdolni do

kochania. Ta wiadom ość może być pocieszająca dla tych, którzy obaw iają się seksu; lecz dla ogółu m łodych niemożność odczuw ania miłości jest wielką ludzką tragedią. Przeciwnicy koedukacji m ogą utrzym yw ać, że ten system pow oduje feminizację chłopców i m askulinizację dziew cząt. Z a tak ą postaw ą kryje się m oralna obaw a, lęk podszyty zazdrością. Seks połączony z m iłością jest najw iększą przyjem nością na świecie i represjonuje się go właśnie dlatego, że jest taki. W szystko inne to jedynie wykręty. Poruszam tu problem seksu bez miłości. M łodzi ludzie m ogą zaznaw ać wiele rozkoszy podczas współżycia, naw et jeżeli nie kochają się, ale gdy poprzestaną jedynie na szukaniu przypadkow ych przygód, ich stosunkom zab rak n ie czegoś w artościow ego, miłości czy czułości, nazwijcie to, ja k chcecie. Stosunki pozam ałżeńskie nie są pasm em ciągłej rozkoszy. Najszczęśliwsze rom anse, jakie znam , to te, które były trw ałe. C asanova czy D on Ju an nie p o trafią dać kobiecie pełnego szczęścia. Dziewczyna i chłopiec pow inni mieć całkow itą wol­ ność w prow adzeniu życia płciowego, jeżeli tego chcą. Jednakże bez rodzicielskiej ap ro b aty może ono być przyczyną w yrzutów sum ienia, a bez środków a n ty k o n ­ cepcyjnych m oże być naw et niebezpieczne. Jednak żaden rodzic nie pow inien popierać czystego seksu i zachęcać do niego swej córki, gdy ta tego nie chce. W ynalezienie antykoncepcji musi w przyszłości d o ­ prow adzić do w ytw orzenia się nowej obyczajow ości, poniew aż strach przed konw encjam i jest najsilniejszym elem entem m oralności seksualnej. Aby być w olną, m i­ łość m usi się czuć bezpieczna. Osobiście nie widzę pow odu nauczania w ychow ania seksualnego. W szkole m usiałoby być bardzo ograniczo­ ne; rodzice nigdy nie przystaliby na lekcje, na których m ów iono by o em ocjonalnych aspektach życia seksual­ nego, o rozkoszach stosunków płciowych. Lekcje m usia­ łyby się ograniczać do czysto fizycznych aspektów po144

i jH jn ! i .

j j | j ' ;

życia, poniew aż rodzice nie tolerow aliby innego pode­ jścia do tych zagadnień. W iększość dzieci zdobyw a swą wiedzę na tem at seksu od innych dzieci i bardzo często jest ona z gruntu fałszywa, zabarw iona p o rn o g rafią, a niekiedy i sadyz­ mem. Z pu n k tu w idzenia bezpieczeństwa dziewczynka pow inna się dowiedzieć, że upraw ianie miłości bez śro d ­ ków antykoncepcyjnych m oże zakończyć się zajściem w ciążę, a zarów no chłopcom , ja k i dziew czynkom pow inno się wciąż pow tarzać, że choroby weneryczne są rzeczywistym niebezpieczeństwem . Nie znam argum entu przeciw ko współżyciu w śród m łodych, który oparłby się krytyce. N iem al każdy z nich bazuje na zaham ow aniach uczuciowych lub nie­ nawiści do życia — religijny, m oralny, praktyczny, a rb i­ tralny, pornograficzny. Ż aden nie o d pow iada na p y ta­ nie, dlaczego n a tu ra obdarzyła człow ieka silnym p o ­ pędem płciowym , skoro m łodym zakazuje się m u ulegać, d opóki nie zostanie on usankcjonow any przez starszyznę społeczną. Dzisiejsza m łodzież m a niewiele okazji do miłości w praw dziw ym tego słowa znaczeniu. R odzice nie p o ­ zw olą synom i córkom żyć w grzechu, ja k to nazyw ają, więc kochankow ie m uszą szukać sobie miejsca w w ilgot­ nych lasach, p ark ach czy sam ochodach. W szystko sprzy­ sięgło się przeciw m łodem u pokoleniu. O koliczności spraw iają, że to, co pow inno być piękne i radosne, zm ienia się w coś ponurego i grzesznego, w sprośne kaw ały, pożądliw e spojrzenia i wstydliwy śmiech. W iem, że życie seksualne nastolatk ów nie jest obecnie możliwe. Ale uw ażam , że to jest właściwa droga ku zdrowej przyszłości. M ogę to napisać, ale gdybym w Sum m erhill pozw alał m oim nastoletnim uczniom spać ze sobą, to w ładze zam knęłyby m oją szkołę. Z a sta n a ­ wiam się, kiedy nadejdzie ow o ju tro , gdy społeczeństw o uśw iadom i sobie, jak niebezpieczne jest tłum ienie za­ chow ań seksualnych.

sarz, dla którego gotów byłem pojechać do odległego o sto mil L ondynu, by zobaczyć jed n ą z jego sztuk. Sam Ibsen nigdy m nie nie zajm ow ał. N a podstaw ie tego wszystkiego, co o nim czytałem , odniosłem w rażenie, że nie polubiłbym go. T o był nieprzystępny, żyjący w o d ­ osobnieniu człowiek, krytycznie nastaw iony do społe­ czeństw a, ale zarazem z zadow oleniem przyjm ujący ty tu ­ ły i zaszczyty, jakim i go ow o społeczeństw o obsypyw ało. Jednakże był z niego wielki d ram aturg: jego m istrzostw o niemal nie podlega krytyce. Z a czasów studenckich m yślałem niekiedy, aby zostać aktorem . W iedziałem jed n ak , że m iałem niewielkie szan­ se na sukces; chociażby z tego pow odu, że nie mogłem wyzbyć się m ego szkockiego akcentu, a w świecie teatru Szkoci nie m ają dużego wzięcia. W iem , że m iałem pewien talent, ale nie w ystarczający do tego, by zostać gwiazdą; jestem rów nież pewny, że nie zniósłbym , aby reżyser m ówił mi, ja k m am grać. M oja tw arz nie była z gatu n k u w zbudzających śmiech fizjonom ii, więc nie w chodziło w grę zostanie kom ikiem . W każdym razie, porzuciłem wszelkie nadzieje d o ­ stania się na scenę i nigdy tego nie żałow ałem . P rzem a­ w iając do tysięcy studentów , rodziców i nauczycieli, jestem jed n ak w pew nym sensie aktorem . P oczątkow o m iałem trem ę i dręczyła m nie obsesja, że zatnę się i nie p o trafię dalej ciągnąć w ykładu; prow adziłem więc n o ta ­ tki, ale przez wiele lat nigdy z nich nie skorzystałem . C ała sztuka w ykładu polega na tym , by panow ać nad aud y to riu m . Jednym z m oich sposobów na to było przyciągnięcie uwagi słuchaczy opow iadaniem zabaw ­ nych historyjek. Pew nego razu, w Szkocji, stanąłem przed ponurym tłum em o zawziętych tw arzach. — C o wam jest? — zapytałem. — Przypominacie wyglą­ dem trupy, a zatem przyjmuję, że jesteście nauczycielami. Rozległ się śm iech, a ja wiedziałem , że zdobyłem sobie ich sym patię. Przy innej okazji zacząłem: — Czuję się winny. G dy dow iedziałem się, że będę

mówił do szacow nego grona nauczycielskiego, d o p u ś­ ciłem się tchórzliw ego czynu — nałożyłem kraw at. Zdjąłem kraw at i ponow nie lody były przełam ane. T ak więc ostatecznie zostałem jed n ak aktorem . Zim ą niedzielne wieczory w Sum m erhill są wieczoram i teatralnym i. Przedstaw ienia zawsze grane są przy sporej w idowni. Z darzało się. że przez sześć kolejnych wieczo­ rów niedzielnych mieliśmy pełny re p ertu ar dram atyczny. Ale czasam i, po fali sztuk dram atycznych, przez kilka tygodni nie było żadnych przedstaw ień. Podczas uroczystości na zakończenie sem estru zawsze m am y trzyczęściowy program . Sam piszę w ystaw iane sztuki i pew nego dnia, być m oże, opublikuję je, jeżeli opinia publiczna potrafi znieść ich „w ulgarność” . M oja publiczność nie jest zbyt krytyczna. Z achow uje się d o ­ brze — o wiele lepiej, niż czynią to niektórzy widzowie w Londynie. R zadko zdarzają się gwizdy czy tupanie nogam i. T ea tr w Sum m erhill mieści się w przerobionej hali do gry w squasha, k tóra m oże pom ieścić około stu osób. M a ru chom ą scenę; to znaczy jest ona zrobiona ze skrzyń, k tóre m ożna dow olnie układać w stopnie i platform y. Posiada odpow iednie oświetlenie pozw alające na przy­ ciem nianie świateł, są także reflektory punktow e. Nie ma żadnych dekoracji — tylko szara kurtyna. Kiedy jest w skazów ka: „przez przerw ę w żyw opłocie w chodzą wieś­ niacy” — aktorzy rozchylają kurtynę. D o tradycji szkoły należy, że gram y jedynie sztuki napisane w Sum m erhill. Artyści w ykonują swoje kos­ tium y i zwykle są one w yjątkow o dobrze zrobione. Nasi szkolni d ram ato p isarze skłaniają się raczej ku kom edii i farsie niż tragedii; ale gdy ju ż m am y tragedię, to jest dobrze napisana — czasam i pięknie. Pewnego razu jeden z gości zap ro p o n o w ał sztukę Shawa. Nie, jeżeli będę chciał zobaczyć Shaw a, to pójdę na przedstaw ienie w ystaw ione przez zaw odow ców po­

wiedział rodzic chłopca z naszej szkoły. — W Sum m erhill chcę obejrzeć przedstaw ienia stw orzone i w ystaw ione przez uczniów. Dziewczęta częściej piszą sztuki niż chłopcy. Mali chłopcy też w ystawiają swe własne przedstawienia; ale role nie są zwykle napisane. Nie m a zresztą takiej potrzeby, jak o że najważniejszym zdaniem każdej postaci jest zwyk­ le: „R ęce do góry!” W tych artystycznych przedsięw­ zięciach k urtyna zwykle o p ad a na stos trupów , ponieważ mali chłopcy z natury są sum ienni i bezkom prom isow i. D aphne, trzynastoletnia dziewczynka, zwykła pisać sztuki o Sherlocku Holmesie. Pam iętam jed n ą o posterun­ kowym , k tóry uciekł z żoną sierżanta. Z pom ocą detek­ tywa i oczywiście „m ojego drogiego W atsona” sierżant w ytropił m ałżonkę w m ieszkaniu posterunkow ego. Ujrzeli tam szczególny widok. Posterunkow y leżał na tapczanie, trzym ając w objęciach w iarołom ną kobietę, podczas gdy grono pań z półśw iatka wiło się w tańcu na środku p o ­ koju. P osterunkow y był w stroju wieczorowym. D aphne zawsze w platała w swe dram aty sceny z życia wyższych sfer. Dziewczynki w wieku około czternastu lat czasam i piszą sztuki wierszem i na ogół są one całkiem dobre. Oczywiście nie wszyscy pracow nicy i nie wszyscy ucznio­ wie interesują się tym. P anuje u nas silna aw ersja do plagiatów . Z darzyło się kiedyś, że ja k a ś sztuka w ypadła z p ro g ram u i m usiałem szybko napisać coś w to miejsce. W ykorzystałem jed n o z opow iadań W. W. Jacobsa. Rozległy się wówczas krzyki: „P lagiator! O szust!” Dzieci z Sum m erhill nie lubią udram atyzow anych opowieści. Nie lubią także stereotypow o intelektualnego m ateriału, tak p opularnego w innych szkołach. Ja sam uw ażam , że Szekspir jest dla dzieci za tru d n y , a przynaj­ mniej jest taki dla dzieci, które nie w kroczyły jeszcze w okres dojrzew ania. Wiele lat tem u w ystawiliśm y Sen nocy letniej i nasza najbardziej u talen to w an a d w u n asto ­ letnia a k to rk a zupełnie położyła partię P ucka. „N ie rozum iałam języ k a” — pow iedziała.

N asza tru p a nigdy nie grała Szekspira; ale czasam i pisałem szekspirow ską burleskę, w której na przykład Juliusza C ezara um ieszczałem w świecie am erykańskich gangsterów , a język dialogu był m ieszaniną języka m ist­ rza i m agazynu „B lack M ask ” . M ary poryw ała w idow ­ nię, gdy ja k o K leopatra zasztyletow ała wszystkich na scenie, a potem , patrząc na ostrze swego noża, odczytała głośno: „stal nierdzew na” i wbiła sobie nóż w piersi. N apisałem rów nież H am leta, który był przeróbką szekspirow skiej sztuki. W plotłem w nią m otyw y z E d­ gara W allace’a, a F reud był w niej do rad cą psychologicz­ nym. Z darzyło się później, że na jednym z mych „eg­ zam inów ” m ały chłopiec na pytanie: „K im był H am let?” odpow iedział: „F acetem ze sztuki N eilla” . Nasi uczniowie m ają duże zdolności aktorskie. W y­ chow ankow ie Sum m erhill nie wiedzą, co to takiego trem a. P atrzy się na nich z rozkoszą; swe role odgryw ają z całkow itą szczerością. Dziewczynki chętniej niż ch ło p ­ cy. W rzeczy sam ej, chłopcy poniżej dziesięciu lat w ogóle rzad k o grają, z w yjątkiem swych własnych gangsterskich sztuk; a niektóre dzieci nigdy nie zdobyw ają się na to, po p ro stu nie m ają ochoty. Z naszego bogatego dośw iadczenia wiemy, że n ajg o r­ szym ak torem jest ten, kto gra w życiu. T akie dziecko nigdy nie m oże uciec od sam ego siebie i na scenie zachow uje się nieśm iało. Być m oże nieśm iałość jest złym określeniem , poniew aż oznacza bycie św iadom ym tego, że inni są zażenow ani z twego pow odu. W ystępowanie na scenie jest niezbędnym elementem procesu kształcenia. W dużej mierze jest ono ekshibicjoniz­ mem; lecz w Summerhill nie budzi zachwytu ten, którego sztuka staje się jedynie ekshibicjonizmem. Kiedyś myś­ lałem, że aktorem trzeba się urodzić. Teraz nie jestem tego taki całkiem pewny. Na przykład Virginia miała naturalny talent, ale Edna, która początkowo była złą aktorką, z przedstawienia na przedstawienie stawała się coraz lepsza. Była niezrównaną odtwórczynią ról komediowych.

A k tor musi posiadać um iejętność identyfikow ania się z innym i. W przypadku dorosłych ta identyfikacja nigdy nie jest nieśw iadom a; dorośli wiedzą, że grają w sztuce. Ale w ątpię, aby m ałe dzieci napraw dę zdaw ały sobie z tego spraw ę. N ierzadko gdy dziecko wchodzi na scenę i pada pytanie: „K im jesteś?” , zam iast odpowiedzieć: „Jestem duchem tego opactw a!” , mówi: „Jestem P eter” . W jednej ze sztuk napisanej dla najm łodszych była scena spożyw ania kolacji z praw dziw ym jedzeniem na stole. Suflerowi zajęło sporo czasu i w ysiłku, nim n a­ kłonił ak to ró w , aby przeszli do następnej sceny. Dzieci zajm ow ały się w yżerką, zupełnie nie zw racając uwagi na widownię. W ystępow anie na scenie jest jed n ą z m etod zdobyw a­ nia pewności siebie. Lecz ci uczniowie, którzy nigdy nie brali udziału w przedstaw ieniach, m ów ią, że nienaw idzą przedstaw ień, poniew aż czują się gorsi. T o jest problem , którego nie potrafiłem rozw iązać. T akie dziecko zwykle znajduje inną dziedzinę, w której m oże pokazać swą wyższość. N ajtrudniejszym przypadkiem są te, które lubią grać, ale nie potrafią. Wiele mówi o m anierach naszych w ychow anków fakt, że takie dziecko rzadko kiedy jest pom ijane w obsadzie. C zęsto miewałem w szkole uczniów , którzy jąkali się, ale na scenie za każdym razem mówili płynnie i p o p raw ­ nie. Przypuszczam , że wcielenie się w inną osobę p o ­ zw alało im pozbyć się wady. Dzieci trzynasto- i czternastoletnie odm aw iają przyję­ cia ról w sztukach, w których są sceny m iłosne, ale małe dzieci grają w szystko sw obodnie i z przyjem nością. Starsi uczniow ie, powyżej piętnastego roku życia, chcą grać w rom ansie, jeżeli są to role kom ediow e. Tylko jeden czy dw óch starszych uczniów przyjęłoby rolę m iłosną. Nie m ożna ich grać dobrze, dopóki nie dośw iadczy się miłości. A czkolwiek dzieci, które nigdy w praw dziw ym życiu nie zaznały, co to sm utek, m ogą w spaniale grać sm utne role. W idziałem , ja k Virginia załam yw ała się na

próbach i płakała podczas sm utnych scen. M ożna to w ytłum aczyć faktem , że każde dziecko zaznało żalu w w yobraźni. F aktem jest, że śmierć wcześnie pojaw ia się w ich fantazjach. Sztuki dla dzieci pow inny być na ich poziom ie. Z m u­ szanie ich do oglądania klasycznych dzieł, które są bardzo odległe od ich św iata fantazji, jest złem. Przed­ stawienia dla nich, tak jak literatura, powinny być do­ stosowane do ich wieku. Dzieci wolą opowieści z ich własnego otoczenia. Chociaż w Summerhill wystawiają napisane przez siebie utwory, to, jeżeli dać im okazję, entuzjastycznie odbierają również napraw dę dobry dram at. C zęsto zim ą czytam starszym uczniom raz w tygodniu sztuki teatralne. Przeczytałem im w szystko Barriego, Ibsena, S trindberga, C zechow a, trochę Shaw a i G alsw o rth y ’ego, a także kilka współczesnych sztuk, takich ja k The Silver C ord i The Vortex. Naszym najlepszym ak to ro m i ak to rk o m po d o b ał się Ibsen. Starsi uczniowie interesują się techniką sceniczną i mają na nią oryginalny pogląd. W pisaniu sztuk obowiązuje uświęcony tradycją zwyczaj, który nie pozwala bohaterowi opuścić sceny bez usprawiedliwienia. G dy dram aturg chciał pozbyć się ojca, aby m atka i córka mogły powiedzieć sobie, jaki z niego osioł, to senior rodu obowiązkowo wstawał i zauważał: „Pójdę lepiej zobaczyć, czy ogrodnik posadził tę k ap u stę” , i w ychodził szurając nogam i. Nasi młodzi d ram atu rd zy z Sum m erhill używają bardziej bezpośred­ nich środków . Jak pow iedziała mi jed n a z dziewcząt: „W praw dziw ym życiu w stajesz i w ychodzisz z pokoju, nie m ówiąc, dlaczego to robisz” . Rzeczywiście, i tak sam o dzieje się na scenie w Summ erhill. Przez wiele lat każde przedstaw ienie zaw ierało tańce. Zawsze były one aranżow ane i w ykonyw ane przez dziew ­ czynki, k tóre robiły to dobrze. Nie tańczyły do m uzyki klasycznej, ale zawsze do jazzu. W ystaw iały raz balet do Amerykanina ir Paryżu G ershw ina. Ja napisałem o p o ­ wieść, a dziewczynki zinterpretow ały ją w tańcu.

Zdaje mi się, że w jednej z m oich książek opisywałem swoje taneczne dośw iadczenia w Niem czech. W naszej m iędzynarodow ej szkole w H ellerau m ieliśmy grupę dziew cząt powyżej szesnastego ro k u życia, które za­ jm ow ały się jedynie rytm iką i tańcem . C zęsto wieczorami odbyw ały się ich solowe popisy. Przew ażnie w ybierano Taniec śmierci i zacząłem się zastanaw iać, dlaczego dziew częta, które całe dnie w yrażają swe uczucia ru ­ chem , w ybierają na popis właśnie Taniec śmierci. To dośw iadczenie spraw iło, że ponow nie zakołatało mi w głowie prześw iadczenie, iż ruch m a działanie lecznicze. Nie uw ażam , aby taniec, sztuka czy m uzyka sam e w sobie spełniały takie funkcje. Z astanaw iam się, na ile napraw dę zrelaksow ane są dziew częta z operow ego ch ó ­ ru czy szkoły plastycznej lub m uzycznej. T rzeba pam ię­ tać, że nie m a prawdziwej wolności w większości szkół muzycznych, artystycznych czy baletowych. Dziewczęta i chłopcy są poddani surowej dyscyplinie. M am wrażenie, że wspaniali rosyjscy tancerze są poddani iście żołniers­ kiemu drylowi. Być m oże najwięcej wolności m ają stu­ denci m alarstw a, którzy siedzą bądź stoją i m alują. Dzieci o b d arzo n e całkow itą sw obodą korzystają w pe­ łni z dobrodziejstw , jak ie niesie z sobą ruch i rytm . O d lat obserw uję, ja k nasi uczniow ie uczą się tańczyć — nie po b ierają jed n ak lekcji fo k stro ta, tanga czy twista; m ają skłonność do w ynajdyw ania własnych tańców . W początkow ym okresie niem al każdego wieczoru nasz pryw atny salon napełniał się dziećmi. C zęsto słu­ chaliśm y płyt, co nieraz d o p row adzało do nieporozu­ mień. Dzieci chciały słuchać D uke’a E llingtona i b o o ­ gie-woogie, a ja nie cierpiałem tego rodzaju muzyki. Lubiłem R avela, Straw ińskiego i Bix B eiderbecke’a. W Young M an with a Horn D o ro th y B aker postać trębacza, dla którego pierw ow zorem był m uzyk jazzow y Bix Beiderbecke, była tak realistycznie nakreślona, że niem al daw ało się słyszeć, jak grał. Przeczytałem tę książkę cztery razy.

Praw dę m ówiąc, szczęście w życiu nie zależy od tego, I czy lubi się Beethovena, czy B eiderbecke'a. Szkoły od- j nosiłyby większe sukcesy, jeżeli włączyłyby do program u jazz czy rock and roli, a wyrzuciły Beethovena. W Sum m erhill trzech chłopców zainspirow anych grą 1 zespołu jazzow ego podjęło naukę gry na instrum entach. D w óch z nich w ybrało klarnety, a jeden trąbkę. Po opuszczeniu szkoły wszyscy trzej podjęli studia w Royal Academ y o f M usie. Dziś wszyscy oni grają w orkiestrach 0 repertuarze klasycznym . Przyjem ność spraw ia mi myśl, że pow odem w yrobienia gustu m uzycznego było to, iż podczas pobytu w Sum m erhill mogli słuchać, kogo im się podobało: D u k e'a E llingtona, Bacha i każdego innego kom pozytora. Specjalnością Sum m erhill jest pew na gałąź sztuki d ra ­ m atycznej, k tó rą zwiemy spontanicznym graniem . N a początku zadaję na przykład takie zadanie aktorskie: • N ałóż na niby płaszcz; zdejm ij go i powieś na kołku. ■ Wejdź w psią kupę leżącą na ulicy. ■ Zerw ij garść kw iatów i wyszukaj pośród nich oset. ■ O tw órz telegram, który zawiadamia o śmierci twojej m atki (lub ojca). ■ Pchaj ciężką taczkę. ■ Bądź ślepcem przechodzącym przez ulicę. ■ Zam ów szybkie danie tv dworcowej re­ stauracji i siedź ja k na szpilkach, żeby ci pociąg nie uciekł. Potem przechodzę d o ról m ów ionych. Jedynie je szki­ cuję. „T y jesteś ojcem , ty jesteś m atką, a ty zostałeś w yrzucony ze szkoły. Dalej radźcie sobie sam i” . O bow ią­ zuje u nas zwyczaj, że ak to rzy nie m ogą się wcześniej um ów ić, jak rozegrają d an ą sytuację i dialogi. Innym razem poprosiłem dzieci, aby zadzw oniły do lekarza i przez pom yłkę połączyły się z rzeźnikiem . Jeden z chłopców wiódł zagm atw aną rozm ow ę o w ątrobie 1 sercu. Potrafię wymyślić wiele sytuacji. • Z apytaj londyńs­ kiego policjanta o drogę. ■ Zacznij rozm owę z facetem ii' tramwaju. ■ Okradasz se jf i wchodzi właściciel. — C o u diabła robisz?

— Czy jest pan właścicielem tego dom u? D obrze, cieszę się, że pan przyszedł — ripostuje dzielny dw unas­ tolatek. — Ale ty ok rad asz mój sejf. — Ależ, to nieporozum ienie. Ja jestem z zakładów produkujących sejfy i obchodzim y dom y, spraw dzając je. — I wchodzicie przez o k n a zam iast zadzw onić do drzwi. T o się na nic nie zda. Z adzw onię na policję. — Z now u mnie pan źle zrozum iał. M usieliśm y spraw ­ dzić, czy pańskie ok n a są należycie zabezpieczone przed włam ywaczam i. C zasam i sztuka jest niczym „rozm ów ki” . N a przykład siadam za stołem i oznajm iam , że jestem oficerem w biu­ rze em igracyjnym w H arw ich. K ażde dziecko m usi mieć w yim aginow any paszport i musi być przygotow ane do odpow iedzi na m oje pytania. T o d o b ra zabaw a. Innym razem m ogę być producentem przesłuchującym k an d y d atów na odtw órców ról w sztuce lub biznes­ m enem szukającym sekretarki. K iedy indziej byłem znów człow iekiem , który poszukiw ał stenotypistki. Ż a d ­ ne z dzieci nie wiedziało, co to słowo znaczy. D o ­ prow adziło to do pow stania zabaw nych sytuacji o p a r­ tych na m ylnym zrozum ieniu tego pojęcia. O dkryłem , że dzieci unikają pow ażnych sytuacji. Tyl­ ko w jednej zawsze są śm iertelnie pow ażne. A lf dostał siedem lat za włamanie. Z ostał wrobiony przez szefa gangu. Po wypuszczeniu na wolność zdobył pistolet i wyru­ szył. aby zabić szefa. Uświadomił sobie jednak, że czło­ wiek, na którym chciał się zemścić, je st ślepy. Scena finałow a w yglądała tak. — Cześć, Spike. — T o głos Alfa. Cześć, Alf, a więc wypuścili cię. — M asz tu miłe gniazdko, Spike. T o w spaniałe piani­ no m usiało kosztow ać m ajątek. Jesteś przy forsie, co? W staw aj. Ręce do góry, ty b ru d n a Świnio. Stań tam . Spike p o tk n ął się o krzesło i A lf przysunął się, aby mu się przyjrzeć.

telewizora oznaczałaby ciągłe sprzeczki o to, który kanał oglądać. Ja obaw iałem się, że staniem y się szkołą bier­ nych widzów. N a tym zebraniu pracow nicy nie wyrażali swoich opinii ani nie brali udziału w głosow aniu. Telewizja w kroczyła jednak na stałe w nasze życie i nie ma pow odu, by ubolew ać nad jej pojaw ieniem się. O baw iałem się jej z w ychowawczego p u n k tu widzenia, poniew aż jest ona uosobieniem pasyw ności, biernego przyjm ow ania do w iadom ości faktów , pogoni za sensa­ cją i, zbyt często, brutalności. N aw et w idok policyjnych akcji przeciw ko krzykaczom czy M urzynom jest dla dzieci nieodpow iedni, poniew aż często wywołuje w nich strach. Jest jed n ak wiele film ów, które nie ukazują przem ocy czy brutalności. D yktator C harliego C haplina m a więk­ szy wpływ na dzieci niż podręczniki pośw ięcone H it­ lerowi i M ussoliniem u. D obry w estern nie jest brutalny, pom im o całej strzelaniny — niew iarygodne, ja k często bohaterow ie pudłują — poniew aż w w esternach, jak w większości dreszczow ców , nikt nie jest żywy; wszyscy są postaciam i ze św iata fantazji i dzieci najw yraźniej nie p o trafią zw iązać się z nimi uczuciowo. Ł o tr ginie i nikt nie roni po nim łez. A jed n ak wielu uczniów płakało przy śmierci H am leta, Leara, Otella czy G a rb o w Damie kameliowej. Ja sam zawsze m am łzy w oczach przy chw ytającym za serce zakończeniu Świateł wielkiego miasta. Spędziłem, a może powinienem powiedzieć zm arnow ałem , m nóstw o czasu, oglądając telewizję, chociaż uw ażam , że jej poziom jest dostosow any do poziom u umysłowego dziesięciolatka. Śmiertelnie nudzę się na starych filmach tak często prezen­ tow anych w angielskich stacjach, nawet na tych z G arbo, jednak poszedłbym spory kawał, aby zobaczyć Światła wielkiego miasta C haplina i jego Modern Times. C harlie C haplin jest postacią ow ianą tajem nicą. Po­ prosiłem w naszym miejscowym kinie, aby sprow adzili oba te filmy i d y stry b u to r pow iedział, że nie ma ich

w obiegu. N apisałem do C haplina do Szwajcarii, pytając, dlaczego tak się dzieje, i stwierdziłem , że to nieuczciwe, aby m łode pokolenie było pozbaw ione możliwości obejrżenia jego największych dzieł i było skazane jedynie na oglądanie starych krótkom etrażów ek z waleniem się w brzuchy i obrzucaniem ciastam i. Nie otrzym ałem odpow iedzi. Człowiek, który go znał, pow iedział mi, że C harlie nie odpow iada na listy — d ar, którego żałuję, że nie m iałem wówczas, gdy listonosz przynosił mi po dw adzieścia listów dziennie. Z astanaw iające m oże być to, że dzieci odrzucają tele­ wizję, ale jeszcze dziwniejsze, że nie wszystkie pragną być sfilm ow ane. P odobnie ja k m nie m ęczy je cała procedura — długie oczekiwanie na właściwe ustaw ienie kam ery, jeszcze dłuższe na ustaw ienie świateł. M ożna by pom yś­ leć, że wszystkie dzieci lubią oglądać się na ekranie, ale przyznaję, że program , w którym każde dziecko m ogło się zobaczyć, cieszył się dużą popularnością. W ątpię, aby wszystkie były ekshibicjonistam i; w naszej pracow ni plastycznej widać coś przeciw nego, dzieci rzadko p o d ­ pisują swoją pracę. R ozum iem ich znudzenie realizacją program ów telewi­ zyjnych. Sam uw ażam to za bardzo nieciekawe zajęcie po tych kilku dośw iadczeniach, jak ie m iałem . Przychodzisz do studia o osiem nastej i siedzisz tam do północy; zdaje się, że nic nie jest gotow e o raz że jeszcze inne program y m uszą być nakręcone podczas twego pobytu. Ludzie płacą duże pieniądze za swe reklam y w telewi­ zji. G dy kilka lat tem u nagryw aliśm y program dla ITV, pro d u cent pow iedział mi: „R obisz sobie za d arm o re­ klam ę w artości siedm iu tysięcy funtów ” . Film zobaczyły m iliony widzów, ale nikt nie napisał, pytając o przyszłość szkoły. Nie wiem, ilu napisało protestując przeciw ko p o kazaniu tego program u. W niedzielne wieczory opow iadałem m łodszym dzie­ ciom historie o ich przygodach. Robiłem to od lat. Przenosiłem ich do C zarnej A fryki, na d n o m orza i p o ­ 158

n a d chm ury. Jakiś czas tem u uśm ierciłem sam ego siebie. Sum m erhill została przejęta przez surow ego człow ieka, nazwiskiem M uggins. W prow adził on obow iązek uczest­ niczenia w lekcjach. N aw et za „psiakość” dostaw ało się rózgi. O pow iedziałem , ja k to wszyscy potulnie wypełniali jego rozkazy. Przysłuchujące się tem u dzieci, w wieku od trzech do ośm iu lat, w padły we wściekłość. — N ie uczynilibyśm y tego. Wszyscy ucieklibyśm y. Z abilibyśm y go m łotkiem . Myślisz, że w ytrzym alibyśm y kogoś takiego ja k on? W końcu uznałem , że zadow olę ich tylko wtedy, gdy ożywię się ponow nie i w ykopię za drzwi p an a M ugginsa. T o były w większości m ałe dzieci, które nie znały zwykłych szkół i ich wściekłość była spontaniczna i n a tu ­ ralna. Świat, w którym d y re k to r szkoły nie stał po ich stronie, był dla nich tak przerażający, że nie potrafiły go sobie w yobrazić — nie tylko dzięki ich dośw iadczeniom z Sum m erhill, ale także z pow odu dośw iadczeń w yniesio­ nych z dom u, gdzie m am usia i tatu ś rów nież byli po ich stronie.

Nauczyciele i nauczanie

N ie k tó rz y , próbując ocenić m oją pracę, zbyt często w ychodzili z założenia, że jestem nauczycielem . Jestem krytykow any za to, że nie staram się pom óc nauczycie­ lom. Ale ja nie widzę rozw iązania dla przepełnionych i często pełnych przem ocy szkół, nie interesuje m nie też ich organizacja, egzam iny czy m etody dydaktyczne. Ta krytyka byłaby słuszna, gdybym był nauczycielem — to znaczy kimś przekazującym wiedzę, kształtującym ch a­ rak ter, przew odnikiem dla m łodych. Nie zgadzam się, aby klasyfikow ano m nie w ten sposób. N auczyciel tak napraw dę jest bożkiem . W okół niego koncentrują się wszystkie w ydarzenia; to on w yda­ je polecenia; wym ierza spraw iedliw ość; zwykle tylko on mówi. M ogę nazw ać siebie praw dziw ie wierzącym w ludz­ kość. M oje przesłanie brzmi: rozwój em ocjonalny dziec­ ka jest nieskończenie bardziej ważny niż jego roz­ wój intelektualny. P róbow ałem , choć obaw iam się, że z m ałym skutkiem , pokazać, iż szkoły zaniedbują go, skazują tym sam ym w ychow anków na uleganie w pły­ wom zew nętrznym — prasie, kiczowi lansow anem u w ra ­ dio czy telewizji, reklam ie telewizyjnej, nadm iarow i cza­ sopism o poziom ie stosow nym dla m entalności dzie­ sięciolatków . N auczyciele nie dostrzegają lasu w okół drzew a, lasu bogactw a życia, w olności od urabiania ch arak teru. W ykład dla grupy nauczycieli zaczynam zwykle od zastrzeżenia, że nie będę mówił o przedm iotach szkol­ nych, dyscyplinie czy lekcjach. Przez godzinę a u d y to ­

rium słucha m nie w pełnej skupienia ciszy; a po szczerych braw ach, gdy prow adzący spotkanie oznajm ia, że jestem gotów o dpow iadać na pytania, przynajm niej trzy czw ar­ te pytań dotyczy pro g ram u i m etod nauczania. Nie m ówię tego z poczuciem wyższości. M ówię to ze sm utkiem , aby pokazać, ja k sale lekcyjne i podobne więzieniom budynki ograniczają p u n k t widzenia nauczy­ cieli i przeszkadzają im w dostrzeżeniu praw dziw ej istoty kształcenia, łch p raca koncentruje się na tym , co powyżej szyi dziecka, a więc siłą rzeczy, najistotniejsza em ocjonal­ na część jest im nie znana. Rodzice pow oli zaczynają sobie uśw iadam iać, jak m ało w ażna jest edukacyjna funkcja szkoły. Dzieci, podobnie ja k dorośli, uczą się tego, czego chcą się nauczyć. Wszelkie nagrody, egzam iny, w yróżnienia blo­ kują właściwy rozwój osobow ości. Jedynie pedanci u zn a­ ją, że n au k a z książek jest kształceniem . K siążki są w szkole najm niej istotne. Tym , czego potrzebuje każde dziecko, jest pisanie, czytanie i a ry t­ m etyka; resztę pow inny stanow ić narzędzia, glina, zaję­ cia sportow e, teatr, m alarstw o i sw oboda. N adszedł ju ż czas, by zakw estionow ać szkolne po jm o ­ wanie pracy. Przyjm uje się za pew nik, że każde dziecko pow inno uczyć się m atem atyki, historii, geografii, trochę nauk ścisłych, nieco sztuki i z pew nością literatury. P ora już, abyśm y zrozum ieli, że przeciętne dziecko nie jest zbytnio zainteresow ane żadnym z tych przedm iotów . D ow odem na to jest każdy now o przybyły do nas uczeń. G dy dow iaduje się, że n au k a jest nieobow iąz­ kow a, w ykrzykuje: „H ura! N ie doczekacie się, żebym uczył się nudnej m atm y czy czegoś p odobnego!” Nie jestem przeciwny nauczaniu. Ale pow inno ono następow ać po zabaw ie. I nie m oże być dow olnie przy­ praw iane zabaw ą po to, by było straw ne. W do m u dziecko jest wiecznie uczone. Praw ie w każdej rodzinie znajdzie się przynajm niej jeden niedorosły d o ro ­ sły, k tó ry zechce pokazać T om m y’em u, jak działa jego

now a kolejka. Zawsze znajdzie się ktoś, kto podniesie dziecko na krzesło, gdy chce ono obejrzeć coś na ścianie. Za każdym razem , gdy pokazujem y T o m m y em u , jak działa jego kolejka, odbieram y m u radość życia — ra ­ dość odkryw ania, radość pokonyw ania przeszkód. G o ­ rzej! Spraw iam y, że dziecko zaczyna wierzyć, iż jest gorsze i zależne od czyjejś pom ocy. W olność najlepiej spraw dza się w odniesieniu do bystrych w ychow anków . C hciałbym m óc stwierdzić, że skoro wolność w głównej mierze dotyczy sfery em ocjonal­ nej, to wszystkie dzieci — inteligentne i m niej bystre — pow inny tak sam o na nią reagować. Nie mogę tego jed n ak powiedzieć. W idać w yraźną różnicę w podejściu d o zajęć lekcyj­ nych. K ażde dziecko, którem u pozostaw i się całkow itą sw obodę, będzie się latam i, przez większość czasu, baw i­ ło; ale gdy nadejdzie pora, bystre usiądą i zabiorą się do pracy, by opanow ać m ateriał przedm iotów objętych państw ow ym egzam inem . T o, co poddanym dyscyplinie dzieciom zajm uje osiem lat, nasze potrafią niemal w dwa lata. O rtodoksyjni nauczyciele utrzym ują, że tylko ciężka harów ka pozw ala uczniom zdać egzam iny. Nasze d o ­ świadczenia dow odzą, że w przypadku inteligentnych uczniów jest to fałszywe rozum ow anie. Przy całkow itej sw obodzie jedynie najzdolniejsi potrafią skoncentrow ać się na intensywnej nauce, co jest bardzo tru d n ą spraw ą w społeczności, w której dzieje się tyle atrakcyjnych rzeczy. Wiem, że w w arunkach surowej dyscypliny naw et stosunkow o słabi uczniowie zdadzą egzam iny, ale ciekaw jestem , kim zostaną potem . G dyby wszystkie szkoły były wolne, a wszystkie lekcje nieobow iązkow e, to ufam , że dzieci sam e znalazłyby odpow iadający im poziom . O bojętni studenci, którzy, dzięki narzuconej z ze­ w nątrz dyscyplinie, przebrną jak o ś przez college czy uniw ersytet i zostaną pozbaw ionym i w yobraźni nauczy­

cielami, m iernym i lekarzam i i niekom petentnym i praw ­ nikam i, byliby, być m oże, dobrym i m echanikam i czy doskonałym i m urarzam i lub policjantam i. Polityka edukacyjna naszego państw a nie pozw ala jednostce na sw obodny w ybór drogi w życiu. Odw odzi od tego poprzez strach. Ale jest duża różnica pom iędzy zm uszeniem dziecka do zaprzestania ciskania kam ienia­ mi a zm uszeniem go do nauki łaciny. R zucanie kam ieni jest spraw ą dotyczącą innych, ale n au k a łaciny to spraw a dotycząca jedynie chłopca. Społeczeństw o m a praw o trzym ać w ryzach antyspołecznie zachow ującego się osobnika, poniew aż ingeruje on w praw a innych; ale społeczeństw o nie m a praw a zm uszać go do nauki ła­ ciny — poniew aż jest o n a spraw ą jednostki. Zm uszanie dziecka d o nauki jest tym sam ym , co zm uszanie człowie­ ka do przyjęcia określonej religii dekretem parlam entu. Jest jed n ak o niem ądre. Jak o chłopiec uczyłem się łaciny — a raczej d o ­ staw ałem książki do łaciny, aby się z nich uczyć. N igdy nie potrafiłem jed n ak jej opanow ać, poniew aż intereso­ wałem się czymś innym . W wieku dw udziestu jeden lat dow iedziałem się, że aby w stąpić na uniw ersytet, m uszę znać ten język. W ciągu niecałego ro k u nauczyłem się go na tyle, że zdałem egzam iny wstępne. W łasny interes skłonił m nie do tego. N a uniwersytecie zdobyw ałem wysokie oceny z his­ torii, ale dziś nie potrafiłbym powiedzieć, czego do k o n ał Long P arliam ent i nie jestem pewny, k to zwyciężył w W ojnie D w óch Róż. K iedyś uczyłem się zarów no łaciny, ja k i greki; dziś w ątpię, abym m ógł wym ienić po kolei litery greckiego alfabetu i nie jestem pewny, czy przeczytałbym łacińską inskrypcję na nagrobku. Ile egzem plarzy Szekspira czy T ennysona m ożna by znaleźć w dom ach widzów rozgrywek ligowych? Takie kryteria są zupełnie niewłaściwe. M ichael D uane pow ie­ dział o statn io , że jest to problem raczej społecznej natu ry , problem kształcenia opartego na przedm iotach

nauki szkolnej i tego, że w społecznym m niem aniu uczeń szkoły podstaw ow ej z pięciom a ocenam i bardzo dobrym i ma lepsze wykształcenie od garncarza czy utalentow ane­ go w yrabiacza narzędzi. W iększość w ykonyw anej przez nastolatki pracy w szkołach jest zwykłą stratą czasu, energii i cierpliwości. Ten system ograbia dzieci z praw a do zabaw y, zabaw y i jeszcze raz zabaw y; w rezultacie czego do m łodych ciał przyczepione są stare głowy. „W ykształcenie” nie uw zględnia m otyw ów dziecka, jego pragnienia radości, jego tęsknoty za sw obodą, za ucieczką przed urabianiem przez dorosłych, którzy sami nie wiedzą, jak żyć. We wszystkich krajach, kapitalistycznych, socjalisty­ cznych czy kom unistycznych, starannie o p racow ano sys­ tem szkół kształcących dzieci. Ale wszystkie w spaniałe lab o ra to ria i pracow nie nie pom ogą Johnow i, Peterowi czy Ivanowi przezwyciężyć em ocjonalnych szkód i zła społecznego zrodzonego przez presję w yw ieraną na niego przez rodziców , nauczycieli oraz ograniczający ch arak ter naszej cywilizacji. Nie potrafię odgadnąć, dlaczego przedm ioty w szkole m uszą w ogóle podlegać standaryzacji. Dlaczego historia a nie b otanika, geografia a nie geologia, m atem atyka a nie w ychow anie obyw atelskie? M yślę, że odpow iedzą m ogą być słowa dyrek to ra szkoły publicznej: „N ie m a znaczenia, czego chłopaka uczysz, tak długo, jak tego nie lubi” . W Sum m erhill nigdy nie pytam nauczycieli, ja k uczą. Wiem, że są różne nowe m etody nauczania, i niektóre z nich są doskonałe, szczególnie na wcześniejszym etapie kształcenia. Nie m am pojęcia o now oczesnych sposo­ bach rozw iązyw ania rów nań drugiego stopnia; nie znam też nowych system ów rysow ania stycznej do okręgu z p u n k tu leżącego na zewnątrz. Cały problem tkwi w tym , że m etody nauczania są zorientow ane pod kątem egzam inów wstępnych na uni­ wersytet, a form ularze egzam inacyjne przypom inają te

z czasów m ojej m łodości. Uczniowie m uszą nauczyć się obliczać pierw iastki kw adratow e. Poza pracą nigdy w ży­ ciu nie liczyłem pierw iastków kw adratow ych ani naw et nie dzieliłem na piśm ie pieniędzy. Dickens, H ardy, Shaw, H em ingw ay — uspokajająco działa myśl, że p raw dopodobnie żaden z nich nie p o ­ trafiłby powiedzieć, ja k a jest różnica pom iędzy rzeczow­ nikiem a przysłów kiem . T oteż nie jestem napraw dę zainteresow any tym , aby za pom ocą now oczesnych m e­ tod nauczania podnosić atrakcyjność lekcji; raczej dążę do usunięcia wielu nieużytecznych, nudnych przedm io­ tów szkolnych. Przypom inam jed n ak , że absolutnie popieram nauczy­ cieli, którzy p o trafią zainteresow ać uczniów swymi zaję­ ciami, którzy p o trafią je ożywić, aczkolw iek nie jestem w stanie w yobrazić sobie historyka, który potrafiłby w zbudzić entuzjazm w uczniach podczas om aw iania uchylenia C orn Laws. M yślę, że nauczycielem trzeba się urodzić, a sam e lata n auki w college’u nie czynią z nikogo dobrego pedagoga. N ie chw aląc się m ogę powiedzieć, że byłem dobrym nauczycielem , aczkolw iek nie idealnym z p u n k tu widze­ nia egzam inów . M ój sposób nauczania kładł zbyt duży nacisk na rozw ijanie w yobraźni dziecka, a zatem gdy kazałem napisać w ypracow anie, to jego tem atem nie było „Ja k spędziłem w akacje” , ale „O tym , ja k mój mleczny ząb w ypadł mi do talerza” lub „O pisz p o d ró ż od drzwi frontow ych do szkolnej bram y w idzianą oczym a ślim aka” . Prawie pięćdziesiąt lat tem u pow iedziałem do klasy: „P odam wam pierwsze zdanie w ypracow ania lub opow iadania. O to ono: S odom a i G o m o ra, pow iedział biskup! Dopiszcie dalszy ciąg” . T rzynastoletni chłopiec napisał: „B iskup wychylił się z am bony. W ierni — pow iedział z nam aszczeniem — gdy w chodziłem tego ra n k a do katedry, usłyszałem , ja k jeden z was w ypow iadał te o k ro p n e słowa. M am zam iar uczynić z nich tem at m ego kazan ia” . Ja z pew nością nie

wzniósłbym się do takiego poziom u; u mnie biskup spartaczyłby partię golfa. Swego czasu m usiałem za­ przestać nauczania starszych dzieci, poniew aż p ro tes­ tow ały, że m oje m etody nie pom ogą im zdać egzam inów; słuszna krytyka, potępiająca nie m nie, ale zm arłych, którzy ułożyli tem aty egzam inacyjne z tego przedm iotu. Potrafię wyłożyć m ateriał obow iązujący dzieci z angiels­ kiego w półgodzinnym wykładzie, a do tego dać im czystą książkę, w której m ogą pisać, co im się żywnie podoba. Osobiście uw ażam , że angielski nie pow inien być przedm iotem szkolnym . Uczymy się go przecież poprzez czytanie, pisanie, mówienie, ale władze uznały, że m usi­ my uczyć się gram atyki. Przypom inają się słowa starego H enry'ego F orda: „G ram aty k a to b an ialu k i” . Przyznaję, że nie jest popraw nie mówić „te rodzaj ludzi” czy „k to widzisz?” Ale czemu m ają służyć te wszystkie rozbiory zdań i analizy gram atyczne, to rozbijanie zda­ nia na słowa? G ram aty k a była dobrym ćwiczeniem dla wiejskich nauczycieli w czasach przed wynalezieniem krzyżówek. Jakiś czas tem u spotkałem w K openhadze czternas­ toletnią dziewczynkę, k tóra spędziła w Sum m erhill trzy lata i m ówiła doskonale po angielsku. — Pewnie jesteś najlepsza w klasie z angielskiego? — zapytałem . — Nie, jestem najgorsza, poniew aż nie znam angiels­ kiej gram atyki — pow iedziała, krzywiąc się ze sm utkiem . Myślę, że ta wypowiedź jest najlepszym kom entarzem na tem at tego, co dorośli uw ażają za wykształcenie. Ale, m ógłby ktoś powiedzieć, dziecko musi nauczyć się ortografii. Po latach nauczycielskiej praktyki jestem przekonany, że ortografii nie m ożna nauczyć. P opraw ną pisownię nabyw am y poprzez czytanie i dlatego o d b y ­ wa się to głównie na drodze wizualnej. C o praw da, ta teoria nie zawsze spraw dza się w praktyce. M iałem piętnastoletniego chłopca, który czytał całym i dniam i

i do późna w nocy. Nie potrafił jed n ak napisać bez błędu jednego zdania. M oi am erykańscy uczniow ie pisali „ tra ­ velling” przez jed n o „1” , „ p lo u g h ” ja k o „plow ” ; w N o ­ wym Jo rk u m ożna zobaczyć neony „N ite C lu b ” . W obe­ cnych czasach orto g rafia m a ch a rak ter bardziej lokalny niż narodow y. N iektórzy uw ażają, że nauczyciel m oże w yrobić w dzieciach d obry gust literacki. Być m oże, ale m nie się to nigdy nie udało. M oją ulubioną now elą jest Dom z zielonym i okiennicami, ale nigdy nie udało mi się zainteresow ać uczniów G eorge’em D ouglasem B row ­ nem. W ydaje mi się, że są nauczyciele angielskiego, którym udaje się z większym pow odzeniem w pływać na to, co dzieci czytają. G u stu nie d a się nauczyć, to część osobow ości. Jedną z m oich największych przyjem ności jest pisanie, a raczej pisanie na m aszynie. Zazwyczaj piszę, tak ja k m ówię, bez w ypieków na tw arzy, bez zawiłego nudnego stylu. T ru d ­ no mi powiedzieć, na ile jest to wpływ m ojego nauczycie­ la, G eo rg e’a S aintsbury’ego, który m iał głęboką awersję do sztucznej elegancji języka. O n sam pisał w złym stylu, rojącym się od w trąceń i dygresji — taki sam błąd ja często popełniałem , ale nie nauczyłem się tego od niego. W Sum m erhill dla tych, którzy chcą, m am y lekcje francuskiego i niem ieckiego. Problem w tym , że n au k a często jest przeryw ana zbyt wcześnie. W łaśnie zaczyna­ łem rozum ieć w artość języka Eneidy, gdy zdałem eg­ zam in z łaciny i więcej nie spojrzałem na książkę do łaciny. Tysiące zdających egzam iny z francuskiego nigdy nie ja d ą do F rancji, nigdy nie czytają francuskich książek i gdy w rok lub dw a po egzam inie odw iedzą Paryż, to, być m oże, p o trafią zapytać żan d arm a o drogę, ale b ard zo praw d o p o d o b n e, że nie zrozum ieją jego o d p o ­ wiedzi. Idealnym sposobem nauki języka obcego jest m iesz­ kanie w danym kraju za m łodu. M oi zagraniczni ucznio­ wie po trzech tygodniach zaczynają m ówić po angielsku.

Najszybciej uczą się przekleństw . Jeżeli dziecko nie widzi realnej potrzeby, to nauka każdego języka jest tru d n a i nudna. K ilku z pracow ników zwykło wym ieniać osobis­ te uwagi po niem iecku, ale w krótce zapał w śród naszych w ychow anków do nauki tego języka wzrósł na tyle. że nie m ogliśm y dalej sw obodnie rozm aw iać. D ostaję stosy listów od uczniów narzekających na zadania dom ow e. Jedna dziew czynka pisała, że zajm ują jej one cztery godziny każdego wieczoru. T o m ęczeństwo dzieci jest przestępstw em . Nie m am nic przeciw ko pracy w dom u, jeżeli uczeń czuje tak ą potrzebę, ale jestem zdecydow anie przeciwny tem u, gdy jest zm uszany przez nauczycieli i rodziców . G dy dzieciom pozostaw i się wolność w kierow aniu w łasnym życiem, p o trafią uporać się z b ru d n ą ro b o tą w ym aganą przez egzam inatorów i nie m uszą w ysiadywać po nocy, aby opanow ać dany przedm iot. Prawie pięćdziesiąt lat tem u uczyłem w King A lfred’s School w H am pstead. Nigdy nie d aw ano zadań dom ow ych, a pom im o tego sporo absolw entów dobrze sobie potem radziło na uniw ersytetach i uczelniach artystycznych. G dy byłem uczniem w szkole m ego ojca, daw ał nam on codziennie zadania dom ow e. C hłopcy z naszej szkoc­ kiej wioski, których przeznaczeniem było zostanie w oła­ mi roboczym i, nie mieli nic zadaw ane. K ażdego wieczoru o określonej godzinie nasze zabaw y z wiejskimi ch ło p a­ kami były przeryw ane ostrym gwizdem ojca stojącego w kuchennych drzw iach. C zas, aby psiaki poszły dom a — krzyczeli nasi koledzy, i psiaki z podw iniętym i ogonam i ruszały do dom u: Neilie, C lunie i ja. N asz brat, Willie, nie p o ­ trzebow ał ani popędzania, ani zachęty. Reszta węd­ row ała d o pokoju dziecinnego i próbow ała skierow ać swe myśli na Gram atykę łacińską Allena. Jakże ja nienaw idziłem tej książki! D o tej pory m am jej strzępy w pam ięci. „C elow nika używ am y z: pokazać, dać, powiedzieć, zazdrościć, oszczędzać, pozw alać, wie168

rzyć; dodajem y do tego pom ocniczo przepraszam , p ro ­ szę” . Neilie i C lunie nie spraw iało większej trudności nauczenie się tego rodzaju rzeczy, ale ja zawsze miałem z tym trudności; często m usiałem siedzieć, pow tarzając w kółko zadany m ateriał, podczas gdy reszcie pozw olono ju ż wrócić do zabaw y z wiejskimi dzieciakam i. Są um iejętności, których trzeba się nauczyć — niczym starego dobrego rzem iosła, naw et jeżeli przez pierwszy rok parzy się jedynie herbatę czeladnikom — ale tw ier­ dzę, że szkolne egzam iny w większości składają się z rzeczy, które nie m ają znaczenia. N auczyciele nie w ychodzą poza ram y swojego przed­ m iotu. Być m oże dlatego tak często profesorow ie uniw e­ rsyteccy i w ykładow cy wydawali mi się raczej nudnym i ludźm i. Bacon, gdyby jeszcze żył, m ógłby powiedzieć, że specjalizacja czyni ludzi ograniczonym i. T o odnosi się nie tylko do nauczycieli, ale także do lekarzy: rzadko zdarza mi się spotkać lekarza, który m a rozległe zaintere­ sow ania lub rozliczne tem aty do rozm ów . Podczas wykładów dla studentów kolegiów nauczyciel­ skich i uniw ersytetów często szokuje m nie niedorosłość tych m łodzieńców i panien napchanych bezużytecznym i inform acjam i. W iedzą dużo — błyszczą w dialektyce, p o trafią cytow ać klasyków — ale pod względem p o ­ glądów na życie wielu z nich jest dziećmi. Dzieje się tak, poniew aż uczono ich, by wiedzieli, ale nie pozw alano im czuć. Ci studenci są życzliwi, mili, chętni, ale czegoś im brak — czynnika em ocjonalnego, siły p o d p o rząd k o w u ­ jącej m yślenie odczuw aniu. M ówię im o świecie, który utracili i którego nadal im brakuje. Ich podręczniki nie zajm ują się n a tu rą człow ieka, m iłością, w olnością czy sam ookreśleniem . I tak jest nadal, proces nauczania n astaw iony jest jedynie na zdobyw anie książkow ej wie­ dzy — ciągle oddziela głowę od serca. C hciałbym , aby m łodsi nauczyciele byli bardziej b u n ­ tow niczy. W yższe w ykształcenie i stopnie naukow e nie m ają najm niejszego znaczenia przy staw ianiu czoła spo­ 169

ł

łecznem u złu. U czony neurotyk wcale nie jest lepszy od niew ykształconego neurotyka. N a ile nasze wykształcenie jest praw dziw ym urzeczy­ w istnianiem się? Prace ręczne zbyt często polegają na robieniu kosza pod okiem fachow ca. N aw et system M ontessori, znany ja k o system kierow anej zabaw y, jest sztucznym sposobem na to, by dziecko uczyło się p o ­ przez działanie. W tym sposobie nie m a nic tw órczego. Dzieci o twórczym umyśle uczą się, aby mieć narzę­ dzia, których dom aga się ich oryginalność i geniusz. Nie wiemy, jak wiele kreatyw ności niszczy się w m urach szkolnych sal pod płaszczykiem nauczania. W idziałem dziew czynkę płaczącą co wieczór nad geo­ m etrią. M atk a chciała, aby poszła na uniw ersytet, ale o na m iała artystyczną duszę. Byłem zachw ycony, sły­ sząc, że po raz siódm y oblała egzam iny wstępne. Być m oże teraz m atk a pozwoli jej iść na scenę, tak ja k tego pragnęła. U czenie się jest ważne — ale nie dla każdego. N iżyński nie po trafił zdać egzam inów w P etersburgu, a bez tego nie m ógł w stąpić do Państw ow ej Szkoły Baletowej. Po p ro stu nie m ógł nauczyć się szkolnych przedm iotów — m yślami był gdzie indziej. Jak mówi jego biografia — d an o m u razem z pytaniam i odpow iedzi, w ten sposób um ożliw iając m u zdanie egzam inów . Jak aż by to była strata dla św iata, gdyby N iżyński m usiał zdaw ać uczci­ wie!

Pracownicy Summerhill

W ie lo k r o tn ie podkreślałem , że dorośli w Sum m erhill nie są w zoram i cnót. Jesteśm y ludźmi jak wszyscy inni i często nasze ułom ności w chodzą w konflikt z naszymi teoriam i. W przeciętnym dom u, jeżeli dziecko rozbije talerz, m atka lub ojciec robią m u aw anturę — talerz staje się ważniejszy od dziecka. W Sum m erhill, jeżeli ktoś stłucze talerz, ja nic nie m ówię i m oja żona też nic nie mówi. W ypadki się zdarzają. Ale jeżeli dziecko pożyczy książkę i zostaw i ją na deszczu, to m oja żona w pada w gniew, poniew aż książki wiele dla niej znaczą. W takich przypadkach ja nie w trącam się, gdyż nie odczuw am straty. N ato m iast m oja żona w ydaje się zaskoczona, gdy ja robię hałas o jakieś zniszczone dłuto. Ja cenię narzędzia, ale dla niej znaczą one niewiele. N asze życie w Sum m erhill polega na ciągłym daw aniu. G oście męczą nas bardziej niż dzieci, poniew aż oni rów nież czegoś od nas pragną. Być m oże większą cnotą jest daw anie niż branie, ale z pew nością jest to bardziej wyczerpujące. N asze sobotnie ogólne sp o tk an ia, niestety, ujaw niają konflikty pom iędzy dziećmi i dorosłym i. T o zupełnie n atu raln e, gdyż w ym aganie od wszystkich żyjących w społeczności ludzi w różnym wieku wszelkich p o ­ święceń na rzecz dzieci doprow adziłoby do ich kom plet­ nego zepsucia. D orośli skarżą się, gdy grupka starszych uczniów nie daje im spać, śmiejąc się i rozm aw iając, gdy wszyscy poszli ju ż do łóżek. H arry skarżył się, że spędził godzinę na heblow aniu płyty do frontow ych drzwi, poszedł na lunch, a po pow rocie stwierdził, że Billy

przerobił ją na półkę. Ja zgłaszam pretensje w stosunku do chłopców , którzy pożyczyli mój zestaw do lutow ania i nie oddali go. M oja żona zrobiła aw anturę, poniew aż troje m ałych dzieci przyszło po kolacji i pow iedziało, że są głodne; dostały chleb z dżem em , którego kawałki znaleziono następnego ranka w holu. Peter doniósł ze sm utkiem o tym , że g rupka rozbrykanych dzieciaków obrzucała się w pracow ni garncarskiej jego drogocenną gliną. I tak oto w yglądają zm agania pom iędzy punktem widzenia dorosłych i m łodzieńczym brakiem św iadom o­ ści. Ale ta w alka nigdy nie przeradza się w pretensje do poszczególnych osób; nie w ystępuje uczucie żalu w sto ­ sunku do jednostki. Te konflikty spraw iają, że Sum m er­ hill żyje. Zaw sze coś się dzieje i przez cały rok nie m a ani jednego nudnego dnia. N a szczęście, personel nie jest zbytnio zaborczy, ch o ­ ciaż m uszę przyznać, że czuję się dotknięty, gdy kupię sobie puszkę specjalnej farby po trzy funty za galon, a potem stw ierdzam , że jak aś dziew czynka pom alow ała nią stare łóżko. Jestem zaborczy, gdy chodzi o mój sam ochód, m oją m aszynę do pisania i m oje narzędzia, ale nigdy w stosunku do ludzi. Jeżeli jest się zaborczym w sto su n ku do innych ludzi, to nie pow inno się być dyrektorem szkoły. Nie tw ierdzę, że jesteśm y zastępem aniołów . Z darza się, że i my, dorośli, dajem y pow ody d o wybuchów gniewu. Jeżeli m alow ałbym drzwi, a R o b ert obrzuciłby je błotem , to ja obsypałbym go przekleństw am i, poniew aż od daw na jest jednym z nas i nie m a znaczenia to, jakich użyję w stosunku do niego słów. Ale przypuśćm y, że R obert właśnie przybył do nas ze szkoły, której serdecz­ nie nie znosił, i jego rzut błotem był p ró b ą walki przeciw ko władzy, wówczas starałbym się przym knąć ok o na jego w ybryk, poniew aż ratow anie jego osobow o­ ści jest ważniejsze od drzwi. M uszę być po jego stronie, gdy wyzbywa się nienawiści, aby ponow nie stać się

jed n o stk ą prospołeczną. T o nie jest łatwe. W iem , że gdybym zaprotestow ał przeciw ko jego poczynaniom , zacząłby z miejsca utożsam iać mnie ze swym surowym ojcem , k tóry zawsze bił go za ruszanie swych narzędzi. N ajdziw niejsze jest to, że m ożna stać po stronie dziecka, naw et jeżeli czasam i obrzuca się je przekleńst­ wami. Jeżeli stoisz po jego stronie, to dziecko zdaje sobie z tego sprawę. Ż adne z nieporozum ień na tem at ziem ­ niaków czy narzędzi nie zakłóci waszych zasadniczych stosunków . Jeżeli traktujesz dziecko bez odw oływ ania się do swego au to ry te tu czy m oralności, nie utracisz go. W jego dotychczasow ym życiu w ładza i m oralność były niczym policjanci, którzy ograniczali jego działalność. G dy ośm ioletnia dziew czynka, przechodząc obok m nie, powie: „N eill to skończony głupiec” — to wiem, że to tylko jej negatyw ny sposób na w yrażenie swej miłości, na pow iedzenie mi, że czuje się sw obodnie. Dzieci nie tyle kochają, co chcą być kochane. D la każdego z nich a p ro b a ta dorosłych oznacza miłość; natom iast nagana oznacza nienawiść. Stosunek dzieci do pracow ników Sum m erhill przypom ina zupełnie stosunek dzieci do mnie. O ne czują, że pracow nicy cały czas są po ich stronie. Zużyw anie i niszczenie m ateriałów jest w Sum m erhill n atu raln ym procesem . M ożna tem u zapobiec jedynie przez w prow adzenie strachu. N ato m iast nie m ożna w ża­ den sposób zaradzić zniszczeniu i zużyciu sił psychicz­ nych, poniew aż dzieci pytają i m uszą dostać odpow iedź. Pięćdziesiąt razy na dzień drzw i m ego gabinetu otw ierają się i ktoś pyta: Czy idziem y wieczorem do kina? D laczego nie m am m oich PL? W idziałeś Pam ? G dzie jest Ena? T ak w ygląda dzień pracy i nie czuję w tedy żadnego napię­ cia, m im o że nie m am y żadnego pryw atnego życia. Po części jest to w ina budynku, który z dorosłego pu n k tu widzenia nie nadaje się na szkołę, poniew aż dzieci uczą się i m ieszkają w pom ieszczeniach znajdujących się nad

naszym pokojem . Pod koniec sem estru oboje z żoną jesteśm y porządnie zmęczeni. G odnym zauw ażenia faktem jest to, że pracow nicy rzadko tracą panow anie nad sobą. M ówi to rów nie dużo o nich sam ych, jak i o uczniach. Rzeczywiście są to dzieciaki, z którym i m ieszka się w spaniale, i bardzo rzadko zdarzają się okazje do zdenerw ow ania. Jeżeli dziecko m oże akceptow ać sam o siebie, to zwykle rzadko bywa nieznośne. Nie bawi je wówczas w yprow adzanie dorosłego z rów now agi. M ieliśmy kiedyś nauczycielkę, k tó ra była przew raż­ liwiona na krytykę, a dziewczynki pokpiw ały z niej. Nie drażniły nikogo innego z pracow ników , poniew aż nikt inny by nie zareagow ał. M ożna droczyć się jedynie z ludźm i, którzy są pow ażni. Wiele lat tem u w jednej z mych książek pisałem , że podczas rozm ów kw alifika­ cyjnych z przyszłymi nauczycielam i zadaw ałem im p y ta ­ nie: „C o byś uczynił, gdyby dziecko wyzwało cię od przeklętych głupców ?” Dziś również zadaję to pytanie, tyle że zastępuję słowo przeklęty — które nigdy nie było praw dziw ym wyzwiskiem poza K rólestw em Brytyjskim — bardziej popularnym przym iotnikiem . G dy zajęcia nie są obow iązkow e, to trzeba być bardzo dobrym nauczycielem , aby uczniow ie przychodzili na twoje lekcje. Oczywiście poszukuję pedagogów z p o ­ czuciem hum oru i bez przesadnej pow agi; nie m ogą wywoływać strachu i nie m ogą być m oralistam i. Człowiek bez poczucia h um oru stanow i pewne za­ grożenie dla dzieci. Poczucie h um oru oznacza przyjacielskość, b rak respektu i brak strachu; oznacza uczucie ze strony dorosłego. Zw ykle żart nie m a dostępu do klas szkolnych, poniew aż niweluje dystans pom iędzy nauczy­ cielem i uczniem . Zniszczyłby respekt, jakiego dom aga się nauczyciel, poniew aż śmiech pospołu z uczniam i uczyniłby go zbyt ludzkim . Najlepsi nauczyciele to ci, którzy śmieją się ze swymi uczniam i, a najgorsi to ci, którzy śmieją się ze swych uczniów.

Dzieci w szkole są tak nieprzyzw yczajone do poczucia h um oru u swych pedagogów , że gdy pow iedziałem do now o przybyłego, dziesięcioletniego chłopca: „Szukam Neilla. Nie wiesz, gdzie jest?” , to popatrzył na m nie jak na w ariata. P odobne pytanie zadałem jedenastoletniej dziewczynce, k tó ra była z nam i od trzech lat. — Jasne, że wiem — pow iedziała obojętnie. — Skręcił za tam ten róg dwie m inuty tem u. Poczucie hum oru jest jednym z najcenniejszych darów , a system kształcenia jest go praw ie zupełnie pozbaw iony. M ałe dzieci są raczej obdarzone n atu ra ln ą wesołością niż poczuciem hum oru. Jeśli dziesięcioletnią dziewczynkę zapytasz, ile stóp m a ja rd , to ci powie. Ale gdy ją zapytasz, ile stóp jest w Scotland Y ardzie, to może popatrzeć na ciebie ze zdum ieniem . Jeden z m oich uczniów, przyzw yczajony do żartów , natychm iast by odpow iedział: „T o zależy od tego, ilu gliniarzy i m aszyni­ stek jest w b u d y n k u ” . Najw iększą zniew agą dla człow ieka jest zarzucenie mu b rak u poczucia hum oru. Taki w yrok jest niewybaczalny. Jeden z najbardziej ubogich pod tym względem ludzi, jakich znam , często m aw iał o innych: „T em u człow ieko­ wi brak poczucia hum oru i w tym cała bieda” . Z astanaw iam się, dlaczego tak często poczucie hu m o ­ ru jest uw ażane za coś podejrzanego. M ówi się, że Adlai Stevenson nie został prezydentem Stanów Z jednoczo­ nych, poniew aż był skłonny do żartów . Podejrzew am , że każdy z angielskich m inistrów z największą starannością przegląda swe przem ów ienia, by przypadkow o nie posą­ dzono go o to, że jest zabaw nym gościem. Kiedy w 1947 ro k u po raz pierwszy w ykładałem w USA, stwierdziłem , że poczucie hum oru A m erykanów różni się od poczucia hum oru A nglików . Ż art, który w L ondynie wywołałby grom ki śmiech, w Now ym Jo rk u w ypadł blado, a wesołość na sali często w ybuchała z nie znanych mi pow odów . K ażda nacja ma specyficzne poczucie hum oru, co często prow adzi do stereotypów .

takich jak opowieści o szkockim skąpstw ie. G dy miesz­ kałem w Niem czech, to jedynym i N iem cam i, którzy p otrafili się śm iać z sam ych siebie, byli Żydzi. M yślę, że poczucie hum oru było mi w pracy bardzo pom ocne. Z każdym dzieckiem żartuję, chyba że szu­ ka u mnie pom ocy. Takie zachow anie jest dla niego ozn ak ą przyjacielskości, rów ności, braterstw a. G dy ktoś pyta m nie, kto pokieruje Sum m erhill po mojej śmierci, odpow iadam ; „N ie m am pojęcia, ale jeżeli ona lub on nie będą mieć poczucia hum oru, to szkoła zejdzie na psy” . Szkoła, w której nie m a miejsca na wesołość, jest złą szkołą. N iestety pow ażni nauczyciele zbyt często niszczą całą przyjem ność. Jeden z m oich w ykładow ców obraził się, poniew aż uczeń wyzwał go od cholernych głupców. — C złow ieku — pow iedziałem — kilku uczniów ch o ­ dziło za m ną cały ranek krzycząc: „N eill, Neill, B anana Peel” . Czy spodziew asz się, że uniosę się godnością i zdenerw uję się? Zaczynam myśleć, że swój sukces w Sum m erhill za­ wdzięczam , przynajm niej po części, owej um iejętności bycia zabaw nym dzieciakiem pom iędzy innym i skorym i do zabaw y dzieciakam i. W esołość jest o wiele ważniejsza niż m atem atyka czy historia i wszystkie inne, szybko idące w zapom nienie, przedm ioty. Poczucie hum oru jest rodzajem em ocjonalnego zaw oru bezpieczeństwa i jeżeli człowiek nie potrafi się śm iać z sam ego siebie, to jest m artw y na długo przed śm iercią. K toś kiedyś napisał, że większość ludzi um iera, gdy kończy czterdziestkę, ale nie grzebie się ich aż do siedem dziesiątki. M usiał mieć na myśli ludzi pozbaw ionych poczucia hum oru. Z d o borem nauczycieli w Sum m erhill wiąże się jeszcze jeden problem . M iewałem takich, którzy przybywali tu, poniew aż św iadom ie wierzyli w praw o wolności dla dzieci, ale po kilku tygodniach okazyw ało się, że tak napraw dę szukali wolności dla siebie i zachowywali się podobnie ja k zniew olone dzieci przybyw ające do Sum-

merhill. Życie w wolności ani dla dorosłych, ani dla dzieci nie jest łatwe. C zasam i myślę, że m am więcej kłopotu z pracow ­ nikam i niż z uczniam i. Swego czasu mieliśmy tu o so b ­ liwego gościa, nauczyciela przedm iotów ścisłych, który pozw alał ośm ioletniem u chłopcu trzym ać butelkę cyjan­ ku, a dziewczynce w tym sam ym wieku nalew ać do rurki kwas azotow y — i dziew czynka poparzyła się. Nasi nauczyciele nie m ają innych obow iązków z w yjąt­ kiem obecności w klasach w czasie przew idzianym na zajęcia. N eurotycy uczyli całe przedpołudnie, a potem przez resztę dnia spali lub czytali. W iększość nauczycieli jest jed n ak o b d arzo n a silnym poczuciem społecznej więzi ze szkołą i poczuciem potrzeby aktyw nego uczestnicze­ nia w życiu społeczności w czasie w olnym od zajęć lekcyjnych. Pewnego razu zauw ażyłem , że przed to aletą na p a r­ terze ustaw iła się kolejka. Poszedłem na górę i tam rów nież spostrzegłem kolejkę. Jeden ze sprytnych chłop­ ców w d rapał się na o k n o i odkrył, że ktoś pozam ykał od środka wszystkie drzwi. Poszedłem do pokoju nauczycie­ lskiego i pow iedziałem pracow nikom , co się stało. — Ja to zrobiłem — odezw ał się m łody nauczyciel świeżo przybyły z college’u. — Ach tak — pow iedziałem . — Dlaczego? — Całe życie chciałem to uczynić i pierwszy raz m iałem do tego okazję — odrzekł z uśm iechem . M uszę powiedzieć, że nie wszyscy nowi pracow nicy zachow ują się w ten sposób. Przez te wszystkie lata m iałem szczęście do m oich kolegów. Jedynie raz m usiałem powiedzieć nauczycielo­ wi: „N ie m usiałeś w ten sposób p o trak to w ać dziecka” . N atu raln ie nigdy nie przyjm ow ałem tych, którzy m ogli­ by nie pasow ać d o naszego system u, typów he-m ana z górą mięśni i niewielkim zrozum ieniem zasad fun­ kcjonow ania naszej szkoły. M oi uczniow ie nie akceptują tego typu ludzi. O d byłego drużynow ego skautów

z jego „C hodźcie, chłopaki, zbudujem y łódź!" odw racali się z p o gardą. W olne dzieci nie pójdą za rzucającym propozycję przyw ódcą. C iągle też zdarzało nam się mieć do czynienia z jakim ś nauczycielem , który dążył do zdobycia popularności, opow iadając się po stronie dziecka, ale z niewłaściwych pow odów . W ychow ankow ie szybko potrafili przejrzeć takiego człowieka. Z byt wielu nowych nauczycieli i opiekunów m a trudności z rozróżnieniem wolności i rozwydrżenia. Jedna z opiekunek pozw oliła grupie dzieci p o ro z­ bijać wiele sprzętów , poniew aż, ja k pow iedziała: „M yślałam , że nigdy nie pow innam mówić nie” . Pewnego razu m łody człowiek stwierdził, że potrafi poprow adzić szkołę lepiej ode mnie. Począł nastaw iać przeciw ko mnie pracow ników i w krótce atm osfera zrobi­ ła się nie do w ytrzym ania. Spraw ę postaw iono niem al na o strzu noża. Powinienem zrezygnow ać z bycia dyrek­ torem ; w spólnie pow inniśm y wszystkim się zajm ow ać finansam i, przyjm ow aniem uczniów , płacam i. Oczy­ wiście pozbyłem się buntow ników — ja k tylko m ogłem najszybciej, niechętnie, poniew aż byli dobrym i nauczy­ cielami. Doszedłem do w niosku, że zam iast ja k o czter­ n asto latk i przeciw staw ić się ojcu, poczekali z rzuceniem wyzw ania, dopóki nie znaleźli sobie su bstytutu ojca, pom im o że nie był on apodyktyczny. W ątpię, aby Sum ­ m erhill m ogła być kierow ana przez zarząd, gdyż działa­ niam i zarządu zbyt często sterują najbardziej konser­ watyw ni jego członkow ie. M am niemal patologiczny kom pleks szefa. N ie cierpię m ów ienia kom ukolw iek, co m a robić, zdając sobie, być m oże, spraw ę, że zrobi tak tylko dlatego, że m u o tym powiem , gdyż sam jest za m ało oryginalny. Nie cierpię bycia Bogiem, a gdy m uszę odesłać dziecko, na przykład, z pow odu terroryzow ania mniejszych od siebie, to za­ wsze czuję się paskudnie i m am lekkie w yrzuty sum ienia. Ale nigdy nie m iałem poczucia winy, gdy kazałem 178

m I \ '

;

opuścić szkołę nieudolnem u nauczycielowi, czułem się jedynie zakłopotany. N ajbardziej przykrym zadaniem , jakiego m uszę się czasam i podjąć, jest oznajm ienie p ra ­ cow nikow i: „T w oje lekcje są tak nudne, że dzieci nie chcą na nie chodzić, a więc m usisz odejść” . Potrafię postaw ić się w jego położeniu i pom yśleć, jak czułbym się, jeżeli pow iedziano by mi, że nie jestem dobry? M oja pierw sza żona była pod tym względem rodzajem geniusza; potrafiła, pow iedzm y, wylać k u ch ar­ kę i wywrzeć na niej w rażenie, że wyświadcza jej uprzej­ mość. Po p ro stu nie jest łatw o poszukać dobrych pracow ­ ników i pom im o całej sławy Sum m erhill, m am trudności ze zdobyciem nowych nauczycieli. N a m oje ogłoszenia otrzym uję listy typu: „N ie jestem nauczycielem , jestem urzędnikiem bankow ym (albo bibliotekarzem czy jeszcze kim ś innym ), ale wiem, że p otrafię uczyć” . W ielu myśli, że to p raca nie w ym agająca specjalnych kw alifikacji. Nie wiem, dlaczego zgłasza się tak m ało osób. Być może w grę w chodzą tu pieniądze, chociaż teraz staram y się płacić, w m iarę m ożliwości, według państw ow ych sta­ wek. Być m oże jest tak dlatego, że nauczyciele boją się uczyć w szkole, w której w zajęciach uczestniczy się na ochotnika. Z godnie z przepisam i m uszę mieć w ykw alifikow anych nauczycieli, nie dlatego że wyszkolenie czyni jak ąś róż­ nicę; m iewałem nauczycieli z w ykształcenia i nie, i w obu przypadkach zdarzali się dobrzy i żli pracow nicy. N a u ­ czanie jest sztuką, nie um iejętnością. Ale m uszę się trzym ać p raw a — naw et Picasso nie dostałby w Anglii pracy ja k o nauczyciel plastyki, jeżeli nie m iałby o d ­ pow iedniego wykształcenia. M iałem kilku doskonałych nauczycieli — nie, nie nauczycieli, ale ludzi o nastaw ieniu prospołecznym . G eo ­ rge C orkhill (C orkie), nasz nauczyciel przedm iotów ścis­ łych przez blisko trzydzieści lat, d obry, solidny, stary G eorge, nigdy nie tracący pogody ducha, zawsze otoczo-

ny g rupką najm łodszych, dla których spraw dzianem z chemii było robienie lem oniady czy sztucznych ogni. G eorge rozum iał ich zainteresow ania. Jego odejście na em eryturę było dla szkoły olbrzym ią stratą. Ani razu nie powiedziałem nauczycielowi, co ma robić czy jak uczyć. Nieliczni narzekali, że nie przychodzę na | ich lekcje dostatecznie często. Ale ja k o szef znajdow ałem się w trudnej sytuacji, gdy między pracow nikiem ' a uczniem w ybuchał spór. Pewnego razu chłopiec chciał sobie zrobić banjo, j Nauczyciel stolarki nie zezwolił m u na to, m ówiąc, że to za tru d ne zadanie. O baj przyszli do mnie, abym to rozsądził. Jeżeli chce robić banjo, to jego spraw a, jego życzęnie; jeżeli nic mu z tego nie wyjdzie, to też jego spraw a. Daj mu drew no — powiedziałem . Nauczyciel w padł we wściekłość, zarzucił mi, że trzy­ m am z uczniem przeciw ko niem u. Z miejsca złożył wymówienie. Po niewczasie pom yślałem , że pow inno to zostać przedyskutow ane na ogólnym spotkaniu. Smuci m nie to, że daw ni uczniowie nie zostają nauczycielam i i nie w racają do nas ja k o członkow ie g ro n a pedagogicznego. Być m oże są zbyt zrów now ażeni, aby uczyć, ale m ieliśmy opiekunki, które były daw nym i uczennicam i i bardzo dobrze w ykonyw ały swą pracę — po części dlatego, że nie m usiały przechodzić przez okres pozbyw ania się swych kom pleksów zw iązanych z przybyciem do szkoły, w której panuje atm osfera wolności. N ajniebezpieczniejszym i kandydatam i do pracy n au ­ czyciela są ci, którzy w ołają lub piszą: ,.Ja po prostu muszę przybyć i pracow ać w Sum m erhill. T o miejsce odpow iada moim w yobrażeniom o Raju. O ddałbym p raw ą rękę, aby zostać nauczycielem w Pańskiej cudow ­ nej szkole” . T aki nauczyciel po kilku tygodniach zacznie okazyw ać swe niezadow olenie. Jego m arzenie było zbyt żywe, zbyt 180

rajskie. W takich przypadkach zawsze dochodzi do rozczarow ania. Praw dę m ów iąc, dw óch z naszych naj­ lepszych pedagogów rekrutow ało się spom iędzy ludzi, którzy przedtem w ogóle nic nie słyszeli o naszej szkole. O sobiście m am skłonność do faw oryzow ania tych, którzy p o trafią zrobić ze swych rąk użytek. M iewałem nauczycieli, którzy kształcili się w publicznych szkołach. R zadko który z nich potrafił wbić gwóźdź. Lubię m ło­ dych ludzi, którzy, w idząc coś popsutego czy p ołam ane­ go, zabierają się do napraw y, ludzi, którzy zauw ażą dziurę we frontow ym podjeździe i zasypią ją gruzem ; ale niestety, większość z m oich pracow ników zdaje się cier­ pieć na kom pleks frontow ego podjazdu i od wielu lat sam m usiałem zasypyw ać w nim dziury. C zem u nie? Oni nie m ają sam ochodów , a ja m am . T ak, lubię facetów, którzy p o trafią posługiw ać się narzędziam i, ale później oskarżam ich o to, że pożyczają m oje i nie zw racają ich na czas. N arzędzia nigdy nie pow inny być wspólne, nigdy. Z apytaj o zdanie w tej kwestii pierwszego lepszego właściciela garażu. Pewnego razu jakieś dzieci zrzuciły duży kam ień z m u­ ru. Leżał n a ścieżce. Z atrzym ałem się, by go podnieść, ale nie uczyniłem tego. Zostaw iłem go i postanow iłem zo b a­ czyć, co dalej będzie. Pracow nicy i uczniow ie obchodzili go przez sześć tygodni; wówczas podniosłem go i położy­ łem na miejscu. W grę wchodził tu pewnien czynnik. Ja m am poczucie w łasności do m u i należących do niego terenów . M oi pracow nicy nie, bo to miejsce nie należy do nich, i ja to rozum iem . Pięćdziesiąt lat tem u Sir W illiam Osler pow iedział, że po czterdziestce jest się za starym . Ja m ówię, że około czterdziestki jest się zbyt m łodym ; po wielu latach stw ierdziłem , że m oi pracow nicy dopiero po czterdziestce b io rą się do nieprzyjem nych zajęć, takich ja k zwożenie cegieł. Ale zdarzały się wyjątki i poniżej tej m agicznej cyfry. Oczywiście, pod przym usem wszyscy w ykonaliby tę pracę.

Wolność religijna

R e lig ia mówi: „B ądź dobry, a będziesz szczęśliwy” , ale m ożna to sform ułow ać odw rotnie: „B ądź szczęśli­ wy, a będziesz d o b ry ” . Czterdzieści pięć lat Sum m erhill przekonyw ała m nie, że ta druga wersja jest praw dziw a. W szystkie dzieci m ają praw o do szczęścia i złą rzeczą jest u tru d n iać im życie, k tóre i tak pew nie nie oszczę­ dzi im przykrości. N adal wielu rodziców uw aża, że dziecko rodzi się grzeszne i m a praw o jedynie do m i­ łosierdzia — gdy okaże skruchę. Nie m ożna być je d n o ­ cześnie zniew olonym i szczęśliwym. N adrzędnym ce-91em w szystkich system ów kształcenia pow inno być leczenie z nieszczęścia. Szkoła m ogłaby być oceniana po wyrazie tw arzy jej uczniów , a nie po w ynikach eg­ zam inów . N iedaw no pew na kobieta odw iedzająca nas zapytała: „D laczego nie uczycie o życiu Jezusa, aby zainspirow ać m łodzież do pójścia w jego ślady?” O dparłem , że uczymy się życia nie poprzez słuchanie o życiu innych, ale po p ro stu żyjąc; poniew aż słowa są nieskończenie mniej w ażne niż czyny. W ielu nazyw a Sum m erhill religijnym miejscem, poniew aż daje dzieciom miłość. Być m oże to praw da; ale nie p o d o b a mi się to określenie, dopóki religia oznacza to, co zwykle znaczy dzisiaj — w rogość wobec n aturalnego życia. Nie chciał­ bym być identyfikow any z religią, tak ą ja k ą pam iętam z czasów m ego dzieciństw a. Religia dla dziecka praw ie zawsze oznacza strach. A w prow adzenie w jego życie lęku jest najgorszą ze zbrodni. Bóg jest potężnym m ężczyzną, z dziuram i

w pow iekach: widzi cię, gdziekolwiek byś był. W rozu­ mieniu dziecka oznacza to często, że Bóg widzi także to, co dzieje się pod kołdrą. N ikt, kto w przeszłości był straszony piekłem po śmierci, nie potrafi uwolnić się od neurotycznej obaw y o bezpieczeństwo w tym życiu. W czasach mego dzieciństw a w iara była łatw a do zaakceptow ania. Ziem ia była środkiem wszechświata i d o b ry Bóg stw orzył Słońce, Księżyc i gwiazdy, aby oświetlały nam drogę. Był bardzo osobistym Bogiem; znał nas każdego z osobna, a po śmierci nagradzał nas anielską m uzyką lub karał ogniem . Nie mieliśmy pojęcia, że nasza Ziem ia była d ro b in k ą w oceanie gwiazd i planet. Poniew aż była centrum w szechświata, człowiek był naj­ ważniejszym przedm iotem stw orzenia i był nieśm iertelny jak gwiazdy. M oja babcia Sinclair m ieszkała z nam i aż do swej śmierci, k tó ra nastąpiła, gdy m iałem czternaście lat. Jak o jej ulubiony w nuk myślę, że m usiałem ją kochać tak bardzo, ja k tylko chłopiec potrafi kochać starą kobietę. Zw ykła zajadać m iętów ki, a swą m iłość okazyw ała mi przekazyw aniem podczas pocałunku m iętów ki z ust do ust. Była bardzo religijna, czytała najczęściej z całej rodziny Biblię i lubiła opow iadać nam , jak to będąc dziew czynką, chodziła każdej niedzieli dziewięć mil do kościoła i dziewięć mil z pow rotem . Jej w iara była prosta, bez w ątpliwości czy sceptycyzm u. P am iętam , jak w wie­ ku siedm iu lat odkryłem słowo „ p e d era sta” i babcia kazała mi klęczeć obok siebie i prosić Boga o w ybacze­ nie. T o ona m usiała zaszczepić mi w dzieciństw ie strach przed piekłem . Babcia kazała nam czytać na głos swe rozliczne książki z kazaniam i, włączając w to Fourfold S tate Bostona. B oston najw yraźniej też nie m iał wątpliw ości w kwestii wiary. Dla m nie najbardziej przerażającym fragm entem tego dzieła był ten, w którym Człowiek Boga, jak nazyw ała go babcia, opisyw ał k ró tk o męki piekielne. Z aczynało się to w tym stylu: „Jeżeli chcesz wiedzieć, 184

są męki piekielne, to po prostu zapal świecę potrzym aj palec w ogniu". I dlatego, że babcia ani Boston nie mieli żadnych w ątpliw ości, co stanie się z grzesznikam i, ja również ich nie miałem; wiedziałem, jak b y instynktow nie, że m oim przeznaczeniem było piek­ ło. Pom im o to w babci nie było nienawiści. Była bardzo ludzką, kochającą staruszką, a jedyną jej uciechą było wysłuchiwanie przy drodze, często sprośnych, żartów wieśniaczek. M oja siostra, C lunie, wczesna ateistka, ja k o dziecko groziła, że popełni niew ybaczalny grzech bluźnierstw o przeciw ko D uchow i Świętem u. N igdy tego nie uczyniła, ale gdy mój najstarszy b ra t W illie w wieku trzynastu lat stał na dw orze w czasie burzy i zachęcał W szechm oc­ nego, aby spuścił na niego grom , poniew aż prosił Boga, aby objaw ił m u się ja k o D uch Święty, to byłem przerażo­ ny. G d y grom uderzył, zacisnąłem powieki. W arto w tym miejscu w spom nieć, że Willie został pastorem . Biblia mówi: „L ęk przed Bogiem jest początkiem m ądrości” . Znacznie częściej zapoczątkow uje on zab u ­ rzenia psychiczne. Poniew aż obarczanie dziecka stra ­ chem w jakiejkolw iek postaci jest szkodliwe. W ielu ludzi wierzy w głębi duszy, że „Jeżeli dzieci nie będą m iały czego się bać, to ja k m ogą być dobre?” D obroć, k tó ra zależy od strachu przed piekłem , strachu przed policjantem czy strachu przed k arą, nie jest w ogó­ le d o b ro cią — to po prostu tchórzostw o. D obroć, która opiera się na nadziei na nagrodę czy nadziei na p o ­ chwałę, czy też nadziei na pójście d o raju, opiera się w gruncie rzeczy na przekupstw ie. Dzieci m ogą się nas bać i z lęku akceptow ać nasze w artości. A jakież to w artości m am y my, dorośli! Pew­ nego dnia kupiłem za trzy funty psa, oprzyrządow anie do to k arki za dziesięć funtów i tytoń za pięć gwinei. A chociaż krytykuję i boleję nad społeczną biedą, to nie przyszło mi do głowy o d d ać te pieniądze potrzebującym . D latego też nie praw ię dzieciom kazań o tym , że slumsy czym i

są przekleństw em . Robiłem tak wcześniej — dopóki nie uświadom iłem sobie, jakim byłem w tym względzie oszustem . Nie ma żadnych argum entów przem aw iających za m oralnym pouczaniem dzieci. Jest to psychologicznie szkodliwe. W ym aganie od dziecka, aby nie było egois­ tyczne, jest złe, poniew aż każdy człowiek w tym wieku jest egoistą. C ały świat należy do niego. M a wielką m oc spełniania swych pragnień; wystarczy, że zechce, a stanie się panem św iata. G dy dostanie jab łk o , to jedynym jego pragnieniem jest je zjeść. M atk a zachęcająca dziecko, by podzieliło się tym właśnie jabłkiem ze swym m łodszym bratem , osiąga jedynie to, że wywołuje w nim nienawiść do brata. A ltruizm przychodzi później, pojawia się w sposób naturalny, jeżeli dziecku nie w paja się, by nie było egoistyczne. M łody altruista jest rzadko osobą, która lubi zadow alać innych, on zaspokaja swoje własne potrzeby. T łum iąc w dziecku egoizm , jedynie go utrw alam y. Nie spełnione pragnienie żyje dalej w jego podśw iadom ości. Jeśli kogoś uczono wyzbycia się egoizm u, na całe życie pozostanie egoistą. W ten sposób nauczanie m oralne udarem nia się sam o. Wiele razy rodzice mówili do mnie; „N ie rozumiem, dlaczego mój chłopiec zrobił się zły. Surow o go karałem i jestem pewny, że w naszym dom u nigdy nie byliśmy dla niego złym przykładem ” . W swojej pracy stanow czo za często m am do czynienia z dziećmi, które były wychowy­ wane w strachu przed karą lub w lęku przed Panem —; dziećmi, które przym uszano do bycia dobrym i. Najszczęśliwsze dom y, jakie znam , to te, w których rodzice są zupełnie szczerzy wobec dzieci, nie praw ią im kazań. Strach nie ma praw a w stępu do takich rodzin. M iłość m oże rozkw itać. W innych dom ach ona jest stłum iona przez strach. P retensjonalna godność i żądanie szacunku trzym a miłość na uboczu. W ym uszony szacu­ nek zawsze im plikuje strach.

To W ilhelm Reich zwrócił uwagę na to, że w nagłym przestrachu wszyscy przestajem y na chwilę oddychać i na to, że dziepko, k tóre żyje w ciągłym lęku, przez całe życie w strzym uje oddech. Z nakiem zaś, że jest wychowywane praw idłow o, jest jego sw obodny, nie uryw any oddech. Pokazuje, że nie obaw ia się ono życia. Tu, w Sum m erhill, dzieci, które boją się swych rodzi­ ców, często przebyw ają w pokojach nauczycieli. U staw i­ cznie nas spraw dzają. Jeden z jedenastoletnich chłopców , który m a surow ego ojca, otw iera m oje biuro po dw adzie­ ścia razy na dzień. Z agląda do środka, nic nie mówi i ponow nie zam yka drzwi. Czasam i w ołam za nim: — Nie, jeszcze nie um arłem ! Ten chłopiec obdarzył m nie m iłością, której nie zaak ­ ceptow ał jego ojciec, i lęka się, aby jego idealny nowy rodzic nie zniknął. S trach przed burzą praw ie nie w ystępuje u naszych małych dzieci. Prześpią w m ałych n am iotach najgorsze grom obicie. Nie zauw ażyłem też, aby za bardzo bały się ciem ności. C zasam i ośm ioletni chłopiec rozbije swój nam iot w odległym końcu boiska i prześpi w nim sam otnie kilka nocy. W olność sprzyja poczuciu pew no­ ści i bezpieczeństwa. C zęsto zdarzało mi się widywać, jak ze strachliw ych m aluchów w yrastali silni i odw ażni młodzi ludzie. Zaobserw ow ałem , że większość dzieci w rzeczywis­ tości nie czuje lęku przed śmiercią. K ażde w idywało śm ierć — żuczka, w róbla, zwierzęce tusze u rzeźnika. Śmierć w zbudza więcej ciekawości niż przerażenia. G dy byłem d yrektorem szkoły w szkockiej wiosce, zdarzyło się raz, że po dzw onku na lekcję nie pojaw ił się żaden uczeń; boisko rów nież było puste. Jeden z gospodarzy zabijał w tym czasie na pobliskim polu strzałem ze strzelby starego konia. Jak o m ałe dzieci, m oja siostra Clunie i ja , z niecierpliw ością wyczekiwaliśmy na o d ­ pływ, aby znaleźć w kałuży ciała m orskich stw orzeń.

Potem jed n ak dośw iadczyliśm y całej patologii kalwinistycznego w ychow ania. Jeżeli ktoś jest uczony, że pew ne spraw y są grzeszne, to jego miłość do życia musi się zmienić w lęk i nienawiść. O b d arzo ne w olnością dzieci nigdy nie pom yślą o innym dziecku jak o grzeszniku. W Sum m erhill, gdy uczeń dopuści się kradzieży i jest sądzony przez swych kole­ gów, to rzadko bywa u k aran y za złodziejstwo. K ończy się zwykle na tym , że musi zw rócić dług. Dzieci p o d ­ św iadom ie zdają sobie spraw ę, że kradzież jest rodzajem choroby. Są małymi realistam i i są zbyt wrażliwe, aby d om agać się złego Boga i kuszącego szatana. Religia nie potrafi przedrzeć się do chłopięcej p o d ­ św iadom ości poprzez praw ienie kazań. Ale jeżeli którejś nocy jego p a sto r poszedłby z nim kraść, to ten czyn zapoczątkow ałby zniknięcie nienawiści do sam ego siebie, k tó ra jest odpow iedzialna za antyspołeczne zachow anie. T o pełne zrozum ienia pokrew ieństw o spraw i, że chłopiec zacznie myśleć innym i kategoriam i. C zyny docierają do podśw iadom ości tam , gdzie słowa zaw odzą. O to dlacze­ go m iłość i a p ro b a ta tak często są lekiem na problem y m oich podopiecznych. U dow odniłem działaniem , że w o­ lność i b rak m oralnej dyscypliny uleczyły wiele dzieci, których przyszłością w ydaw ało się życie w więzieniu. W ypadek, który wydarzył się podczas wieczoru spon­ tanicznego aktorstw a, podkreślił naturalne poczucie reali­ zm u dziecka, którego reakcje nie były tłum ione przez lęk. Pew nego późnego p o p o łu d n ia usiadłem na krześle i powiedziałem : — Jestem świętym P iotrem przy Bram ie N iebiańskiej. W y będziecie ludźm i starającym i się wejść do środka. A więc, zaczynajm y. Podchodzili do mnie, na różne sposoby argum entując chęć wejścia do nieba. Jedna z dziewczynek nawet zaszła mnie od drugiej strony i błagała o wpuszczenie! Ale gwiazdą wieczoru okazał się czternastoletni chłopiec, który przeszedł obok mnie pogwizdując, z rękami w kieszeni.

Hej! — zawołałem . Nie m ożesz tam wejść. C hłopiec odw rócił się i spojrzał na mnie. — O, jesteś nowy w tej robocie? C o przez to rozumiesz? — zapytałem . — Nie wiesz, kim jestem , praw da? A kim jesteś? — Bogiem — od p arł i wszedł, pogw izdując, do nieba. O sobiście nie m am nic przeciw ko ludziom w ierzą­ cym — w szystko jed n o w jakiego Boga. Mój sprzeciw budzi n ato m iast każdy, kto utrzym uje, że to jego Bóg jest tym au to rytetem , w im ieniu którego m oże on narzucać ograniczenia na rozwój i szczęście człow ieka. W alka nie toczy się pom iędzy zw olennikam i teologii i tym i, którzy jej nie znają; przebiega pom iędzy wierzącym i w wolność człow ieka i tym i, którzy wierzą w jej ograniczanie. Ta bitw a o m łode pokolenie jest w alką bez p ardonu. N ikt z nas nie m oże zachow ać w niej neutralności. M usim y opow iedzieć się po tej lub tam tej stronie: władzy lub w olności; dyscypliny lub sam orządu. Półśrodki tu nie w ystarczą, sytuacja jest zbyt napięta. K toś m ógłby zakw estionow ać tw ierdzenie psycholo­ gów, że nasze dośw iadczenia z dzieciństw a wpływ ają na nasze późniejsze życie. Ale ja nie m am co do tego w ątpliwości od czasu śmierci mej ukochanej siostry, C lunie, k tó ra zm arła na zapalenie płuc w wieku trzy­ dziestu czterech lat. Przez całe życie nigdy nie porzuciła swego ateizm u. Dla niej religia katolicka była zarów no zabobonem , jak i ok ru tn y m oszustw em . Pom im o to w obliczu śmierci nie przestaw ała odm aw iać wyuczonych w dzieciństw ie m odlitw , prosząc Boga o ratunek dla swej duszy. W śm iertelnej słabości pow róciła do em ocji, które spoczywały uśpione przez trzydzieści lat. T o m nie prze­ konało, że uczucia z okresu wczesnego dzieciństw a trw a­ ją w nas przez całe życie. T o, czy czujem y się wolni, szczęśliwi w pracy, szczęś­ liwi w przyjaźni i szczęśliwi w miłości, czy też będziemy kłębkiem nerw ów , nienaw idzącym i sam ych siebie i nie-

naw idzącym i ludzkości zależy od spuścizny pozostaw io-, nej nam przez rodziców i nauczycieli. D laczego nie ma ju ż chrześcijan postępujących ścieżką swego Pana? W katolickich i protestanckich szkołach przez długie lata bito chłopców , tak jak b y w ypełniano słowa Jezusa. Czy ktokolw iek potrafi sobie w yobrazić Jezusa bijącego dziecko? Katolicy i protestanci milcząco popierają nasze nieludzkie więzienia i surowe praw o. Często zastanaw iałem się, na ile przestępczość nieletnich wypływa z rozczarow ania dzieci nauczanych Pisma Świę­ tego w dom u i szkole. Mówi się im, że kłam stw o, kradzież i cudzołóstw o są grzechami. Potem przyłapują rodziców na kłam stwie lub oszukiw aniu urzędu podatkow ego; d o ­ w iadują się, że ich ojciec odwiedza inną kobietę. Nie wiedzą tego, ale czują, że religia to jedynie słowa. Pew nego razu, pom im o dobrych rad, przyjąłem ucznia, który był katolikiem ; eksperym ent nie pow ódł się. C hłopiec m ieszkał w szkole, w której nie w ierzono w grzech czy karę, a m usiał chodzić do księdza i spow ia­ dać się ze swych grzechów , tak więc biedny nie wiedział, czego się trzym ać. Nie m am zam iaru sprzeczać się o religię. T olerow ał­ bym ją , gdyby jej wyznawcy żyli w zgodzie z przykaza­ niam i i nadstaw iali drugi policzek, sprzedali wszystko, co p osiadają, i rozdali biednym . Pochw alałbym , gdyby W atykan i C an terb u ry , m iast obnosić się ze swymi złotym i posągam i i inwestycjam i kapitałow ym i, były sym bolam i ubóstw a, w jakim żył Jezus. Siedzę tak i zastanaw iam się, dlaczego wyznawcy C hrystusa stali się takim i antagonistam i życia, skoro są uczniam i tego, który powiedział: „T en, kto jest bez winy, niech pierwszy ciśnie kam ieniem w tę nierządnicę". Jezus o bdarzał ludzi m iłością, m iłosierdziem i zrozum ieniem , ale pośród jego wyznawców znalazł się Jan K alw in, który swego rywala przypiekał na wolnym ogniu, i św. P iotr, który nienaw i­ dził kobiet. M uszę jed n ak uczciwie przyznać, że wielu chrześcijan odnosiło się d o ludzi z miłością. 190

Jestem tw ardo stąpającym po ziemi człowiekiem , n a­ wet jeżeli m oja głowa czasam i buja w obłokach. O b a­ wiam się, że osobiście jestem niepodatny na tak zw ane \ duchow e życie. Nie byłem jednym z m aleństw W ordsw ortha, które przyszło na świat, ciągnąc chm ury chwały. Nie potrafiłem wznieść się na wyżyny duchow ego życia ani zastanaw iać się nad pięknym i m yślam i teozofów , z którym i pracow ałem nad Nową Erą, ani też później nie potrafiłem przyjąć pocieszeń niem ieckich nauczycieli w Dreźnie. Z astanaw iam się, czy brak tej sfery życia nie wiązał się w jakiś sposób z m oim brakiem wrażliwości na piękno poezji. Nie, jestem po prostu przyziem nym facetern, niezdolnym do latania i nie m ającym chęci, by przypiąć sobie skrzydła. O to sm utna myśl: ja k o dla ateisty, śm ierć oznacza dla m nie koniec zabaw y. Jeżeli w Biblii byłby choć jeden żart, to byłbym skłonny uwierzyć w niebo. N iebo dla świętości, piekło dla tow arzystw a — pow iedział B ernard Shaw. W piekle m ogłoby być całkiem wesoło. Jeżeli w ogóle o n o istnieje, to wiem, kto by w nim był — Shaw, W ilde, O. H enry, D am on R unyan, M ark Tw ain. Ale ich sw obodny sposób bycia m oże krępow ać obecność św. Paw ła, K alw ina, Jo h n a K noxa — i oczywiście większości policjantów . Ależ m usiałbym doznać szoku, gdybym n atk n ął się na diabła czekającego na m nie z widłam i: „Tym i schodam i w dół, panie N eill” . Ale m ogłoby być gorzej. A nioł m ógłby w skazać pal­ cem w górę: — „Z najdzie pan swoją harfę na górze, panie N eill” . Z ak ładanie istnienia Boga, który kieruje się wzniosłym celem, wydaje mi się czystą dziecinadą. N aw et jeżeli nazwiem y bogiem energię kosm iczną, to niczego tym nie rozwiążemy. Pewnego dnia będziem y mieć now ą religię. Religie nie są ju ż wieczne, poniew aż narody nie są wieczne. Re­ ligia — jakakolw iek religia — rodzi się, przeżywa okres

Byli uczniowie Summerhill

L ę k rodziców o przyszłość źle rokuje w kwestii zdrow ia dzieci. N ajdziw niejsze jest to, że ów lęk objaw ia się pragnieniem , aby dzieci nauczyły się więcej od swych rodziców . T aki rodzic nie zadow oli się tym , aby pozw olić W illiem u nauczyć się czytać wówczas, gdy m u przyjdzie na to o ch ota, ale nerw ow o obaw ia się, że W illie będzie życiowym nieudacznikiem , jeżeli się go nie popędzi do pracy. Tacy ludzie nie um ieją czekać, aż dziecko zrobi coś we w łasnym tem pie. Pytają: „Jakie szanse na życiowy sukces m a mój syn, jeżeli naw et nie potrafi czytać w wieku dw unastu lat? Jeżeli nie m oże zdać egzam inów w stępnych na wyższą uczelnię w wieku osiem nastu lat, to jak ie inne zajęcie pozostaje m u poza pracą dla niewy­ kw alifikow anego ro b o tn ik a?” Ja nauczyłem się czekać i obserw ow ać, jak dziecko robi m ałe postępy lub ich nie robi wcale. N igdy nie w ątpiłem , że ostatecznie, jeśli nie będzie się go m olestow ać czy m u szkodzić, powiedzie m u się. Oczywiście, kołtun m ógłby powiedzieć: „ N o cóż, więc w edług ciebie zostać kierow cą ciężarów ki to życiowy sukces!” M oim kryterium pow odzenia jest um iejętność pracy z radością i życie z pozytyw nym nastaw ieniem do św iata. Z godnie z tak ą definicją większość uczniów Sum m erhill odniosła sukces. T om przybył do nas w wieku pięciu lat. O puścił szkołę, gdy m iał ich siedem naście, i przez te wszystkie lata nie wziął udziału w ani jednych zajęciach lekcyj­ nych. W iększość czasu spędzał w w arsztacie, robiąc różne rzeczy. M atk a i ojciec drżeli z obaw y o jego

przyszłość. Ten chłopiec nigdy nie przejaw iał chęci do nauki czytania. Aż tu pew nego wieczoru, gdy miał już dziewięć lat, zauw ażyłem , że czyta w łóżku Davida Copperfielda. — A to co — spytałem . — K to nauczył cię czytać? — Sam się nauczyłem . K ilka lat później przyszedł do m nie i zapytał: — Jak dodać połow ę i dwie piąte? Powiedziałem m u i zapytałem , czy chciałby wiedzieć coś jeszcze. — Nie, dziękuję — odparł. Jeszcze później zaczął pracow ać w studiu film owym ja k o pom ocnik kam erzysty. W czasie, gdy uczył się zaw odu, zdarzyło mi się spotkać jego szefa na przyjęciu, więc zapytałem go, ja k sobie T om radzi. — T o najlepszy chłopak, jakiego kiedykolw iek mieliś­ my — pow iedział pracodaw ca. — O n nigdy nie chodzi, on biega. A w czasie w eekendów to cholerne z nim utrapienie, bo nie chce spędzać soboty i niedzieli poza studiem . Był też Jack, chłopiec, który nie p o trafił nauczyć się czytać. N ikt nie um iał Jackow i pom óc. N aw et jeżeli prosił o lekcję, to jak aś ukryta przeszkoda nie pozw alała mu na odróżnienie b od p, 1 od k. O puścił naszą szkołę w wieku siedem nastu lat, nigdy się tego nie nauczywszy. O becnie Jack jest ekspertem w produkcji narzędzi. Uwielbia rozm aw iać o pracy w m etalu. Potrafi teraz czytać, ale o ile mi w iadom o, czyta głównie artykuły z zakresu m echaniki — a czasam i prace z psychologii. Nie sądzę jed n ak , aby kiedykolwiek zdarzyło m u się przeczytać ja k ą ś powieść, a pom im o to m ówi bardzo popraw nym , pod względem gram atycznym , angielskim i p osiada rozległą wiedzę ogólną. Jeden z am erykańskich gości, który nie znał jego historii, pow iedział do mnie: „A leż z tego Jacka bystry facet!” D ianę była m iłą dziew czynką, k tó ra brała udział w lekcjach bez większego zainteresow ania. Nie m iała 195

głowy do nauki. Przez długi czas zastanaw iałem się. co ona będzie robić w życiu. G dy ja k o szesnastolatka będzie opuszczała Sum m erhill. każdy inspektor szkolny uzna ją za słabo w ykształconą. Obecnie D ianę zajm uje się p re­ zentow aniem w Londynie nowych rodzajów sztuki kuli­ narnej. W swej pracy jest w ybitnym fachow cem , a co ważniejsze, ta praca ją uszczęśliwia. Jedna z firm w ym agała, aby jej pracow nicy mieli zdane przynajm niej standardow e egzam iny w stępne do col­ leg e^ . N apisałem do dyrek to ra tej firm y w spraw ie R oberta: „Ten chłopiec nie zdał żadnego egzam inu, poniew aż nie m a głowy d o studiow ania. Ale ma za to c h a ra k te r". R obert d ostał tę pracę. N ow a uczennica, trzynastoletnia W inifreda, pow ie­ działam mi, że nie cierpi wszystkich przedm iotów i krzy­ czała z radości, gdy powiedziałem jej, że m oże robić do k ład n ie to, na co m a ochotę. — Nie m usisz chodzić na lekcje, jeżeli nie chcesz — rzekłem. Dziewczynka zajęła się więc miłym spędzaniem czasu i rzeczywiście dobrze się baw iła — przez kilka tygodni. Potem zauw ażyłem , że się nudzi. — N aucz m nie czegoś pow iedziała do mnie k tó re­ goś dnia. Śm iertelnie się nudzę. — Zgoda! — odparłem wesoło. — Czego chcesz się nauczyć? Nie wiem — odrzekła. — Ja rów nież nie wiem — odpow iedziałem i odszed­ łem. M inęło parę miesięcy. Dziewczynka przyszła do mnie znow u. — M am zam iar zdać egzaminy wstępne d o college'u — pow iedziała i chcę, abyś m nie uczył. K ażdego przedpołudnia solidnie pracow ała ze m ną i innym i nauczycielam i. Przyznała, że przedm ioty nauki nie bardzo ją interesują, ale cel tak. W inifreda odnalazła sam ą siebie, gdy pozw olono jej na to.

Ciekaw e, że wolne dzieci w ykazują zainteresow anie m atem atyką. Z najdują przyjem ność w nauce geografii i historii. W ybierają spośród proponow anych im przed­ m iotów jedynie te, k tó re je interesują. W olne dzieci spędzają większość czasu, zajm ując się czymś innym — w ykonyw aniem przedm iotów z drew na i m etalu, m alow aniem , czytaniem beletrystyki, aktorstw em , wcie­ laniem w życie swych fantazji, słuchaniem rock and rolla. O śm ioletni T om ciągle otw ierał m oje drzwi i pytał: „A właściwie to co m am teraz robić?” N ik t nie m ówił m u, czym m a się zająć. Sześć miesięcy później, aby znaleźć T om a, trzeba było iść do jego pokoju. Zaw sze siedział tam obłożony papie­ ram i. Spędzał całe godziny na robieniu m ap. Pewnego razu Sum m erhill odwiedził profesor U niw ersytetu W ie­ deńskiego. N a tk n ą ł się na T om a i zadał m u wiele pytań. Później przyszedł do m nie i powiedział: „P róbow ałem przepytać tego chłopca z geografii, a on m ówił o miejs­ cach, o których nigdy nie słyszałem ” . M uszę jednakże w spom nieć też o naszych porażkach. P iętnastoletnia Szwedka, Barbel, była z nam i blisko rok. Przez cały ten czas nie znalazła sobie interesującego ją zajęcia. Przyszła do Sum m erhill za późno. Przez dziesięć lat jej życia decydow ali za nią nauczyciele, więc była już pozbaw iona wszelkiej inicjatywy. N udziła się. N a szczęś­ cie była b ogata i czekało ją życie dam y. M iałem też dwie Jugosłow ianki, siostry w wieku jed e­ nastu i czternastu lat. Szkoła nie w zbudziła ich zaintere­ sow ania. W iększość czasu spędzały na w ygłaszaniu nie­ grzecznych uw ag pod m oim adresem , k tóre tłum aczył mi pewien nieżyczliwy przyjaciel. W p rzypadku tych dziew­ czynek sukces byłby cudem , poniew aż jedynym naszym w spólnym językiem była sztuka i m uzyka. Byłem bardzo zadow olony, gdy m atk a po nie przyjechała. Z biegiem czasu stwierdziliśm y, że w Sum m erhill chłopcy, którzy zam ierzali zająć się m echaniką, nie

trudzili się zdaw aniem m atury. Szli prosto do ośrodków praktycznej nauki zaw odu. W ykazywali oni n atom iast skłonności do poznaw ania św iata, nim zabrali się do studiow ania. Jeden z takich chłopców opłynął świat ja k o stew ard na statku. D w óch innych upraw iało kawę w K e­ nii. Jeden pojechał do A ustralii, a któryś do dalekiej G ujany. D errick Boyd jest typow ym niespokojnym duchem , w yzwolonym przez sw obodne kształcenie. Przybył do Sum m erhill w wieku ośm iu lat, a opuścił szkołę ja k o osiem nastolatek, po uprzednim zdaniu egzam inów w stę­ pnych na uniw ersytet. C hciał zostać lekarzem , ale jego ojca nie było w tym czasie stać na opłacenie nauki. D errick wymyślił więc, że spędzi czas oczekiw ania na zw iedzaniu św iata. Pojechał do londyńskiego p o rtu i przez dw a dni starał się znaleźć sobie jak ąś pracę, choćby palacza. Pow iedziano m u, że w śród m arynarzy jest zbyt wielu bezrobotnych, więc wrócił sm utny do dom u. W krótce jednak kolega szkolny pow iedział m u o pew­ nej angielskiej dam ie, m ieszkającej w H iszpanii, k tó ra poszukuje kierowcy. D errick skorzystał z tej okazji, pojechał do H iszpanii, zbudow ał czy rozbudow ał owej dam ie dom , obw iózł ją po całej Europie, a potem poszedł na uniw ersytet. Ta d am a postanow iła pom óc m u w o p ła­ ceniu studiów . Po dw óch latach poprosiła, aby wziął rok urlopu i zawiózł ją do Kenii, i zbudow ał jej tam dom . D errick ukończył studia m edyczne w C apetow n. Larry, który przybył do nas ja k o dw unastolatek, w w ieku szesnastu lat zdał egzam iny na uniw ersytet i pojechał na T ahiti zajm ow ać się upraw ą owoców. Stwierdziwszy, że to m arnie płatne zajęcie, został taksów ­ karzem . Potem pow ędrow ał na N ow ą Zelandię, gdzie, o ile wiem, w ykonyw ał najrozm aitsze prace, łącznie z ponow nym prow adzeniem taksów ki. Później rozpoczął naukę na uniwersytecie w Brisbane. Jakiś czas tem u odwiedził m nie dziekan tam tejszego uniw ersytetu i z po198

ale osiłek m oże jedynie posłużyć się pięściami. Wiele razy dochodziłem do przekonania, że chłopcy, którzy sieją p o strach w śród mniejszych dzieci, nie pow inni być przyj­ m ow ani do naszej szkoły, i za każdym razem nic z tego nie w ynikało, głównie dlatego, że nie miałem pojęcia, gdzie m ógłbym ich odesłać bez obaw y, że będą tam surow o traktow ani. Oczywiście jest wiele koedukacyj­ nych szkół z internatam i, ale nie chcą one przyjm ow ać tru dnych dzieci. R obim y, co w naszej m ocy, aby ukrócić znęcanie się nad słabszym i, poddając takie czyny o sąd o ­ wi na spotkaniach i posiedzeniach trybunału i pokazując tym sam ym , co opinia publiczna sądzi o tego typu w ystępkach. W kilku najgorszych przypadkach m usia­ łem takie dokuczliw e dziecko usunąć ze szkoły. Szybka rotacja k ad r nie jest dla młodzieży korzystna. Obecnie sytuacja w tym względzie jest o wiele lepsza, gdyż m ożem y zapew nić naszym pracow nikom godziwe w ynagrodzenie, podczas gdy kilka lat tem u nauczyciele nie mogli pozw olić sobie na zostanie u nas. Jednakże twierdzenie jednego z byłych uczniów, że znajdow ał się pod wpływem innych dzieci, które nieodpow iedzialnie podchodziły do kwestii nauki, m o ­ że być praw dziw e. T ak, czasam i dochodzi d o takich sytuacji. Pełne w igoru dziecko, które nie cierpi wszel­ kich zajęć lekcyjnych, zwykle z pow odu swych poprze­ dnich dośw iadczeń, m oże odw odzić inne od udziału w lekcjach. T o prow adzi do pytania, na które nigdy nie um iałem odpowiedzieć: czy Sum m erhill jest lepszą szkołą dla bardziej inteligentnych dzieci? Kiedy myślę o uczniach, którzy przez cały czas w szkole próżnow ali (głównie dokuczając innym dzieciom ), to zdaję sobie spraw ę, że większość z nich przybyw ała do nas z rodzinnym i o b ­ ciążeniam i. W ielu z nich pochodziło z dom ów , w których nie d arzo n o ich m iłością, z dom ów rozbitych. Zwykle to niezbyt inteligentne dziecko poddaje się łatw o wpływom 200

grupy; ci, którzy opuszczają lekcje, są z reguły dziećmi, którym nie w iodło się w nauce i miały św iadom ość tego, że były gorsze od innych. M am w rażenie, że ci, z którym i rozm aw iał Bernstein, to nieudacznicy, którzy obw iniają szkołę za swój brak w ykształcenia. Wiele lat tem u była u nas dziew czynka, k tó ra później, po wyjściu za m ąż, przyjechała m nie odwiedzić. N arze­ kała, że Sum m erhill zrujnow ało jej życie, że nie m a wykształcenia. Z apytałem , co robią teraz inni uczniowie z jej klasy. D w óch zostało lekarzam i, dw óch w ykładow ­ cam i, dw óch artystam i. Powiedziałem więc: „D laczego oni zdobyli w ykształcenie w Sum m erhill, a ty nie?” Nie była przecież tak napraw dę tępa, była bystrą dziewczyną. N ie przym ykam y oczu na dzieci, k tóre odw odzą in­ nych od udziału w lekcjach. C zasam i ich spraw a jest p oruszana na sp o tk an iu — przez jednego z pracow ników lub przez starszego ucznia — gdzie oskarża się ich o łam anie szkolnego praw a, które m ówi, że udział w lekcjach m usi być dobrow olny. N ikt z pracow ników nigdy nie prosi żadnego z w ychow anków , aby przy­ chodził na zajęcia; ale też żaden z uczniów nie pow inien prosić innych o to, aby w tych zajęciach nie uczestniczyli. Nie chciałbym m alow ać ob razu szkoły w zbyt ciem ­ nych barw ach. N iejeden chłopak nie uczęszczał na lekcje przez dziesięć lat, ale później zaczynał interesow ać się nauką. Nie sądzę, aby zbyt wielu naszych byłych uczniów uw ażało się za nieudaczników . Sum m erhill nie rozwiązuje problem u dziecka, k tó re musi być przepch­ nięte przez życie. Pocieszające jest jed n ak to, że tylko nielicznym naszym w ychow ankom potrzebny jest taki życiowy start, podczas gdy cały św iat pełen jest ludzi, których prow adzi się przez życie od czasu wczesnego dzieciństw a. Za fakt przem aw iający na naszą korzyść Bernstein uznał to, że większość z byłych uczniów m a d o b re zdanie o swym w ykształceniu. O to kilka przykładów : ośm ioro

uw aża, że szkoła w yrobiła w nich zdrow e podejście do spraw seksu; siedm ioro m ówiło, że nie czuło lęku przed w ładzam i (pięcioro w stosunku do nauczycieli w szk o -1 łach, w których następnie pobierali naukę); pięcioro uznało, że szkoła pom ogła im w lepszym zrozum ieniu swych własnych dzieci i w ychow aniu ich w zdrow y sposób; pięcioro uznało, że szkoła pom ogła im w yrosnąć z potrzeby ciągłej zabaw y i dzięki tem u zabrać się za studiow anie czy bardziej pow ażne zajęcia; troje uznało, że szkoła w yrobiła w nich aktyw ne zainteresow anie tym, co działo się w okół nich; dwoje uznało, że szkoła p o ­ zwoliła im przebrnąć przez w rogość i inne antyspołeczne uczucia. S tudium Bernsteina o byłych uczniach Sum m erhill jest d o b rą, ale, w pew nym sensie, ograniczoną pracą. C ał­ kowicie ignoruje się w niej jeden czynnik — czynnik dom u. W cale m nie nie dziwi krytyczne nastaw ienie do szkoły niektórych byłych uczniów. Rodzice naszych uczniów dzielili się zawsze na dwie grupy: na tych, którzy wychowali dzieci w poczuciu w olności i pragnęli, by szkoła to poczucie w nich ugruntow ała, i na tych, którym nie pow iodło się w życiu rodzinnym i myśleli, że Sum ­ m erhill to napraw i. Sum m erhill zawsze była miejscem zsyłki dla trudnych dzieci i bardzo często nie uprzedzano nas o tym , że to dzieci stw arzające problem y. Obecnie m am y przynaj­ mniej pół tuzina trudnych dzieci, które przybyły do nas ja k o n orm alne dzieci, „ k tó re nie lubią lekcji” . N a o statnim spotkaniu Tow arzystw a Sum m erhill je ­ den z rodziców naszego byłego w ychow anka zapytany przez kogoś, dlaczego byli w ychow ankow ie nie przysyła­ ją do Sum m erhill swych dzieci, powiedział: „B rak pienię­ dzy nie jest głównym w ytłum aczeniem . M y przysyłaliśm y tu swoje dzieci, poniew aż uznaliśm y, że nie pow iodło nam się z ich w ychow aniem , gdyż się do tego nie nadaw aliśm y. N atom iast one są teraz rodzicam i, którzy lak o sobie nie sądzą; czują, że potrafią w ychować swoje

dzieci w sw obodzie, naw et jeżeli będą m usiały uczęszczać do miejscowej szkoły państw ow ej” . Jest w tym sporo prawdy. Przy okazji każdego w ykładu spotykam się z za­ rzutem : „P anie Neill, dlaczego nie zainspirow ał pan nigdy żadnego ze swych byłych uczniów do założenia Sum m erhill? Ze wszystkich zestawień w ynika, że oni się nigdy przeciw ko niczem u nie buntow ali, nigdy nie brali udziału w m arszach protestacyjnych, nigdy nie po d e­ jm ow ali pracy społecznej, na przykład w m iejscowych w ładzach itp .” D aje się nam w ten sposób do zro ­ zum ienia, że w ychowaliśm y m nóstw o sam olubnych face­ tów. Z um iark o w an ą satysfakcją od pow iadam , że przy­ najm niej nie w ychow aliśm y LBJ czy R eagana. W śród pew nych ludzi pok u tu je godne ubolew ania prześw iadczenie, że Sum m erhill potrafi zdziałać cuda. O czekuje się od nas, że zm ienim y w m ałych świętych chłopców i dziew czynki, którzy przyszli do nas w wieku d w unastu lat po latach w ychow yw ania ich bez miłości w d o m u czy szkole. Ż adne dziecko nie potrafi prze­ skoczyć ograniczeń narzuconych m u przez jego c h a ra k ­ ter i zdolności. N iektórzy z byłych w ychow anków uw a­ żają, być m oże, że poniew aż byli w Sum m erhill, pow inno im się powieść w życiu i pow inni być lepsi od tych, którzy uczęszczali d o konw encjonalnych szkół. K ażda szkoła m a swoje niepow odzenia. D otychczas wiem tylko o jednym uczniu, który nie um iał utrzym ać się w pracy. M ieliśmy sp o ro chłopców i dziewczynek, którzy w wieku czternastu lat nie potrafili czytać. Nie znam psychologicznego podłoża tego zjaw iska. C odzien­ nie odbyw ały się lekcje dla tych, którzy tego chcieli. Jeden uczeń uczestniczy w nich regularnie przez lata i zdaje na końcu egzam in z angielskiego, a tym czasem jego rówieśnik opuszcza lekcje i dobrze się czuje ze swym analfabetyzm em . D w óch chłopców , którzy opuścili n a­ szą szkołę w wieku szesnastu lat, ledwo um iejąc czytać i pisać, obecnie, ja k o pięćdziesięcioletni mężczyźni, m ają

d o b re zajęcia; nigdy nie traciłem nadziei co do żadnego z opóźnionych w nauce uczniów , ale być m oże brało się to z przyczyn osobistych — sam w szkole zawsze byłem na końcu klasy. W pew nych przypadkach m ożna przypuszczać, że przyczyny niepow odzeń uczniów tkwiły w nich sam ych. A d o p to w an a dziew czynka, pochłonięta obsesją swego pochodzenia, nie potrafi skupić się na czytaniu czy pisaniu. Syn am bitnego nauczyciela, który pragnie, aby dzieci poszły w jego ślady, m a praw dopodobnie tak silne negatyw ne nastaw ienie z obaw y, że będzie wyklęty, jeżeli nie zrobi tego, co chce jego ojciec. Inny chłopiec m iał ojca, który wiecznie na niego wyrzekał: „N iczego nie potrafisz dobrze zrobić. Ja w twoim w ieku...” C hłopiec był przekonany, że niczego nie p o ­ trafi dobrze zrobić, więc po co m iałby próbow ać? W y­ gląda na to, że to głębokie poczucie niższości pow strzy­ m uje pew ne dzieci od zdobycia wiedzy choćby z p o d ­ staw ow ego zakresu. R odzice pow inni postępow ać z wiel­ ką ostrożnością, aby nigdy nie wywołać w dzieciach prześw iadczenia, że są gorsze od innych. C o praw da, w niektórych przypadkach m a to wręcz odw rotny sku­ tek: „O jciec uw aża, że jestem tępakiem ; pokażę m u, że tak nie je st” , ale uw ażam , że tego typu przypadki należą do rzadkości. M usim y rów nież brać pod uwagę zdolności. N iektórzy utrzym ują, że każdy jest jednakow o zdolny, tak jak niektórzy m uzycy utrzym ują, że wszyscy są rów nie m u­ zykalni. N ie potrafię w to uwierzyć. U czniowie, którym myślenie i pojm ow anie przychodzi z trudnością, bardzo często należą do uzdolnionych m echaników ; w istocie, jeżeli pom yślę o naszych nieudacznikach, którzy nie potrafili czytać, to dochodzę do w niosku, że wszyscy ci chłopcy byli spraw ni m anualnie i biegli w o b rabianiu drew na czy w m etaloplastyce. N iektórzy z nich są obec­ nie odnoszącym i sukcesy inżynieram i. Rzecz zastanaw iająca, że dziewczynki rzadko są nie­

zdolne do opanow ania czytania i pisania — a przynaj­ mniej tak w ynika z naszych dośw iadczeń w Sum m erhill. | znow u nie wiem, dlaczego tak się dzieje; być m oże dlatego, że nie są tak bardzo jak chłopcy zainteresow ane śrubkam i i gwoździam i. Tyle o niepow odzeniach w zajęciach lekcyjnych. Czy zdarzały nam się rów nież niepow odzenia n atu ry psy­ chologicznej? Czy m łodociany złodziejaszek kradł d a ­ lej po spędzeniu kilku lat w naszej szkole? Nie, je ­ żeli przybył do nas w ystarczająco wcześnie, to znaczy przed ukończeniem jedenastego roku życia. Czy znę­ cający się nad słabszym i czynił to dalej? N iestety, kilku d o kuczało słabszym aż do czasu opuszczenia szkoły w wieku piętnastu czy szesnastu lat. Czy dziecko, które przybyło do nas przepełnione nienaw iścią, będzie podczas p obytu w Sum m erhill nadal wszystkiego niena­ widzić? R zadko, jeżeli w ogóle, więc pow tarzam to, co mówiłem ju ż niejednokrotnie: w olność jest lekarstw em na większość problem ów . Nie potrafi, ja k ju ż w spom ina­ łem poprzednio, całkow icie uleczyć dziecka, które nie zaznało we wczesnym dzieciństw ie miłości, ale m oże uleczyć dzieci, które nabaw iły się lęków i nauczyły się nienawiści przez kilka lat surowej dyscypliny w dom u i w szkole. K om u sądzić nasze niepow odzenia? C hłopcu czy dzie­ wczynce m ogło nie wieść się w szkole, ale ja k o czterdzies­ tolatki odnoszą w życiu sukcesy. H istoria pełna jest takich przykładów , lecz w tej chwili przychodzą mi na myśl jedynie Einstein, C o n an Doyle, C hurchill. M usim y rów nież zadać sobie pytanie, na ile program nauczania jest winny kształcenia naukow ych nieudaczników . Ja zawsze jestem optym istą odnośnie d o przyszłości m oich w ychow anków , po części dlatego, że nie jestem zaintere­ sow any zrobieniem przez nich karier ja k o takich; przyje­ m ność spraw ia mi oglądanie, ja k nieszczęśliwe, pełne nienawiści i lęków dzieci w yrastają na szczęśliwe, trzy­ m ające w ysoko głowy. M nie jest w szystko jedno, czy

zostan ą profesoram i czy hydraulikam i, poniew aż uw a­ żam , iż bez względu na w ykonyw aną pracę osiągnęli pew ną rów now agę i satysfakcję w życiu. Czy Sum m erhill w ychow ała jakiegoś geniusza? Nie, ja k na razie żadnych geniuszy; m oże p aru tw órców , którzy nie zdobyli jeszcze sławy; kilku świetnych arty s­ tów; kilku dobrych m uzyków ; nie w iadom o mi o żadnym wziętym pisarzu; św ietnego p ro jek ta n ta m ebli i w ytwórcę sekretarzyków ; kilku ak to ró w i aktorek; kilku n au k o ­ wców i m atem atyków , którzy m ogą do k o n ać czegoś oryginalnego. Jednakże często pow tarzałem , że jed n o czy dw a p o k o ­ lenia wolnych dzieci niewiele udow adnia. N aw et w Sum ­ merhill niektóre dzieci miały w yrzuty sum ienia z pow odu niedużego przykładania się do nauki. N ie m oże być inaczej w świecie, w którym egzam iny są w rotam i do niektórych zaw odów , a poza tym zawsze znajdzie się jak aś cio tka M aryśka, k tó ra zawoła: „M asz jedenaście lat i nie potrafisz dobrze czytać!” D ziecko mgliście wyczuwa, że cały zew nętrzny św iat jest przeciwny za b a­ wie, ale opow iada się za pracą. Pocieszające w badaniach Bernsteina jest to, iż w ynika z nich, że byli uczniow ie m ają sprecyzow any stosunek odnośnie do system u, pro i anty. C zęsto pytałem byłych uczniów E ton i H arrow , ilu z nich kiedykolw iek sprzeci­ wiało się system owi szkół publicznych — najwięcej to cztery procent. Ja lubię tych, którzy się sprzeciwiają, naw et jeżeli w ystępują przeciw dziełu m ego życia. N igdy nie lubiłem przytakiw aczy. Podsum ow ując, m etoda w ychow yw ania w wolności praw ie zawsze spraw dza się w odniesieniu do dzieci poniżej dw unastu lat, natom iast dzieciom powyżej dw u­ nastego roku życia zbyt wiele czasu zajm uje otrząśnięcie się ze skutków w ychow ania drogą system atycznego d o ­ zow ania wiedzy. Nie staram się tu bronić Sum m erhill. U w ażam , że obrony nie w ym aga, n atom iast obiektyw nej krytyki tak. O sobiście jestem całkiem zadow olony, wie­

dząc, że Sum m erhill jest jed n ą z niewielu szkół na świecie, w której dzieci płaczą, gdy m uszą ją opuścić; jedną z nielicznych szkół z internatam i, w której dzieci chętnie jeżdżą d o dom ów i chętnie w racają po każdych w akacjach. D la m nie sukces nie oznacza stopni n a u k o ­ wych i dobrej pracy i sławy; dla m nie sukces to widzieć, jak dziecko przybyw ające do nas z tw arzą pełną nienaw i­ ści i lęku po dw óch latach tryska życiem i szczęściem.

Nasi inspektorzy

W i e l k a B rytania jest krajem największej w świecie wolności. W innym kraju nie m ógłbym mieć Sum m erhill. G dy pom yślę o ingerencji państw europejskich, wówczas cieszę się, że m ieszkam i pracuję w kraju, który zostaw ia tak wiele sw obody pryw atnym przedsięwzięciom . Jednakże M inisterstw o Edukacji, a obecnie D ep ar­ tam ent Edukacji i N auki (D E N ), spraw uje kontrolę nad wszystkimi szkołam i. W szystkie szkoły, publiczne i pry­ w atne, są w izytow ane przez inspektorów Jej Królewskiej M ości (IJK M ). Pierwszą dużą inspekcję mieliśmy w Sum m erhill w 1939 roku. Potem po dziesięcioletniej przerw ie n astąpiła kolejna inspekcja, po której został sporządzony stosow ny raport. Z jednym w yjątkiem Sum m erhill nigdy nie była wizy­ tow ana przez IJK M , którzy rozum ieliby założenia nasze­ go system u kształcenia — najpierw życie, potem lekcje. Zaw sze miałem uczucie, że D E N jest obojętnie, jeżeli nie w rogo, do nas nastaw iony. P rzeprow adzali inspekcje Sum m erhill z zupełnie różnego od naszego p u n k tu wi­ dzenia. Dla nas lekcje nie były najważniejsze. W ciągu pięćdziesięciu lat istnienia szkoły naszym w ychow ankom dobrze wiodło się w życiu zaw odow ym , a naw et wiele trudnych dzieci udało nam się w yprow adzić na d o b rą drogę. R a p o rt poinspekcyjny Jo h n a Blackie’ego z 1949 roku dow odzi, że przynajm niej jeden człowiek w m inisterstw ie m iał jakiekolw iek pojęcie o tym , czym zajm ow aliśm y się w Sum m erhill. O d tam tej pory byliśmy dręczeni przez inspektorów oceniających szkołę jedynie na podstaw ie

dziejaszka. Uleczyliśmy go po czterech latach ciężkiej pracy i nieskończonej cierpliwości okazyw anej m u przez nauczycieli. C hłopiec opuścił szkołę w wieku siedem ­ nastu lat. Jego m atk a napisała do nas: „Bill dojechał do domu. B rakuje dw óch p ar jego skarpetek. Czy m ógłby pan, proszę, dopilnow ać, aby nam je zw rócono” . C zasam i rodzice ujaw niają zazdrość w obec opiekunki zajm ującej się ich dziećmi w Sum m erhill. Bywały m atki, które podczas odw iedzin szły p ro sto do szafy z rzeczami ich dzieci i m arszcząc nos, daw ały do zrozum ienia, że opiekunka nie odpow iada ich w ym aganiom . N a nasze nieszczęście, jeżeli dziecko zbytnio pokocha Sum m erhill, to niektórzy rodzice robią się zazdrośni. Nowi uczniow ie nie zawsze zachow ują się w dom u taktow nie. C zęsto rodzice skarżyli się, że dziecko nudziło się w d o m u w czasie w akacji, i nie om ieszkało o tym powiedzieć. Oczywiście wiele dzieci nudzi się w dom u. N ierzadko nie opuszczają swego dom u; w racają do dom u ze szkoły z internatem i nie znają żadnych m iejs­ cowych dzieci, z którym i m ogłyby się bawić. Wiele dzieci w dom u spotyka się z niezbędnym i ograniczeniam i — le­ karz pow iedział swemu synkow i, że nie w olno m u hała­ sować przed jego gabinetem . Dzieci zwykle akceptują pod o b n e ograniczenia, zdając sobie spraw ę z tego, że są one konieczne. O statn io p iętnastoletnia dziew czynka pow iedziała mi: „Jeżeli m a się dobrych rodziców , to Sum m erhill spraw ia, że kocha się ich jeszcze bardziej, ale jeżeli są źli, to Sum m erhill pozw ala ich przejrzeć, a wówczas nie sposób ich ścierpieć” . O na m iała trudnych rodziców . Z ap y ta­ łem, dlaczego uw aża ich za złych. „P oniew aż oni wierzą w w olność tylko w swych m yślach. Przysłali m nie tutaj, abym była w olna, ale gdy spostrzegli, że zrobiłam się zbyt niezależna, zwrócili się przeciw ko szkole. W iedzą, że nasz system pozostaw ia dziecku sw obodę uczestniczenia w lekcjach, ale ciągle mi z tego pow odu dokuczają. Wiem oczywiście, dlaczego się tym m artw ią; obaw iają się, że

nigdy się nigdzie nie dostanę bez opanow ania m ateriału przynajm niej z kilku przedm iotów . Wiem o tym , ale dlaczego w takim razie m nie tu przysłali? M yślę, że m am dość oleju w głowie, aby zdać egzam iny, gdy będę do nich go tow a". Idealni rodzice — a m iałem takich wielu — to ci, którzy całym sercem w spom agają szkołę. N igdy nie m artw ią się postępam i w nauce czy nieporządkiem w pokojach; nigdy nie pytają, dlaczego nie inspirujem y dzieci przez wieszanie reprodukcji C ezanne’a czy R em brandta. N igdy nie m artw ią się tak nieistotnym i spraw am i ja k uczenie dzieci dobrych m anier. K ró tk o m ów iąc, wierzą w to, w co i my wierzym y — że dzieci m uszą d o rastać w swym w łasnym tem pie. Tacy rodzice budzą zachw yt we m nie i m oich pracow nikach. Zaw sze trochę się denerw uję, gdy piszę do rodziców na tem at ich dzieci, obaw iając się, że m ogą pozostaw ić mój list gdzieś na wierzchu w trakcie pobytu dziecka w dom u w czasie świąt. A co więcej, obaw iam się, że napiszą d o swych dzieci: „N eill m ówi, że nie chodzisz na lekcje i jesteś w tym sem estrze bardzo nieznośny” . G dyby tak się stało, dziecko nigdy już nie obdarzyłoby m nie zaufaniem. T ak więc zwykle mówię, w m iarę m ożliwości, ja k najm niej, chyba że wiem, iż rodzicom m ożna całkow icie zawierzyć. W iększość mojej pracy sprow adza się do napraw iania błędów popełnionych przez rodziców . W stosunku do rodziców , którzy szczerze p o trafią przyznać się do popełnionych w przeszłości błędów i pró b u ją nauczyć się, jak najlepiej trak to w ać swoje dziecko, czuję zarów no sympatię, jak i podziw. Ale inni rodzice, rzecz dziw na, w olą raczej trzym ać się bezużytecznego i niebezpiecznego kodeksu, niż spróbow ać sam em u przystosow ać się do dziecka. A co jeszcze dziwniejsze, w ydają się zazdrośni o miłość, ja k ą darzy m nie ich dziecko. Dzieci kochają nie tyle m nie, co m oje niew trącanie się do ich spraw . Jestem ojcem, o jakim m arzyli, gdy ich 226

J 1 | i j | 1 | ] | I ) ■ f i

j | | ■ !

praw dziw y ojciec krzyczał: „Przestańcie hałasow ać!” Nigdy nie w ym agam dobrych m anier czy uprzejm ych słów. N igdy nie pytam , czy um yły tw arze. N igdy nie prosiłem o posłuszeństw o, szacunek czy traktow anie mnie z czcią. Pom im o w szystko zdaję sobie spraw ę, że nie m oże być mowy o praw dziw ym w spółzaw odnictw ie pom iędzy oj­ cem i m ną. Jego p raca polega na zarobieniu na utrzym a­ nie rodziny. M oja p raca polega na bad an iu psychiki dzieci, na poświęceniu im całego m ojego czasu i uwagi. Jeżeli rodzice nie chcą stać się bardziej św iadom i tego, na czym polega rozwój ich dzieci, to m uszą liczyć się z tym , że zostan ą w tyle. I rodzice często pozostają w tyle. Z darzyło mi się, że rodzic napisał do jednego z dzieci w mojej szkole: „Jeżeli nie potrafisz popraw niej pisać, to lepiej w ogóle d o m nie nie pisz” . Z ostało to skierow ane do dziew czynki, k tó rą podejrzew aliśm y o niedorozw ój um ysłowy. N iejednokrotnie m usiałem podnosić głos na n arzeka­ jących rodziców : „P ański chłopiec kradnie, m oczy łóżko; jest aspołeczny, nieszczęśliwy, czuje się gorszy — a pan przychodzi do m nie i psioczy, że wyszedł po p an a na stację z b ru d n ą tw arzą i brudnym i rękam i!” Nie jestem człowiekiem skorym do gniewu, ale jeżeli trafiam na m atkę lub ojca, którzy nie chcą lub nie p o trafią pojąć sensu w artości tego, co jest ważne i tego, co jest nieistot­ ne w ch arakterze i zachow aniu dziecka, to w padam w złość. Być m oże dlatego jestem uw ażany za osobę w rogo nastaw ioną do rodziców . Z drugiej jed n ak strony, ja k a ż to przyjem ność, gdy m atk a przybyw ająca z wizytą mówi do m nie rozprom ieniona na w idok swego u m o ru ­ sanego, o b d arteg o dziecka: „C zyż on nie w ygląda na zdrow ego i szczęśliwego?” W Sum m erhill traktujem y dzieci ja k rów nych sobie, co oznacza, że szanujem y indyw idualność i osobow ość dzie­ cka, tak ja k szanow alibyśm y indyw idualność i o sobo­ wość dorosłego, pam iętając, że dziecko jest inne niż

dorosły. Przecież my. dorośli, nie żądam y, aby wujek Bill zjadał w szystko z talerza, jeżeli nie lubi on m archew ki, ani żeby ojciec um ył ręce, nim zasiądzie do stołu. N a litość boską, jakież to m a znaczenie, czy T om m y siada do posiłku z brudnym i rękom a? To ma znaczenie w A m ery­ ce, gdzie naród m a bzika na punkcie bakterii; to ma znaczenie w podm iejskich osiedlach, gdzie czystość jest staw iana przed pobożnością. Przez ustaw iczne p o p ra ­ wianie dzieci w yrabiam y w nich poczucie niższości i rani­ my ich godność osobistą. C zęsto zadaje mi się pytanie; „C zyż Sum m erhill nie jest przedstaw ieniem jednego ak to ra? Czy m ogłaby dalej istnieć bez ciebie?” Sum m erhill pod żadnym względem nie jest dziełem jednego człowieka. N igdy taka nie była. T o praw da, że sam pom ysł był m ój, ale bez pom ocy innych pozostałaby jedynie pom ysłem . W codziennej pracy szkoły m oja żona Ena i nauczyciele są równie ważni jak ja. T o idea niew trącania się do rozw oju dziecka i niew yw ierania na dziecko nacisku uczyniła tę szkołę taką, ja k ą jest. M oja pierw sza żona pom ogła mi założyć szkołę, p o ­ święcając się jej na rów ni ze m ną. Różniliśm y się w p o ­ glądach na to, jak pow inno się traktow ać dzieci. Jej przeszłość — A ustralia, szkoła m uzyczna w Lipsku, pobyt w Niem czech — była całkiem różna od życia, jakie w iodła w naszej szkole. Była też w ojującą sufrażystką i siedziała w więzieniu. Brała udział w buntow niczych ruchach. M oja druga żona. Ena, o innej przeszłości, pasow ała do naszego system u od pierwszej chwili. Zaw sze po p iera­ ła m oje przestrzeganie zasad wolności, pracow ała na rzecz szkoły niczym niewolnik i nadal to czyni. Bez przesady m ożna powiedzieć, że jest najciężej pracującą o sobą w Sum m erhill. K obietom w naszej szkole nie jest łatw o. W szystkie one n arażone są na nienaw iść ze strony dziewczynek buntujących się przeciw ko swym m atkom . D oglądają 228

prac dom ow ych, podają jedzenie i często m uszą być stanow cze w obec dzieci, które pró b u ją wolność zmienić w rozw ydrzenie. M yślę, że każdy, kto zajm uje się sp ra­ wami jedzenia, skupia na sobie sporą dozę dziecięcej nienawiści. Obie kobiety skarżyły się na m arnow anie jedzenia i niszczenie mebli. T o było nieuniknione, jeżeli nie chciały dopuścić d o całkow itego rozw ydrzenia dzieci. W róćm y jed n ak do pytania o to, czy Sum m erhill jest przedstaw ieniem jednego ak to ra . Czy Little C o m m o n ­ wealth (patrz s. 309) był przedstaw ieniem jednego ak ­ tora? Czy szpital A lberta Schweitzera był przedstaw ie­ niem jednego ak to ra? Spodziew am się, że E ton i H arrow były na p o czątku spektaklam i jednego ak to ra , ale od daw na ju ż nie są. M iejsce założyciela zajęła tradycja. Spójrzm y na to tak: Czy m a znaczenie to, kto jest dyrektorem dużej szkoły publicznej? Podejrzew am , że pojedynczy d y rek to r nie m oże przeprow adzić fundam en­ talnych zm ian, takich ja k na przykład uczynienie z E ton szkoły koedukacyjnej czy sam orządow ej. O rganizacja kładzie kres pionierstw u. M łody diabeł w piekle przybiega bardzo poruszony do swego m istrza. — M istrzu, m istrzu, w ydarzyło się coś okropnego; oni, tam na ziemi, odkryli prawdę! D iabeł uśm iechnął się. — W szystko w po rząd k u , chłopcze. Poślę im na górę kogoś, kto to zorganizuje. N o cóż, ja k na razie Sum m erhill nie jest zorganizow a­ na, i nie obrosła tradycją. Nie m ogę zaprzeczyć tem u, że Sum m erhill działała dzięki m nie, ale nie jestem pewny, czy nadal funkcjonuje dzięki mnie. O becnie cały system zdaje się działać sam odzielnie. G dy przez trzy miesiące byłem w yłączony z pracy z pow odu rwy kulszowej, wie­ działem , że szkoła funkcjonow ała ja k zwykle, ale w tym miejscu m uszę zaznaczyć, że Ena, m oja żona, jest częścią dw uosobow ego spektaklu, poniew aż ona zna i czuje szkołę tak sam o ja k ja. Pracow nicy też nam pom agają.

Na ile m oja osobow ość (niech mi będzie w olno trochę się 1 pochełpić), m oja cierpliwość, moje poczucie hum oru, brak skłonności do denerw ow ania się, m oje uchylanie się i od bycia stanow czym przew odnikiem dla każdego dziec- 1 ka — nie potrafię powiedzieć, na ile owe cechy m ają f wpływ na sukces szkoły. Nie potrafi tego uczynić rów- 1 meż nikt inny. To tak, jak b y pytać, na ile uśm iech | H om era Lane a wpływał na jego najbliższych uczniów. J Nie p odoba mi się idea jedności, poniew aż to nie I człowiek tu się liczy, ale idea. K ult jednostki został 1 słusznie potępiony w Rosji. N igdy w życiu nie mogłem zrozum ieć, dlaczego tysiące nauczycieli nie p otrafią spra- 1 wić, aby ich szkoły były wolne i szczęśliwe. D o tego nie ! trzeba być geniuszem; nie trzeba być superm anem , wy­ starczy jedynie być kobietą lub m ężczyzną nie prag­ nącym za wszelką cenę pouczać innych, jak m ają żyć. _ K om unizm zniszczył znaczenie jednostki i obdarow ał 1 nas Leninem , a potem Stalinem . W ygląda na to, że I jedność poglądów jest rodzajem religii. W iększość ludzi pragnie mieć boga, w którym m oże mieć oparcie i przew odnika; większość A nglików pragnie mieć m onarchę, I przed którym może bić pokłony. Pow staje jednak pyta- l nie. czy ludzkość w ogóle m oże obejść się bez przy- 1 wódców? Ja nie jestem przyw ódcą. Ja jestem członkiem społecz- i ności sam orządow ej. M ogę jedynie powiedzieć, że nie | lubię wszelkiego rodzaju przyw ódców . W moim rozu- ] m ieniu przyw ódca jest człowiekiem z g ru n tu egocent­ rycznym , goniącym za władzą dla sam ego siebie. M oją nagrodą nie są pochw ały, tytuły, zwolennicy, lecz tylko jed n o — radość z w ykonania pracy, której oddałem całe ; swe serce i energię. K ażde społeczeństw o podążające za przyw ódcą ma tendencję do stagnacji: „N asz przyw ódca tego nie robił, to i my tego nie m usim y ro b ić” . Steiner był bardzo inteligentnym facetem , ale w Sztokholm ie d y re k to r tam ­ tejszej szkoły R udolfa Steinera rzekł do mnie po wy-

i

j

kładzie: „N ie zgadzam się z niczym , co powiedziałeś dzisiejszego wieczoru. Ty wychowujesz do tego życia, podczas gdy my wychow ujem y do życia przyszłego". Nie sądzę, aby Steiner pow iedział coś takiego. N iektórzy m ów ią, że m oja p raca m a negatyw ny sk u ­ tek; dla m nie brzm i to jak kom plem ent, poniew aż na drugim biegunie jest to, co uw ażają oni za o k ropnie pozytywne, czyli dyscyplina i u rab ian ie ch arak teru . Jeże­ li nie wie się, jak ie dziecko pow inno być, to trzeba być negatyw nym , widzem, i to jest to, czego nie chce zrobić establishm ent, czego nie p o trafi zrobić. Oni wiedzą, jakie pow inno być dziecko. M ontessori i R u d o lf Steiner wie­ dzieli, ale H om er Lane nie wiedział. 1 ja rów nież tego nie wiem. N igdy nie traciłem jed n ak nadziei, gdy dziecko przez lata nie ro biło postępów . Jed n o z takich dzieci, chłopiec, który nigdy w Sum m erhill nie uczęszczał na lekcje, opuściło szkołę, ledwie um iejąc czytać. Obecnie jest bystrym m łodym człowiekiem , który jeździ a u to ­ stopem po całym świecie. Pracow ał w Bangladeszu, pom agając głodującym , a teraz jest w drodze do p o łu ­ dniow o-w schodniej A fryki, gdzie chce nieść pom oc rdzennej ludności. Ale nie p o trafi p o praw nie pisać i ni­ gdy nie słyszał o D ługim Parlam encie. T o ponow nie przywodzi na myśl pytanie: Czym jest edukacja? Ja twierdzę, że przede w szystkim jest kształtow aniem c h a ra ­ kteru od w ew nątrz, a nie narzucaniem ch a rak teru E t on, H arrow czy szkół podstaw ow ych. Innym często pojaw iającym się pytaniem jest: „ K to poprow adzi dalej Sum m erhill po twojej śmierci? C zęsto zastanaw iałem się, czy nie m ógłbym znaleźć na zew nątrz kogoś, kto ko n ty n u o w ałb y dalej m oje dzieło, ale nigdy nikogo takiego nie znalazłem . T o w ygląda na gigantycz­ ne zarozum ialstw o, przerośnięte ego, ale czyż istnieje człowiek, któ ry uw aża, że jest w swej pracy do za­ stąpienia? W m ojej szkole sam w ykonuję wiele dziw acz­ nych prac, do których m ógłbym oddelegow ać kogoś innego — napraw iam zam ki, napraw iam krzesła, m aluję

drzwi — po prostu dlatego, że jestem przekonany, iż inny facet nie zrobiłby tego rów nie dobrze. Nie objąłem spuścizny po H om erze Lanie: ja jedynie uczyłem się od niego i gdyby nadal żył, to wiem, że w wielu spraw ach m ielibyśm y bardzo odm ienne zdanie. Reich nie przejął spuścizny po Freudzie: on poszedł dalej, budując na położonych przez F reuda fundam entach, a potem p o ­ szerzył cały gm ach o całkow icie nowe fundam enty. Uczniowie są groźni i często zbyt obciążeni kom pleksem niższości. Nie, Sum m erhill p raw dopodobnie um rze w raz z m oją śmiercią lub przejściem na em eryturę i twierdzę, że to nie będzie m iało wielkiego znaczenia. Nie jestem prorokiem i wszelkie moje przew idyw ania co do przyszłości edukacji nie m ają specjalnego znaczenia. Być m oże, gdy obecne napięcie na linii W schód— Z achód, strach i nienawiść zostaną usnunięte — czy to na drodze wojny, ko m ­ prom isu, czy zwycięstwa jednej z politycznych i ideo­ logicznych stron nad drugą — to św iatow e m odele edukacji będą akceptow ać w większym stopniu wolność dziecka. M ogę sobie w yobrazić, jak pew nego dnia jak iś student będzie czytał w swym podręczniku: ,,W połow ie wieku w dziedzinie edukacji przeprow adzano sporo ekspery­ m entów pod hasłem wolności. N ajbardziej znanym , m oże raczej pow inniśm y powiedzieć głośnym , z tych eksperym entatorów był Szkot o nazw isku M cNeill, k tó ­ ry założył w Sussex pryw atną szkołę, zw aną Sum m erhill. Spoglądam y dziś z uśmiechem na jego skrajne poglądy — całkow ita sw oboda, by uczyć się lub bawić, sam odzielne spraw ow anie rządów przez dzieci, żadnego m oralnego urabiania — ale zarazem m usim y przyznać, że uczynił rów nież sporo dobrego, opow iadając się przeciw ko p o ­ w ierzchow nem u szacunkow i dla lekcji. N asze pokolenie, oczywiście, odrzuca ideę całkow itej wolności. O d czasu, gdy dwadzieścia lat tem u zakazano nauki religii, nie zrezygnow aliśm y z naszego świętego praw a do kierow a­

nia dziećm i, dobrotliw ie dzieląc się z mmi naszymi doświadczeniami. Jednocześnie m usimy docenic M cNeilla n pom oc w uw olnieniu naszych szkół od odw iecz­ nych plag, takich jak kary, surow a dyscyplina . m epoUS m u tk ie m napaw a m nie to, że w krótce będę m usiał opuścić te wszystkie now e budynki, do k tórych wzniesie­ nia zmusili nas IJK M , ja k o że w wiekuKos,en; d f eS^ ośm iu lat nie m ogę spodziew ać się, aby czekało mnie ,eszcze długie życie. M am nadzieję, z e m oja rodzina będzie um iała prow adzić szkołę po mojej śmierci, ale bez m e g o nazw iska nie wiem, czy nadal będzie o na przycią­ gała uczniów . Ale naw et jeżeli ta szkoła um rze w raz ze m ną, to tych ostatn ich pięćdziesiąt lat i tak pozostanie przykładem uczciwej roboty.

Dzieciństwo szkockiego chłopca*

lYlłodemu pokoleniu niełatwo wyobrazić sobie, jak wyglądało życie na wsi pod koniec ubiegłego stulecia. Dzisiaj każdy wiejski chłopak ma dostęp do kina; ma lub może słuchać radia; ogląda telewizję i widuje przejeż­ dżające przez wioskę ciężarówki, furgonetki i autobusy. W czasach m ojego dzieciństw a życie płynęło powoli, w kab rio letach i na row erach. R az do roku mieliśmy szkolny piknik. T o była k ap italn a im preza. Jechaliśm y na chłopskich furm ankach i wieśniacy całe noce spędzali na polerow aniu uprzęży i szczotkow aniu swych koni. Ze wszystkich dni w roku, ten jeden był niczym dzień w niebow stąpienia; następny dzień był czarny niczym najgłębsze piekielne czeluści. Dzień po szkolnym pikniku niezm iennie był dla mnie dniem rozpaczy, w którym często szlochałem z jaw nego nieszczęścia. W spaniałości odeszły i nigdy już nie pow rócą. W pozostałe 364 dni roku nic się w K ingsm uir nie działo. Tę m onotonię życia przeryw ały jedynie sporady­ czne śluby czy pogrzeby. O ba w ydarzenia były mile widziane, ale preferow aliśm y śluby. C zęsto były to wy­ m uszone cerem onie; ja k to m ów ią, p ara m łoda „ p o ­ dzieliła ślubny to rt jeszcze przed weselem ” . Śmierć nie była mi obca. N ieraz byłem na pogrzebie m ałych członków rodziny i znałem , co to sm utek i łzy a także ulgę po złożeniu ciała w grobie. Nim ukończyłem * A.S. Ncill urodzit się 17 października 1883 ro k u w F o rfar, w Szkocji, a zm arł 22 września 1973 roku w A ldeburgh, w hrabstw ie Suffolk.

dziesięć lat, m usiałem brać udział w trzech pogrzebach. M oja m atka m iała trzynaścioro dzieci, łącznie z tym , k tó re urodziło się m artw e. Wiele lat później, gdy kryty­ kow aliśm y ją za urodzenie tak wielu dzieci, ona nie­ zm iennie pow tarzała nam , że taka była wola Boga i gniewała się, gdy m oja siostra C lunie m ówiła: „T o w szystko bardzo dobrze, ale nie m iałaś praw a rodzić m nie w jedenaście miesięcy po Allie; a jeżeli nazyw asz to wolą Boga, to jego też winą jest moje słabe zdrow ie” . P odobnie jak większość dzieci, nie zdaw aliśm y sobie spraw y ze zm ian p ó r roku. Mgliście pam iętam zimy, k tóre zdaw ały się bardziej śnieżne od obecnych, kiedy ślizgaliśmy się na drogach, jeżdżąc na łyżwach niezdarnie niczym żaby. C zasam i, gdy m róz bardziej schwycił, próbow aliśm y ślizgać się na miejscowym stawie, ale nigdy nie szło nam to za dobrze. Po części były tem u winne nasze łyżwy, tak stępione od jeżdżenia po kolei­ nach, że nie chciały trzym ać się lodu. N asze zabaw y zm ieniały się w raz z poram i roku: gdy m arcow e wichry goniły na drogach tum any kurzu, grali­ śmy w kulki, późną w iosną bawiliśm y się bączkam i. Wszyscy mieliśm y kulki i bączki, a także żelazne obręcze, k tó re nazyw aliśm y „girds” , ale nigdy nie wiedziałem , skąd je braliśm y. K ulki w sklepach były bardzo drogie — j dziesięć kosztow ało pensa — a m im o to, gdy zaczynał się sezon na grę w kulki, biedni, obdarci chłopcy pojaw iali się nagłe z kieszeniam i pełnym i tych cacek. Byłem słaby w grach zespołow ych i gdy dzieliliśmy się na drużyny do gry w piłkę, m nie zawsze, ku mojej hańbie, w ybierano na końcu. Nie przypom inam sobie jed n ak , abym kiedykol­ wiek uw ażał sportow ców za w zór godny naśladow ania. D la nas w iosna — przede wszystkim — oznaczała tu m an y kurzu niesione m arcow ym i w iatram i, a później radość z p lądrow ania ptasich gniazd. K ażdy z nas m iał kolekcję jajek, ale nigdy nie om ieszkaliśm y złupić n a p o t­ kane gniazdo, bez względu na to, ile ju ż posiadaliśm y jaj danego rodzaju. Owe poszukiw ania gniazd były 238

podniecającym zajęciem, ponieważ, w iodło nas na za k a­ zane tereny, gdzie królow ał nieokrzesany gajowy, k tó re­ go głos budził w nas paniczny strach. N adal jeszcze zam ieram ze strachu na w spom nienie głosu, który usły­ szałem, gdy szykowałem się do w spinania na drzewo: „C o, do diabła, tam robisz?” W szyscy słyszeliśmy o p o ­ wieści o gajowych bijących chłopców , ale te historie m usiały być chyba wyssane z palca, poniew aż ten czło­ wiek nigdy nas nie d o tk n ął. Jak o bojaźliwy chłopak często m usiałem stać na straży; to było gorsze niż sam o uczestniczenie w w ypadach. Dzień egzam inów był o statnim dniem szkoły, a dla nas był jednym z najpogodniejszych dni w roku. Stanow ił on preludium do tygodni wolności, w czasie których całymi dniam i m ogliśm y łapać d ro b n e rybki w Back D itch lub zapuszczać się dalej, nad Vinney, gdzie próbow aliśm y łowić rękom a pstrągi — ale nigdy żadnego nie złapaliś­ my. N igdy też nie próbow aliśm y użyć linki i haczyka, bez w ątpienia dlatego, że były zbyt drogie. Wiele lat tem u, gdy ja k o student przejeżdżałem na rowerze przez Vinney, zobaczyłem z m ostu swego m łod­ szego b ra ta , Percy’ego, z wędziskiem w dłoni. Z ap y ta­ łem, ja k długo tam ju ż stał. — Dwie godziny — o d p arł — i naw et nie skubnęło. — Pokażę ci, ja k łowić ryby — pow iedziałem z całą wyższością starszego b ra ta i zarzuciłem wędkę. Pstrąg rzucił się na haczyk, a ja błyskaw icznym ruchem wyciąg­ nąłem go z wody. — T ak się łowi ryby — pow iedziałem i zostaw iłem go. T o była jed y n a ryba, ja k ą złapałem w swym życiu, ale jestem pewny, że do samej śmierci Percy uw ażał m nie za dośw iadczonego w ędkarza. Późnym latem rów nież narażaliśm y się gajow em u, chodząc na m aliny. W tym w ypadku m ieliśmy poparcie naszych rodziców. D la mojej m atki zrobienie możliwie jak największej ilości m alinow ego dżem u było koniecz­ nością z ekonom icznego p u n k tu widzenia, a w lasach

były rów nież jagody. M iejscowy dziedzic zabronił z b ie ra -1 nia jagód; na poparcie swej decyzji m iał to, że zbieracze a płoszyli bażanty i przepiórki. M oja m atka w czasie sezonu na jag o d y harow ała ja k 1 wół. R ondel do sm ażenia pow ideł rzadko znikał z ognia, ?! a my uwielbialiśm y unoszący się z niego rozkoszny 1 zapach. M atk a była napraw dę cudow ną gospodynią; | naw et teraz nie m ogę pojąć, ja k udaw ało jej się zawsze 1 zrobić dokładnie tyle dżem u, aby starczyło nam na całą I zimę. Była du m n a ze swej um iejętności robienia dżem u, j szczególnie że była jedyną kobietą we wsi, która potrafiła i zrobić gęsty dżem truskaw kow y. Pranie i prasow anie ) satysfakcjonow ało ją w rów nym stopniu. Zam ęczała się przy balii i desce do prasow ania, używ ając żelazka na j węgiel. O baw iam się, że to od tam tego czasu, z uwagi na j czystość bielizny w ypranej przez m atkę, zawsze uw aża- | łem, że w większości pralni gorzej piorą. G dy byłem chłopcem , m oja m atk a cierpiała na stra- J szliwe bóle — często tru d n e do zniesienia — z pow odu kam ieni żółciowych, ale nigdy nie czyniła ze swej ch o ro ­ by wym ówki dla zaniedbania swych prac dom ow ych. M yślę, że szczególnie du m n a z siebie była w niedzielny ranek, gdy stała w furtce i przyglądała się naszem u w ym arszowi do kościoła: ojciec w swym cylindrze i wykrochm alonej koszuli; chłopcy w swych dokładnie wy­ czyszczonych ubraniach; dziewczynki w starannie wy­ prasow anych sukienkach. M atka zrobiła się bardzo oty ­ ła i rzad ko sam a chodziła do m iasteczka, robiła to jedynie przy szczególnych okazjach, takich jak dni świą­ teczne. D la nas, dzieci, niedziele zawsze w ydaw ały się przy­ gnębiające, w bijano nas wówczas w odśw iętne ub ran ia z nakrochm alonym i kołnierzykam i i m ankietam i. Byliś­ m y przyzwyczajeni d o kołnierzyków , poniew aż m atka była du m na z tego, że jej chłopcy nosili praw dziw e sztywne kołnierzyki naw et w ciągu tygodnia. Nie cier­ pieliśmy tych wszystkich przygotow ań zw iązanych z wyj­ 240

ściem do kościoła. Szarpaliśm y się z niezgrabnym i spin­ kami d o m ankietów , m usieliśm y spokojnie stać, gdy w cierano nam olej we włosy. S trojono nas, a nie mieliśmy d okąd w tych swoich odśw iętnych strojach chodzić — przynajm niej nie tam , gdzie mieliśm y ochotę. W iedzieliś­ my, że czeka nas półtorej godziny sakram enckiej nudy, siedzenia p ro sto na tw ardej ławce — jedynie bogaci mieli ławki wyściełane — słuchania nudnych psalm ów i hym ­ nów, i rów nie w lokących się bez końca kazań dr. Caie. Z a czasów m ojego dzieciństw a religią panującą w Szkocji był zm odyfikow any kalwinizm . N ie pam iętam , aby kiedykolw iek m nie uczono, że d o k try n a predestynacji na zawsze podzieliła ludzi na dobrych i złych, a sam i w ogóle nie mieliśm y w tym względzie nic do powiedzenia. Nie, mieliśm y w olną wolę. M ogliśm y wy­ brać pom iędzy niebem a piekłem , ale do nieba trafiało się jedynie poprzez m odlitw ę do Boga lub Jezusa, i to po otrzym aniu rozgrzeszenia. D roga do piekła była łatw iej­ sza. W ystarczyło jedynie być grzesznikiem , aby się tam dostać. Swój em ocjonalny stosunek do religii wyniosłem z d o ­ m u, nie z kościoła. T eraz myślę, że to babcia była tą, k tó ra d b ała o odpow iedni poziom religijności naszych rodziców. D la niej w szystko było takie proste. Skoro słowa Boga były natchnieniem — praw dziw e od pierw ­ szego d o o statniego — to w ystarczyło jedynie wierzyć, by trafić do nieba. M atk a i ojciec trzym ali się tej religii, d o póki, z wiekiem, nie złagodnieli. Potem na wiele lat ją porzucili, znajdując w końcu ukojenie w spirytualizm ie. N ie uczono nas religii ja k o takiej; o n a była wszędzie w okół nas, w pow ietrzu unosiła się negacja życia. M ój ojciec odm aw iał przed każdym posiłkiem m odlitw ę, ale tylko w obecności naszej m atki. T o ona robiła przerw ę po nalaniu nam w szystkim zupy. „T eraz, G eorge” — m ów iła, a on dziękow ał Bogu za jego łaskaw ość. N adal słyszę, jak zm ieniał jej się głos, gdy mówiła: „T eraz, G eo rg e” . P rzypom inał mi głos prezentera BBC, k tó ry po

pogodnym zrelacjonow aniu pow odzi w C hinach nagle ściszał swój głos, by oznajm ić: „Z wielkim żalem zaw ia­ dam iam y o śm ierci...” Niedziela była dniem świętym; m ożna było w ykony­ wać tylko niezbędne prace. N asze lektury były cen­ zurow ane i m usieliśm y czytać tanie krym inały pod osło­ ną okładki „d o b rej” książki. Babcia, ze swym czułym na szachrajstw o nosem , czasam i nas przyłapyw ała. W szyst­ kie gry stanow iły tabu; nasze spacery nie były wielką przyjem nością. W iejscy chłopcy kopali na drodze puszki, ale naw et owi poganie nie rozgrywali meczów praw dziw ą piłką. Z naliśm y dokładnie kam ienie m ilow e znaczące szero­ ką drogę „w iodącą na stracenie” . T o był seks, kradzież, kłam stw o, przeklinanie i profanacja dnia świętego. (Za tym o statnim kryły się niem al wszystkie przyjem ności). N ie pam iętam , aby takie cnoty ja k posłuszeństw o i d a ­ rzenie szacunkiem były kam ieniam i m ilow ym i na drugiej dro d ze — prostej i wąskiej ścieżce „w iodącej do życia w iecznego” . N ieposłuszeństw o nie w chodziło w naszym w ypadku w grę; byliśmy zbyt dobrze wyćwiczeni, aby próbow ać nieposłuszeństw a. M oja siostra C lunie była mniej bojaźliw a i słabiej wierząca ode mnie. Z a żadną cenę nie chciała zaakcep­ tow ać istnienia piekła; a gdy odrzuciła Boga i jego niebiosa, to napraw dę bałem się, że padnie na miejscu trupem . Mój strach był spow odow any p o n u rą opow ieś­ cią ze Skróconego katechizmu babci o pokojów ce o sk ar­ żonej o kradzież srebrnej łyżeczki. „N iech Bóg spraw i, abym padła trupem na m iejscu, jeżeli to ja ukradłam tę łyżeczkę!” , zaw ołała ow a pokojów ka i oczywiście padła trupem na m iejscu przy w tórze brzęku uderzającej o p o d ­ łogę srebrnej łyżeczki. Przypom inałem tę historię nieraz ateistycznej C lunie, ale ona tylko śm iała się ze m nie lekceważąco. M oja babcia była m edium . Nie była jed n ak obdarzona, zdolnościam i jasnow idzenia, tak często w spom inanym i 242

w słyszanych w dzieciństw ie szkockich opowieściach. Jedna z nich m ów iła o Starym T am sonie, k tó ry d o tk n ął ram ienia pani B roon w kościele i szepnął: „Lepiej idź do dom u, bo twój chłop właśnie skręcił sobie k a rk ” . Pani B roon pojechała do oddalonego o siedem mil dom u, gdzie istotnie m iało miejsce takie nieszczęśliwe w ydarze­ nie. W dzieciństw ie o p ow iadano wiele podobnych his­ torii, ale zawsze były to opowieści typu „Z nam człowie­ ka, k tó ry słyszał o tym od pew nego człow ieka” . Nie, babcia zadow alała się bardziej n aturalnym zjawiskiem; jej specjalnością były pukania. „Ja już długo nie pożyję — m aw iała, schodząc ran o na dół ze swego pokoju bardzo, bard zo przygnębiona. — Słyszałam trzy ostrzegaw cze puknięcia głośno i w yraźnie. Stw órca m nie w zyw a” . 1 szła ponow nie na górę, aby przygotow ać swą trum ien­ ną bieliznę. Oczywiście, przyzwyczailiśm y się do jej przeczuć, jednakże mieliśm y pew ne w yrzuty sum ienia, gdy w końcu um arła po usłyszeniu tych swoich puknięć. Jak o chłopiec rzadko czytywałem książki. N ie pam ię­ tam , aby mój b rat Neilie czytywał więcej niż inni. K ażda książka, którą przeczytałem , była mi polecana przez mego brata Willie lub m oją siostrę Clunie. Willie czytał wszyst­ ko, co w padło m u w ręce, i już w młodości m iał w yrobiony świetny gust. C lunie także „pożerała” książki i, choć m łodsza ode m nie o rok, już czytała Dickensa, T hackeraya i Jane Eyre, podczas gdy ja nie wzbiłem się ponad poziom tanich krym inałów . To dzięki nim odkryłem H .G . W ellsa, W .W . Jacobsa, A nth o n y ’ego H ope’a — Więzień Zendy zachwycił m nie — i R idera H aggarda. Po przeczytaniu Ona wiedziałem, że m oja przyszłość wiedzie do centralnej Afryki. Czytałem również M arie Corelii. Clunie i ja byliśmy zgodni, że była ona najwięk­ szym pisarzem wszech czasów; wspólnie napisaliśm y do niej list o takiej właśnie treści. G dyby tylko przysłała nam swój autograf, hołubilibyśm y ją aż do samej śmierci. Nigdy nie odpow iedziała na nasz list i w krótce zrobiliśm y się bardziej krytyczni wobec jej literackich d o konań.

O becnie, gdy otrzym uję listy m ówiące, że jestem naj­ większym z żyjących ludzi, zawsze na nie odpow iadam , obłudnie zaprzeczając kom plem entow i, ale życząc n a ­ daw cy szczęścia na przyszłość. M arie Corelli straciła dw oje praw dziw ych wielbicieli, nie odpow iadając na ich list; ja m am ich tak niewielu, że nie m ogę sobie pozw olić na stratę choćby jednego. Jeżeli jakiś m łodzieniec myśli, że jestem większy niż Szekspir i Shaw razem wzięci, to zaprzeczanie tem u byłoby szczytem nieuprzejm ości z mojej strony. B ohaterow ie z czasów m ojej m łodości często m nie zawodzili, ale być m oże obierałem złą ta k ­ tykę. Jestem pewny, że otrzym ałbym odpow iedź, gdy­ bym napisał: „D ro g a Pani C orelli, nie m oże pani pisać dla głupków ; pani bohaterow ie to faceci bez życia, a pani filozofia jest błęd n a” . M ój ojciec nie troszczył się zbytnio o mnie, gdy byłem dzieckiem . C zęsto bywał w obec m nie srogi, a ja nabaw i­ łem się w obec niego w yraźnego lęku, lęku, którego naw et ja k o m ężczyzna nie potrafiłem całkow icie przezwyciężyć. Dziś rozum iem , że mój ojciec po prostu nie lubił żadnych dzieci; choć był wiejskim nauczycielem , nie m iał z nimi praw dziw ego k o n tak tu . Zachw ycał się chłopcam i, którzy uczyli się lepiej od innych; a poniew aż ja nigdy nie okazyw ałem zainteresow ania lekcjami i nie potrafiłem się ich nauczyć, nie było nadziei, abym m ógł zdobyć jego zainteresow anie czy uczucie. Szkoła ojca znajdow ała się po jednej stronie drogi, a nasze m ieszkanie, w budynku należącym do szkoły, po drugiej stronie. W dom u był salon, jad aln ia, kuchnia i pięć sypialni. T oaleta znajdow ała się w w ychodku usytuow anym daleko w ogrodzie. Aby dostać się do szkoły, m usiałem tylko przejść na drugą stronę drogi, ale moi bracia uczęszczali do F o rfa r A cadem y i musieli chodzić dwie mile każdego ranka i wieczora. F o rfa r A cadem y była wstępem do uniw ersyteckiego wykształcenia. Dla m ojego ojca aw ans w życiu oznaczał aw ans na kolejne szczeble edukacyjnej drabiny. M ieliś­

my być ludźm i w ykształconym i, i Willie w skazyw ał nam drogę. W akadem ii był najlepszy z większości przed­ m iotów. Bez w yraźnego wysiłku udało m u się w wieku szesnastu lat pójść na uniw ersytet. Jego m etoda uczenia się polegała na tym , że przez trzy noce przed egzam inem siedział z m okrym ręcznikiem na głowie i wkuw ał; m iał fantastyczną pam ięć. Kiedy przyszła m oja kolej w stąpienia do akadem ii, nie posłano mnie. Byłem jedyny w m ojej rodzinie, który nigdy nie był w akadem ii. S m utną praw dą jest to, że niepotrzebne i beznadziejne byłoby posyłanie m nie tam , poniew aż nie potrafiłem się uczyć. M ój ojciec nadal nie bardzo się o m nie troszczył i nic dziwnego: byłem najw yraźniej tow arem pośledniejszego g atu n k u , nie p a ­ sującym do tradycji akadem ickich sukcesów; au to m aty ­ cznie zaakceptow ałem swój niższy status. Jeżeli boche­ nek m iał szczególnie tw ard ą i nieapetyczną piętkę, to mój ojciec odcinał ją zam aszystym ruchem ; drugim zam aszy­ stym ruchem pchał ją po stole w m oją stronę, m ówiąc: „D la A llie’ego to w ystarczy” . Szkoła m ojego ojca była dw upokojow ym budynkiem podzielonym n a „d uży” i „m ały ” pokój. W zasadzie była to szczęśliwa szkoła. C zasam i ojciec uciekał się do pom ocy rzem ienia, szczególnie w ówczas, gdy w yprow a­ dzały go z rów now agi nieuki, ja k o że pensja m ojego ojca zależała od liczby uczniów , którzy pom yślnie przeszli test dla klas piątych. W m iarę jak zbliżał się dzień inspekcji, mój ojciec denerw ow ał się coraz bardziej, uderzenia rzem ienia staw ały się coraz częstsze i m ocniejsze. Nie m ożna było posądzić go o faw oryzow anie kogo­ kolwiek; karał członków swej rodziny rów nie surow o jak innych, a ja obryw ałem naw et więcej od innych, gdy rzem ień szedł w ruch za hałasow anie czy psoty: ja k o Neill winienem był trzym ać się z dala od niegrzecznych chłopców . O koło czternastego roku życia zacząłem przodow ać ja k o żartow niś i mgliście jeszcze pam iętam , z ja k ą ła t­

wością rozśm ieszałem swych szkolnych kolegów. Poziom naszych żartów nie był zbyt wysoki; na geografii wymie­ nienie nazwy rzeki Po — „ p o ” w uczniow skim slangu znaczyło toaleta — w ystarczało, abyśm y chichotali przez całą lekcję. Z a wszelkie przew inienia o zabarw ieniu seksualnym mój ojciec karał bardzo surow o. P am iętam , jak dał Jockow i Rossowi sześć razów pasem na w yciągniętą na ławce rękę za to, że specjalnie upuszcza! swój rysik, aby mieć okazję do w sadzenia ręki pod spódniczkę dziewczynki. W owym czasie bardzo bałem się swego ojca. M iał p askudny zwyczaj chw ytania m nie za policzek i szczypa­ nia m ocno. C zęsto szczypał m nie boleśnie w ramię. M usiało być wówczas we m nie coś nie budzącego sym ­ patii, poniew aż innych członków naszej rodziny tra k ­ tow ał bardziej sprawiedliwie. Byłem niezdarny, a nie­ zgrabny wygląd rów nież działał na m oją niekorzyść. Dzięki odstającym uszom zarobiłem przezw isko Uszol, a m oje stopy urosły w szybkim tem pie do rozm iarów , jak ie m ają obecnie. Bardzo wstydziłem się m oich wiel­ kich butów . Przy chodzeniu staw iałem palce do środka i człapałem , a te wielkie buty uderzały jeden o drugi, czasam i o siebie zaw adzając. Z całą pew nością nie byłem upragnionym synem dla ojca, który m arzył o akadem ic­ kich stopniach dla członków swej rodziny. Willie i m oja druga siostra, M ay, pom yślnie się roz­ wijali, po prostu dlatego, że poszli swymi własnym i drogam i, podczas gdy my — nieśmiali, bojący się kary robiliśm y, co nam kazano. Ja byłem uosobieniem p o ­ słuszeństw a, jednakże na dłuższą m etę o bracało się to przeciw ko mnie. T o posłuszeństw o spraw iało, że ślęcza­ łem nad Gram atyką Allena, jednakże coś m usiało się we mnie buntow ać przeciw ko tej biernej postaw ie, poniew aż nie m ogłem się niczego nauczyć. W iem , że m oje uzdolnienia do zaw odu nauczyciela w yw odzą się z obserw acji m etod pracy m ojego ojca.

Ojciec z pew nością m iał talent do kształcenia swych uczniów. N a długo przed pojaw ieniem się nowoczesnych m etod nauczania geografii, on pytał dlaczego... Dlaczego Glasgow znajduje się tam , gdzie jest? Dlaczego L ondyn nazywa się Londyn? Czy na zachodnim wybrzeżu Szkocji pada więcej niż na w schodnim ? M iał w zwyczaju prow adzić zajęcia zw ane inteligencją. U staw ialiśm y się w półkole, a jeżeli któreś ze stojących na szczycie półkola dzieci nie znało odpow iedzi, na jego miejsce staw ało to, które ją znało. Jego m etoda z pew ­ nością w zbogacała nasze słownictw o. Ojciec dał nam również solidne przygotow nie gram atyczne, tak że jesz­ cze dziś doznaję lekkiego w strząsu, gdy słyszę, ja k ktoś mówi: ,,O n rozm aw iał z Jim em i j a ” czy „T e rodzaj rzeczy są bezużyteczne” . Ucząc nas łaciny, pokazał, jak pom aga o na w o p anow aniu popraw nej pisowni; wiedzie­ liśmy, że „com m ittee” m a dw a „ m ” , poniew aż pochodzi od „ e o n ” („ w ith ” ) i „ m itto ” („I send” ). T o jest wszyst­ ko, co wyniosłem z łaciny. W łaśnie zaczynałem znaj­ dow ać przyjem ność w czytaniu W ergiliusza, gdy zdałem egzam in i nigdy ju ż potem nie otw orzyłem podręcznika do łaciny. N a tym polega cały bezsens uczenia się poszczegól­ nych przedm iotów . C ałe lata ślęczy się nad gram atyką, k tó ra w yparow uje z głowy, jeżeli nie w stąpi się na uniw ersytet. M ój b rak postępów w nauce łaciny gniewał ojca, ale niezdolność do nauczenia się na pam ięć choćby dw óch linijek psalm u przysparzała mej m atce więcej sm utku niż gniewu. G niew ało ją nato m iast m oje zapom inanie pole­ ceń, gdy w ysyłano m nie do m iasteczka. Poniew aż byłem jedynym , który nie uczęszczał do akadem ii, do m oich porannych obow iązków należało chodzenie po sp raw u ­ nki do F o rfar, w raz z grupką dzieci idących do akadem ii. „Jesteś pewny, że spam iętasz tę listę? — pytała m atka. — F u n t boczku i kość szpikow a, dwa funty cukru, m u sztar­ da i butelka o ctu ” .

A zatem w ędrow ałem do m iasta w swych dużych butach. Ale po dotarciu do East P ort zupełnie zap o m in a­ łem o tym , co było na liście. C zasam i próbow ałem dom yślić się, ale przyniesienie do do m u cukru, gdy p o słano m nie po sól, było zbyt bolesne, i wolałem uciekać się do m arnych kłam stw , m ów iąc, że w Low i L indsay zabrakło właśnie cukru. Potem daw ano mi k artk ę z zakupam i, choć czasam i zdarzało się, że naw et ją gubiłem .

Praca za młodu

J a k o chłopiec darzyłem m ą m atkę głęboką miłością kochałem ją za b ard zo — ale w owym czasie nie potrafiłem kochać swego ojca. Był zbyt surow y, za­ chow yw ał w stosunku d o m nie zbyt wielki dystans. Zwykł nam staw iać za w zór w ątłego, m ałego faceta w o k u lark ach, który nigdy nie baw ił się, ale był bardzo pilnym uczniem i płakał, jeżeli nie był najlepszy w klasie. Nie cierpieliśm y tego faceta; został bagażow ym na kolei. Wiele lat później pokochałem ojca. D aw no ju ż p o ­ rzucił am bicje względem nas i akceptow ał nas takim i, jakim i byliśmy. Ale w czasach, o których m ówię, ojciec trzym ał się od nas, chłopców , z daleka i nigdy nie rozm aw iał z nam i o swym dzieciństwie. D opiero tuż przed śm iercią, w w ieku osiem dziesięciu czterech lat, opow iedział mi o swej pierwszej wielkiej tragedii, śmierci m atki na cholerę, gdy był jeszcze chłopcem . „P łakałem całymi ty godniam i” — pow iedział, i obu nam napłynęły do oczu łzy. Nie wiem, dlaczego był tak spięty i nieszczęśliwy w m łodości. P raw dą jest, że starał się, ja k m ógł, aby jego rodzinie, pom im o skrom nych środków , niczego nie brakow ało. Jednakże jestem przekonany, że w arunki ekonom iczne nigdy w istotny sposób nie wpływ ają na zasadniczą postaw ę człow ieka. Sądzę, że nikt nie popeł­ nia sam obójstw a z pow odu straty fortuny, pow odu, który często p o d ają gazety. W ielu ludzi zbyt późno dochodzi do pieniędzy, aby m ogły one mieć dla nich zasadnicze znaczenie. M łodszy b rat mego ojca, który nigdy nie m iał grosza przy duszy, był bardzo pogodnym

człowiekiem. Pesymizm ojca m usiał wypływać z jego głębokiego lęku przed życiem i niesionym i przez nie rozczarow aniam i. Ale nie w iadom o, jak nabaw ił się owych lęków. Z pew nością jego am bicje wobec nas miały swe źródło w jego własnych nie spełnionych am bicjach. G dy miałem czternaście lat, ojciec postanow i! mnie i N eilie’ego posłać d o pracy. M ój b rat nie radził sobie zbyt dobrze w akadem ii, a ja niczego nie nauczyłem się w K ingsm uir School. G dy ojciec zapytał nas, kim chcieli­ byśm y w życiu być, Neilie odparł: „H odow cą owiec” , a ja powiedziałem : „M aszy n istą” . „U ch — powiedział ojciec z niesm akiem — obaj pójdziecie pracow ać do b iu ra” . Neilie dostał pracę urzędnika w oddalonym o cztery mile Leith; trzy miesiące później otrzym ałem odpow iedź na jeden z wielu m oich listów wysłanych po przeczytaniu ogłoszeń w „S cotsm anie” . W owym czasie dobrze sobie radziłem z pismem odręcznym , a swoje podania sta ra n ­ nie kaligrafow ałem . W liście, będącym odpow iedzią na m oje podanie, inform ow ano m nie, że zostałem przyjęty na najniższego rangą urzędnika w biurze W. & B. C ow an, Ltd., w ytw ó­ rni gazom ierzy w E dynburgu. Przyjąłem tę w iadom ość z m ieszanym i uczuciam i. Przyjęcie tej posady oznaczało nie tylko uwolnienie się na zawsze od nauki łacińskiej gram atyki, ale również wiązało się z porzuceniem zabaw y, plądrow ania ptasich gniazd i łapania ryb. Pom im o to dość śm iało podjąłem wyzwanie rzucone mi przez los. M iałem zam ieszkać z Neilie'em w Leith. Brat zarabiał piętnaście szylingów tygodniow o, a ja m iałem zarabiać sześć. Praca w W.&B. C ow an była dla mnie jednym pasm em cierpień. Nie pracow ałem w głównym biurze, ale w ciem ­ nej. potw ornie śm ierdzącej norze, k tó ra znajdow ała się na terenie hali fabrycznej. Przebywałem tam w sm rodzie cyny do lutow ania, farby i gazu. Najszczęśliwszymi chw ilam i były te, gdy posyłano m nie, abym odszukał

kogoś na terenie zakładu. W ałęsałem się w śród ro b o t­ ników , a potem , po pow rocie do b iura, wysłuchiwałem ciskanych pod m oim adresem wyzwisk. Neilie stracił pracę. O kazała się zbyt tru d n a dla szes­ nastoletniego chłopca, więc wrócił do dom u i zostaw ił m nie sam ego. Po raz pierwszy w życiu doświadczyłem uczucia tęsknoty za dom em . Pisywałem pełne przygnę­ bienia listy do rodziny, aż w końcu m atk a przyjechała do mnie na dw a dni w odw iedziny. Przylgnąłem do niej, płacząc rzewnym i łzam i, i błagałem ją , aby zabrała mnie do dom u. Pow iedziała, że to niem ożliwe. Po jej odjeździe m oja tęsk nota za dom em stała się w prost nie do znie­ sienia. Po trzym iesięcznym pobycie w E dynburgu pozw olono mi, z okazji N ow ego R oku, pojechać na cztery dni do dom u. Po siedm iu m iesiącach pozw olono mi na stałe wrócić do dom u. N adal m am w pam ięci uczucie za­ k ło p o tan ia z pow odu tego pow ro tu d o dom u i w stydu, że nie potrafiłem znieść swej rozłąki z rodziną. Czerw ieniliś­ my się z N eilie’em, gdy któryś z farm erów zauw ażał w tow arzystw ie: „T e chłopaki Neilla to się przy niczym nie u trzy m ają” . Dlaczego za b ran o m nie do dom u? Nie wiem. Bez w ątpienia rodzice byli ju ż zmęczeni m oim i rozpaczliw y­ mi listam i, chociaż ich decyzja m ogła być spow odow ana rów nież czymś innym . N apisałem d o mego ojca, że w w ytw órni C ow an m am m arne widoki na aw ans i że m iałbym o wiele większe szanse na lepszą przyszłość, gdybym wrócił do dom u i zabrał się o stro do nauki przygotow ującej do pracy na państw ow ej posadzie. Po piekle, k tóre przeżyłem w E dynburgu, ślęczenie nad książkam i przez cały dzień w K ingsm uir w ydaw ało mi się rajem , ł myślę, że szczerze wierzyłem, iż gdy tylko znajdę się w dom u, będę się uczyć cały dzień. Neilie i ja ponow nie zabraliśm y się do nauki p rzygoto­ wującej do służby państw ow ej — co w owym czasie oznaczało urzędnika. Ale historia lubi się pow tarzać; nie

potrafiliśm y się skoncentrow ać. Jednego wieczoru ojciec w rozpaczy rzucił w nas podręcznikam i i pow iedział, że daje za w ygraną. „O ni do niczego się nie nadają, M ary". A p tekarz Jo h n sto n potrzebow ał ucznia i mój ojciec uzgodnił, że od następnego poniedziałku rozpocznę u niego pracę. Jednakże w ciągu tygodnia inna z miejscowych firm dała ogłoszenie o poszukiw aniu ucznia — A nderson & S turrock, tekstylia — i plany m ojego ojca uległy nagłej zm ianie: Neilie m iał zostać aptekarzem , a ja właścicielem sklepu z tekstyliam i. W poniedziałek, skoro świt, wyruszyliśm y do F o rfar, by podjąć now ą pracę. Nie cierpiałem pracy w składzie z tekstyliam i. Byłem na nogach od siódm ej trzydzieści rano do ósmej wieczorem , a potem m usiałem jeszcze iść dwie mile do dom u. Poniew aż nosiłem ciężkie buty, dostałem zapalenia sta­ wów dużych palców u nóg i stopniow o mi one zesztyw­ niały, co pozostało mi do dnia dzisiejszego. Stan m oich palców pogorszył się na tyle, że m usiałem porzucić tę pracę. Uczyniłem to z przyjem nością, przysięgając m em u ojcu, że teraz nabrałem już rozum u i będę harow ał jak wół do egzam inów na urzędnika państw ow ego. Biedny Neilie nie m iał w ym ówki, by porzucić term inow anie u aptek arza; i przez cztery długie lata chodził tam , nie cierpiąc tego zajęcia. P onow nie pojaw ił się stary problem . M oja ko n cen tra­ cja nie była lepsza niż przedtem i po raz trzeci przy­ praw iłem m ego ojca o rozpacz. Powiedział, że tym razem napraw dę się poddaje, a ja patrzyłem p o n u ro w przy­ szłość, w idząc siebie ja k o nie-nadającego-się-do-niczego włóczęgę i zastanaw iając się, czy nadałbym się chociaż na zwykłego oracza. — Ten chłopak jest po prostu beznadziejny — stw ier­ dził ojciec z przygnębieniem . — M oże m ógłby zostać nauczycielem — zaryzykow a­ ła m atka. — T o chyba jedyne, do czego się nadaje — powiedział p o n u ro ojciec i nie uśm iechnął się. 252

| 1 | i j i i 5 | i t, |

I

Kiedy ojciec po d d ał się, do akcji w kroczyła m atka. Zauw ażyła, że żaden inny nauczyciel nie m a tylu zajęć co on, i „D o p raw d y , G eorge, potrzebny ci nauczyciel m łod­ szych klas” . W iem, że ojciec nie był zadow olony z tego pom ysłu, ale w jakiś sposób udało jej się nakłonić go, aby om ówił tę spraw ę z urzędnikiem szkolnego inspektoratu; i po pew nym czasie zostałem przyjęty na stanow isko N P, nauczyciela p ra k ty k a n ta , w szkole w K ingsm uir. Tam praktykow ałem naukę zaw odu przez cztery lata. Z trudem przypom inam sobie dni spędzone w szkole, ale chyba m usiałem zastępow ać ojca, ponieważ pam iętam , jak uczyłem m ałych chłopców i dziewczynki czytania m etodą patrz-i-m ów . Stwierdziłem, że najlepszą m etodą nauczenia się czegokolwiek jest uczenie tego, i w krótce potrafiłem wymienić niemal każde m iasto, przylądek i rze­ kę na całym świecie, podobnie jak tow ary eksportow ane do Peru czy im portow ane z C hin. Myślę, że dobrze nauczyłem się swego zaw odu, poniew aż naśladow ałem swego ojca, a on był dobrym nauczycielem — dobrym , ponieważ potrafił bardziej wyciągać niż wbijać do głowy. O becnie nie pam iętam ju ż nic z tam tego okresu, chociaż na zdjęciach stoję sztyw no w b ard zo wysokim kołnierzu po śró d uczniów . Z perspektyw y czasu uw a­ żam , iż znajdow ałem się wówczas w trudnym położeniu, gdyż m usiałem opow iadać się po stronie au to ry te tu , nim jeszcze sam przeżyłem swój okres pragnienia zabaw y. To była rola chłopca udającego mężczyznę. W okresie praktyki w zaw odzie nauczyciela spotkałem człow ieka, który spraw ił, że m atem atyka nab rała dla m nie życia. T o był Ben T hom son, nauczyciel m atem atyki w akadem ii, a później jej rektor. W czasie pryw atnych lekcji zaszczepił we m nie praw dziw ą m iłość d o tego przedm iotu, co w yjaśnia, dlaczego należę obecnie do rzadkiego gatu n k u ludzi, którzy w trakcie podróży pociągiem rozw iązują zadania algebraiczne i geom et­ ryczne. Ben był wiernym przyjacielem . W iększości lekcji udzielił mi za d arm o , a wiele lat później pom agał mi

listow nie, gdy m iałem problem y z tym przedm iotem . ,! Żałuję, że nigdy nie napisał podręcznika, poniew aż | posiadał w yjątkow ą um iejętność tłum aczenia m atem aty- m ki. Pow tarzałem m u, że pow inien to uczynić, a mój i o statni list w tej spraw ie d o ta rł do niego na k ró tk o przed i jego nagłą śm iercią. W swoim czasie A kadem ia F o rfa r | w ykształciła wielu błyskotliwych m atem atyków . M ówiłem , że nie należałem do rozm iłow anych w lek­ turze. Tym niem niej m usiałem sporo przeczytać w okre- | sie p rak tykow ania w zaw odzie nauczyciela i przypom i- '1 nam sobie, że w ypożyczałem wiele książek z biblioteki w M effan, głównie beletrystykę. D elektow ałem się cuda- I czną sentym entałnością nowel J.M . B arrie’ego, iden- -i tyfikując się z S entym entalnym Tom em . Jeździłem na | rowerze do oddalonego o siedem mil K irrem uir i przesia- ,j dując w spelunce, próbow ałem , bez większego pow odze- i] nia, zaludnić ją postaciam i z jego książek. M oje am bicje zdaw ały się wówczas jeszcze uśpione. Przyszłość dla mnie nie istniała, być m oże dlatego, że nie m iałem odwagi myśleć o przyszłości ja k o nauczyciel, bez nadziei na aw ans. D aw no ju ż zapom niałem , o czym j w tedy m arzyłem . W owym czasie religia stała się dla m nie pu sta i obca, a do kościoła chodziłem jedynie po to, aby oglądać dziewczęta. K iedy m ój okres praktyki dobiegł końca, starałem się o p osadę i w końcu uzyskałem ją w Bonnyrigg, w pobliżu E dynburga, z pensją pięćdziesięciu funtów rocznie. Szko- i łę prow adziła starsza dam a, pani M acK inley, k tó ra ' p rzypom inała wyglądem orła i była zw olenniczką bardzo surowej dyscypliny. Po sw obodzie panującej w szkole m ego ojca, znalezienie się nagle w szkole, w której nie w olno było dzieciom rozm aw iać na lekcjach, było dla mnie wielkim szokiem . M iałem polecenie bić każde dziecko, k tó re choćby szepnęło, i robiłem to, poniew aż n apraw dę bałem się tej starej kobiety. W ytrzym ałem tam dw a miesiące, a potem dostałem lepszą pracę, za sześć­ dziesiąt funtów rocznie, w K ingskettle w Fife.

D yscyplina w szkole K ettle była jeszcze gorsza niż w Bonnyrigg. Przez trzy lata m usiałem być najsurow ­ szym z nadzorców . Pokój zajm ow any przez C aldera, d y rek to ra szkoły, był oddzielony od m ego szklanym przepierzeniem i jego bystrem u w zrokow i nie uszło nic z tego, co się u m nie działo. Przez trzy lata wykonyw ałem swą pracę z lękiem w sercu. C alder nigdy nie zm niejszył dzielącego nas dystansu, trzym ał m nie na wyciągnięcie ręki, a na wszelkie m oje p róby zbliżenia się do niego odpow iadał m rożącym krew w żyłach kam iennym spoj­ rzeniem. P om im o to m iałem dziwne uczucie, że m nie lubił; ja w jak iś sposób rów nież go lubiłem. M etody nauczania C aldera były dla m nie zaskoczeniem . Przed testem z ary­ tm etyki do kładnie przerabiał najpierw na tablicy każdy problem ; następnie dzieci rozw iązyw ały te sam e zadania w swych zeszytach. Jedynie wielki głupek odpow iadał niepraw idłow o przy takim systemie nauki; dobrze było, gdy Bóg m iał go w swej opiece, jeżeli tak się zdarzało, poniew aż d y re k to r dzierżył srogi rzem ień i sm agał nim m ocno. IJK M wystawiali C alderow i w spaniałe oceny — poniew aż m iał zawsze d o b rą whisky, mówili cynicy. K ingskettle pozostanie w mej pam ięci straszliwym miejscem. M usiały w ciągu tych trzech lat przydarzyć mi się chwile szczęścia, ale głównie pam iętam jedynie strach; strach, aby się nie spóźnić rano, strach przed wizytacją C aldera, strach przed nim , gdy p rał biedaków , którzy nie potrafili się nauczyć. U św iadom iłem sobie, że gdybym był jego uczniem , obryw ałbym każdego dnia. M ój ojciec nigdy nie był tak surow y. T o praw da, że często chłostał i czasam i m ocno, ale w jego szkole panow ała pew na sw oboda, sw oboda do śm iechu i żartów , i rycia swego im ienia na ławce. N igdy nie musieliśm y m aszerow ać do czy z klasy ja k żołnierze. Szkoła K ettle była dla mnie niczym nowy świat. W szkole nie było śm iechu z w yjątkiem chwil, gdy C alder żartow ał sobie z któregoś z uczniów. Wszyscy uczniowie

poruszali się jak żołnierze; i każdy, włączając w to mnie, był nieszczery i pełen lęku. C alder był m oim pierwszym ko n tak tem z praw dziw ym zw olennikiem wojskowej dys­ cypliny. Słyszałem o takim typie ludzi — kilku z nich trafiło się w F orfar, a wszyscy mieli jed n ą w spólną cechę: byli m ężczyznam i o drobnej budow ie ciała. C alder m iał osobliwy zwyczaj pisania zawsze w olno i kaligraficznie. N aw et gdy sporządzał n o tatk ę ołów ­ kiem, była ona pięknie napisana. Praw ie każdy uczeń w szkole potrafił rów nież ładnie pisać. Pewnego razu prow adziłem ze starszym i uczniam i C ald era lekcje rysunku w jego pokoju, podczas gdy on, przy b iurku, w ypełniał swe dzienniki. Lekcja odbyw ała się w śm iertelnej ciszy, ale gdy tylko poszedł do dom u, w ybuchła piekielna w rzaw a i z ledwością udało mi się utrzym ać ja k o tak ą dyscyplinę. N igdy nie doniosłem C alderow i o przyw ódcach tego zam ieszania. P ró b o w a­ łem uczyć w zornictw a opierającego się na sym bolach kw iatów i liści, i niektórzy uczniow ie radzili sobie z tym całkiem nieźle, tw orząc w yważone w zory typow e dla tapet. Te w zory były jedyną oryginalną pracą, na jak ą pozw alano w tej szkole, poniew aż naw et eseje były najpierw napisane przez C aldera na tablicy, a potem klasa je przepisyw ała. C ald er nie cieszył się najlepszym zdrow iem , cierpiał z pow odu bolesnych czyraków na k ark u i czasam i przez kilka tygodni był niezdolny do pracy. W takich okresach ja byłem całkow icie odpow iedzialny za szkołę. Spraw iało mi to przyjem ność, pom im o to, że nie łatw o było utrzym ać w szkole porządek; nie starałem się o to zbytnio, wiedząc, że z chw ilą pow ro tu do pracy C aldera jego w ojskow a dyscyplina autom atycznie przywróci uczniów do porządku. To podczas pobytu w K ettle naszła m nie chęć zostania duchow nym . C złowiekiem , który mnie do tego zachęcał, był m iejscowy pastor, wielebny Aeneas G unn G ordon. Był K anadyjczykiem , w ysokim , w yprostow anym , dys­

tyngow anym m ężczyzną o gęstej brodzie i orlim nosie. W ziął m nie pod swe skrzydła, a ja wyjawiłem m u swe pragnienie. „P o trzeb n a ci znajom ość greki — pow ie­ dział. — Przychodź do m nie każdego ran k a o ósmej, będę cię uczył” . Z n ał H om era praw ie na pam ięć i nauczył m nie tak dobrze jego języka, że m ogłem przeczytać dwie księgi Odysei i część D ziejów H erodotusa. (Dziś nie potrafię przeczytać słowa po grecku). G o rd o n m iał jed n ą wadę, k tó ra nigdy nie budziła m ego zachw ytu — czasam i za dużo pił i przypom inam sobie, że widywałem go ran o trzym ającego H om era do góry nogam i, ale recytującego praw idłow o jego teksty. Był człowiekiem , który czytał w szystko, ale m ało przysw ajał, a jeszcze mniej przekazy­ wał. P om im o swej tolerancji i dobrego serca w ygłaszał nudne kazania, a jego rozm ow y toczyły się w okół b an a l­ nych tem atów . Jed n ak rozbudził we m nie pewne zainte­ resow anie literaturą. Z w ykł czytać głośno fragm enty Raju utraconego, a ja nauczyłem się cenić „o rganow ą m uzykę M ilto n a” . Za jego rad ą przeczytałem D antego i T assa, a potem eseje M acaulaya. Te ostatnie trafiły do m nie, uśw iadam iając mi po raz pierwszy w życiu, czym jest styl w literaturze; byłem wówczas zakochany w dziewczynie z G lasgow i w ykorzystyw ałem naszą korespondencję dla popraw y w łasnego stylu. Jakże bardzo poniżej jej poziom u m usia­ ły być te wzniosłe pasaże i podniosły styl. M ój obecny stosunek do stylu, z kilkom a w yjątkam i, m ożna określić krótko: najw ażniejsze jest to, co się m ówi, a nie jak się mówi. Po stopniow ym dojściu do pensji siedem dziesięciu pięciu funtów rocznie złożyłem podanie o posadę w N ew ­ p o rt, z pensją stu funtów . Pew nego dnia, około czw ar­ tej po południu, dw óch obcych m ężczyzn przybyło do szkoły K ettle i zabrało m nie na herbatę. Jednym z nich był pan H .M . W illsher, d y rek to r szkoły w N ew port. Z ap ro p o n ow ali mi pracę i spakow ałem swój skrom ny

dobytek. M iałem już zdany egzam in końcow y i byłem posiadaczem dyplom u nauczyciela. T o oczywiście wyjaś­ nia, dlaczego zacząłem zarabiać sto funtów rocznie. Byłem zdecydow any za wszelką cenę iść na uniw er­ sytet. Podczas pobytu w K ettle ciężko pracow ałem i pew­ nego ran k a pojechałem na rowerze do St. A ndrew s na pierw szą część mych egzam inów w stępnych — z dw óch przedm iotów , angielskiego i m atem atyki. Przy pierw ­ szym podejściu zawaliłem okrutnie m atem atykę; to było dla m nie o wiele za trudne, naw et pom im o ponow nego w sparcia listow nego, jakiego udzielił mi Ben T hom son. W yszedłem , nie m ając już żadnej nadziei, częściowo przekonany, że pow inienem dać sobie spokój z tym w szystkim i nie podchodzić do drugiej części egzam inów , k tó ra m iała być po południu. W czasie lunchu natknąłem się na wykładow cę, starego kum pla W illie’ego, i pow iedziałem m u o swej porażce; ten poklepał m nie dobrotliw ie po plecach. — T o, czego ci trzeba, to brandy i soda — pow iedział i zaprow adził m nie d o C ross Keys. N igdy przedtem nie próbow ałem brandy, ale za­ sm akow ała mi i wypiłem jeszcze jed n ą podw ójną. W cho­ dząc na salę egzam inacyjną, m iałem ochotę śpiewać. Nie pam iętam żadnego ze zdań, ale zdałem oba przed­ m ioty. T ak więc, gdy udaw ałem się do N ew port, by­ łem ju ż praw ie studentem . T eraz zabrałem się za naukę łaciny i fizyki, przygotow ując się do drugiej części eg­ zam inów . H arry W illsher, d y re k to r szkoły, był całkow icie różny od C aldera. Nie dbał zbytnio o dyscyplinę — nie przej­ m ow ał się rozm ow am i uczniów — i od pierwszego dnia polubiłem tę szkołę. D w a lata spędzone na południow ym przedm ieściu D undee były p raw dopodobnie najszczęś­ liwsze w m oim życiu. W illsher stał się m oim nauczycielem m uzyki. Był rów nież krytykiem m uzycznym i pisywał do gazety wychodzącej w D undee. Pewnego w ieczoru, gdy w spo­

m niałem , że lubię Salut d ’Amour Elgara, usiadł i zagrałmi go. Potem , bez słow a, pow tórzył tę kom pozycję. — M am zagrać jeszcze raz? — zapytał. O dpow iedziałem , że nie, a on uśm iechnął się i dodał: — Z apam iętaj sobie, Neill. D obrej m uzyki m ożna słuchać bez końca, poślednia nudzi cię śm iertelnie, jeżeli słyszysz ją więcej niż raz. Byłem pod dużym wrażeniem ; pom im o to, gdybym m iał dziś w ysłuchać dziesięć razy z rzędu czegoś, co napraw dę lubię — na przykład tria z Der Rosenkavalier — pewnie m iałbym ochotę strzelać do śpiewaków. N ew port jest jednym z kilku miejsc, z którym i nadal jestem silnie zw iązany uczuciow o. D ało mi w ew nętrzny spokój i pom ogło kontynuow ać dalej m oją pracę naucza­ nia bez lęku. Zaw sze będę ciepło w spom inał H a rry ’ego W illshera, któ ry był mi bardziej tow arzyszem niż m ist­ rzem.

Czasy uniwersyteckie

X e r a z bram y uniw ersytetu stały przede m ną otw orem i latem 1908 roku ze sm utkiem pożegnałem się z N ew ­ p ort. Poniew aż jed n ak zajęcia zaczynały się dopiero w październiku, wróciłem do Kingsmuir. Zaoszczędziłem — Bóg wie w jaki sposób — w ystarczająco dużo pieniędzy, by zapew nić sobie utrzym anie przez rok, a m oże i dw a. Neilie był na ostatnim roku m edycyny i zam ieszkałem razem z nim. T o było tanie miejsce przy C lerk Street; wszyscy lepiej sytuow ani studenci mieszkali przy M arch ­ m ont. Pani S utherland, nasza gospodyni, była praw ­ dziwym skarbem ; to była kochana, życzliwa kobieta, k tó ra opiekow ała się m ną przez cztery lata. Byłem wówczas zupełnie spłukany i m usiałem bardzo ostrożnie gospodarzyć każdym pensem , poniew aż nie było tam m ożliwości na dorobienie sobie. Szczęśliwie, wzięła mnie pod opiekę F undacja C arnegie i opłacono mi czesne za rok z góry, aczkolw iek wpisowe i opłaty egzam inacyjne m usiałem uiścić sam. M ogliśm y sobie z Neilie’em pozw olić jedynie na trzypensow y lunch dziennie. Związek S tudentów m iał swoją restaurację; a także bufet, w którym każdego dnia kupow aliśm y sobie po szklance m leka i słodkiej bułeczce za dwa pensy. Inni studenci mieli na lunch to sam o, ale oni jedli wieczorem solidną kolację. M y m ogliśm y sobie pozw olić tylko na podw ieczorek z daniem mięsnym będący rów nocześnie naszą kolacją, a jedynym p o rząd ­ nym posiłkiem w ciągu tygodnia był niedzielny obiad. Zaw sze sprzeczaliśm y się o jego podział, dopóki nie opracow aliśm y rozsądnego planu: Neilie rozdzielał d ru ­

gie danie na dw a talerze, a potem ja w ybierałem jeden

z nich. C hoć d o wyższego w ykształcenia miałem trochę lek­ ceważący stosunek, to do zajęć na pierwszym roku z chemii i filozofii naturalnej podszedłem pow ażnie — przynajm niej początkow o. K ażdego p rzedpołudnia m ie­ liśmy w ykład Sir Jam esa W alkera, profesora chemii, z którego zajęć sporządzałem obszerne no tatk i. U w aża­ łem jed n ak , że W alker m arnuje swój talent, pośw ięcając swój cenny czas nauczeniu zielonych studentów podstaw tego przedm iotu. W 1936 roku, podczas kolacji z re­ ktorem uniw ersytetu w Jo h an n esb u rg u , zrobiłem przy stole uwagę podobnej treści. Obecni tam profesorow ie z miejsca m nie zaatakow ali. Bronili system u w ykładów , m ówiąc, że ju ż sam k o n ta k t z takim człowiekiem jak W alker był dla studentów najlepszą nauką. Ja nadal w to nie wierzę. K ażdy asystent potrafi nauczyć studentów , co się stanie, jeżeli nalejem y kw asu siarkow ego na cynk. D laczego więc tak d obry chemik jak W alker nie m iałby poświęcić się całkow icie p ro w a­ dzeniu b ad ań na koszt uczelni czy państw a? Lubiłem chemię i zajęcia praktyczne w pracow ni chemicznej i z łatw ością zdałem egzam in. Ale uniw ersytet poniósł pewne koszty mojej pracy, poniew aż zużyłem cały chlo­ roform do czyszczenia swych fajek. Fizyka była dla m nie zupełną chińszczyzną. P rofesor M acG reg or był najgorszym w ykładow cą, jakiego sp o t­ kałem , m ruczał pod nosem , w ypisując na tablicy tajem ­ nicze wzory, podczas gdy my zabijaliśm y czas pogw iz­ dyw aniem i w ybijaniem nogam i rytm u znanych m elodii. M acG reg or zdaw ał się nigdy tego nie zauw ażać: za ­ stanaw iałem się, czy w ogóle nas słyszał. N ajfajniejszy był dzień, w którym asystent L indsay przesunął dźwignię pew nego przyrządu, aby zadem onstrow ać nam , ja k p o ­ w stają fale dźw iękowe. W ów czas wszyscy obrzuciliśm y go pensów kam i; ale on, podobnie ja k jego m istrz, stał całkiem nieporuszony. M iał z tym do czynienia ju ż od

wielu lat i być może interesow ało go tylko to, ile zmiecie po skończeniu zajęć. Zajęcia w pracow ni fizycznej były farsą. P am iętam , jak otrzym ałem ja k ą ś a p a ra tu rę i coś tam w ielokrotnie mierzyłem, zapisując za każdym razem wynik. Po przep­ row adzeniu około pięćdziesięciu pom iarów obliczałem średnią z wyników. Nie lubiłem tego nudnego zajęcia i drażniło m nie to, że nie um iałem szybciej się z tym uwinąć. Jeden ze studentów kończył swe dośw iadczenia w pół godziny i spodziew aliśm y się, że zostanie m edalistą z tego przedm iotu. Pewnego dnia spytałem , jak udaje mu się tak szybko uporać z dośw iadczeniam i. „ Z ró b trzy odczyty, a resztę zm yśl” — pow iedział krótko. Po tej rozm ow ie, każde swoje dośw iadczenie kończyłem w dw adzieścia m inut. Uczciwie m ogę powiedzieć, że niewiele rozum iem z za­ gadnień dotyczących dźw ięku, św iatła czy ciepła — nie w spom inając ju ż o elektryczności. Kiedy nadszedł czas końcow ego egzam inu, w patryw ałem się bezradnie w za­ dania, których nie potrafiłem zrozum ieć, i w ponurym n astroju wyjechałem do dom u na letnie wakacje. Z d a ­ łem. N adal zastanaw iam się ja k i dlaczego; jedynym nasuw ającym się mi rozw iązaniem jest, że stary M ac G regor był równie roztargniony przy spraw dzaniu prac egzam inacyjnych, jak na sali w ykładow ej i pom ylił m oją pracę z pracą kogoś innego, być m oże z pracą swego prym usa, którego potem oblał. Pod koniec pierwszego roku stw ierdziłem , że nauki ścisłe nie bardzo mi odpow iadają i postanow iłem uzys­ kać dyplom z zakresu filologii angielskiej. O znaczało to, że z w yjątkiem zajęć z historii m ogłem cały czas p o ­ święcić na język angielski. Zacząłem więc uczęszczać na zajęcia z historii i pierw szy rok zajęć z filologii a n ­ gielskiej. W ykładow cą historii Anglii był Sir R ichard Lodge; bardzo lubiłem te wykłady. W jego sali nie było pogw iz­ dyw ania; w ystarczyło jed n o jego spojrzenie, abyśm y 262

zmieniali się w grzeczne dzieci, k tó re było w idać, ale nie było słychać. Pewnego dnia jeden z m łodzików sp ró b o ­ wał pogwizdyw ać. Siedział za m ną i ja rozglądałem się dookoła z zakłopotaniem . N agle usłyszałem podniesiony głos Lodge’a: . — Ty, sir. — M yślałem , że p atrzy na człow ieka siedzącego za m ną. — Ty, ty, ty, sir doleciał mnie uporczyw y, tw ardy głos p rofesora i spostrzegłem , że patrzy na mnie. W stałem i w m ilczeniu wskazałem na siebie palcem . — T ak , pan — zagrzm iał Lodge. — Niech pan się wynosi z tej sali, sir. Pobladły w ym aszerow ałem z sali z opuszczoną głową. Po wykładzie zapukałem do jego gabinetu. — Pom yślałem , że przyjdzie m nie pan przeprosić — powiedział. — N ie przyszedłem przeprosić, sir. Przyszedłem p o ­ wiedzieć, że nie m iałem nic w spólnego z tym hałasem . Spojrzał na m nie z pew ną podejrzliw ością. — Oczywiście, sk oro tak p an m ów i... — W zruszył ram ionam i, tak jak b y chciał pokazać, że mi nie wierzy. W tedy nagle straciłem cały lęk przed jego au to ry tetem i zezłościłem się. — N iech p an posłucha, sir — rzekłem —- m usiałem przez całe lata ciężko pracow ać, aby zaoszczędzić wy­ starczająco dużo, by w stąpić na uniw ersytet. Jestem starszy od przeciętnego studenta. Czy myśli p an, że przybyłem tu po to , aby zachow yw ać się jak uczniak? Zaskoczony Lodge uniósł brwi. Potem uśm iechnął się, wyciągnął do m nie rękę i przeprosił. M ój h o n o r został uratow any, ale m yślałem , że zapadnę się po d ziemię, gdy następnego dnia Lodge rozpoczął w ykład od publicz­ nych przeprosin, poniew aż były to nie tyle przeprosiny co oficjalna i kw iecista pochw ała w ygłoszona pod m oim adresem . W swym słow nym portrecie uczynił ze m nie me tylko naukow ca, ale także superdżentelm ena — i kujona. M oim profesorem angielskiego był G eorge Saintsbury, sław ny angielski a u to r i krytyk. Studiow ałem pod

jego kierunkiem przez trzy lata, ale on nie znał m nie ani z nazw iska, ani z widzenia, jeśli nie liczyć jednej okazji. Jego w ykłady były m onologam i: wygłaszał je niczym papuga i nie dbał o to, czy go słucham y, czy nie. T o nam wszystkim odpow iadało, poniew aż nie uważaliśm y. A przynajm niej ja osobiście go nie słuchałem , wiedząc, że na tydzień przed egzam inem będę m ógł to wszystko znaleźć w jego opasłych pracach. M iał wysoki, piskliwy głos i baw ił nas podejściem do swych rówieśników : „M h h , nie zgadzam się całkow icie z m ym przyjacielem , m hh — (następnie wym aw iał szybko) — panem Bridgesem, gdy m ówi, ale m uszę być spraw iedliw y i brać pod uwagę to, co pow iedział profesor Raleigh, który, naw ia­ sem m ów iąc, w swym stosunku do D ry d e n a...'’ Nie lada sztuką było wyłuskać z tych jego wszystkich dygresji zasadniczy tem at w ykładu. N asz system studiow ania nie był p racą tw órczą. M ieli­ śmy znać literaturę od Beowulfa do Patera. M usieliśmy uczyć się języka anglosaskiego i średnioangielskiego. K orzystaliśm y z określonych książek i studiow aliśm y określone okresy — swój egzam in końcow y zdaw ałem z d ra m a tu elżbietańskiego. W w yniku tego czytaliśm y książki o książkach. D o egzam inu trzeba było koniecznie wiedzieć, co C oleridge i H azlitt powiedzieli o Szekspirze; w przy p adku problem ów zw iązanych ze stylem byliśmy obow iązani wiedzieć dokładnie, co na ten tem at pow ie­ dział Longinus. W owym czasie odkryłem Ibsena i byłem pełny entuz­ jazm u dla jego sztuk. Toteż, gdy zad an o nam napisanie eseju na tem at Wiele hałasu o nic, ja, w przystępie głupoty, napisałem druzgocącą krytykę tej sztuki, p o ró ­ w nując ją ze współczesnym i sztukam i Ibsena. T ak jest, skrytykow ałem Szekspira za to, że nie pisał realistycz­ nych sztuk — to było głupie posunięcie, ale wówczas uw ażałem , że nie należy kryć swych poglądów . Saintsbury bardzo się na m nie rozgniew ał — to był jedyny raz, kiedy rozpoznał me nazwisko.

U trzym yw ałem wtedy, i czynię to dzisiaj, że lepiej napisać zły lim eryk, niż um ieć recytow ać Raj utraco­ ny. T o jest w kształceniu zasadnicza spraw a. Ale na uniwersytecie nigdy nie w ym agano od nas ułożenia nawet lim eryku; nie w ym agano od nas żadnej oryginal­ nej opinii na tem at Szekspira czy kogokolw iek innego. W owym czasie czytałem Spensera, C haucera, P ope’a, D rydena i większość z dzieł Szekspira i jem u współczes­ nych; praktycznie przeczytałem wszystkie dram aty z okresu R estauracji, C oleridge’a, T ennysona, dr. Jo h n ­ sona, K eatsa... ale po co wyliczać dalej? Byłem zm uszony koncentrow ać się na tym , czy w białym wierszu wy­ stępuje elizja czy nie, lub czy m ożna wyśledzić rytm Chris tabel w The Lotus Eaters. T o było głupie, podobnie jak rozebranie na części, kam ień po kam ieniu, katedry w M ediolanie, aby odkryć, w czym tkwi jej piękno. M usiałem czytać tak w spaniałe rzeczy ja k The Tempest, z przykrością w yszukując w przypisach etym ologiczne znaczenia niektórych fraz, k tó re nie m iały najm niejszego znaczenia. S aintsbury w yrobił we m nie poczucie literackiego sm aku, i to było w zasadzie w szystko. Z nał się na pięknie literatury, ale nie p o trafił nam tego przekazać. Spędziłem z nim trzy lata na ponurej grzebaninie w rytm ie utw orów pro zatorskich i poetyckim w ysław ianiu się, m ając przed oczym a drzew a, ale nigdy nie widząc rozciągającego się za nimi lasu. U trzym yw ał on, że musi zajm ow ać się sposobem , a nie treścią; w przeciwnym razie, mówił, literatura angielska pociągnęłaby za sobą studiow anie wszystkiego innego pod słońcem . M ogę to zrozum ieć, ale po p ro stu niem ożliwe jest, aby „E ssay on Clive” M acaulaya trak to w ać jedynie ja k o fragm ent literatury, nie podając — czy nie m ając na ten tem at żadnego zdania — historycznych i politycznych aspektów życia C liva’a. Saintsbury z tak ą łatw ością p o trafił oddzielać treść od stylu, że chw alił B lake'a za jego poetycki w arsztat, a Nietzschego uw ażał za jednego z największych p ro z a­

ików; zaniechał przy tym om aw iania treści prac obu au torów , stw ierdzając: „Oczywiście, to byli szaleńcy” . Z całą pew nością S aintsbury nie przekazał mi zam iło­ w ania do literatury. Po dziś dzień nie potrafię czytać poezji dla przyjem ności, nie potrafię zabrać się za klasy­ kę. K tóregoś roku pojechałem do N orw egii — ju ż ja k o M. A. filologii angielskiej — i zabrałem się do czytania na drogę stertę m agazynów „C zarn a m ask a” — am ery­ kańskie historyjki ze św iata przestępczego. T o praw da, że wcisnął mi je na odchodnym do ręki przyjaciel, ale naw et gdybym m iał w walizce K eatsa czy Shelleya, to i tak czytałbym „C zarn ą m askę” . Śpieszę dodać, że byłoby wielką nieuczciwością winić uniw ersytet w E dynburgu za nabycie złego sm aku; przy­ puszczam jednak, że jeżeli spędzone tam lata poświęcił­ bym na studiow anie treści, a nie form y, to, być m oże, m iałbym dziś lepsze gusta literackie. W iem , że w szystko, co p o trafię powiedzieć na tem at C haucera i K eatsa, byłoby nieistotne i nie w nosiłoby niczego nowego. Po śmierci profesora C hrystala, słynnego m atem aty ­ ka, udałem się do S aintsbury’ego po pośm iertne w spo­ m nienie o profesorze dla naszego uniw ersyteckiego pis­ m a „T h e S tu d en t” . — W łaśnie w ychodzę na wykład — pow iedział. — Je­ żeli p o trafisz szybko notow ać, to m ożesz iść ze m ną, poniew aż m am zam iar powiedzieć kilka słów o m oim starym przyjacielu. — Ale, proszę pana, ja przez trzy lata słuchałem pańskich wykładów . O brzucił m nie szybkim spojrzeniem i zapytał o nazw is­ ko. G dy m u je podałem , powiedział: — D obry Boże, ja k ty wyrosłeś. C ałe lata przed w stąpieniem na uniw ersytet miałem sześć stó p w zrostu, a nie było wielu takich w naszej grupie. Saintsbury rozpoznaw ał książki, ale nie studen­ tów. W ykładanie dla bandy studentów m usiało być dla niego piekielną m ęką.

Życie tow arzyskie w E dynburgu było przyjem ne. Bę­ dąc członkiem Zw iązku, zawsze m iałem miejsce, do którego m ogłem wieczorem pójść, i fotel, na którym m ogłem siedzieć. K łopotliw y jedynie był brak gotów ki. W iększość z m oich przyjaciół była dobrze sytuow ana. Nosili ten sam rodzaj golfowych m arynarek i flanelo­ wych p o rtek co ja, ale oni mieli pieniądze; i kiedy dochodziło do staw iania kolejki, to czułem się zak ło p o ­ tany, poniew aż nigdy nie m iałem w kieszeni więcej niż kilka m iedziaków . Nie m ogłem sobie pozw olić na udział w żadnych grach czy choćby na oglądanie meczu. M usiałem udaw ać, że nie lubię m usicali, aby nie chodzić na w spólne w ypraw y do K ing’s czy do Em pire. T eraz winien im jestem praw dę, byłem biedny. T o głównie za spraw ą mojej m atki, k tó ra obaw iała się, że m ożem y pow rócić do jej robotniczego statusu, w yobrażałem sobie, że bieda jest przestępstw em , rzeczą, której trzeba się wstydzić i u k ry ­ wać najlepiej, ja k się tylko p otrafi. M usiałem dobrze grać swoją rolę, poniew aż wiele lat później kolega ze studiów , który był m oim kum plem , w spom inał: „T ak , Neill, ty to miałeś dobrze. M iałeś forsę, a ja nie” . W ażne jest całe m oje podejście do kwestii pieniędzy. Z p o w odu zaznanej w m łodości biedy jestem dziwnie skąpy. Z niechęcią w ydaję naw et niewielkie sum y, choć potrafię bez chwili w ahania w ypisać czek na znaczną sumę. W ielu innych ludzi podobnie odnosi się do cze­ ków: dla nas czek nie stanow i praw dziw ych pieniędzy. T o pieniądze na niby i dlatego nie m ają dla nas em oc­ jo nalnej w artości. G dy prow adzę sam ochód, to bez dok ład n eg o spraw dzania odczytu na dystrybutorze płacę za benzynę; ale gdy m uszę pojechać taksów ką, siedzę i z boleścią obserw uję taksom etr, gdy utkniem y w ulicz­ nym k orku. G dybym nagle został m ilionerem , nadal pewnie podróżow ałbym trzecią klasą i kupow ał używ ane sam ochody. Nie lubię trw onienia pieniędzy, a jeszcze bardziej nie lubię ich pożyczać. T ylko raz zw rócono mi

pożyczony b an k n o t pięciofuntow y — oczywiście, uczynił to Szkot. C zasam i jed n ak , choć w inny sposób, pieniądze stan o ­ wiły problem . Dzięki funkcji re d ak to ra w „T he S tu d en t” otrzym yw ałem darm ow e bilety w stępu do wszystkich teatrów w mieście na poniedziałkow y wieczór; szczęś­ liwie nie obow iązyw ały wówczas stroje wieczorowe. Pew­ nego razu zorganizow ano tydzień opery — Orfeusz, Elektra i inne — i co wieczór uczestniczyłem w tych b ard zo form alnych w ydarzeniach. Pod koniec tygodnia m usiałem zaaplikow ać swej jedynej białej koszuli terapię kredow ą, aby w yglądała przyzwoicie. Jak o re d ak to r „T he S tu d en t” m iałem rów nież przyw i­ lej bycia zaproszonym ex officio na m iędzyuczelnianą konferencję do St. A ndrew s. Przysługiwał mi niewielki fundusz na pokrycie w ydatków zw iązanych z konferen­ cją. Jednakże był on niew ystarczający i pobrałem jeszcze do d atk o w y funt. W alker, sekretarz, zaw ołał mnie na dyw anik i solidnie zbeształ. „Ż aden inny re d ak to r nigdy nie przekroczył w yasygnow anej sum y” — pow iedział, a ja stałem cicho, w stydząc się swego ubóstw a i szczerze nienaw idząc tego człowieka. Siedział sobie w ygodnie i patrzył na mnie, jak b y m był zdechłą m yszą przyciąg­ niętą przez k ota do dom u. M oi poprzednicy byli dżentel­ m enam i; w yglądało na to, że to właśnie usiłow ał mi powiedzieć. Czułem się zarazem rozgniew any i winny. N ie p o trafię sobie dokładnie przypom nieć, kiedy za­ cząłem pisać, ale m usiało to nastąpić jakiś czas przedtem , nim zostałem redaktorem . Zacząłem od przedstaw iania swych rysunków i k a ry k a tu r — o k ro p n e rzeczy, na sam o w spom nienie których oblew am się rum ieńcem ; m oje rysunki, podobnie ja k teraz, były okropne. W owym czasie jed en ze studentów poradził mi, abym spróbow ał napisać hum orystyczny szkic do „G lasgow H erald ” . W ysłałem jeden i kilka dni później znalazłem go w gaze­ cie. Być m oże był to jeden z najbardziej ekstatycznych m om entów w m oim życiu, pierwszy raz coś mi wy­

d rukow ano. W ydaw ało się to niem oż’ we, cudow ne, wspaniałe: cały dzień chodziłem wniebowzięty. Później wysłałem im jeszcze inne szkice i za każdy opublikow any otrzym ałem czterdzieści szylingów. Nie m ogę zupełnie uczciwie powiedzieć, aby te cztery lata spędzone w E dynburgu były bardzo szczęśliwe. Zawsze niechętnie i bez większego zainteresow ania w ra­ całem do tego m iasta. Jest piękne — być m oże naw et piękniejsze niż inne widziane przeze m nie m iasta — ale dla m nie E dynburg pozostanie m iastem bez w yrazu, prow incjonalnym i nadętym . Studenci z tam tejszego uniw ersytetu nie byli nastaw ieni progrupow o. K ażdy z nas m ieszkał w swej norze. Jedynym miejscem spotkań był Z w iązek, a tysiące studentów w ogóle nie było jego członkam i. W E dynburgu m ożna było uzyskać stopień naukow y, nie rozm aw iając przez cały okres pobytu z ani jednym studentem . I niektórzy studenci byli pochłonięci tylko zdobyw aniem owego stopnia. W tym miejscu m oże ciekawe będzie porów nać moje do rastan ie z dorastaniem W illie’ego, ja k o że m iał on w dzieciństw ie duży wpływ na m oje życie. Później on skręcił na praw o, podczas gdy ja stopniow o w ykazyw a­ łem bardziej lewicowe poglądy na politykę i inne sprawy. Jak o chłopcy różniliśm y się od siebie w jeden zasadniczy sposób. On rozw inął się bardzo m łodo — czytał Biblię w wieku trzech lat, a ja k o szesnastolatek w stąpił na uniw ersytet. M ój rozwój był niesam ow icie pow olny. C hociaż m iałem dw adzieścia osiem lat, gdy redagow a­ łem „T he S tu d en t” , m oje w stępniaki przypom inały te pisane przez cztern asto latk a. Były żałośnie dziecinne i aro ganckie — być m oże najlepszym dla nich okreś­ leniem byłoby kom iczne. Jak o re d ak to r ponosiłem k o n ­ sekwencje tego, że byłem dla siebie jedynym au to ry te­ tem. Nie m usiałem nikogo prosić o opinię i p ublikow a­ łem swe w łasne knoty w przekonaniu, że to praw dziw e perełki. N iektórzy z m oich przyjaciół pew ne artykuły określali m ianem lichoty; niestety, dopiero po ich opu-

blikow aniu. Ale redagow anie gazety było na swój sposób kształcące. M usiałem poznać, co to jest spacjow anie, k o rek ta czy techniczne spraw y zw iązane z drukow aniem . Egzam iny końcow e były tuż-tuż. W czasie ostatniego ro k u cały swój czas i zainteresow anie poświęciłem redagow aniu „T he S tu d en t” i uzyskałem bardzo m arn ą ocenę — praw dę m ów iąc, najm arniejszą z m ożliwych, zdałem trzeciorzędnie. Ale na egzam inach końcow ych nie w ypadłem tak źle, ja k się spodziew ałem ; pod koniec tygodnia m ogłem niem al mieć nadzieję na pierw szą lokatę, pom im o m ego napraw dę m arnego anglosaskiego i średnioangielskiego. Zdobyłem drugą lokatę i byłem całkiem zadow olony. W e właściwym czasie zdobyłem tytuł M. A.; ale wówczas, co w spom inam ze sm utkiem , nie czułem się dum ny ani zadow olony. M ów ią, że wszystk o w życiu przychodzi za późno. Z pew nością to pow iedzenie jest praw dziw e w odniesieniu do mego stopnia. Jak m ówił R obert Louis Stevenson: „Pełne nadziei podróżow anie jest lepsze od przybycia” . Stopień, kiedyś błyszczący szczyt, stał się zwykłym wzgórzem , z w ierzchołka którego m ogłem spójrzeć dalej i zobaczyć inne odległe szczyty, wysokie i, być m oże, nieosiągalne — pracę, sławę, naw et śmierć. M ówiąc w prost: ukończyłem studia i nie wiedziałem , ja k to w ykorzystać. W iedziałem tylko, że nie chcę uczyć: na sam ą myśl, że m ógłbym spędzić życie ja k o nauczyciel angielskiego w jakiejś prow incjonalnej szkole średniej, w strząsały m ną dreszcze. Nie, nauczanie byłoby o statn ią rzeczą, po k tórą bym sięgnął, gdyby w szystko inne zaw iodło.

J 1 :| i 1 | j ; | j ; i I | J ; j ' ; j ,i J

'i

Zawód

iYIoją przyszłością było dziennikarstwo i studiowałem odnośne ogłoszenia w gazetach; złożyłem podania w sprawie kilku posad, ale nie otrzymałem żadnej od­ powiedzi. Wówczas przyjaciel powiedział, że mógłby mi znaleźć jakieś zajęcie w T. C. & E. C. Jacks, edynburskim wydawnictwie. Praca polegała na wyborze materiałów do jednotomowej encyklopedii, która miała zawierać więcej haseł niż Encyklopedia Britannica. Jej głównym redaktorem był człowiek o nazwisku H .C. 0 ’Neill. Okazało się, że to wszawe zajęcie. Połowa materiałów pochodziła od duchownego o nieczytelnym charakterze pisma. Często musieliśmy wyrzucać jego materiały do kosza i pisać je na nowo. Pamiętam, że napisałem tym sposobem hasło o Kanale Panamskim, oczywiście ścią­ gając z innych encyklopedii. Ta praca była bardzo użyteczna z jednego względu: oduczyłem się używania zbytecznych słów. Pracow ałem w tym w ydaw nictw ie już rok, gdy O ’Neill nakłonił firm ę, aby przeniosła swą redakcję do L ondynu. D la m nie, który przez dw adzieścia dziewięć lat swego życia nie wyjeżdżał za granicę, pom ysł w yjazdu do L ondynu był w rów nej m ierze cudow ny, co nieunik­ niony; czyż B arrie i pom niejsi pisarze szkoccy nie jechali na południe w poszukiw aniu sławy i bogactw a? Liczyłem dni do odjazdu. Nie pam iętam , ja k w yglądałem , gdy przybyłem ra n ­ kiem, pod koniec 1912 roku, n a stację K ing’s C ross, ale czułem się pewnie podobnie ja k zbity z tro p u C ortez K eatsa: „M ilczący, na szczycie w D arien ” . O to był

L ondyn, centrum życia i wszystkiego, co w arto przeżyć. Skierow ałem się ku S trand i Fleet Street. Ze wzruszeniem rozglądałem się dookoła, usilnie starając się nie uzm ys­ ław iać sobie lekkiego rozczarow ania. Ulice były skrom ­ niejsze niż sobie w yobrażałem , mniej m alow nicze niż S trand, który w ydaw ał się tak kolorow y na okładce „S tran d M agazine” . W ciągu tygodnia swój czas dzieliłem pom iędzy Long Acre i British M useum . E ncyklopedia została skończona i w ydana, a mnie poproszono o napisanie części p o ­ święconej językow i i literaturze angielskiej w p o p u lar­ nonaukow ej pracy, k tó rą wówczas przygotow yw ało wy­ daw nictw o Jacks. Po skończeniu, i w obaw ie przed u tra tą pracy, napisałem rów nież część pośw ięconą m ate­ m atyce. Później zająłem się rozdziałem o rysunku, zao­ p atru jąc go w swe w łasne ilustracje, k tó re na szczęście nigdy nie zobaczyły św iatła dziennego, poniew aż O ’Neill zdecydow ał się obciąć ten fragm ent pracy. W końcu nie p o zostało ju ż dla m nie nic do napisania i stałem się bezrobotny. Byłem zm artw iony. N apraw dę nie chciałem p o w ro tu do Szkocji i podjęcia jedynej możliwej tam pracy — nauczania. Pewnej nocy obudził m nie ostry ból w nodze. O rzeczo­ no, że to phlebitis — zapalenie żyły. Byłem zaniepokojo­ ny, poniew aż wiedziałem , że takie zapalenie m oże d o ­ prow adzić do pow stania skrzepu, a oderw anie się naw et m alutkiej cząstki skrzepu m ogło spow odow ać nagłą śmierć. C hirurg w K ing E dw ard H ospital podw iązał mi tę żyłę, tak aby skrzep nie m ógł się poruszyć, i około dw óch tygodni leżałem w łóżku, w ybornie się bawiąc. Po w yzdrow ieniu wróciłem do m iasta i odpow iedzia­ łem na różne ogłoszenia. Jedno z nich brzm iało: „ P o ­ trzebny re d ak to r artystyczny d o now ego czasopism a przy Fleet S treet” ; p odany był num er skrzynki poczto­ wej. Oczywiście, to nie było zajęcie dla m nie, ale nie m iałem nic do stracenia; usiadłem i napisałem podanie o pracę, w dość frywolnym tonie. G dy kilka dni później

otrzym ałem odpow iedź, w której proszono m nie o przy­ bycie na sp otkanie z w ydaw cą „Piccadilly M agazine” , przy 40 Fleet Street, byłem zdum iony i przestraszony; nie znałem się zupełnie na sztuce. Jednakże poszedłem tam i p rzeprow adzono ze m ną rozmow ę. V incent, w ydaw ca, podniósł dw a listy. — Ten — pow iedział — jest od człow ieka, który przez dziesięć lat był redaktorem artystycznym w znanym czasopiśm ie. Ten drugi jest od re d ak to ra artystycznego z innego znanego czasopism a, w którym pracow ał przez dw anaście lat. Przełknąłem z trudem ślinę. — M am zam iar zaproponow ać ci pracę — oświadczył. Z ap a rło mi dech i powiedziałem : — N a Boga, dlaczego? — Poniew aż — o d p arł — twój list był jedynym , który mnie rozbaw ił. K iedy m ożesz zacząć? Przyjąłem propozycję i oferow ane sto pięćdziesiąt funtów na rok. N ap raw d ę lubiłem pracow ać w tym now o pow stałym czasopiśm ie, naw et pom im o to, że z pow odu mej nogi wydawałem tygodniów kę na taksów ki. M oja p raca pole­ gała na czytaniu opow iadań i przekazyw aniu Vincentow i tych, k tó re w ybrałem . Jeżeli zatw ierdzał mój w ybór, wówczas m usiałem znaleźć odpow iedniego ilustratora: w przy p ad ku, gdy była to opow iastka o dziewczynie w łódce był nim Balliol Salm ond; ktoś inny ilustrow ał op o w iadania krym inalne; H arry R ountree ilustrow ał opowieści o zw ierzętach. Po odesłaniu agentow i H. G. W ellsa serialu ja k o nie nadającego się do d ru k u , p o ­ czułem się wyższy o kilka cali. Pierwsze w ydanie „Piccadilly M agazine” było przew i­ dziane na sierpień 1914 roku. Jeden z artykułów , bogato ilustrow any zdjęciam i, nosił tytuł „R ealne niebezpie­ czeństw o niem ieckie — następca tro n u ” , ale strzały w Sarajewie, poza innym i rzeczam i, zabiły w zarodku „Piccadilly M agazine” . N igdy się nie ukazał.

W m om encie ogłoszenia w ojny m ieszkałem u przyja- 'i cielą i ciągle jeszcze pam iętam , jak siedzieliśmy — oby- J dwaj socjaliści — i rozm aw ialiśm y o tym , podczas gdy w pobliżu gwardziści całą noc w iw atow ali. M ój przyja­ ciel pow iedział z napięciem : „O głupcy, cholerni głupcy. Czyż nie widzą, że to oznacza ich śm ierć i śmierć większości rzeczy, które kocham y?” Pełen w ew nętrznego niepokoju pojechałem do swego dom u, do K ingsm uir. C zułem , że napraw dę pow inienem w stąpić do arm ii i, z pow odu mojej chorej nogi, służyć w artylerii. Z drugiej jed n ak strony, wsparciem dla mego tchórzostw a było ośw iadczenie dw óch lekarzy, stw ier­ dzające, że nie nadaję się d o w ojska. Po kilku tygodniach zgłosiłem się i zostałem przyjęty do pracy ja k o tym ­ czasowy dy rek to r szkoły G retn a G reen. Po przybyciu na miejsce dow iedziałem się, że stały dyrek to r, krzepki he-m an, służył w K ing's Own Scottish B orderers, ale nie czułem się niesw ojo z tego pow odu. M oja chora noga nie tyle bolała, co była opuchnięta i bez czucia. Dziś myślę, że przyczyna tej sytuacji m usiała być, używ ając now o­ czesnego języka, natu ry psychicznej — była to sam o o ­ b ro n a organizm u przed w stąpieniem do arm ii. H istorię pobytu w G retna G reen, mniej lub bardziej prawdziwie, opisałem w mej pierwszej książce A Dominie's Log. Jej dalszy ciąg, A Dominie Dismissed, był czystą fikcją napisaną później, w trakcie służby w wojsku. P obyt w cichej wiosce po życiu przy Fleet Street wym agał pewnej adaptacji. M iałem m ieszkanko w małej chacie i gdy m oja gospodyni przynosiła mi wieczorem parafinow ą lam pę i zasłaniała m ałe okienko, czułem , że jestem odgrodzony od całego św iata. Przepaść dzielącą G retn a G reen od Londynu najlepiej uzmysłowi fakt, że owa kobieta krzywo patrzyła na używ anie w niedzielę m aszyny do pisania. M yślę, że zacząłem pisać książki, aby nie dostać fioła. W ydaje się niedorzecznością, że człowiek, który jest znany ja k o edukacyjny heretyk, zajął się tą profesją

głównie z pow odu dziennikarsw ta i braku odwagi w stą­ pienia do wojska. A jednak to w G retna G reen po raz pierwszy zacząłem myśleć o edukacji. M ój poprzednik był zwolennikiem dyscypliny, więc zastałem cichą, posłuszną szkołę; ale wiedziałem, że więksi chłopcy obserw ują mnie czujnie, by zobaczyć, na ile m ogą sobie pozwolić. Przy­ brałem swój najsurow szy wyraz twarzy i rzuciłem im piorunujące spojrzenie; następnego dnia, gdy największy z nich próbow ał mnie podejść na wpół niewinną o d ­ powiedzią, złoiłem m u skórę pasem . N adal mym postę­ powaniem rządziła stara zasada obow iązująca w zawodzie nauczyciela: natychm iast pokaż, że to ty jesteś panem . G łu p o tą byłoby mówić, że gdybym się p ostarał, to dalej m ógłbym mieć posłuch u uczniów , ale nie p o ­ trafiłem się do tego zmusić. S topniow o dzieci odkryły, że tylko pozornie dbam o dyscyplinę, że napraw dę nie dbam o to, czy uczą się, czy nie. C icha szkoła zm ieniła się w miejsce pełne hałasu i śm iechu. Ale dalej były p ro w a­ dzone n orm alne lekcje i przypuszczam , że dzieci uczyły się rów nie dużo ja k wtedy, gdy się m nie bały. Z drugiej strony, w ydaw ało mi się darem nym trudem uczenie geografii Indii dzieci, które w racały na farm y. Z arząd szkoły nie interesow ał się zbytnio tym , co robiłem , ale niektórzy jego członkow ie, ja k o osoby pryw atne, zostali m oim i przyjaciółm i; S tafford, pastor, Dick M acD ougall, pisarz rady, i ich żony byli dla mnie mili. W edle panującej w wiosce opinii byłem całkiem miłym gościem , ale, oczywiście, trochę stukniętym . Ku swemu przerażeniu szybko nabrałem prow incjonalnych przyzwyczajeń — m oje zainteresow ania znacznie się zawęziły, zacząłem się interesow ać miejscowym i p lo t­ kam i, w yciągałem szyję, aby zobaczyć, d o k ąd idzie lekarz. Starałem się nie tracić k o n ta k tu z tym , co działo się na szerokim świecie dzięki przysyłanym pocztą co tydzień „ N a tio n ” i „N ew Age” . Pewnego słonecznego m ajow ego p o ra n k a doszło do straszliwej katastro fy kolejowej w miejscu oddalonym od

mego mieszkania o szerokość pola. G dy moja gospodyni obudziła mnie i powiedziała o zderzeniu pociągu osobowe­ go z wiozącym wojsko, wskoczyłem na rower i pognałem tam. W idok przypom inał niemy film. Jedynymi dźwiękami było syczenie pary z lokomotywy i trzask wagonów, po których pełzały płomienie. Ludzie leżeli martwi lub um iera­ jący; jeden żołnierz z oderwanymi obiema nogami poprosił mnie o papierosa i uśmiechnął się, gdy mu go zapalałem. „Równie dobrze mogłem je stracić we Francji” — powie­ dział beztrosko. U m arł, nim wypalił papierosa do połowy. C ałe to w ydarzenie w ydaw ało mi się nierealne niczym sen. Przyłączyłem się do grupy, k tó ra próbow ała uwolnić spod lokom otyw y mężczyznę. G dy pracow aliśm y, ktoś pow iedział do mnie: „S podziew ają się, że lokom otyw a lada m om ent w ybuchnie” . Spojrzałem niespokojnie na syczącą parę i więcej o tym nie myślałem . Prawie nikt nie jęczał, a gdy um ierający głośno krzyczał, to zawsze przyw oływ ał swą m atkę. Pom iędzy rannym i były kobiety i dzieci, ale nie było słychać krzyków czy szlochania. M ów iono, że oficerowie zastrzelili kilku ludzi, którzy byli beznadziejnie przygnieceni przez płonący w rak. N igdy nie dow iedziałem się, czy te opowieści były praw ­ dziwe, ale m iałem nadzieję, że były. Tego ranka szczególnie zdziwiło mnie, że nie odczuw a­ łem jakichkolw iek emocji, czy choćby współczucia. Oczy­ wiście, uczciwie muszę przyznać, że cały czas byłem zajęty przy rannych. Jednakże nie daw ało mi to spokoju i póź­ nym wieczorem, siedząc u pastora w dom u, powiedziałem: — M uszę być największym egoistą pod słońcem: nie m am nic do zaofiarow ania innym , egoista do szpiku kości. Tego ranka na tam tym polu nie było we mnie najm niejszej iskierki jakiegokolw iek uczucia. Byłem po p rostu kam ienną obojętnością. S tafford popatrzył na m nie otw artym i ze zdum ienia oczym a i powiedział: W łaśnie m iałem zam iar powiedzieć to sam o. U w a­ żałem się za potw ora, poniew aż niczego nie czułem.

N ajw idoczniej obaj przyjęliśm y stosunek, jaki m ają lekarze i pielęgniarki. Zupełnie tak, jak b y osobisty strach zm ienił się w pozytyw ną energię, k tó ra pozw ala stłum ić przerażenie i współczucie, gdy pom aga się innym , którzy cierpią. N ie m ożna żywić głębokich uczuć w stosunku do kom pletnie obcych ludzi. 1 na odw rót, przypom inam sobie, jak jeden z moich uczniów — chłopiec — został tego ranka przejechany przez m otocykl w drodze na miejsce katastrofy. Jego m atka poprosiła, abym poszedł tego wieczoru obejrzeć jego ciało i czułem prawdziwy żal. Budziła we mnie również współczucie sytuacja, w jakiej znalazł się dróżnik, którego błąd doprow adził do w ypadku; miałem w szkole jego synów i lubiłem ich tak sam o jak ich ojca. W edług mnie zamknięcie dróżnika w więzieniu było jednym z wie­ lu przejawów barbarzyństw a naszego systemu prawnego. T ru d n o , naw et w w yobraźni, pow racać mi do dni spędzonych w G re tn a G reen. Przejeżdżałem przez tę wioskę przynajm niej raz w roku, ale zatrzym ałem się tam tylko raz — i pożałow ałem tego. M gliście pam iętałem przyjem ne herbatki z m oim i zastępcam i, M ay, C hristine i Bell, k rzątaninę i chaos w budynkach wielkich za­ kładów zbrojeniow ych i przekształcenie nieciekawej w io­ ski w m iasteczko z kinem i sklepam i. Pewnej niedzieli wyjechałem stam tąd , aby w stąpić do wojska. W iem, że tak napraw dę nie chciałem być żoł­ nierzem , ale coś m usiało mieć wpływ na podjęcie mojej decyzji; rów nie dobrze m ogły to być w yrzuty sum ienia po śmierci m ego przyjaciela, jak i nakaz, by wszyscy mężczyźni poddali się badaniom specjalnej kom isji. Nie zostałem przyjęty z pow odu mej nogi i otrzym ałem zaświadczenie, że na zawsze jestem niezdolny do służby. Jednakże, gdy opuszczałem budynek, sierżant zapytał mnie, czy brałem udział w D erby Scheme. Powiedziałem mu, że nie m uszę tego czynić, poniew aż zw olniono mnie ze służby. „A le otrzym asz pół korony, jeżeli weźmiesz udział” — pow iedział. G dy spytałem go, ja k to zrobić,

zab rał m nie d o oficera, przed którym przysiągłem , że będę służył „m em u królow i i krajow i", gdy zostanę do tego wezwany. Sierżant za swe starania otrzym ał ode mnie pół korony. Później, gdy wszyscy zwolnieni ze służby mężczyźni zostali wezwani do ponow nego staw ie­ nia się przed kom isją i ja zostałem uznany za zdolnego do służby, pew nie poczułbym się wciągnięty do w ojska na 1 siłę, gdyby nie ów sierżant, który m iał ochotę się napić i nie przegapił nadarzającej się okazji.

Armia

W c z e s n ą w iosną 1917 ro k u wszyscy zwolnieni z przy­ czyn m edycznych mężczyźni zostali wezwani do po n o w ­ nego staw ienia się przed kom isją lekarską. D ostałem kategorię A l od lekarza, którego znałem z uniw ersytetu. K om isja znajdow ała się w D um fries i tej sam ej nocy rekruci zostali wysłani do Berw ick-upon-Tw eed. T am py tan o nas, d o jakiego regim entu chcielibyśm y wstąpić. M ając na uw adze sw oją nogę, pow iedziałem , że do artylerii. Sierżant spojrzał na mnie. — A rtyleria! — zaśm iał się niem iło. — Hej, chłopaki, tu jest facet, który chce w stąpić do artylerii! — A potem w arknął do mnie: — M asz do w yboru K ing’s Own Scottish Borderers lub R oyal Scots Fusiliers. Z apytałem , gdzie zlokalizow ane są obozy treningow e. — K O ŚB w C atterick, R S F w G reenock. W ybrałem R S F po p ro stu dlatego, że G lasgow było bliżej ludzi, których znałem . D ano mi przepustkę i wy­ słano do A yr, bazy rekrutów R SF. Jeden z rekrutów , który rów nież w ybrał R SF, poradził mi, abym zrobił sobie dw a dni w olnego, nim zgłoszę się d o bazy. Bałem się tak uczynić, ale gdy przybyłem do koszar w A yr i stw ierdziłem , że nikt się m nie tam nie spodziew ał — praw dę m ówiąc, sierżant był poirytow any m oim p o ja­ wieniem się w sobotni wieczór — szczerze żałow ałem , że nie posłuchałem tam tej rady. M iałem duszę na ram ieniu: byłem chodzącym nieszczęściem. N ieuprzejm ość i a ro ­ gancja podoficerów , z którym i się stykałem , o raz przy­ pom inające więzienie koszary wywołały we m nie uczucie nienawiści do arm ii, którego się nigdy nie pozbyłem .

D an o mi siennik i kazano w ypchać go słom ą, a potem , w raz z innym i rekrutam i, m usiałem się trochę pom ęczyć, nosząc łóżka. RSF kojarzy mi się głównie z nogami i strachem. Zawsze miałem bardzo wrażliwe stopy i nawet dziś, gdy mam specjalnie robione buty, moje palce u nóg pokrywają się pęcherzami, gdy dużo chodzę w gorący dzień. Przez całe lata nosiłem jedynie półbuty i po wielogodzinnej musztrze w wojskowych buciorach miałem kostki poobcierane do żywego mięsa. W ciąż na nowo zgłaszałem się do izby chorych i zwykle przykładano mi tylko jakąś maść, a leka­ rze nigdy nie uważali, aby potrzebny mi był odpoczynek. Za każdym razem ponownie musiałem stawać do apelu. Nie pam iętam , abym bał się wyjazdu do Francji. Wie­ działem, że mieliśmy przejść kilkumiesięczne przeszkolenie, by potem autom atycznie zastępować poległych na polu bitwy. Dziwne, że to mnie nie niepokoiło; cały mój strach skupiał na sobie starszy żołnierz, który przez całe tygodnie zatruwał mi życie. Z jakiegoś powodu nie spodobałem mu się i po musztrze, gdy było coś do zrobienia, zawsze wybierał mnie, zwykle zwracając się do mnie per „ty wielki bękarcie” . Mówili, że w cywilu był taksówkarzem. Pewnego dnia, kiedy rozdaw ał nam pocztę, przerw ał i bacznie przyjrzał się jednej z kopert. — Jezu C hryste, kto to, u diabła, jest? — zapytał. — A .S . Neill, M .A ., a u to r A D om inie’s Log. C o to, u diabła? Podniosłem skrom nie rękę. Ten spojrzał na mnie i otw orzył z w rażenia usta. — Ty jesteś M. A.? — wysapał. Chryste! — wy­ krzyknął zdum iony. Nigdy już nie przydzielał mnie d o karnych robót i nigdy mi nie dokuczał. Przeciwnie, trak to w ał m nie tak, jak b y m był sam ym pułkow nikem . Później trafiłem na innych podoficerów , którzy przyznaw ali, że m oja obec­ ność w ich oddziałach wywoływała w nich poczucie niższości: wstydzili się swego brak u w ykształcenia.

Spaliśm y w wojskow ych barakach — dw udziestu żoł­ nierzy plus podoficer. Ci, którzy pochodzili głównie z G lasgow , byli „kolesiam i z G lesga” , nie oszlifow anym i d iam entam i ze slam sów . T o byli fajni, przyjaźni chłopcy, zawsze wobec siebie życzliwi, zwykle pogodni. Dla nich w ojskowe jedzenie, które dla m nie było praw ie niejadal­ ne, było najlepszym jedzeniem w życiu; im w ojskow a dyscyplina nie w ydaw ała się wcale gorsza od dyscypliny panującej w fabryce. Ich język składał się praw ie wyłącz­ nie ze słów o seksualnym znaczeniu, wszystkiem u je­ dzeniu, m usztrze, sierżantom — przypisyw ali przym iot­ nik „p ierd o lo n y ". D yskutow ali otw arcie o najbardziej intym nych szczegółach anatom icznych swych żon i dzie­ wczyn. Życie w wojsku biegło w ustaw icznym pośpiechu: nigdy nie mieliśm y czasu niczego zrobić dobrze, naw et golenia. N ajgorsza ze w szystkiego była służba p o rz ąd ­ kow a. N ajpierw trzeba było czekać w kolejce p ojedzenie, k tó re zanosiło się do baraków , potem trzeba było p o ­ zm ywać i do następnego przeglądu stanąć bez plam ki na m undurze, z wyczyszczoną bronią, błyszczącymi guzika­ mi i butam i. T em u pośpiechow i tow arzyszył lęk przed spóźnieniem na inspekcję; to było przestępstw o. M ożna było zostać ukaranym za wiele rzeczy — nie ogolone policzki, b rudne guziki, nie w ypolerow ane sprzączki, nie w ybielone galony. K arą była m usztra w pełnym ek ­ w ipunku, bieganie po placu aż d o całkow itego wyczer­ pania. U daw ało mi się unikać u k aran ia, z w yjątkiem jednego razu. O d eb ran o mi mój k arabin, now oczesną broń, z k tó rą obchodziłem się delikatnie ja k z dzieckiem , i otrzym ałem w zam ian staro m o d n y Lee-Enfield. W cza­ sie przeglądu broni oficer ukarał m nie za brudny k a ra ­ bin. Poszedłem do swego sierżanta i pow iedziałem m u, że spędziłem godzinę, usiłując doczyścić swą broń, ale brud był w rośnięty. Z ab rał m nie do sierżanta odpow iedzial­ nego za broń, który obejrzał mój k arabin i oznajm ił:

„N ik t tego nigdy nie doczyści” . Nie wiem. co działo się 9 za kulisam i, ale moje nazw isko usunięto z listy ukara- j nych. '■ Ten w ypadek był wyjątkiem . G eneralnie rzecz biorąc. | nie było szansy napraw ienia winy i uczucie całkow itej J bezsilności przypraw iało m nie o skrajną rozpacz. K ażdy | kapral m ógł cię ukarać, a ty nie m ogłeś odezw ać się j naw et słowem. Teoretycznie mogłeś, ale wszyscy wiedzie- v liśmy , że jakakolw iek skarga na starszego rangą czyniła (1 cię człowiekiem napiętnow anym i później zawsze ob- • ryw ałbyś po karku. Starzy żołnierze zawsze przyznaw ali i się do winy nie broniąc się, bez względu na to, czy byli karani słusznie, czy nie. Nie m ożna było uchylić się od znienaw idzonych obo- J wiązków. D yscyplina gw arantow ała unikanie niedopat- J rzeń w tym względzie. K ażdy m usiał być do czegoś j przydzielony. Jeżeli byłeś się chory, to twoje nazw isko J w idniało na liście chorych; jeżeli byłeś przydzielony do jj karnych ro b ó t, sierżant m iał to u siebie odnotow ane. 1 Jedynym człow iekiem , którem u przez sześć tygodni uda- 1 wało się wykiwać ten system , był m łodzieniec, którego przeniesiono z jednego oddziału do drugiego. Po przyby- 1 ciu do swego nowego oddziału stwierdził, że jego nazwis- | ka nie m a na liście; zapom nieli je przenieść. Przestał staw iać się na apel. K ażdego ran k a opuszczał obóz 'i z pasem i trzcinką oraz dużą ko p ertą w dłoni oznakow a- | ną O H M S . Kiedy go w końcu przyłapano, nic mu się nie stało, poniew aż podoficerow ie, którzy nie umieścili jego 1 nazw iska na liście, wiedzieli, że jeżeli to zgłoszą, to sami 1 za to oberw ą. Nogi daw ały mi się piekielnie we znaki. K ażdego I wieczoru moczyłem je w zimnej wodzie i każdego ranka prałem swe skarpetki, ale pęcherze nadal pojaw iały się. Jednego razu, gdy w trakcie m usztry utykałem , podszedł do mnie oficer. K azał mi wyjść z szeregu i zapytał, co mi jest. Powiedziałem m u, a on odparł, że powinienem zgłosić się do izby chorych. Stw ierdziłem , że to darem ne, 282

poniew aż oni i tak ponow nie wyślą m nie na apel. W ówczas on polecił mi zdjąć buty i pokazać stopy. — W racaj do swego b a rak u i odpocznij — pow ie­ dział. — A tak przy okazji, co robisz w cywilu? Dwa dni później, gdy siedziałem w b arak u , ja k zwykle pielęgnując swe stopy, przyszedł sierżant dyżurny. — Jest tu Neill? W zyw ają go do dow ództw a kom ­ panii. Z adrżałem . W ezw anie d o dow ództw a kom panii o zn a­ czało zwykle dyw anik. Pom yślałem o wszystkich swych naruszeniach regulam inu, unikaniu niedzielnych w ym ar­ szów d o kościoła, przedłużeniu przepustki — było tego w ystarczająco dużo — i z drżeniem stawiłem się na wezwanie. M ajor, który polecił mi odpocząć, siedział za stołem i coś pisał. Z asalutow ałem i czekałem w yprężony na baczność. Byłem przekonany, że z pow odu m oich nóg zap ro p o n uje mi pracę w biurze. W końcu podniósł wzrok. — Wiesz coś o m atem atyce? — w arknął. — T ak , sir, napisałem książkę o m atem atyce. — O! Z daje się, ze jesteś w łaśnie tym , kogo nam trzeba. — Podniósł dokum ent. — M am tu papier z M ini­ sterstw a O brony, że potrzebują ludzi ze znajom ością m atem atyki na oficerów artylerii. Przedstaw ię twą k a n ­ dydaturę. Z ostałem potem przeniesiony do K o rp u su K adetów , do F o rtu M atilda. C ała nasza szesnastka m iała specjalną m usztrę. M ieliśmy pokazać regim entow i, jak zachow ują się najlepsi żołnierze, a nasze ćwiczenia były w zorow ane na ćwiczeniach gw ardii. Kiedy na rozkaz „prezentuj b ro ń ” uderzaliśm y z trzaskiem dłońm i o kolby k a ra b i­ nów, niemal do krwi raniliśm y sobie dłonie. Mieliśmy wykłady w b arakach i na wzgórzu i m oje stopy miały szansę p o w rotu do form y. Szczególną awersję czułem do walki na bagnety. K azano nam atakow ać w orki, jakby były H unam i, którzy właśnie zgwałcili nasze siostry, i polecano nam dźgać je ze stosow ną zapalczyw ością.

Pewnego dnia przybył rozkaz polecający szeregow­ cowi 32703 Neilłowi stawić się w Szkole K adetów T row ­ bridge w W iltshire. Po Forcie M atilda T row bridge zda­ wała się rajem. D yscyplina była rozluźniona i w ypolero­ w ane sprzączki nie m iały wielkiego znaczenia. Cała drużyna, włączając w to dow odzącego oficera, w ybuchnęła śm iechem, gdy w m aszerow ałem , w ym achując ra ­ m ionam i niczym gw ardzista; polecono mi skończyć z tą fan faro n ad ą. Potem drużyna śm iała się z m ojego puco­ w ania butów przed każdym apelem . Ech, pom yślałem , miłe miejsce, ale co za żołnierze! Po raz pierwszy w swej wojskowej karierze m iałem interesującą pracę. Uczyliśm y się czytania m ap, m atem a­ tyki, w yznaczania linii ognia i mieliśm y ćwiczenia z sześciocalow ym i haubicam i. D użo pracow aliśm y z przyrzą­ dem do celow ania, zw anym N o. 5 D irector, i wszyscy posługiw aliśm y się kom pasem pryzm atycznym . Ci chło­ pcy byli mi bliżsi poziom em niż ludzie z R SF, wielu z nich było urzędnikam i i nauczycielam i, i spędziliśm y razem całkiem przyjem nie ten czas. W T row bridge sp o tk ało m nie jed n o poniżające w yda­ rzenie, w którym uczestniczył m ajor w ykładający teorię oskrzydlenia, bardzo skom plikow any przedm iot z za­ kresu zasięgu ostrzału. Nie był dobrym w ykładow cą i jego głos działał na m nie usypiająco. Pewnego razu z uśpienia wyrw ał m nie nagle jego ostry głos. Pode­ rwałem się, a on kazał mi podejść do tablicy i wyjaśnić, czym jest oskrzydlenie. Nie m iałem o tym najm niejszego pojęcia; oczywiście nie mogłem się do tego przyznać, ale dałem dow ód swej kom pletnej ignorancji, stojąc tam jak osioł z kaw ałkiem kredy w dłoni. W ykładow ca poczer­ wieniał z wściekłości. — Nie potrafię zrozum ieć, w jaki sposób taki bezmózgi idiota jak ty dostał się do szkoły kadetów . Nie obw iniam za to ciebie, nic za to nie możesz, że jesteś głupi; winię system , który cię tu przysłał. Nie m asz żadnego wykształcenia?

Zwiesiłem głowę. — O dpow iedz. G dzie się uczyłeś? — N a uniwersytecie w E dynburgu — powiedziałem pokornie. Po sali przebiegł chichot stłum iony zaraz ostrym spojrzeniem oficera. N igdy się już do m nie nie odezwał. N asza n au k a dobiegła końca, zdaliśm y egzam iny k o ń ­ cowe i przed nam i był Lydd — rzeczywistość, koszm ar rozpościerający się za m iłym snem. T row bridge ze swą sw obodną i akadem icką atm osferą przypom inała uniw e­ rsytet. Ale Lydd było dow odzone przez człow ieka, który przybył p ro sto z fro n tu i nie darzył sym patią żadnych studentów . N asz trzytygodniow y pob yt w Lydd był nieprzerw anym w kuw aniem i odkryliśm y, że wszystko, czego nauczyliśm y się w T row bridge, było tu bezuży­ teczne. U stalanie linii ognia nie było ju ż dłużej zagad­ nieniem m atem atycznym ; to była rzecz, k tó rą trzeba było w ykonać w ciągu dziesięciu sekund przy zastosow a­ niu suw aka. Ludzie w L ydd znali się na swej robocie i napędzili nam solidnego strachu, poniew aż błąd o zn a­ czał nie tylko h ań b ę odesłania na miesiąc czy dw a do T row bridge, ale rów nież dostanie się d o drużyny sk ład a­ jącej się z nowych ludzi. Nie, tego nie chcieliśm y, więc harow aliśm y jak niewolnicy. M ajor uczący w Lydd oskrzydlenia był strasznym człowiekiem i przestrzegano nas przed nim na długo przed przyjechaniem tam . Kiedy po raz pierwszy używ a­ liśmy praw dziw ych pocisków , brał po kolei każdego z nas do p u n k tu obserw acyjnego i musieliśm y bez chwili w ahania wiedzieć, jaki podać telefonicznie kierunek następnego strzału. M ajo r zasypyw ał nas pytaniam i, a gdy pom yliliśm y się — co głównie pow odow ane było lękiem przed nim obrzucał nas wszystkim i znanym i sobie wyzwiskami. Jednakże wszyscy zdaliśm y i w swoim czasie zaw iado­ m iono nas, że otrzym aliśm y patenty oficerskie w Royal A rtillery. Po dziesięciodniow ej przepustce na skom pleto-

wanie um undurow ania i rynsztunku zostałem odesłany do „puli" oficerskiej w Aldershot, ze smutkiem dowiadując się, że większość z moich kumpli została odesłana do Farnborough. Nasza pula składała się z około sześćdziesięciu oficerów oczekujących na wysłanie do Francji. Życie było 1 tam dość przyjemne. Pamiętam dobrze wieczór przyjazdu,:* gdy starszy sierżant oddal mi honory. Jakże trudno było f uwierzyć, że nigdy już nie będę musiał się bać podoficerów! Czułem pewną gorycz, gdy myślałem o naszym dobrym 1 wyżywieniu i komforcie, porów nując je z jedzeniem i bra- j kiem prywatności z czasów, gdy nie byłem oficerem, i Oficerowie i szeregowcy żyli zupełnie innym życiem; nadal były tu w idoczne stare podziały — z jednej strony E ton, | a z drugiej slamsy. Oficerowie planow ali; szeregowcy nie ś musieli myśleć, jedynie pucow ać. M iałem ordynansa, faceta z typu niezależnych, po- 1 chodzącego z Lancashire. Był aktyw nym socjalistą, ja k ;! sam pow iedział, i do diabła, czymże był cholerny oficer, I jeżeli nie pachołkiem kapitalizm u? T ak więc mój or- ] dynans leżał na m oim łóżku, palił m oje papierosy, J podczas gdy ja czyściłem na następny dzień swe getry j i buty. Ciągle zapew niał m nie, że nie żywi do m nie i osobistej urazy z tego pow odu, że jestem oficerem . W ydaw ał się miłym chłopem , ale był urodzonym pesym i- I stą, który zarzekał się, że każdy mecz ligowy piłki nożnej jest oszukany — sprzedany tem u, kto dał więcej — i pro- 1 ponow ał, że dostarczy mi dow odów na piśmie, jeśli zechcę. Życie w A ldershot biegło leniwie. M ieliśmy w ykłady i od czasu do czasu ćwiczenia, ale odnosiliśm y wrażenie, że były one tylko po to, abyśm y nie czuli się zbyt niezadow oleni. C o kilka dni była wywieszana lista ofice­ rów do następnego zaciągu, ale m oje nazw isko nigdy się na niej nie pojaw iło. Z am iast tego polecono mi przyłą­ czyć się do baterii ćwiczebnej, gdzie do m oich obow iąz­ ków należało w ykładanie zagadnień zw iązanych z linia- * mi ognia.

Pewnego dnia dostrzegłem artylerzystę najw yraźniej nie zw racającego uwagi na to, ja k pracow icie i usilnie starałem się wyjaśnić m atem atyczne podstaw y w ytycza­ nia linii ognia. W ydał mi się on facetem z rodzaju głupców. — Hej, ty — pow iedziałem — zdajesz się nie przeja­ wiać żadnego zaniteresow ania tym , czego uczę. Czym zajmujesz się w cywilu? — Jestem nauczycielem m atem atyki w szkole śred­ niej — powiedział. K orzystając z okazji, w yciągnąłem do niego kredę i powiedziałem : — W takim razie, na litość b o ską, p o k aż im, ja k się to cholerstw o robi. I pokazał im. M iałem nadzieję, że poślą m nie d o F rancji z kolejnym zaciągiem ; nie dlatego, abym jak im ś cudem stał się bardziej odw ażny, ale po p ro stu dlatego, że wszyscy inni już wyjechali lub w łaśnie wyjeżdżali i czułem się o d ­ sunięty niczym kulaw y chłopiec z opowieści o P stro ­ katym K obziarzu. Później w obozie w ybuchła epidem ia grypy i ja rów nież zostałem nią pow alony. M ój p rzy p a­ dek był szczególnie groźny i zakończył się neurastenią. W G re tn a G reen przez m iesiąc nie pracow ałem z tej samej przyczyny, ale tym razem było jeszcze gorzej — całkow ite załam anie nerw ow e połączone z bezsennością i koszm aram i sennym i, gdy w końcu udaw ało mi się zasnąć. O ficer ze służby m edycznej m artw ił się mym stanem — być m oże podejrzew ał, że jestem chory psychi­ cznie — i pow iedział, że gdy wyzdrowieję na tyle, by podróżow ać, pośle m nie do m iasta, do specjalisty od nerwów. Owym specjalistą okazał się d r W illiam H. Rivers, słynny antropolo g . Nie wiedziałem nic o nim , tak jak nie wiedziałem nic o psychologii. P am iętam , że byłem nieco zaskoczony, gdy poprosił mnie, bym opow iedział m u swe sny, a zdziwiłem się jeszcze bardziej, gdy słuchał ich

z w yraźnym zainteresow aniem . T o był sen o wężu, którego zabiłem i który ponow nie ożywał. N ie słyszałem wówczas jeszcze o Freudzie, ale najwidoczniej słyszał o nim Rivers. W końcu rzekł do mnie: — Jeżeli pojedziesz to F rancji, to albo zdobędziesz Krzyż W alecznych, albo zginiesz zastrzelony w czasie ucieczki. Nie m ożem y tego ryzykow ać. Z alecam , abyś porzucił służbę ze względu na zły stan zdrow ia. T ak o to zakończyła się m oja niechw alebna kariera żołnierza. M usiałem kosztow ać n aró d sporo pieniędzy, dając z siebie m ało w zam ian. T eraz zdaję sobie sprawę, że m oje nerw ow e załam anie było spow odow ane p o d ­ św iadom ą chęcią ustrzeżenia się przed niebezpieczeńst­ wem. Świadom ie byłem gotów do walki na froncie bez jakiegokolw iek anorm alnego uczucia strachu. F aktycz­ nie czułem , że ja k o oficerowi byłoby mi łatwiej, poniew aż prow adziłbym ludzi i m usiałbym im pokazać, ja k stawić czoło niebezpieczeństwu. W w ojsku zyskałem jednego dobrego przyjaciela. Z a ­ wsze byliśmy razem . R ok po wojnie w padliśm y n a siebie na S trand; uszczęśliwieni ponow nym spotkaniem um ó ­ wiliśmy się na kolację i po pół godzinie gadaliśm y 0 starych czasach: „P am iętasz T u b b y ’ego? Ten ranek, kiedy się nie ogolił i sierżant...” Pośm ialiśm y się trochę. Potem rozm ow a zaczęła się rw ać i zdaliśm y sobie spraw ę, że nie m am y sobie nic więcej do pow iedzenia. W ojsko nas do siebie zbliżyło, poniew aż m usieliśm y się koncent­ row ać na spraw ach natu ry wojskowej; w cywilu nie mieliśmy wspólnych zainteresow ań. T o była sm utna kolacja i choć staraliśm y się zachow ać sztuczną wesołość 1 obiecaliśm y się ponow nie spotkać, obaj wiedzieliśmy w głębi duszy, że nigdy do tego nie dojdzie. K ilka lat po w ojnie W alter M artin, inny z przyjaciół z czasów wojny, pow iedział mi coś niew iarygodnego. — Neill, uratow ałem ci życie. — Jak?

— M iałem wejście w M inisterstw ie O brony i załat­ wiłem, aby nie w ysłano cię na front. Z trudem m ogłem w to uwierzyć, ale jeśli tak było, to w yjaśniałoby to, dlaczego m oje nazw isko nigdy nie pojaw iło się na liście zaciągu. W alter um arł, nim zdąży­ łem d okładnie go w ypytać. N ad al bardzo w ątpię, aby jakiekolw iek wpływy m ogły pom óc pojedynczem u żoł­ nierzowi.

Dyrektor

P o długim okresie rekonw alescencji zacząłem myśleć o pracy. W racając pam ięcią do czasów G re tn a G reen, przypom niałem sobie pew ną dam ę, k tó ra była zw iązana z K ing A lfred’s School, znajdującą się w H am pstead. N apisała do m nie po przeczytaniu Dominie's Log, a gdy pojechałem zobaczyć się z nią, opow iedziała mi o H om e­ rze Lanie, który założył Little C om m onw ealth, jedyny w swoim rodzaju obóz dla m łodocianych przestępców . Z dała mi relację z jednego z jego odczytów . Przedstaw iła m nie rów nież Johnow i Russellowi, dyrektorow i King A lfred’s School. W trakcie pobytu w szkole kadetów dow iedziałem się, że Little C om m onw ealth mieścił się w D orset, które było niezbyt odległe od T row bridge. N apisałem do H om era L ane’a, pytając, czy m ogę go odwiedzić, a gdy napisał, że m ogę, wziąłem przepustkę na weekend. H om er Lane był człowiekiem o osobow ości wywołującej głębokie w raże­ nie. Przysłuchiw ałem się ja k w transie opow ieściom o jego przypadkach. Jego m łodociani przestępcy o czaro ­ wali m nie i wym ogłem na Lanie obietnicę, że pozwoli mi po skończeniu służby wojskowej pracow ać w Little C om m onw ealth. G dy poczułem się dostatecznie zdrow o, napisałem do L ane'a, iż m ogę do niego przyjechać. O trzym ałem o d ­ pow iedź inform ującą m nie, że Little C om m onw ealth został zam knięty, a sam Lane, w złym stanie zdrow ia, przebyw ał w Londynie. R ozczarow any pom yślałem , że pow inienem spróbow ać drugiej m ożliwości. N apisałem do Jo h n a Russella w spraw ie pracy, otrzym ałem ją 290

i zostałem członkiem gro n a pedagogicznego K ing Alf­ red ’s School. J.R ., jak go nazywaliśm y, był kochanym staruszkiem ; polubiłem go od pierw szego wejrzenia i on polubił mnie. O d czasu gdy Russsell zaczynał swoją pionierską pracę trzydzieści lat tem u, K ing A lfred’s School była uw ażana za najbardziej postępow ą szkołę tego rodzaju. Być m oże nie była pierw szą, w której w p row adzono koedukację, ale to ona właśnie w yw arła największy wpływ na opinię publiczną Anglii. N a długo przede m ną skończono w niej z nagrodam i, stopniam i i karam i cielesnymi. Przystępow ałem d o pracy w tej słynnej szkole z pew ną nieśm iałością z p o w o d u m ego b ard zo szkockiego akcen­ tu. M iałem reputację szalonego szkockiego nauczyciela i niektórzy z m oich uczniów opow iadali mi później, jak w patryw ali się we m nie pierw szego dnia, zastanaw iając się, czy napraw d ę byłem szalony, czy byłem tylko dziw a­ kiem. O d razu sp o d o b ała mi się atm o sfera p an ująca w szko­ le; przypadła mi do serca sw oboda i luźna dyscyplina. Ale nie lubiłem p o k o ju nauczycielskiego i często za­ stanaw iałem się, dlaczego to miejsce nie było szczęśliw­ sze. Nie panow ała w nim atm osfera p o d o b n a do tej w klasach; a chociaż każdy z pracow ników z o so b n a był przyjazny, razem byli — ja k ich wówczas nazyw ałem — cholernikam i. J.R . polecił mi poprosić H o m era L an e’a, aby przybył i wygłosił dla pracow ników kilka odczytów z zakresu psychologii. L ane siedział skw aszony, a po pierwszym odczycie pow iedział do m nie: „M ój Boże, Neill, co jest tym ludziom ? P rzypraw iają m nie o białą gorączkę. Są pełni nienaw iści” . M yślę, że byłem niczym przysłow iow a m ucha w rosole — bezczelny sm arkacz, k tó ry przyszedł im powiedzieć, ja k prow adzić ich szkołę. B ardzo uprzej­ mie pokazali mi, gdzie m oje miejsce. W zasadzie głównym problem em był sam J.R . Był Bogiem, miłym starym Bogiem, ale tym niem niej Bo-

giem — i wielkim m oralistą. Po raz pierwszy zdałem sobie z tego spraw ę, gdy ośm ioletni Patrick pocałow ał siedm ioletnią C larę. J.R . zaw ołał nas do siebie i blisko godzinę mówił na ten tem at. W yszedłem stam tąd z uczu­ ciem , że całow anie jest głównym grzechem przeciwko D uchow i Świętemu. Uczniowie byli jacyś tacy obojętni; brakow ało im zain­ teresow ania życiem. N ajbardziej widoczne było to na sp o tk an iach byłych alfredian, kiedy to „absolw enci” , w większości dziew częta, siadywały u stóp J.R . lub G eorge’a Earle’a, nauczyciela angielskiego, który był zastępcą szefa, i przysłuchiwali się im tak, jakby ich niegdysiejsi nauczyciele posiedli całą m ądrość tego świata. Z m ieszanym i uczuciam i dow iedziałem się, że nie­ którzy z wielkich szkolnych zuchów nigdy nie słyszeli słowa „g ów no” i nie znali zwykłych przekleństw , ale za to nie były one obce niektórym dziew czynkom . Zacząłem sobie zdaw ać spraw ę, że przybyłem do szkoły, której nastaw ienie d o życia było w zasadzie takie sam o ja k to, k tó re zatruw ało me dzieciństw o w Szkocji — stan d ard y m oralne z zew nątrz. K ing A lfred's School była daleka od bycia szkołą w olną i w krótce znalazłem się w opozycji do władzy. L ane zaczął przeprow adzać ze m ną sesje psychoanali­ tyczne i stałem się częstym gościem w jego dom u. To, co m ówił na tem at wolności, było ew angelią, której szuka­ łem; naukow ym fundam entem dla mych m glistych tęsk­ not w yrażonych w książce Dominie's Log. D oszło do tego, że zacząłem próbow ać „p o p raw iać” King A lfred’s School podczas zebrań grona pedagogicznego. Szkoła nie idzie z duchem czasu, narzekałem . Pow inna mieć swój sam orząd. K ochany stary J.R . rozłożył ręce i p o ­ wiedział ze swym zwykłym uśm iechem: „N o to dalej, Neill. Spróbuj. S p ró b u j” . Spróbow ałem . Klasy przechodziły z jednej sali do drugiej na dźwięk dzw onka. O znaczało to, że klasa B m iała najpierw m atem atykę, a po dzw onku przy­

chodziła do mnie. Oczywiście, cały ten sam orząd oznaczał dla nich szansę na wyładow anie się w mojej sali przez tę godzinę. Robili piekielny hałas i nauczyciele z sąsiednich klas wściekali się. N a następnym zebraniu rady pedagogi­ cznej wszyscy oczywiście orzekli, że sam orząd nie zdał egzaminu. Nie zdał, ale z pewnością „zagrał” . N adszedł dzień, w którym J.R . przyszedł do mnie bardzo za­ kłopotany i zasm ucony i powiedział: — Jeden z nas m usi odejść, Neill, albo ty, albo ja. — Ja, J.R . — pow iedziałem — ty tu jesteś dłużej ode mnie. K olejny raz byłem bez pracy. Jego nazw iska nie znajdziecie ju ż w książkach p o ­ święconych kształceniu, ale w swoim czasie był on pionierem . R óżniliśm y się. Był m o ralistą, lecz bardzo go lubiłem i myślę, że on, pom im o m ego bu n tu , też mnie lubił. Z praw dziw ym niepokojem opuszczałem K ing A lf­ red’s School. Nie w idziałem dla siebie przyszłości. T o praw da, że m ogłem dostać pracę nauczyciela angiels­ kiego w jakiejś szkockiej szkole, ale L ondyn zaw ładnął ju ż m ną i nie chciałem go opuszczać. W ów czas pojaw iła się pani Beatrice E nsor i zap roponow ała mi wspólne w ydaw anie „T he N ew E ra ” . P odjąłem się tej pracy przy T avistock Square, dzieląc pokój z jej niepalącym mężem, k tó ry nie cierpiał tego, że palę w pracy przez cały dzień. E nsorow ie byli teozofam i. R edagow anie gazety było d o b rą zabaw ą. Pani Ensor dała mi w olną rękę, m ogłem m ówić, co mi się żywnie p o d o b ało , i w krótce przekonałem się, że im bardziej atakow ałem pedantów i szkoły, tym bardziej była zad o ­ w olona. N iektórzy ludzie uważali ją za raczej p o n u rą osobę, ale ja lubiłem ją i dokuczałem jej przez większość czasu z p o w odu jej teozoficznego kom pleksu wyższych sfer. Była uro d zo n ą o rg an izato rk ą i to dzięki niej poje­ chałem do H olandii na spotkanie z austriackim i dziećmi, k tó re przybyły d o Anglii po wojnie.

„T he New E ra” nie była miejscem na stałe: wiedzia­ łem, że m uszę iść dalej. W 1921 roku szczęśliwym zrządzeniem losu otrzym ałem zaproszenie do wzięcia udziału w zjeździe now o pow stałego Tow arzystw a E du­ kacyjnego w C alais i drugie, zapraszające m nie do Salzburga z w ykładem , który m iałem wygłosić na m ię­ dzynarodow ej konferencji kobiet. Z Salzburga pojecha­ łem d o H ellerau, podm iejskiej dzielnicy D rezna, i za­ trzym ałem się u dr. O tto N eustattera i pani d o k to r N eu statter, k tó ra później została m oją pierw szą żoną. W spólnie z K arlem Baerem , architektem , i jego am ery­ kańską żoną C hristine założyliśmi M iędzynarodow ą Szkołę Hellerau. P obyt w Niem czech dal mi więcej, niż m ogło mi ofiarow ać życie w Anglii, choćby z jednego pow odu: przez blisko trzy lata żyłem w atm osferze rytm u i tańca, wielkiej opery i m uzyki sym fonicznej. Pobyt w H ellerau był najbardziej ekscytującym okresem w m oim życiu. Po raz pierwszy żyłem pośród ludzi różnych narodow ości. N ie znałem słowa po niem iecku. P róbow ałem nauczyć się niem ieckiego u pryw atnego nauczyciela i zabierałem z sobą m ojego pierw szego angielskiego ucznia, ośm iolet­ niego D erricka. Po trzech tygodniach D errick nie tylko mówił po niem iecku, ale m ówił rów nież w dialekcie saksońskim . (Zauw ażyłem , że obecnie moi niemieccy uczniow ie po kilku tygodniach m ówią po angielsku i jeżeli ja zw rócę się do któregoś z nich po niem iecku, to od p o w iad ają mi po angielsku). N asza m iędzynarodow a szkoła m iała trzy wydziały — eurytm ikę, mój w ydział zagraniczny i szkołę niem iecką, k tó ra częściowo była szkołą dzienną, a częściowo szkołą z internatem . We wcześniejszych książkach opow iadałem ju ż o swych sprzeczkach z niem ieckim i nauczycielam i na tem at edukacji. Oni byli za życzliwym urabianiem c h a ra ­ kteru uczniów , podczas gdy ja reprezentow ałem przeciw ­ ne podejście do tej spraw y. Pobyt w H ellerau w yrobił mi św iatopogląd, i w pew nym sensie zabiło to we m nie ja k ie ­

kolwiek skłonności do nacjonalizm u. I nauczyło mnie pokory. O to ja ze swym naukow ym stopniem m usiałem siedzieć cicho, gdy rozm aw iano o sztuce, m uzyce czy filozofii. C zułem się niedouczony i praw dę m ów iąc, dziś czułbym się tak sam o, poniew aż m oja ignorancja w wielu dziedzinach jest bezdenna — oznacza to, że specjalistycz­ ne w ykształcenie uniw ersyteckie nie jest w ogóle żadnym w ykształceniem . M inisterstw o nie zezw alało mi na nauczanie niem iec­ kich uczniów i mój w ydział ograniczał się do A nglików , N orw egów , Belgów i Jugosłow ian. N ie w olno było mi uczyć N iem ców naw et angielskiego, poniew aż nie zdoby­ łem swego stopnia na niem ieckim uniwersytecie. M usia­ łem wyznaczyć d o tego N iem kę, k tó ra m iała o k ro p n ą wymowę. Sprzeczała się ze m ną ciągle na tem at praw id­ łowego ak centu i kiedy przybył do nas gość z Irlandii, m ów iący najgorszą z m ożliwych wersją irlandzkiej an ­ gielszczyzny, to ow a kobieta zaw ołała: „W u n d erb ar, das jest właściwy oksfordzki ak c en t” . W 1923 roku w Saksonii w ybuchła rew olucja. N a ulicach D rezna strzelano. N asza szkoła pustoszała. W y­ dział tań ca przeniósł się do zam ku L axenburg w pobliżu W iednia, a ja zabrałem swój w ydział na szczyt góry w T yrolu, oddalonej o cztery godziny jazdy pociągiem od W iednia. T o był stary klasztor, a obok był kościół odw iedzany przez pielgrzym ów . D o o k o ła kościoła stały kam ienne figury świętych i gdy przybyw ali pielgrzym i z całej katolickiej E uropy, nasi angielscy uczniow ie przypraw iali świętym aureole, świe­ cąc na nich lusterkam i. W iele z tych „zajączków ” trafiało niestety na odw iedzających; gdy o d k ry to tę dziecięcą sztuczkę, zastanaw iałem się, dlaczego nas nie pow ieszo­ no, poniew aż nie spotkałem jeszcze ludzi tak pełnych nienawiści ja k owi wieśniacy. R zadko który widział obcokrajow ca, a fakt, że byliśmy poganinam i, był w ystar­ czającym pow odem , by nas nienawidzić. Jedna z niemiec­ kich uczennic, dziewięcioletnia dziewczynka, opalała się

w kostium ie kąpielow ym ; następnego dnia* pojaw ił się u nas policjant i pow iedział, że m ieszkańcy wioski byli tym zszokow ani i oburzeni. C hłopi i ich żony wrzucali potłuczone butelki do staw u, w którym się kąpaliśm y. P unktem kulm inacyj­ nym tej kam pani nienawiści było wezwanie do M inisters­ twa E dukacji w W iedniu. — H err Neill, czy w pańskiej szkole uczy się religii? — Nie. U rzędnik w yciągnął opasłe tom isko i zacytow ał o b o ­ w iązujące praw o: w każdej austriackiej szkole musi być n auczan a religia. W yjaśniłem , że nie m am u siebie austriackich dzieci, ale to nie było uspraw iedliw ieniem ; p raw o m usiało być przestrzegane. T ak więc pod koniec 1924 ro k u przeniosłem się ze swą m ałą g ru p k ą do Anglii. W ynająłem dom w Lyme Regis, w D orset. N azyw ano go Sum m erhill i stał na w zgórzu, przy drodze d o C harm outh. Lym e było i jest miejscem em erytów , małym m iasteczkiem hołdującym zasadom podziału klasowego. M y byliśmy z innego środow iska; nosy bogaczy krzywiły się na w idok naszych m ałych brudasków . Ale pew nego d nia podjechał pod nasz dom rolls-royce z herbem na drzw iczkach; przez kilka dni gościliśmy lorda Sandw ich, jednego z założycieli Little C om m onw ealth. W ów czas ludzie skłonili przed nam i głowy. M ieliśmy jedynie pięciu uczniów , trzech płaciło po ło ­ wę czesnego, a dwoje nic. Z m oją pierw szą żoną (do tego czasu zdążyłem się ju ż ożenić z panią d o k to r N eustatter) staw aliśm y przed w ystaw ą sklepu z artykułam i żelaz­ nymi i zastanaw ialiśm y się, czy m ożem y sobie pozw olić na łopatę. Poniew aż Lyme było wczasowiskiem , prze­ kształciliśm y naszą szkołę w in tern at na czas szkolnych w akacji i udało nam się związać koniec z końcem. B ertrand Russell myślał o założeniu ze swą żoną, D orą, własnej szkoły. Przyjechał do nas na tydzień i wszyscy polubiliśm y jego bystry umysł i poczucie hum oru. Pewnej gwiaździstej nocy wybraliśm y się na przechadzkę.

— Russell — rzekłem — różnica pom iędzy nami polega na tym , że gdyby był tu teraz z nam i jakiś chłopiec, to ty chciałbyś opow iedzieć m u o gw iazdach, a ja pozostaw iłbym go z jego własnym i m yślam i. — B ert­ ran d roześm iał się, gdy dodałem : -— Być m oże m ówię tak dlatego, że i tak figę wiem o gw iazdach. Nie byłem w Lyme szczęśliwy. A tm osfera była tak pełna odprężenia, że ju ż sam spacer uliczkam i, w iją­ cymi się po zboczach wzgórz, był wysiłkiem. G dy prze­ nieśliśmy się d o Suffolk, apetyt dzieci podw oił się. N ie m ieliśmy wielu pracow ników : G eorge C orkhill wy­ kładał nauki ścisłe, „Jonesie” , który przyłączył się do nas w A ustrii, uczył m atem atyki, a m oja żona była gospodynią. W owym czasie, podobnie ja k obecnie, przybyło do nas zbyt wiele trudnych dzieci, nie przy­ stosow anych, których nie chciano w innych szkołach. To był okres w zm ożonej krzątaniny, a poniew aż trudne dzieci były tak interesujące, daw ały nam więcej pow o­ dów do radości niż do sm utku. Pew na dziew czynka, k tó ra później została m istrzynią gry w golfa na skalę m iędzynarodow ą, była przyzw yczajona drażnić rodzi­ ców i nauczycieli swym nieposłuszeństw em . P ostanow iła robić ze m ną to sam o. K opała m nie przez godzinę, ale ja p om im o bólu nie reagow ałem . W końcu w ybuchnęła płaczem i przypuszczam , że nauczyła się, iż jej próby w yprow adzenia z rów now agi dorosłych nie zawsze sk u t­ kują. W owym czasie byłem skończonym głupcem . M yś­ lałem, że psychologia m oże uleczyć w szystko, z w yjąt­ kiem złam anej nogi, i przyjm ow ałem naw et dzieci z w ro­ dzonym i w adam i, um ysłow o niedorozw inięte. Oczywiś­ cie szybko odkryłem , że nie potrafię ich uleczyć. G dy trzyletni okres dzierżaw y budynku dobiegł k o ń ­ ca, mieliśmy ju ż dw udziestu siedm iu uczniów i nie m ogliśm y ich pom ieścić. K upiłem starego m orrisa i wy­ brałem się w p o d ró ż wzdłuż południow ego w ybrzeża, by znaleźć nowy dom . O glądałem praw dziw e cacka po

5 0 0 0 0 funtów każde. Potem pojechałem wzdłuż w schod­ niego w ybrzeża i ostatnim dom em na mej liście był N ew haven w małym m iasteczku Leiston, w hrabstw ie Suffolk. K osztow ał 3250 funtów ; nie m iałem tyle, ale kupiłem go na hipotekę. Przeniosłem na ten dom nazwę Sum m erhill, i przez te wszystkie lata nikt z odw iedzają­ cych nie zapytał m nie o przyczynę takiej nazwy, choć stoi o n na zupełnie płaskim terenie. Po w ybuchu drugiej w ojny światowej przez cały okres bezczynności na froncie zachodnim pozostaw aliśm y w Sum m erhill, ale po D unkierce, kiedy spodziew ano się inw azji, m usieliśm y się przeprow adzić. Znaleźliśm y duży d om w Ffestiniog, w północnej W alii; był w opłakanym stanie, m iejscowi chłopcy porozbijali wszystkie urządze­ nia sanitarne i pow ybijali większość okien. Byliśmy tam p rzez pięć lat; były to najdłuższe lata w m oim życiu. P ad ało i padało. M usiałem pozbyć się sam ochodu i prze­ siąść się do autobusów . W okół nas wszyscy m ówili po w alijsku; niektórzy ze starych ludzi nie znali angiels­ kiego. Pow róciłem do atm osfery swej rodzinnej szkockiej wioski. W szędzie były kaplice i rozbrzm iew ały hym ny w raz z tow arzyszącą im hipokryzją. K ró tk o po naszej przeprow adzce jeden z bystrych chłopców przypadkow o uto p ił się, a później m oja żona m iała atak choroby — przestała m ówić i pom ieszały jej się zmysły. U m arła w szpitalu w 1944 roku. Nic więc dziwnego, że Ffestiniog było dla m nie nieszczęśliwym miejscem. D om w Walii był mniejszy od tego w Leiston, a na liście rezerwowej mieliśm y setkę oczekujących dzieci. Nie m ogliśm y znaleźć większego dom u i codziennie m usia­ łem odm aw iać przyjęcia nowych dzieci. W alijski rzemieś lnik nie chciał u nas pracow ać. D om w ym agał wielu napraw , centralne ogrzew anie nie działało, bojler na gorącą w odę był do niczego i nikt nie chciał przyjść go napraw ić. Przez dw a miesiące byliśmy bez światła elekt­ rycznego. Owoce były niemal nieosiągalne, węgiel i koks był jedynie w opow ieściach. M usiałem napraw iać drzwi.

rozpalać ogień, uczyć m atem atyki, zaopatryw ać w żyw­ ność i, co najgorsze, rozm aw iać z tymi wszystkimi choler­ nymi urzędasam i, którzy nadal myśleli w kategoriach czasu pokoju. U rzędniczka M inisterstw a Zdrow ia, stara kobieta, m iała zastrzeżenia, poniew aż szkoła była przelud­ niona, ale uchyliła się od odpowiedzi na moje pytanie, co w takim razie m a do powiedzenia na tem at tysięcy dzieci gnieżdżących się w szałasach i tunelach kolei podziemnej. W Walii spraw a pracow ników w yglądała beznadziej­ nie. M usiałem pracow ać z pacyfistam i, którzy byli do niczego, wszyscy nastaw ieni negatyw nie, bujający w o b ­ łokach i tylko czekający, aby mi powiedzieć, jak należy prow adzić szkołę zgodnie z n au k ą Jezusa. B rakow ało mi daw nych nauczycieli. N a początku i końcu sem estru uczniow ie musieli odbyć długą i m ęczącą p o d ró ż pociągiem do Londynu. M ieliśmy szczęście; ani razu nasi uczniow ie nie zostali zb o m bardow ani. Jednak ta szkoła nie była praw dziw ą Sum m erhill. R odzice przysyłali do nas swoje dzieci nie po to, aby były wolne, ale aby zapew nić im bezpieczeńst­ wo; gdy n astał pokój owi rodzicie zabrali swoje dzieci. Szkoła była przeludniona, żywność racjonow ano, a ty­ to ń tru d n o było kupić. Puby zam ykano o 21 zam iast, jak w Anglii, o 22.30. N asi chłopcy prow adzili ciągłą wojnę z miejscowym i chłopakam i, którzy byli szczególnie agre­ sywni pom im o, a m oże właśnie z pow odu, ciągłego chodzenia d o kościoła. Być m oże najradośniejszym dniem m ego życia był dzień po w rotu do Leiston, w 1945 roku, po k atastro fal­ nym okresie spędzonym w W alii. B udynek szkoły był w złym stanie. Przez pięć lat zajm ow ało go wojsko i poczyniło w tym czasie większe zniszczenia niż moje dzieci w ciągu trzynastu lat, ale to nie m iało znaczenia. Byliśmy w dom u, w kochanej, starej Sum m erhill. Z przy­ jem nością siedzieliśmy i spaliśm y na m ateracach roz­ łożonych na podłodze, dopóki, dziesięć dni później, nie zaczęły przybyw ać nasze m eble z Walii.

N igdy nie żałow ałem przybycia do Leiston. Pow ietrze jest tu orzeźwiające, a nasze jedenaście akrów to praw ­ dziwy raj dla dzieci. C zęsto byłem pytany, co m yślą o nas w mieście, i nigdy nie potrafiłem na to odpow iedzieć. M oi pracow nicy i ja byliśmy stałym i bywalcam i miejs­ cowych pubów — nigdy nie widziałem tam nauczyciela na państw ow ej posadzie czy na przykład lekarza lub p raw nika, ale Sum m erhill, w której nie istniał podział klasowy, należała do wszystkich klas. Nie sądzę, aby m ieszkańcy m iasta wiedzieli, o co w tym wszystkim chodzi, ale są przyjaźni. Przez jakiś czas koło naszej b ram y kręcił się pewien siedem nastoletni m łodzieniec, a gdy zapytałem , czego chce, to odparł: „D arm ow ego p ieprzenia” . Nie uw ażam , aby był on typow ym przed­ stawicielem m ieszkańców Leiston. Jestem „N eill” bez żadnego „ p a n ” dla niektórych ro b o tn ik ó w , podobnie ja k dla pracow ników , dom ow ni­ ków i uczniów . N ik t nie uchyla na mój w idok kapelusza i niektórzy miejscowi, być może, dziw ią się, kogo przyje­ żdżają tu oglądać te tłum y z całego św iata. Byłem członkiem miejscowego klubu golfowego przez dw adzie­ ścia pięć lat i myślę, że tylko jeden z członków wiedział, kim jestem — szkolny lekarz.

Bohaterowie i inspiratorzy

N i e przyznaję się d o żadnej oryginalności w m yśleniu. M oją jed y n ą zasługą była um iejętność poznaw ania ludzi, którzy wiele znaczyli. O grom nie dużo nauczyłem się od H om era L ane’a, co podkreślałem przy każdej okazji. O dkryłem W ilhelm a Stekela, psychoanalityka, gdzieś około 1923 roku i przyjaźniliśm y się aż do jego śmierci, ale on zajm ow ał się głównie leczeniem, a ja stopniow o odchodziłem od terapeutycznego w ykorzystania psycho­ logii. Swoje zainteresow ania przeniosłem na późniejsze odkrycie W ilhelm a Reicha, który, prow adząc terapię nowym i m etodam i, o wiele większe znaczenie przyw iązy­ wał d o kwestii analizy społeczeństw a. M yślę, że ze wszystkich ludzi, którzy mieli wpływ na m oją pracę, Lane i Reich w yróżniali się szczególnie. Jednakże nie m ożna jednoznacznie stwierdzić, jakie wpływy w aru n k u ją życie człow ieka; grom adzim y m iliony poglądów i nastaw ień, a zwykle dzieje się to nieśw iado­ mie. N asza podśw iadom ość je przetraw ia i w pew nym m om encie pojaw iają się w naszym umyśle ja k o now a idea czy zasada. W e wczesnym okresie czytałem E dm onda H olm esa What Is and What M ight Be, C aldw ella C o o k a Playway, N o rm a n a M acM u n n a Path to Freedom in the School. Nie sądzę, aby mieli oni na mnie duży wpływ — zbyt dużym zaufaniem darzyli sam ą szkołę, m etody nauczania; z tego sam ego pow odu nie zafas­ cynow ała m nie rów nież M ontessori. W mej pracy nie inspirow ali m nie członkow ie nauczy­ cielskiego b ractw a, lecz F reud, Reich, Lane, Wells, Shaw i oczywiście C hrystus. Przyznaję, że wpływowi Jezusa

uległem z trudem , ale przyczyną tego była n au k a religii w dzieciństwie, k tóra uczyniła z niego Boga zam iast najbardziej ludzkiego z ludzi. Z ogólnego obrazu wynios­ łem jedynie wizję Jezusa człow ieka, człowieka darzącego m iłością innych i nie proszącego o nic w zam ian. Był m iłosierny, nie potępiał nikogo, wyjąwszy lichwiarzy, a i ta jego reakcja pokazyw ała tylko, jaki był ludzki. W jego oczach grzech staw ał się chorobą; najwyraźniej zdaw ał sobie spraw ę z istnienia ludzkiej podśw iadom ości na dw a tysiące lat przed Freudem . N ie m usiał opierać się pokusie, poniew aż nie nosił w sobie poczucia winy. P odobnie ja k nudziła m nie większość piszących na tem at kształcenia, tak i większość prac z tego zakresu m nie nudziła. M oim m arzeniem było znalezienie czaso­ pism a pośw ięconego kształceniu, w którym nie byłoby wzm ianki na tem at zajęć, płac, em erytur, inspekcji i p ro ­ gram u nauczania; pism a, które tryskołoby inteligencją i hum orem . O wiele za m ało jest hum oru w naszych szkołach i z pew nością w naszych pism ach pośw ięconych kształceniu. W iem jednak, jakie niebezpieczeństw a m oże nieść poczucie hum oru. N iektórzy ludzie w ykorzystują to do zam askow ania pow ażnych problem ów , poniew aż o wiele łatwiej jest coś wyśm iać, niż staw ić tem u czoło. N a przykład nigdy nie m ogłem ścierpieć dow cipów G ilb erta, w operach G ilberta i Sullivana. Dla m nie były one płytkie i cyniczne. W S elf Educator napisałem : „D ow cip G ilberta opiera się na pow ierzchow nym spoj­ rzeniu na społeczeństw o... Shaw natom iast uw aża, że społeczeństw o jest zepsute do szpiku kości” . W spom inam o tym tylko dlatego, aby zaznaczyć, że w w ieku dw udziestu dziewięciu lat zaczynałem rozum ieć, jak ie w artości są w życiu ważne; sam G ilbert nie m iał dla mnie żadnego znaczenia. G ilbert szarpał społeczeństw o, ap ro b u jąc jednocześnie jego kształt; G eorge B ernard Shaw ganił społeczeństw o, i ja opow iadałem się po jego stronie. Być m oże był to początek m ojego wy­ zw ania rzuconego życiu. W owych czasach Shaw

i H. G. Wells byli m oim i ulubionym i pisarzam i; możliwe, że mieli oni znacznie większy wpływ na m oją drogę zaw odow ą niż później wszyscy psycholodzy. O becnie Wells zawsze mnie rozczarow uje. R ozw odził się n ad tem atem braku planow ości u planistów , a ja szukałem rozw iązania, które nigdy się nie pojaw iło. G dy ju ż się pojaw iło, to nie było to w ogóle żadne roz­ w iązanie, tak ja k w The Shape o f Things to Come, gdzie po straszliwej wojnie św iat zostaje uratow any przez g rupkę naukow ców . C iekaw jestem , jak dziś p o tra k ­ tow ałby Wells naukow ców , którzy w ydatnie przyczynili się do zatrucia środow iska n aturalnego, w yprodukow a­ nia bom by w odorow ej i wyniszczenia roślin i zw ierząt. Shaw rów nież nie daw ał recepty na rozw iązanie d rę­ czących m nie problem ów . Jego błyskotliw e analizy spo­ łeczeństwa nie daw ały nadziei na now e społeczeństwo. T o chyba z pow odu ich analizy pozbaw ionej syntezy straciłem zainteresow anie Bernardem Shaw i Wellsem. Sami sprawili, że ich poglądy stały się przestarzałe; żaden z nich nie zaakceptow ał dynam icznej psychologii Freuda. W ellsa, b o h atera mej m łodości, spotkałem , gdy był już w podeszłym wieku, i m oje w yobrażenia o nim legły w gruzach; był to m ały człowieczek o piskliw ym głosie i aroganckich m anierach. B ohaterem , który mnie nie rozczarow ał, był H enry M iller. K toś posłał m u jed n ą czy dwie z m oich książek, H enry napisał do m nie i przez kilka lat korespondow aliś­ my ze sobą, acz niesystem atycznie. Potem przyjechał do L ondynu i zjedliśmy razem lunch. O grom nie lubiłem H enry'ego, był pełen ciepła, poczucia hum oru i w idocz­ nej na każdym k ro k u naturalności. C zęsto wzdychałem na myśl, że rozdzielają nas tysiące mil. N igdy nie spotkałem J. M. B arrie’ego. Był bohaterem mojej m łodości, dopóki nie zauroczył m nie Wells. U ro ­ dziliśmy się w m iejscach oddalonych od siebie tylko o osiem mil. O n studiow ał na uniwersytecie w E d y n b u r­ gu, więc i ja tam poszedłem . Był znanym pisarzem ; ja

rów nież chciałem być znanym pisarzem . T o był nie budzący w ątpliwości przypadek identyfikacji. C zytałem i wciąż czytałem na now o jego Sentimental Tommy i Piotrusia Pana. M oje uwielbienie dla niego wygasło nagle z chw ilą, gdy przeczytałem ow ą w spaniałą replikę na szkocki sentym entalizm , Dom z zielonym i okiennicami. Blisko siedem dziesiąt lat tem u, gdy ja k o m łodzi chłopcy i dziew­ czyny czytyw aliśm y szkockie nowele z tam tych czasów, książka G eorge’a D ouglasa B row na zdała się nam olśnieniem . Jego zdecydow any realizm i cudow ne słowne o b razy p raw dopodobnie spraw iły, że Barrie, łan M cL a­ ren i C rockett stali się dla nas po wsze czasy nie do czytania. Obecnie uw ażam B arrie’ego za drugorzędnego pisarza, który m iał jedynie przebłyski intuicji i hum oru. Dom stał się m oją Biblią; znałem ją niem al na pam ięć. Jestem pod w rażeniem opisów Browna: „M ój przyjaciel Will był w spaniałym facetem ; glina, z której został ulepiony, nosiła jeszcze ślady palców Stw órcy” . G ourlay m iał pierś „niczym w zgórze” . Jego gniew „tłu k ł życie niczym m róz bez szro n u ” . N adal pragnąłbym posiadać um iejętność tak obrazow ego pisania ja k D ouglas Brown, ale jestem w ystarczająco rozsądny, aby śm iać się i akceptow ać praw dę, k tó ra nie jest zgodna z mym i poglądam i, G eorge D ouglas B rown był wielkim pisarzem i uczci­ wym oraz bystrym obserw atorem . O jego wielkości nie decydow ał tylko jego literalny styl. Jego bohaterow ie, pełni życia nienaw istnicy, kąśliwi niczym osy, byli absolutnie żywi. Z w yjątkiem piekarza wszyscy byli albo złośliwi, albo nieszczęśliwi. K obiety były flejtucham i albo były śm iertelnie chore. Jego w ioska, Barbie, była m ałym piekłem pełnym nienawiści, złośliwości, plotek; prom ienne opisy B row na nigdy nie przesłoniły przy­ gnębiającego tła. Brow n napisał genialną książkę, now e­ lę, k tó ra przetrw ała ja k o jeden z najlepszych utw orów szkockiej literatury. M ożliwe, że, naw et gdyby nie um arł m łodo, pozostałby autorem jednej książki.

' ' j

‘ j

,

Postanow iłem opisać życie B row na i dzięki listom do prasy zdobyłem sporo m ateriałów . Jednakże w przew a­ żającej mierze był to nudny, nie zaw ierający niczego znaczącego m ateriał, nie potrafiłem doszukać się w jego życiu niczego atrakcyjnego i zarzuciłem swój pom ysł. W szystkie m ateriały przesłałem Jam esow i Veitchowi, szkockiem u noweliście, który napisał tę biografię. W iąże się z tym pew ne przyjem ne przeżycie. Odwiedziłem kie­ dyś w G lasgow przyjaciółkę B row na, wówczas głuchą staruszkę, i zakochałem się w niej. N iem al uw ażałem , że była o wiele za d o b ra dla raczej zim nego G eorge'a. B ardzo pragnęła, abym to ja napisał biografię, i była rozczarow ana, że tak się nie stało. K ilka lat później pojechałem , aby się z nią ponow nie zobaczyć, i zastałem jedynie zabity deskam i dom na sprzedaż. Sąsiad pow iedział, że przem iła starsza pani um arła rok tem u. Jej listy do m nie odesłałem do Szkoc­ kiej Biblioteki N arodow ej z zastrzeżeniem , że nie m ogą być udostępnione publiczności przed upływem dw udzies­ tu lat. Zastrzeżenie to zrobiłem na w ypadek protestów przeciw ich publikacji ze strony jej krew nych. W iem , że m ają zostać um ieszczone w aktach D ouglasa Brow na w raz z m anuskryptem Domu. Zw ykłem czytyw ać je za każdym razem , gdy byłem w E dynburgu. W innym okresie swego życia, podczas pobytu w W ie­ dniu, zostałem pacjentem dr. W ilhelm a Stekela, jednego ze zw olenników F reu d a, którzy, podobnie jak Jung i A dler, oddzielili się od niego. Pisałem recenzję jego książki, w której utrzym yw ał, że psychoanaliza jest za droga i zbyt długo trw a: Stekel m ówił, że sesje psycho­ analityczne nie pow inny trw ać dłużej niż trzy miesiące, i opinia ta bardzo przem aw iała do m ojej szkockiej oszczędności. Stekel był znakom itym sym bolistą. R zad­ ko kiedy pytał o skojarzenia ze snam i. „A ch, Neill. ten sen pokazuje, że nadal jesteś zakochany w swej siostrze” . Nie przypom inam sobie, abym em ocjonalnie reagow ał na którąkolw iek z wypowiedzi Stekela, one przem aw iały

do m ojego rozum u, ale nigdy do serca. Zdaje mi się, że nigdy nie byłem wobec niego zbyt otw arty. Być m oże dlatego, że pod pewnymi względami przypom inał chłopca. — Neill, twój sen świadczy o tym, że kochasz się i w m ojej żonie. — Ależ Stekel, owszem, lubię twoją żonę, ale ona nie pociąga m nie fizycznie. W ybuchnął gniewem. — C o, nie adorujesz mojej żony? To dla niej zniew a­ ga. O na jest ad o ro w an a przez wielu mężczyzn. Innym razem zapytałem , czy m ogę skorzystać z jego toalety. G dy w róciłem , spojrzał na mnie figlarnie i p o ­ wiedział: — Ach so! D er Neill chce być Wilhelmem Stekelem, królem ; chce zasiąść na jego tronie! Niegrzeczny Neill. M oje w yjaśnienie, że miałem biegunkę, zbył śmiechem. Stekel był jednym z największych autorytetów w dzie­ dzinie sym bolizm u; fascynująca była jego sym boliczna analiza snów, ale zastanaw iam się, na ile pom agała ona jego pacjentom . C zęsto opow iadał o przyjęciu u pewnego m alarza, podczas którego rozm aw iano na tem at sym bolizm u; Stekel również wypow iedział swe zdanie na ten tem at. G o sp o d arz nie chciał się jed n ak z nim zgodzić. — B zdura, Stekel, nie zgadzam się z ani jednym twoim słowem. — W skazał na obraz na ścianie. — C hcesz przez to powiedzieć, że za tą m artw ą n atu rą kryje się jak iś sym bolizm? Stekel nałożył okulary. — T ak. — A co ona sym bolizuje? — Ach, lego nie m ogę ci powiedzieć publicznie — o d ­ p arł Stekel. Bzdura krzyknął m alarz. Jesteśmy wśród sam ych przyjaciół. M ów śm iało. W porządku. N am alow ałeś ten obraz tuż po tym .

jak uwiodłeś służącą; była w ciąży i ty szukałeś kogoś, kto d o k o n ałby aborcji. M alarz pobladł. — M ein G ott! — zawołał. Zapytałem Stekela, jak do tego doszedł. — O braz przedstaw iał stół zastaw iony do kolacji. R ozlana butelka p o rto — krew (aborcja); kiełbaska na talerzu była zupełnie ja k płód. Ale jak w padł na służącą, nie mogę sobie przypomnieć. In terp retacja sym boli jest, niczym krzyżów ka, przyje­ m ną zabaw ą. Jestem pewny, że nigdy nie pom ogła pacjentom i dom yślam się, że dlatego wielu psycho­ analityków przestało ją stosow ać. A P rim erfor M others Stekela m a bardziej praktyczny charak ter; szczególnie jest w niej dużo rozsądnych rad na tem at niebezpieczeństw płynących z zakazu m asturbacji w każdym wieku. Nie zgadzam się z nim , gdy pisze: „N ie zw racajcie uwagi na dziecko w nocy, bez względu na to, jak krzyczy, chyba że będzie m okre i trzeba będzie zm ienić pieluszkę” . M am w rażenie, że Stekel zbytnio przeceniał dążenie do m ocy, której ulega każde dziecko. N iebezpieczeństw o każdej książki tkwi w tym , że czytel­ nik m oże ją w pełni zaakceptow ać (lub też całkow icie ją odrzucić). K ażda spostrzegaw cza m atk a wie, czy krzyk w nocy pow odow any jest chęcią osiągnięcia panow ania czy nie, i odpow iednio do tego reaguje. N ajlepszą książką na tem at m ałych dzieci, na ja k ą się natknąłem , jest praca am erykańskiego d o k to ra nauk m edycznych, B enjam ina S pocka, Baby and Child Care. Poglądy w niej zaw arte są najbardziej zbliżone do idei sam oregulacji. Sage Bernal był naukow cem o wielkiej w yobraźni. Z w ykł w ygłaszać naszym uczniom w ykłady. O pow iadał im, że pew nego dnia M orze Północne wyschnie i stanie się ornym gruntem ; trzydzieści lat tem u przew idział dynam iczny w zrost populacji i opisyw ał zasiedlenie przez ludzi stacji orbitalnych. Podczas w ojny C hurchill bardzo

go cenił. Jego pierwsza praca polegała na badaniu niewypałów i wieść niesie, że przybył na pole. na którym znajdow ał się duży lej otoczony zasiekam i z dru tu kolczastego. Przykro mi. m i ' powiedział sierżant przy wejściu — ale nikt nie m oże tam wejść, dopóki gruba ryba z L on­ dynu nie obejrzy bom by. Sage. który nigdy nie myślał, że jest grubą rybą. odszedł. Z apytałem Sage'a. czy ta historia jest praw dziw a. Niezupełnie; przeczołgałem się pod d rutem , gdy sierżant patrzył w drugą stronę. Z daw ało się. że nie wie. co to strach. G dy spytałem go. czy kiedykolwiek bal się. odpow iedział: Raz. gdy bom ba zaczęła tykać, tak się przestraszy­ łem. że odskoczyłem na jard . Był Sage [..sage" w języku angielskim znaczy ..m ęd­ rzec" przyp. tłum .], poniew aż zawsze miał na wszy­ stk o odpow iedź, ale gdy zapytałem go, dlaczego brzytw ę lepiej ostrzy się na naoliw ionej osełce, pokręcił głową i pow iedział, że nie ma pojęcia. Żałuję, że nie widziałem go w' m undurze m arynarki, gdy dow odził barką desan ­ tow ą podczas lądow ania aliantów w N orm andii. Nie znał różnicy pom iędzy sterb u rtą i lewą b u rtą i zaszoko­ wał swą załogę, w ykrzykując kom endy: na lewo. na praw o. Sage miał atak paraliżu i końców ka jego życia była dla niego przygnębiającym okresem , poniew aż aż do swej śmierci zachow ał jasność um ysłu. M am nadzieję, że ktoś napisze biografię tego w spaniałego naukow ca i n ajb ar­ dziej ludzkiego przyjaciela. Tyle o bohaterach. M oje otoczenie składało się / mniej w ażnych osobistości: nauczycieli, uczniów, rodziców zw ykK ch ludzi, i to bvło dobre: tak wielu niudv nie wie.

Homer Lane

ila jb a r d z ie j wpływowym czynnikiem w mym życiu, człow iekiem , który m nie najbardziej inspirow ał, był p ra ­ w do p o d o b n ie H om er Lane. Lane był A m erykaninem , ale jego prace są bardziej znane w Anglii niż w Ameryce. Pracow ał w zreform ow anej szkole dla chłopców . F ord R epublic, w USA. Potem został zaproszony przez kilku znanych społecznych reform atorów do Anglii, gdzie za p ro p o n o w an o m u otw arcie d o m u dla m łodocianych przestępców . Dziwi m nie, że nie jest znany w swym rodzinnym kraju. Sądząc po całej ogrom nej k o respon­ dencji, ja k a napływ a do m nie ze S tanów , szkoły są tam rów nie złe ja k na całym świecie. Ich aspiracje ograniczają się do nauki, prom ocji, osiągnięcia sukcesu w świecie tanich w artości i infantylnych rozryw ek. H om er Lane wskazyw ał inną drogę — jeżeli dać w olność em ocjom , to intelekt sam o siebie zadba. Lane był wielkim pionierem , ale nie był przyw ódcą. P odobnie ja k inni przejąłem od niego to, co w danym m om encie uznałem za w arto ś­ ciowe, odrzucając inne z jego poglądów . Po raz pierwszy spotkałem go w 1917 roku, gdy odwiedziłem Little C om m onw ealth w D orset. W 1913 roku został dyrektorem tej kolonii m łodocianych prze­ stępców , którzy sam i spraw ow ali sam orządow ą władzę w swej małej dem okratycznej społeczności; każda osoba — w łączając w to sam ego L ane’a — m iała jeden głos. W owym czasie nie wiedziałem nic o psychologii dziecka. N apisałem ju ż wówczas trzy książki, zm ierzając ku idei wolności z poczuciem , że cały system kształcenia jest zły, ale nie -zdawałem sobie spraw y z tego, co leżało u p o d ­

staw takiej sytuacji. Przypom inam sobie swą pierwszą wizytę w Little C om m onw ealth, kiedy to przybyłem w śro d k u burzliwego zebrania sam orządu. Potem usied­ liśmy z Lane'em i rozm aw ialiśm y — nie, to on mówił, a ja słuchałem . N igdy przedtem nie słyszałem o psycho­ logii dziecka czy też jakiejkolw iek psychologii dynam icz­ nej. Siedziałem wówczas do trzeciej nad ranem , słuchając opisu m etod L ane’a. Tej nocy pokazał mi jedyne możliwe rozw iązanie. W yraził je następująco: „być po stronie dziecka” . O zn a­ czało to odrzucenie wszelkich kar, strachu i skrajnej dyscypliny; oznaczało to pozw olenie dziecku na sw obod­ ny rozwój bez jakiejkolw iek presji z zew nątrz, z w yjąt­ kiem sam orządu. O znaczało to ustaw ienie nauki na właściwym jej miejscu — po życiu. Jak o nauczyciel zwykłem uw ażać zdobytą wiedzę za kryterium sukcesu. Lane p o kazał mi, że uczucia są nieskończenie ważniejsze niż intelekt. T o praw da, że jego Little C om m onw ealth nie był szkołą. W iększość dzieci tam przebyw ających m iała b a r­ dzo m izerne w ykształcenie i w większości nie potrafiły się p opraw nie wysłowić; nie było tego jed n ak widać, gdy zabierały głos na zebraniach sam orządu. Zajęcia szkolne nie oznaczały m atem atyki i historii; oznaczały bu d o w a­ nie dom ów i dojenie krów. D latego też może praca Lane'a m ało przem awiała do nauczycieli szkolnych przedm iotów ; to. co mówił, bardziej trafiało do każdego, kto opiekow ał się dziećmi — wszystko jedno w dom u, szkole czy w za­ kładach poprawczych. M ówił to, czego nie uczyli studen­ tów w sem inariach nauczycielskich: uczył, że trzeba za­ jrzeć głębiej, poszukać m otywów, aprobaty, obcow ać z dziećmi, nie żądając, by darzyli cię szacunkiem i respek­ tem — co generalnie im plikow ało lęk. C hciałem podjąć pracę w Little C om m onw ealth po zw olnieniu z w ojska, ale do tego czasu Little C o m m o n ­ wealth został zam knięty z polecenia M inisterstw a Spraw W ew nętrznych. Swoją praw dziw ą wiedzę o tym miejscu.

odm ienną od tego, co wyniosłem po krótkiej wizycie, zdobyłem podczas spotkań w dom u L ane'a z obyw atela­ mi jego „p a ń stw a". Przez dwa lata, każdej niedzieli, jadłem u niego kolację. W iększość z jego w ychow anków była kiedyś sądzona, ale mnie wydawali się spokojnym i, tow arzyskim i, łagodnym i m łodzieńcam i i kobietam i; jes­ tem pewny, że gdyby nie Little C om m onw ealth, to skończyliby w więzieniu. Swoim przykładem udow odnili mi raz na zawsze, że nienaw iść i kara nigdy nikogo nie napraw iła i że jedynym lekarstw em jest miłość, która dla L ane'a oznaczała a p ro b atę i akceptację. Lane nigdy zupełnie nie dorósł i być m oże przyczyniło się to do p ro sto ty jego przesłania. K ażdy niew ykształ­ cony ro b o tnik m ógł uchwycić przynajm niej część z p ro ­ pagow anych przez L ane’a poglądów . Swoje poglądy w ykładał w form ie praktycznych przypowieści. Pewnego razu, gdy L ane’owi pow ierzono chłopca z sądu dla nieletnich, dał mu jednofuntow y b an k n o t i powiedział, jak dojechać d o Little C om m onw ealth. K toś rzekł: „L ane, on wyda tego funta i nigdy nie d otrze do Little C o m m o n w ealth” . Lane uśm iechnął się. Nie uczyni tego, ale gdybym powiedział: „W ierzę, że pojedziesz pociągiem ” , p raw dopodobnie w ydałby te pieniądze, poniew aż m ów iąc to, pokazałbym m u, że nie m am do niego całkow itego zaufania. C hłopak czekał już na niego, gdy Lane wrócił. Kiedy indziej znow u staw iał z chłopcam i ścianę w Little C om m onw ealth. Z budow ana przez niego ściana była do sk onała (był bardzo d obry we wszelkich pracach m anualnych), ale chłopcy, niezadow oleni ze swej pracy, zaczęli się w ygłupiać i rozwalili swoją część ściany. Lane natychm iast rozwalił swoją. N iew ykształcony człowiek m oże św iadom ie nie potrafiłby w stanie pojąć m otyw ów jego postępku, ale to przypadek z rodzaju tych. które pojm uje się nieświadom ie. Po zam knięciu Little C om m onw ealth Lane zam ieszkał w Londynie jako psychoanalityk. W ów czas nie w iedzia­

łem nic o psychoanalizie i ledwie obiło mi się o ucho nazw isko Freuda: nie myślałem o poddaw aniu się psy­ choanalizie, zanim Lane nie pow iedział mi, iż uw aża, że każdy nauczyciel pow inien się jej poddać, i zap ro p o n o ­ wał mi, że będzie to ze m ną robić za darm o. M iałem codzienne sesje. T o nie była psychoanaliza we freudow s­ kim stylu; nie leżałem na kozetce; siedzieliśmy i roz­ m awialiśm y. Z astanaw iam się, czy Lane uw olnił m nie od nerwic. Jego w spaniała analiza snów i ich sym boliki (gdy patrzę na to z dzisiejszego pu n k tu w idzenia) nigdy m nie do żywego nie poruszyła. Później, gdy ja k o pacjent o d ­ wiedzałem w W iedniu Stekela, miałem p o dobne o d ­ czucia, m im o że i on był znakom itym psychoanality­ kiem. Ale któż m oże oszacow ać wpływy jakiejkolw iek terapii? Czy poprow adziłbym Sum m erhill, naw et gdyby Lane nigdy nie żył? M oim zdaniem zawdzięczam mu bard zo wiele, ale na ile było to osobiste (psychoanaliza), a na ile tow arzyskie (um iejętność pracy) nie wiem. Jestem pewny, że to, co zrobił dla m nie Lane, nie było bardzo zw iązane z psychoanalizą; to w iązało się z jego podej­ ściem do dzieci. W idywałem go, kiedy nie istniał już Little C o m m o n ­ w ealth, to znaczy w nieodpow iednim czasie. O siadł w L ondynie ja k o psychoanalityk i zostałem jednym z jego pierwszych pacjentów . To nie była dla niego odpow iednia praca. N a szczęście sporo rów nież wy­ kładał i prow adził liczne sem inaria, i w tym był znakom i­ ty. Lane posiadał d ar, którego nie da się opisać, urok, który ro zbrajał i przyciągał niczym silny m agnes. Jedyną ujem ną stro n ą tego byli jego uczniowie, którzy praw ie zawsze byli bezkrytyczni wobec niego; to, co pow iedział stary H om er w trakcie swoich zajęć sem inaryjnych, było świętością, głosem nowego boga. M y, uczniowie, siady­ waliśm y u jego stóp i chłonęliśm y wszystko, co pow ie­ dział bez chwili zastanow ienia. M ógłby wygłosić tezę typu: „K ażdy piłkarz ma kom pleks k astracji", tezę.

której nie sposób było dowieść, a my przyjęlibyśm y to bez sprzeciwu. W trakcie sem inariów dyskutow aliśm y o jego stosun­ ku do spraw seksu, o tym , dlaczego tak niepokoiły go te spraw y w jego Little C om m onw ealth. Powinien na to odpow iedzieć, że z pow odu w arunków socjalnych i ko n t­ roli państw ow ej nie m ógł pozw olić, aby jego m łodzież upraw iała seks, ale on zwykł udzielać nam odpow iedzi, k tó re w edług nas były racjonalizow ane. Jego zawiłe wywody, że upraw ianie miłości byłoby dla m łodzieży niekorzystne, nie zadow alały nas. N ie sądzę, aby Lane kiedykolwiek wyzwolił się ze swego purytańskiego wy­ chow ania m ieszkańca Nowej Anglii. Z bytnio upraszczał spraw y. Kiedy zachęcał Jabeza do rozbijania filiżanek i talerzy, ten rzucił pogrzebacz i wy­ biegł z płaczem . Lane utrzym yw ał, że wyzwoliło to zaham ow ania chłopca, które gw ałtow nie z siebie wy­ rzucił. Nie wierzę w to. Spoglądając teraz wstecz, myślę, że przypisyw ał sobie zbyt wiele. Nie istnieje nic takiego jak nagłe uleczenie; każde uleczenie wym aga długiego czasu. T o praw da, że działanie L ane’a zapoczątkow ało leczenie, ale nie pow inien był utrzym yw ać, że jeden incydent w ystarczył, poniew aż my przyjm ow aliśm y za pewnik to, iż po dziesięciu m inutach Jabez stał się nowym chłopcem . Lane nie tylko kłam ał; ubarw iał rów nież każdą anegdotę, by n adać jej osobistego wyrazu. Nie byliśmy głupcam i: byli w śród nas: lord Lytton, J. H. Sim pson, Jo h n L ayard, d r D avid, biskup Liverpoolu. O gólnie m ówiąc, wszyscy patrzyliśm y na L ane'a jak na boga, wyrocznię. Czytelnicy napisanej przez D avida W illsa biografii L ane’a zdają sobie spraw ę, że nie był on bogiem ani też nie był w yrocznią. Był n atom iast intuicyjnym geniuszem , człow iekiem , który nie przeczy­ tał zbyt wielu książek, ale który, w większym stopniu niż inni znani mi ludzie, posiadał m oc okazyw ania miłości i zrozum ienia dzieciom . Jego sposób podejścia do dzieci z psychicznym i zaburzeniam i był dla wszystkich nas.

pracujących w tej dziedzinie, wzorem . Nie sądzę, aby jego teorie psychologiczne m iały jakikolw iek wpływ na jego m łodocianych uczniów ze środow iska przestępcze­ go; jestem przekonany, że tym , co im pom agało, było ciepło jego osobow ości, jego pełen ap ro b aty uśmiech i poczucie hum oru. Lane mówił nam . że uczył się w USA freudowskiej psychoanalizy, ale mu nie wierzyliśmy. Nie wierzę w to rów nież obecnie. W ątpię, czy kiedykolwiek przestudio­ wał dogłębnie F reuda. Lane nie był typem uczonego. M iał, jak m aw iał D avid Wills, jeden z przym iotów , które przypisujem y geniuszom um iejętność zdobycia p o d ­ staw ow ych zasad bez, jak to m ów ią, w ielogodzinnego ćwiczenia palcówek^ Lane m iał jeszcze jedną unikalną cechę, d ar przebicia się przez fasadę konw encjonalnych zachow ań i sztucz- J nych m anier. C zęsto m aw iał, że każde przestępstw o ma swoje motywy. Myślę, że chodziło m u o próbę znalezienia przez krym inalistów szczęścia w życiu. Biedny chłopiec wychowany w slam sach, który w swym życiu nie zaznał szczęścia, wkracza na drogę drobnych kradzieży, ponie­ waż wszystkie inne bram y do wolności i szczęścia są ograniczone przez niedostatki duchow e i cielesne spow o­ dow ane nierównością społeczną. Zainspirow any przez L ane'a w swym własnym postępow aniu z dziećmi miałem, w czasach nim zacząłem przyjm ować jedynie „norm alne" dzieci, wielu uczniów rekrutujących się spośród trudnych dzieci. Przypom inam sobie tylko jednego, który nie stał się zrów now ażonym , zdrow ym obyw atelem . Stosunek L ane'a do mnie nosił znam iona kom pleksu. Podczas niedzielnych kolacji H om er często był skwaszony i gderliwy i nigdy się nie odzyw ał; innym znów razem przem aw iał tonem autorytatyw nym . Po jego śmierci zabrałem do siebie jego córkę. Olivię Lane. nieform alnie ją adoptując. Lubi! m nie. ale miał do mnie stosunek, którego nie potrafiłem zrozum ieć. Później jed n a z jego pacjentek pow iedziała, że był o mnie zazdrosny, ale nie

m ogę dać tem u wiary, poniew aż byłem wówczas nikim , bard zo słabym uczniem z poczuciem niższości w sto su n ­ ku do niego. Nie dokonałem niczego przed jego śm iercią; potem m usiałem zrozum ieć, że „teraz jestem zdany tylko na siebie. Nie m ogę już przybiegać do L ane’a po rady i wskazów ki. M usiałem stanąć na własnych nogach” . Pod koniec roku 1919 Lane zaatakow ał m nie, ponie­ waż w trakcie odczytu m ówiłem na tem at jego pracy w Little C om m onw ealth. K toś zdał m u z tego relację i Lane był wściekły; m ówił, że przedstaw iłem go w fał­ szywym świetle i polecił mi nigdy ju ż o sobie nie mówić. O dpow iedziałem m u w rów nie zagniew anym tonie i przez kilka miesięcy chodziłem na sesje psychoanality­ czne do M aurice N icoll, zw olenniczki poglądów Junga (i też guzik z tego m iałem ). W tym czasie nadal je d n a k ' jadałem kolacje w dom u L ane'a w każdy niedzielny wieczór. Z achow yw ał się całkiem przyjaźnie, pytał mnie, ja k mi się u kłada z Nicoll, a gdy m u opow iedziałem , rzekł: „Lepiej w racaj do m nie” . Jakim człow iekim był Lane? Był człowiekiem o cu d o ­ wnym uśm iechu, człow iekiem sym patycznym i z p o ­ czuciem hum oru. N aw et jego przeciwnicy byli czasam i ujęci jego urokiem osobistym . Dzieci go uwielbiały. Lane prom ieniow ał ciepłem i m usiał w ydaw ać się kobietom bard zo pociągający. Myślę, że wszyscy mieliśm y do niego am biw alentny stosunek, ale w m oim przypadku miłość, ja k ą go darzyłem , przew ażała nad nienawiścią. N aw et przez chwilę nie m yślałem , aby praw dziw e były zarzuty, które m u postaw iono po zam knięciu przez M inisterstw o Spraw W ew nętrznych Little C o m m o n ­ w ealth. Nie chcę też osądzać L ane'a ani nikogo innego. Czy rzeczywiście utrzym yw ał zbyt zażyłe stosunki z m ło­ docianym i przestępczyniam i w Little C om m onw ealth? P ośród nich m ogło być kilka Lolitek. Z nałem L ane’a od długiego czasu, przez dw a lata poddaw ałem się jego psychoanalizie, i nie p otrafię sobie w yobrazić, aby za d a­ wał się z osiem nastoletnim i dziew czynam i, wiedząc, jakie

płyną z tego niebezpieczeństwa. N ajdrobniejsza piesz­ czota, najm niejsza oznaka sym patii m ogła w w yobraźni neurotycznej n astolatki przybrać postać uwiedzenia. T ru d n o było mi zdobyć się na krytycyzm , poniew aż byłem pod w rażeniem sposobu, w jaki postępow ał ze swymi podopiecznym i z Little C om m onw ealth. Nie powinien był nigdy zajm ow ać się dorosłym i pacjentam i, poniew aż, jak już mówiłem , był zbyt m ało dorosły, zbyt prostoduszny i zbyt ufny. Pewnego razu przyjął pieniężny prezent od jednej ze swych pacjentek. N iem al przyjął od niej w spaniały sam ochód, ale bank zatrzym ał czek, poniew aż na jej koncie był debet. P rzypadki takie jak ten, razem z oskarżeniam i o to, że sypiał ze swymi pacjent­ kam i, doprow adziły go najpierw na ławę oskarżonych, a potem do śmierci. M am wątpliw ości co do ostatniej spraw y i skazania go na w ygnanie, ale Jo h n L ayard pew nego w ieczoru przy to ­ czył zeznania kilku pacjentek, które m ówiły, że Lane z nimi sypiał. Jego opowieści brzm iały przekonyw ająco. Z apom nijm y jed n ak o tych m ało znaczących słabościach L ane’a, jego próżności i jego m ałostkow ości. D obroć tego człow ieka przeżyje go. M yślę, że D avid Wills przeprow adził trafn ą analizę życiowych potknięć L ane’a. M iał p u ry tań sk ą m atkę, k tó ra pochodziła z Nowej Anglii. N osił w sobie straszłiwe poczucie winy, poniew aż ja k o chłopiec nie dopiłnow ał m aleńkiej siostry, k tóra się utopiła, a później, gdy zab rał swą pierw szą żonę na sanki w krótce po urodzeniu dziecka i gdy um arła ona na zapalenie płuc, męczyły go w yrzuty sum ienia. Wills dow odził, i myślę, że słusznie, iż późniejsze poddaw anie się i uciekanie przed każdą tru d ­ nością m iało swe przyczyny w jego wcześniejszym życiu. B ardzo lubiłem jego rodzinę. Polly i Allen Lane zostali wysłani do K ing A lfred’s School, poniew aż ja tam uczyłem. K rążą opow ieści, że dziew czyna, k tó rą Lane kochał, um arła i on ożenił się z jej siostrą, M abel. Byłem pewny, że nigdy nie kochał M abel, a ja bardzo ją lubiłem

| | i

f

’ ■

j

1 |

i darzyłem sym patią. Nie sądzę, aby rozum iała co k o l­ wiek z lego. co robił lub mówił. Wiele lat później ktoś mi pow iedział, że ich syn. R aym ond, nazywał mnie podłym złodziejem , który w ykradał pom ysły jego taty. G dyby Lane żył. nie pochw aliłby Sum m erhiil. U w ażałby, jak sądzę, że brak w niej duchow ości. Nigdy nie udało mi dowiedzieć, jaki m iał stosunek do religii. M am w rażenie, że nigdy nie wyzbył się całkow icie swego wczesnego purytanizm u. D użo mówił o „ d u c h o ­ w ości" i odnosiłem w rażenie, że rozum iał przez to pojęcie kreatyw ność ja k o przeciw ieństw o pasywności. Lord L ytton, jeden z jego studentów , napisał, że Lane bard zo wielbił św. Paw ła, ale ja nigdy nie słyszałem, aby w spom inał o Pawle bez silnej niechęci. Z daw ał się o b a r­ czać Pawła złym wpływem , który zm ienił miłość głoszo­ ną przez C hrystusa w spis patriarchalnych, nieżyciowych zasad. Zacytow ałem m u pow iedzenie Nietzschego: „Pierw szy i o statni chrześcijanin um arł na krzyżu” , a on przytaknął mi kiwnięciem głowy. Nie sądzę, aby św iadom ie wy­ znaw ał jakąkolw iek religię typu kościelnego i jestem całkiem pewny, że nie wierzył ani w niebo, ani w piekło. C zęsto mówił o Bogu, m ając według m nie na myśli „siły życiow e” , nie zaś Ojca, który bacznie przygląda się naszym postępkom . Lane nie potrzebow ał religii; on żył religijnie, to znaczy, jeżeli przyjm iem y, że religia oznacza okazyw anie miłości, a nie nienawiści. Ten człowiek był zagadką, wielkim łgarzem ; opow ia­ da! nam historie ze swego dzieciństw a, z których wszyst­ kie były zm yślone. K ochał przyjem ności życia. K ró tk o m ówiąc, był zwykłym człow iekiem , takim jak ty i ja. ale m ial to coś. co w ykraczało poza ludzkie słabości — zdol­ ność docierania do korzeni człow ieczeństw a, geniusz, intuicję nazwijcie to jak chcecie, poniew aż jest to nieuchw ytne i nie do podrobienia. Z drugiej strony wszystko, czego uczył, m usiało być przyjm ow ane bez­ krytycznie. Szczęśliwie każdy idol m a gliniane nogi.

Jednakże establishm ent nie popierał L ane'a. Jego wpływy były ograniczone. Od czasu jego śmierci w 1925 roku państw ow e instytucje dla trudnych dzieci nie zm ie­ niły się na korzyść wolności i zrozum ienia. D o chwili obecnej, w której piszę te słowa, nie w prow adzono oficjalnego zakazu stosow ania chłost wobec upośledzo­ nych dzieci; pozostaw ia się to do uznania dyrektorom . P onad cztery dziesięciolecia po jego śmierci stało się jasne, że H om er Lane m iał bardzo m ały wpływ na oficjalną politykę, jednakże nie m am zam iaru lekcew a­ żyć pracy tych nauczycieli w Wielkiej B rytanii, którzy m im o w szystko w ykazują ludzkie podejście do dziecka. Lane wywarł pewnien wpływ na instytucje p o zarząd o ­ we. M uszę uczciwie przyznać, że niektóre szkoły w sys­ tem ie państw ow ym są prow adzone z m iłością, a nie nienaw iścią. Ja sam wiele zawdzięczam L ane’owi. On w prow adził mnie w psychologię dziecka. Był pierwszym człow iekiem , o jakim słyszałem, który zastosow ał psy­ chologię głębi w leczeniu dzieci, coś co oficjalne m etody leczenia rzadko stosują. T o rów nież Lane natchnął mnie ideą sam orządu w Sum m erhill. P okazał mi konieczność doszukiw ania się głębszych przyczyn złego zachow ania. A pom im o to w ątpię, aby tysiące nauczycieli w Wielkiej Brytanii wiele wiedziało na jego tem at; gdy w spom inam 0 nim podczas w ykładów , większość studentów i nauczy­ cieli ma zakłopotane miny. D la m nie był on objaw ieniem . Lane w skazał mi drogę 1 zawsze byłem m u za to wdzięczny. Nie sądzę, aby było to z mojej strony bałw ochw alstw o, jeżeli powiem , że Sum m erhill w yw arła wpływ na wielu ludzi, a jed n ak nie doczekałem się w yrazów wdzięczności w książkach czy arty k u łach. T ak zawsze bywa. L ane nie był zbawicielem . Biedny człowiek, nie p o ­ trafił naw et zbaw ić sam ego siebie! Ale fakt, że był lekcew ażony w edukacyjnym św iatku, świadczy o tym . że lekceważy się również problem okazyw ania miłości dzie­ ciom . Jednym z nieszczęść ludzkości jest to, że nie

przestajem y pow tarzać dzieciom , jak m ają żyć. Cały nasz system edukacji m a na celu ukształtow anie ich na wzór ich rodziców , a dzieci z kolei urabiają swoje dzieci i rezultatem tego jest bardzo chory świat, pełen prze­ stępstw , nienawiści i wojen, a m iliony dzieci są nieszczęś­ liwe i pełne w ew nętrznych napięć. T a tradycja ciąży na społeczeństw ie tak bardzo, że tylko jeden człowiek na tysiąc p o trafi rzucić wyzwanie, czy choćby próbuje rzucić wyzwanie m oralności i społecznym tabu. G dy taki buntow nik pojaw ia się sam otnie, to społe­ czeństw o go niszczy, tak ja k to uczyniło z H om erem L ane’em czy W ilhelmem Reichem. Nie zniszczyło Freuda głównie dlatego, że nie m ogło znaleźć uzasadnionych pow odów . O baj, Lane i Reich, byli oskarżeni o przestęp­ stwa ¡«stawiani przed sądem , i dlatego dla społeczeństw a byli ludźm i nikczem nym i. T o błoto, które do człow ieka przylega. N aw et dziś O scar W ilde rzad k o jest uw ażany za błyskotliw ego i dow cipnego człow ieka; zbyt często podkreśla się to, że był hom oseksualistą. „Z łe imię człow ieka przeżywa, dobre jest pogrzebane w raz z nim ” . Ale Lane i Reich nie czynili nic złego. Lane był niszczony przez swą w łasną osobow ość; niczym P iotruś Pan nigdy nie dorósł, by zrozum ieć, czy też chcieć zrozum ieć, znaczenie takich rzeczy, ja k pieniądze, przestrzeganie praw a czy konw encji. Życie R eicha zostało szybko prze­ rw ane, poniew aż nie chciał on pogodzić się z chorym światem . O baj zostaną uznani za geniuszy po naszej śmierci. Dlaczego ludzkość w ybrała H itlera, a nie H om era L an e’a? D laczego w ybrała w ojnę zam iast pokoju, nielu­ dzkie trak tow anie przestępców zam iast psychologicznej i społecznej terapii? Być m oże dlatego, że boi się m iłości, że boi się czułości. Jakież on m iał życie. Czas zatarł moje wspom nienia o nim. Jak już mówiłem, nigdy nie dałem wiary opow ieś­ ciom o tym, że uwodził m łodociane przestępczynie w Little C om m onw ealth. Później, gdy oskarżono go o uw o­

dzenie swych dorosłych pacjentek na kozetce podczas psychoanalizy, miałem pewne wątpliw ości, ale nie byłem zaszokow any. Być m oże niektóre pacjentki wyniosły więcej z uwiedzenia niż ja z analizy snów. Z pu n k tu w idzenia zaw odow ego jest to oczywiście niewłaściwe, poniew aż psychoanaliza kończy się w m om encie, gdy kobieta staje się kochanką psychoanalityka. T ragedią L ane’a było to, że łączono jego nazw isko ze skandalam i tow arzyskim i, a nie z wielkimi osiągnięcia­ mi, jak ie m iał w pracy z trudnym i dziećmi. S kandal nie m oże na zawsze przesłonić dzieła człow ieka, ale m oże to uczynić za jego życia. Po przeczytaniu w prasie o śmierci L ane’a stwierdziłem , że się uśm iecham . Pom yślałem , że jestem kom pletnie nieczuły, ale później znalazłem praw ­ dziwe wytłum aczenie: nareszcie byłem wolny. D o tego czasu polegałem na nim — zapytyw ałem siebie, co by H om er powiedział? T eraz m usiałem stan ąć na własnych nogach.

Wilhelm Reich

N a tem at Stekela panow ały różne opinie, ja k m ówiłem , ale jeszcze bardziej rozbieżne poglądy panow ały na tem at W ilhelm a Reicha. Nie roszczę sobie pretensji do rozum ienia jego pracy naukow ej z owym i „b io n s” i „orgones” . R ozum iem jed n ak jego tezę, że wszelkie bolączki ludzkości są głównie pow odow ane represyjnym po d e­ jściem d o spraw seksu. Przyznaję, że większość z m oich późniejszych prac była w znacznej m ierze u w aru n k o w a­ na m oją w iarą w Reicha. Przez dw adzieścia sześć lat, nim spotkałem R eicha, prow adziłem sw oją szkołę w taki sam sposób, ja k to robię obecnie. Jednakże Reich uśw iadom ił mi spraw y, których istnienie intuicyjnie wyczuwałem. Latem 1947 roku, w M aine, nie potrafiłem zrozumieć jego twierdzenia, że działanie poprzedza cel, dopóki nie wykrzyk­ nął: „Ależ Neill, dzieło twego życia opiera się na zasadzie, że najpierw jest działanie. Nie założyłeś Summerhil dlatego, że dzieci pow inny zgłębiać wiedzę, uczyć się pracy czy staw ać się różnego rodzaju bytam i. Pozwoliłeś im działać w ich w łasnym stylu, w połączeniu pracy z zabaw ą, i nie staw iałeś przed nim i w ogóle żadnych celów ” . Przez wiele lat m oje poglądy na tem at w olności sek­ sualnej były jedynie, m ożna powiedzieć, czysto w yrozum ow ane; intelektualnie rzecz biorąc, byłem całkow icie za w olnością, ale dopiero po długiej przyjaźni z W ilhelm em Reichem zdobyłem pew ną sw obodę em ocjonalną zw ią­ zan ą z tym i zagadnieniam i. M ówię pew ną, poniew aż, choć potrafiłem m ówić otw arcie i pow ażnie o wszystkich problem ach zw iązanych z seksem, to jeżeli w śród słucha­ czy znalazła się jed n a osoba, o której wiedziałem , że te

zagadnienia ją szokują, czułem się zakłopotany i św iado­ mie „słodziłem ” tę gorzką pigułkę, używ ając term inólo- | gii m edycznej. Kiedy dziecko w obecności obcej osoby odw iedzającej naszą szkołę czy hydraulika użyło słowa typu „pieprzyć” , czułem się zakłopotany, zdając sobie ¿ spraw ę, że będą mieli złe w yobrażenie o szkole. M oja pierw sza żona, k tó ra nie stykała się w dziecińst- v wie z kalwinizm em ani z represyjnym podejściem do spraw seksu, śm iała się i nic sobie nie robiła z dziecięcego przeklinania. R ów nież m oja obecna żona, Ena, k tó rą w ychow ano wedle surow ych zasad m oralnych, reagow a­ ła podobnie. Więc, być m oże, jest za to odpow iedzialny nie tylko wcześniejszy kalwinizm . C zęściow o m a tu też znaczenie identyfikow anie się z innym i. G dy niedaw no jeden z gości zaczął w ypow iadać się w antysem icki sposób, poczułem się bardzo zakłopotany, poniew aż jeden z członków tej grupy był Żydem . Ale w racając d o R eicha... m oim zdaniem w dziedzinie psychologii jest on jedynym oryginalnym myślicielem od czasów F reuda. Przez lata nieprzekonująco i bezradnie pow tarzałem , że psychologia m usi łączyć się z fizjologią i biologią i gdy spotkałem człow ieka, który w tym kieru n k u pracow ał, byłem gotów dać się za niego p o ­ krajać. Zafascynow ała m nie jego now a teoria m ów iąca, że nerwice są zw iązane z napięciam i ciała. Nie m am zam iaru dokładnie opisyw ać tu zasad teorii Reicha; ale pow inienem powiedzieć, ja k m ną poruszyła i jak i na m nie w yw arła wpływ. Po raz pierw szy sp o t­ kałem go w 1937 roku. M iałem odczyt na uniwersytecie w Oslo. K iedy skończyłem , prow adzący spotkanie po in ­ form ow ał mnie: „D zisiejszego w ieczoru m iałeś znam ieni­ tego słuchacza: W ilhelm a R eicha” . - D obry Boże — powiedziałem — N a statk u czyta­ łem jego M ass Psychology o f Fascism. Zadzw oniłem do Reicha, a on zaprosił m nie na kola­ cję. Siedzieliśmy, rozm aw iając do późna, i byłem nim zafascynow any. 322

— Reich — rzekłem — jesteś człow iekiem , którego szukałem od lat, człowiekiem łączącym som a i psyche. Czy m ogę u ciebie studiow ać? T ak więc przez dw a lata jeździłem do O slo w czasie trzech okresów wolnych od pracy, jakie m iałem każdego roku. Pow iedział, że m ogę nauczyć się jego teorii, prze­ chodząc przez jego w egetoterapię, k tó ra oznaczała leże­ nie nago na kozetce, podczas gdy on przypuszczał atak na m oje sztywne mięśnie. W zbraniał się przed prze­ prow adzaniem analizy snów. T o była intensyw na terapia i często bolesna, ale po kilku tygodniach poczułem się bardziej em ocjonalnie w yzwolony niż po terapii, jakiej poddaw ali m nie Lane, M aurice Nicoll czy Stekel. W e­ dług m nie był to najlepszy rodzaj terapii, i nadal tak uw ażam , choć widywałem pacjentów , którzy po terapii R eicha pozostaw ali nadal neurotykam i. C hciałbym w tym miejscu powiedzieć coś o psycho­ analizie Reicha. N iektórzy po przeczytaniu jego książek pom yśleli, że to łatwe. W ystarczy, abyś nakłonił pacjenta do położenia się nago na kozetce, rozluźnił jego napięte mięśnie, a potem czekał, aż oczyści się z kom pleksów i w spom nień z dzieciństw a. D laczegóż więc nie m iałbyś zostać terap eu tą orgonalnym ? T o jest b ard zo niebezpieczne rozum ow anie. M ogę powiedzieć z własnego dośw iadczenia, że m etoda le­ czenia Reicha wyzwala gw ałtow ne em ocje, a jeżeli te ra ­ peuta nie jest dośw iadczony w jej stosow aniu, pacjent m oże znaleźć się w wielkim niebezpieczeństwie, m oże mieć ochotę popełnić sam obójstw o czy coś podobnego. Reich obstaw ał przy tym , aby tylko wyszkoleni lekarze mogli stosow ać jego m etodę. M iał rację. T erap eu ta laik m oże n atk n ąć się na coś, co jego zdaniem jest napięciem mięśni karku lub brzucha, i starać się to usunąć, ale rów nie dobrze m ogą to być guzełkow ate zm iany lub now otw ór. Reich w iódł tułaczy żyw ot. Przez wiele lat należał do najbliższego otoczenia F reuda. Uciekł z Berlina po

dojściu H itlera do władzy i udał się do K openhagi, ale został stam tąd w ypędzony z pow odu swej książki The Sexual Struggle o f Youtlu w której argum entow ał, że seks musi zaspokajać potrzeby biologiczne i nastolatkom p ow inno się pozw olić na sw obodne współżycie. W ów ­ czas Reich osiadł na kilka lat w Oslo. Reich często m awiał: „Z w iąż drzew o, gdy jest jeszcze gałązką, a pozostanie skrępow ane, gdy już w pełni w yrośnie” . M aw iał również: „S łabą stro n ą psychoanali­ zy jest to, że opiera się na słow ach, podczas gdy wszystkie krzyw dy są w yrządzane dziecku, zanim jeszcze zacznie m ów ić” . W ątpię, aby jakakolw iek terapia d o tarła do korzeni nerwic. W e wczesnych latach dw udziestych wszyscy szukaliśm y słynnej traum y, k tóra jest pow odem zm ian chorobow ych w człow ieku. N igdy jej nie znaleźliś­ my, poniew aż nie było jej, a jedynie n ad m iar trau m aty cz­ nych do zn ań od m om entu narodzin. Reich zdaw ał sobie spraw ę, że terapia nie była rozw iązaniem , a jedynie zapobiegaw czym leczeniem choroby, i praktykow ał dalej głównie po to, aby zdobyć pieniądze na swe b adania naukow e. G d y w 1939 roku w ybuchła w ojna, drżałem o jego los, poniew aż był Żydem i znajdow ał się na nazistowskiej liście przeznaczonych do eksterm inacji. Jeden z am ery­ kańskich pacjentów , d r T heodore W olfe, który później został tłum aczem jego książek, załatw ił m u wyjazd do Stanów . Jego życie tam aż do śmierci w więzieniu jest pow szechnie znane. C zęsto próbow ał nakłonić mnie, abym przeniósł Sum m erhill do Rangely w M aine, gdzie m ieściła się również jego klinika O rganon. „N ie, Reich, m iałem już raz szkołę za granicą i nie chcę tego nigdy więcej. Nie znam obyczajów , zwyczajów panujących w USA, a poza tym m oja szkoła byłaby uw ażana za szkołę Reicha, a tego bym nigdy nie chciał” . Z Reichem nie sposób było pracow ać. Był człowiekiem , który w szystko staw iał na jedną szalę. Trzeba było iść jego d ro g ą, a każdy odszczepieniec był w yrzucany bez

p ard o n u . W iedziałem , że nigdy nie potrafiłbym z nim pracow ać. N ie potrafiłem zrozum ieć teorii orgonalnej Reicha. Być m oże istnieje ona napraw dę, ale co m ożna z nią zrobić? Reich mówił, że była w idzialna, a le ja niczego nie widziałem . W ilhelm m iał m ały silnik zasilany a k u m u la­ torem orgonalnym . P racow ał w olno, lecz gdy d o d a t­ kow o zasilało się go prądem , obracał się z dużą szybkoś­ cią. Reich w padał w ekstazę: „T o napęd przyszłości!” — krzyczał. N igdy nie słyszałem, aby jego w ynalazek znalazł pow szechne zastosow anie. Nie wiem w ystarcza­ jąco du żo o jego w yw oływ aniu deszczu, by w ypow iadać się na ten tem at, ale m ój przyjaciel, d r W alter H oppe z Tel Awiwu, m ówił mi, że m iał pew ne cudow ne rezultaty w spro w ad zaniu ulew nego deszczu. T o, co nazyw a się org o n aln ą energią psychiczną, m oże być w ykorzystane w dow olny sposób. M uszę w tym miejscu przyznać się do swej całkow itej ignorancji naukow ej. N igdy nie intereso­ wały m nie późniejsze d o k o n an ia R eicha. D la m nie m iarą jego wielkości były wcześniejsze jego książki, Sexual Revolution, Character Analysis, The Function o f the Orgasm i The M ass Psychology o f Fascism, k tó rą nadal uw ażam za m istrzow skie dzieło z dziedziny analizy psychologii tłum u. K siążka wdow y po nim , Ilse, Wilhelm Reich: A Per­ sonal Biography jest odw ażnym i szczerym opisem błys­ kotliw ego i złożonego człow ieka. Reich, jak w skazuje Ilse, nie m iał poczucia hum oru i naszą przyjaźń m ącił fakt, że nie potrafiliśm y śm iać się z tych sam ych rzeczy. Nie pociągały go zwyczajne roz­ m ow y o sam ochodach czy książkach, a p lotkarstw o było dla niego przekleństw em . O n rozm aw iał zawsze o swej pracy. O dprężał się jedynie podczas cotygodniow ych wycie­ czek do kina, k tóre znajdow ało się w R angely, w pobliżu kliniki. D o film ów miaJ zupełnie bezkrytyczny stosunek. Pewnego razu pow iedziałem , że obejrzany film był ki­

czem, a on się na m nie rozgniewał: „K ażd a jego m inuta była dla m nie przyjem nością” . N adal nie m am pojęcia, ja k m ożna używ ać energii orgonalnej do leczenia ch o ró b ludzi czy ch o ró b św iata. Nie potrafię sobie w yobrazić, że cały świat m oże stać się A rk ad ią, jeżeli tylko zazna doskonałego, w pojęciu R eicha, orgazm u. Reich nie posiadł całej praw dy. M ów i­ łem m u, że znałem starszych mężczyzn i kobiety, które nigdy nie upraw iały seksu, a m im o to byli szczęśliwymi i życzliwymi ludźm i, którzy wykonyw ali d o b rą pracę. N a p różno starałem się dowiedzieć, czy Reich kiedy­ kolwiek poznał tajem nicę tego, dlaczego seks stał się tabu. Dlaczego chrześcijanie uczynili z niego wielki grzech. Jego idea w olności seksualnej dla nastolatków była niem ożliwa do zrealizow ania w czasach, gdy nie było skutecznej antykoncepcji. Reich w spraw ach seksu był purytaninem . N ienaw idził słowa „pieprzyć” , które dla niego było wyrazem agresyw nego m ęskiego seksu bez czułości i miłości. K obiety nie pieprzą — pow iedział raz do mnie. Reich w spaniale diagnozow ał, ale nie znał p raktycz­ nych odpow iedzi na to, jak dotrzeć do zboczeńca, który zabił dziecko w kołysce. T o jest to, czego i ja nie potrafię pojąć, owych „dlaczego” ludzkiej nienawiści, wojen i dy­ scypliny. Nie potrafię znaleźć odpow iedzi na to, co każe iść człowiekowi tą drogą. Jeżeli Reich udzielił naw et na to odpow iedzi, to jej nie zrozum iałem . Sum m erhill u d o ­ w odniła, że w olność niesie z sobą d o b ro , i że dzieci m ogą d o rastać, nie nabierając negatyw nego sto su n k u do życia; ale dlaczego jednak tak się dzieje? Dlaczego cały świat nie m oże trak to w ać dzieci w ten sposób? C hciałbym to wiedzieć. N adal m am m ieszane uczucia co do roli represyjnego podejścia do spraw seksu. M iewałem uczniów , którzy pochodzili z dom ów , gdzie pochw alano m asturbację, nagość i przeklinanie, a pom im o to nadal dokuczali słabszym i niszczyli, choć, szczerze m ówiąc, nie w takim 326

stopniu jak dzieci głupich rodziców . T o w szystko jest takie pogm atw ane. Reich, k tó ry żył pełnią swego sek­ sualnego życia, był zarazem pełen szalonej zazdrości. G dy Ilse w róciła do dom u po wizycie u nas, Reich przyw itał ją słowam i: „S pałaś z Neillem ?” Pozostaw ałem w szczególnych stosunkach z Reichem. O taczali go uczniowie, lekarze na praktyce, i w szystko to było bardzo form alne. Ja byłem jedynym , który zw racał się do niego per Reich. T o praw da, że byłem rów nież jego pacjentem , jego prak ty k an tem , ale, być m oże za spraw ą mego wieku, byłem klasą dla sam ego siebie, razem z d r O lą R aknes z Oslo. M ieliśmi sem inaria. Reich zapeł­ niał tablicę hieroglifam i, rów naniam i, których znaczenia nie pojm ow ałem i w ątpię, aby pojm ow ał je ktoś z innych obecnych na sali. Reich i ja lubiliśm y się. G dy rozstaw ałem się z nim w M aine po raz ostatni w 1948 roku, objął mnie. „N eill, szkoda, że nie m ożesz zostać. Jesteś jedynym , z którym m ogę rozm aw iać. W szyscy inni to pacjenci lub ucznio­ wie” . W ów czas uśw iadom iłem sobie, jak bardzo był sam otny. Pewnego razu pow iedziałem mu: — D laczego jesteś taki oficjalny? D laczego zw racasz się do W olfe’a per d o k to r W olfe? Dlaczego nie jesteś po pro stu Reichem dla nich wszystkich? — Poniew aż w ykorzystaliby zażyłość, aby m nie znisz­ czyć, tak jak uczynili to w N orw egii, gdy dla wszystkich byłem Willym. — Ależ Reich, ja jestem Neillem dla m oich pracow ­ ników , uczniów , dom ow ników i nikt nigdy nie w ykorzys­ tyw ał tej poufałości. — T ak, ale ty nie m asz do czynienia z dynam item , tak ja k ja — odpow iedział tajem niczo. Z książki jego żony, Ilse, ja sn o w ynika, że w k o ń ­ cowym okresie swego życia Reich stracił rozsądek. To nigdy mnie nie niepokoiło; wielu wielkich ludzi popadało w szaleństw o — Swift, Nietzsche, Schum ann, R uskin

i wielu innych. (W iem , że nie jestem geniuszem , poniew aż nie zw ariow ałem ). D la mnie nie m iało najm niejszego znaczenia, czy przechodził przez okres paranoi... kom u się to nie zdarza? G d y jego syn Peter przybył tu ja k o chłopiec z Ilse i Olą R aknes i usiedliśmy w moim ogrodzie, powiedział: „Te am erykańskie platany są tu po to, aby m nie ch ro n ić” . Powiedziałem m u, że wcale tak nie jest. Pojechał do do m u i m usiał powiedzieć o tym Reichowi, poniew aż przysłał depeszę do G reth e Hoff: „N ie wierz Neillowi, on jest nielojalny” . N apisałem list do R eicha i kochany staruszek odpisał, przepraszając mnie ze skruchą. W A m eryce został zaszczuty dosłow nie na śm ierć przez łowców skandali. C horzy dziennikarze opisywali jego orgonalny a k u m u la to r ja k o środek do osiągnięcia orgazm u. Dlaczego w USA dośw iadczył tyle gorzkiej wrogości? Zwykły dziwak nie jest obrzucany wyzwis­ kam i i nie w zbudza nienawiści. Człowiek, który wierzy w to, że ziemia jest płaska, nie jest szczuty jak Reich; ludzie śmieją się z niego, ale nie śm ieją się z Reicha. Oni go napiętnow ali w Am eryce; odsunęli go od siebie ja k o p aran o ik a. Jeżeli p aran o ik potrafi ofiarow ać nam tak w spaniałe książki, ja k The M ass Psychology o f Fascism, The Function o f the Orgasm i Listen, Little Mart!, to najwyższy czas, aby psychiatrzy zmienili swe definicje. O sobiście uw ażam , że b ojkot R eicha był wynikiem jego bezkom prom isow ego podejścia d o życia, a szczegól­ nie do seksu. Jestem przekonany, że problem , czy energia o rg o n aln a istnieje, czy nie, nie m a nic w spólnego z k am ­ p anią przeciw ko Reichowi. Nie znam się w ystarczająco na naukow ej stronie tego zagadnienia, by opow iadać się za jej istnieniem bądź przeciw i guzik m nie to obchodzi. Ale wiem, że obchodzi mnie Reich i potrafię zrozum ieć człow ieka, którego analiza ludzkiego ch a rak teru była tak głęboka i przekonująca. K orespondow aliśm y ze sobą od czasu, gdy wyjechał do A m eryki, aż do chwili, gdy poszedł do więzienia.

Sam otność więzienia m usiała być dla niego piekłem. M yślę, że było w nim tyle sam o z M ałego C złow ieka, co i z wielkiego geniusza, który przem aw iał do mnie. Reich, który pieklił się na Petera i llsę, z którym opróżniłem wiele butelek żytniów ki i szkockiej, k ró tk o m ówiąc, ludzki gość, który przeżyw ał w esterny, tak jak b y miał dziesięć lat. Reich um arł w więzieniu na atak serca. Przeżyłem jego śm ierć bardziej boleśnie niż śm ierć L ane’a. Zgasło jasne św iatło; wielki człowiek um arł w niegodziwej niewoli. M yślę, że geniusz R eicha nie zostanie uznany przynaj­ mniej przed nadejściem drugiego pokolenia. M iałem to wielkie szczęście znać go i uczyć się od niego, i k o ch a­ łem go.

i atrakcyjną; potem mówili, że m usi ona zastępow ać mi m oją siostrę Clunie. Ż adne z tych w yjaśnień nie w yw oła­ ło mojej em ocjonalnej reakcji. M am silne w rażenie, że to jej obojętność pociągała m nie najbardziej. Zdecydow anie nie budziłem w niej zachw ytu; jednakże w wieczór poprzedzający me odejście ze szkoły zarzuciła mi nagle ram io n a na szyję i pow iedziała: „P anie Neill, jest pan ko ch an y ” . Przeklęta dziewczyna. T o pow inno było zła­ m ać zaklęcie, ale uczyniło ją jeszcze bardziej pociągającą. Przez całe lata nie m iałem żadnych wieści o M argaret. Później, gdy była ju ż w dow ą i m iała po siedem dziesiątce, napisałem do niej i pojechałem się z nią zobaczyć. Piękne oczy były przyćm ione, długie rzęsy zniknęły. C zęsto pisałem i dzw oniłem d o niej; był sam otna, m ieszkała sam a — ułom na i obolała. M iała lekki atak i obaw iała się następnego. Przez całe swe życie pozostała w niższej klasie średniej, trzym ając się n a uboczu od głównego n u rtu nowych idei. Śm iałem się z szoku, jak i w ywołało w niej w ypow iedziane przeze m nie czteroliterow e słowo. Jednakże w m iarę upływ u czasu po d starzała M argaret zaczęła się zm ieniać. „O tw orzyłeś przede m ną nowy św iat” — m aw iała. Była uroczą staruszką, chociaż zbyt u p artą , aby zaakceptow ać now e idee. Pewnego niedziel­ nego wieczoru zadzw oniłem d o niej, ale nikt nie podnosił słuchaw ki. Sąsiedzi znaleźli ją w stanie śpiączki. Biedna M argaret. Zgodziliśm y się, że nasz ślub byłby pom yłką i w ątpię, aby kiedykolw iek m ogła przezwycię­ żyć swe konw encjonalne przyzw yczajenia wyniesione z życia na szkockim przedm ieściu. Ale po co w ogóle baw ić się w przypuszczenia? Była m arzeniem m łodości. M łody m ężczyzna w swych fantazjach zakłada, że jeżeli dziew czyna jest ładna, to m a rów nież ład n ą naturę. A M arg aret była przez n atu rę o b d arzo n a w dw ójnasób. Była dobrze w ychow ana, delikatna w obec innych i nie­ skora do obrazy. Jakim iż ignorantam i, jakim iż głupcam i są młodzi. G dy miałem osiem naście lat, zakochałem się w dziewczynie,

U w ażałem się za norm alnego seksualnie, chociaż mam wrażenie, że podporządkow ałem seks swym am bicjom . Za m oich studenckich czasów miłe dziew częta stanow iły tabu. „ K to m nie dotknie, ten się ze m ną ożeni” . Więc my, studenci, podryw aliśm y sprzedaw czynie, dziewczyny z klasy robotniczej. Nigdy nie poszedłem do prostytutki — być m oże dlatego, że do o k o ła pełno było chętnych am ato rek . T o w szystko było złe, poniżające. Pewnego razu po stosunku dziew czyna, k tó ra była sprzedaw ­ czynią w sklepie na B lackford Hill, zaczęła płakać. Z apytałem , dlaczego. — T o nieuczciwe — szlochała. — W y studenci um a­ wiacie się z nam i, a my lubim y wasze m aniery i rozm ow y na m ądre tem aty, ale nigdy się z nam i nie żenicie. Będę m usiała wyjść za jakiegoś ro b o tn ik a, który potrafi ro z­ m aw iać jedynie o piłce i piwie. T o był koniec m ojego podryw ania dziewczyn zza lady. D w u k ro tnie niem al się nie ożeniłem . O bie dziewczyny, p o d obnie jak ja , pochodziły z niższej klasy średniej. W ahałem się. Byłem zakochany, ale rozsądek mnie pow strzym yw ał. C hcesz zrobić w życiu coś ważnego. Jed n ak czy o n a potrafili podążać za tobą? N iem ądrze w ob u p rzypadkach próbow ałem je wychow ać, daw ałem książki, opow iadałem o Shaw, Wellsie i H ardym . W ażny był rów nież czynnik ekonom iczny. Nie zarabiałem wy­ starczająco wiele, by utrzym ać żonę i rodzinę. T argały m ną sprzeczności w ew nętrzne, ale nie potrafiłem inaczej się zachow ać, m ając na uw adze swe w spaniałe — choć nie sform ułow ane — plany na sukces. N ie spraw iały mi wielkiej przyjem ności p o k ątn e ro ­ manse: to był seks bez m iłości, bez czułości. M oje kalw inistyczne sum ienie m usiało uznać je plugawszymi niż inne związki i to sam o sum ienie m usiało też być przyczyną mej kilkakrotnej im potencji. W istocie, czasa­ mi zastanaw iam się, ja k ktoś w ychow any ja k o katolik czy kalw inista m oże w ogóle pozbyć się poczucia winy zaszczepionego w obec seksu w dzieciństwie.

N igdy nie rozum iałem kobiet. Jaki mężczyzna potrafi je zrozum ieć? Pod pew nym i względam i są innego g a tu n ­ ku. Jestem pewny, że gdybym w ychow ał się w innej atm osferze, potrafiłbym lepiej zrozum ieć psychologię kobiety. W mej m łodości kobiety staw iano na piedestale i nie zdaw aliśm y sobie spraw y z tego, że są ulepione z tej sam ej gliny. M iałem chyba ze dw anaście lat, gdy przeczy­ tałem , że w jakiejś katastrofie kolejowej zginęła kobieta, i byłem przekonany, że to nie m oże być praw da, ponie­ waż kobiety nie są, podobnie ja k m ężczyźni, ludźm i i nie są narażo ne na nieszczęśliwe w ypadki. U w ażałem tak p om im o to, że m iałem cztery siostry i dobrze znałem ich w ady i zalety. Z akazy dotyczyły dziewczyn zza o g ro d o ­ wego m uru; wszystkie były nietykalne, tajem nicze i nie­ osiągalne. Zw yczajny m ężczyzna nie potrafi nigdy zrozum ieć ogrom nej wagi, ja k ą kobiety przyw iązują do kwestii u b io ru i wyglądu. G dyby wszyscy m ężczyźni byli p o d o ­ bni do m nie, to kobiety traciłyby tylko czas i pieniądze, poniew aż ja nigdy nie zauw ażam , co kobieta m a na sobie; w tej chwili, siedząc za biurkiem , nie potrafię powiedzieć, jak ie kolory noszą m oja żona i córka. Ja widzę jedynie tw arze, a szczególnie oczy. N igdy nie zauw ażam kostek, i gdy pew na złośliwa dziew czynka w mojej szkole zrobiła uw agę o grubych kostkach innej, to do p iero wówczas zauw ażyłem je po raz pierwszy — a była ju ż w szkole od dziesięciu lat. W H ellerau tańczyłem z wielom a ładnym i dziew częta­ mi, ale w żadnej nie zakochałem się. Dzikie nam iętności były nie dla m nie i dlatego ożeniłem się z kobietą starszą od siebie. Jednym z mych uczniów w K ing A lfred’s School w Londynie był W alter Lindesay N eustatter, później znany psychiatra. Jego ojcem był d r O tto N eus­ tatter, a m atk ą A ustralijka, k tóra odbyw ała w Lipsku studia muzyczne. Zaprzyjaźniłem się z nią: m iała takie sam e poglądy na w ychow anie jak ja , lubiła podróżow ać

i była o so b ą kulturalną. W raz z W alterem przybyła, aby zam ieszkać razem z O tto w H ellerau. p o w iłe m juz ze spraw ow ała funkcję gospodyni w mej szkole w H ellerau i w S onntagsberg, a później także w Lym e R eg 's , G dy rozw iodła się z O tto , ożeniłem się z z p o w odu szkoły: m usiałem budzie szacunek Ale był tez i inny m otyw ; była cudzoziem ką i m usiała rejestrow ać s,ę n a noHcb c iu ła się z tego pow odu dyskrym inow ana i urażona.’ Uczyniłem z niej obyw atelkę Bryla„ nii M oje życie w ypełniała p raca i było nam z sobą doskonale. K ochała podróże, więc pojechalism y n a wy­ cieczki do Niem iec, W łoch, F rancji i braliśm y udzia^ w rd sa ch po m orzu. Zawsze niechętnie w ydaw ałem pieniądze; w olałbym raczej te pieniądze P o z n a c z y ć na precyzyjną to k ark ę lub o b rab iark ę, jed n ak podrożę dały m VSm coZ wea 5 a ' S 5 k S ł a w szkole rów niejw ażna iak i ja p odobnie jak obecnie m oja zona Ena. M iałe szczęście mieć dwie żony, k tóre były cudow nie ko m ­ p etentne i^w yrozum iałe. Nie chciałem mc m owie na tem at ludzi nadal żyjących i me pow iem nic o mojej drugiej żonie, Enie, z w yjątkiem tego, ze było to m ałzen stw o z m iłości, a Zoe, nasza córka, jest nieślubnym dzieckiem zrodzonym z praw ego łoza. W przypadku mojej córki muszę złamać jednak to postanowienie. W spom inałem o niej w ie lo k r o tn i^ Swyc książkach i jej imię musiały czytac mihony ludzr W .eb z nich pisało, pytając o nią . jej życie. N iektórzy P ^ g me jest ona przypadkiem potwierdzeniem starego szkoc kiego porzekadła, że dzieci szewca boso chodzą. N ie przypom iam sobie, co czułem przy n aro zi Zoe- pam iętam jedynie silne uczucie niespraw iedliw ość, ¡akie budził we m nie fakt, że na m atkę przypada cały boi. N ie sądzę, abym kiedykolw iek był w stosunku d o swej córki zaborczy. N igdy też n i e uw azałem . aby była ulepio­ na z lepszej gliny niż inne dzieci. Przyglądanie się, ja dziecko d o rasta, jest jed n ą przyjem nością.

Jeszcze nikt nigdy nie widział całkow icie w ew nątrzsterow anego dziecka. K ażde z nich było u rab ian e przez rodziców , nauczycieli i społeczeństw o. G dy Zoe m iała dw a lata, ilustrow ane czasopism o „P icture P ost” wy­ d ru k o w ało o niej artykuł ze zdjęciam i, w którym utrzy­ m yw ano, że, zdaniem redakcji, ze wszystkich brytyjskich dzieci właśnie Z oe m iała największe szanse, by być w olną. N ie było to całkow icie zgodne z praw dą, gdyż żyła ona i żyje w szkole w śród wielu innych dzieci, które nie są w ew nątrzsterow ane. Są one w m niejszym lub większym stopniu uw arunkow ane i urobione i Z oe znala­ zła się w sytuacji, w której m iała k o n ta k t z dziećmi w rogo nastaw ionym i do życia. W ychow aliśm y ją bez lęku przed zw ierzętam i. P om i­ m o to, gdy pew nego dnia zatrzym ałem sam ochód na farm ie i zaproponow ałem : „C hodź, pooglądam y sobie krow y” , to ona nagle przestraszyła się i powiedziała: „N ie, nie, krow y jedzą ludzi” . Pow iedziało jej o tym siedm ioletnie dziecko. P raw da, że ten lęk trw ał tylko tydzień czy dwa. W ydaje się, że w ew nątrzsterow ane dziecko m oże p o ­ kon ać wpływ uw arunkow anych rów ieśników w stosun­ kow o krótkim czasie. N abyte lęki i stłum ione zaintereso­ w ania Zoe nigdy nie trw ały długo. Zoe, gdy m iała niewiele p o n ad rok, przechodziła okres wielkiego zainteresow ania m oim i okularam i, zryw ała mi je z nosa, aby zobaczyć, jakie są. Nie protestow ałem , nie okazyw ałem niezadow olenia m iną czy tonem głosu. M o ­ je ok u lary szybko przestały ją interesow ać i nigdy ich już nie ruszała. Bez w ątpienia, gdybym surow o jej zabronił — lub, co gorsza, dał jej po rączkach — to zainteresow anie m oim i okularam i przetrw ałoby, pom ieszane z lękiem przede m ną i buntem przeciw ko mnie. Pozw alaliśm y jej z E ną na zabaw ę kruchym i d ro b iaz­ gam i. D ziecko obchodziło się z nimi bardzo delikatnie i rzad k o coś tłukło. Poznaw ało rzeczy sam odzielnie. Oczywiście, istnieje pew na granica sam oregulacji. Nie

m ożna pozw olić, aby sześciomiesięczne niem owlę sam o­ dzielnie odkryw ało, że zapalony papieros boleśnie parzy. W w arunkach sam oregulacji nikt nie spraw uje w d o ­ m u władzy absolutnej. D latego też m ogę powiedzieć m ojej córce: „N ie w olno ci w nosić błota do salo n u ” . Ale o n a rów nież m oże mi powiedzieć: „W yjdź z m ego p o k o ­ ju , tato . Nie chcę, abyś tu teraz był” , oczekując, oczywiś­ cie, że posłucham bez słowa. P raw d ą jest, że w dom u m usi panow ać pew na dyscyp­ lina. O gólnie rzecz biorąc, to ten rodzaj dyscypliny, k tó ry zapew nia osobiste praw a każdem u członkow i ro ­ dziny. N a przykład, nie pozw alałem swej córce bawić się m oją m aszyną do pisania. W szczęśliwych rodzinach ten rodzaj dyscypliny pojaw ia się sam oistnie. Zaw sze pozw alaliśm y na to, by Z oe ja d ła to, na co m iała ochotę. G dy była przeziębiona, jad ła jedynie ow o­ ce i piła tylko soki, bez najm niejszej sugestii z naszej strony. N igdy przedtem nie widziałem dziecka, które byłoby tak m ało zainteresow ane jedzeniem jak Zoe. W mojej rodzinie najwięcej kłopotów zw iązanych z sam oregulacją dotyczyło kwestii ubioru. Zoe biegałaby praw ie naga cały dzień, gdyby jej tylko na to pozwolić. T rzęsła się i siniała z zim na, ale sprzeciwiała się wszelkim w ysiłkom z naszej strony, aby ją nieco przyodziać. O dw ażni rodzice m ogliby powiedzieć: „P okierują nią p otrzeby jej własnego organizm u. Pozwólcie jej trząść się z zim na, nic jej nie będzie!” Ale my nie byliśmy w ystar­ czająco odw ażni, by ryzykow ać zapalenie płuc, więc zm uszaliśm y ją do włożenia tego, co naszym zdaniem pow inna mieć na sobie. W spraw ach dzieci i seksu nie m ożna być neutralnym . C hodzi o w ybór pom iędzy pokątnym i pełnym poczucia winy seksem, a seksem zdrow ym , otw arym i radosnym . G dy Zoe m iała sześć lat, przyszła do m nie i pow iedziała: „W illie m a największego k utasa ze wszystkich małych dzieci, ale pani X (gość) m ówi, że brzydko jest mówić k u tas” . N atychm iast pow iedziałem jej, że nie ma w tym

nic brzydkiego. W duchu zaś skląłem tę kobietę za jej pełne ignorancji i ograniczone rozum ienie dzieci. M ógł­ bym tolerow ać p ropagandę dotyczącą polityki czy m a­ nier, ale gdy ktokolw iek atakuje dziecko, wywołując w nim poczucie winy w zw iązku z seksem, energicznie to zwalczam. E na i ja nigdy nie musieliśm y zastanaw iać się nad w ychow aniem seksualnym Zoe. W szystko to w ydaw ało się takie proste, takie oczywiste i takie urocze — naw et jeżeli zdarzały się takie niezręczne sytuacje ja k ta, gdy Z oe poinform ow ała starą pannę, k tóra była naszym gościem , że o n a, Zoe, przyszła na świat, poniew aż tatuś zapłodnił m am usię, dodając z zainteresow aniem : „A kto zapładnia ciebie?” Z oe m ogła tak powiedzieć, gdy m iała trzy i pół roku; ale w wieku pięciu lat zaczęła sobie zdaw ać spraw ę z tego, że pew nych rzeczy nie m ówi się w obecności pewnych ludzi. W trakcie mojej rozm ow y z ojcem przy­ szłego ucznia — typow ym biznesm enem — Zoe usiłow a­ ła bezskutecznie złożyć jak ąś zabaw kę i po każdej nieu­ danej próbie w ykrzykiw ała: „O kurw a!” Później pow ie­ dzieliśm y jej, że pew nym ludziom nie p o d o b a się to słowo i że nie pow inna go używać w obecności gości. „O kay” — o d p arła na to. Tydzień później była zajęta czymś, co spraw iało jej trudność. Spojrzała na nauczycielkę i zapytała: — Czy jesteś gościem? — Oczywiście, że nie — od p arła nauczycielka. Z oe westchnęła z ulgą i krzyknęła: — O kurwa! K ażdy psychoanalityk uw aża za p raw dopodobne, że całe godziny psychoanalizy pacjenta byłyby w ogóle zbędne, gdyby ja k o dziecko był chow any wedle zasad sam oregulacji. Powiedziałem: uważa za praw dopodobne, poniew aż tak napraw dę niczego nie m ożem y być pewni. Być m oże m oja córka, w ychow ana w wolności, będzie m usiała pew nego dnia udać się do psychoanalityka

i powie: „D o k to rze, potrzebne mi leczenie. C ierpię na kom pleks ojca. M am już po wyżej dziurek w nosie tego, że przedstaw iają m nie ja k o córkę A. S. Neilla. Ludzie zbyt wiele ode m nie oczekują; w ydaje im się, że pow in­ nam być doskonała. Ojciec już nie żyje, lecz ja nie mogę m u wybaczyć tego afiszow ania się m ną w książkach. Więc ja k , czy m am się położyć teraz na kozetce?” Nigdy nic nie w iadom o. Jej okres szkolny nie należał do najłatwiejszych. Była rozdarta pom iędzy szkołą i dom em . G dy m ieszkała w n a ­ szym d om ku, była outsiderem dla dzieci, które m ieszkały w internacie, a gdy um ieściliśm y ją w internacie, to m iała poczucie, że nie m a dom u. C ierpiała też wiele z pow odu zazdrości innych dzieci. Ena i ja daw no ju ż byliśmy przekonani, że nauczyciele nie pow inni nigdy mieć swych dzieci w tej sam ej szkole z internatem , w której sami uczą, więc gdy Zoe m iała jedenaście lat, wysłaliśmy ją do zagranicznej szkoły z internatem . Po pierwszym sem est­ rze powiedziała: „T atusiu, jesteś oszustem ; dajesz w ol­ ność innym dzieciom , ale nie swej własnej córce. N iena­ widzę tej szkoły; panuje tam fałszywa w olność i nie ma praw dziw ego sam o rząd u ” . Odw iedziłem tę szkołę i za­ brałem Zoe do dom u. Zoe nie m a akadem ickiego um ysłu; od wczesnego dzieciństw a m iała za to jed n ą wielką pasję — konie. G dy m iała dw adzieścia parę lat, zdobyła kw alifikacje nauczy­ cielki jazdy konnej i założyła na terenie szkoły dużą stajnię. Z oe stosuje delikatne i łagodne m etody treningu. Jej zwycięski ogier, K arthage, nie m usiał być ujarzm iany na siłę; gdy skakała na nim po raz pierwszy, p o trak to w ał to ja k o jeszcze jed n ą całkiem n atu ra ln ą przysługę, którą jej wyświadczał. W ydaje mi się, że w głębi duszy pragnąłem , aby Zoe podzieliła m oje zaw odow e pasje i poprow adziła Sum ­ merhill. W ielu rodziców żywiło p o dobne nadzieje, szcze­ gólnie ojcowie zajm ujący się wielkim biznesem. Szczęś­ liwie wszyscy jesteśm y w błędzie; nie m am y kontroli nad

naszymi dziećmi. U znałem , że skoro konie są życiową pasją Zoe. to ważne jest jedynie jej szczęście. W końcu, być ekspertem w spraw ach koni, jest rów nie w ażne, jak być ekspertem w spraw ach w ychow ania, a być może jeszcze ważniejsze, poniew aż m ożna zniszczyć całe p o k o ­ lenia dzieci przez niewłaściwe w ychow anie o p arte na lęku i władzy, podczas gdy tylko okrutni trenerzy p o ­ trafią zniszczyć konie. We wrześniu 1971 roku Zoe poślubiła m łodego far­ m era i obecnie m ają farm ę w pobliżu szkoły. W czasie weselnego przyjęcia m usiałem wygłosić toast za zdrow ie T on y 'eg o i Zoe R eadhead. Potrafię w ykładać całe godzi­ ny bez odrobiny zdenerw ow ania, jed n ak trochę obaw ia­ łem się wygłoszenia krótkiej m owy, gdy w grę wchodziły uczucia. N a szczęście pam iętałem fragm ent jednej ze swych książek, The Free Child (W olne dziecko). Pow ie­ działem go głośno: W czoraj były moje urodziny. Zoe, która w przy­ szłym m iesiącu skończy sześć lat, pow iedziała: „ T a ­ tusiu, jesteś stary, praw da? U m rzesz wcześniej ode mnie. praw da? Będę płakać, gdy umrzesz. — Z araz, zaraz — rzekłem — być m oże p o ­ czekam , aż wyjdziesz za mąż. — W takim razie — pow iedziała — nie będę m usiała płakać, praw da? Nie powiedziałem tego, co było dalej: Uśw iadom iłem sobie, że gdy m ałe dziecko jest pewne, iż nie będzie potrzebow ało swego ojca. gdy dorośnie, autom atycznie pozbyw a się odwiecznego kom pleksu Edypa.

Inne szkoły

N i e jestem prorokiem , ale obaw iam się, że postępow e szkoły są z góry skazane na zgubę. W kom unizm ie nie m ogą istnieć, a i w arunkach łagodnego angielskiego socjalizm u ich życie nie zapow iada się na długie; nie chodzi tu o to, że państw o z prem edytacją zniszczy postępow e szkoły w sposób otw arty i bezpośredni, ale o to, że praw o p o datkow e w krótce spraw i, iż tylko bard zo bogaci rodzice będą posyłać swoje dzieci do szkół z intern atam i. A szkoły z internatam i dla bogaczy nie należą p raw dopodobnie do postępow ych szkół. Sum m erhill była eksperym entem naukow ym pod je d ­ nym względem — staraliśm y się niczego nie narzucać, po pro stu obserw ow aliśm y, co dzieci robią, gdy pozostaw ić je sam ym sobie. W tym różnim y się od innych p o ­ stępow ych szkół, szkół założonych po to, by wcielić w życie pewne idee dorosłych. W tym miejscu czuję się trochę nieswojo, czuję się trochę nielojalny wobec moich kolegów, postępowych nauczycieli. W końcu, jeżeli złodzieje m ogą mieć swój honor, to mogą go mieć i łotrzy. Spotykam y się na konferencjach i w przy­ jazny sposób nie zgadzamy się z sobą. Każdy z nas myśli, że jest najlepszy. Znam dobrze niektórych z nich, lubię ich, wyczuwam ich szczerość i doceniam ich wartość. Większość z nich wykonuje bardzo dobrą robotę, a nawet najgorsi z nich są o całe niebo lepsi od nauczycieli w konwencjonal­ nych szkołach, które zbyt często wraz ze swoją dyscypliną serwują lęk, karę i urabianie charakteru. W iem , że m ożem y nadal mieć różne zdania i pozos­ taw ać przyjaciółm i. Myślę, że u nas panuje większa

sw oboda niż w innych szkołach; Sum m erhill jest p raw ­ d o p o d o b n ie jedyną postępow ą szkołą w Anglii, w której lekcje nie są obow iązkow e. G dy jakiś d y rek to r m ówi, że jego uczniow ie uw ielbiają Beethovena i nie lubią rock and rolla, jestem przekonany, że użył on swego wpływu, poniew aż moi uczniowie w przeważającej części preferu­ ją rock and roli. Myślę, że ów d y rek to r myli się, ale uw ażam również, że jest z niego d obry i uczciwy czło­ wiek. Spieszę powiedzieć, że ja nie m am nic w spólnego z całą ro ckandrollow ą epidem ią, gdyż sam nie cierpię tego hałaśliwego jazgotu. Ten d y rek to r i jego koledzy wpływ ają na dzieci, poniew aż m yślą, że wiedzą, czego dzieciom trzeba; niektórzy z nich m yślą, że wiedzą, jakie dzieci pow inny być. W naszej M iędzynarodow ej Szkole w H ellerau mieliś­ my trzy wydziały: rytm ikę, mój wydział dla dzieci z za­ granicy i największy — szkołę niem iecką dla dzieci miejscowych i m ieszkających w internacie. N asze w spól­ ne życie było jednym pasm em kłótni, ale bez zawziętości. D om agałem się postępow ania w zgodzie z psychologią dziecka, nie wiedząc, czym dziecko jest ani jak ie pow inno być. Czy chciałoby pracow ać w ogrodzie? Czy lubi m atem atykę? Czy lubi jazz bardziej niż Bacha? C o zrobi, jeżeli pozw olić mu baw ić się cały dzień bez obow iązku uczęszczania na lekcje? Jak zareaguje na sam orząd? O dpow iedzi na to w szystko zdobyw aliśm y drogą d o ­ świadczeń. Niem cy obrali inną drogę. W iedzieli, jakie dziecko pow inno być, kim pow inno zostać. Więc ich dzieci były urabiane, inspirow ane; prow adzone od jazzu do Beethovena. Niemieccy nauczyciele byli przykładem dla swych uczniów. Nie palili ani nie pili. W ielu należało do ruchu W andervogel i próbow ało zachow ać stare tańce i obyczaje. N a nieszczęście zajm ow aliśm y w spólny budynek — ja miałem górne piętro, na dolnym znajdow ał się niemiecki internat. W ieczoram i m oja grom adka tańczyła fokstrota przy gram ofonie, podczas gdy na dole nauczyciel czytał

wyjątki z N ietzschego czy G oethego. Jego uczniowie jeden po drugim przekradali się tylnymi schodam i na górę. N o cóż, nie panow ała pom iędzy nam i najlepsza atm osfera. Nie było sposobu rozw iązania podstaw ow ych problem ów — urabiać czy nie urabiać dzieci. Jednakże chciałbym zaraz zaznaczyć, że m ożna urabiać dziecko, nie zdając sobie z tego spraw y. N a naszych ogólnych sp o tk an iach narzekałem , gdy niszczono narzędzia, i dzie­ ci m usiały spostrzec, że Neill uw aża narzędzia za coć w artościow ego. Ale narzędzia nadal były niszczone. O koło 1919 roku uczyłem w K ing A lfred's School, prow adzonej przez Jo h n a Russella, i nie przypom inam sobie, aby cokolw iek tam niszczono. Jestem pewny, że nigdy nie słyszałem czteroliterow ych słów. Nie przypo­ m inam sobie, by zdarzały się kradzieże. K ochany stary J. R., uroczy człowiek, był ojcem i praw dziw ym bogiem dla niektórych byłych uczniów, którzy zwykli siadać u jego stóp. dosłow nie i w przenośni. Jego wpływ na to, co uw ażano za „ d o b re ” , był tak potężny, że „zło” , takie jak niszczenie, przeklinanie itp., nigdy nie przyszło im do głowy. P odobnie było w H elierau. Ich zebrania sam orządu były głównie pośw ięcone problem om zw iązanym z p ra ­ cą. N asze zebrania zajm ow ały się głównie zachow aniem . N iem ieckie dzieci lepiej zachow yw ały się niż nasze, poniew aż były całkow icie uw arunkow ane, ale znam ienne było to. że zachow anie ucznia z niemieckiej szkoły po przeniesieniu do nas pogarszało się, co świadczyło o tym, że w olność była sposobem na wyzbycie się wszystkich zaham ow ań. Jednakże m uszę uczciwie przyznać, iż uw ażam , że podobnie zachow yw ałby się uczeń, który przyszedłby do nas / innej z postępow ych angielskich szkół. Nie wszyst­ kie dzieci tego potrzebują, ale większość now o przyby­ łych uczniów reaguje na w olność antyspołecznym , a przynajm niej aspołecznym , zachow aniem i podejrze­ wam. że koszty rem ontów i napraw w Sum m erhill są

wyższe niż w niektórych koedukacyjnych szkołach 0 trzykrotnie większej liczbie uczniów. N aw et przybyw a­ jąc ze szkoły o łagodnej dyscyplinie, dziecko bardzo często musi się w yładow ać. Sum m erhill nie jest szkołą; to sposób życia. Być m oże różnica pom iędzy nam i a innym i koedukacyjnym i szko­ łami polega na tym , że my bardziej interesujem y się podśw iadom ością dziecka, jego konfliktam i em ocjonal­ nymi. Nie twierdzę, że inne szkoły lekceważą ten czynnik 1 być m oże jestem uprzedzony, poniew aż zainteresow a­ łem się kształceniem bardziej dzięki H om erow i L ane’owi i psychologom dynam icznym niż apostołom kształcenia. M yślę, że jesteśm y jed y n ą szkołą, w której do zabaw y przyw iązuje się tak ogrom ne znaczenie. D la m nie jest ona spraw ą zasadniczej wagi. Dlaczego m ówić uczniom : „Jesteście wolni. P racow ­ nicy nie ustalają praw . O d tego jest wasz sam orząd. Pozostaw ia się wam sw obodę w ypracow ania własnej filozofii życia, ale musicie chodzić na lekcje"? O ch, wiem, nikt z nas nie potrafi być cały czas konsekw entny. W Sum m erhill nie pozw alam y sześciolatkom siedzieć do późnej nocy; nie prosim y, by dziecko z w ysoką tem ­ p eratu rą zjadło jeszcze jed n ą bułeczkę. Ale z drugiej strony, nigdy w najm niejszym stopniu nie nakłanialiśm y do uczęszczania na lekcje czy do m ycia rąk przez jedze­ niem. Ja tego nigdy nie robię i nigdy nie robiłem . W Sum m erhill odrzuciliśm y zew nętrzne autorytety. Staram y się cały czas zniwelow ać wpływ poprzedniego urab ian ia, ale obaw iam się, że w wielu postępow ych szkołach nieśw iadom ie i w dobrej wierze urabia się dzieci poprzez narzucanie w zorców dobrego w ychow ania. M am wrażenie, że w Sum m erhill przeklina się więcej niż we wszystkich innych koedukacyjnych szkołach razem wziętych. Dlaczego? Poniew aż brzydkie wyrazy budzą w dzieciach wielkie zainteresow anie. Uczniowie innych szkół m ają takie sam e zainteresow ania, ale m ają za h a­ m ow ania przed okazyw aniem ich w sposobie wysław ia­

nia się. Po raz w tóry pytam dlaczego? Poniew aż „m ili" ludzie nie używ ają takich słów. C zasam i spotykam m ałą dziew czynkę czy chłopca m ów iących, że te słowa są „niegrzeczne” . Jeżeli nie m am racji, to dlaczego każde now e dziecko z konw encjonalnej szkoły zaczyna prze­ klinać? D laczego tak wiele dzieci przestaje się kąpać? Dlaczego przynoszą z sobą poczucie winy z pow odu m asturbacji? D laczego, k ró tk o m ów iąc, zachow ują się jak m ali hipokryci, obaw iający się opinii nauczycieli i praw iący m orały innym dzieciom: „W mojej ostatniej szkole dzieci nie kradły: uw ażam , że to w strętne” ? K olejną różnicą pom iędzy Sum m erhill a wielom a postępow ym i szkołam i jest fakt, że m ają one znacznie więcej uczniów. M y m ożem y zebrać naszych około siedem dziesięciu uczniów w jednej sali na ogólne sp o t­ kanie szkoły i dzięki tem u spraw ow ać bezpośredni sys­ tem rządów ; podniesione ręce decydują o podjętych decyzjach. Przy trzystu uczniach spraw ow anie tej form y rządów jest niem ożliwe. W takich przypadkach sam o­ rząd oznacza rządy delegatów , rady składającej się z, pow iedzm y, dw unastu członków . Słyszałem o tego typu radach, na których posiedzeniach zawsze jest obecny d y re k to r i przysługuje m u praw o veta; ja nigdy nie w ykorzystyw ałem praw a veta, nigdy go nie miałem . I uw ażam , że m ała liczba uczniów w mojej szkole stanow i o jej przew adze, że jest w niej większy k o n tak t pom iędzy m łodszym i i starszym i dziećmi, k o n tak t, który przyczynia się do w ytw orzenia zrozum ienia, cierpliwości i życzliwości. Być m oże w Sum m erhill spraw y seksu budzą mniejszy lęk niż w większości innych szkół. M oralna atm osfera m oże, oczywiście, działać w tych spraw ach ham ująco, ale niektórzy dyrektorzy i dyrektorki obaw iają się bardzo tego, co uw ażają za niebezpieczne. W iększość szkół ma sprecyzow any plan oddzielania dziew cząt od chłopców , szczególnie w pom ieszczeniach sypialnych. Nie popiera się rom ansów ; w Sum m erhill rów nież ich nie popieram y.

ale i nie przeszkadzam y, poniew aż m łodzieńcze miłości < są tak delikatne, miłe i naturalne. N aw iasem m ówiąc, nie znoszę słowa ..postępow a"; I wolę słowo ..pionierska", które kojarzy się z krzepkim i facetam i torującym i sobie m aczetam i drogę w dżungli, aby później mogły przejechać tam tędy wozy z ich wyzys­ kiwaczam i i spekulantam i, co znaczy, że gdziekolwiek byś nie poszedł, ktoś pójdzie za tobą i zamieni dziką krainę, którą odkryłeś, w m iasto elektrycznych reklam i barów . Jeśli chodzi o szkoły z internatam i, to wiem. że szerokie rzesze społeczeństwa nie odczułyby ich braku, gdyby wszystkie zniknęły. O ne są przeznaczone dla bogatych i stosunkow o dobrze sytuow anych rodziców. Zawsze było sm utnym faktem , że pionierskie poczynania z zakresu kształcenia ograniczały się głównie do klasy średniej, k tó ra m ogła sobie pozwolić na opłacanie szkół z internatam i. O statecznie, być m oże. przetrw ają tylko j szkoły dzienne i myślę, że to wielka szkoda. Wierzę w szkoły z internatam i, ale tylko te. które gw arantują dzieciom wolność. Skoro dzieci nie są małymi dorosłym i, to w ydaje się w skazane, aby żyły swym własnym życiem, we własnej społeczności, m ierząc się z równym i sobie, J szczególnie w obecnych czasach, gdy króluje m odel małej rodziny. Istnienie szkoły z internatem jest bardziej konieczne obecnie niż daw niej, gdy duże rodziny tworzyły w dom u w łasną społeczność, k tó ra dużo daw ała i brała w zam ian. Obecnie, w dobie m ałych rodzin, istnieje niebezpieczeńst­ wo. że dzieci nie będą m iały k o n tak tu z rów ieśnikam i i zbyt często przebyw ać będą przez większość czasu w otoczeniu dorosłych. Nie jest uczciwym staw ianie jed y n ak a w sytuacji, gdy m oże rów nać się tylko ze swymi rodzicam i. Będzie wówczas skłonny zachow yw ać się bardziej dorośle niż jest w istocie. Oczywiście, rozum iem rodziców. O debranie im na osiem miesięcy ich m ałych dzieci musi stanow ić dla nich 346

duży stres. Nie dalej jak w czoraj jed n a z m ych byłych uczennic, szczęśliwie zam ężna, pow iedziała mi: „P rzy­ słano mnie do Sum m erhill, gdy byłam o wiele za m ała. M iałam tylko cztery lata i często m yślałam , że pow innam jeszcze przez kilka lat być ze swymi rodzicam i” . C zasam i przyjm ujem y angielskie dzieci w wieku pięciu lat, gdy w ym aga tego ich sytuacja rodzinna — oboje rodzice pracują — ale odm aw iam y przyjęcia dzieci z A m eryki, w ychodząc z żałożenia, że dziecko przynaj­ m niej do siedm iu lat nie pow inno być kilka tysięcy mil od swych rodziców . N ie, nie uw ażam , aby przyszłość należała do szkół z in ternatam i. Oczywiście myślę, że gdyby wszystkie szkoły z internatam i były tak szczęśliwymi m iejscami jak Sum m erhill, skorzystałoby na tym wiele dzieci, ale rozu­ miem też rodziców , którzy chcieliby widzieć, ja k rozwija się ich potom stw o. Jeden z problem ów , na jakie czasam i n atrafiają nasi byli uczniowie, to niem ożność znalezienia lokalnej szkoły dziennej, w której nie indoktrynow ano by i nie u ra b ia n o by ich dzieci; ale ten problem m oże się powoli sam rozw iązać. Już teraz jest wiele doskonałych przedszkoli, w których dorośli są po stronie dziecka. N ad al nie m ożna jednak porów nyw ać szkoły dziennej ze szkołą z internatem . Przypuśćm y, że w szkole dziennej p o stan o w iono by mieć sam orząd. O jakich spraw ach dysk u to w ano by na zebraniach? W szkole dziennej nie m a czym zarządzać. Plan zajęć jest określony, podobnie ja k ustalone są przedm ioty nauczania i egzam iny. N aj­ ważniejsza część uczniow skiego życia toczy się poza m uram i szkoły. W szkole z internatem nato m iast spędza się trzydzieści sześć tygodni w roku. W Sum m erhill rzadko słyszy się, aby na ogólnym sp o tk an iu ktoś poruszał spraw y zw iązane z lekcjami; większość spraw dotyczy tego, co dzieje się poza klasam i. Kw estie podnoszone na ogólnym sp o tk an iu to praw ie zawsze spraw y, które nigdy nie pojaw iłyby się w dzien­ nych szkołach — nieprzestrzeganie ciszy nocnej, piano-

faktu zachodzących zm ian. M am y już nowe szkoły podstaw ow e pełne szczebiotu dzieci o szczęśliwych tw a­ rzach i indyw idualnych zainteresow aniach. T o dobrze, ale nie całkiem mnie to satysfakcjonuje, poniew aż nie uznaje się w nich pow szechnie instynktow nej potrzeby zabaw y u dziecka. Dziecko musi coś robić, uczyć się przez robienie, ale jed n ak uczyć się, podczas gdy zabaw a nie pow inna zaw ierać elem entów świadom ej nauki. T rze­ ba jed n ak podkreślić istnienie nowych wolnych szkół w USA; u nas też panuje ruch de-nauczania. A m eryka­ nie. tacy jak Jo h n H olt, Paul G o o d m an , Ivan Illich, G eorge D ennison i inni, w ywierają dobry wpływ na am erykańskie szkoły. W niektórych przypadkach pozw olono w pań stw o ­ wych szkołach na przeprow adzenie eksperym entów , jak na przykład E.F. O 'N eillow i w Lancashire i A.A. Bloomowi w Sepney, ale tych dw óch w spaniałych ludzi m oże w ram ach państw ow ego system u nauczania przeprow a­ dzać tylko m arginalne eksperym enty. O ’Neill m ógł prze­ piłow ać w strętne ławki i zrobić w ygodne ławeczki i stoli­ ki; m ógł uczyć w nowy i praktyczny sposób. Jedyne, czego nie m ógł zrobić (jak przypuszczam ), to uczynić wszystkie lekcje nieobow iązkow ym i. Dwadzieścia lat tem u odwiedziłem szkołę Bloom a i byłem zachw ycony jaw n ą m iłością i a p ro b a tą okazyw aną dzieciom . Nie widziałem w tej szkole śladu strachu i nie m ogę zro ­ zum ieć tego, że państw o pozw oliło nauczycielowi na stosow anie pionierskich m etod na przykład w nauczaniu historii, afe nie w nauczaniu życia. Próby podejm ow ane w państw ow ych szkołach zwykle n atrafiają na trudności. Swego czasu d y re k to r szkoły średniej pow iedział, że jego uczniowie m ogą sami układać swój rozkład zajęć, i prasa p o d ała to do publicznej w iadom ości. Jego władze ośw iatow e uznały, że nie należy pochw alać tego typu innow acji. Jeżeli naw et tak łagodny eksperym ent spoty­ ka się oficjalnie z ostrą krytyką, to jak a jest nadzieja na w prow adzenie pionierskich m etod w szkołach p ań ­ 349

stwowych? Nie widzę żadnej przyszłości przed pioniers­ kimi rucham i, jeżeli będą one ograniczane, krępow ane i w arunkow e. K ażdy m łody nauczyciel w dużej szkole stwierdzi, że nie m ożna w yłam ywać się ze szkolnej tradycji i zwycza­ jów , ale nie oznacza to, że nauczyciel nie m oże w ykorzys­ tać m aksym alnie przysługującej m u sw obody. M oże stać po stronie dziecka; m oże obyw ać się bez karania; m oże być ludzki i wesoły. M usi jed n ak liczyć się z ró ż n o ro d ­ nymi trudnościam i. Jeden z naszych byłych w ychow an­ ków został nauczycielem w szkole, w której było wielu tw ardzieli. Pow iedział mi; „Zacząłem od idei S um m er­ hill, ale m usiałem je zarzucić. G dy byłem miły, dzieciaki myślały, że jestem m ięczak, w klasie panow ał h arm id er” . Jedną z ujemnych stron w prow adzania wolności w d u ­ żych szkołach państw ow ych jest to, że większość rodziców nie wierzy w wolność; zbyt wielu z nich traktuje szkołę jak o miejsce, w którym ich pociechy m ogą być nauczone dyscypliny. Doświadczyłem tego sam , pięćdziesiąt lat tem u, w szkockiej wiejskiej szkole. Przychodzili do mnie kolejno rozzłoszczeni rodzice: „Posłałem swego chłopaka do szkoły, by się uczył, a nie bawił cały dzień". W olność jest łatw ą spraw ą w Sum m erhill, poniew aż wszyscy rodzice opow iadają się po naszej stronie. W państw ow ej szkole praca skupia się głównie na nauce przedm iotów objętych program em nauczania. O becność na lekcjach jest obow iązkow a; tum any z m ate­ m atyki m uszą siedzieć na lekcji i robić, co w ich mocy. W szkole musi panow ać dyscyplina i nie m oże być hałasu, ale przecież wolne dzieci robią wiele hałasu. W szystko jest przeciw nauczycielowi — budynki, brak przestrzeni do zabaw y, uporządkow anie, a w rzeczywis­ tości cały system edukacji. Nie m oże być m owy o w olno­ ści, d opóki władze ośw iatow e będą uznaw ać, że nie ma jej być. Jeżeli Sum m erhill wywarła jakikolw iek wpływ, to m am wrażenie, że w większości przypadków był on

złagodzony. N iektóre szkoły akceptują wolność, ale nazyw ają to upo rząd k o w an ą w olnością, co dla m nie jest sprzecznością sam ą w sobie; a poza tym co za wolność m oże w prow adzić m arny nauczyciel do podobnej kosza­ rom szkoły o czterdziestu klasach? Jednakże m ożna wiele uczynić naw et w niesprzyjających w arunkach. Przykła­ dem m oże tu być Rising Hill School. M ichael D uane przejął średnią szkołę ogólnokształcącą w dzielnicy L on­ dynu o bardzo dużej przestępczości. O koło dw ustu dziew cząt i chłopców znajdow ało się pod nadzorem k u ratoryjnym . D uane, choć n akłaniany do tego przez inspektorów R ady M iasta, odm ów ił używ ania trzcinki. W ciągu dw óch lat liczba dzieci znajdujących się pod nadzorem kuratoryjnym zm alała do sześciu. Znaczy to, że m ożna w szkołach państw ow ych w miejsce nienawiści w prow adzić miłość. Jest to odpow iedzią dla tych, którzy m ów ią, że w olność jest m ożliwa jedynie w szkole z inter­ natem dla dzieci z klasy średniej. M oją jedyną obiekcją przeciw ko szkołom ogólno­ kształcącym w Anglii jest to, że są one duże. W m ałych m iasteczkach każdy m a swą osobow ość, jest znany w śród sąsiadów ; ale w dużym mieście znajdujem y się w ogrom nym bezosobow ym tłum ie. P odobnie jest w d u ­ żej szkole; dzieci stają się po prostu num eram i i tru d n o o d o b ry k o n ta k t z pracow nikam i. D y rek to r szkoły nie m oże znać na przykład im ion wszystkich uczniów , jeśli jest ich aż 1200. K ażde dziecko chce być indyw idualnoś­ cią, kim ś znanym i łubianym , a w dużej szkole to jest niem ożliwe. C hciałbym , aby w M inisterstw ie Edukacji pow stał plan rozw iązania wszystkich dużych szkół, na przykład w Londynie, zbudow ania jednopiętrow ych szkół za m ia­ stem w otoczeniu pól i lasów i dow ożenia do nich dzieci codziennie autobusem . C hciałbym spraw ić, aby ludzie rozum ieli, że dziesięcio­ letni Joe Brown nie jest tylko m ałym chłopcem , którego rodzice i nauczyciele m ają urobić i nauczyć dyscypliny.

Joe jest osobow ością; potrzebuje ap ro b aty , miłości, ra ­ dości i zabawy. W małej szkole czuje, że jest postrzegany ja k o jed n o stk a, ale w wielkim tłum ie musi czuć się niczym szeregowiec w brygadzie, po prostu elem entem , num erem . Tak więc sugeruję, że jedynym sposobem na uleczenie m łodocianych przestępców , czy raczej na uchronienie dzieci przed zostaniem m łodocianym i prze­ stępcam i, jest podzielenie dużych szkół na małe. W spo­ m inałem już o sukcesie M ichaela D u a n e’a w pracy z trudnym i dziećmi w dużej szkole ogólnokształcącej, ale myślę, że odniósłby jeszcze większy sukces, gdyby te dzieci znajdow ały się w małej szkole. Przy okazji, jego szkoła. Rising Hill, została ostatecznie uśm iercona przez ludzi o w rogim nastaw ieniu do życia. T o sm utne, że tak wiele na rzecz w olności robi się poza państw ow ym systemem ośw iatow ym . M yślę tu o lu­ dziach, którzy m ają do czynienia z trudnym i dziećm i, a więc o G eorge’u Lywardzie, O tto Shaw, D avidzie Willsie i innych, o których wiem mniej. Ci ludzie znacz­ nie w yprzedzają owych urzędników , praw ników i in­ nych, którzy w ierzą, że lekarstw em na przestępczość m łodocianych jest tw arde życie w jakim ś dom u p o p raw ­ czym o wojskowej dyscyplinie. Ludzie, o których w spo­ m niałem , nie czerpali inspiracji z idei Sum m erhill, z w yją­ tkiem O tto Shaw a, który kilka lat tem u, po wielu w izytach w mojej szkole, postanow ił otw orzyć własną. T akże żadna ze znanych koedukacyjnych szkół, jak Bedales, D artington Hall czy St. C h risto p h er’s, nie pow stały zainspirow ane ideą Sum m erhill. Sum m erhill zawsze m usiała walczyć o swe przetrw a­ nie. Bywają dni niepewności i obaw y; rodzice nie m ają dłużej cierpliwości i wiary, aby posyłać swe dzieci do szkoły, w której m ogą się one bawić, zam iast uczyć. D rżą na myśl, że ich syn nie potrafi zarobić na swe utrzym anie. Pionierskie poczynania w edukacji m ogą rozkw itać jed y ­ nie w okresie bezpieczeństwa. Być m oże m ógłbym zyskać więcej uczniów, gdybym ogłosił, że lekcje będą obow iąz­

kowe, jak w innych szkołach, ale gdybym tak uczynił, zburzyłbym podstaw ę całego system u. W historii ed u k a­ cji pow iedziano by: „W Sum m erhill przez pięćdziesiąt lat panow ała pełna sw oboda uczenia się bądź nieuczenia się, i to nie zdało egzam inu; Neill, w prow adzając obow iązek uczęszczania na lekcje, udow odnił, że dzieci nie będą się uczyć bez przym usu” . Oczywiście te w nioski m ogłyby być fałszywe, ale zo ­ stałyby pow iedziane i zapisane. N ie będzie o b ro n ą o d ­ pow iedź, że p o d atk i i brak poczucia bezpieczeństw a czynią rodziców ostrożnych w ryzykow aniu przyszłości swych dzieci, poniew aż odpow iedzią byłoby stw ierdze­ nie: „D o b reg o nie m ogą zniszczyć w arunki ekonom icz­ ne” . Jeszcze jed n a niepraw da. Sześćdziesiąt lat tem u T om Sm ith, z wiejskiej szkoły m ego ojca, był bardzo bystrym chłopakiem , ale jego ojciec był w ieśniakiem i T om poszedł n a rolę, a gdy spotkałem go wiele lat później, był tępy i ograniczony. Inne postępow e szkoły m uszą p odobnie walczyć o przetrw anie. M yślę, że spodziew any upadek pioniers­ kich szkół czyni tem at w olności spraw ą najwyższej wagi. Już obecnie idea w olności z pionerskich szkół przenik­ nęła do innych szkół państw ow ych i pryw atnych. W ielu nauczycieli m ów iło mi: „N ie m ożem y robić tego, co w Sum m erhill, ale ju ż sam fakt, że ona istnieje i pracuje, jest dla nas, pracujących pod rygorem sztywnego sys­ tem u, inspirujący” . Skąd będą płynąć stym ulujące bodźce, gdy n o w ators­ kie szkoły um rą? Ja mówię: od rodziców , którzy wierzą w sam oregulację swych dzieci. P otrafię sobie w yobrazić czas, gdy tak wielu rodziców będzie w ychowywać śwe dzieci w myśl zasad sam oregulacji, że nie będą tolerow ać system u szkolnego, który będzie niweczył ich pracę. W tym miejcu m am ochotę śm iać się z sam ego siebie. Jestem zm ęczony ideą panaceum , m ającego uratow ać ludzkość, głoszoną przez zw olenników zdrow ej żyw no­ ści, politycznych agitatorów , kartele narkotykow e, szko-

Ostatnie zmiany

X e ra z , gdy m am ju ż osiem dziesiąt osiem lat, uw ażam , że nie pow inienem pisać nowej książki na tem at kształcenia, poniew aż niewiele now ego m am do pow iedzenia. Ale to, co m am do pow iedzenia, w jakim ś stopniu przem aw ia na m oją korzyść; nie spędziłem m inionych czterdziestu lat na spisyw aniu teorii na tem at dzieci. W iększość z tego, co napisałem , opiera się na obserw acji, na życiu z dziećmi. T o p raw da, że czerpałem inspiracje z F reuda, H om era L an e’a i innych; lecz stopniow o skłaniałem się do p o ­ rzucania teorii, w m iarę ja k życie w ykazyw ało ich nie­ przydatność. D opraw dy dziwnie jest być autorem . P rzypom ina to nadaw anie pro g ram u radiow ego — a u to r wysyła jak ąś w iadom ość do ludzi, których nie widzi, do ludzi, których nie m ożna zliczyć. M oi czytelnicy stanow ią szczególną grupę ludzi. N ie jestem znany w kręgach tak zwanej oficjalnej opinii publicznej. BBC z pew nością nie p o ­ prosiłaby m nie o wygłoszenie na antenie w ykładu na tem at kształcenia. G dy m am w ykłady dla studentów w O ksfordzie czy C am bridge, to nie przychodzi mnie posłuchać żaden z profesorów czy w ykładow ców . Swego czasu czułem się dotknięty tym , że „T he T im es” nigdy nie dru k o w ał żadnego z m oich listów; ale dziś uw ażam , że ich odm ow a jest dla m nie kom plem entem , poniew aż oficjalne uznanie oznaczałoby, że m oje poglądy stały się przestarzałe. G dybym był lordem Sum m erhill, pewnie bym się rum ienił, gdy jak iś sklepikarz nazyw ałby m nie „w asza lordow ska m ość” , zdając sobie spraw ę z tego, jak im ż to

nadętym głupcem muszę być. O statnio otrzym ałem trzy honorow e tytuły i zastanaw iam się. czy przypadkiem m oje poglądy nie stają się przestarzałe. M iałem pewne w yrzuty sum ienia, przyjm ując te honorow e tytuły n a u ­ kowe, zważywszy na to, że nie wiem. czym jest kształ­ cenie: ja jedynie wiem, czym nie jest. Już daw no tem u odkryłem , ja k ą napraw dę pozycję społeczną zajm uje nauczyciel. G dy byłem dyrektorem wiejskiej szkoły i m iała miejsce ja k a ś uroczystość, to na honorow ym miejscu zasiadał dziedzic, dalej p asto r, p o ­ tem lekarz. Ja siedziałem na końcu stołu razem z głów ­ nym ogrodnikiem . Nauczyciel jest praw ie dżentelm enem . Przypuszczam , że m oje honorow e tytuły ostatecznie m nie nim uczyniły. Nie twierdzę, że wcale nie zależy mi na uznaniu; wiek jed n ak przynosi z sobą zm iany — szczególnie zm iany w sferze w artości. N iedaw no m iałem w ykład dla sied­ m iuset nauczycieli, stłoczonych w sali na sześćset osób, i nie czułem z tego pow odu dum y ani pychy. Sądziłem , że jest mi to obojętne, aż do m om entu, w którym zapytałem sam ego siebie: „Jak byś się czuł, gdyby było tylko dziesięciu słuchaczy?” I odpow iedziałem sobie: „Byłbym cholernie zirytow any” , a więc naw et gdy brak pozytyw ­ nej dum y, to jest negatyw ny sm utek. A m bicja um iera z wiekiem. U znanie to inna spraw a. N iem iło mi, gdy widzę książkę zatytułow aną, pow iedz­ my, Historia postępowych szkól, w której nie m a w zm ian­ ki na tem at mojej pracy. Nie spotkałem jeszcze człowie­ ka, którem u uznanie byłoby rzeczywiście obojętne. Oczywiście, łatw o m ożna połechtać swą próżność, m ówiąc, że nasze poczynania jak na dzisiejsze czasy są zbyt now atorskie, aby zyskały uznanie, które z pew noś­ cią stanie się naszym udziałem za sto lat. T o przyjem ne m arzenie, tyle że m nie teraz nie zadow ala, poniew aż jestem stary. Nie, nie jestem napraw dę zm artw iony tym, że nie w spom ina się o mnie w innych książkach. T o, co mnie niepokoi, to plagiaty. Kiedyś przez kilka tygodni

gościłem u nas człow ieka, który zapoznaw ał się z naszym sam orządem . Później napisał on pełnostronicow y a r­ tykuł o w spaniałym sam orządzie, jak i w prow adził w swej szkole, nie w spom inając naw et o tym , że wziął pom ysł z Sum m erhill. Ja pom ysł na swój sam orząd wziąłem od H om era L ane’a i jego Little C om m onw ealth i nigdy nie w ahałem się w swych książkach i w ykładach dać tem u wyraz. D o b ry plag iato r pow inien być niczym dobry kłam ca — pow inien być na tyle inteligentny, aby go nie od k ryto. Ż aden z ludzi nie robi niczego zupełnie na w łasną rękę; każdy jest konglom eratem zew nętrznych wpływów, oczywiście, z d odatkiem czegość osobistego. W ielu ludzi w yw arło na m nie wpływ — H. G . Wells, B ernard Shaw, F reud, H om er Lane, W ilhelm Reich. Nie byli to, ja k już w spom inałem , ludzie zajm ujący się kształceniem . C zęsto nazyw ano m nie uczniem R ousseau, ale ja przeczytałem Emila do piero w pięćdziesiąt lat po otw arciu Sum m er­ hill. W ów czas z wielką p o k o rą odkryłem , że to, o czym pisał w teorii dwieście lat tem u, ja wcieliłem w praktykę przy całkow itej nieznajom ości jego poglądów . Byłem więc, m ożna powiedzieć, trochę rozczarow any. Emil był wolny, ale tylko w pew nym środow isku określonym przez jego guw ernera. Sum m erhill jest rów nież pew nym określonym środow iskiem , ale o jej charakterze decyduje społeczność szkoły, a nie pojedynczy guw erner. C zasam i myślę, że krytycy zbyt chętnie przypisują ludziom znajdow anie się pod wpływ am i innych; jedynie sam em u m ożna wiedzieć, pod czyim jest się wpływem. W ielcy św iata edukacji nie mieli na m nie żadnego w pły­ wu. Próbow ałem czytać Jo h n a Deweya, ale z m ałym pow odzeniem , i zupełnie nie znam prac Pestozziego i Froebela. W ielu piszących na tem at edukacji robi to w sposób nudny lub rozwlekły albo też w oba te sposoby naraz. Z a takiego właśnie pisarza uznałem Deweya oraz dziew ięćdziesiąt procent tych, którzy piszą dla „T he Tim es E ducational S upplem ent” .

C zytałem M ontessori, ale ona m iała na mnie jedynie negatyw ny wpływ, poniew aż nie popieram jej rozdziału pom iędzy zabaw ą i nauką, jej potępienia w yobraźni w życiu dziecka. W idziałem dzieci w szkole M ontessori dopasow ujące tró jk ąty do tró jk ątó w w wieku, gdy p o ­ winny pokryw ać ściany swymi m alunkam i. Wiele lat tem u widziałem , jak zastępca M ontessori, signorina M accheroni, w yrw ała „long sta ir” (przyrząd do nauki) dziecku, k tóre baw iło się nim w pociąg. D ziecko w padło we wściekłość. Ja również. O d tego czasu nie lubię sztywności, dyscypliny i m oralności tego system u. S tarość m a jed n ak i swoją kom iczną stronę. Przez całe lata starałem się znaleźć zrozum ienie u m łodych — stu ­ dentów , nauczycieli, rodziców — uw ażając starość za ham ulec postępu. T eraz, gdy sam jestem stary — jednym z wielu starych ludzi, przeciw którym wygłaszałem swoje m owy — uw ażam inaczej. O statnio, gdy m iałem w ykład dla trzystu studentów w C am bridge, czułem się najm łod­ szą o so b ą na sali. N apraw dę tak się czułem . Pow iedzia­ łem im: „D laczego potrzebujecie takiego starego człow ie­ ka ja k ja, aby wam m ówił o w olności?” O becnie nie myślę kategoriam i m łodości i starości. Sądzę, że wiek m a niewiele w spólnego ze sposobem m yślenia człowieka. Z nam dw udziestoletnich m łodzieńców , którzy są dzie­ więćdziesięcioletnim i starcam i, oraz sześćdziesięciolet­ nich m ężczyzn, którzy są dw udziestolatkam i. T eraz m yś­ lę kategoriam i świeżości, entuzjazm u, brak u konserw aty­ zm u, nieczułości i pesym izm u. Nie wiem, czy złagodniałem , czy nie. G orzej znoszę głupców , bardziej denerw ują m nie nudne rozm ow y i mniej interesujące w ydają mi się osobiste historie ludzi. Ale też przez ostatnich pięćdziesiąt lat m usiałem wy­ słuchać ich zbyt wielu. M niej interesują m nie również rzeczy i rzadko m am ochotę coś kupić. Od lat nie spojrzałem na wystawę sklepu z odzieżą i nie pociągają mnie naw et moje ulubione sklepy z narzędziam i przy E uston R oad.

P om im o że osiągnąłem już wiek, w którym bardziej niż przedtem męczy m nie dziecięcy hałas, to jed n ak nie m ogę powiedzieć, aby starość przyniosła z sobą również b rak cierpliwości. N adal potrafię spokojnie patrzeć, jak dziecko żle się zachow uje, odreagow uje swoje kom plek­ sy, bo wiem, że w swoim czasie to dziecko zostanie dobrym obyw atelem . S tarość zm niejsza strach. Ale sta­ rość zm niejsza także odw agę. D awniej potrafiłem bez tru d u powiedzieć chłopcu, który groził, że wyskoczy przez ok n o, jeżeli nie postaw i na swoim , żeby skakał, jeśli chce. Nie jestem pewny, czy potrafiłbym tak zrobić dzisiaj. W swoim długim życiu byłem św iadkiem wielu zm ian, nie tylko w sferze d ó b r m aterialnych, takich ja k sam o­ chody, filmy, TV, ale także w sferze kulturow ej — zm ian w spojrzeniu człow ieka na świat. W czasach mej m łodo­ ści m usieliśm y kąpać się w kostium ach, a seks i prze­ klinanie stanow iły tabu. Po w ystaw ieniu Pigmaliona Shaw a z „ni cholery” Elizy D olittle każda gazeta d ru k o ­ w ała niecenzuralne słowa, w ykropkow ując je. Dziś n a­ wet czasopism a dla intelektualistów drukow ałyby słowa, takie jak „g ó w n o ” , „p ierd n ąć” , „pieprzyć” w pełnym brzm ieniu. Ale nigdy nie wiedziałem , dlaczego te dobre staroangielskie słowa są uw ażane za obsceniczne. Dożyłem czasów wielkiego seksualnego wyzwolenia kobiet. W czasach mej m łodości przypuszczano, że kobieta nie znajduje w seksie żadnej przyjem ności, prze­ k onanie podtrzym yw ane przez wiele kobiet, które nie dośw iadczyły w swym życiu orgazm u dzięki ignorancji lub egoizm owi swych mężczyzn. O becnie kobiety o tw ar­ cie upom inają się o tak ą sam ą w olność w spraw ach seksu, ja k ą m ają mężczyźni. N aw et dziew ictwo przestało ju ż być o znaką świętości. Za m ego życia świat stał się bardziej złow rogi, bardziej niebezpieczny; nie m am tu na myśli wojen, ale słabnącą władzę człow ieka i rosnące znaczenie wielkiego biznesu i karteli, a także dehum anizację przem ysłu. N a początku

stulecia pow szechne były m ałe przedsiębiorstw a. Szefem był przysłow iow y Bill Sm ith, który znał swych pracow ­ ników i ich rodziny. Obecnie robotnik nie m a Billa Sm itha, do którego m ógłby się zw rócić z każdym p ro ­ blem em ; m a do czynienia z ogrom ną biurokratyczną, p ozbaw ioną ludzkiego oblicza m achiną. Dożyłem czasów, w których mogę obserw ow ać — nie pow iem , że śm ierć pojęcia Boga, ja k o że m am y na świecie m iliony m uzułm anów i katolików — ale doży­ łem czasów schyłku protestantyzm u. W Anglii kościoły świecą pustkam i; m łodzież w większości jest obojętna w obec zorganizow anych form religii. N ie wierzy w grzech, niebo i piekło. Ich bogow ie są mniej lub bardziej nieszkodliwi — gwiazdy m uzyki pop, prezen­ terzy dyskotekow i, bohaterow ie piłki nożnej — ale ta „n o w a religia” m a jed n ą charakterystyczną cechę w spól­ ną ze starą: nienaw iść i przem oc pom iędzy kibicam i drużyn piłkarskich jest porów nyw alna z nienaw iścią i przem ocą panującą pom iędzy religiam i U lsteru z jego katolickim i i protestanckim i drużynam i pragnącym i się wzajem nie w ym ordow ać. Jest znanym faktem , że z wiekiem przychodzi konser­ watyzm . M yślę, nie schlebiając sobie, że udało mi się ustrzec przed nabraniem konserw atyw nych poglądów . N ie oznacza to, że akceptuję m orale i gusta m łodych. M oi uczniowie słuchają m uzyki, k tóra niem al przy p ra­ wia m nie o ból, popu, tandetnych piosenek. C zytają książki, które dla m nie są dziecinne. O glądają w telewizji program y, które przeznaczone są, według m nie, dla przedszkolaków . P ochodząc z czasów w olnego tanga i fo k stro ta, nie m ogę znieść ich potw ornych tańców . Ich jazz nie jest m oim jazzem z czasów Bix Beiderbecka. M łodzi nie chcą naszej kultury. Ilu nastolatków zna nazw iska chociażby Ibsena, P rousta, S trindberga, D a n ­ tego? Nie twierdzę, że to źle. N asza k ultura była statycz­ na, opierała się na w chłanianiu książek, sztuk i p o ­ glądów , ale kultura dzisiejszej m łodzieży to czynny

rozw ój, pow staw anie różnego rodzaju ruchów , ro zład o ­ wywanie napięć, więc trzeba by zapytać: „C o jest lepsze, siedzieć i czytać D. H. L aw renc’a czy wyjść i tańczyć całą noc?” Przepaści są nieuniknione. Jeżeli konserw atyzm o zn a­ cza zachow yw anie tego, co jest przeszłością, to ja jestem konserw atyw ny w kwestii, pow iedzm y, niemych filmów. D la m nie konserw atyzm jest jed n ak czymś innym ; o zn a­ cza odm ow ę poznaw ania now ych faktów i czynników , podążanie śladem ojca, popieranie reakcyjnych przy­ zwyczajeń i system ów w artości. W ielka B rytania pełna jest konserw atystów , bez względu na to, czy przypną sobie etykietkę torysów , liberałów czy laburzystów . Dla m nie konserw atystą jest ten, kto akceptuje d y k tatu rę ojca, a skutkiem tego i każdej władzy. C złowiek idzie na k om prom is, staje się konserw atyw ny, gdy nie wierzy dostatecznie w to, co robi lub myśli, gdy brak m u szczerości i praw ości. Stw ierdziłem , że nadal m ogę na wiele sposobów n a­ wiązać k o n ta k t z m łodym i, na przykład pow ażnie dys­ k u tując z nim i na tem at życia, miłości i problem ów społecznych. Oczywiście tego p o m o stu m oże zabraknąć, jeżeli dorosły będzie obstaw ał przy próbie narzucenia m łodym system u w artości swego pokolenia. Rodzice wiedzą, co jest dobre, ale dzieci czują, co jest dla nich dobre. T aki pom ost istnieje w rodzinie, w której panuje w zajem ne zrozum ienie pom iędzy starym i m łodym p o k o ­ leniem, w rodzinie, w której rodzice i dzieci nie m uszą przed sobą kłam ać, w rodzinie, w której panuje zaufanie i zrozum ienie. Ja lubię W agnera. M oja żona, E na, nie lubi W agnera. Słucham więc swych ulubionych Śpiewa­ ków norymberskich, gdy o n a jest w drugim pokoju. M ój pasierb, Peter W ood, uwielbia Bacha. Ja go nie lubię. W ychodzę z pokoju. Życie rodzinne musi być daw aniem i braniem . Jednakże przepaść m iędzy pokoleniam i nie jest w yni­ kiem różnicy u p o d o b ań m uzycznych czy innych; p o ­

wstaje z niezdolności starszego pokolenia do zrozum ie­ nia m łodych. D o jej pow stania w dużej m ierze przyczynia się lęk, obaw a przed tym , że m łodzi m ogą zejść z drogi cnoty, że nie uczą się dostatecznie dużo, że nie powiedzie im się w życiu. M ożem y potępiać robienie pewnych rzeczy przez m łodych, ale nie m ożem y potępiać sam ych m łodych. M yślę, że w Sum m erhill nie m am y owej przepaści między pokoleniam i. T a przepaść z pew nością by p o ­ w stała, gdyby pojaw iły się w szkole narkotyki. Branie n ark o ty k ó w jest ucieczką przed nędznym życiem i jest to najłatw iejsza droga. O baw iam się, że zam iast poszukiw a­ nia w olności w naturalnym sposobie życia, m łodzi wy­ biorą szybszy sposób dochodzenia d o niej, a my nie zdołam y tego zaakceptow ać. Zm iany w systemie kształcenia następują dla mnie zbyt wolno. W olność w szkołach rośnie, ale nie tak szybko jak wiara w uczenie z książek i egzaminy; stary patriarchalny w ym óg posłuszeństwa i dyscypliny jest tak m ocny jak zawsze we wszystkich system ach państwowych. Czy zm ieniłem swój system w jak iś sposób? Nie przychodzą mi na myśl żadne szczególne zm iany z mej strony, ale doszło do zm ian ze strony dzieci. Przed w ojną mieliśm y określone praw a zakazu ustalone przez p ra co ­ wników . U czniom nie w olno było korzystać z głównej klatki schodow ej i z toalet pracow ników ; nie w olno było niszczyć okrągłego traw nika przed głównym wejściem. Pokój nauczycielski był chroniony przed inwazją dzieci. S topniow o te zakazy znikały. S topniow o meble z pokoju nauczycielskiego przybrały wygląd zniszczonych mebli z uczniow skiego saloniku. Dzieci zmieniły się w pewien nieokreślony sposób. Trzydzieści lat tem u mogłem rozpocząć leczenie m łodego złodziejaszka, ofiarow ując m u sześć pensów za każdym razem , gdy coś ukradł, ale w ątpię, aby ta m etoda p osk u tk o w ała dzisiaj. W ydaj mi się, że nowe dzieci posiadają dośw iadczenia, których nie potrafię zanalizo­

wać. Być m oże jest to spow odow ane ch o rą sytuacją całego św iata, posiadaniem zbyt dużej ilości pieniędzy bez konieczności ich zarabiania. M oże to być subtelną i podśw iadom ą reakcją na nienawiść, rasizm , antysem i­ tyzm lub na niepew ność co do przyszłości w świecie bezrobocia; ale m oże być czymś głębszym — uczuciem , że sam o życie jest niepew ne wobec istnienia bo m b atom ow ych i zatrucia środow iska. Nie wiem, ale czuję, że nie p otrafię zrozum ieć now ego pokolenia tak, ja k potrafiłem zrozum ieć poprzednie. Być m oże słyszeli zbyt wiele gładkich psychologicz­ nych określeń, p odobnie ja k am erykańskie dzieci. Być m oże nowe w artości m aterialne zmieniły je, dając im fałszywe spojrzenie na życie i świat. Życie w przeszłości było prostsze. G dy zaczynałem czterdzieści pięć lat tem u prow adzić sam ochód, m ogłem co milę spotkać dw a sam ochody. T eraz spotykam dw a co dziesięć jardów . O becnie m oi uczniow ie w ydają się m niej społeczni, m niej zdolni do uchw ycenia i w prow adzania w życie idei sam orządu niż poprzednio. N iektórzy d ostają zbyt dużo pieniędzy od swych rodziców , więc nie wiedzą, co to znaczy o d k ład ać na czarną godzinę. Dzieci dom agają się obecnie więcej; miejsce starej szm acianej lalki zajęła lalka m ów iąca, ale z radością zauw ażam , że większość dziew­ cząt nadal woli ten tańszy m odel. Problem tego nowego spłycenia jest bardzo złożony. M am niejasne uczucie, że m a to związek z pieniędzm i. Dzisiaj nie widzę, aby m łodzi, naw et ci dw udziestoletni, oszczędzali pieniądze. O ne wręcz parzą ich w ręce. Po części m oże to być spow odow ane niepew nością obecnego życia z jego w oj­ nam i, przestępczością, nienaw iścią i groźbą nuklearnej zagłady. Z m iany, jak ie zaszły w m łodym pokoleniu, m uszą być głównie w ynikiem straty zaufania do sta r­ szych, do au torytetów , do władzy, i pod tym względem m ogę się tylko cieszyć z now ego pokolenia. M łodzi spostrzegają, co kryje się za w ykrętam i i m o ra­ lnymi zasadam i ich rodziców. U św iadam iają sobie, że 363

byli oszukiw ani i okłam yw ani. Dzisiejsza m łodzież p ro ­ testuje głośniej niż m inione pokolenia. T o nie m łodzi zbudow ali bom bę w odorow ą: uczynili to starzy. Ale m łodzi wiedzą, że są bezsilni. Ich życie jest w rękach starych ludzi — polityków , w ojskow ych, nacjonalistów , bogatych i posiadających władzę. W ydarzenia i obaw y spraw iły, że m łodzi dorośli przed czasem , i to m oże być jednym z w ytłum aczeń nowej sofistyki. K ilka pokoleń tem u m łodzi akceptow ali swój niższy status, akceptow ali kierow nictw o ojców i ich sym bole. O becnie m łodzi b u n tu ją się, ale w pow ierzchow ny spo­ sób. Ich dziwaczne fryzury, skórzane kurtki, dżinsy, m otocykle — to w szystko jest sym bolem ich bun tu , ale sym bolem , który pozostaje sym bolem . Prawie każde dziecko nienaw idzi szkolnych przedm iotów , ale każde dziecko wie, że nic nie m ożna na to zaradzić. Z asadniczo m łodzi są nadal ulegli, posłuszni, słabsi; b u n tu ją się przeciw ko rzeczom bez znaczenia — ubraniom , zacho­ w aniu i fryzurom . C ałe to gadanie o nikczem ności nastolatków jest stekiem bzdur. N astolatki nie są bardziej nikczem ni niż ty czy ja. Poszukują radości życia w erze nie znającej radości; w szystko, co znają, to telewizja, sp o rt i brukow a prasa. Ich ideały to bogactw o, duże sam ochody i drogie knajpy; ich zachw yt w zbudzają gwiazdy film owe i telewi­ zyjne i efem eryczne bożyszcza ze św iata m uzyki pop. M łodzi widzą głównie żądne zysku społeczeństw o, które jest banalne, tandetne i bez gustu, a szkoły, separując się od życia po szkole, nic dla m łodzieży nie robią. T o jed n ak , co doprow adza m nie niem al do rozpaczy, to fakt, że dzieciom nigdy nie daje się szansy na życie; ich m iłość do życia jest zabijana przez św iat dorosłych, który „tren u je” — to znaczy kastruje — m łodych. T o praw da, że w olności jest coraz więcej, ale jakże pow oli to n a ­ stępuje. Jest gorzką praw dą, że ludzkie m yślenie i inw en­ cja o wiele wyprzedziły jego em ocjonale zaham ow ania, i w tym tkwi praw dziw e niebezpieczeństwo bom b, gdyż

wojny nie biorą się z m yślenia — w ywołują je emocje. T łum szaleje, gdy zniew aży się narodow y sztandar. Jestem pesym istą co do pow olnego rośnięcia wolności. Czy m am y czas, by w ychow ać dzieci, które będą em oc­ jo n aln ie wolne? W olne od nienawiści i agresji, wolne, by żyć i pozw olić żyć innym ? T o pytanie pociąga za sobą następne: czy ludzkość m oże ew oluow ać w taki sposób, aby wszyscy ludzie czuli się wolni, wolni od zgubnej chęci u rab ian ia innych ludzi? K to potrafi na to odpowiedzieć? W ciągu o statnich lat m usiałem zm ienić swe poglądy na wiele spraw . Zw ykłem sądzić, że dziew częta i chłopcy po zo stają wierni tradycyjnym zainteresow aniom — chło­ pcy lubią stolarkę, a dziewczynki szycie i robienie na d ru tach . O becnie w w arsztacie jest tyle sam o dziew cząt, co i chłopców , ale nadal nigdy nie widziałem , aby dziew czynki rozbierały na części swe row ery, tak jak czynią to chłopcy. M usiałem zm ienić wiele ze swych poglądów dotyczą­ cych prac ręcznych. Wiele dzieci zajm uje się robieniem rzeczy, które pobudzają ich w yobraźnię — łódki, pis­ tolety, miecze — i uśm iechają się na m oje hobby, w yklepyw anie przedm iotów z brązu i miedzi. M yślałem , że tego rodzaju zajęcie potrafi w zbudzić ich zaintereso­ wanie, poniew aż trzeba dużej w yobraźni, aby misę z b rą ­ zu uczynić przedm iotem swych fantazji. Ale gdy Peter W ood otw orzył swoją pracow nię garncarską, zap an o w a­ ła m oda na robienie waz i czajniczków . M uszę przyznać, że byłem w błędzie, poniew aż nie potrafiłem sobie w yobrazić pow iązania czajniczka ze światem fantazji. Z byt często popełniałem błąd, trzym ając w szkole dzieci, k tóre dokuczały m łodszym . G łów nie dlatego, że nie wiedziałem , d o k ąd je odesłać; obaw iałem się, że szkoła, w której rządzi strach, zniszczy ich na całe życie. Dziś wyrzuciłbym zatw ardziałego czternastoletniego d ran ia, gdyby m ałe dzieci bały się go. Z byt często trafiało d o nas wiele dzieci spraw iających problem y w ychow aw ­

cze, których rodzice nic nam o tym nie mówili. Pięć­ dziesiąt lat w ykonyw ania rodzicielskich pow inności — zupełnie wystarczy. C o do jednego nie potrafię się zdecydow ać. Czy Sum m erhill jest lepsza dla dzieci bystrych czy dla tych z niskim II? (Przy okazji, nie stosow aliśm y testów na II w Sum m erhill, być m oże dlatego, że gdy nauczyciel dał całej szkole do napisania ten test, dw óch chłopców i jed n a dziew czynka pokonali mnie). Jedno jest pewne, wszystkie nasze uzdolnione dzieci pochodziły z dom ów , w których panow ała w zględna sw oboda i rodzice byli inteligentni. N iechętnie m uszę przyznać, że nieliczne dzieci, bardzo nieliczne, nie p o trafią zaad o p to w ać się do wolności i byłyby lepsze w szkole o łagodnej dyscyplinie — dzieci, k tó re p otrzebują popychania. P om im o to często zd arza­ ło się nam mieć uczniów , którzy przez dziesięć lat praw ie wcale nie uczęszczali na lekcje, a są teraz ludźm i, którym się w życiu pow iodło, więc być m oże mylę się co do tych szturchańców . C hyba tak jest, choć, naturalnie, nie m am k o n ta k tu ze wszystkimi swymi byłymi uczniam i, ale znam tylko jednego, k tó ry nie p o trafił utrzym ać się w pracy. W zasadzie niczego nie zm ieniłem . G dybym m ógł rozpocząć kolejne pięćdziesiąt lat Sum m erhill, zostaw ił­ bym sam orząd, w olność uczestniczenia lub nieuczestniczenia w lekcjach, nieprzeprow adzanie indoktrynacji m oralnej czy religijnej. W szkole nie byłoby strachu. Jakże m ożna być wolnym , gdy wszyscy jesteśm y u ra ­ biani ju ż w kołyskach? W olność jest pojęciem względ­ nym . W olność, tak ja k ją rozum iem y w Sum m erhill, jest w olnością jednostki, w ew nętrzną wolnością. Niewielu z nas p o trafi posiąść tę w ew nętrzną wolność. W naszej szkole wolność oznacza robienie tego, na co m a się ochotę, o ile nie zakłóca się wolności innych. Pragniem y widzieć, że dzieci są w ew nętrznie wolne, wolne od stra­ chu, hipokryzji, nienawiści i nietolerancji.

Całe zorganizow anie społeczeństw a jest przeciw ko tak pojętej w olności; każdy człowiek pragnie wolności, ale jednocześnie się jej obaw ia. Problem ten wyjaśnił Erich F rom m w swej książce Fear o f Freedom (U cieczka od wolności). W olność n arodow a tak często prow adzi do krw aw ych walk; w olność jednostki m oże skończyć się tragedią — ja k w przypadku na przykład W ilhelm a R eicha czy wielu m ęczenników w przeszłości. Przy o k a ­ zji, Reich w swej książce The Murder o f Christ (M o r­ derca C hrystusa) dow odzi, że C hrystus został ukrzyżo­ w any, poniew aż m iał pozytyw ny stosunek do życia i do wolności. Ibsen powiedział: „N ajsilniejszy jest ten, kto stoi sam o tn ie” . Człow iek, który pragnie w olności dla świata, p ozostaje sam otny, jeżeli jest niebezpieczny dla społecz­ ności. Ż ad n a w ładza nie atakow ała Sum m erhill, ale jeżeli pow stanie wiele now ych szkół i zagrożony będzie u stalo ­ ny p o rządek, to m oże się zdarzyć, że Sum m erhill zostanie zam knięta. Pierwszym odruchem tłum u jest zachow anie siebie, jed nakże buntow nikom , choć nieznacznie, udaje się przeniknąć przez tę zbroję i w końcu tłum zm ienia się, ale zawsze b ard zo pow oli. Ibsen pow iedział gdzieś, że praw d a pozostaje praw dą przez dw adzieścia lat; p o ­ tem większość dochodzi do głosu i praw da staje się kłam stw em . Nie sądzę, aby świat długo korzystał z m etod Sum m er­ h ill— jeżeli w ogóle z nich korzysta. Świat m oże znaleźć lepszą drogę. T ylko próżny głupiec uznałby, że jego p raca jest ostatnim słowem w danym tem acie. Świat musi znaleźć lepszą drogę, poniew aż politycy nie ob ro n ią ludzkości. N igdy tego nie czynili. Jakże m ożliwe są szczęśliwe i pełne miłości dom y, sk oro w dom u, któ ry jest m aleńką częścią społeczeństw a, okazuje się nienaw iść na setki różnych sposobów ? W idać więc, dlaczego nie m ogę postrzegać kształcenia ja k o egzam inów , lekcji i uczenia. Szkoła unika zasadniczej spraw y — cała fizyka, m atem atyka i historia św iata nie

Szeroki świat

C z y Sum m erhill znana jest w szerokim świecie? Praw ie nie, a jeżeli już, to wyłącznie garstce pedagogów. Przez wiele lat Summ erhill była najbardziej znana w S kan­ dynawii. Przez trzydzieści lat mieliśmy uczniów z N o r­ wegii, Szwecji, D anii — czasam i dw udziestu naraz. Sys­ tem kształcenia w tych krajach oparty jest na przy­ swojeniu sobie określonej ilości wiedzy i zaliczeniu eg­ zam inów. Powiedziałem raz do słuchaczy w Sztokholmie: — Wy, Szwedzi, przychodzicie tłum nie, by słuchać, jak mówię o w olności. W asze szkoły n ato m iast są fab ­ rykam i wypuszczającym i dzieci, które pow inny zdać egzam iny. D laczego nie zrobicie czegoś w tej sprawie? Jeden z nauczycieli w stał i powiedział: — W idzisz, Neill, ludzie, którzy spraw ują władzę nad system em kształcenia, nie przychodzą na twoje w ykłady. N a swe uspraw iedliw ienie m ają jedynie to, że u nich szkoły pryw atne są pod większą k o n tro lą państw a niż u nas, i wiem, że w spaniały prek u rso r, G u stav Johnsson, sp otykał się z w ielom a trudnościam i w swej pracy z m ło­ docianym i przestępcam i. Reich przez pewien czas prze­ byw ał w Skandynaw ii i całkiem spora grupka nauczycieli i rodziców znalazła się pod wpływem jego d o ktryny sam oregulacji. We wczesnym okresie mieliśmy też uczniów z Australii, Nowej Zelandii, Południowej Afryki i Kanady. Moje książki zostały przetłum aczone na wiele języków, w tym na japoński, hebrajski, hinduski i gujarati. D yrektor szkoły w Sudanie powiedział mi, że Summerhill wzbudziła duże zainteresow anie u niektórych tam tejszych nauczycieli.

Przetłum aczono m oje książki na dw a indyjskie języki, nie wiem z jakim rezultatem , ale dom yślam się, że nie m iały dużego wpływu na tam tejsze środow isko, ponie­ waż w Indiach z pew nością głównym problem em , z j a ­ kim m uszą się uporać, jest analfabetyzm . G dy w 1936 ro ­ ku rozm aw iałem z południow oafrykańskim i p ó łan alfa­ betam i, ich jedynym pragnieniem było w prow adzenie do szkół takich przedm iotów , jakich uczono w szkołach dla białych. W ątpię, aby Sum m erhill była dobrze znana w Szkocji. Przedstaw iono m nie tam raz właścicielowi dużej księga­ rni. U ścisnął mi m ocno dłoń i powiedział: „T o dla mnie zaszczyt spotkać a u to ra The Booming o f Bunkie (tytuł śmiesznej i słabej noweli, k tó rą napisałem w 1918 roku). Szkoci, którzy przenieśli się na południe, nigdy nie byli bard zo pow ażani w swych ojczystych stronach; każdy S zkot, który wrócił do rodzinnego m iasta, spodziew ając się, że zostanie przyjęty ja k o honorow y gość, w ykazuje całkow itą ignorację swych własnych cech narodow ych. Sposobem na to, aby napraw dę wrócić do Szkocji, jest skrom nie się ubrać, mówić dialektem i pod żadnym pozorem nie w spom inać o istnieniu Anglii, poniew aż dla wielu Szkotów ona nie istnieje — podobnie jak Szkocja jest tylko nazw ą dla niektórych A nglików . Jo h n A itkenhead, zakładając swą K iląuhanity School w Szkocji, skorzystał z dośw iadczeń Sum m erhill, ale później m ąd ­ rze poszedł w łasną drogą, aczkolw iek obie szkoły za­ chow ały swoją fundam entalną wiarę w sam orząd. Jed n ą z przyjem nych cech Sum m erhill był wpływ, jaki wyw arła w Japonii. P onad czterdzieści lat tem u o d ­ wiedził nas w ybitny jap o ń sk i pedagog, Seishi Shim oda. Przetłum aczył wszystkie m oje książki, począwszy od Problem Chilcl, i, sądząc po m oich tantiem ach, sprzedano ich bardzo dużo. Słyszałem, że nauczyciele w T okio spotykają się, aby dyskutow ać nasze m etody. M am wrażenie, że japoński system edukacji jest ostry i a u to ­ rytarny. z surow ą dyscypliną i nieugiętością. Nieco 370

1

krępującą spraw ą jest posiadanie półki książek w języku japońskim ; intryguje mnie szczególnie jedna z nich, zatytułow ana A. S. Neill and His Work (A. S. Neill i jego dzieło) i za m oją żartobliw ą p rośbą, aby nauczyciel m uzyki mi ją zagrał, kryje się ciekawość, której nie p o trafię zaspokoić. Pan S him oda ponow nie spędził z n a ­ mi miesiąc w 1958 roku. W ostatnich latach w Sum m erhill byli A m erykanie (w 1971 roku stanow ili ponad połow ę uczniów ), Szwedzi, N orw egow ie, D uńczycy, Niem cy, H olendrzy i Francuzi. Wszyscy oni uczyli się angielskiego i adaptow ali się do naszych w arunków życia. Ż aden z nas nie starał się nauczyć ich języka ojczystego ani nie przest; wialiśmy się na ich sposób życia, na przykład na ich jedzenie. G dy prow adziliśm y szkołę m iędzynarodow ą w H ellerau i p o ­ tem w A ustrii, wszyscy m usieliśm y uczyć się niem iec­ kiego i zaad o p to w ać się do niemieckiej kuchni i zwycza­ jów . M usiałem uczyć od siódm ej ran o w czasie letniego sem estru. Nie cierpię wczesnego w staw ania. W H ellerau byliśmy m iędzynarodow ą m ieszanką. M ieliśmy przedstaw icieli każdej narodow ości europejs­ kiej, z w yjątkiem H iszpanii. W szkole nie było a n ­ tysem ityzm u. W 1921 roku w D reźnie na wielu sklepach znajdow ały się wywieszki: „Ż ydów nie obsługujem y” , ale te uprzedzenia zaczęły się całe dziesięciolecia przedtem . W spom inam tam te dni z dużym sm utkiem , poniew aż wielu z naszych uczniów było Żydam i i wszyscy musieli skończyć w kom orach gazowych. Nie p otrafię stwierdzić, jak szkoła w H ellerau w płynę­ ła na swych uczniów; wiem jedynie, co to dośw iadczenie dało mnie. Uczyniło ze mnie internacjonalistę; nie znisz­ czyło to jednak mego przyw iązania d o Szkocji czy Anglii — to, co zdobyłem , było czymś nieuchw ytnym , być m oże poczuciem b raterstw a, którego nie m ożna zdobyć, sie­ dząc w dom u. N aw et wówczas, gdy słuchałem na Tem pleh o f w Berlinie pełnych nienawiści w rzasków H itlera, nie m ogłem znienaw idzić Niem ców , a gdy czytałem

0 niem ieckich ofiarach w czasie drugiej wojny światowej, to zastanaw iałem się ze sm utkiem , czy byli w śród nich Fritz i H erm ann Przypom inam sobie swą pierwszą podróż za granicę, do H olandii. Pom yślałem sobie: w tym krajobrazie z jego kolorow ym i barkam i, tanim i papierosam i i obfitością m asła i sera każdy tubylec musi być szczęśliwy. To sam o czułem , choć w mniejszej rozciągłości, w USA: dlaczego naw et baptyści, którzy jechali ze m ną. czy raczej z k tó ry ­ mi ja jechałem , w w agonach sypialnych, mieli w sobie tę o d ro b in ę w spaniałości, k tó ra zabarw ia nieznane. D a­ m on R unyan i jego rom antyczny pociąg z oszustam i 1 rajfurkam i z jednej strony; D am on R unyan um ierający nieszczęśliwie na raka gardła z drugiej. K ażdy obiecany kraj ma w sobie coś z obiecanej ziemi, z A rkadii. Nie m am złudzeń co do internacjonalizm u. Nie sądzę, aby św iatowy pokój uratow ały setki m iędzynarodow ych szkół. Siły rozpętujące wojny nie m ają pow iązań z tymi, którzy p racują na rzecz św iatow ego pokoju. Pokój może n astać tylko wtedy, gdy wyzbędziemy się nacjonalizm u i porzucim y w ydobyw anie złota i ropy naftow ej. Czy ludzie, którzy zginęli w' czasie w'ojny z A frykaneram i, um arli w obronie honoru Wielkiej Brytanii czy zysków z kopalni złota i diam entów ? Być m oże najbardziej zdum iew ającą cechą człow ieka jest jego zdolność po­ święcenia się za spraw y, których nie jest świadom . Sześćdziesiąt m ilionów Niemców poszło za szaleńcem . Tysiące A m erykanów krzyczało: ..Lepszy m artw y niż czerw ony" najgłupszy okrzyk w ojenny, poniew aż kom unizm zmienia się z dnia na dzień; słyszałem , że m łodzi w Zw iązku Radzieckim nie chcą czytać M arksa. Jeżeli ktoś musi zwalczać kom unizm , pow inien to czynić, u dow adniając, że kapitalizm jest lepszy, że daje więcej szczęścia większej liczbie ludzi. Nie potrafię zrozum ieć trwogi i wściekłości, jak ą w zbudza w Am eryce słowo kom unizm . G łów na różnica pom iędzy tymi dw om a sys­ tem am i jest laka. że jeden pozw ala na zyski, a drugi nie. 372

O ba systemy urabiają swe dzieci w dom u i szkole; oba kładą nacisk na nacjonalizm ; w obu uważa się, że pokój zależy od bom by w odorow ej; oba zakazują indywidualiz­ mu. Rosjanie nie m ogą kupić zachodniej gazety, z w yjąt­ kiem gazety londyńskiej partii kom unistycznej „M orning S tar” , a A m erykanin nie może nazwać się kom unistą. Początkow o m oje zapatryw ania polityczne miały ch a­ ra k te r em ocjonalny. G dy W inston C hurchill prezento­ wał się ja k o liberał z kandydatem o nazw isku D undee, ja byłem jeszcze m łodym nauczycielem p raktykantem . U ciechę spraw iała mi u lotka torysów : „Jaki jest pożytek z W C bez sedesu?” i ciskałem , czym p o p ad ło w W insto n a, gdy przem aw iał na sp o tk an iu pod gołym niebem , głównie dlatego, że podjudziła m nie dziew czyna, Ella R obertson. Później, w 1913 roku, gdy po raz pierwszy pojechałem do L ondynu, w stąpiłem do L ab o u r P arty i wygadyw ałem głupstw a w H yde P arku. Po rewolucji rosyjskiej, gdy w doniesieniach m ówiło się o nowej w olności w szkołach (dzieci m ogły wybierać pom iędzy zabaw ą a n au k ą i m iały w szkołach własny sam orząd), naiw nie w yobrażałem sobie, że nieoczekiw a­ nie pojaw iła się utopia, ale ja k o ostrożny Szkot nie w stąpiłem do partii kom unistycznej. Przez całe lata byłem ślepy; po p ro stu nie chciałem przyjąć do w iado­ mości opowieści o m asow ych m ordach S talina, który skazał na śm ierć głodow ą p o n ad m ilion chłopów nie pasujących do państw ow ego schem atu wsi. Ale za sta n a­ wiałem się, dlaczego bolszewicy ze starej gwardii przy­ znają się do zbrodni, których nie popełnili. P raw da jest tak a, że ja chciałem wierzyć w now y porządek; chciałem myśleć, że nowy system edukacji w Rosji jest cudow ny; toteż byłem ślepy. W yzbycie się tych iluzji zajęło mi wiele lat. W 1937 roku wystąpiłem o rosyjską wizę. O dm ów iono mi bez p o d an ia pow odu. W owym czasie jed n ak p o ­ zbyłem się już nadziei, że kom unizm jest lekiem na św iatow e zło. Przestałem się interesow ać polityką, ale 373

głosowałem za laburzystam i w przekonaniu, że są oni nastaw ieni bardziej przychylnie wobec życia niż konser­ watyści, i nadal w to wierzę pom im o rozczarow nia rządam i laburzystów . Laburzyści są przynajm niej prze­ ciw ko różnicom klasowym . T ak napraw dę to pow inie­ nem głosow ać na torysów , poniew aż oni nigdy nie zam knęliby publicznych szkół. T ak długo ja k istnieje E ton i H arrow , m oja szkoła jest bezpieczna. Twój ani mój głos nigdy nie dotrze do tych, którzy w ywołują wojny, ani do mężów stanu. Oni m ają władzę, a my m am y tylko nasze m arzenia o w olności ludzkości. Nie uśw iadam iałem sobie w pełni władzy polityków , dopóki w 1950 roku nie złożyłem w am erykańskiej am basadzie podania o wizę. M iałem już w ykłady w USA w 1947 i 1948 roku, a wyjazd w 1950 roku organizow any był przez Reicha. Czekałem przez godzinę i zacząłem podejrzew ać, że coś jest nie tak. Potem wezw ano mnie przed oblicze urzędnika. Czy jest pan kom unistą? — Nie, nie jestem . Czy kiedykolwiek napisał pan coś pochlebnego na tem at kom unizm u? Wówczas domyśliłem się, że urzędnik zadzw onił do M inisterstwa Spraw W ewnętrznych i pytał o moje dossier. — N apisałem około osiem nastu książek, ale nigdy ich nie czytałem i nie m am pojęcia, co w nich jest; w ydaje mi się, że chwaliłem Rosjan za system edukacji, jaki mieli po rewolucji. W ówczas opow iadał się on za wolnością, ale obecnie jest taki sam jak nasz i wasz, przeciwko wolności. O dm ów iono mi w ydania wizy i cykl m oich w ykładów został odw ołany. Oczywiście działo się to w czasach M cC arthy'ego. Pam iętam , że pow iedziałem jeszcze konsulow i: „Jes­ tem k o m unistą w takim sensie, w jakim był nim Jezus, kom unistą przez m ałe k". Spojrzał na m nie zaszokow any i pom yślałem sobie, że pewnie m usi być katolikiem . Później odkryłem , że był nim w istocie. C iąg dalszy 374

nastąpił, gdy w 1969 roku O rson Bean zaprosił mnie do wzięcia udziału w program ie telewizyjnym Johnny'ego C arsona. Ponow nie udałem się do am basady. ..To nie zajm ie więcej niż dwadzieścia m inut, panie Neill: proszę wypełnić ten form ularz". Pytanie: „C zy kiedykolwiek odm ów iono p an u w yda­ nia am erykańskiej wizy” . W estchnąłem i napisałem : tak, w 1950 roku. Spow odow ało to, że dw adzieścia m inut było raczej dw om a godzinam i. P oproszono mnie o wype­ łnienie obszerniejszego form ularza, a potem było jeszcze czekanie i kolejne rozm ow y. W końcu dan o mi wizę na cztery lata. Irytujące było to, że konsul powiedział: „N ie figuruje pan w rejestrze tych, którym odm ów iono wizy” . M iałem wówczas ochotę kopnąć sam ego siebie za swą niepotrzebną szczerość. Jednak to plotki, a nie polityka. W iem, że niektórzy m ają do czynienia z rządem , finansam i, polityką za­ graniczną. W iem , że dem okracja jest na niby; nasze o statnie w ybory w Wielkiej B rytanii dały przewagę torysom , ale laburzyści i liberałow ie w spólnie otrzym ali więcej głosów. Jeżeli alternatyw ą dem okracji jest d y k ­ tatu ra , to nie m ożem y jej porzucić. T o w szystko jest takie złowieszcze. G dy oglądałem w telewizji w stępne w ybory w USA. z ich infantylnym i p arad am i, serpentynam i i Hagami, czułem się przygnębiony i bezradny. W idzia­ łem kryjących się za nimi sam olubnych lobbystów , kapi­ talistycznych zaprzańców . G dy prezydent w ykonuje j a ­ kiś gest na przykład N ixon jedzie do C hin to kto wie, co się za tym kryje? N iektórzy A m erykanie m ówią, że myśli o następnych w yborach prezydenckich. C zęsto myślę, że USA jest na krawędzi faszyzm u. O dkąd faszystowska m entalność kontroluje mass media prasę. TV. radio — i karm i m asy kiczem, drżę o przy­ szłość. O baw iam się. że R eagan dotrze do szerszych rzesz społeczeństw a niż. ja i niewiele popraw ia mi sam o p o ­ czucie myślenie, że Sum m erhill będzie żyć długo po tym. jak on pójdzie w zapom nienie.

W obecnej chwili rząd torysów pryw atyzuje przem ysł, który poprzedni rząd, laburzystow ski. znacjonalizow ał. S tare powiedzenie m ówi. że handel idzie za sztandarem . Jest d o kładnie na odw rót; często to handel kontroluje politykę. Niem ieckie w ydanie SummerhiH jest zatytułow ane Theory and Practice in Anti-authoritarian Education (Teoria i p rak ty k a w an ty au to ry tarn y m kształceniu). T aki tytuł nadał m u w ydawca, nie ja. Różni m łodzi Niem cy w yko­ rzystywali tę książkę w swej walce o kom unizm , socjal­ dem okrację i tym podobne. M ówię im, że ta książka nie ma nic w spólnego z polityką. Polityka oznacza d em o k ra­ cję. D em okracja głosow anie m as w ykastrow anych w kołysce. N iew ykastrow ani m ogliby zostać politykam i, którzy byliby uczciwi i pozytyw nie nastaw ieni do życia. C ałe swoje życie nie potrafiłem zrozum ieć m entalności tłum u. Nigdy nie potrafiłem w ym achiw ać flagą, nigdy nie potrafiłem krzyczeć sloganów , nigdy nie zostałem aktyw istą żadnej partii, politycznej czy innej. Jestem przeciętnym indyw idualistą m ającym do czynienia z tłu­ mem dzieciaków. Nie, nie potrafię dopatrzyć się uczciwości w polityce i u większości polityków . M oja polityka, na szczęście, ogranicza się głównie do naszej szkolnej dem okracji, k tó ra jest tak bliska prawdziwej dem okracji jak to tylko możliwe. Spotykam y się w dużej sali i ustalam y nasze praw o przez podniesienie rąk. W iem , że tego system u nie m ożna zastosow ać w pow szechnych w yborach w kraju, jed n ak że dla mnie dem okracja, w której jeden człowiek ma reprezentow ać opinię trzydziestu tysięcy, jest oszuka­ ną dem okracją. Jestem św iadom tego, że wielu polityków w ykonuje d o b rą robotę. T o, co odsunęło mnie od polity­ ki. to obojętność w obec rządzenia ludźm i czy też ich p artiam i. Na przykład, system więziennictwa w Wielkiej B ryta­ nii jest haniebny. Ludzie są traktow ani niehum anitarnie, są pozbawieni seksu, kultury, wszystkiego, co czyni życie

życiem. B arbarzyński system jest akceptow any nie tylko przez polityków , ale i przez duchow ieństw o, lekarzy, praw ników , w rzeczywistości przez ogół społeczeństwa. D obrze odżyw iony sędzia skazuje człow ieka na trzydzie­ ści lat za kradzież w pociągu i żaden polityk nie protes­ tuje przeciw ko tem u w parlam encie. Inny sędzia skazuje m ordercę na dożyw ocie, co w praktyce oznacza dziewięć czy dziesięć lat. N agle zdałem sobie spraw ę, że jestem całkiem dum ny z tego, że odm ów iono mi wizy do Z S R R i USA. Być m oże dzięki tem u zasłużę sobie na nieśm iertelność. Myślę, że pod pewnymi względam i W ielka Brytania jest krajem bardziej w olnym niż USA. Przez czterdzieści sześć lat prow adziłem Sum m erhill w Anglii i nigdy nie miałem problem ów ze strony państw a czy kościoła. O baw iam się, że gdybym spróbow ał założyć w olną szko­ łę w S tanach, m ógłbym mieć kłopoty ze strony katoli­ ków, baptystów czy cór am erykańskiej rewolucji, a szko­ ła nie m ogłaby się ustrzec od rasistów , poniew aż w olna szkoła musi przyjm ow ać dzieci wszystkich kolorów i ras. Ż ad n e z m oich am erykańskich dzieci nie pochodziło z rasistow skich dom ów , więc, być m oże, nie mogę oceniać przeciętnego am erykańskiego dziecka na p o d ­ stawie w łasnego dośw iadczenia. Imię H aro ld a H a rta, m ojego am erykańskiego w ydaw ­ cy, pow inno zostać uwiecznione, choćby dlatego, że ocalił Sum m erhill. W 1960 roku, gdy wydał Summerhill, liczba naszych uczniów spadła do dw udziestu pięciu i zastanaw iałem się. czy m ożem y dalej prow adzić szkołę. Publikacja książki spow odow ała inwazję am erykańskich uczniów , a jedenaście lat później niemiecki przekład zapoczątkow ał inwazję niem iecką. W przedm ow ie do Summerhill zatytułow anej „Z a i przeciw ", H a rt opow ia­ da o walce, ja k ą m usiał stoczyć, aby w prow adzić książkę na rynek wydawniczy; wydał ładnych parę tysięcy na jej d ru k , poniew aż wierzył w celowość tego i był gotów podjąć ryzyko.

wakacje do dom ów niż ich amerykańscy koledzy. Niektórzy mówią, że nie są w dom u szczęśliwi, że rodzice ich nie rozumieją; w niektórych wypadkach jest to spowodowane okropnym systemem amerykańskim, który sprawia, że uko­ ńczenie college’u wydaje się dla niektórych młodych ludzi zasadniczą sprawą. Rodzice niepokoją się o przyszłość dzieci; w kilku wypadkach ten niepokój uniemożliwił ich dzieciom pełne wykorzystanie korzyści płynących z pobytu w Summerhill. Takie dziecko znajduje się w stanie konfliktu. W szkole mówi się: „M am pełną sw obodę w uczęsz­ czaniu na lekcje lub nie. Chęć nauki musi wypływać z głębi ciebie” . Jednak, gdy rodzic pisze, iż m a nadzieję, że dziecko bierze udział w lekcjach, to rezultatem tego jest zgryzota i kom pletny brak chęci uczęszczania na jakiekol­ wiek zajęcia. O statnio poprosiłem jednego z ojców, żeby albo przestał pow tarzać swemu synowi, by uczęszczał na zajęcia, albo będzie m usiał go stąd zabrać. Z abrał go. Am erykańscy uczniowie nie znają swego własnego slan­ gu. Zapytałem trzynastoletniego chłopaka, ile zna słów na określenie rewolweru. Powiedział strzelba, autom at, pis­ tolet. Nigdy nie słyszał o gnacie, żelastwie czy rózeczce, Betsy, Johnie Roscoe czy Starym W yrówńywaczu. Nigdy nie słyszał o D am onie R unyanie czy o O ’Henrym. W na­ szym dom u także nie czytało się Jerom ego K. Jerom ego czy W. W. Jacobsa. T o sprawia, że czuję ciężar swych lat. G dy jeden z m oich am erykańskich uczniów m usiał pojechać do dom u i w stąpić d o am erykańskiej szkoły, otrzym ałem długi form ularz d o w ypełnienia z m nóstw em pytań: m otyw acja, pilność, w iara w siebie itp. Przekreś­ liłem fo rm ularz z obu stron i napisałem swoją opinię o uczniu w kilku zdaniach. A m erykańscy rodzice, poza większym niepokojem o ekonom iczną przyszłość swych pociech, wykazywali rów nież większy niepokój o spraw y seksu niż angielscy rodzice. A m erykańscy rodzice robili mi więcej aw an tu r niż angielscy, ale po części chyba dlatego, że byli o d ­ daleni o trzy tysiące mil od swych dzieci.

O dczuw am pewien ból, gdy jakieś nowe szkoły w USA określają się m ianem Sum m erhill. C zęsto słyszałem, jak Reich mówił: „N ie chcę uczniów ” , i czuję to sam o co on. Niejeden raz pisałem do nowych czasopism p o ­ święconych zagadnieniu kształcenia w Am eryce, n ak ła­ niając nauczycieli, by stanęli na własnych nogach i nie kopiow ali Sum m erhill. O statn io z przyjem nością m ogę powiedzieć, że rzadko znajduję na ich stronach słowo Sum m erhill. Słyszałem o szkole w U SA , k tó ra w ykorzys­ tuje wzorce Sum m erhill. K ażdego ran k a odbyw ają się w niej półgodzinne, obow iązkow e lekcje religii. K rążą opowieści o tym , że w tam tejszej szkole nastolatki upraw iają życie seksualne, a dziesięciolatki pró b u ją pójść w ich ślady. Słyszałem rów nież o uczniach używ ających środków oszałam iających. N azw ano m nie pionierem ; jeżeli pionierem jest ten, który nie akceptuje w artości tłum u, to chyba nim jestem . T w órcam i nowych idei są indyw idualiści; M arks był większy od F ab ian Society; Sim pson był większy niż zawzięci lekarze, którzy odm ów ili używ ania ch lo ro fo r­ mu. Oczywiście z obom a nie m ogę się porów nyw ać. G łos p ro ro k a jest zawsze głosem w ołającego na puszczy, i to n astraja mnie pesym istycznie względem ludzkości. Po­ nieważ człowiek jest zwierzęciem stadnym , a stado p o ­ trzebuje przyw ódcy. Jest rów nież niczym wilk, zwierzę­ ciem i żyjącym w sforach. Stojący u w ładzy sprytnie w ykorzystują nasz instynkt stadny. Banałem jest dzisiaj powiedzenie, że kastrują nasze dzieci, w pajając im strach przed w ładzą i poczucie winy w spraw ach religii i seksu, tak że, gdy d orosną, stają się bezw olnym i baranam i nie m ającym i ochoty na sprze­ ciwianie się czem ukolw iek. H itler w ykastrow ał cały n a ­ ród, ale nasi panow ie są bardziej subtelni; ich ekw iw alen­ tem „H eil H itler” jest praw o i porządek, co oznacza o b ro n ę własności i tłam szenie życia. Z adaniem naszych władz szkolnych jest zabicie życia w dzieciach. W przeciwnym w ypadku establishm ent 380

byłby pozbaw iony władzy. Czy m iliony wolnych ludzi pozw oliłyby, aby pośw ięcono ich w imię nie interesują­ cych i niezrozum iałych dla nich idei? Czy przyszłością ludzkości jest przyszłość niew olnika podlegającego w ła­ dzy elity potężnych panów ? T eraz pozw ólcie, że będę większym optym istą. W cią­ gu pięćdziesięciu lat wykryłem u wolnych dzieci nie tylko brak ducha w spółzaw odnictw a, ale także całkow ity brak podatności na wpływy liderów. M ożna z wolnym i dzie­ ćmi dyskutow ać, ale nie m ożna ich prow adzić. To praw da, moi uczniow ie żyją w swym własnym stadzie, ale bez przywódcy. D y rektor m oże być istotnie uosobieniem ojca, ale żadne dziecko nie będzie utożsam iać z ojcem sam orządu. Twierdzę, że przyszłe pow odzenie naszego św iata przy­ jdzie w raz z odrzuceniem ojca, przyw ódcy tłum u. W ięk­ szość ludzi akceptuje swych ojców i swe m atki, co oznacza, że znaczna większość przyłącza się d o establish­ m entu, do przeciwnej postępow i i nastaw ionej w rogo do życia większości. N asz system szkolny, kapitalistyczny czy kom unistyczny, popiera to wczesne urabianie mas. poniew aż przyw ódcy wilczej sfory są tw ardzi, silni i bez­ litośni. a ich głównym celem jest zabijanie i jedzenie. W ludzkim stadzie jest podobnie. M am y wojny o złoto czy cokolw iek innego, przejm ow anie akcji przedsię­ biorstw . co często pozbaw ia pracy tysiące ludzi, znęcanie się nad m łodym i przez sadystycznych gliniarzy. Jeżeli ludzie byliby wolni, to p o dobne barbarzyństw o byłoby nie do pom yślenia. Wiem jed n ak , że dopóki bezsilne dziecko będzie u ra­ biane w dzieciństw ie przez dorosłych, którzy akceptują stosunek tłum u do życia, człowiek nie będzie wolny. D obrze jest widzieć tak wielu m łodych ludzi rzucających wyzwanie władzy na Zachodzie, ale jakże deprym ujące jest oglądanie w TV filmu z C hin. gdzie m iliony dzieci w ym achujących czerw onym i książeczkam i zostało jesz­ cze w kołysce pozbaw ione indyw idualności. K om unizm

Ostatnie słowo

IM apisałem swoją autobiografię w Norw egii w 1939 ro ­ ku. M oi ówcześni wydawcy nie byli nią zainteresow ani, więc wrzuciłem m anuskrypt do szuflady i zapom niałem o nim do czasu, gdy m ój d o b ry przyjaciel i tłum acz Shim oda nie zapytał, czy m ógłby przełożyć ją na ja p o ń ­ ski. Uczynił to. W idzę ten tom na mojej półce, ale, poniew aż nie znam japońskiego, rów nie dobrze m ógłby tam stać Kochanek Lady Chatterley. K ażda au to b io g rafia jest, jeżeli nie kłam stw em , to rozm ijaniem się z praw dą. W istocie, zastanaw iam się, ja k ą m a w artość. Nie wiem, skąd w iedzą o tym , że J. M. Barrie, R uskin i C arlyle byli im potentam i, że Freud przychodził na stację godzinę wcześniej* że Reich był nadm iernie zadrosny, a O sk ar W ilde był hom oseksualis­ tą. Jak tak a wiedza m oże w płynąć na ocenę czyichś d o k o n ań ? N a szczęście nie wiemy praw ie nic o Szeks­ pirze. Nie m oje życie, lecz tylko to, czego do konałem , wydaje mi się udane. A właściwie to czego dokonałem ? Wielcy ludzie, tacy ja k F reud czy Einstein, dokonali nowych odkryć; ja niczego nie odkryłem . N ow a psychologia dynam iczna pokazuje, że to em ocje są napędow ym i siłami życia, a nie intelekt, więc założyłem szkołę, w k tó ­ rej głów ną wagę przyw iązuje się d o emocji. Przez całe lata zastanaw iałem się, dlaczego m iliony nauczycieli nie pojęły tej prostej praw dy i nie pozw oliły dzieciom d o ra s­ tać na swój własny sposób i we w łasnym tempie. Być m oże nie potrafili, poniew aż m usieliby zaangażow ać w swą pracę w łasną osobow ość.

Jeżeli w ogóle m am jakiś szczególny talent, to jest nim trzym anie się na uboczu. C zęsto przesiedzę całe ogólne sp o tkanie bez zabierania głosu. Nie chcę się chwalić, ale myślę, że radzę sobie z tym lepiej niż H om er Lane, którego silna osobow ość nadaw ała ch a rak ter Little C om m onw ealth. N igdy nie byłem silnym człowiekiem i nie lubię silnych ludzi, którzy przew odzą tłum om , rodzinom czy klasom . Pytam siebie czasem , jakim człowiekiem jestem ? L u­ dzie m ówią, że jestem sym patyczny i być m oże tak jest, poniew aż jestem dość zrów now ażony i pogodny, nigdy nie tracę panow ania, w przeciwiństwie do Reicha. Nie m am pojęcia, ja k w yglądam . Nie przypom inam sobie, abym patrzył w lustro, od k ąd kilka lat tem u kupiłem sobie elektryczną m aszynkę do golenia. Wiele czasu zajęło mi, zanim uśw iadom iłem sobie, że nikogo nie obchodzi, jak się wygląda. Z ak o ch an y wieśniak napraw dę myśli, że zrobi w rażenie na swej w ybrance, jeżeli dopasuje k o lo r skarpetek do k o lo ru kraw ata. Byłem sławny, czy może pow inienem powiedzieć, że byłem znany, odw iedziło mnie w ostatnich latach tysiące ludzi i otrzym ałem ogrom ne stosy listów od m oich zw olenników . N iestety, większość rzeczy w życiu przy­ chodzi zbyt późno. B arrie ujął to tak: „D ają ci orzechy do gryzienia, gdy stracisz już zęby” . G dy jest się starym , miło jest zbierać pochw ały, ale potępienie nie ma szczególnego em ocjonalnego znacze­ nia. O statnio ukazał się w niedzielnej prasie raczej złośliwy artykuł na tem at przyjęcia w L ondynie z okazji pięćdziesiątej rocznicy pow stania Sum m erhiil i nie zdene­ rw ow ał mnie ani naw et nie zaniepokoił. Być m oże dlatego, że nie byłem przyzw yczajony do wrogiego sto ­ sunku. Nie znam nikogo, kto byłby m oim wrogiem , choć musi być kilka tysięcy rodziców na przykład w USA, Niemczech czy Brazylii, którzy nienaw idzą m oich ksią­ żek. Słyszałem o niektórych od ich dzieci: „G d y przy to ­ czyłem fragm enty Summerhiil moim rodzicom , dostali bzika. T ata zabronił mi to czytać". 384

C zęsto zabieram głos ja k o człowiek kochający dzieci. T ru d n o jest m ówić o miłości, gdy tru d n e dziecko wybija szyby w oknach mojej szkoły. Nie m ożna kochać m as, m ożna kochać jedynie jed n o stk i, a nie wszystkie je d n o ­ stki są miłe. Nie, odrzucam słowo miłość; wolę określenie H om era L ane’a: „być po stronie dziecka” , co oznacza ap ro b atę, sym patię, życzliwość i całkow ity brak a u to ­ rytetu dorosłego. W iększą w artość m a zrozum ienie dzie­ ci niż kochanie ich. Przeczytałem ostatnio, że tchórz jest zawsze introw er­ tykiem . B ohater jest odw ażny, poniew aż jest jednym z tchórzy. Interesująca teoria. Być m oże jest jed n ak tak, że gdy dzielny ekstraw ertyk jest odw ażny fizycznie, to introw ertyk jest odw ażny m oralnie, łbsen, podobnie jak ja sam , był fizycznie tchórzem , ale w An Enemy o f the People (W róg ludu) nie trzeba było wielkiego he-m ana, gdy m oralnie odw ażny lekarz rzucił wyzwanie niegodziwości establishm entow i m iasta. Ale w takim razie, kto jest całkow itym introw ertykiem , a kto ekstraw ertykiem ? W szyscy jesteśm y kom binacją obu. W ydaje mi się, że większość ludzi skłania się ku ekstraw ersji. E kstraw ertykiem jest ten, kto akceptuje ojca i podąża jego śladem , podczas gdy introw ertyk buntuje się prze­ ciwko ojcu. Ja odrzuciłem swego ojca, poniew aż w dzie­ ciństwie on odrzucił m nie, spraw ił, że się go bałem , m iałem poczucie niższości i byłem posłuszny. N ie m am pojęcia, dlaczego m oi bracia nie zareagow ali tak ja k ja — jeden z nich bał się ojca jeszcze bardziej ode mnie; ale później rów nież niczem u nie rzucał wyzwania. M oje siosrty nigdy się nie sprzeciwiały ojcu; akceptow ały praw ienie m orałów i besztanie w dom u. Tylko C lunie się buntow ała. Z now u nachodzą m nie w ątpliw ości. C lunie i ja wy­ chow yw aliśm y się w tym sam ym , nieprzychylnie n a ­ staw ionym d o życia środow isku kalw inistycznym . Ja zostałem ateistą później niż o n a i bardzo w ątpię, abym na łożu śm ierci, tak ja k ona, szeptał stare m odlitw y.

Bardzo tru d n o rozstrzygnąć, czy w iara wiąże się zarów ­ no z intelektem , jak i z em ocjam i. Czy rozjuszony radykał m aszeruje ze swą czerw oną flagą dlatego, że kocha biednych czy dlatego, że nienaw idzi bogatych? N iestety, szukanie m otyw ów jest rów nie bezużyteczne jak szukanie przepisu na życie. M ocno wierzę w spraw iedliw ość, podobnie ja k dzieci, gdy są wolne. N igdy nie miałem w mej szkole pupilów — oczywiście lubiłem jednych uczniów bardziej, innych mniej, ale m am nadzieję, że nigdy tego nie okazałem . Pewnego razu słyszałem, jak dzieci dyskutow ały na tem at pracow ników i ich ulubionych uczniów . Jedna z dziewczynek zapytała: „A kto jest pupilkiem N eille’a?” Padły dw a im iona — uczniów , których lubiłem najm niej. M usiałem być niezłym aktorem . Sława jest m irażem . K ilka m ilionów , głównie w USA i Niem czech, przeczytało jed n ą lub dwie z m oich książek. Wiele szkół w USA zostało zainspirow anych przez Sum ­ m erhill, a pom im o to wiem, że po kilku pośm iertnych notkach zostanę zapom niany. P raw dą jest, iż nie uw a­ żam się za kogoś w ażnego. B ertrand Russell jest już praw ie zapom niany, tak jak i ja będę. Ale nasze książki przeżyją nas o kilka lat. Pom im o to budzi sm utek świadom ość, że K eats nie dożył zaznania sławy, która, jak sam mówił, idzie w niepa­ mięć. K eats lam entow ał, że jego imię zostało zapom niane, ale czy gdyby było zapisane złotymi zgłoskam i w ludzkiej pamięci, łatwiej byłoby m u tak m łodo umierać? G eorge D ouglas Brown um arł tuż po opublikow aniu jego w spa­ niałej noweli The House with the Green Shutters (D om z zielonymi okiennicam i) i nigdy nie dowiedział się, że napisał dzieło sztuki. Myśl, że pewnego dnia m ógłbym znaleźć się w książce o najsławniejszych pedagogach, nie wywołuje we mnie nawet lekkiego dreszczyku. Sam G oldwyn krzyknął, gdy poproszono go, aby pom yślał o p o to ­ mności: „A co, u diabła, potom ność zrobiła dla mnie?” W m arzeniach człowiek zapom ina, jak i jest mały.

W fantazji spraw ujem y kontrolę i m arzym y o sukcesie, odw adze, podboju; ale m arzenia senne w ym ykają się naszej kontroli. W ątpię, aby F reud m iał rację, obstając przy tym , że każdy sen jest w yrażeniem jakiegoś p ra g ­ nienia, bez względu na to, ja k skom plikow ana jest sym bolika. Po przeanalizow aniu setek m oich snów w czasie sesji psychoanalitycznych i po sam odzielnym przeanalizow aniu setek dziecięcych snów nie m ogę uwie­ rzyć, aby wszystkie one były spełnieniem pragnień. Nie sądzę, aby analiza m oich snów choć trochę mi pom ogła. W spom niałem o snach, poniew aż pozw alają one prze­ niknąć poza w łasny w izerunek, poza to, co Reich nazy­ wał zbroją. W ielki człowiek m oże być w swoich snach szaraczkiem . Z nam w ysoko postaw ionego duchow nego, który często śnił o tym , że stoi nago na am bonie. Ja śniłem, że siedziałem w kotle w zatłoczonej sali balowej — dziw ny rodzaj pobożnego życzenia. N ie potrafię przeanalizow ać własnych snów. Nie m ają zw iązku ze znanym i mi ludźm i. N igdy nie śnię o rodzinie, szkole, wcześniejszym życiu. R obiłem to, gdy byłem m łodszy. Przez całe lata po śmierci mej kochanej siostry C lunie i po śmierci H om era L an e 'a śniłem o nich wciąż na now o. T o były niem iłe sny; nie świeciło w nich słońce. N iejasno zdaw ałem sobie spraw ę, że oni ju ż nie żyją i k o n tak t z nimi nie należał do najszczęśliwszych. Dwa razy po śmierci R eicha rozm aw iałem z nim w m oich snach, ale też bez radości. W tych przypadkach speł­ nienie pragnienia nie było zam askow ane sym bolam i. R odzaj naszych snów zależy oczywiście od pracy gruczołów . Osiem dziesięcioletni staruszkow ie nie m ają snów o zabarw ieniu seksualnym czy snów o m ęskich czynach — nie biorą udziału w wyścigach, nie jeżdżą szybkim i sam ochodam i. M oje senne lęki opuściły m nie w raz z wiekiem. Zwykłem śnić o tym , że stoję przed dużą publicznością i nie m ogę w ym ówić słowa. Przez wiele lat śniłem o pow rocie do dom u m ego dzieciństw a w Szkocji. Rodzice spodziew ali się, że przyjadę określonego dnia

określonym pociągiem. N igdy tam nie dotarłem . W szyst­ ko zdaw ało się staw ać mi na drodze — taksów ka się spóźniła lub pociąg się spóźnił, lub nie mogłem pojechać z pow odu w ykładu, o którym zapom niałem . W szystko to było źródłem m oich cierpień i frustracji. M usiałem mieć bardzo silne w yrzuty sum ienia z pow o­ du m oich rodziców , chociaż św iadom ie ich nie zanied­ bywałem . Pisałem do nich regularnie każdego tygodnia, choć nie było to łatwe, poniew aż nasze zainteresow ania były zupełnie różne. Były to głównie listy o pogodzie. W m oich czasach przepaść dzieląca rodziców i dzieci była ogrom na; niem ożliwe było porozum ienie w istot­ nych spraw ach natu ry m oralnej czy duchow ej. Usiłuję tu nieudolnie powiedzieć, że m am dw oistą naturę. Jestem pionierskim pedagogiem i nadal dziec­ kiem zw iązanym em ocjonalnie ze swymi rodzicam i, ze swym środow iskiem . Stworzyłem w izerunki i nigdy nie m ogłem ich zniszczyć. W m oich snach N ew port i Fife na przykład, gdzie uczyłem po raz pierwszy w szkole z luźną dyscypliną i gdzie zakochałem się w M argaret, stało się niebem , do którego ciągle pow racam . P raw ­ d o p o d o b n ie w takiej sam ej sytuacji znajdują się m iliony innych ludzi, wiodących w ciągu dnia św iadom e, pełne zajęć życie i pow racających w snach do m inionego, ubarw ionego rom antyzm em życia. W snach wielu m ęż­ czyzn i kobiet nadal żyje daw no stracona miłość i bardzo p raw d o p odobne, że wiele m ałżeństw zostało zniszczo­ nych przez to rom antyczne zw ariow anie na punkcie przeszłości. Więc gdy ktoś pisze o swoim życiu, to którą stronę osobow ości opisuje? Zwykle św iadom ą, tę snobistyczną, sypiącą przy każdej okazji nazw iskam i, jak to się o bser­ wuje u aktorów i ludzi ze św iata show biznesu — „W czo­ raj jadłem kolację z księżną T h eb e rto n ” . A tego rodzaju snobizm tru d n o wyczuć i być ponad nim. Sam napisałem o „sw oim starym drogim przyjacielu B ertrandzie Russel­ lu” , ale nie licząc tygodnia, który spędził w Sum m erhiil

blisko pięćdziesiąt lat tem u, widziałem go tylko raz, aczkolw iek pisywaliśm y do siebie. Nie, sam oanaliza jest niem ożliwa. N ie m ożna prze­ prow adzić sesji psychoanalitycznej z sam ym sobą, ponie­ waż nie potrafim y stawić czoła czynnikom , które m ogły­ by urazić naszą w łasną opinię o naszym ego. Reich m ówił o zbrojeniu się, o przyw dziew aniu ze­ w nętrznego pancerza, który pokazujem y św iatu, u k ry ­ w ając pod nim głębię naszej osobow ości. M y wszyscy otaczam y się pancerzam i. Introspekcja jest ograniczona i to jest praw dziw y pow ód, dla którego człowiek nie m oże przeprow adzić sesji psychanalitycznej z sam ym sobą; nie m a śm iałości stanąć oko w oko z w łasną duszą, konfliktam i, zaham ow aniam i. N ie byłoby łatw e dla, pow iedzm y, w ybitnego ew angelisty stanąć tw arzą w tw arz ze swą nagą duszą, zobaczyć, że był sam olubny, złośliwy, sadystyczny i nieśw iadom ie zniewieściały. Z ró ­ w now ażony człowiek to taki, który jest przygotow any do odkrycia własnej m ałości, a tak na to patrząc, m ożna powiedzieć, że nikt z nas nie jest zrów now ażony. Ta zasada działa oczywiście w obie strony; gestapow scy dręczyciele Żydów głaskali swoje psy i dzieci. O taczanie się zew nętrznym pancerzem nie m a znacze­ nia, jeżeli zdajem y sobie z tego sprawę; ja k pow tarzał często Reich: „T rzeba być czasam i św iadom ym hip o ­ k ry tą ” . T ylko nieśw iadom e otaczenie się pancerzem czyni nam szkodę. P różność jest zbroją przeciw ko przyznaniu się przed sam ym sobą, że jest się niedołęgą. T o zanika w raz z upływem lat, ale nigdy całkiem nie wygasa. Pragnienie Reicha, by posiadać w yszukany grobow iec w O regonie, było rodzajem pośm iertnej próżności; za życia pogardzał wszelkimi zaszczytam i i różnego rodzaju pom pą. Ja sam nie żywię żadnych uczuć w kwestii kam ieni nagrobnych czy pom ników pośm iertnych. W szystko, czego pragnę, to skrom nej uroczystości bez hałasu, bez kw iatów , bez czarnych strojów , bez epitafium . C hciałbym , aby m oje

ciało pochłonęło trzęsienie ziemi i żebym w ogóle nie m iał pogrzebu, ale obaw iam się, że spotkałoby się to z krytyką ze strony rodziny. „O k ru tn y los nie dał tem u starem u człowiekowi szansy na uczciwy pochów ek” . W spraw ach psychologii jestem ignorantem . G dzie leży praw da? U F reuda, Junga, Reicha, M arcuse'a, F ro m m a czy R ogersa? Czy zaham ow ania w spraw ach seksu są głów ną przyczyną św iatow ego zła? S koro A dler m a rację co do m otyw ów władzy, to dlaczego m asy nie m ają władzy ani nie pragną jej zdobyć? Jeżeli istnieje grzech pierw orodny, to dlaczego nie jesteśm y wszyscy oszustam i i m ordercam i? Przez pięćdziesiąt lat prow adziłem swoją szkołę, wy­ chodząc z założenia, że środow isko jest głównym czyn­ nikiem w arunkującym ludzkie zachow anie. Jednak m ia­ łem raz w szkole dw óch braci i jeden z nich był n a ­ staw iony prospołecznie, a drugi antyspołecznie. T o p ra ­ w da, że środow isko nie jest dokładnie takie sam o dla obu; nie zapobieżono zazdrości w rodzinie. M uszę przy­ znać, że środow isko to nie w szystko i ze sm utkiem zaakceptow ać fakt, że nikt nie m oże nic poradzić na dziedziczność. M oja ignorancja, jeśli chodzi o książki, jest bezdenna, szczególnie, gdy m ow a o zagranicznych książkach. W ię­ cej wiem o narzędziach, aczkolwiek nigdy nie byłem dobrym rzem ieślnikiem . Pom im o wysokiej oceny na egzam inie końcow ym z historii na uniwersytecie, nie wiem z niej praw ie nic. M ój stopień naukow y z literatury angielskiej nie m a znaczenia; m oje poglądy na tem at K eatsa i M iltona nie są w arte funta kłaków . S tatystyka spraw ia, że m am ochotę czm ychnąć na sam o brzm ienie tego słowa. Podczas w ykładów w USA zawsze zdarzał się jak iś pow ażny człowiek, pytający: „P anie Neill, jaki procent dzieci poniżej dziesiątego roku życia jest zainteresow anych m atem atyką?” U bolew am nad tym , że nie nauczyłem się francus­ kiego. W książkach większość z ustępów napisanych po 390

francusku nie jest tłum aczona; niem ieckie są tłum aczone, ale to mi niepotrzebne, poniew aż p otrafię czytać po niem iecku. W m łodości uczyłem się trochę łaciny i jeszcze mniej greki i daw no już w szystko zapom niałem . N auczy­ łem się niem ieckiego po p ro stu dlatego, że zm usił mnie do tego mój p o b y t w Niem czech. Nie potrafię dobrze m ówić, poniew aż nigdy nie opanow ałem doskonale rodzajników — der, die, das. Przez wiele lat uczyłem m atem atyki, ale obecnie nie m am pojęcia, o co chodzi we współczesnej m atem atyce. Być może z pow odu swej ignorancji lubię pytać ludzi o to, co robią. M ogę uważnie słuchać pszczelarza, farm era, badacza, ale nie nauczyciela. Zapytałbym badacza o to, 0 co wielokrotnie pytały mnie dzieci — jak ktoś za kołem podbiegunowym załatwia swoją potrzebę? Czy zdejmuje spodnie na ostrym mrozie? Chciałbym zadać historykowi inne dziecięce pytanie — czego używali ludzie w ubikacji przed wynalezieniem papieru? Historia dla dzieci oznacza odpowiedzi na najbardziej interesujące pytania. Czy ignorancja m a znaczenie? M ów ią, że m atem atyka uczy w yciągania w niosków , ale ja nie widziałem jeszcze p o k o ju nauczycielskiego, w którym nauczyciele spieszyli­ by po radę do nauczyciela m atem atyki. W iększość z nas nic nie wie o zoologii, botanice, astronom ii, m atem atyce, fizyce, filozofii. T o niepraw da, że wiedza oznacza siłę. Znałem człow ieka, który zdaw ał się w szystko wiedzieć 1 nic nie rozumieć. O scar W ilde napisał: „C ynik to ten, kto zna cenę w szystkiego i nie zna w artości niczego” . C zęsto bardzo uczeni ludzie są antysem itam i, w ykorzys­ tującym i swą wiedzę do uzasadnienia swej nienawiści. Nie m a się więc co dziwić, że m asy nie dow ierzają intelektualistom . Nie twierdzę, że wiedza jest bezw artościow a. M ój były uczeń, profesor G o rd o n Leff, napisał opasłe tom iska z historii średniow iecza i spędził wiele godzin, badając takie miejsca jak Biblioteka W atykańska. Jego pracą jest wiedzieć, a w iedząc rozumieć.

Najw ażniejszej rzeczy nie da się wiedzieć, trzeba ją czuć, i nie pom ogą w tym żadne stopnie uniw ersytec­ kie św iata. Ideałem jest wiedzieć i czuć jednocześnie. W m oim przypadku to nie m oja wiedza z zakresu psychologii pom aga dziecku, lecz m oja um iejętność by­ cia znow u dzieckiem i patrzenia z jego p u n k tu widzenia. „G eniusz to um iejętność bycia na życzenie ponow nie chłopcem ” — pow iedział kiedyś Barrie. Nie geniusz zaś, k tó ry m oże znaczyć cokolw iek, na przykład, talent jeśli wolicie. Nie żałow ałem nadm iaru mej ignoracji. Wiem d o ­ statecznie dużo, aby dalej pracow ać. Zrozum ienie teorii Einsteina nie pom oże mi ani trochę, gdy Joh n n y kradnie z naszej spiżarni. Nie tw ierdziłbym , że ignoracja jest rozkoszą, ale nie jest nieszczęściem. Filozofia oznacza poznaw anie tego, co w życiu ważne i, ja k o że wszyscy m am y różne zainteresow ania, nasze filozofie liczą się na legiony. T o prow adzi do ogólnego niezrozum ienia. M yślę, że m oją w łasną filozofią jest pozw olenie ludziom żyć na ich w łasny sposób, i to rzeczywiście podsum ow uje idee Sum m erhill. Pisałem już w ielokrotnie, że nie m a dostatecznie dobrego człow ieka, k tó ry by m ógł powiedzieć innym , ja k m ają żyć, ale zdaję sobie spraw ę z faktu, że prow adząc szkołę, w której dzieci są wolne, a potem pisząc na ten tem at, przyznaję, że próbuję powiedzieć czytelnikom , jak m ają żyć, co oznacza, że jestem św iadom swego m atactw a. N a tych stronach chciałbym powiedzieć coś na tem at strachu, k tóry rządził mym wcześniejszym życiem. M ając osiem dziesiąt cztery lata, wiem ju ż naturalnie, że śmierć nie m oże być daleko i nie cierpię myśli, że wypalę się niczym świeca i zostanie po m nie nicość. Ale czy jest to lęk przed śm iercią, nie jestem tego pewny; bardziej praw d o p o dobne, że jest to lęk przed nieżyciem, opusz­ czeniem ludzi i rzeczy, do których jesteśm y przyw iązani. 1jest jeszcze ciekawość. C hciałbym żyć, aby zobaczyć, co stanie się z dziećmi, z ludzkością, ze światem , z jego 392

nienaw iścią, przestępczością i udarem nioną miłością. S m utno mi na myśl, że gdy um rę, listonosz i m leczarz przyjdą jak zwykle — m oje odejście nic dla nich nie znaczy. M iałem szczęście długo żyć, zaznając przy tym w m ini­ m alnym stopniu strachu w yw ołanego przez czynniki zewnętrzne. M inisterstw o E dukacji, być m oże nie p o ­ dzielające m oich poglądów , było tolerancyjne. Nie za­ atak o w ał m nie żaden z duchow nych za to, że trzym am dzieci z dala od religii, nie narzucając im żadnej. Nasze m ałe m iasteczko w SufTolk jest spokojnym miejscem i nasi chłopcy nie byli narażeni na atak szyderców i chuliganów . M oi uczniowie są o wiele bardziej p o ­ zbaw ieni lęku niż ja w ich wieku. Jeżeli dożyje się bardzo sędziwego wieku, n atu ra zdaje się ułatw iać odejście. Stw ierdziłem , że stopniow o tracę zainteresow anie rzeczami i, w m niejszym stopniu, lu­ dźmi. Patrzę, ja k ogrodnik używa kosy, o k tó rą zwykłem dbać, aby była zawsze czysta i ostra, i nie robi to na mnie wrażenia. G dy wstaję rano czuję się tak, jakbym m iał sto lat i nie interesuje m nie nic i nikt, ale gdy kładę się do łóżka, to m am pięćdziesiątkę. P o ran n a poczta nie przy­ nosi niczego, co m ogłoby m nie żywiej zainteresow ać; po ran n e gazety są m ało ciekawe. N a starość nie m a już czego oczekiw ać po przyszłości. N ie p otrafię myśleć o obiecującym w ydarzeniu, k tóre przypraw iałoby mnie o dreszczyk, ani o czeku na m ilion dolarów od bogatego A m erykanina, ani o propozycji tytułu (którego bym nie przyjął) czy nowego stopnia honorow ego z uniw ersytetu. C iekaw jestem , jak długo człowiek m oże żyć szczęś­ liwy, jeżeli nie nadejdzie starcza słabość; jak długo po trafi on zachow ać swoje zainteresow ania, powiedzm y, pięknem kw iatów i krajobrazu. Swoje szkoły m iałem w dw óch bardzo pięknych m iejscach — w austriackim T yrolu i w górach W alii. Po kilku tygodniach prze­ staw ałem dostrzegać otaczające m nie piękno, podobnie jak reżyser kom edii muzycznej przestaje dostrzegać pięk­

no swych chórzystek. D latego też pow iedziałem sobie: „W k ró tce nie będziesz widział Sum m erhill i rosnących w okół drzew i kw iatów , szczęśliwych buzi dzieci; w krótce opuścisz swoich przyjaciół na zawsze, jakie to sm utne". N ie byłem całkiem szczery. W Szkocji opow iada się więcej niż gdziekolwiek ża r­ tów na tem at śmierci. N a przykład: U m arła żona fa r­ m era. G d y znosili trum nę, jeden niezdara p o tk n ął się na schodku i tru m n a uderzyła o ścianę. W ieko odskoczyło i kobieta przebudziła się z transu. Dwadzieścia lat później u m arła po raz drugi i farm er patrzył lękliwie, gdy znosili tru m nę po schodach. „U w ażajcie na ścianę, ch ło p ak i” . T eraz m am swój gabinet w co ttag e'u , więc nie m uszę ju ż więcej w spinać się po schodach. Uczniow ie S um m er­ hill zmęczeni już swoją rolą zw ierzaków w zoo ustanow ili praw o: żadnych odw iedzających. Jestem ju ż zbyt stary i zbyt zm ęczony pytaniam i gości, więc i m nie to o d ­ pow iada. C hciałbym pom óc Enie w prow adzeniu szkoły, ale tak łatw o się męczę. S topniow o m uszę pogodzić się z m yślą o swej śmierci. N adal nie m ogę przeboleć tego, że nie dow iem się nigdy, co stało się z Sum m erhill, z Z oe i ze światem . K toś zapytał m nie o statnio, k tóre w ydarzenia ze swego życia uw ażam za najszczęśliwsze. W dzieciństwie m usiało ich być wiele, ja k o że m łodość jest czasem uniesień... i straszliwych depresji, na przykład dzień po cyrku. Nie potrafię sobie przypom nieć wczesnych za­ chw ytów , chwili, gdy czas się dla m nie zatrzym ał na w idok uśm iechu ukochanej dziewczyny. N ajprzyjem niej w spom inam jed n o z niedaw nych w ydarzeń: p ow rót do Sum m erhill po wojnie. Bałagan, jakiego w ojsko narobiło w internacie, był niczym w porów naniu z radością, że w końcu wróciłem do miejsca, które kochałem . N igdy przedtem nie byłem uczuciow o zw iązany z żadnym miejscem. Być m oże stało się tak dlatego, że Sum m erhill