Orlowski B_ - 500 zagadek z historii techniki

mm

Bolesław OrłoWski

5 0 0 ZAGADEK

Z HISTORII TECHNIKI

BOLEStAW ORŁOWSKI

M PN N H PM I

* W

i

" f w

f

f;;'" §

SF

y.

1

~>• "" W*

*

m il

1

l|

101

si

I

za g a d e k x historii techniki

WIEDZA P O W S Z E C H N A 1 9 6 5

O kładka i k a rta ty tu ło w a W ŁADYSŁAW

BRYK CZYÑSK I

Ilu stra c je H E L EN A M A TU SZEW SK A

SPIS TREŚCI W AŻNIEJSZE OMYŁKI DOSTRZEŻONE W DRUKU Wiersz S tr. 21 39 40 86 87 91 28 1*03 106

115 129 135

góra

P y tan ie 1 P ytanie 4 P y ta n ie 9 11 14 7 18 4 13 2 24 4 1

Pow inno być

Jest

dół De Rozier Ł aw ra nce P ulm an p ro a k ty n 1745—1839 H aghia Sophia C allendarium o rb itra ln y 1754—1830 G eofirey do H avilland Gugielm o rozłączonych 1691

P ila tre de Rozier L aw rence P ullm an p ro ta k ty n 1754—1839 Hagia Sophia C alendarium o rb italn y 1754—1839 G eoifrey de H avilland Guglielm o rozłączanych 1961

P Y T A N I A .............................................................................

9

1. Która dziedzina s t a r s z a ? .............................................10 2. Komu z a w d z ię c z a m y ? ....................

11

3. Nazwy uwieczniające w y n a l a z c ó w ........................ 12 4. B racia-w ynalazcy

......................................................... 13

5. Geograficzne nazw y w t e c h n i c e ............................ 14 6. „Cudze chwalicie, sw ego nie znacie...” . . . .

15

7. Czym się w sław iły w dziejach techniki?

18

. . .

8. Pary m ie j s c o w o ś c i.........................................................17 9. Praw dziw e zawody w y n a l a z c ó w ............................ 18 10. Kobiety w historii t e c h n i k i .........................................19 11. Jak człowiek ułatw iał sobie ż y c i e ? ........................ 20 12. Pary i z e s p o ł y .................................................................21 13. Co to t a k i e g o ? .................................................................22 14. Z historii techniki w o j e n n e j .................................... 23 15. Kiedy pojaw iły się w P o l s c e ? ................................ 24 16. Potrzeba jest matką w y n a la z k ó w ............................ 25 17. Zwierzęta w historii t e c h n i k i ................................ 26

R e d ak to r: Je rz y N arczyński R edaktor techniczny: W iesław K osiński K o re k to r: Jadw iga D ackiew icz

18. I ten szczęśliw y, kto padł............................................... 27

PRIN TED IN POLAND

20. Jaki w ynalazek u m o ż liw ił...? .................................... 29

PW „W iedza P ow szechna” — W arszaw a 1965. W ydanie I. N akład 30 000 4- 262 egz. O bjętość 8,25 ark. wyd. 11.5 ark. druk. P a p ier m/gł. klasy IV, 70 g, 80 X 100 z F a b ry k i P ap. w K luczach. O ddano do składania 26. III. 65 r. P odpisano do d ru k u 2. VIII. 65 r. D ru k ukończono w e w rześniu 1965 r. K atow icka D ru k a rn ia Dziełowa — K atow ice, 3 M aja 12. Zam . n r 852/29.IV.1965 F-10 C ena zł 15,—

19. Co łączyło z t e c h n ik ą ...? ............................................ 28 21. Pierw szy, pierwsza, pierw sze

.................... 30

22. W ielcy r y w a l e .................................................................31 23. Znano już czy nie z n a n o ? .............................................32 24. D ziw aczne zdarzenia w historii techniki

. . .

33

5

25. Kto powiedział...?

.....................................................

:m

26. Ważne książki t e c h n i c z n e .....................................

:tr >

27. Czy Zagłoba jeździł w i n d ą ? ................................

36

28. W ynalazcy na o b c z y ź n i e .........................................

37

29. Co to za d a t y ? .............................................................

38

30. Połącz w p a r y ! ......................................................... 31. Skąd się w zięły n a z w y ? .........................................

39 •10

32. Czyj to ż y c io r y s ? .........................................................

•11 Nic nowego pod s ł o ń c e m ..................................... 45 W ynalazki — r ó w ie ś n ic y ......................................... 46 Imiona m aszyn ......................................................... 47 Mariaż techniki z n a u k ą ......................................... 48 37. W ielcy in ż y n ie r o w ie ................................................. 49 38. Co było w c z e ś n ie j...? ................................................. 50 33. W yczyny i r e k o r d y ................................................. 51

33. 34. 35. 36.

40. Legendy o t e c h n i c e ................................................. 41. Coraz p r ę d z e j ............................................................. 42. Ujarzmione d e m o n y ................................................. 43. Projekty „na w yrost”

52 53 54 55

............................................. 44. Historia techniki w l i c z b a c h ................................. 56 45. Miary ............................................................................. 57 46. Obawy przed nowościam i technicznym i . . . . 58 47. Rozpowszechnianie w y n a l a z k ó w ......................... 59 48. K ulisy historii t e c h n i k i ......................................... 60 49. Techniczne „dynastie” ............................................. 61 50. Jutrzejsza historia ......................................... ODPOWIEDZI .................................................................

62 63

Zainicjowana przecl kilku laty radiowa „Z gaduj-zga­ dula” wszczepiła w nasze społeczeństwo n ow e hobby — rozw iązyw anie zagadek z najrozmaitszych dziedzin życia. Jest to zjaw isko ze wszech miar pożyteczne, bowiem przysw ojen ie sobie wciąż mnożących się w ia ­ domości o świecie w spółczesn ym i o rozw oju postępu technicznego w y m a g a zarówno dużo czasu, jak i ochoty. Zagadki zaś spełniają jak g d y b y rolę szlachetnego włamywacza. Dostarczając rozryw ki, przełam ują nie­ chęć niektórych ludzi do dat, zestawień, wzorów. Siedząc historię nie sposób nie zau w ażyć bezustan­ nego wzrostu roli techniki. W yrósłszy z p r y m i t y w ­ nych zakładów kowalskich, zrewolucjonizowała ona w szystkie dziedzin y naszego życia; pozw ala p r z e w i­ dzieć przyszłe oblicze świata. Choć nie brak głosów negujących p o zy ty w n ą rolę postępu technicznego, zw łaszcza w aspekcie pojawiania się coraz groźniej­ szych broni, w y d a je się rzeczą niew ątpliw ą, że poko­ jow e w ykorzystan ie osiągnięć nauki i techniki p o zw o ­ liłoby na niesłychany ro zk w it dobrobytu całej ludz­ kości. Intencją autora było zainteresowanie Czytelnika hi­ storią techniki, a także ukazanie m u je j zw iązku z ż y ­ ciem d zisiejszym i p e r sp e k ty w przyszłego rozwoju. Nie pozostaje więc nic innego, jak życzyć w s zy stk im m iłej za b a w y i oddać glos ... samej książeczce. A u t. o r

PYTANIA

1. KTÓRA DZIEDZINA STARSZA?

W ciągu swej długiej, kilkaset tysięcy lat liczącej historii człowiek stopniowo poznawał i w ykorzystyw ał prawa przyrody. W iększość podstaw owych gałęzi tech­ niki powstała tak dawno, że nie sposób precyzyjnie określić m omentu ich narodzin. Znamy jednak w przy­ bliżeniu dzieje postępu technicznego i w iem y, w jakiej kolejności pojaw iały się różne dziedziny techniki. Za­ danie polega na ich uszeregowaniu w edług „dat uro­ dzenia”.

1. Budowa m aszyn

2. Budownictwo

2 . KOMU

ZAWDZIĘCZAMY?

Ogromny dorobek techniczny, jakim dzisiaj dysponu­ je ludzkość, jest sumą osiągnięć w ielu cywilizacji. Cywilizacje te różniły się od siebie bardzo poważnie, znajdowały się na rozm aitym szczeblu rozwoju, prze­ jaw iały w iększą lub m niejszą pom ysłowość w kształ­ towaniu postępu. A le prawie każda z nich przyczyniła się do ogólnośw iatowego postępu technicznego. Z w ielu wynalazków korzystam y na co dzień, nie domyślając się nawet, gdzie się narodziły. Spróbujmy „przydzielić” odpowiednio zdobycze techniczne, umieszczone w pier­ w szej kolum nie, ludom zestawionym w kolumnie drugiej.

1. Cegła

Celtowie

2. Kompas

Chińczycy

3. Kotwica

Egipcjanie

4. Most w iszący na łańcuchach

Grecy

5. Mydło

Etruskowie

6. Siodło

Hetyci

7. Strzemiona

Hindusi

8. Szkło

Sarmaci

9. Sztuczna szczęka

Scytowie

3. Chemia spożywcza

4. Energetyka

5. Górnictwo

6. H utnictw o 7. Kom unikacja lądowa

8. Rolnictwo 9. W łókiennictwo

1Q. W ytop żelaza

Sum erowie

10. Żegluga

10

11

3. NAZW Y

4. BRACIA — WYNALAZCY

W naukach ścisłych, takich jak m atematyka, fizyka czy chem ia przyjęło się, że twierdzenia, prawa, teorie noszą nazwiska lub im iona sw ych odkrywców czy twórców. I tak mamy: twierdzenie Pitagorasa, prawo Ohma itp. W technice są to przypadki rzadsze, ale i tu spotkać można przykłady takiego „uwieczniania” w ynalazców . W niniejszej grupie zagadek spróbujmy uzupełnić nazwiska twórców zdobyczami technicz­ nymi, które w zięły od nich sw ą nazwę.

Jak w w ielu dziedzinach życia, tak i na polu w ynalaz­ czości zdarzało się, że jednocześnie kilku członków jakiejś rodziny w ykazyw ało w ybitne uzdolnienia tech­ niczne. Najczęściej byw ali to bracia i nimi w łaśnie zajm iem y się w tej grupie pytań. Na ogół pracowali w spólnie nad jakim ś zagadnieniem , lecz zdarzało się również, że każdy z nich w szedł oddzielnie do historii techniki. Poniżej podano nazwiska takich w łaśnie bra­ ci w porządku alfabetycznym . Należy w ym ienić ich osiągnięcia na polu techniki lub dziedziny, w których pracowali.

U W IE C Z N IA JĄ C E W YNALAZCÓW

i . . . . Archim edesa

1. Brett

6. M ichelin

2. . . . Fahrenheita

2. Dubinin

7. Montgolfier

3. . . . Bessem era

3. Dureya

3. Rust

4. . . . Cardana

4. Janssen

9. Siem ens

5

5. Lumière

Diesla

10. W right

6. . . . Geigera 7. . . . Peltona 8. ...V o l t y 9. . . . Nipkowa 10.

12

Jabłoczkowa

13

5.

GEOGRAFICZNE NAZWY W TECHNICE

W iele potocznych określeń i nazw zawiera przym iot­ niki pochodzenia geograficznego. Woda kolońska, bra­ cia syjam scy, barszcz ukraiński, piernik toruński — to tylko kilka tego rodzaju przykładów. Analogiczne nazwy trafiają się również w dziedzinie techniki, np. chiński tusz, brabanckie koronki czy perski dywan. Dowodzą one zazwyczaj, że w jakiejś epoce określony region posiadał, zw ykle dzięki zaaw ansow anym m e­ todom technicznym , m onopol w danej dziedzinie w y ­ twórczości. A le nie zawsze; geograficzny przym iotnik bywa często przypadkowy. Spróbujm y uzupełnić roz­ poczęte poniżej nazwy zdobyczy technicznych i po­ m yślm y, skąd one pochodzą.

6 . „CUDZE CHWALICIE,

SWEGO NIE ZNACIE ..

Przysłow ie to doskonale można odnieść do stanow iska, jakie zajm uje nasze społeczeństw o wobec w ynalaz­ ków. A przecież, choć Polska była opóźniona w rozwoju postępu technicznego w stosunku do przodujących krajów św iata, nie brak było i polskich poważnych osiągnięć z tego zakresu. W iele z nich zapisyw ano zresztą na obcy rachunek. Rzecz charakterystyczna, że my, Polacy, chętnie szczycący się innym i chlubnymi tradycjami, tak szybko grzebiem y w niepam ięci swych rodaków -pionierów techniki. Spróbujm y odgadnąć nazwiska Polaków -tw órców dzieł ułożonych w po­ rządku chronologicznym:

1. pierwszy most w arszaw ski 1. B en g a lsk ie. .

6. Norym berskie

2. Chińska . . .

7. P ortlan dzki. . .

3. Damasceńska . . .

8. Saska . . .

4. G reck i. . .

9. T u lsk i. . .

2. rakieta w ielostopniow a 3. jedna z pierwszych m aszyn do liczenia

4. lampa naftowa 5. m ost nad Niagarą 5. Lejdejska . . .

10. Tyryjska . . . 6. kolej transandyjska 7. hydrauliczny taran w iertniczy 8. ręczna kamera film ow a 9. most w iszący w Filadelfii 10.

14

pierwszy m ost spawany w Europie

15

7 . CZYM SIĘ WSŁAWIŁY

8. PARY

Często tak się zdarzało, że nawet niew ielkie m iejsco­ w ości staw ały się w pewnym m om encie dziejów w i­ downią wydarzeń historycznjrch o w yjątkow ym zna­ czeniu. Gdyby nie to, m ało kto w iedziałby o istnieniu Grunwaldu czy Canossy. Podobnie jest w historii tech­ niki. Oto różne m iasta czy m iejscow ości wiążą się ściśle z jakim ś "wybitnym osiągnięciem bądź w yna­ lazkiem. Spróbujmy w ięc odpowiedzieć, czym się w sław iły:

Tym razem pytania dotyczą osiągnięć technicznych związanych nie z pojedynczymi m iejscowościam i, ale z ich „parami”. N ależy odgadnąć, jakiego w yczynu technicznego dokonano na danej trasie lub jakie pio­ nierskie urządzenie techniczne łączyło wym ienione pary miast. Dla ułatw ienia obok poszczególnych ze­ staw ień umieszczono daty. Uchylim y rów nież rąbka tajem nicy, informując, że pytania dotyczą tym razem jedynie komunikacji, budownictwa, łączności i ener­ getyki.

W DZIEJACH TECHNIKI?

1. Bajkonur

M IE JS C O W O Ś C I

1. Rzym — Kapua (312 r. p.n.e.) 2. Szanhaikuan — Tunhuang (215 r. p.n.e.)

2. Alamogordo 3. A uteuil

3. Kozienice — Czerwińsk (1410 r.) 4. Nowy Jork — Albany (1807 r.) 5. Stockton — Darlington (1825 r.)

4. Krzemionki Opatowskie 5. Soho

6. Żółkiew — Lw ów (1881 r.) 7. Laufen — Frankfurt (1891 r.)

8. Paryż — Rouen (1894 r.) 6. M ili Rock

9. St. John’s — Clifden (1919 r.)

10 .

C lärenville — Oban (1955 r.)

7. Moguncja 8. Obnińsk 9. Menlo Park 10. Świerk

16

2 — SCO zagadek z histo rii tech n ik i

17

9 . P R A W D Z IW E

1 0 . K O B IE T Y

Nie ma zawodu w ynalazcy. Ludzie typu Edisona są zjaw iskam i zupełnie w yjątkow ym i i niezm iernie rzad­ kimi. Co w ięcej, w ielu autorów dawnych rozwiązań technicznych w ogóle nie posiadało w ykształcenia technicznego. Technika była dla nich sw ego rodzaju hobby, uprawianym w chwilach w olnych od codzien­ nych zajęć. Spróbujmy w ięc odpowiednio skojarzyć osiągnięcia, znajdujące się w prawej kolum nie, z za­ wodami ich tw órców -niespecjalistów zestawionym i w kolum nie lew ej, a następnie odgadnąć ich nazwiska.

Chociaż względy grzeczności nakazują, a b y panie m iały pierwszeństwo, nie od nich jednak rozpoczę­ liśmy naszą zabawę, gdyż, prawdę m ówiąc, nie ode­ grały one w tej dziedzinie w iększej roli, jeśli pominąć inspirowanie przedstaw icieli płci brzydkiej. Dopiero od niespełna 200 lat zaczęły kobiety m ieć coś w spól­ nego z rozwojem techniki. Większość ich osiągnięć dotyczy oczyw iście młodych gałęzi techniki. Okazało się, że i tu kobiety nie tylko mogą dorównać m ęż­ czyznom, ale nawet ich przewyższyć. Spróbujm y teraz, odpowiedzieć, jak się nazyw ała kobieta, która...

ZA W O D Y W YNALAZCÓW

W H IS T O R II T E C H N IK I

1. pierwsza latała balonem

1. Aktor

czcionki ruchome

2. Dyplomata

Kanał Sueski

3. Fryzjer

krosno mechaniczne

4. Kowal

litografia

5. Malarz

opona pneum atyczna

7. zasłużyła na tytuł „Miss techniki 1963”

6. Ogrodnik

puszkowanie żywności

8. podała teorię reakcji łańcuchowej

7. Pastor

peryskop

8. Piwowar

przędzarka mechaniczna

9. Cukiernik

telegraf elektrom agnetyczny

2. była czołowym pionierem alchem ii 3. zapoczątkowała produkcję jedwabiu 4. pierwsza pilotowała sam olot

5. uzyskała dwukrotnie nagrodę Nobla 6. odkryła sztuczną prom ieniotwórczość

9. dokonała pierwszego rajdu sam ochodowego

10. W eterynarz

18

10.

pierwsza przekroczyła barierę dźwięku

żelbet

19

11. JAK CZŁOWIEK UŁATWIAŁ SOBIE ŻYCIE?

N aw et przy bardzo bujnej fantazji trudno byłoby so­ bie wyobrazić dzisiejszą gospodynię przy lampie naf­ towej lub rożnie, którym i tak chętnie posługiw ali się nasi przodkowie. Rozwój jednej dziedziny pociąga za sobą postęp dziedzin pokrewnych, tak iż w rezultacie uzyskujem y jakąś harm onijną całość, np. w yposażenie nowoczesnego mieszkania. W ynalazki ułatw iające nam dzisiaj życie codzienne pow staw ały w ciągu długich stuleci: niektóre pochodzą z głębokiej starożytności, inne liczą sobie zaledw ie kilkadziesiąt lat. Spróbujmy odgadnąć, gdzie i kiedy zastosowano po raz pierwszy?

Epoka indyw idualnych w ynalazców należy już w ła ­ ściw ie do przeszłości. N iem al w szystkie zdobycze naj­ nowszej techniki powstają w w yniku współpracy spe­ cjalistów jednej lub naw et kilku dziedzin. Zespoły konstruktorów liczą nierzadko setki osób. N aw et daw­ niej, w czasach kiedy w szystkie bez mała osiągnięcia techniki były sukcesam i indyw idualnym i, zdarzało się, że wynalazki pow staw ały w w yniku w spółpracy dwóch lub trzech osób. Były to jakby zaczątki zespołowego system u działania. Spróbujm y odpowiedzieć, z jakim ważnym wydarzeniem z historii techniki związane sa następujące zespoły:

1. Centralne ogrzewanie

1. De Rozier — D ’Arlandes

2. Instalację gazową

2. Hahn — Strassman

3. Lodówkę

3. Mauchly — Eckert

4. Łazienkę i klozet wodny

4. W róblewski — O lszewski

5. Odkurzacz

5. Elster — Geitel

6. Oszklone okno

6. Chersifron — M etagenes

7. Pralkę

7. Vogt — Engl — Massole

8. Telefon

8. Von Borries — Brüche — Kn oll — Ruska

9. Telewizor

9. N ikołajew — Popowicz

10. Zamek i klucz do drzwi

20

12. PARY I ZESPO ŁY

10.

Isidoros — Anthem ios

21

1 4 . Z HISTORII TECHNIKI WOJENNEJ

13. CO TO TAKIEGO?

W isie procesów i urządzeń technicznych posiadało kie­ dyś nazwy, które dawno już poszły w zapomnienie. Mało znane i nie zawsze zrozum iałe są też niektóre n a z w y aktualne albo pochodzące z bardzo niedalekiej przeszłości. Zadanie polega na odgadnięciu, co ukry­ wa się pod niżej podanymi, niekiedy dziwacznym i wyrazami.

1. Akwedukt

6. Laser

2. Batysfera

7. Pięściak

3. Bombarda

8. Pudlingowanie

Naw et najbardziej zajadły agresor powstrzym a sw e zapędy w ojenne i zacznie szukać innego niż wojna w yjścia z sytuacji, jeśli stwierdzi, że jego przeciwnik dysponuje też nowoczesną armią. Nic w ięc dziwnego, że w konsekw encji po obu stronach barykady wre praca nad nowym i rozwiązaniam i technicznym i. N ie­ rzadko ze stołu tego spadnie jakiś okruch cywilom, by w ym ienić choćby radar, tak potrzebny dziś w na­ w igacji morskiej czy lotniczej, now eczesne lotnictwo odrzutowe, elektrow nie jądrowe. Potępiając przeto wojnę, spróbujmy odpowiedzieć, gdzie i kiedy miały m iejsce po raz pierwszy...

1. uŻ3'cie łodzi podwodnych 2. atak gazowy 4. Diolkos 5. Kongrewki

/. Tranzystor 10. Triera

3. zastosowanie sił powietrznych 4. użycie karabinu m aszynowego 5. powietrzny nalot bombowy 6. zastosowanie celow nika przy strzelaniu 7. walka pancerników $. zakaz używania nowej broni 9. stosow anie maszyn bojowych 10 . użycie torpedy morskiej

22

23

15. KIEDY POJAWIŁY SIĘ W POLSCE?

N iem al w szystkie podstawowe, konieczne dla rozwoju społeczeństw a w ynalazki dotarły do nas z zagranicy. Od momentu ich powstania do wprowadzenia w życie w Polsce upływ ało czasem n iew iele lat, a niekiedy... kilka stuleci. Opóźnienie to w ynosiło w X w., w chwili powstaw ania państwa polskiego, kilkaset lat, zm alało niem al do zera w XIV—XVI w., a następnie uległo zwiększeniu. Dzisiaj w niektórych dziedzinach dogo­ niliśm y czołówkę św iatow ą, w innych nie szczędzimy w ysiłku, by tego dokonać. Zadanie polega na określe­ niu, kiedy pojaw iły się w Polsce?

1 6. POTRZEBA JEST MATKĄ WYNALAZKÓW

Jest rzeczą oczywistą, że technika oddziaływa na różne dziedziny życia społeczeństwa. Należy jednak pam ię­ tać, iż nie jest to działanie jednostronne, bowiem spo­ łeczeństw o przede w szystkim w pływ a na rozwój tech­ niki. N awet przysłow ie głosi, że potrzeba jest matką wynalazków. Każde nowe osiągnięcie techniczne — to w ynik aktualnego zapotrzebowania społecznego. RozwTażmy, jakie w ynalazki zrodziły się z następujących przyczyn: 1. Eksplozji gazu w kopalniach

1. Młyn wodny 2. Budynek m urowany

2. Odcięcia dostaw trzciny cukrowej w w yniku blokady kontynentalnej

3. Maszyna parowa

3. Groźby

do Europy

śm ierci głodowej stale zaglądającej w oczy pierwotnym plemionom m yśliw skim

4. Zegar m echaniczny

4. Pirackich akcji niem ieckich okrętów podwodnych 5. Drukowana książka 6. Kolej żelazna 7. Rozgłośnia radiowa 8. Koło garncarskie 9. Parostatek 10 . Żelazo

5. Zalewania kopalń przez w ody podziemne 6. Propagandy m yśli religijnej i państwowej w Chi­ nach 7. Konieczności stałego zasilania nadajników sztu­

cznych satelitów 8. Trudności kom unikacyjnych w ynikających z od­ dalenia lotnisk od m iast 9. Potrzeby usprawnienia w średniowieczu.

transportu

lądowego

10. Ograniczonego zasięgu telew izji

24

25

17 . Z W IE R Z Ę T A

W H IS T O R II

1 8 . I TEN SZCZĘŚLIWY, KTO PADŁ .

T E C H N IK I

Od ponad 5 tysięcy lat człow iek w ykorzystuje zw ie­ rzęta jako „żywe silnik i” w komunikacji, transporcie, rolnictw ie i przem yśie. Ilekroć wypróbowanie jakiegoś nowego w ynalazku w ydaw ało się nie dość bezpieczne albo gdy trzeba było zbadać w pływ nowych, ale nie­ zbyt przyjemnych w arunków na żyw y organizm, pra­ w ie zawsze zwierzę torowało drogę i ponosiło ryzyko pierwszego kroku w nieznane. A człowiek w stępow ał na w ydeptaną już przezeń ścieżkę, bogatszy o jeszcze jedno doświadczenie. A le nie w padajm y w przesadę, niektóre „sławne zw ierzęta” przeszły do historii przy­ padkowo. Spróbujmy odpowiedzieć, z jakim ważnym wydarzeniem technicznym wiążą się wym ienione zwierzęta:

Przyroda jest bezwzględna w obronie sw ych tajem nic przed nieustanną ofensyw ą człowieka. Nic w ięc dziw ­ nego, że uczeni i wynalazcy, stanowiący straż przednią ludzkości w tym natarciu, narażeni są na różne n ie­ bezpieczeństwa, a naw et na śmierć. Z perspektyw y lat w iele tych ofiar w ydaje się nam dzisiaj niepotrzeb­ nych, bo w ynikłych z błędnego rozum owania czy wręcz nierozsądnego postępowania. Trzeba jednak pamiętać, że dzisiaj jesteśm y bogatsi o niejedno doświadczenie i że nasza w iedza pogłębiała się często w łaśnie w w y ­ niku owych „niepotrzebnych” ofiar. Pytania dotyczą niepowodzeń, katastrof i strat, jakie poniosła ludz­ kość w w alce o postęp w iedzy i techniki. Należy odpo­ wiedzieć: kto zginął...

1. stosując dwa połączone balony różnych system ów 1. kaczka, kogut i baran 2. próbując lotu rakietow ego 2. karaluch 3. kot Filuś 4. 16 koni

4. badając elektryczność atmosferyczną

5. ryby

5. jako pierwsza ofiara autom obilizm u

6. pies Łajka

6. bijąc rekord w zlotu stratosferycznego

7. rekin

7. badając zjawisko reakcji łańcuchowej

8. osy 9. żaba 10. chrabąszcze

26

3. przeprowadzając pionierskie loty ślizgow e

8. próbując pokonać barierę dźwięku 9. z powodu w ynalezienia nietłukącego się szkła

.

10

z powodu ulepszenia warsztatu tkackiego

27

19. CO ŁĄCZYŁO Z TECHNIKĄ . . . ?

W iele postaci historycznych, znanych nam dobrze z działalności na arenie politycznej czy naukowej, zajm owało się również techniką. Jedni traktow ali tech­ nikę jako hobby, inni w ykorzystyw ali swą pozycję dla jej organizowania i popierania, jeszcze inni prowadzili poważne badania i dokonywali wynalazków. Spró­ bujmy odpowiedzieć, co łączyło z techniką...

1. Tadeusza Kościuszkę 2. Platona

20 .

JAKI WYNALAZEK UMOŻLIWIŁ . . . ?

W iele w ynalazków w płynęło w decydujący sposób na zmianę oblicza cyw ilizacji. Często warunkow ały one bieg wydarzeń gospodarczych, społecznych i politycz­ nych, w skazyw ały ludzkości dalsze perspektyw y roz­ woju. Nie zawsze w pływ ten daje się od razu zaobser­ wować; z reguły jest on wynikiem nie jednego, lecz kilku wynalazków. Poniższe przykłady dotyczą bar­ dziej jaskraw ych przypadków. N ależy odpowiedzieć, jaki w ynalazek w sposób bezpośredni i oczyw isty rzu­ tow ał na następujące fakty historyczne.

1. Udowodnienie teorii Kopernika

3. Beniamina Franklina 4. Stanisław a Staszica

2. Żeglugę pełnomorską konieczną do w ielkich od­ kryć geograficznych

5. Piotra W ielkiego 6. Talleyranda

3. Napęd nowoczesnego przem ysłu w dobie rew o­ lucji przem ysłowej

7. Jerzego W aszyngtona 8. Sw. Benezeta 9. Gabriela Narutowicza 10.

4. Paraliżow anie nalotów Luftw affe w czasie bitw y o Anglię 5. Badanie dna oceanów

Stanisław a Trem beckiego 6. Pokonanie bariery dźwięku 7. Określanie długości geograficznej na morzu 8. Zdobycie W ielkich Łuków 9. Inwazję Kserksesa na Europę 10. M asowe nakłady nowoczesnych gazet

28

29

21. PIERWSZY, PIERWSZA, PIERWSZE . . .

K orzystam y dziś z ogromnej ilości urządzeń i insta­ lacji technicznych, ułatw iających nam życie codzienne i tak przyw ykliśm y do nich, że trudno byłoby nam zre­ zygnow ać z któregokolwiek. Oznaczałoby to cofnięcie się wstecz. Chociaż trzeba sobie szczerze powiedzieć, że nowoczesne w ynalazki wym agają też znacznie w ięk­ szej troski ze strony użytkowników, nierzadko są ka­ pryśne, a nierozsądne korzystanie z nich może się stać przyczyną wypadków. Spróbujmy podać, gdzie i kiedy pojaw iły się po raz pierwszy... 1. elektrow nia

2. kanalizacja m iejska 3. metro 4. uliczna instalacja ośw ietleniow a

22 . WIELCY RYWALE Jakże często ten sam w ynalazek bywa przypisywany różnym osobom. Aby się o tym przekonać, urystarczy zajrzeć do kilku różnojęzycznych encyklopedii. Roz­ bieżności te są jednak czymś norm alnym , bowiem ustalenie pierwszeństw a, zwłaszcza jeśli chodzi o daw ­ ne czasy, to sprawa niezw ykle trudna. N iepoślednią rolę grają tu też am bicje narodowe. Nic też dziwnego, że od łat ciągną się spory o priorytet, dotyczące nie tylko osób, ale naw et państw. Weźmy choćby telegraf elektryczny, w ynaleziony w pierwszej połow ie X IX w. co najmniej 6-krotnie. Poniżej podajem y zestaw „ry­ w ali”. Należy odgadnąć, o jaki w ynalazek chodzi przy danej parze. 1. Birkeland — Mościcki 2. Edison — Łodygin 3. Marconi — Popow 4. Benz — Daim ler

5. Połzunow — W att 6. Santos-D um ont — Zeppelin 7. Galileusz — Huygens

8. Focke — Sikorsky 9. De Laval — Parsons

10. R essel — Sm ith

30

31

23 . ZNANO JUŻ CZY NIE ZNANO? H istorię polityczną znamy jako tako, z historią tech­ niki jest oczyw iście dużo gorzej. Co w ięcej, nawet oso­ by nieźle zorientowane w obu tych dziedzinach nie zaw sze potrafią powiedzieć, jakie fakty historyczne są równoczesne z różnymi w ydarzeniam i z dziejów tech­ niki. Pow ieści i film y historyczne roją się od zabaw­ nych anachronizmów, z których m ało kto zdaje sobie sprawę. Spróbujmy w ięc odgadnąć, czy w m omencie wydarzeń, zestawionych w pierwszej kolum nie, stoso­ wano już urządzenia techniczne, wym ienione w dru­ giej.

1. Pierw sza olimpiada

Żarna obrotowe

2. "Wojny punickie

Koło wodne

3. Upadek cesarstwa rzym skiego

Papier

24 . DZIWACZNE

ZDARZENIA W HISTORII TECHNIKI

Często z powstaniem jakiegoś w ynalazku czy w ybit­ nym w yczynem technicznym wiążą się wydarzenia dziwne, a nawet zabawne. Historia techniki zanotowała przypadki, kiedy najzupełniej błahe w ydarzenia stały się przyczyną dokonania wynalazku. Chodzi tu oczy­ w iście o ostateczny bodziec, konieczny do jego reali­ za c ji Niekiedy komiczna sytuacja pow staw ała przy­ padkowo podczas poważnych doświadczeń, innym razem gdy ktoś chciał przebojem udowodnić słuszność sw ego poglądu. W szystko to składa się na anegdoty, których liczba jest w historii techniki niem ała. Należy podać, z jakim osiągnięciem technicznym wiążą się następujące dziwaczne wydarzenia.

1. Zaw ieszenie statku na moście 2. Zakład o galopującego konia 3. Zgubienie spodni przez eksperym entatorów

4. Panow anie Karola

W ielkiego

4. N iespodziew ane ujęcie przestępcy

5. Pierwsza wyprawa krzyżowa

Kołowrotek

6. Odkrycie Ameryki

Luneta

6. Spuszczenie statku na w odę przez jednego czło­ wieka

7. Rewolucja Francuska

Arytmom etr

7. Doświadczenie z podskakującymi zakonnikami

8. Wiosna Ludów

Silnik elektryczny

8. Broda w plątana w aparat

9. Komuna Paryska

Gramofon

10.

32

Wiatrak

Rewolucja Październi­ kowa

Lotniskowiec

5. „Przeciąganie lin y ” przez statki

9. Uratowanie życia ludzkiego już w

czasie prób

10. W yręczanie się maszyną w.... m odlitw ie

3 — 500 zagadek z h isto rii techniki

33

25 . KTO

POWIEDZIAŁ .. . ?

Kronikarze, pam iętnikarze, a naw et niektórzy am ato­ rzy lubują się w sław nych powiedzonkach, które w szczególnie doniosłych m om entach m ieli w ypowiadać bohaterowie dziejów ludzkości. Istnieją całe kolekcje prawdziwych i sfabrykow anych w późniejszym okre­ sie zdań przypisywanych Cezarowi, Napoleonowi, A le­ ksandrowi W ielkiem u, a także innym pomniejszym aktorom na scenie historii. Oczywiście i historia tech­ niki ma w zapasie sporo takich powiedzonek. Pytanie brzmi: kto i z jakiej okazji powiedział? 1. Heureka! 2. Marylka m iała jagniątko m ałe, jagniątko miało futerko białe...

WAŻNE KSIĄŻKI TECHNICZNE

Dawni m istrzowie, biegli w jakim ś rzem iośle, pilnie strzegli sw ych tajem nic zawodowych, które zapewniał:/ im sław ę i niem ałe zyski. N ikt się nie kw apił z w yja­ wianiem opracowanych m etod produkcji. Wiedza prze­ kazywana była z ojca na syna, z m ajstra na ucznia. Niem niej jednak już w starożytności zaczęły się po­ jawiać pierwsze książki techniczne, służące rozpow­ szechnianiu w iedzy, a po w ynalezieniu druku ich licz­ ba i znaczenie wzrosły. Niektóre z tych dzieł przyczy­ niły się bardzo poważnie do rozwoju określonych ga­ łęzi techniki, niekiedy staw ały się podręcznikami na całe stulecia. Spróbujmy teraz na podstawie podanych poniżej tytułów określić, co to były za dzieła, o czym traktow ały i kto był ich autorem.

3. A leż to istna zupa!

1. De re metallica

4. Jakież to piękne!

1. De architectura libri decem

5. Mr. Watson, proszę tu przyjść. Jest mi pan po­ trzebny.

3. G eom etryja to jest riiiernicka nauka

6. To prawdziwy cud!

5. Artis magnae artilleriae, pars prim a

7. Całe moje życie starałem się usilnie nie zostać m ilionerem . Sądzę, że to m i się udało.

6. Philosophiae naturalis principia mathaematica

8. Czy w ystarczy zaw iesić zasłony w mojej łazien­ ce, aby uchronić się przed pańskim wynalazkiem ? 9. Dla uczonego bomba atomowa tak się ma do energii atomowej, jak krzesło elektryczne do elektryczności. 10

34

26 .

.

... mogą być zbudowane m aszyny do pływania... prowadzone przez jednego człowieka z w ielką szybkością... także... wóz, który będzie się po­ ruszał z niezmierną szybkością bez użycia pocią­ gowego zwierzęcia... m aszyny latające... m aszyny do opuszczenia się na dno morza...

4. Mekánika

7. Perspectiva 8. A rchitekt polski 9. De magnete 10. Cybernetics

27 .

CZY ZAGŁOBA JEŹDZIŁ WINDĄ?

Rozpamiętując dawne czasy, rozkoszując się lekturą powieści historycznych, rzadko próbujem y sobie wyobrazić, jak byśm y się czuli, gdyby nas przeniesiono w którąś z minionych epok, jak znieślibyśm y charak­ teryzujące ją warunki. Bo przecież i Cezar, i Karol W ielki, i Napoleon byli znacznie ubożsi od każdego z nas, jeśli chodzi o m ożliwości korzystania z wygód. Zastanówm y się więc, czy osoby zestaw ione w lewej kolum nie m ogły korzystać z urządzeń zestawionych w kolum nie prawej.

1. Jan Długosz

Okulary

2. Lew Tołstoj

Maszyna do pisania

3. George Sand

Maszyna do szycia

4. Garibaldi

Rower

5. Kapitan Cook

Barometr

6. Karol Dickens

Wieczne pióro

7. Olaf Tryggvason

Kompas

NA OBCZYŹNIE

N iejeden w ynalazca i pionier techniki działał poza gra­ nicami swej ojczyzny. Rozmaite byw ały tego przyczy­ ny. Niektórych nęciły korzystniejsze ustaw y paten­ towe, innych zm uszały do em igracji wydarzenia poli­ tyczne, jeszcze inni szukali za granicą zrozumienia dla sw ych pom ysłów lub w iększych m ożliwości technicz­ nych ich eksploatacji. Zdarzało się i tak, że ludzie, na których nikt nie zw racał uwagi w ojczyźnie (nikt — jak wiadomo — nie jest prorokiem w e w łasnym kraju), dopiero na obczyźnie zdobywali uznanie, sław ę, a nie­ kiedy i fortunę. Na podstawie narodowości, terenu działania i zasadniczego osiągnięcia należy odgadnąć, o kogo chodzi.

1. Chorwat — USA — elektryczny silnik

trójfazowy 2. Anglik — Egipt — zapora na Nilu 3. Amerykanin — Panama — Kanał Panamski

4. Włoch — USA — reaktor jądrowy 5. Grek — Egipt — pompa tłokowa

6. Francuz — Niem cy — kocioł parowy i parostatek

8. Jan Chryzostom Pasek

Ołówek

9. Isadora Duncan

Zamek błyskaw iczny

10. Piast

28 . WYNALAZCY

Pług

7. Anglik — Francja — dziewiarka mechaniczna

5. Francuz — A nglia — tunel pod Tamizą 9. Niem iec — Rosja — telegraf elektrom agnetyczny 10. Francuz — Polska — m echanizacja w łókiennictw a

36

37

29 . CO TO ZA DATY?

30 . POŁĄCZ W PARY !

Jak w historii politycznej, tak i w historii techniki są daty będące niejako kam ieniam i m ilow ym i jej rozwo­ ju. Dat tych nie uczono nas w szkole, ale uważny Czy­ telnik pamięta z pewnością niektóre, choćby z odpo­ wiedzi na poprzednie pytania niniejszej książeczki. W trzech pierwszych kolum nach poniższego zesta­ w ienia podano daty odnoszące się do kolejnych eta ­ pów rozwoju jakiegoś wynalazku. A o jaki konkretnie w ynalazek chodzi, należy samemu zgadnąć, zerkając na kolum nę czwartą.

Ileż to razy patrząc na jakieś urządzenie zachodzimy w głowę, kto je stw orzył i kiedy. Co do niektórych, takich jak np. sam olot czy piorunochron, nie mamy w zasadzie w ątpliw ości, ale jest też m nóstw o takich, o których w łaściw ie nic nie wiem y. Zadanie polega na skojarzeniu odpowiednich w ynalazków z ich w y­ nalazcami.

1. 1771 — 1886 — 1908

Balon

2. 1783 — 1785 — 1931

W ykorzystanie drowej

ją ­

3. 1807 — 1840 — 1897

Kinem atografia

4. 1844 — 1855 — 1866

Opanowywanie kosmosu

Alhazen

2. Cyklotron

Clark

3. Ikonoskop

Hyatt

4. Linotyp

Lawrance

5. Luneta

Lippershey

6. Magnetofon

McCormick

5. 1887 — 1896 — 1920

Parostatek

6. 1895 — 1928 — 1935

Radio

7. Młot parowy

M ergenthaler

7. 1903 — 1919 — 1947

Samochód

8. Poczta pneum atyczna

Nasm yth

8. 1926 — 1936 — 1962

Samolot

9. Soczewka

Poulsen

9. 1942 — 1944 — 1954

Telegraf

10. Żniwiarka

10. 1957 — 1959 — 1961

38

energii

1. Celuloid

Zworykin

Telewizja

39

31 .

SKĄD SIĘ WZIĘŁY NAZWY?

Wiele urządzeń i procesów technicznych posiada naz­ w y czasami dziwaczne, pochodzące na ogół od nazwisk ich w ynalazców, rzadziej od związanych z ich pow ­ staniem m iejscowości. N iektóre, zwłaszcza te naj­ starsze, tak się już przyjęły, że nie dom yślam y się na­ w et, iż pochodzą od imion w łasnych. Inne mają tylko znaczenie historyczne i dawno w yszły z użycia po­ tocznego. W bliskich nam czasach nowo w ynalezio­ nym urządzeniom nadaje się niekiedy nazwy będące skrótem składającym się z pierwszych liter w ielo w y­ razowego ich określenia. Spróbujm y teraz odgadnąć, skąd się w zięły nazwy?

32 . CZYJ TO ŻYCIORYS? Poniżej podano dane biograficzne 10 bardzo w ybitnych wynalazców. Każdy odgadnie z pewnością nazwiska co najmniej 7 z nich. Zabawa tym razem odbywa się w sposób „trzystopniow y”. Informacje w punkcie a, choć precyzyjnie określają daną osobę, są m ało znane, przeto za odgadnięcie na ich podstawie, o kogo chodzi, Czytelnik otrzyma 3 punkty. Punkt b podaje dodatko­ w e informacje i jeśli tym razem ktoś odpowie na py­ tanie, uzyska 2 punkty. Za odgadnięcie nazwiska w y­ nalazcy na podstawie danych zawartych w e w szystkich punktach (a, b, c), otrzymać można tylko 1 punkt. 1.

1. Kocz

6. Colt

2. Dagerotyp

7. Radar

3. Pupinizacja

8. Rentgen

4. Pergamin

9. Pulman

5. Bakelit

a. N ajw ybitniejszy uczony i wynalazca holender­ ski. W 1655 r. ulepszył teleskop, stosując w nim soczewki achromatyczne, co pozw oliło dokładniej zbadać planetę Saturn. b. Odznaczył się na polu fizyki, m atem atyki i astro­ nomii. Próbował zbudować tłokow y silnik pro­ chowy. Na im ię m iał Christian.

10. Cebertyzacja

c. Sform ułow ał falow ą teorię św iatła (1655), zbudo­

w ał zegar wahadłow y (1657), napisał pierwszy podręcznik rachunku prawdopodobieństwa. 2.

a. Szkot, od 1757 r. w ytw arzał instrum enty nauko­ w e dla uniw ersytetu w Glasgow. Zmarł w 1819 r. w Heathfield. b. Dokonał sw ego wynalazku, a następnie ulepszał go w latach 1764— 1782. Od 1774 r. produkował swe m aszyny w spółce z Boultonem w Soho. c. W ynalazł nowoczesną przemysłową m aszynę pa­ rową.

40

41

6.

3.

a. Inżynier francuski, urodził się w 1763 r., popełnił sam obójstwo w związku z kwestionow aniem ory­ ginalności jego w ynalazku. b. Jego w ynalazek wprowadzony w 1792 r. znacznie ułatw ił i przyspieszył łączność między odległym i m iastam i (zastosowano go m. in. na trasie War­ szawa—Petersburg). c. Na imię miał Claude. W ynalazł optyczny tele­

graf semaforowy.

i artysta włoski, urodzony 1452 r. pod Florencją, inżynier w ojskow y Cezara Borgii.

a. Nazywano go „polskim Edisonem ”, m iał na im ię

Jan, pochodził z Krosna i był nauczycielem . b. Większość jego licznych pom ysłów nie docze­ kała się realizacji. W 1895 r. zaprojektował w ła ­ sny system telew izji. W ynalazł jedw abny pan­ cerz kulochronny. c. Pracował głów nie nad w łókiennictw em i filmem. Jego elektryczno-fotograficzna metoda tkania p o ­ zwalała na skopiow anie każdego wzoru w ciągu i/2 godziny. Stw orzył w łasny system film u barw­ nego.

a. Uczony, w ynalazca

b. Jeden z najwszechstronniej uzdolnionych ludzi, pozostaw ił w iele projektów technicznych w yprze­ dzających epokę. c. N am alow ał Damę z łasiczką, pozostaw ił szkice

b. W latach 1816— 1822 przebyw ał w Peru i Costarice. Zajm ował się głów nie transportem i komu­ nikacją.

w ielu ulepszeń w dziedzinie budowy m aszyn, energetyki, komunikacji.

c. Był prekursorem Stephensona, pierwszy rozumiał przyszłość parowozu w połączeniu z torem. Od 1801 r. budował lokom otywy.

a. Nazywano go „czarodziejem” z Menlo Park. Jest

a. Urodzony w Pizie, w łoski uczony i wynalazca.

rekordzistą w ilości dokonanych w ynalazków (ok. 1300 zasadniczych patentów). Jego form alne w y ­ kształcenie ograniczało się do kilku tygodni szko­ ły powszechnej.

Podobno obserwując kołysanie się kandelabru w katedrze pizańskiej odkrył podstawowe prawa ruchu wahadłowego.

b. Na im ię m iał Thomas. B ył gazeciarzem, a potem telegrafistą. c. Wśród licznych jego w ynalazków znajdują się:

fonograf (1877), żarówka (1879), akum ulator elek ­ tryczny niklow o-żelazny (1908).

42

a. Anglik, twórca w ysokoprężnego silnika parowego. Pionier użycia pary w w ielu dziedzinach m. in. w rolnictwie.

b. Na łożu śm ierci w yrzekł podobno: „A jednak się kręci”. Jako gorliw y propagator teorii Koperni­ ka w ięziony przez inkw izycję od 1632 r. c. Odkrył pierścienie Saturna, księżyce Jowisza, fazy Wenus itd. Udowodnił, że prędkość spadania ciał nie zależy od ich ciężaru.

43

2 y ł i pracował w Syrakuzach na Sycylii w III w. p.n.e. Wszystko, co o nim w iem y, przechowało się dzięki jego wrogom. N ajw ybitniejszy grecki przedstaw iciel nauki ści­ słej i techniki, w ynalazł dźwig z układem w ielo­ krążków. Zapoczątkował statykę, budował po­ m ysłow e m achiny wojenne. Odkrył, że ciało zanurzone w cieczy traci pozor­ nie tyle na ciężarze, ile w aży wyparta przez nie ciecz. Zginął z okrzykiem: „Nie ruszaj moich kół!”

Szwed, na im ię m iał A lfred, inżynier chemik, syn producenta nitrogliceryny.

33. NIC NOWEGO POD SŁOŃCEM

Droga od prym ityw nego prototypu do użytecznego w praktyce urządzenia jest często długa i mozolna. A le nie udane czy też częściowo tylko udane ekspery­ m enty również m ają znaczenie dla rozwoju techniki. W szyscy twórcy znanych powszechnie w ażnych w y ­ nalazków, z których ludzkość korzysta w m niejszym lub większym stopniu po dziś dzień, m ieli sw ych po­ przedników. Nie um niejsza to zresztą w cale tytułu tych pierwszych do sławy. Spróbujmy przeto odgadnąć, kto był prekursorem w ynalazców urządzeń zestaw io­ nych w pierwszej kolum nie. Dla ułatw ienia zadania podano czas i m iejsce owych prób.

1. Balon — Hiszpania — 1709

W latach 1863—1867 w ynalazł dynamit, m ateriał wybuchow y bezpieczny w transporcie i m anipu­ lowaniu. W krótkim czasie zrobił na tym m a­ jątek.

2. Kolej żelazna — Anglia (Pennydarran) — 1803

Znaczną część swej fortuny przeznaczył na m ię­ dzynarodowe nagrody (noszące jego imię) przy­ znawane za najw ybitniejsze osiągnięcia nauki i kultury służące dobru ludzkości.

4. Opona pneum atyczna — Anglia — 1845

3. Łódź podwodna — Anglia (Londyn) — 1624

5. Rower — Niem cy (Mannheim) — 1813 6. Samochód — N iem cy (Memmingen) — 1447 7. Sterow iec — Francja (Paryż) — 1852 8. Telefon — Niem cy (Frankfurt n/M) — 1861 Termometr — Bizancjum — 210 p.n.e. 10, Turbina parowa — Egipt (Aleksandria) I w. n.e.

45

34 .

WYNALAZKI — RÓWIEŚNICY

Spośród podanych poniżej w dwóch kolumnach w y­ nalazków zestaw m y odpowiednio pary „rów ieśników ”, a następnie uporządkujmy je chronologicznie, od naj­ starszych do najnowszych. Każdy z w ynalazków dru­ giej kolum ny posiada w trzeciej „rów ieśnika”, pow sta­ łego mniej w ięcej w tym sam ym czasie. Dla ułatw ie­ nia zestaw iono w kolum nie pierwszej odpowiednie daty.

35 . IMIONA

MASZYN

Starożytni sądzili, że każdy przedmiot posiada duszę, osobowość. N adawanie imion przedmiotom m artwym było w ięc rzeczą powszechnie stosowaną. Siady tych w ierzeń i obyczajów przetrwały do dziś i przejawiają się w nadawaniu im ion w łasnych statkom, pojazdom kosmicznym, typom sam olotów czy samochodów. W dziejach techniki często się zdarzało, że w ynalazcy nadawali imiona sw ym konstrukcjom. Poniżej za­ mieszczono kilka przykładów takich „imion” urządzeń technicznych, które przeszły do historii. Jakie urzą­ dzenia nosiły te imiona:

1. Ok. 3000 r. p.n.e.Chomąto

Brąz

2. Ok. 500 r. n.e.

Działa okrętowe

Karabin po­ wtarzalny

1. „Tęcza”

6. „Przyjaciel górnika”

Hygrometr

Koło wodne nasiębierne

2. „Marzenie”

7. „Oko”

4. 1565—1582

Krosno tkackie

Lampa ele­ ktronowa

3. „Charlotte D undas”

8. „Nurek”

5. 1661— 1663

Manometr

Maszyna ele­ ktrostatyczna

4. „Wschód”

9. „Rakieta”

6. 1783— 1786

Most z alum i­ nium

Młockarnia mechaniczna

7. 1839—1840

N aw ozy sztuczne

Tokarka mechaniczna

8. 1860—1861

Silnik spalinowy

Tranzystor

Fototelegrafia

W ielki piec hutniczy

W ykorzystanie energii pływ ów morskich

Wulkanizacja

3. Ok. 1350 r.

9. 1904 r.

10. 1946—1948

46

5. „Żelazny człow iek”

10.

„Przędząca Jenny”

47

36 . MARIAŻ TECHNIKI Z NAUKĄ

37 . WIELCY

Rozkwit techniki, jaki nastąpił w ciągu ostatnich dwóch stuleci, był następstw em jej mariażu z nauką, zw łaszcza w w iekach XVII i XVIII. W tedy to nauka przestała być „czystą nauką” i zaczęła się opierać na doświadczeniu, wkraczając po stuleciach błądzenia na jedyną słuszną drogę poznania rzeczywistości. Z drugiej strony rów nież technika w yszła poza ciasne ramy cechow ego rzem iosła, w ykorzystując zdobycze nauk ścisłych. Dzisiaj związek nauki i techniki jest rzeczą normalną i zrozumiałą dla każdego. Często trudno nawet rozgraniczyć ich zakres. Każda dziedzina techniki opiera się na podstawach naukowych, w szy­ stkie nauki korzystają z nowoczesnej aparatury pow ­ stałej dzięki w ysokiem u poziom owi techniki.

Rozwój cyw ilizacji jest nierozerw alnie zw iązany z ta­ kimi konstrukcjam i inżynierskim i, jak w ielkie bu­ dowle, drogi, m osty, kanały i tunele. Od początków istnienia zorganizowanych społeczeństw ludzkich przedsiębrano tego rodzaju prace. Pierw sze — to ka­ nały nawadniające pola uprawne w dorzeczach Nilu, Eufratu i Tygrysu. Na przestrzeni ostatnich 5000 lat inżynieria św ięci trium fy, przyczyniając się do coraz pełniejszego opanow yw ania przyrody i ułatw iania ży­ cia codziennego. Poniżej wym ieniono kilku najw ybit­ niejszych inżynierów , którzy chlubnie zapisali się na kartkach historii techniki. Kim byli, kiedy żyli i co zbudowali?

1. 1. Jak sfotografowano odwróconą stronę Księżyca?

INŻYNIEROWIE

Eiffel

2. Eupalinos

2. Jak technika pomaga archeologii? 3. K iedy

powstała w Polsce?

pierwsza

uczelnia

techniczna

3. Fontana 4. Freyssinet

4. Co w niosła współczesna technika do medycyny?

5. Imhotep 5. Kiedy i gdzie ogłoszono pierwszy państw owy konkurs naukowy?

7. Sinan

7. Co dało technice odkrycie zjawiska elektrolizy?

8. Mohr

8. Jak technika pomaga filologii?

9. Ferronet

9. Kiedy po raz pierwszy oparto konstrukcję siln i­

ka na obliczeniach teoretycznych? 10.

48

6. Kierbedź

6. Kiedy zaczęto tworzyć nowe pierwiastki i ile ich dotychczas otrzymano?

ia M i’mar

10. Prądzyński

Jak dokonano szczegółowych pomiarów w po­ bliżu planety Wenus?

4 — 500 zagadek z h isto rii techniki

49

38. CO BYŁO WCZEŚNIEJ . . . ?

Na ogół nie zdajem y sobie sprawy z tego, w jakiej kolejności i kiedy pojaw iały się poszczególne osiągnię­ cia techniczne. Inna rzecz, że pytania takie rzadko przychodzą do głow y w spółczesnem u człowiekowi, przyzwyczajonem u raczej do korzystania z osiągnięć techniki niż roztrząsania problem ów towarzyszących ich powstawaniu. Gwoli jednak rozrywki spróbujmy odpowiedzieć, który w ynalazek pow stał wcześniej?

39 . WYCZYNY I REKORDY W yczyny i rekordy w różnych dziedzinach techniki, takie jak m aksym alna prędkość, wysokość, głębokość (zanurzenia lub wiercenia), zasięg czy pokonanie w y­ jątkowo trudnej trasy, nie są wprawdzie sam e osiąg­ nięciam i techniki, ale nigdy nie stałyby się faktem dokonanym bez postępu tej ostatniej. Tak to jednak bywa, że rekordziści zdobywają często znacznie w ięk­ szą sław ę niż twórcy urządzeń, które um ożliw iły im te w yczyny. N ależy odpowiedzieć, kto i kiedy...

1. Arm ata czy rakieta

1. pierwszy sam otnie przeleciał nad A tlantykiem

2. Lampa łukow a czy lampa naftowa

2. ustanowił rycznym

3. Zegar sprężynowy czy zegar w ahadłowy

rekord

w zlotu

balonem

stratosfe­

3. pierwszy przepłynął pod lodami Bieguna

Pół­

nocnego 4. Balon czy pojazd parowy 4. uzyskał rekordowe zanurzenie w oceanie

5. Uprawa ziem i czy użycie m etali 5. pierwszy opłynął A frykę 6. Koło garncarskie czy koło jezdne 6. pierwszy przeleciał balonem nad A tlantykiem 7. Maszyna do pisania czy telefon

7. posiada aktualny rekord długości lotu kosmicz­

nego

8. Rower czy kolej żelazna

8. pierwszy „orbitował” poza kabiną pojazdu kos­ micznego

9. Koło wodne czy wiatrak

10 . Piorunochron czy termom etr

9. pierwszy odbył podróż dookoła świata 10. pierwszy trafił rakietą... w Księżyc

50

4*

51

40 . LEGENDY O TECHNICE

41 . CORAZ PRĘDZEJ

Znane jest i chyba słuszne powiedzenie, że w każdej legendzie tkw i ziarno prawdy. D latego też legendy mogą być traktowane jako interesujące przyczynki do historii powstania niektórych bardzo dawnych w y ­ nalazków czy też doskonalenia procesów produkcyj­ nych. Często, kiedy odrzuci się balast cudowności czy po prostu sym bolikę w ystępującą w legendach, można z dużą dozą prawdopodobieństwa domyślać się rze­ czyw istego wydarzenia, które legło u podstaw każdej z nich. Należy odpowiedzieć, jakiego dotyczą osiąg­ nięcia albo o czym informują legendy „techniczne” o:

W m iarę rozwoju kom unikacji staruszka Ziemia staje się coraz m niejsza. W ykorzystując rozm aite rodzaje energii i doskonaląc środki komunikacji, człowiek osią­ ga dziś prędkości, które jeszcze niedawno w ydaw ały się nieosiągalne. U łatw ia to znakomicie w ym ianę han­ dlową i kulturalną, um ożliwia podróże, staje się jed­ nym z czynników zbliżających narody. Poniższa grupa pytań dotyczy różnych etapów rozwoju komunikacji.

1. Prom eteuszu 2. Sw. Kindze

1. Co to była „tablica z tam aryszku” stosowana w żegludze rzecznej? 2. Kiedy pow stały pierw sze pasażerskie linie lo t­

nicze?

3. Dedalu i Ikarze 4. W ielkim Ju 5. Bertholdzie „Czarnym”

3. Kiedy i gdzie pojaw iły się pierwsze tram waje

elektryczne?

6. Szym onie Magu 7. Nadaniu herbu Jastrzębiec

4. Czy w kom unikacji lądowej stosowano żagiel?

8. Złotym runie

5. Gdzie i kiedy powstał wóz na kołach?

9. Zabiciu przez Edypa ojca 10. Spaleniu rzymskiej floty za pomocą zw ierciadeł

6. Kiedy wprowadzono odrzutowce do obsługi pa­ sażerskich linii lotniczych? 7. Gdzie i kiedy pow stały pierwsze transkontynen-

talne linie kolejowe? 8. Gdzie najdawniej zorganizowano sieć dróg i za­ prowadzono ich klasyfikację? 9. Kiedy pojaw iły się przepisy ograniczające ruch

drogowy? 10. Kiedy po raz pierwszy dokonano przelotu dookoła

Ziem i bez lądowania?

52

53

42 . UJARZMIONE DEMONY Rozwój techniki położył kres niszczycielskiej działal­ ności żyw iołów, zaprzągł do pożytecznej pracy groźne siły przyrody. Z ich pomocą m ógł człowiek zw ielo­ krotnić sw e w łasne siły, szybkość poruszania się oraz zaoszczędzić sobie w iele w ysiłku. Groźne do niedawna żywioły, niby ujarzmione demony, muszą dziś pokornie spełniać w olę czarodzieja — człowieka. Poniżej w y­ mieniono 10 takich „dem onów”. N ależy je ułożyć w kolejności, w jakiej zostały przez człowieka zaprzę­ gnięte do pracy.

1. Elektryczność

6. Słońce

2. Energia jądrowa

7. Sprężystość

3. M agnetyzm

8. Wiatr

43. PROJEKTY „NA WYROST”

Od dawna człowiek zdaje sobie sprawę z wielkich m ożliwości rozwoju nauki i techniki. Jest też w stanie w ybiegać m yślą naprzód i przynajmniej w sferze fan­ tazji rozwiązywać różne zagadnienia. N ie należy się jednak zbyt w iele spodziewać po tego rodzaju planach. Jakieś jedno w ielkie odkrycie może gruntow nie zm ie­ nić nasz pogląd na św iat, sprawić, że zadania dzisiaj niew ykonalne staną się czymś dziecinnie łatwym. Projekty „na w yrost” można podzielić na bliższe i dalsze. Pierw sze leżą już często dziś w granicach m ożliwości technicznych i na przeszkodzie w ich reali­ zacji stoi głów nie brak jedności całej ludzkości. Za­ stanówm y się, co w iem y o dawnych i dzisiejszych projektach fantastycznych:

1. Lotów m iędzygwiezdnych 2. Balonu próżniowego (1670) 4. Ogień 5. Para

9. Woda 19- Zwierzęta

3. W yprawy na planetę Mars (1950) 4. Mostu w iszącego w W arszawie (1820) 5. Lotów m iędzyplanetarnych (1898) 6. Czołgu (około 1483) 7. Siłow ni elektrycznej w Cieśninie Gibraltarskiej 8. Perpetuum m obile 9. Turbiny parowej (1629) 10. Latającej łodzi podwodnej

54

55

44 . H IS T O R IA T E C H N IK I W L IC Z B A C H

45 . M IA R Y

W liczbach obrazujących stan techniki na poszczegól­ nych etapach dziejów ludzkości orientujem y się jesz­ cze m niej niż w historii rozwoju techniki. Dane licz­ bowe są istotne dlatego, że ukazują w sposób oczy­ w isty stan techniki w określonej epoce i pozwalają na daleko idące porównania, które w ogromnej w ięk ­ szości przypadków świadczą o postępie. Bywa jednak i tak, że osiągnięcia sprzed stuleci wytrzym ują porów ­ nanie ze współczesnym i. A oto pytania.

W każdym cyw ilizow anym społeczeństw ie ludzkim obow iązyw ały zaw sze m ia ry długości i ciężaru. W szy­ stk ie one z reg u ły o p ierały się na w y m iarach różnych części ciała ludzkiego (np. stopa, łokieć), płodów ro l­ nych itp. Z czasem zaczęto reg u lo w ać różne dziedziny życia i w ydaw ać odpow iednie ustaw}'. Były to po­ czątki naszego dzisiejszego, niezw ykle rozbudow anego sy stem u norm . P o d an a niżej g ru p a p y ta ń dotyczy tego w łaśnie zagadnienia.

1. Ile wody dziennie otrzym yw ał starożytny Rzym w czasach sw ego rozkwitu?

1. D laczego nasze m ia ry k ąto w e i czasow e o p arte są na system ie sześćdziesiętnym ?

2. Jaki rodzaj napędu przeważał w fabrykach Kró­ lestw a Polskiego w 1320 r.? 3. Jaka jest objętość i ciężar W ielkiej Piramidy w Giza? pasażerów przewiozła Kolej W arszawsko-W iedeńska w pierwszym roku sw ego istnienia?

2. Ja k i k ra j p ierw szy w p ro w ad ził w zajem n ie po­ w iązane je d n o stk i m iary długości, objętości i cię­ żaru? 3. Co to je st u k ład CGS i k to go zaproponow ał?

4. Ilu

5. Jaka była łączna długość dróg rzymskich?

6. Ile samochodów posiadała Polska przed ostatnią wojną? 7. Ile osób dziennie podróżuje dzisiaj sam olotom ? 8. Ile kół wodnych pracowało w Polsce w' X V I w. i jaka była ich łączna moc? stopniu zw iększył się udział maszyn w w ytw arzaniu energii w ciągu ostatnich stu lat?

4. Co m ierzyło się w jed n o stk ach li? 5. Ja k i je st n ajnow szy w zorzec m e tra i kiedy go przy jęto ? 6. K to i k iedy p ierw szy zm ierzył wdelkość Ziem i? 7. Czym się ró żn ią i kiedy p o w stały sk ale te m p e ra ­ tu ry oznaczone F, C i K? 8 . S kąd pochodzi m ila?

9. W jakim

10. Ile

razy wzrosła długość linii kolejow ych na św iecie w ciągu ostatnich 100 lat?

56

9. K to i kiedy w p ro w ad ził calow y sy stem gw intów ? 10. Czego m ia rą b y ł ta len t?

57

48. OBAWY PRZED NOWOŚCIAMI TECHNICZNYMI

W iele w ynalazków spotkało się z przyjęciem nader niechętnym . Przyczyny były rozm aite i często leżały w sferze zjaw isk społecznych. By w ym ienić choćby w alkę chałupników angielskich z wprowadzaniem no­ woczesnych m aszyn, które odbierały im chleb. N ie­ rzadko motorem w ystąpień przeciw rozpowszechnia­ niu tego czy innego wynalazku była też ciemnota, po­ pierana nieraz przez uznane instytucje i autorytety. A czasami był to po prostu lęk, niejasne przeczucie, że nowy w ynalazek przyniesie z sobą zniszczenie i śmierć. Na szczęście w iększość w ynalazków nie oka­ zała się tak straszna i dziś służą one ogólnemu dobru. A le dawne obawy p ozo sta ły ... na kartkach pożółkłych gazet.

47 . ROZPOWSZECHNIANIE WYNALAZKÓW

Nie wystarczy dokonać wynalazku. Po to, aby rzeczy­ w iście przyczynił się on do rozwoju cyw ilizacji, musi przede w szystkim ulec rozpowszechnieniu. W daw­ nych czasach wym iana m yśli technicznej przebiegała niezw ykle powoli. W ynalazki potrzebowały w ielu stu­ leci na przebycie drogi do niezbyt naw et oddalonych krajów, a do niektórych zakątków globu ziem skiego nie docierały w cale. W m iarę rozwoju komunikacji i handlu, rozpowszechnianie nowości technicznych uległo przyspieszeniu, ale i dzisiaj jeszcze z rozmai­ tych powodów nie w szędzie docierają one dostatecznie szybko. Poniższe pytania dotyczą w łaśnie problemu upowszechniania dorobku technicznego. 1. Czy Inkowie znali koło przed najazdem konkwi­ stadorów?

1. Kto przeciw staw iał się budowie w ieży Eiffla? 2. Co to był „Locomotive A ct”?

na poszczególnych kontynentach?

3. Czego obawiano się w związku z wyprowadzeniem kolei żelaznej?

3. Ile miast na św iecie posiadało m etro w 1900 r.?

4. Kiedy rozpoczęto w alkę z zadym ianiem miast?

4. Kiedy zaczęto w Polsce nadawać program tele­

wizyjny?

5. Kto pierwszy przestrzegał przed zgubnym i dla zdrowia skutkam i podróży balonowych?

5. W ilu krajach wypuszczano balony już w 1784 r.?

6. Kiedy po raz pierwszy w ładze urzędowo zaka­ zały eksploatacji wynalazku?

6. Czy Egipcjanie w 3000 r. p.n.e.?

7. Jaką trakcję projektowano dla pierwszej pol­ skiej linii kolejowej?

7. Kiedy pojaw ił się pierwszy w ielki piec hutniczy

8. W jakiej dziedzinie techniki najczęstsze były przypadki celow ego niszczenia nowych maszyn?

8. Czy pod Grunwaldem użyto armat?

9. D laczego prześladowano m nicha Cypriana z Pod­

hala? <0. Co to znaczy „schowanie wynalazku pod sukno”?

58

2. Gdzie i kiedy pow stały pierwsze linie kolejow e

znali

wóz

na

kołach

w Rosji?

9. Kiedy transatlantycka pasażerska komunikacja lotnicza dorównała morskiej? 10. W jakim

kraju przeprowadzono elektryfikację w rekordowo krótkim czasie?

59

48 . KULISY

HISTORII TECHNIKI

W dziejach techniki m iały m iejsce najrozm aitsze w y­ darzenia zakulisowe. Zdarzało się, iż jedne państwa wykradały drugim tajem nice produkcyjne, że pory­ wano specjalistów itp. N iektóre z tych tajnych przed­ sięw zięć m ogłyby stanow ić tem at pow ieści krym inal­ nych, jako że nie brakowało w nich trupów, a bohate­ rom zaw sze groziła śm ierć lub co najmniej w ięzienie. Zdarzało się też, że urządzenia techniczne w ykorzy­ styw ano do oszukiwania bądź zabijania ludzi. A oto kilka pytań dotyczących takich sensacyjnych w y­ darzeń.

49 . TECHNICZNE

Zdarza się, że syn dziedziczy po ojcu nie tylko kolor oczu czy wzrost, ale także uzdolnienia i zam iłowania. W historii techniki m am y trochę tego rodzaju przy­ kładów, niektóre z nich odnoszą się naw et do trzech pokoleń. Syn nie zaw sze w stępow ał w ślady ojca, a w w iększości przypadków nie osiągał w yników tej samej klasy. Innym razem w ybitne zdolności dawały znać o sobie dopiero w drugim czy trzecim pokoleniu. Poniżej zestawiono kilka „dynastii” wynalazców . Na­ leży w ym ienić członków każdej z nich oraz dziedziny ich działalności.

1. Jak przełam ano chiński monopol na produkcję jedwabiu?

1. Stephenson

2. Kto przem ycił m echanizację w łókiennictw a z A n­ glii do USA?

2. Darby

3. Jakich tajem nic w ojskow ych strzegły: państwo H etytów i Bizancjum?

3. Brunei

4. W jaki sposób Turzonowie udoskonalili m etody hutnicze w Polsce?

4- Li

5. Który ze znanych techników starożytności zaj­ m ował się fabrykacją cudów w św iątyniach egipskich?

5. Campbell 6. Czeriepanow

6. Kiedy powstała gilotyna i skąd pochodzi jej nazwa?

7. Caccia

7. Czemu służył w XVII w. w ynalazek latarni m a­ gicznej?

8. W asiutyhski

3. W jaki sposób wyposażono Wersal w lustra w e­ neckie?

9. W hitney

9. D laczego kolosy Memnona w itały jękiem wschód słońca?

„DYNASTIE”

10. Claude

10. Jaki w yścig naukow o-techniczny m iał decydu­ jące znaczenie dla losów II w ojny św iatow ej?

60

61

50 .

JUTRZEJSZA HISTORIA

Na zakończenie naszej w ędrówki po historii techniki, sprawdźmy stan naszej w iedzy w dziedzinie aktual­ nych osiągnięć, przewyższających na ogół w szystko, co wydarzyło się w dziejach tej dziedziny. Żyjemy w okresie niezw ykle szybkiego postępu, a ponieważ panuje moda na rekordy, pytania dotyczyć będą 10 cudów w spółczesnego świata. W iele z nich zapewne niedługo przejdzie do historii. A le w tej chw ili są to jeszcze osiągnięcia niezrównane. Jak się nazywa i gdzie się znajduje?

1.

N ajw yższy gmach

2. Most o największej rozpiętości przęsła 3. Najpotężniejsza siłownia 4. N ajw iększy statek 5. N ajszybszy samolot

6. Najwyższa zapora wodna 7. N ajdłuższy tunel drogowy

8. Najdłuższa wisząca kolejka linowa 9. Najpotężniejszy lodołamacz 10.

Najdłuższy kanał żeglowny

ODPOWIEDZI 62

63

1. KTÓRA DZIEDZINA STARSZA? 1. Najstarszą z w ym ienionych gałęzi techniki jest chemia spożywcza. Pierw szym jej zastosowaniem było użycie ognia w okresie m iędzy 1 000 000 a 600 000 lat temu. Początkow o ludzie um ieli zapewne jedynie pod­ trzym yw ać ogień pow stały w skutek uderzeń pioru­ nów czy wybuchu wulkanów. Dopiero ok. 100 000 lat tem u nauczono się go rozniecać. Opanowanie ognia legło u podstaw technologii spożyw czej: pieczenia i go­ towania pokarmów, a w późniejszym okresie pozw o­ liło na w ypalanie glinianych garnków. Od co najmniej 25 000 lat człowiek używa naturalnych barwników; w epoce neolitu zaczął stosow ać procesy ferm entacyj­ ne do produkcji chleba i napojów w yskokowych. 2. Następna z kolei jest budowa maszyn. Pierw szą m aszyną był w ynaleziony kilkadziesiąt tysięcy (ok. 60 000) lat tem u łuk. Stanow i on pierwszy w dziejach przykład celow ego m agazynowania energii. Zw iększa­ jąc kilkakrotnie zasięg rażenia, łuk znakomicie ułatw ił polowanie. 3. W łókiennictwo, a w łaściw ie jedna z jego dzie­ dzin — tkactwo, pow stało w tzw. okresie oryniackim (25 000 — 14 000 p.n.e.). Przedtem człowiek odziewał się w skóry. Ok. 5000 r. p.n.e. zaczęto się na Bliskim W schodzie posługiwać krosnami. Pierw sze warsztaty tkackie pojawiły się w Egipcie w połow ie II tysiąc­ lecia p.n.e. Surowcam i używ anym i przez najdaw niej­ szych tkaczy były len i wełna.

dopiero z chw ilą zaprzęgnięcia do pracy wiatru. Na Bliskim W schodzie stosow ane początkowo pęki krza­ ków przekształciły się w połowie IV tysiąclecia p.n.e. w tkane żagle. 6. Rolnictwo. Ok. 6000 lat p.n.e. zaczęto celowo uprawiać jadalne rośliny. M iejscem narodzin rolnictwa była zapewne Palestyna i Syria, później rozwinęło się cno w urodzajnych dolinach Nilu, Eufratu i Tygry­ su, Indusu oraz Huang-ho. Człowiek zaczął zrywać z koczowniczym trybem życia i osiadać na stałe na roli. Nastąpił rozwój kultury m aterialnej, co w pły­ nęło na oblicze cyw ilizacji. 7. W związku z osiadłym trybem życia człow iek przystąpił do budowy sztucznych schronień — domów. Budownictwo jest w ięc logiczną konsekw encją rolnic­ twa. Początkowo ograniczało się do ziem ianek. Później powstały duże trapezoidalne lub owalne budynki z drewna i trzciny m ieszczące całe rody i żyw y inw en­ tarz. Ok. 6000 lat p.n.e. powstały słynne osady palowe na jeziorach szwajcarskich. Przed 4000 lat p.n.e. za­ początkowano budownictw o wodne: kopano kanały nawadniające, sypano groble i tamy. 8. Następna jest komunikacja lądowa. P ierw ­ szym środkiem transportu były tzw. włóki — dwa kije złączone końcami pod kątem (tu układano ciężar), ciągnięte za w olne końce, oraz sanie, być może znane w północnej Europie już w okresie m ezolitu, na pewno zaś ok. 5000 r. p.n.e., jako że z tych czasów zachowały się ślady ich płóz na torfowiskach Skandynawii. N a­ stępnie zaczęto używać zwierząt w ierzchowych i jucz­ nych, a w połowie IV tysiąclecia p.n.e. w ynaleziono koło jezdne i w ykorzystano siłę pociągową zwierząt.

5. Żegluga narodziła się zapewne w w yniku obser­ w acji płynącego z prądem wody pnia, który był chyba pierwszym środkiem kom unikacji wodnej. Musiało upłynąć sporo czasu, zanim ok. 6000 r. p.n.e. zaczęto się posługiwać łodziam i-dłubankam i wykonanym i z wydrążonego pnia. Kije, którymi nadawano kieru­ nek owej prałodzi, przekształciły się z czasem w w io­ sła i ster. Prawdziwa żegluga rozpoczęła się jednak

9. H utnictwo narodziło się w ubogiej w kamień i drewno Mezopotamii ok. 4000 lat p.n.e. M etale uwa­ żano początkowo za rodzaj kamienia i trzeba było prawdopodobnie szczęśliw ego zbiegu okoliczności, aby odkryć ich najcenniejsze zalety: topliwość i kowalność. Pierw szym m etalem , który na w iększą skalę zaczęto w ytapiać z rud, była miedź. W IV tysiącleciu p.n.e. za­ stosowano znacznie doskonalszy od niej brąz (stop m iedzi z cyną). 10. Pierw sze zdobycze w dziedzinie energetyki to w ykorzystanie energii w iatru (żagiel) oraz zastoso­ w anie „żywych silników ” — zwierząt pociągowych. Oba te osiągnięcia m iały m iejsce w połowie IV ty ­ siąclecia p.n.e. na Bliskim Wschodzie. Energię wody zaczęto w ykorzystyw ać znacznie później, w I w. p.n.e.

64

5 — 500 zagadek z h isto rii techniki

4. Mniej w ięcej sprzed ok. 20 000 lat p.n.e. datują się początki górnictwa krzem iennego. Z krzem ienia wyrabiano broń i narzędzia. Sięgnięto w głąb ziemi w skutek wyczerpania się zasobów odpowiedniego do obróbki kam ienia na jej powierzchni. Rozkwit górnic­ twa krzem iennego przypada na epokę neolitu.

65

2. KOMU ZAWDZIĘCZAMY? 1. Cegła jest w ynalazkiem Sum erów, najdaw niej­ szych cyw ilizow anych m ieszkańców Mezopotamii. Pow stała w skutek braku na tym obszarze takich m a­ teriałów budowlanych, jak kamień czy drewno. Przed 3000 lat p.n.e. osiadłe na roli rody zaczęły form ować z m ułu rzecznego i gliny regularne cegiełki; suszyły je na słońcu. W ciągu następnych stuleci nauczono się w ypalać cegły za pomocą ognia, co zapewniało im w iększą w ytrzym ałość i wodoodporność. 2. Kompas trafił do Europy z Chin za pośrednic­ twem Arabów. Według niektórych na w pół legendar­ nych podań w ynaleziono go w „Państwie Środka” przed 2000 r. p.n.e. Pierw sza pewna w iadom ość głosi, że „wózek wskazujący południe” skonstruował w 235 r. n.e. słynny wynalazca chiński Ma Cziun, twórca ponadto pompy łańcuchowej, balisty łukowej i teatru lalkowego, poruszanego siłą wody. W żeglu­ dze kompas znalazł zastosow anie dość późno, bo w 1117 r. 3. W ynalazcami kotw icy są Grecy, aczkolwiek za­ kotw iczenie przy użyciu kam ienia uwiązanego na linie znali już Egipcjanie ok. 3000 r. p.n.e. W VII w. p.n.e. pojaw iły się kotw ice drewniane w kształcie podwójne­ go haka obciążonego ołowiem. Od VI w. p.n.e. stosow a­ no już kotwice m etalowe, zbliżone kształtem do dzisiej­ szych lub przypom inające odwrócone parasole (w ypeł­ niano je kam ieniam i lub workami z piaskiem). W szy­ stkie zawieszano na linie; łańcuch kotwiczny wpro­ wadzili dopiero Rzymianie. 4. Hindusi budowali m osty w iszące na żelaznych łańcuchach już ok. 400 r. Z konstrukcją tą za pośred­ nictw em wędrownych m nichów buddyjskich zapoznały się Chiny, gdzie zaczęto wznosić podobne m osty po­ czynając od VIII w. W europejsko-am erykańskim krę­ gu cyw ilizacji m osty w iszące na żelaznych łańcuchach zaczęto budować dopiero w końcu XVIII w.

w całej Europie (w X II w. przodowała Skandynawia, później Hiszpania i inne kraje śródziemnomorskie). 6. Nie później niż w I w. p.n.e. Scytowie w ynaleźli w yściełane siodło zakończone kulą i łękiem , bardzo wygodne w użyciu. Przedtem jeździec siedział po pro­ stu na poduszce przymocowanej rzem ieniam i do koń­ skiego grzbietu i łatw o spadał z konia przy zmianach prędkości. Rzym ianie przysw oili sobie siodło scytyj­ skie w okresie późnego cesarstwa. 7. Strzemiona w ynaleźli najprawdopodobniej ok. 100 r. p.n.e. Sarm aci, zam ieszkujący w ówczas równiny dzisiejszej Rosji na północ od Kaukazu. Zapewniając oparcie nogom, pozwalały one jeźdźcowi na używanie broni kłującej (włócznia czy kopia), co umożliwiło wykorzystanie siły bojowej kawalerii. N iew ątpliw ie dzięki strzemionom Sarmaci zadali w I w. n.e. ciężkie klęski Scytom i stali się groźnymi przeciwnikami nawet dla legionów rzymskich.

8. Szkło w ynaleźli Egipcjanie, choć często przypi­ suje się to Fenicjanom, którzy następnie rozwinęli technikę jego wyrobu. Już ok. 2000 r. p.n.e. w Egipcie i Mezopotamii produkowano glazurę (która w istocie rzeczy była w łaśnie szkłem), stosując ją do celów zdobniczych. Przed 1600 r. p.n.e. zaczęto wytwarzać szklane butelki, okręcając na rdzeniu rozgrzany pręt szklany, a następnie stapiając go i polerując. W y­ dm uchiwanie naczyń szklanych pojaw iło się w Syrii w I w. p.n.e. 9. Pionierami sztucznej szczęki byli podobno Etrus­ kowie, lud zam ieszkujący obszary Półw yspu A peniń­ skiego m iędzy rzekami Padem i Tybrem. W okresie ok. 800—350 p.n.e. panowali oni nad Italią. Etruskowie posiadali znaczną w iedzę medyczną, jak o tym św iad­ czą znalezione przez archeologów m odele poszczegól­ nych organów ciała ludzkiego. Można na tej podsta­ w ie przypuszczać, że również sztuczne szczęki były w łaśnie takim i modelami.

wą, używ ali podobno m ydła jeszcze przed opanowa­ niem tych obszarów przez Rzym, co nastąpiło w I w. Nie w iem y jednak, w jakim stopniu m ydło to było podobne do dzisiejszego. Pierw sze pew ne wzm ianki o m ydle, jakiego obecnie używamy, pochodzą z końca IV w., a już ok. 800 r. w ytw arzano je powszechnie

10. Hetyci, potężny lud zam ieszkujący część Azji M niejszej i północną Syrię w okresie 1800—800 p.n.e., jako pierwsi zaczęli ok. 1400 r. p.n.e. w ytapiać na sze­ roką skalę żelazo z rud (proces ten w ynaleźli zapewne Chalibowie, zam ieszkujący Armenię). Wytop żelaza stanow ił wówczas tajem nicę państwową. Przez pe­ w ien okres m onopol na broń żelazną zapew niał H e­ tytom przewagę militarną nad każdym przeciwnikiem .

66

5*

5. Celtowie, zam ieszkujący Galię i Europę środko­

67

3 . NAZWY UWIECZNIAJĄCE

typ zaw ieszenia już ok. 150 r. n.e. i jako w ynalazcę w ym ieniali Ting Huana.

1. Śruba A rchim edesa — urządzenie do podnoszenia wody lub rozm aitych m ateriałów sypkich, oparte na zasadzie obrotu powierzchni śrubowej (ślimacznica). W ynalazek ten przypisyw ano powszechnie w ielkiem u uczonemu, inżynierow i i w ynalazcy greckiem u Archim edesow i (ok. 287—212 p.n.e.) z Syrakuz, jednak w rze­ czyw istości urządzenie to znano w cześniej. W staro­ żytności stosowano je do odwadniania kopalń.

5. Silnik D iesla — coraz szerzej stosowany w ko­ m unikacji i przem yśle silnik spalinow y na ciężkie paliw a płynne o sam oczynnym zapłonie. W suwie sprężania tłok spręża do ciśnienia kilkudziesięciu at­ m osfer zassane uprzednio powietrze, które ogrzewa się w skutek tego do tem peratury ok. 800°. Wówczas specjalna pompa w tryskuje do cylindra ropę naftową, która natychm iast się zapala i wprawia tłok w ruch w steczny. Silnik ten skonstruował Niem iec Rudolf D iesel (1858—1913) w latach 1892—1897.

WYNALAZCÓW

2. Termometr Fahrenheita — pierwszy termom etr rtęciowy, zbudowany ok. 1720 r. przez zam ieszkałego w Holandii gdańszczanina, Gabriela Fahrenheita (1686— 1736). Przyrząd ten okazał się znacznie dokład­ niejszy od stosowanych przedtem term om etrów alko­ h o l o w y c h . Fahrenheit w prowadził na swym term o­ m etrze skalę 212-stopniową; 0° — odpowiada najniż­ szej tem peraturze zim y 1709 r. w Gdańsku (—32°C), 212° — punktow i wrzenia wody. Skalą tą posługują się do dziś A nglicy i Amerykanie. 3. Gruszka Bessem era — to potoczna nazwa kon­ wertora, dużego pojemnika o kształcie zbliżonym do gruszki, służącego do w ytw arzania stali. Konwertor w ypełnia się płynną surówką, a w ięc żelazem, zaw ie­ rającym od 2 do ok. 7% w ęgla, następnie zaś prze­ dmuchuje przez płynną m asę powietrze. Zawarty w powietrzu tlen łączy się z węglem , w skutek czego procentowa zawartość tego ostatniego w żelazie zm niejsza się do ułamka procentu. Takie żelazo jest w łaśnie stalą. Metodę w ynalazł Anglik Henry Bessem er (1813— 1898) i wprow adził do hutnictwa w 1856 r. 4. Zaw ieszenie Cardana — zam ocowanie pozw ala­ jące ustaw ić oś swobodnie obracającego się ciała w do­ w olnym kierunku. Składa się ono z dwóch rucho­ m ych obracających się pierścieni. Stosuje się je w przyrządach żyroskopowych (pilotach autom atycz­ nych, żyrokompasach itp.). W ynalazek przypisuje się w łoskiem u m atem atykow i, lekarzow i i astrologowi Geronimo Cardano (1501—1576), który, jak można są­ dzić, oparł się na notatkach Leonarda da Vinci (1452—1519). Warto zaznaczyć, że Chińczycy znali ten

68

6. Licznik Geigera, zwany też licznikiem Geigera-M iillera — najpospolitsze urządzenie do w ykryw a­ nia i badania prom ieniowania jonizującego. Składa się z rurki w ypełnionej gazem (mieszaniną argonu i pary alkoholu), w której biegnie cienki drucik odizolowany od obudowy. Między tym drucikiem a obudową panuje napięcie elektryczne ok. 1000 V. Przelatująca cząstka jonizująca powoduje law inow e wyładowanie. Przyrząd ten skonstruow ał w 1909 r. fizyk niem iecki Hans Geiger (1882— 1945), a w 1923 r. ulepszył go przy współudziale Erwina W. Mullera (ur. 1911). 7. Turbina Peltona — natryskowa turbina wodna, stosowana do dziś w elektrow niach wodnych. Stru­ mień wody w yrzucony z dyszy rozdzielany jest w niej przez specjalne czarki, rozm ieszczone na tarczy w ir­ nika, na dwie sym etryczne strugi odchylone w zglę­ dem siebie niem al o 180°. W ynalazł ją w 1880 r. A m e­ rykanin Lester A. P elton (1829—1908). Turbiny takie stosuje się przy wj^sokich spadach (wyłącznie ponad 40 m). W spółczynnik ich sprawności dochodzi nawet do 90%.

8. Stos Volty — pierwsza bateria elektryczna. Fizyk w łoski Alessandro Volta (1745—1827) zbudował w 1800 r. ogniwo elektryczne, które nazwał galw a­ nicznym na cześć sw ego rodaka Luigi A. Galvaniego (1737—1798), odkrywcy tzw. elektryczności zwierzęcej. Następnie zestaw ił baterię tych ogniw, tworząc tzw. stos Volty. W ynalazek ten opiera się na różnicy po­ tencjałów m iędzy dwiem a płytkam i z różnych m etali (np. cynku i miedzi) zanurzonymi w roztworze kwasu.

69

9. Tarcza Nipkowa — pierwsze urządzenie, które um ożliw iło analizę (rozbiór na poszczególne punkty jasne i ciemne) i syntezę obrazów. Była to w praw dzie m etoda m echaniczna, niem niej jednak pozw alała na realizację transm isji telew izyjnych. Skonstruow ał ją w 1884 r. Niem iec, Paul N ipkow (1860—1940). Urządze­ nie składało się z okrągłej tarczy, w której spiralnie (od obwodu do środka) w ycięte były m ałe otworki. Z jednej strony tarczy um ieszczano (bądź rzutowano) obraz, który m iał być przesłany, z drugiej — komórkę fotoelektryczną. Przy obrocie tarczy otworki przesu­ w ały się po kolei na tle obrazu i na fotokomórkę pa­ dało w danej chw ili św iatło od jednego tylko jego elem entu. Tarcza N ipkow a znalazła zastosow anie w pierwszym praktycznym system ie telew izyjnym Szkota Johna L. Bairda (1926). 10. Św ieca Jabłoczkowa — ulepszona lampa łukowa, w ynaleziona w 1876 r. przez fizyka rosyjskiego Pawła N. Jabłoczkowa (1847—1894). Zamiast powszechnie w ówczas stosow anego m echanizm u zegarowego, zbli­ żającego do siebie końce elektrod w m iarę ich w ypa­ lania się, Jabłoczkow zastosow ał w swej lam pie elek ­ trody równoległe, przedzielone separatorem z masy ceramicznej. Łuk palił się w ięc aż do całkow itego zu­ życia elektrod, nie wym agając żadnej regulacji. Św iecę zasilał prąd zm ienny, prąd stały bowiem powodowałby nierównom ierne wypalanie się elektrod.

4.

BRACIA — WYNALAZCY

1. Anglik, John W. Brett (1805—1863), przeprowa­ dził w 1850 r. pierwszy podmorski kabel telegraficzny przez kanał La Manche między D over i Calais. P o­ m agał mu w tym brat Jacob. Co prawda wcześniej, bo w 1842 r., Sam uel Morse (1791—1872) ułożył odci­ nek kabla podwodnego na dnie portu nowojorskiego, ale linię tę trudno w łaściw ie nazwać podmorską. D zie­ ło braci Brett m iało znacznie w iększe znaczenie, za­ pew niając łączność A nglii z kontynentem . 2. Rosjanie — bracia Dubinin:

W asilij, Gerasim i Makar, chłopi pańszczyźniani ze w si Niżnaja Ładicha w guberni w ładim irskiej, skonstruowali w 1823 r.

70

pierwszą na św iecie instalację przem ysłową do desty­ lacji ropy naftowej w Mozdaku na Kaukazie. Urzą­ dzenie składało się z kotła, w którym podgrzewano ropę, miedzianej rury i wężownicy, gdzie produkty destylacji ulegały skropleniu. Jednorazowo z 40 w ia ­ der ropy naftowej otrzym ywano 16 wiader nafty. i. Amerykanie — bracia Dureya: Frank i Charles, synowie farmera ze stanu M assachusetts, zbudowali w 1892 r. pierwszy w USA samochód benzynowy. W ypróbowali go w kwietniu tegoż roku na ulicach m iasta Springfield, w yw ołując ogromne zamieszanie. Następny, znacznie już doskonalszy samochód braci Dureya, odbył swą pierwszą podróż 22 w rześnia 1893 r. Osiągnięcia am erykańskie na polu m otoryzacji, acz­ kolw iek nieco opóźnione w stosunku do Europy, m iały jednak spore znaczenie dla dalszego rozwoju samocho­ du. 4. Holenderscy szlifierze soczewek — bracia Janssen: Johannsen i Zaharias, uważani są za w ynalazców mikroskopu. M ieli oni dokonać tego dzieła ok. 1590 r. Nie mamy jednak całkowitej pewności, czy konstruk­ cja mikroskopu jest rzeczyw iście ich zasługą. Wiemy tylko, że przyrząd ten narodził się w końcu XVI w. w Niderlandach. 5. Francuzi — bracia Lumière: A uguste (1862—1954) i Louis J. (1864—1948) są w ynalazcam i kinematografu, pierwszego praktycznego aparatu do nakręcania i w y ­ św ietlania film ów. Pierw szy publiczny seans film ow y m iał m iejsce 28 grudnia 1895 r. w podziemiach parys­ kiego Grand Café. Pokaz, na który złożyło się kilka króciutkich film ów , spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem publiczności i zapoczątkował rozkwit ki­ nematografii.

6. Przem ysłow iec francuski André M ichelin (1853— 1931) w 1891 r. w ynalazł wraz ze sw ym bratem Edouardem (1859— 1940) rozbieralną oponę z dętką, która została zastosowana do powozów w 1894 r., a w 1895 r. do samochodów. André interesow ał się również lotnic­ twem. 7. Francuzi — bracia Montgolfier: Jacques E. (1745— 1799) i Joseph M. (1740— 1810) są twórcami pierwszego balonu. W ykonali go z papieru i napełnili ogrzanym powietrzem . Wzbił się on w powietrze

71

5 czerwca 1783 r. w m ałym m iasteczku Annonay w po­ łudniowej Francji. Udany eksperym ent w yw ołał w iel­ kie zainteresow anie i szybko znalazł licznych naśla­ dowców. Bracia M ontgolfier przeprowadzili następ­ nie w iele doświadczeń z balonam i w łasnej konstrukcji. 8. A m erykanie — bracia Rust: John D. (1892—1954) i Maci Donald (ur. 1900) skonstruow ali w 1936 r. nie­ zw ykle wydajny autom atyczny zbieracz bawełny. Urządzenie pozwalało w ciągu 7,5 godziny zebrać tyle kwiatu bawełnianego, ile norm alnie zbierał najlepszy robotnik przez 5 tygodni. Użyteczność zbieracza spraw ­ dzono na jednej z farm stanu M issisipi, lecz nie w pro­ wadzono go do m asowego użycia w obawie przed bez­ robociem. Znalazł on natom iast szerokie zastosowanie w ZSRR. 9. N iem cy — bracia Siem ens: E. Werner (181S— 1892), Charles W. (1823—1883) i Friedrich (1326— 1924) tylko niektóre pom ysły realizow ali w spólnie, na ogół działali indyw idualnie. N ajw ybitniejszą postacią był Werner, twórca telegrafu elektrycznego z sam o­ czynnym przerywaniem (1846), w ynalazca m iny pod­ wodnej z zapalnikiem elektrycznym (1848), prądnicy samowzbuanej (1866), tram waju elektrycznego (1879). Zastosow ał on prąd elektryczny do poruszania kro­ sien tkackich (1879) i kolejek w kopalniach (1882). Charles współpracował z Wernerem przy w ynalazku galw anoplastyki (1842) i zakładaniu kabli transatlan­ tyckich (zaprojektował specjalny statek do tego celu „Faraday”). W 1856 r. opracował m etodę regeneracji ciepła w piecach hutniczych. W pracach tych poma­ gał mu najm łodszy brat, Friedrich. 10. A m erykanie — bracia Wright: O rville (1871— 1948) i Wilbur (1867—1912) zbudowali pierwszy prak­ tyczny samolot z silnikiem benzynowym . Pierw sze ich udane loty odbyły się 17 grudnia 1903 r. w m iejsco­ wości K itty Hawk w północnej Karolinie. Najdłuższy przelot tego dnia w yniósł 260 m i trw ał 59 sekund. W 1904 r. bracia Wright dokonali ok. 10 lotów, osią­ gając odległości do 4,5 km, w 1905 r. czas trwania lo­ tów w ynosił już do 1,5 godz., a zasięg do 39 krn.

5.

GEOGRAFICZNE NAZWY W TECHNICE

1. Bengalskie ognie — kolorow e ognie sztuczne, przypadkowo nazwano bengalskimi, dlatego że Euro­ pejczycy zetknęli się z nimi po raz pierw szy w łaśnie w Bengalu w 1757 r. W rzeczyw istości ojczyzną ich są Chiny, gdzie znano je i stosowano już w X w.

2. Chińska porcelana — ceramika w ypalana z bia­ łej glinki i chińskiego kamienia, której podstawowym i cechami są: nieskazitelnie biały kolor, przeświecanie i m etaliczny dźwięk. Początki produkcji porcelany w Chinach sięgają pierwszych stuleci n.e., dopiero ok. 700 r. zaczęto w ytw arzać prawdziwą porcelanę, w dzi­ siejszym rozumieniu tego słowa. Chiny ciągnęły po­ ważne zyski z handlu porcelaną, posiadając na nią monopol. Do Europy w znaczniejszych ilościach za­ częła ona docierać dopiero w XVII w. 3. Damasceńska stal — stal kuta o specjalnej struk­ turze i w yglądzie, doskonała na klingi broni (mieczy, szabel, sztyletów). W średniowieczu produkowano ją w okolicach Damaszku. Jej skład i technologiczne m e­ tody wytw arzania były w ów czas tajemnicą strzeżoną zazdrośnie przed konkurencją. 4. Grecki ogień —• „cudowna broń” bizantyjska, w y ­ naleziona podobno przez K allinikosa z Heliopolis w 673 r. Stanow iła m ieszaninę siarki, soli kamiennej, ropy naftow ej, asfaltu i palonego wapna, rzucaną na nieprzyjaciela w postaci płonącej strugi, za pomocą ręcznych m iotaczy. Skuteczna była zwłaszcza w bitw ie morskiej, w ów czas zapalała się przy zetknięciu z w o­ dą. Dzięki niej zniszczono atakującą Binzancjum flotę arabską w 687 i 716 r. oraz ruską w 941 r. 5. Lejdejska butelka — pierwszy kondensator elek­ tryczny, m ający postać butelki, ładowany za pośrednic­ twem gwoździa przeprowadzonego przez korek. W yna­ leźli ją w 1745 r. pracujący całkowicie niezależnie: N ie­ m iec, Ewald G. von K leist (1700—1748) i Holender z Lejdy (stąd nazwa) Pieter van M usschenbroek (1692— 1761).

6. Norym berskie jaja — potoczna (i raczej później­ sza) nazwa pierwszych zegarów sprężynowych produ­

72

73

kowanych w XVI w. w Norymberdze, posiadających ja­ jow aty kształt. Zastosowanie sprężyny um ożliwiło zna­ czne zm niejszenie rozmiaru zegarów oraz pozwoliło na korzystanie z nich w ruchu i w dowolnym ich położe­ niu. Jaja norymberskie są pierwowzorem późniejszych zegarków kieszonkowych i dzisiejszych ręcznych. 7. Portlandzki cem ent — stosowana jeszcze dzisiaj nazwa pierwszego cem entu, w ynalezionego w 1824 r. przez angielskiego murarza Josepha Aspdina (1779— 1855). Przym iotnik „portlandzki” zawdzięczać należy kolorowi owego cementu, zbliżonem u do barwy natu­ ralnego kamienia, w ystępującego w okolicach Portlandu.

8. Saska porcelana — porcelana z kaolinu, w yna­ leziona przypadkiem w pierwszych latach XV III w. w M iśni przez Johanna F. Bóttgera (1682—1719) w trakcie daremnych prób otrzymania złota dla A ugu­ sta Mocnego. Saska porcelana stała się od razu po­ ważną konkurentką porcelany chińskiej. August m ógł być zadowolony ze sw ego alchemika, bowiem towar ten był w ówczas cenniejszy od złota. August, krótko przed odkryciem Bóttgera, oddał królowi pruskiemu cały pułk wojska za chiński serw is złożony z 48 sztuk. 9. Tulski sam owar — przyrząd służący do gotow a­ nia w ody na herbatę, szczególnie popularny w Rosji. N ajlepsze sam owary produkowano w słynnych za­ kładach m etalow ych w Tule, 200 km na południowy zachód od Moskwy, począwszy od XVIII w. W daw­ nych czasach nie mniej od sam owarów znano tulskie strzelby m yśliw skie. 10. Tyryjska purpura — niezw ykle cenny i poszu­ kiw any w starożytności barwnik naturalny, którym Fenicjanie farbowali tkaniny, m. in. chińskie jedwabie przed rzuceniem ich na rynek śródziemnomorski. U zy­ skiwano go ze specjalnego gatunku ślim aków, w y stę­ pującego na wybrzeżu syryjskim w okolicach Sydonu i Tyru. Z 8000 ślim aków uzyskiw ano zaledw ie 1 g tego barwnika, toteż tkaniny purpurowe były niezw ykle drogie. Nic dziwnego, że stały się oznaką w ładzy kró­ lew skiej. Początki tego przem ysłu sięgają 1000 r. p.n.e.

74

6 . „CUDZE CHWALICIE,

SWEGO NIE ZNACIE ..

1. Erazm z Zakroczymia, prawdopodobnie z pocho­ dzenia Włoch, zbudował w latach 1568—1573 z pole­ cenia króla Zygm unta Augusta pierwszy most przez W isłę w W arszawie. Most był konstrukcją drewnianą, m iał 500 m długości i 6 m szerokości. Opierał się na 18 podporach stałych na palach oraz 5 pływ ających (dla um ożliwienia przepływu statków). Był to jeden z najdłuższych i najbardziej pom ysłowych drewnia­ nych m ostów ówczesnej Europy. Stale uszkadzany przez krę, przetrw ał do 1603 r., kiedy ostatecznie zniosła go fala. 2. Kazimierz Siem ienow icz, znakom ity artylerzysta, rodem z Litwy, pom agał królowi W ładysław ow i IV modernizować arm ię polską. W sw ym dziele Artis magnae artilleriae pars prim a (Wielkiej sztuki arty­ lerii część pierwsza), wydanym w Am sterdamie w 3650 r., podał pierwszy w dziejach projekt rakiety wielostopniowej (bez której niem ożliw e byłyby dzi­ siejsze osiągnięcia kosmiczne), a także w iele innych pom ysłów wyprzedzających epokę, jak baterie rakie­ tow e czy stabilizatory typu delta. 3. Jedną z pierwszych maszyn do liczenia zaw dzię­ czamy m ieszkańcowi Hrubieszowa, Abraham owi Ster­ nowi (1768— 1842), utalentow anem u w ynalazcy, odkry­ temu i popieranemu przez Stanisław a Staszica. W 1812 r. zbudował on m aszynę w ykonującą 4 podsta­ w ow e działania, w 1817 r. m aszynę do wyciągania pierwiastków, a następnie połączył je w jedną kon­ strukcję. Posiadała ona w iele cech nowoczesnych ary­ tmometrów: cyfry w yskakujące w okienkach, napęd korbą, dolną część przesuwającą się w stosunku do górnej, ostrzegawczy dzwonek itp. Ponadto Stern był autorem w ielu innych wynalazków i udoskonaleń, głów nie przyrządów geodezyjnych i m aszyn rolniczych. 4. Aptekarz galicyjski Ignacy Łukasiew icz (1822— —1882), badając w łasności ropy naftow ej, w padł na pom ysł wykorzystania jej do ośw ietlenia. Jego lampy naftow e zapłonęły po raz pierwszy 31 lipca 1853 r. w jednym z lw ow skich szpitali. Łukasiew icz był jed­

75

nak głów nie pionierem i organizatorem górnictwa oraz przem ysłu naftowego. Polska kopalnia ropy w Bóbrce koło Krosna (1854) była pierwszą na świecie. 5. Konstruktorem m ostu nad Niagarą, tzw. Inter­ national Bridge, był Kazim ierz Stanisław Gzowski (1813—1898). Od 1846 r. obyw atel kanadyjski, stał się czołowym pionierem budowy sieci komunikacyjnej (kolejowej, drogowej i wodnej) w tym kraju. Zbudo­ w any przezeń w 1873 r. m ost nad wodospadem Niagara połączył Kanadę z USA. Zasługi Gzowskiego oceniono wysoko: otrzymał tytuł Sir, a w 1963 r. poczta kanadyjska uczciła 150-lecie jego urodzin w y ­ daniem specjalnego znaczka.

6. Ernest M alinowski (1808—1899), absolw ent pa­ ryskiej Szkoły Dróg i M ostów, od 1852 r. rozwinął energiczną działalność inżynierską w Peru. N ajw aż­ niejszym jego dziełem było zbudowanie w latach 1872—1876 najwyższej na św iecie linii kolejowej przez Andy, łączącej odciętą dotąd od św iata prowincję Montanię z wybrzeżem Pacyfiku. Długość tej kolei w ynosiła 218 km, a jej m aksym alne w zniesienie 4763 m. W iele odcinków m iało niepraktykowane przedtem znaczne spadki. Podczas budowy linii dokonano w ielu pionierskich prac inżynierskich, zbudowano 30 m ostów i w iaduktów oraz 62 tunele (łącznej długości 6 km). 7. Hydrauliczny taran w iertniczy skonstruował w 1902 r. W acław W olski (1865— 1922). Urządzenie to oparł na zasadzie w ykorzystania energii kinetycznej słupa wody będącego w ruchu (przez zam knięcie od­ powiedniego zaworu). Powodow ało to silne uderzenie świdra w dno otworu wiertniczego. Taran W olskiego znalazł zastosowanie w kraju (Śląsk 1903, Borysław 1905—1908) i za granicą (W estfalia i Kaukaz 1904). Był niezw ykle w ydajny jak na owe czasy; w W estfalii w y ­ w iercono szyb głębokości 650 m w ciągu 446 godz. Szerszem u rozpowszechnieniu się wynalazku stanęły na przeszkodzie niesprzyjające warunki ekonomiczne w Galicji w latach 1905—1908.

3. Kazimierz w 1910 r. pierwszą reporterskich. 1917 kroniki lotniczej z

76

Prószyński (1875—1945) skonstruował ręczną kamerę film ow ą do zdjęć r. w yzyskano ją do nakręcenia frontu zachodniego. Do w ażnych

osiągnięć naszego w ynalazcy należą też m. in. tzw. obturator (1909), czyli przesłona usuwająca męczące dla oka drgania obrazu film owego, zmorę pierwszych kinomanów, oraz popularna, tania kamera film owa „Oko” (1914). 9. Rudolf M odrzejewski (1861—1940), syn znakomi­ tej polskiej aktorki H eleny M odrzejewskiej, był jed­ nym z najw ybitniejszych konstruktorów m ostów na św iecie. W USA działał pod nazw iskiem Ralph Modjeski. N ajwspanialszym jego dziełem był zbudowany w 1926 r. m ost w iszący przez rzekę D elaw are długości 2900 m, o rozpiętości przęsła 534 m. M odrzejewski jako pierwszy wprow adził sprężyste stalow e pylony do zawieszania lin nośnych zam iast stosow anych przedtem sztyw nych, m urowanych wież. 10. Stefan W ładysław Bryła (1886—1943), wybitny inżynier okresu m iędzywojennego, zbudował w 1928 r. pierwszy w Europie m ost spawany na rzece Słudwi pod Łowiczem.. Mimo niew ielkiej rozpiętości (27 m) konstrukcja ta m iała poważne znaczenie jako praca pionierska. Konstrukcje spawane pozwalają na oszczęd­ ność stali w porówmaniu z nitow anym i i obecnie są stosowane na całym św iecie. Inne osiągnięcie Bryły to w arszawski drapacz chmur „Prudential”. W 1943 r. Bryła zginął z rąk okupanta za udział w tajnym nau­ czaniu.

7. CZYM SIE WSŁAWIŁY W DZIEJACH TECHNIKI 1. Bajkonur — to m iejscowość związana nie tyle z historią, co z dniem dzisiejszym , a nawet jutrem techniki. Znajduje się tam radziecki kosmodrom, skąd startują pojazdy kosmiczne, m. in. słynne „W ostoki” i „Woschody”, Bajkonur leży w Kazachstanie, na północo-wschód od Jeziora Aralskiego.

2. Alamogordo — to pustynia w stanie N ow y Mek­ syk, gdzie 16 lipca 1945 r. dokonano pierwszej eksplo­ zji bomby atomowej, zbudowanej przez zespół uczo­ nych am erykańskich pod kierownictwem Roberta Op­

77

penheim era (ur. 1904). Eksplozja wykazała, że nie grozi człow iekow i „głód” paliw, naw et po wyczerpaniu za­ sobów w ęgla kamiennego, ropy naftowej i gazu ziem ­ nego. 3. W A uteuil pod Paryżem m ieszkał i tw orzył je­ den z najw ybitniejszych w ynalazców przełomu X IX i X X w., Polak Stefan D rzew iecki (1844—1938). N aj­ ważniejsze z jego osiągnięć to: zbudowanie jednej z pierwszych łodzi podwodnych (1877), a następnie wprowadzenie licznych udoskonaleń w konstrukcji okrętów podwodnych; prace w dziedzinie lotnictw a, m. in. teoria śmigła (1909), budowa sam olotu „kaczka” (1911) wyposażonego w autom atyczne urządzenia s ta ­ bilizacyjne, wprowadzenie tuneli aerodynam icznych do badań konstrukcji lotniczych. Umierając, zapisał pań­ stwu polskiem u swą pracownię w Auteuil. 4. W Krzemionkach Opatowskich na K ielecczyźnie istniała w epoce neolitu ogromna kopalnia krzem ienia pasiastego, doskonałego surowca, z którego w ykony­ wano wówczas narzędzia. N ajw iększy rozkwit tej ko­ palni przypada na okres 3000—2000 p.n.e. Zachowało się z niej ponad 700 szybów o głębokości 4—10 m, czę­ sto połączonych z sobą chodnikami. Krzemień tutaj w ydobyw any docierał na Morawy i nad środkową Łabę.

5. Soho pod Birmingham zasłynęło na cały św iat z produkcji pierwszych nowoczesnych maszyn paro­ w ych Jam esa Watta (1736—1819). W ynalazca zawiązał w tym celu w 1774 r. spółkę z inżynierem M atthew Boultonem (1728—1809), w łaścicielem m anufaktury w Soho. W toku tej współpracy w ytw arzano coraz doskonalsze m aszyny parowe. Od 1788 r. pracowała tam również mennica bijąca m onety, m. in. dla Sierra Leone, Indii i Rosji. W 1802 r. zakłady w Soho ośw ietlił lam pam i gazowym i W illiam Murdock (1754— —1839). 6. W Mili Rock w pobliżu N ew Haven (stan Con­ necticut) rozpoczął w 1799 r. pracę pierwszy w dzie­ jach zakład przem ysłowy, stosujący m asową produk­ cję z części zamiennych. Wynalazca am erykański Eli W hitney (1765—1825) zrealizow ał tu zam ówienie rządu USA na 10 000 znorm alizowanych m uszkietów. Na

78

owe czasy był to zarówno przewrót jakościow y w dzie­ dzinie m etod produkcji, jak i przedsięw zięcie na n ie­ spotykaną skalę. 7. Niem ieckie m iasto Moguncja zw iązane jest z po­ czątkami europejskiego drukarstwa. Tutaj Johannes Gutenberg (1399—1468), od 1445 r. stosujący prasę drukarską, w ydał w 1455 r. swą słynną dwutom ową Biblię obejmującą 1282 strony druku (po 42 wiersze na każdej stronie). Druk narodził się w cześniej w Chi­ nach (drzeworytowy ok. VII w., czcionkowy w X I w.).

8. W m iejscow ości Obnińsk, leżącej w obwodzie kałuskim ZSRR, 27 czerwca 1954 r. rozpoczęła pracę pierwsza na św iecie przem ysłowa elektrow nia jądro­ wa. Udane próby zastosowania energii jądrowej do wytw arzania prądu elektrycznego datują się od 1951 r., jednak elektrow nia jądrowa w Obnińsku była pierw ­ szym zakładem, który wdączono do m iejskiej sieci elektroenergetycznej. Moc elektrow ni w ynosiła 5 MW. Zużycie uranu na dobę w ynosiło ok. 30 g, co stano­ w iło równowartość 100 t węgla. 9. M enlo Park leży w stanie N ew Jersey, ok. 40 km od N owego Jorku. W 1876 r. założył tu swój ośrodek naukowo-badaw czy jeden z najw iększych wynalazców ostatnich czasów Thomas A. Edison (1847—1931), po­ siadacz ponad 1300 patentów zasadniczych. Zbudował tutaj i w yposażył pierwsze naprawdę nowoczesne la­ boratorium. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat, dzięki wspaniałym osiągnięciom Edisona i jego z e ­ społu, Menlo Park zasłynęło na całym świecie.

10. W Świerku pod W arszawą uruchomiono w 1958 r. pierwszy polski doświadczalny reaktor jądrowy „Ewa” 0 mocy 2 MW (w 1964 r. moc „Ewy” zw iększono do 4 MW.). Urządzenie zbudowano przy wydatnej pomocy ZSRR. „Ewa” posiada już dwie m łodsze siostry: „Annę” 1 „Marylę” (obie 1963 r.) Prace ośrodka jądrowego w Świerku mają na celu przygotowanie kadry inży­ nieryjno-technicznej, która będzie u nas w niedale­ kiej przyszłości budować i obsługiwać przem ysłowe siłow nie jądrowe. Analiza sytuacji paliw ow o-energe­ tycznej w ykazała bowiem , że ok. 1980 r. (nawet przy wzroście wydobycia w ęgla o 70%) wystąpią w Polsce niedobory roczne w w ysokości 5,3 • 10® t węgla.

79

8. PARY

MIEJSCOWOŚCI

1. Cenzor Appius Claudius Caecus zbudował w 312 r. p.n.e. pierwszą rzym ską drogę bitą długości ok. 180 km, łączącą Rzym z Kapuą. Drogę tę od jego im ienia na­ zw ano via Appia. Nawierzchnia jej składała się z kilku warstw : kamienia łamanego, tłucznia, żwiru, piasku i bruku z w ielobocznych płyt kamiennych. Dzięki so­ lidnej budowie przetrwała na w ielu odcinkach do dziś. 2. W ielki mur chiński był potężnym system em obronnym na północnej granicy państwa. Budowę jego zapoczątkował w 215 r. p.n.e. cesarz Szy-H uang-ti. Mur ciągnął się od tw ierdzy Szanhaikuan nad Morzem Żółtym do okolic m iasta Tunhuang w Chinach pół­ nocno-zachodnich. W ielokrotnie niszczony, przebudo­ w yw any i wzm acniany, ostateczną postać otrzymał dopiero w początkach XVI w. Mur ma ok. 3000 km długości, 6 do 16 m wysokości, 6 do 8 m szerokości. Co ok. 150 m w zm acniały go w ieże, a co ok. 10 km w ysokie baszty obserwacyjno-sygnalizacyjne.

3. Biegły w sztuce budowlanej m istrz Jarosław zbudował na rozkaz W ładysława Jagiełły w K ozieni­ cach rozbieralny m ost ly ż w o w y (rodzaj mostu ponto­ nowego na łodziach) pod nadzorem starosty radom ­ skiego Dobrogosta Czarnego z Odrzywołu. W 1410 r. m ost ten ustawiono pod Czerwińskiem , a w tedy w szystko w ojsko królew skie suchą nogą przeszło W isłę i najcięższe działa po nim przeprowadzono, a m ost ani drgnął pod ich ciężarem...” — pisał Jan Długosz. N astępnie most rozebrano i przewieziono do Płocka. 4. Pierw szy praktyczny parostatek kołowy, „Cler­ m ont”, zbudowany przez Am erykanina Roberta Fultona (1765— 1815), odbył w 1807 r. swą pierwszą podróż rzeką Hudson z Nowego Jorku do Albany (ok. 160 km). Trwała ona 32 godziny. W yczyn ten wzbudził w ów czas sensację i zapoczątkował szybki rozwój żeglugi pa­ rowej w USA, od 1815 r. uprawianej już tam pow ­ szechnie. 5. 27 w rześnia 1825 r. otwarto pierwszą na św iecie publiczną linię kolejową długości 18 km dla przewozu osób i towarów m iędzy angielskim i m iastam i Stockton i Darlington. Zbudował ją w latach 1823—1825 George

80

Stephenson (1781—1848). Zastosowano na niej trakcję m ieszaną, parową i konną. W dniu otwarcia kolei lokomotywa Stephensona „A ctive” poprowadziła po­ ciąg z 34 w agoników o łącznym ciężarze 80 t, z pręd­ kością dochodzącą do 20 km/godz. 6. 30 kw ietnia 1881 r. lw ow ianin Henryk Machul­ ski przeprowadził za pomocą sw ego udoskonalonego aparatu transm isję telefoniczną koncertu z Żółkwi do Lwowa, na odległość ok. 30 km. Impreza zakoń­ czyła się pełnym sukcesem . „Utwory w ykonane w Żół­ kwi były słyszane w sali tak, jak gdyby artyści śpie­ w ali w przybocznym pokoju” — pisała ówczesna pra­ sa. Najpoważniejszym osiągnięciem M achalskiego było udoskonalenie m ikrofonu przez wprow adzenie doń sproszkowanego węgla, co zw iększyło zakres modu­ lacji, elim inując zakłócenia. 7. Rosyjski inżynier M ichał Doliwo-Dobrowolski (1862—1819), em igrant polityczny, zbudował w N iem ­ czech -w 1891 r. pierwszą przesyłow ą linię prądu zm ien­ nego w ysokiego napięcia. Za jej pośrednictwem udało mu się przesłać prąd trójfazowy z miejscovrości Laufen do odległego o 170 km Frankfurtu nad Menem. Prąd był dwukrotnie transformowany; raz w Laufen, gdzie jego napięcie powiększano z 95 do 16 000 V, drugi raz we Frankfurcie, gdzie obniżano je do 110 V, S. Na trasie Paryż — Rouen odbył się 22 lipca 1894 r. pierwszy w historii w yścig automobilowy z udziałem 21 m aszyn napędzanych silnikam i paro­ w ym i i spalinowym i. Tylko 4 z nich nie ukończyły rajdu. Zwycięzca, Francuz hr. Albert de Dion (1856— —1946), przebył dystans długości ok. 130 km w 6 go­ dzin 38 minut, ostatni zawodnik w 13 godzin.

9. Anglicy John W. Alcock (1842—1919) oraz Arthur W. Brown (1886— 1943) dokonali 15 czerwca 1919 r. pierwszego przelotu sam olotem nad A tlantykiem (pół­ nocnym) z m iejscowości St. John’s w Nowej Fundianaii (Kanada) do Clifden w Irlandii. Lot trw ał 16 godzin 12 minut. Wyczyn ten ukazał ogromne mo­ żliw ości komunikacji lotniczej i przyczynił się do wzrostu zainteresowania nią na całym świecie. 10. W 1955 r. przy współpracy U SA i "Wielkiej Bry­ tanii ułożono pierwszy transatlantycki kabel telefo­

6 — 500 zagadek z h isto rii tec h n ik i

81

niczny. Jego odcinek biegnący po dnie A tlantyku z Clarenville (Nowa Fundlandia) do Oban (Szkocja) ma 3600 km długości. Jest to linia dwukablowa ze wzm acniakam i co 70 km. odpowiadająca now oczes­ nym wymogom ożywionej łączności m iędzy Europą i Ameryką.

9.

PRAWDZIWE ZAWODY WYNALAZCÓW

1. Czech A lojzy Senefelder (1771—1834), syn zna­ kom itego aktora, początkowo również próbował swych sił na scenie. Stw ierdziw szy jednak, że nie zostanie gwiazdorem, przyłączył się do wędrownej trupy. Pra­ gnąc w ydrukować własną sztukę, na którą nie mógł znaleźć w ydaw cy, zaczął rozm yślać nad sposobem po­ w ielenia jej w prosty i tani sposób. W trakcie prób wpadł w 1796 r. na pomysł litografii przy użyciu ka­ m iennych płyt. 2. Dyplom ata i inżynier francuski, Ferdinand Lesseps (1805—1894), zbudował w latach 1859—1869 Kanał Sueski długości 160 km, łączący morza Śródziemne i Czerwone. Zachęcony tym sukcesem, Lesseps zało­ żył następnie Tow arzystw o Budowy Kanału Panam skiego, które jednak zbankrutowało w 1889 r.

3. Anglik Richard Arkwright (1732—1792), który w 1767 r. w ynalazł m echaniczną przędzarkę skrzydeł­ kową do ciągłego przędzenia, a następnie udoskonalał ją, stosując jako napęd kolejno: konie, energię wodną i wreszcie m aszynę parową (ok. 1790), w latach 1750— —1767 był fryzjerem w Bolton. W 1769 r. opatentował pierwszą zgrzeblarkę, a w 1780 r. w ynalazł tzw. n ie­ doprzędzarkę, która służy do przędzenia wstępnego. 4. Kowal chiński Pi Szeng (995—1055) wprow adził w 1041 r. do drukarstwa pierwsze pojedyncze czcionki ruchome. W ykonywał je z wypalonej gliny oraz z dre­ wna. Pozwoliło to na w ielokrotne wykorzystanie tych sam ych czcionek do drukowania rozmaitych tekstów (poprzednio stosowano płyty drewniane lub kamienne z w yrytym na nich całym tekstem). W końcu XIV w. pojaw iły się w Korei czcionki m etalow e (z brązu).

82

5. Amerykański artysta malarz Sam uel F. B. Morse (1791— 1872) w ynalazł w latach 1832—1837 praktyczny system telegrafu elektrom agnetycznego i wprowadził specjalny alfabet składający się z kombinacji kropek i kresek, używany do dziś. W 1838 r. udało mu się za pomocą sw ego telegrafu przesłać depeszę na odległość ok. 16 km. W 1844 r. otwarto pierwszą m iędzym iasto­ wą linię telegrafu M orse’a między W aszyngtonem a Baltimoore.

6. Francuski ogrodnik Joseph Monier (1823—1906) m iał kłopoty ze skrzyniam i i donicami dla dużych drzewek. P ostanow ił w ykonyw ać je z betonu, jako m ateriału nie ulegającego gniciu, ale i te często pę­ kały na kawałki, rozsadzane rozrastającym i się korze­ niami roślin. Roztropny ogrodnik zaczął w ięc wzm ac­ niać te betonowe donice w ew nętrznym i żelaznym i prę­ tam i i w ten sposób w 1867 r. stał się twórcą nowego, niezw ykle dzisiaj ważnego m ateriału budowlanego, żelazobetonu. 7. A ngielski pastor Edmund Cartwright (1743—1823) rozpoczął w 1784 r. doświadczenia nad m echanizacją tkactwa. Wobec znacznej m echanizacji przędzalnictwa w ówczesnej Anglii, stosowane powszechnie tkactwo ręczne (chałupnicze) nie mogło sprostać zapotrzebo­ waniom przem ysłu i wym agało modernizacji. P race Cartwrighta uw ieńczyło powodzenie. W 1785 r. udało mu się skonstruować pierwsze praktyczne krosno m e­ chaniczne, które następnie ulepszał. Mechanizacja tkactwa w yw ołała m asowe protesty rękodzielników, którzy m. in. podpalili pierwszą tkalnię wyposażoną w 500 w arsztatów Cartwrighta. 8. Słynny astronom gdański XVII w., Jan H ew e­ liusz (1611—1687), był z dziada pradziada piwowarem. Żyjąc 300 lat tem u, m usiał sam konstruować rozmaite przyrządy, m. in. szlifow ać soczewki do teleskopów. Zajmując się praktycznie optyką, zbudował w 1637 r. lunetę załamaną pod kątem prostym. Zm ianę biegu promieni powodowało w niej płaskie zwierciadło, ustawione pod kątem 45°. Uczony nazwał swój w yna­ lazek polemoskopem i przypuszczał, że znajdzie on za­ stosow anie wojskow e. Nie pomylił się. Polem oskop był pierwowzorem peryskopu, używanego do dziś przez okręty podwodne. 9. Cukiernik francuski, Nicolas F. Appert (1749— —1841), zaobserwował, że podgrzewanie produk­

6*

83

tów spożywczych w naczyniu zam kniętym hamuje procesy ferm entacyjne i gnilne. W 1804 r. zorganizo­ w ał produkcję i sprzedaż „żywności w butelkach”. B yły to początki puszkowania łatw o psujących się ar­ tykułów spożywczych. W ynalazek przyszedł w samą porę, gdyż ułatw iał aprow izację w ojsk francuskich, toteż w 1810 r. przyniósł A ppertowi nagrodę. Od tego m omentu zaczęła się produkcja konserw na szeroką skalę. Partię takich w łaśnie konserw, pozostawioną przez badaczy arktycznych z początków X IX w., zna­ leziono w 87 lat później i stwierdzono, że nadają się do spożycia. 10. Szkocki weterynarz-chirurg, John B. Dunlop (1840—1921), zam ieszkały w Belfast w północnej Irlan­ dii, szukając sposobu na uratowanie grządek sw ego ogródka przed trzykołowym rowerkiem syna, wpadł w 1887 r. na pom ysł nałożenia na koła rowerka pneu­ m atycznych opon. 7 grudnia 1888 r. opatentow ał swój w ynalazek. Ta zabawna często przytaczana h i­ storyjka nie trafia jednak w sedno rzeczy. Głów­ nym celem Dunlopa bowiem było złagodzenie w strzą­ sów pojazdu. W 1890 r. Dunlop rozpoczął produkcję opon dla pojazdów na skalę handlową, ale bez w ięk ­ szego powodzenia. Dopiero później, w skutek rozpow­ szechnienia się motoryzacji, produkcja opon przynio­ sła duże zyski nowem u w łaścicielow i przedsiębiorstwa Dunlopa.

10. KOBIETY W HISTORII TECHNIKI 1. 3 czerwca 1784 r. z okazji w izyty króla szwedz­ kiego Gustawa III w Lyonie, Francuzka Elżbieta Thible, odbyła wraz z malarzem Fleurandem 45-minutową podróż balonem, osiągając w ysokość ok. 2700 m. Ów­ czesna prasa podkreślała jej aktyw ny udział w przed­ sięw zięciu: „... ona albowiem przez cały ten latania przeciąg nieustraszona, ona zawsze sobie przytomna, ona na w szystkie okoliczności przezorna, ona na w szystkie przypadki baczna, ona do pracy wr rozża­ rzaniu piecyka nieustanna, ona słowem m ówiąc była do w szystkiego...” Po raz pierwszy bez towarzystwa m ęskiego w zleciały balonem jej rodaczki: Henry i Labrosse w 17.98 r.

•84

2. Uczona Maria Żydówka z A leksandrii (I w. n.e.) należała do czołowych pionierów alchemii. Wyna­ lazła jedno z najstarszych urządzeń destylacyjnych, aparat trójramienny. N ależy pamiętać, że alchem icy w ciągu w ielu stuleci stw orzyli praktyczne podstawy chemii. 3. Stare podanie chińskie przypisuje odkrycie w ła­ sności przędzy jedwabnika i zapoczątkowanie pro­ dukcji jedwabiu cesarzowej Si-li-szi, żonie legendar­ nego pierwszego w ładcy Chin, H uang-ti. W ydarzenie to miało nastąpić 47 w ieków temu. Źródła chińskie, od­ noszące się do tak odległych czasów, należy traktować bardzo ostrożnie, w iem y jednak, że już ok. 2000 .r. p.n.e. w Chinach w ytw arzano i barwiono jedwab, 4. Pierw szą kobietą-piiotem była znana aktorka paryska Raymonde de Laroche. Dyplom pilota otrzymała 8 marca 1910 r. Był to 36 dyplom w ydany we Francji. De Laroche brała udział w w ielu zaw o­ dach lotniczych. W 1919 r. zginęła śm iercią lotnika. Pierwszą zaś panią, która latała samolotem jako pa­ sażer 8 lipca 1908 r., była malarka francuska Teresa Peltier.

5. Nasza rodaczka Maria Curie-Skłodowska (1867— 1934) uzyskała dwukrotnie nagrodę Nobla: w i903 r. w dziedzinie fizyki w spólnie ze sw ym mężem Piotrem Curie (1859— 1906) i Henri Becąuerelem (1852—1908) za badanie zjaw iska naturalnej prom ieniotwórczości, od­ krytego przez Becąuerela, oraz w 1911 r., samodzielnie* w dziedzinie chem ii za odkrycie pierwiastków radu i polonu. Osiągnięciem takim nie może się poszczycić jak dotąd nikt poza nią. 6. Córka Marii Skłodowskiej, Irena Joliot-Curie (1897—1956), wraz ze sw ym mężem Fryderykiem Joliot (1900—1958), odkryła w 1934 r. zjawisko sztucznej pro­ mieniotwórczości. Małżonkowie Joliot-Curie stw ier­ dzili, że pew ne substancje (glin, bor i magnez) stają się prom ieniotwórcze pod działaniem cząstek a. Od­ krycie to przyniosło im nagrodę Nobla w 1935 r. 7. Bez w ątpienia tytuł taki należy się pierwszej kosmonautce świata, W alentynie Tiereszkowej (ur. 1937), która w dniach 16—19 czerwca 1963 r. jako dzie­ siąty z kolei człowiek odbyła lot po orbicie okołoziem-

85

skiej statkiem kosmicznym „W ostok-6”. Dokonała ona 48 okrążeń Ziem i w ciągu ok. 71 godz., przebywając trasę ok. 2 000 000 km. Lot odbył się jednocześnie z lotem W alerego Bykow skiego (ur. 1934), który okrą­ żył Ziem ię 81 razy, przebywając ok. 3 300 000 km w cią­ gu 119 godzin. 8. Uczona austriacka, Liza Meitner (ur. 1878), pra­ cująca od 1917 r. w Dahlem w Niem czech, była czo­ łowym ekspertem św iatow ym w badaniu prom ienio­ twórczości. U czestniczyła w odkryciu pierwiastka pro­ m ieniotwórczego proaktynu. Szykanowana przez na­ zistów, opuściła w 1938 r. N iem cy i w yem igrow ała do Szw ecji, gdzie pracowała w Instytucie Nobla w Sztok­ holmie. W 1939 r. opracowała jako jedna z pierwszych teorię reakcji łańcuchowej, słusznie wnioskując, że rozszczepieniu jąder atom owych m usi towarzyszyć w yzw olenie w ielkich ilości energii. 9. Niemka Berta Benz, żona jednego z wynalazców samochodu, Karla Benza (1844—1929), wraz z dwoma kilkunastoletnim i synami: Eugeniuszem i Ryszardem dokonała w 1887 r. pierwszego w dziejach rajdu sam o­ chodowego na trasie M annheim -Pforzheim (ponad 100 km). Przedsięw zięcie m iało charakter reklamowy. Berta Benz dokonała go w tajem nicy przed mężem. Rajd wzbudził ogromne zainteresowanie sam ochoda­ mi Benza i przyciągnął pierwszych nabywców. 10. Am erykanka Jacqueline Cochran jako pierwsza kobieta przekroczyła w 1953 r. tzw. barierę dźwięku, lecąc na samolocie m yśliw skim typu „Sabre” z pręd­ kością 1087 km/godz. Bariera dźwięku to zespół zja­ w isk w ystępujących w momencie, kiedy prędkość sa­ m olotu staje się bliska prędkości dźwięku. W przedziale 700— 1100 km/godz. pojawia się tzw. fala uderzeniowa powietrza, powodująca zakłócenia w pracy m aszyny, a niekiedy nawet jej zniszczenie. W 1960 r. Cochran osiągnęła już dwukrotną prędkość dźwięku. Pilotem jest od 1932 r., na odrzutowcach lata od 1944 r. W uz­ naniu zasług wybrano ją w 1958 i 1959 r. prezesem Międzynarodowej Organizacji Lotniczej. Jej poważną rywalką była Francuzka, Jacqueline Auriol (ur. 1.919), która w 1959 r. osiągnęła prędkość 2149 km/godz.

11. JAK CZŁOWIEK UŁATWIAŁ SOBIE ŻYCIE? 1. Now oczesne centralne ogrzewanie m ieszkań wprowadził w 1745 r. Anglik W. Cooke. Instalacje cieplne, przypom inające centralne ogrzewanie, sto­ sow ali już Rzym ianie począwszy od I w. p.n.e. Znano je, być może, jeszcze dawniej w Anatolii. Odkopany przez archeologów w 1954 r. pałac króla Arzawy z ok. 1200 r. p.n.e. posiadał prawdopodobnie instalacje centralnego ogrzewania. 2. Nad praktycznym wykorzystaniem gazu św ietln e­ go pracowało na przełom ie XVIII i X IX w. kilku pio­ nierów, najw iększe jednak zasługi położył na tym polu Szkot, William Murdock (1745— 1839). Już w 1792 r. ośw ietlił on gazem swój dom i biuro, w 1799 r. opra­ cował efektyw ny sposób produkcji, oczyszczania i m a­ gazynowania gazu, a w 1802 r. dokonał ilum inacji zakładów Boultona i Watta w Soho. W 1813 r. pow­ stały w Londynie pierwsze gazownie i m iasto to otrzy­ m ało ośw ietlenie gazowe (Warszawa dopiero w 1857 r.). 3. Pierwszą prym ityw ną lodówkę zbudował w 1755 r. szkocki lekarz W illiam Cullen (1710—1790). Następnie rozmaici w ynalazcy ulepszali jego pomysł. K onstruk­ cje swe opierali na rozprężaniu sprężonego powietrza albo na parowaniu łatw o parujących cieczy. Pierw ­ szą praktyczną lodów kę w ynalazł w 1849 r. A m eryka­ nin John Gorrie (1803—1855). W A ustralii zastosowano po raz pierwszy w przem yśle zamrażanie w fabryce parafiny i w w ytw órni konserw m ięsnych (1861 r.). W 1876 r. Francuz Charles A. A. T ellier (1823—1913) przewoził w chłodniach okrętowych w łasnej kon­ strukcji św ieże m ięso przez A tlantyk (1876), a od 1368 produkował chłodziarki sprężarkowe dla jatek. W pow­ szechnej sprzedaży pojaw iły się lodówki dopiero w 1917 r. w USA. 4. Łazienki znane były i używane od bardzo dawna. Znajdowały się w epoce brązu w m iastach indyjskich: Mohendżo-Daro i Harappa (ok. 2300 p.n.e.) oraz w pa­ łacach kultury m inojskiej na Krecie, w okresie ok. 1600— 1200 p.n.e. Szczególnie luksusow e łazienki po­ siadała rezydencja królewska w Knossos, stolicy w y s­ py. Później w ielkim i amatorami łazienek okazali się

87

Rzym ianie, z ich czasów pochodzą liczne m onum en­ talne łaźnie publiczne, spełniające niem ałą rolę w ów ­ czesnym życiu. W domach pa try cj uszy i budowlach publicznych istniały też klozety spłukiwane bieżącą wodą.

nentów, a w 1889 r. przedsiębiorca am erykański Almon B. Strowger zastąpił centrale, obsługiwane przez tele­ fonistki, autom atycznymi. P ow itali to z dużym zado­ woleniem, szczególnie ludzie interesu i... zakochani, którym zależało na dyskrecji rozmów.

5. Elektryczny odkurzacz próżniowy w ynalazł w 1869 r. Amerykanin Ives W. Mc Gaffey. Obecnie uży­ w ane odkurzacze opierają się na bardziej praktycz­ nym pom yśle jego rodaka H. C. Bootha z 1901 r. No­ w oczesny odkurzacz składa się z szybkoobrotowego silniczka, którego wirnik zaopatrzony jest po obu stronach w skrzydełka o odpowiednio nachylonych ło­ patkach. W skutek obrotu skrzydełek powietrze jest zasysane do wnętrza odkurzacza przez specjalny otwńr, przechodzi przez m ieszek z lekkiej, lecz mocnej tka­ niny, i już oczyszczone wychodzi na zewnątrz przez drugi otwór. Odkurzacze pojaw iły się w powszechnej sprzedaży w USA w 1909 r.

9. Telewizja jest wynalazkiem naszego stulecia, choć projekty i niektóre nieudane próby m iały już m iejsce u schyłku X IX w. Prakt 3rczny system telew izyjny, stosow any obecnie, jest wynikiem w ysiłków kilku lu­ dzi. N ajistotniejszy wkład w nieśli: Niem iec Paul Nipkow (1880— 1949), autor pierwszego praktycznego roz­ wiązania analizy i syntezy obrazu, na zasadzie m echa­ nicznej, Szkot John. L. Baird (1888—1946), który w 1926 r. dokonał w Londynie pokazu telew izyjnego, oraz Rosjanin zam ieszkały w USA Vladimir K. Zwo­ rykin (ur. 1889), wynalazca ikonoskopu i kineskopu, który wprow adził do telew izji elektronikę. Ekspery­ m entalny program nadawano w A nglii od 1929 r., stały zaś od 1936 r.

6. Szkło jako m ateriał do szklenia okien zaczęto stosować już w czasach cesarstwa rzymskiego. Archeo­ logowie znajdują fragm enty szyb w ramach z brązu, m. in. w Pompei. Przypuszcza się, że szklane okna (z w ielom a m ałym i szybkami) znajdowały się w m o­ num entalnych łaźniach D ioklecjana w Rzymie, po­ chodzących z ok. 300 r. n.e. Szklane witraże znajdo­ w ały się w kościołach bizantyjskich oraz niektórych budowdach m ahom etańskich. Pow szechniejsze szklenie okien budynków św ieckich datuje się od XII w., kiedy zaczęto murować otwory okienne o kształcie prosto­ kątnym. 7. Chociaż pewne urządzenia służące do ułatw iania i częściowej m echanizacji prania (np. poruszane korbą) stosowano już w X IX w., jednak dopiero pralki elek ­ tryczne okazały się bardzo pomocnym nabytkiem w gospodarstwie domowym. W U SA w eszły one na rynek już w 1905 r., a szeroko stosowano je tuż przed I w ojną św iatow ą w związku z powszechną elek try­ fikacją (od 1908 r.). Nowoczesne pralki autom atyczne pojaw iły się w 1937 r. 8. Od 1877 r. datuje się praktyczne używ anie tele­ fonu, w ynalezionego rok wcześniej przez Am erykanina Alexandra G. Bella (1847—1922). W tym samym roku A m erykanin Edgar T. Holm es zbudował w Bostonie pierwszą centralę telefoniczną dla 6 tam tejszych abo­

88

10. W ynalazek zamka do drzwi i klucza przypisuje się zazwyczaj Grekowi Teodorosowi z Samos (VI w. p.n.e.). Jak jednak w ynika z X X I pieśni Odysei, w któ­ rej Penelopa otwiera drzwi domowego skarbca klu­ czem z brązu „pięknie w ygiętym ”, o rączce z kości słoniow ej, zam ków i kluczy używano już w Grecji bomeryckiej, tzn. w 900—700 p.n.e. Pierw sze zamki m iały bardzo prostą konstrukcję. Oto za pomocą klu­ cza podnoszono i opuszczano rygiel um ieszczony na drzwiach od wrewnątrz pomieszczenia.

12, PARY I ZESPOŁY 1. Francuzi: Pilatre de Rozier (1756—1786) i mar­ grabia François L. d’Arlandes (1742—1809) byli pierw ­ szym i aeronautami. 21 listopada 1783 r. dokonali 25m inutowego przelotu balonem nad Paryżem , osią­ gając wysokość ok. 1000 m i odległość ok. 10 km. Start nastąpił przy zamku la Muette, lądowanie zaś na polach za przedm ieściem St. Germain. 2. W końcu 1938 r. fizycy niem ieccy Otto Hahn (ur. 1879 r.) i Fritz Strassm ann (ur. 1902 r,), bombardując

39

uran neutronami dokonali rozszczepienia jądra uranu 1,92 protony) na jądra baru (56 protonów) i kryptonu (36 protonów). Zam ierzali oni otrzymać nowy pierw ia­ stek o numerze 93, lecz, jak to często bywa, odkryli zupełnie nowe zjawisko. Badania te stały się podstawą niem ieckich prac nad uzyskaniem broni jądrowej w czasie ostatniej wojny. 3. W latach 1942— 1946 uczeni am erykańscy H. Mauchly i J. P. Eckert skonstruow ali pierwszy „mózg elektronow y” — ENIAC w yposażony w 18 000 lamp elektronowych. Szybkość liczenia m aszyny w ynosiła 5000 dodawań na sekundę. Urządzenia tego typu, wciąż udoskonalane, zdolne są obecnie do w ykonyw ania m i­ liona działań na sekundę. Znajdują one coraz powszechniejsze zastosowanie. 4. Profesorowie U niw ersytetu Jagiellońskiego, fi­ zyk Zygm unt W róblewski (1845— 1896) i chemik Karol S. O lszewski (1846—1915), położyli podwaliny fizyki niskich temperatur, skraplając jako pierwsi składniki powietrza: tlen (9 kw ietnia 1883 r.) i azot (16 kwietnia 1883 r.). Osiągnęli oni tem peratury zbliżone do zera bezw zględnego i udoskonalili m etody ich pomiaru. Przeprowadzili w iele doświadczeń i badań w łasności ciał w niskich tem peraturach oraz opracowali m etody przechowywania skroplonych gazów. 5. Fizycy niem ieccy, Julius Elster (1854—1920) i Hans F. G eitel (1855—1923) zbudowali w spólnie pierw ­ szą fotokomórkę (1893 r.) i fotometr. Pracow ali także nad przewodnictwem elektrycznym gazów, jonizacją i prom ieniotwórczością. Obecnie fotokomórki znaj­ dują szerokie zastosow anie w fototelegrafii i w najroz­ m aitszych urządzeniach autom atycznych i kontrolnych. 6 . Architekt grecki Chersifron rodem z Knossos na Krecie (VI w. p.n.e.) wraz z synem M etagenesem zbu­ dowali słynną św iątynię Artem idy w Efezie, tzw. A rte­ mizjon, zaliczaną do siedm iu cudów świata, spaloną w 356 r. p.n.e. przez Herostrata. Dla ułatw ienia i zw iększenia bezpieczeństw a transportu kolumn z od­ ległych o kilka kilom etrów od placu budowy kam ie­ niołomów, Chersifron zastosow ał pom ysłowe urządze­ nie: ramę drewnianą z żelaznym i czopami, dzięki którym można było przetoczyć każdą kolum nę na m iejsce. M etagenes rozw inął ten pom ysł i w yk orzy­ stał go również do transportu elem entów nieokrąg-

90

łych, belek-architraw ów , osadzając na obu ich koń­ cach koła. 7. W 1919 r. N iem cy Hans Vogt (ur. 1890), Joseph B. Engl (1893— 1942) i Josef M assole stworzyli pierwszy film dźwiękowy, dem onstrowany publicznie w Berlinie 17 września 1922 r. Osiągnięcie ich jednak ma znaczenie tylko historyczne, gdyż aparatura oka­ zała się nieprzydatna. Dopiero w 1928 r. problem ten rozwiązali pom yślnie Am erykanie, bracia Warner. W latach trzydziestych kinematografia na całym św ię­ cie przestawiła się na produkcję film ów dźwięko­ wych. 8. Zespół niem ieckich fizyków w składzie: B. von Borries (ur. 1905), Ernst Brüche (ur, 1900), M. Knoll (ur. 1897) i Ernst Ruska (ur. 1906) zbudowali w 1933 r. mikroskop elektronowy. Urządzenie to tym się różni od mikroskopu optycznego, że obraz przedmiotu tw o­ rzony jest nie przez w iązkę św iatła załamaną w so­ czewkach, ale przez strumień elektronów przechodzą­ cy m iędzy specjalnym i elektrom agnesam i. Te ostat­ nie noszą nazwę soczewek m agnetycznych. Obrazu ta­ kiego nie można oglądać bezpośrednio, dlatego rzutuje się go na ekran fluoryzujący lub od razu na kliszę fotograficzną. Mikroskop elektronow y daje pow ięk­ szenie do kilkuset tysięcy razy. 9. W sierpniu 1962 r. radzieccy kosmonauci Andrian N ikołajew (ur. 1928) i Paw eł Popowicz (ur. 1930) doko­ nali jednoczesnego lotu orbitalnego na statkach kos­ m icznych „Wostok 3” i „Wostok 4”. Pierw szy z nich przebyw ał w kosm osie 94 godziny 25 m inut (64 okrą­ żenia Ziemi), drugi — 70 godzin 59 minut (43 okrąże­ nia). Oba te statki umieszczono niezw ykle precyzyjnie na bardzo zbliżonych orbitach, najm niejsza odległość m iędzy nimi w czasie lotu w ynosiła ok. 5 km. 10. N ajw ybitniejsi spośród bizantyjskich budowni­ czych kościołów: Anthem ios z Tralles i Isidoros z Miletu w znieśli w latach 523—537 z kamienia i cegły na zaprawie ołowianej słynną bazylikę Haghia Sophia w Konstantynopolu. Była to najwspanialsza z licznych m onum entalnych budowli cesarza Justyniana I. W 558 r. została częściow o zniszczona przez trzęsienie ziemi. N apraw ił ją i przebudował wnuk Isidorosa, Isidoros Młodszy. Budowla istnieje do dziś jako m e­ czet.

91

13. CO TO TAKIEGO? 1. A kw edukt — nazwa powstała z połączenia łaciń­ skich w yrazów aqua — woda i ducere — prowadzić. W starożytności nazywano tak wodociągi doprowadza­ jące w odę do m iast z odległych, wysoko położonych źródeł, rurami lub przewodem otwartym . N ajdaw niej­ szy znany akwedukt, zbudowany ok. 670 r. p.n.e., zao­ patrywał w wodę stolicę Asyrii, N iniwę. A kw edukty budowali Grecy (m. in. na w yspie Samos), a przede w szystkim Rzymianie. Z rzym skich akweduktów za­ chowały się do dziś liczne fragm enty konstrukcji łu­ kowych, często wielopiętrow ych, ponad rzekam i i do­ linami. 2. Batysfera — nazwa powstała z połączenia grec­ kich słów bathys — głęboki i spliaira — kula, nadana pierwszem u urządzeniu do badania głębin morskich, stalow ej kuli o średnicy 144 cm, wyposażonej w dwa okna z grubego szkła kwarcowego. Twórcy batysfery, Am erykanie, biolog prof. W illiam Beebe (ur. 1877) i inżynier Otis Barton opuścili się w tym urzą­ dzeniu, zawieszonym na stalow ej linie, na głębokość 240 m 6 czerwca 1930 r. w pobliżu Bermudów. W la­ tach 1930—1935 w ielokrotnie powtarzali próby. Re­ kordowy wynik, 923 m, osiągnęli 15 sierpnia 1934 r. Barton kontynuow ał badania po w ojnie, uzyskując w 1949 r. głębokość 1372 m. 3. Bombarda — to nazwa średniowiecznej arm aty, początkowo wyposażonej w lufę drewnianą, w zm ocnio­ ną obręczami, a następnie w brązową lub spiżową. Działa te, strzelające kam iennym i, a później żelaznym i kulami, pojawiły się w Europie zachodniej na począt­ ku XIV w. Pierwszą historycznie pewną wiadom ość o tej broni podał w swym traktacie Anglik W alter de M ilim ete w 1327 r. Ustalono, że bombard użyto przy zdobywaniu Rouen w 1338 r. i przy obronie Cambrai w 1339 r., w otwartym zaś polu użyto bombard w b it­ wie pod Crecy w 1346 r. 4. Diolkos — to specjalny 6-kilom etrow y pomost kam ienny, posiadający koleiny na koła wózków, któ­ rym i przeciągano okręty przez Przesm yk Koryr.cki (tzw. Istm) m iędzy Zatoką Sarońską a Koryncką. Okręt przewożony był na kilku m ałych wózkach, pcha­

92

nych przez niew olników. Budow lę tę, skracającą o po­ nad 300 km drogę z Koryntu na zachód, polecił zbu­ dować tyran tego m iasta Periander ok. 600 r. p.n.e. Korzystano z niej do X II w. n.e. 5. Kongrewki — to potoczna nazwa pierwszych za­ pałek, drewnianych szczapek długości 3 cali, zakoń­ czonych łebkiem z m ieszaniny siarczanu antymonu, chloranu potasu i gumy arabskiej. Sprzedawano je wraz z arkuszem szklistego papieru, o który potarcie powodowało zapalenie się łebka. Kongrewki w ynalazł w 1827 r., a następnie produkował w Stockton-on-Tees Anglik John W alker (ok. 1781— 1859). N azw a pochodzi od nazwiska znakom itego i popularnego w tym czasie pioniera techniki rakietow ej, Anglika pik W illiama Congreve’a (1772—1323), który stosow ał rakiety w oj­ skowe o ciężarze do 20 kg i zasięgu do 3,5 km.

6. Laser, skonstruowany w 1960 r. przez fizyka am erykańskiego Theodora FI. Maimana, jest źródłem niezw ykle silnego strum ienia św iatła o jednakowej długości fali. Odpowiednio oszlifowany kryształ rubi­ nu (zawierający atomy chromu), pobudzony promie­ niowaniem lampy błyskow ej, w ysyła rów noległą w iąz­ kę m onochromatycznego św iatła czerwonego o dużym natężeniu. Lasery po pewnych udoskonaleniach i upro­ szczeniach konstrukcyjnych znajdą zapewne szerokie zastosow anie w technice. Już dziś św ietlnym „lan­ cetem ” można przewiercić diament albo mierzyć od­ ległości kosmiczne. Wiązka św iatła laserow ego jest tak •wąska, że w 1963 r. udało się nią ośw ietlić wybrany obszar na powierzchni Księżyca. Średnica plamy św ietlnej wyniosła zaledwie ok. 3 km. 7. Pięściak, zwany inaczej tłukiem pięściowym , to pierwsze narzędzie stworzone przez praczłowieka ok. 600 000 lat p.n.e. Był to kawał krzemienia, celow o ob­ łupany, tak aby go można było w ygodnie uchwycić. Służył za broń oraz za narzędzie do obróbki. Używano go także do rozgrzebywania ziem i w poszukiwaniu jadalnych korzonków. Słowem , było to narzędzie uni­ w ersalne, przydatne do w szystkich ów czesnych prac i zajęć. Przedtem, ok. 1 000 000 lat p.n.e., stosow ał człowiek jako narzędzia przedmioty (kamienie, ka­ wałki drewna, kości) znalezione przypadkowo w ota­ czającej go przyrodzie.

8. Pudlingow anie — prawie 10-krotnie szybsza od tradycyjnej metoda otrzymywania żelaza zgrzewnego

93

z surówki przez topienie jej w specjalnym piecu z gór­ nym płom ieniem utleniającym , a po zastygnięciu prze­ kuwanie i w alcowanie. Sposób ten stosowano w A nglii od 1776 r., ale udoskonalił go i wprow adził do prze­ m ysłu dopiero Henry Cort (1740—1800), konstruując w 1784 r. w alcarki nowego typu, nadające się do w a l­ cowania blach i prętów bezpośrednio z bochnów pudlingowych, bez uprzedniej obróbki zgrubnej przez kucie. Nazwa w yw odzi się od angielskiego puddle — miesić, gdyż podczas pudlingowania kawały surówki przewracano w piecu drągami w celu przyspieszenia i ujednostajnienia wypalania się domieszek. 9. Tranzystor jest najpowszechniej dziś stosow a­ nym (przede w szystkim w radiotechnice, skąd w ypiera lampy elektronowe) urządzeniem półprzewodniko­ wym. Mogąc znakomicie spełniać funkcje lam py elek ­ tronowej, jest od niej kilkadziesiąt razy m niejszy i lżejszy, znacznie trw alszy i odporniejszy na wstrząsy. Potrzebuje też o w iele m niejszej mocy zasilania. P o­ zwala na m iniaturyzację urządzeń elektronicznych i dzięki tem u odgrywa ogromną rolę w nowoczesnej technice. Chociaż półprzewodniki znane są nauce już od X IX w., dopiero w ynalezienie tranzystora w 1948 r. przez A m erykanów Johna Bardeena (ur. 1908) i W al­ tera H. Brattaina (ur. 1902) spowodowało ogromny wzrost zainteresowania tym i m ateriałami. G w ałtownie wzrosła św iatow a produkcja germanu, udoskonalono metodę jego oczyszczania. W Polsce produkcję tran­ zystorów (triod krystalicznych) rozpoczęły zakłady „Tewa” w 1958 r.

10. Triera, oa greckiego trieres — to trójrzędowiec, okręt w ojenny posiadający z każdej burty 3 rzędy w io­ ślarzy siedzących na różnych poziomach. Każdy rząd posługiw ał się w iosłam i innej długości. Okręt taki m iał do 50 m długości, ok. 5 m szerokości; jego załoga liczyła ok. 200 ludzi. Zazwyczaj w iosłow ała na prze­ mian i/» wioślarzy; w w yjątkow ych okolicznościach w szyscy. W ymagało to ścisłego zachowania rytmu pra­ cy, często w takt m uzyki. Dziób zaopatrzony był w okutą brązem ostrogę, którą starano się przebić burtę nieprzyjacielskiego okrętu. Wg tradycji triery w prowadził A m einokles z Koryntu w VI w. p.n.e.

94

1 4 . Z H IS T O R II T E C H N IK I W O JE N N E J 1. Pierw szy raz użyto łodzi podwodnych do celów w ojskow ych już w 1776 r. podczas w ojny w yzw oleń­ czej brytyjskich kolonii w A m eryce Północnej. David Bushnell (ok. 1724— 1824) zbudował w ów czas jedno­ osobową drewnianą łódź podwodną „Turtle” (Żółw morski) o jajow atym kształcie, opasaną żelaznym i ob­ ręczami, z balastem przyczepionym od spodu. Człowiek siłą sw ych m ięśni poruszał śrubę (pierwszą napędową śrubę w dziejach). Na zewnątrz łodzi zaw ieszano minę, którą przytwierdzano do kadłuba nieprzyjacielskiego okrętu za pomocą świdra. Pierw szego takiego ataku na brytyjski okręt adm iralski „Eagle” (Orzeł) dokonał sierżant piechoty Lee. 2. Piei'wszy atak gazowy, o którym w iem y, w brew powszechnem u m niem aniu nastąpił nie w 1915 r. pod Ÿpres w Belgii, lecz prawdopodobnie 9 kw ietnia 1241 r. w czasie bitw y pod Legnicą, kiedy to w edług Długosza od strony Tatarów „... buchnęła jakaś para gęsta, dym i w yziew tak sm rodliwy, że za rozejściem się m iędzy wojskiem tej zabójczej woni Polacy m dlejący i ledwo żyw i ustali na siłach i niezdolnym i stali się do walki...” 3. W ojskowe siły powietrzne pojaw iły się w 1794 r. Wówczas to wojska rewolucyjnej Francji użyły nowo wynalezionych balonów do celów obserwacyjnych. Dowódcą pierwszego balonu w ojskow ego był kpt. Coutelle, który dokonywał rozpoznania powietrznego pod Maubeuge i Charlerois. Kiedy 26 czerwca 1794 r. Francuzi odnieśli zw ycięstw o pod Fleurus w Belgii nad w ojskam i austriackim i, głównodowodzący sił fran ­ cuskich gen. Jourdan stwierdził, że balon obserwacyj­ ny w alnie przyczynił się do sukcesu. Natychm iast zorganizowano w Meudon szkołę aeronautów w ojsko­ wych. 4. Karabin m aszynow y zastosowano po raz pierwszy w 1864 r. przy oblężeniu Charlestonu podczas w ojny secesyjnej w USA. Posiadał on w iele luf, które w y ­ rzucały 350 pocisków na minutę. Naboje wprowadzano do luf obrotem ręcznej korby. Konstruktorem pierw ­ szego karabinu m aszynowego był Richard J. Gatling (1818— 1903). N ow oczesny karabin m aszynowy, stano­ w iący podstawę dzisiejszej ciężkiej broni m aszynowej,

95

pow stał w 1884 r. Twórcą jego był Anglik naturalizowany w USA, Sir Hiram S. Maxim (1840—1916). Karabiny m aszynow e system u M axima są do dziś w użyciu. 5. Pierw szego nalotu bombowego, przy użyciu eska­ dry balonów, dokonały w 1848 r. wojska austriackie dowodzone przez gen. Uchatiusa. Celem ataku była W enecja. Nalot zakończył się całkowitym niepow o­ dzeniem: niesprzyjający wiatr zepchnął szybko balony znad m iasta wprost na obóz austriacki, zanim zdołały one zadać jakiekolw iek poważniejsze straty oblężo­ nym.

6. W 173 r. n.e. niejaki Liu Czung, książę jednego z najw iększych ów czesnych państw chińskich, Han. w ynalazł specjalne urządzenie celow nicze dla kuszy pozw alające na trafianie odległych nawet obiektów z niezwykłą precyzją. Kusza, znana i stosowana pow ­ szechnie w Europie dopiero w późnym średniowieczu, była w Chinach w użyciu już ok. 100 r. p.n.o., a w po­ czątkach n.e. posługiwano się tam naw et kuszami wyposażonym i w m agazynek powtarzalny zaw ierają­ cy kilka strzał. 7. Pierw sza w alka pancerników m iała miejsce 11 marca 1862 r. podczas w ojny secesyjnej w USA. W zięły w niej udział: pancernik stanów północnych „Monitor”, skonstruowany przez Johna Ericssona (1803—1889), wyposażony w pierwszą na świec-ie obracalną artyleryjską w ieżę pancerną, oraz pancernik Południa „Merrimac”. Pojedynek nie przyniósł roz­ strzygnięcia. Pierw szy z w alki w ycofał się „Mer­ rim ac”.

8. W 1139 r. sobór laterański zabronił używania ku­ szy, określając tę nową w ów czas i szybko się rozpow­ szechniającą broń jako „... niem al szatańskie narzędzie mordu, które zabija człow ieka tak szybko, że nawet nie czuje on trafienia...” i zagroził klątw ą kościelną każdemu, kto by stosow ał kuszę przeciwko chrześ­ cijanom. P rzeciw poganom można jej było używać nadal. Jest to bodajże pierwszy w dziejach przykład uznania nowej broni za „niekonwencjonalną”.

armia asyryjska. Stosow ała w ieże lub platform y na ko­ łach, pozwalające atakującym znaleźć się na wysokości szańców albo naw et ponad nimi, oraz ruchome budowle pokryte stale zwilżaną skórą, pod których osłoną u si­ łowano uczynić w murze w yłom za pomocą taranu, długiej, ciężkiej belki zawieszonej w ew nątrz machiny. Na podobnych zasadach opierały się niektóre machiny w ojenne używane w czasach późniejszych, aż do epoki artylerii. 10. Prototyp torpedy skonstruował w 1866 r. dla rządu austriackiego Szkot, Robert W hitehead (1823—• 1905). Pocisk m iał kształt wrzeciona, a w nętrze dzieliło się na kilka komór, z których czołowa zawierała ok. 8 kg prochu. W pozostałych umieszczony był silnik na sprężone powietrze i m echanizm y kierunkowe. Długość ówczesnej torpedy w ynosiła ok. 3 m, średnica — do 30 cm, szybkość — 8 w ęzłów , zasięg ok. 450 m. Pierw szy raz zastosowano torpedy 22 kwietnia 1891 r., kiedy chilijski torpedowiec rządowy „Almirante L yn x” za­ topił torpedą rew olucyjny pancernik „Blanco Encala­ da”, stojący na redzie w Coquimbo. Na szerszą skalę użyto torped podczas w ojny rosyjsko-japońskiej w 1904—1905* r.

1 5. KIEDY POJAW IŁY SIĘ W POLSCE? 1. Pierw sza wzm ianka o m łynie wodnym w Polsce, znajdującym się w Łęczycy, pochodzi z 1145 r. (opóź­ nienie ok. 1200 lat). Koło wTodne szybko rozpowszech­ niło się w naszym kraju, a od X III w. za przykładem Zachodu stosowano je nie tylko do przem iału zboża, lecz do napędu foluszy, kuźnic i tartaków.

9. Pierwszą armią posiadającą liczny, różnorodny i skuteczny sprzęt bojowy, służący do zdobywania w a­ rownych twierdz i m iast otoczonych murami, była

2. Pierw szym i w Polsce budowlami m urowanym i z kamienia i cegły były wczesne kościoły chrześcijań­ skie, wznoszone już w X w. Budowano przeważnie n ie­ w ielkie rotundy o średnicy do kilkunastu metrów, rzadziej trzynawowe bazyliki. Pierwszym murowanym budynkiem świeckim w Polsce był pałac na Ostrowiu Lednickim pod Gnieznem z czasów Bolesława Chro­ brego, o planie 36 X 14 m, w zniesiony z kamienia przy użyciu zapraw, kryty ołowianym dachem (opóźnienie o 4— 5 tys. lat).

96

7 — 500 zagadek z h isto rii techniki

97

3. Pierwszą m aszynę parową na ziem iach polskich (a jedną z pierwszych na kontynencie) system u N ew comena zainstalowano w 1788 r. w kopalni „Fryde­ ryka” w Tarnowskich Górach, w celu odpom powywa­ nia wody podziemnej. Do końca X VIII w. pracowało już na Śląsku 8 maszyn parowych, a w początkach następnego stulecia rozpoczęto ich krajową produkcję (opóźnienie ok. 70 lat). 4. Pierw sze zegary m echaniczne na ziem iach pol­ skich — to w ielkie, niezgrabne zegary w ieżow e. Naj­ starszy zainstalowano na ratuszu w rocław skim w 1368 r. Gniezno otrzymało zegar w 1414 r. Zegary mechaniczne pojawiłj" się w Europie w pierwszej po­ łow ie XIV w. Opóźnienie w ynosi w ięc co najmniej 30 lat.

5. Oficyny drukarskie pojaw iły się w Krakowie w 1473 r., a już w następnym roku ukazała się pierw ­ sza drukowana w Polsce książka Callendarium amii Domini 1474 currentis (Kalendarz na bieżący rok Pań­ ski — 1474). Opóźnienie w ynosi ok. 20 lat w stosunku do Europy, ok. 600 lat w stosunku do Chin. Technika drukarska XV w. przypomina dzisiejszy skład ręczny. Przygotow yw ano formę, układając tekst z pojedyn­ czych czcionek, sm arowano ją farbą, przykrywano ar­ kuszem zw ilżonego papieru i przyciskano płaszczyzną tłoczącą prasy, regulowaną za pomocą śruby. 6. 1 stycznia 1835 r. hr. Henryk Łubieński (1793— —1883) przedstawi! Bankowi Polskiem u projekt linii kolejow ej łączącej W arszawę z zagłębiem w ęglow ym i solnym. Trasę jej przez Skierniew ice, Piotrków i Częstochowę w ytyczył inż. Stanisław W ysocki (1805— — 1894). Budowę rozpoczęto w 1839 r., w 1845 r. od­ dano do użytku pierwszy odcinek kolei W arszawa-Skierniew ice, a w 1348 r. linia osiągnęła granicę za­ boru austriackiego. V/ Galicji pierwszą linię kolejową Kraków — M ysłowice otwarto w 1847 r., na Śląsku zaś droga żelazna W rocław — Opole — M ysłowice powstała w latach 1843—1846 (opóźnienie ok. 20 lat).

nowy nadajnik o m ocy 40 kW, starą zaś aparaturę przeniesiono do Krakowa, gdzie w lutym 1927 r. roz­ poczęła pracę druga polska radiostacja. 8. Celtowie, którzy w III w. p.n.e. w targnęli na te­ ren Polski południowej, przynieśli ze sobą obok zna­ jomości żaren obrotowych, również pierwsze koło garncarskie. Zrewolucjonizowało ono proces w ytw a­ rzania ceramiki i zw ielokrotniając m ożliwości produk­ cyjne jednego człow ieka spowodowało powstanie za­ wodu garncarza. Był to jeden z ważnych m om entów w procesie społecznego podziału pracy na naszych ziemiach (opóźnienie ok. 3000 lat). 9. W 1829 r. pojaw iły się na W iśle pierwsze paro­ statki, sprowadzone z A nglii przez Bank Polski. N ie­ stety, zaniedbana i nieuregulow ana W isła okazała się dla nich nieodpowiednia. Dopiero w 1846 r. wprowa­ dzono na Wiśle regularną żeglugę parową, przy użyciu parowców kołowych francuskiej firm y „Guibert-Gache”. Od 1847 r. zaczęły kursować dwa statki: pasa­ żerski „Wisła” o wyporności 21 t i mocy silnika 24 KM oraz holownik „Książę W arszawski” o w ypor­ ności 39 t i mocy silnika 60 KM (opóźnienie ok. 40 lat). 19. Epoka żelaza rozpoczęła się na ziem iach pol­ skich ok. 700 r. p.n.e., po tysiąc lat z górą trwającej epoce m iedzi i brązu. Żelazne narzędzia i broń, dosko­ nalsze pod każdym względem od brązowych, szybko rozpowszechniły się po całym kraju. W pierwszych w ie­ kach n.e. w rejonie Gór Świętokrzyskich rozwinął się ogromny, jak na owe czasy, ośrodek hutnictwa że­ laza, zaopatrujący nie tylko ziem ie polskie, ale rów­ nież tereny Czech, Moraw i Węgier. Polskie żelazo eksportowano nawet do pobliskich prowincji im pe­ rium rzymskiego. Żelazo wytapiano w ziem nych dymarkach z m iejscowych rud. Dymarka ówczesna nada­ w ała się do jednorazowego użytku, a jej wydajność sięgała kilkunastu kilogram ów. Toteż w ytapiano rudę od razu w kilkudziesięciu dymarkach. Całe „zagłębie” liczyło ich dziesiątki tysięcy.

7. Słowa „Mówi W arszawa” popłynęły po raz pier­ w szy na falach eteru 1 lutego 1925 r. za pośrednictwem małej radiostacji doświadczalnej o mocy 0,3 kW. 18 kw ietnia 1926 r. Polskie Radio zaczęło nadawać stały program. Radiostacja m iała moc 6 kW i zasięg 300 km dla odbiorników lam powych oraz 30 km dla detektorowych. W końcu 1926 r. rozgłośnia otrzymała

1. Częste w ybuchy gazu w kopalniach w ęgla, powo­ dujące katastrofalne skutki, natchnęły chemika an~

98

7»

16 .

POTRZEBA JEST MATKĄ WYNALAZKÓW

99

gielskiego Humphry B avy’ego (1778—1829) do skon­ struowania w 1815 r. górniczej lam py bezpieczeństwa, w której gęsta siatka druciana (J15 otworków na 1 crn2) nie przepuszczała płom ienia na zewnątrz, na­ w et przy obecności w powietrzu gazów palnych (me­ tanu). W tym samym czasie podobną lampę, zwaną „Gerody”, zbudował rów nież ojciec kolei żelaznych A nglik George Stephenson (1731—1848). 2 . Blokada kontynentalna, zarządzona przez Napo­ leona w 1806 r., odcięła Europę od dostaw towarów z kolonii brj^tyjskich. M. in. dał się odczuć dotkliwy brak cukru produkowanego w ówczas w yłącznie z trzci­ ny cukrowej, uprawianej w krajach podzwrotniko­ wych. We Francji brak cukru odczuwano jeszcze wcześniej. Zwrócono w tedy uwagę na prace Niemca, Andreasa S. Marggrafa (1709—1782), który w 1747 r. stw ierdził obecność cukru w buraku, oraz na tech ­ nologię przetwarzania buraków cukrowych, opraco­ waną w 1789 r. przez innego Niemca Friedricha Acharda (1753—1821). W 1802 r. Francuz Benjamin D elessert (1773—1847) w oparciu o niew ykorzystane dotąd doświadczenia niem ieckie założył w Passy pod Paryżem pierwszą cukrownię. Również w 1802 r. Achard założył cukrownię w Konarach na Dolnym Śląsku.

3. Ludy pierwotne, zdobywające pożyw ienie w dro­ dze zbieractwa i najprym ityw niejszego m yślistw a, w iodły egzystencję na pograniczu śmierci głodowej. Sytuację tę zm ieniły dopiero w ynalazki zwiększające zasięg skutecznego rażenia: m iotacz do oszczepów, a przede w szystkim łuk, które pojaw iły się prawdo­ podobnie jednocześnie w kilku m iejscach naszego glo­ bu, zapewne nie wcześniej jak ok. 60 000 lat p.n.e., nie później zaś jak w mezolicie. 4. Podczas I w ojny św iatow ej niezw ykle żywotny stał się problem w ykryw ania niem ieckich łodzi pod­ wodnych, prowadzących pirackie akcje na Atlantyku. Opracowanie skutecznej m etody ostrzegawczej pow ie­ rzono uczonym. N ajpełniejszym sukcesem zakończyły się w 1917 r. prace m atem atyka am erykańskiego Maxa Masona (ur. 1877) i fizyka francuskiego Paula Langevina (1872—1946), którzy skonstruowali w tym celu aparaty echolokacyjne, oparte na zasadzie odbicia fal dźwiękowych. Tak powstała echosonda, dzisiaj operu­ jąca już ultradźwiękami, stosowana do badań ukształ­ towania dna m orskiego i w ykryw ania zatopionych obiektów.

100

5. N ajw iększe kłopoty spraw iały zaw sze górnictwu wody podziem ne wdzierające się do kopalń i stale1 grożące ich zalaniem . Walczono z nim i już od czasów starożytnych, używając jako pomp śrub Archimedesa, U schyłku średniow iecza w ykorzystyw ano w tym celu napęd koński i wodny. Na pom ysł podnoszenia wody siłą pary w padł w 1624 r. Francuz Salomon de Caus (1576—1626), zrealizow ał go zaś w .1698 r. Anglik Tho­ mas Savery (1650—1715), konstruując beztłokową atm o­ sferyczną pompę parową do odwadniania kopalń. Do­ piero jednak doskonalsza atmosferyczna tłokowa m a­ szyna parowa, zbudowana w 1711 r. przez Anglika Thomasa New com ena (1663— 1729) skutecznie zapo­ biegła zalew aniu kopalń. 6. W Chinach za dynastii T’ang (618—S07) w klasz­ torach buddyjskich powielano m asowo w yryte na pły­ tach drewnianych lub kam iennych św ięte obrazki opatrzone m odlitew nym i napisami. Z biegiem lat tekst pisany stopniowo ulegał powiększeniu. Z tym w łaśnie wiążą się początki druku. Jako inspiratora w czesnego drukarstwa ksylograficznego w ym ienia się także •wszechwładnego m inistra Feng Tao. Druk drzeworyto­ wy rozwinął się w Chinach, tak bardzo, że już w 868 r. wykonano w ten sposób całą książkę. 7. Sztuczne satelity i sondy kosmiczne dostarczają nauce w ielu niezw ykle cennych informacji. N iew iel­ kie rozmiary tych obiektów oraz niem ożność połą­ czenia ich przewodami z Ziemią sprawiają, jednak pewne kłopoty teletechnikom i elektronikom . No bo jak tu zapewnić stały dopływ energii do urządzeń ra­ diowych, przekazujących dane naukowe na Ziemię? Z pomocą przyszedł w ynalazek krzem owego ogniwa fotoelektrycznego, czyli m aleńkiego fotoelem entu, któ­ ry naśw ietlony promieniami słonecznymi staje się źró­ dłem prądu elektrycznego. Pierw szym i satelitam i za­ opatrzonymi w takie urządzenia były: drugi am ery­ kański z 17 marca 1958 r. i trzeci radziecki z 18 maja tegoż roku. 3. Nowoczesne lotniska z reguły są oddalone ©d centrum miast, toteż dojazd do nich trwa niepropor­ cjonalnie długo. Bliższa ich lokalizacja jest niem ożli­ wa, ponieważ start i lądowanie dzisiejszych sam olo­ tów w ym agają dużej przestrzeni. D latego konstruk­ torzy starają się stworzyć sam oloty o pionowym star­ cie i lądowaniu. Osiągnięto już częściowo sukcesy,

101

budując m ałe m aszyny startujące z pozycji wiszącej oraz zm iennopłaty, których silniki po starcie zm ie­ niają sw e położenie z pionowego na poziome. Całko­ w ite rozwiązanie tego problemu jest zapewne sprawą najbliższych lat. 9. Rozwój m iast w średniowieczu w ym agał szero­ kiej w ym iany handlowej. W Europie najdogodniej m ogła się ona odbywać drogą lądową. N iestety, sto ­ sow any od czasów starożytnych zaprzęg uciskał tcha­ w icę konia i nie pozw alał na użycie go w transporcie, w oły zaś (zaprzęgane za rogi) nie nadaw ały się do po­ konywania w iększych odległości. Problem ten roz­ wiązał nowoczesny zaprzęg koński przenoszący ob­ ciążenie na barki konia za pośrednictwem chomąta, zapoczątkowany w Chinach w okresie 200—500, a na­ stępnie udoskonalony w Europie w latach 800—1200 do dzisiejszej postaci. Pozw olił on w ykorzystać w pełni siłę i szybkość konia. 10. Fale, na których pracuje telew izja, nie odbijają się od jonosfery. Chcąc je przeto odebrać, trzeba w i­ dzieć nadajnik. Oznacza to niew ielki ze w zględu na kulistość Ziemi zasięg stacji telew izyjnych. Zaradzono tem u budując na szczytach gór liczne stacje prze­ kaźnikowe oraz wznosząc w ysokie wieże. Gorzej, jeśli na drodze pojawi się ocean. W 1962 r. udało się po­ konać i tę przeszkodę. T elew izję m iędzykontynentalną zapoczątkował am erykański satelita telekom unikacyj­ ny „Telstar”, umieszczony na orbicie 10 lipca 1962 r.

17. ZWIERZĘTA W HISTORII TECHNIKI 1. Kaczka, kogut i baran — to pierwsi aeronauci. Zwierzęta te umieszczono w koszu balonu braci Mont­ golfier, który w zleciał 19 września 1783 r. w W ersalu w obecności pary królew skiej, dworu i w ielotysięcz­ nych tłumów. Po kilkum inutowym locie balon opadł na ziemię, a zwierzęta „...żyły w szystkie i zgoła nie zdziczały...” 2. W ielki uczony rosyjski polskiego pochodzenia K onstanty Ciołkowski (1875—1935), twórca podstaw

102

astronautyki, jako jeden z pierwszych zajm ował się naukowo problem em przyszłych lotów statków kos­ micznych. Badał przy tej okazji zagadnienie w pływ u przeciążeń i stanu nieważkości na żywy organizm. Za „królika doświadczalnego” służył mu karaluch um iesz­ czony w wirówce. 3. Towarzystwo Balonowe, zorganizowane w P uła­ wach pod kierunkiem profesora Szym ona L’Huilliera (1750— 1810) i protektoratem księżniczki Marii Czarto­ ryskiej, przygotowało w ciągu długich w ieczorów zi­ my 1783/1784 balon, który wiosną 1784 r. w zbił się w powietrze w raz z pasażerem — kotem Filusiem. Dzięki poem atowi Franciszka Kniaźnina zachował się drobiazgowy opis tej magnackiej imprezy. Ekspery­ m ent zakończył się zresztą nieszczęśliw ie dla pierw ­ szego polskiego „aeronauty”. Filuś zginął w skutek awarii balonu. 4. 8 par koni bezskutecznie próbowało rozerwać dwie dobrze dopasowane półkule m osiężne, z których wypom powano powietrze. D oświadczenie to przepro­ w adził bogaty uczony-am ator, burmistrz Magdeburga (stąd „półkule m agdeburskie”) Otto von Guericke (1602— 1686), w ykorzystując pompę powietrzną własnej konstrukcji. W 1654 w Regensburgu w ykazał w ten sposób istnienie ciśnienia atm osferycznego.

5. Przedsiębiorczy kupiec rzym ski spod Neapolu, Gajus Sergius Orata, zaopatrujący domy patrycjuszy w sm akow ite ryby i ostrygi, pragnąc przechowywać i dodatkowm utuczyć złowione w sezonie letnim ryby na zimę, postanow ił hodowca ć je w zbiornikach z pod­ grzewaną wodą. Ok. 80 r. p.n.e. w padł na pom ysł ogrzewTania basenów gorącym powietrzem , które roz­ chodziło się z paleniska kanałam i z cegieł, um ieszczo­ nym i pod dnem zbiorników. Zachęcony sukcesem , za­ czął stosować nowy system ogrzewania, będący proto­ typem naszego ogrzewania centralnego, do łazienek W budynkach m ieszkalnych. 6. Suczka Łajka przeszła do historii podboju Kos­ mosu. Była pierwszą żywą istotą, która odbyła lot orbitralny w okół Ziemi. Um ieszczono ją w zasobniku „Sputnika 2” w ysłanego przez uczonych radzieckich 3 listopada 1957 r. W yczyn ten zw ierzę przypłaciło życiem, gdyż nie umiano jeszcze w ówczas sprowadzać

103

statków kosmicznych z powrotem na Ziemię. Szczę­ śliw sze były jej następczynie: Biełka i Striełka, pa­ sażerki „Sputnika 5”, um ieszczonego na orbicie 18 sierpnia 1960 r., które po 18-krotnym okrążeniu Ziemi pom yślnie w ylądowały. 7. Podczas jednej z prób układania telegraficznego kabla transatlantyckiego w 1858 r., w której brały udział dwa specjalnie w tym celu wyposażone statki. „Agamemnon” i „Niagara”, m iało m iejsce doprawdy niezw ykłe wydarzenie. Na trasie, którą „Niagara’’ pły­ nęła do Nowej Fundlandii, układając podmorską linię telegraficzną, pojaw ił się w ielki rekin, który przez pew ien czas podążał za statkiem i w reszcie, po uło­ żeniu 130 km Unii, przegryzł kabel. Wypadek ten spo­ wodow ał konieczność ponownego spotkania się obu okrętów i rozpoczęcia na now o pracy, uwieńczonej zresztą krótkotrwałym sukcesem, 5 sierpnia 1858 r. 8. W końcu X VIII w. kiedy w skutek rozwoju piś­ m iennictwa ogromnie wyrosło zapotrzebowanie na papier, poczęto rozm yślać nad znalezieniem tańszego od szmat surowca do jego produkcji. Na pom ysł użycia do tego celu m ączki drzewnej naprowadziły człowieka osy budujące sw e gniazda z substancji będącej prze­ tworzonym m ateriałem roślinnym . One to natchnęły w ynalazcę technologii produkcji m asy papierniczej ze ścieru drzewnego, tkacza Friedricha G. Kellera (1818— —1895). Po w ielu próbach udało mu się w 1844. r. otrzymać pierwszy papier ze sproszkowanego drewna. 9. Badanie ciała żaby przyczyniło się do w ynalezie­ nia ogniwa galwanicznego. W 1786 r. w Bolonii lekarz w łoski Luigi Galvani (1737—1798) zauważył, że przy­ tknięcie do uda żaby dwóch różnych m etali, np. m ie­ dzi i żelaza, powodowało kurczenie się organu. Na podstawie tych obserwacji Galvani doszedł do błęd­ nego wniosku, że żabie nóżki wytw arzają elektrycz­ ność. Zapoczątkowało to powłszechnie niegdyś zako­ rzenione m niem anie o istnieniu tzw. elektryczności zwierzecej. W łaściwe w nioski z doświadczeń Galvaniego w yciągnął jego rodak Alessandro Volta (1745— —1827), który w oparciu o nie zbudował pierwszą baterię elektryczną.

W ielki francuski pionier lotnictwa, Clem ent Ader (1841—1925) pasjonował się lataniem już od dziecka. Mając 14 lat próbował od chrabąszczy nauczyć się 10.

194

sztuki latania. Obrywał im skrzydła, przym ocowywał nowe, przez siebie sam ego wykonane. Niepowodzenia tych prób m iały być może w pływ na fakt, że Ader został w końcu inżynierem elektrykiem . Do dawnych marzeń powrócił jednak, będąc już panem po pięć­ dziesiątce. W ostatnim dziesięcioleciu X IX w. konstru­ ował sam oloty o napędzie parowym, na których uda­ w ało mu się niekiedy na krótko oderwać od ziemi.

18.

I TEN SZCZĘŚLIWY, KTO PADŁ . . .

1. Pierw szy aeronauta św iata Francuz Pilatre de Rozier (1756—1785) zamierzał 15 czerwca 1785 r. wraz z młodym fizykiem z Bouiogne Romainem przelecieć ponad kanałem La Manche na statku powietrznym , składającym się z dwóch balonów: górnego, napełnio­ nego wodorem, dolnego zaś ogrzanym powietrzem. Ten ostatni służył do regulacji w ysokości wzniesienia. Kombinacja okazała się fatalna w skutkach. Na w y­ sokości ok. 500 m ogrzewany od dołu wodór zapalił się i eksplodował, a gondola runęła na ziem ię. Obaj aeronauci ponieśli śmierć.

2. Według kronik chińskich mandaryn W an-hu jako pierwszy człowiek spróbował ok. 1500 r. lotu z napę­ dem rakietowym . Do fotela, na którym odbyć m iał tę podróż (według innej w ersji do lektyki), przytw ier­ dzono 47 rakiet. O czyw iście eksperym ent zakończył się śm iercią odważnego Chińczyka. 3. Niem iecki inżynier Otto Lilienthai (1848—1896) był pierwszym człow iekiem , który dokonał w ielu udanych lotów álizgowj'ch w latach 1890—1896. P o­ sługiw ał się skrzydłam i w łasnej konstrukcji, podob­ nymi do w ielkich skrzydeł nietoperza. W 1896 r. osiągał już w ysokości do 50 m i odległości do 450 m, potrafił też kierować lotem i wznosić się ponad po­ ziom m iejsca startu. 12 sierpnia 1896 r. spadł z w y ­ sokości 15 m i zmarł w w yniku odniesionych obrażeń. 4. Fizyk z Parnawy, Georg W. Richman (1711—1753), działający w Petersburgu, badał w spólnie z w ielkim uczonym rosyjskim Michałem Łom onosowem (1711— —1765) elektryczność atmosferyczną. W latach 1752—

105

—1753 przeprowadzili oni liczne pom ysłowe doświad­ czenia, stwierdzając m. in. obecność elektryczności w atm osferze rów nież przy spokojnej pogodzie. Richman był konstruktorem pierwszych elektrom etrów i niezależnie od Franklina w ynalazł piorunochron. 26 lipca 1753 r. w toku eksperym entow ania podczas bu­ rzy Richman został śm iertelnie porażony piorunem. 5. Pierwszą ofiarą autom obilizm u, jeśli nie brać pod uwagę nieznanego z nazwiska wikarego z Redruth, który w 1786 r. umarł na serce na w idok jadącego i buchającego ogniem m odelu parowego w ehikułu, skonstruow anego przez Szkota, W illiama Murdocka (1754—1830), był Francuz, markiz de Montagnac. W 1898 r. w czasie rajdu sam ochodowego Periqueux-Bergerac, pozdrawiając ręką wyprzedzającego go za­ wodnika, zboczył z kursu i w padł na niego. Oba po­ jazdy przewróciły się do rowu, a de Montagnac, przy­ gnieciony automobilem, poniósł śm ierć na miejscu. 6 . 30 stycznia 1934 r. radziecki balon stratosferyczny „Ossoawiachim ” o pojem ności 24 920 m 3 osiągnął re­ kordową w ów czas w ysokość 22 000 m. Załoga: Paw eł F. Fiedosienko (1897—1934), A. B. W asienko i J. D. Usyskin, przypłaciła ten sukces życiem. Wskutek aw a­ rii gondola oderwała się od balonu, a lotnicy, w yposa­ żeni w spadochrony, zdołali odkręcić tylko 7 z 24 śrub przytrzym ujących pokrywę włazu. Po tym wypadku zm niejszono do m inim um liczbę śrub zam ykających gondole stratosferyczne. 7. Młody, znakom ity am erykański uczony atom owy, Louis Slotin (1912—1946), zajm ował się niezw ykle n ie ­ bezpiecznym określaniem m asy krytycznej substancji rozszczepialnych, stosowanych w bombach atomo­ wych. Polegało to na zbliżaniu do siebie sztabek uranu 235 i plutonu 239 przy jednoczesnej rejestracji stru­ m ienia neutronów, towarzyszącego początkom reakcji łańcuchowej. 21 m aja 1946 r. w laboratorium pod. Los Alam os Slotin za blisko przysunął do siebie sztabki, w skutek czego prom ieniow anie stało się tak silne, że eksperym entator otrzymał dawkę prom ieniowania dwa razy większą od śm iertelnej i zmarł 30 maja 1946 r.

8. 27 września 1946 r. znakom ity pilot angielski Geoffrey do Havilland, syn znanego przem ysłowca lotniczego, zginął nad ujściem Tamizy, osiągnąw szy

106

na doświadczalnym turboodrzutowcu DH-108 „Swal­ low ” próg prędkości dźwięku. W krytycznym m om en­ cie od samolotu oderw ały się skrzydła i usterzenie. B ył to jeden z w ielu tego rodzaju w ypadków tow a­ rzyszących szturm owaniu bariery dźwięku. 9. Podobno cesarz rzym ski Tyberiusz rozkazał ok. 35 r. ściąć pewnego człowieka, który m iał w ynaleźć nietłukące się szkło. Motywem tego postępku władcy była jakoby obawa, aby w ynalazek ten nie spowodo­ w ał spadku w artości złota. 10. W edług starego podania, nie znajdującego zresz­ tą dostatecznego potwierdzenia w źródłach, w 1579 r. w ynaleziono w Gdańsku w arsztat do tkania w ielu w stęg równocześnie. Niektóre w ersje w ym ieniają na­ w et jako w ynalazcę Antona Moliera. Podobno rada m iejska, obawiając się bezrobocia i rozruchów wśród tkaczy, zataiła ten w ynalazek, poleciła m aszynę znisz­ czyć, jej konstruktora zaś po cichu zgładzić. Podobne przykłady m iały m iejsce jeszcze w XVIII w.

19. c o

ŁĄCZYŁO Z TECHNIKĄ . . .

?

1. Nasz bohater narodowy Tadeusz Kościuszko (1746—1817) był zdolnym inżynierem w ojskow ym , ab­ solw entem Szkoły Rycerskiej i paryskiej Szkoły Dróg i Mostów. Fortyfikując Saratogę i W est Point przy­ czynił się w alnie do sukcesów arm ii w yzwoleńczej w w ojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Wprowadził w ówczas system odrębnych, w spółdziała­ jących z sobą fortów, zam iast ciągłej linii obronnej. Koncepcja ta zdała egzamin, a jej uzasadnienie teore­ tyczne przyszło dopiero w kilkadziesiąt lat później.

2. W ielki filozof grecki Platon (427—347 p.n.e.) skonstruow ał ok. 380 r. p.n.e. dla uczniów swej A ka­ demii pierwszy w dziejach budzik. Było to urządzenie w odno-pow ietrzne, złożone z trzech naczyń: z pierw­ szego w yciekała woda do zbiornika umieszczonego poniżej; kiedy napełniła go już do odpowiedniej w y ­ sokości. otw ierał się zam knięty pływakiem szeroki przewód, prowadzący do jeszcze niżej położonego na­ czynia. To ostatnie zakończone było cienką rurką za­

107

opatrzoną w piszczałkę. Kiedy zaczynała się do niego przelewać woda, powietrze uciekało, wydając ostry św ist. 3. Wybitny działacz i polityk am erykański Benja­ min Franklin (1706— 1790) prowadził od 1746 r. bardzo doniosłe badania nad elektrycznością. Rozróżnił po raz pierwszy elektryczność dodatnią i ujemną. Ok. 1750 r. dowiódł doświadczalnie za pomocą latawca, na któ­ rego sznurku zawieszony był klucz, że pieruny są po prostu potężnymi w yładowaniam i elektrycznym i. W 1752 r. w ynalazł piorunochron. 4. Znany nasz pisarz, uczony i działacz społeczny. Stanisław Staszic (1755—1326) był w latach 1816—1324 organizatorem rozbudowującego się i m odernizujące­ go polskiego przemysłu m etalow ego na K ielecczyźnie w tzw. Zagłębiu Staropolskim. W edług jego planu i w oparciu o jego prace geologiczne zbudowano tam w iele zakładów, m. in. w Białogonie pod Kielcami. Produkcja hutnicza wzrosła w ów czas przeszło 3-krotnie i osiągnęła w 1824 r. 4600 t surówki, 2200 t żelaza kutego i 200 t stali surowej. 5. Car Piotr W ielki (1672—1725) zapoznawszy się z najnowszym i zdobyczami techniki na Zachodzie (aby zgłębić budownictw o okrętowe pracował podobno incognito jako robotnik w jednej ze stoczni holen­ derskich), sprowadzał do Rosji fachowców’, dbał o prze­ kłady wartościowej literatury technicznej, rozbudo­ w yw ał i unowocześniał przemysł, armię oraz flotę. W 1720 r. stw orzył w Petersburgu zakład produkcyjny, gdzie szkolono fachow ców dla przemysłu. 6. W ytrawny dyplomata francuski Charles M. Tal­ leyrand (1754—1838) poważnie przyczynił się do w pro­ w adzenia system u m etrycznego. W 1798 r. zorganizo­ w ał w Paryżu I M iędzynarodowy Kongres Miar i Wag, który w 1799 r. przedłożył Zgromadzeniu Narodo­ w em u platynow e wzorce nowych jednostek: m e;ra i kilograma. Ze wTzględu na opory przyzwyczajonego do tradycyjnych m iar społeczeństw a, system m etrycz­ ny zaczął ostatecznie obowiązywać w e Francji dopiero od 1840 r. W 1872 r. przyjęły go niektóre inne kraje, a w 1899 r. wprowadzono go już w e w szystkich pań­ stw ach europejskich z wyjątkiem W ielkiej Brytanii i Rosji.

108

7. George W ashington (1732—1799), pierwszy prezy­ dent Stanów Zjednoczonych, interesow ał się bardzo problemami rolnictwa, zwłaszcza m aszynami rolni­ czymi. Osobiście przeprowadził doświadczenia nad m e­ chanicznym siew em zboża. Zainteresow anie przywód­ ców politycznych nowym i wynalazkami, mogącymi przyspieszyć rozwój jakiejś gałęzi techniki czy nawet zm ienić oblicze św iata, staw ało się od końca XVIII w. coraz powszechniejszym zjawiskiem . 8. Sw. Benezetow i przypisuje się zbudowanie w la­ tach 1177—1185 słynnego mostu przez Rodan w A w inionie. Most m iał ok. 700 m długości i składał się z 22 kamiennych łuków, z których 4 zachowały się do dziś. Sw. Benezet założył w 1189 r. zakonne Bractwo M ostowe, które w zięło na siebie obowiązek budowy i utrzym ywania m ostów oraz opieki nad podróżnymi. 9. Pierw szy prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Gabriel Narutowicz (1865—1922) był jednym z naj­ w ybitniejszych specjalistów w dziedzinie budownictwa wodnego. Pracując na terenie Szwajcarii, zbudował kilka dużych elektrow ni wodnych, z których najw ięk­ sza, nowoczesna siłownia Miihleberg, wzniesiona w latach 1917—1920, posiadała moc ok. 50 000 kW. i0. Stanisław Trem becki (1739—1812) porwał się na rozwiązanie problemu sterowania balonem. Zapro­ ponował, aby do kosza balonu przymocować żelazną płytę, na końcu zaś w ystającego zeń długiego drąga zaw iesić magnes. Żeglarz powietrzny w ystaw iać miał m agnes na kiju w pożądaną stronę i w ten sposób lecieć w dowolnym kierunku. W styczniu 17B5 r. ofia­ row ał swój w ynalazek królowi, aby ogłosił go jako w łasny. Stanisław August w ysłał anonimowo projekt do oceny akademii berlińskiej i petersburskiej. Opinie były oczywiście negatywne.

20. JAKI WYNALAZEK UMOŻLIWIŁ . .. ? 1. Pierw szych, przekonywujących dowodów słusz­ ności teorii Kopernika dostarczył Galileusz (1564—1642), stosując w 1609 r. lunetę do obserwacji astronom icz­ nych. Z jej pomocą stwierdził, że Księżyc jest ciałem

109

niebieskim podobnym do Ziemi, odkrył najw iększe księżyce Jowisza, tworzące wraz ze swą m acierzystą planetą jak gdyby m odel Układu Słonecznego, oraz zaobserwował cykl faz W enus i Merkurego.

kafu, działającego na zasadzie balonu podwodnego. Pierw sze zanurzenia batyskafu m iały m iejsce w 1948 r. Dzisiaj udoskonalone batyskafy docierają do najw ięk­ szych głębin.

2. W starożytności i w średniowieczu sterowano statkiem za pomocą dużego w iosła um ieszczonego na rufie. Było to urządzenie m ało skuteczne przy dużej fali, toteż najdawniejsi żeglarze z reguły trzym ali się wybrzeży, szukając na nich schronienia w wypadku sztormu. Swobodną żeglugę pełnomorską um ożliw ił dopiero o w iele bardziej stateczny ster zaw iasowy, stanow iący przedłużenie kila, w ynaleziony przez że­ glarzy Północy z połowy X III w. Dopiero dzięki n ie­ mu m ogły dojść do skutku w ielkie odkrywcze w ypra­ w y transoceaniczne Kolumba, M agellana czy Vasco da Gamy.

6. Sam olot szybszy od dźwięku stał się realny do­ piero dzięki zastosow aniu napędu odrzutowego. Silniki odrzutowe zaczęto konstruować w latach trzydzies­ tych w Niem czech, w A nglii i we W łoszech. Pierw sze odrzutowce odbyły sw e próbne loty w latach 1939—• — 1941. W ynalazcą silnika odrzutowego, który ostatecz­ nie po udoskonaleniach zaadaptowało współczesne lotnictwo, był A nglik Frank W hittle (ur. 1907), który pracował nad nim od 1935 r. 14 października 1947 r. pilot odrzutowca Charles E. Yeager (ur. 1921) jako pierwszy czlowdek pokonał barierę dźwięku, osiąga­ jąc prędkość 1610 km/godz.

3. Rewolucja przem ysłowa to okres burzliwego przejścia od m anufaktur, opartych na pracy ręcznej i w ykorzystujących co najw yżej siłę wody, w iatru i zwierząt, ao iaoryk posługujących się napędem pa­ rowym. Proces ten, zapoczątkowany w Anglii, trw ał od połowy XVIII do połowy X IX w. U jego źródeł legły liczne w ynalazki z dziedziny m echanizacji w łó­ kiennictwa, a przede w szystkim w ynalazek now oczes­ nej przem ysłowej m aszyny parowej, dokonany przez Szkota Jamesa Watta (1736—1819) w latach 1764—1732. Maszyna ta, znacznie doskonalsza i w ydajniejsza ocl poprzednich, posiadała ponadto urządzenie pozw ala­ jące na zamianę ruchu posuw isto-zw rotnego na ob­ rotowy, dzięki czemu znalazła zastosowanie w prze­ m yśle.

7. Już w czasach starożytnych żeglarze um ieli w y ­ znaczać szerokość geograficzną m iejsca, w którym się znaleźli, przy użyciu astrolabium. Obliczanie długości stanow iło do połow y XV III w. poważny problem. N ajdogo iniejszym sposobem w ydaw ało się już wówczas porównywanie m iejscow ego czasu słonecznego z cza­ sem południka zerowego, który w skazyw ał specjalny zegar zabrany w podróż. Nie było jednak dostatecznie dokładnych i odpornych na w strząsy żeglugi zegarów. Dopiero w latach 1735—1759 Anglik John Harrison (1693—1776) skonstruow ał praktyczny chronometr mordki, przydatny do ustalania długości geograficznej. W ciągu 5-m iesięcznej podróży próbnej w 1764 r. nie­ dokładność jego w yniosła zaledwie 54 sekundy.

4. Wielka Brytania, po klęsce Francji w 1940 r., stanęła wobec problemu obrony przed silną niem iecką Luftw affe. Przetrwanie tego krytycznego w dziejach II w ojny św iatow ej m omentu i skuteczne zw alczenie nalotów ze strony przeważających sił wroga ułatw ił rozbudowany system ostrzegawczo-rozpoznawczy, radar, opracowywany od 1935 r. przez fizyka szkoc­ kiego Roberta A. Wattsona — Watta (ur. 1892).

8. Potężną warowmię m oskiew ską W ielkie Łuki błyskaw icznie zdobyły w 1580 r. wojska Stefana Ba­ torego tylko dzięki zastosowaniu nowej naówczas broni, zapalających pocisków artyleryjskich pomysłu Włocha Domenico Ridolfino, służącego w polskiej ar­ mii. Umocnienia tw ierdzy były w większości drew nia­ ne i choć chroniły znakomicie przed zw ykłym ogniem arm atnim , w obec „kul rozpalonych”, jak je w ówczas nazywano, nie stanow iły żadnego zabezpieczenia. Zmu­ siło to załogę do kapitulacji.

5. Badania głębin morskich, ważne dla nauki, sta­ ły się m ożliwe dopiero w ostatnich czasach, dzięki zastosowaniu przez Szwajcara A ugusta Piccarda (1884— 1962) nowego typu statku głębinowego, batys-

9. Ogromna kilkutysięczna armia perska, którą król Kserkses poprowadził na Grecję w 480 r. p.n.e., musiała w drodze z Azji do Europy przebyć cieśninę Dardanele. Pozostający w perskiej służbie Grek Harpalos

110

111

zbudował w tym celu dwa m osty na powiązanych linam i okrętach. Jeden most tworzyło 360 pięćdziesięciow iosłow ców , drugi — 314 trier. Nawierzchnię m ostu stanow iły drewniane kłody oraz chrust i ubita ziemia. 10. D ziałający w A nglii niem iecki drukarz Friedrich K oenig (1774— 1833) w ynalazł w 1811 r. pospieszną m a­ szynę drukarską, poruszaną parą. Pozw oliło to znacz­ nie zw iększyć nakłady gazet. W 1814 r. dwie takie prasy użyto do druku londyńskiego „Timesa”. Odbija­ ły one 800 arkuszy na godzinę. D zisiejsze m aszyny drukują 20 000 na godzinę.

21 .

PIERWSZY, PIERWSZA, PIER W SZE. . .

1. Pierw szą elektrow nię, dostarczającą energii elek ­ trycznej do celów ośw ietleniow ych, stw orzył Thomas A. Edison (1847—1931). Rozpoczęła ona pracę na Pearl Street w Nowym Jorku 4 września 1882 r. Elektrownia posiadała 6 generatorów prądu stałego, każdy poru­ szany silnikiem parowym o mocy 125 KM. 2. W dorzeczu Indusu cywilizacja epoki brązu ist­ niała już przed 2500 r. p.n.e. W starożytności były tam już takie m iasta, jak Mohendżo-Daro, o obszarze co najm niej 2,5 km2, czy Harappa, opasane murami dłu­ gości 4 km. Wyższe kasty zam ieszkiw ały piętrowe bu­ dynki zaopatrzone w łazienki. Przedaryjscy m ieszkańcy Indii jako pierwsi wprowadzili kanalizację miejską. Doskonały system kanałów, starannie utrzym yw a­ nych i regularnie oczyszczanych, istniał tam już na 2300 lat p.n.e.

w kręgach stalow ych o średnicy kilku metrów. Naj­ starsze m etro na kontynencie, z trasą długości ok. 3 km, otwrarto w Budapeszcie w 1896 r. Metro nowojorskie ukończono w 1904 r. 4. Zwyczaj ośw ietlania ulic m iejskich jest starszy, niż przypuszczamy. Pierw szy taki system zainstalo­ wano w A ntiochii ok. 350 r. n.e. Używ ano w tym celu zapewne pochodni lub lampek oliwnych. Fakt ośw iet­ lania ulic świadczy o wysoko zorganizowanej spo­ łeczności m iejskiej. Antiochia, założona ok. 300 r. p.n.e, leżąca w północnej Syrii, była jednym z najludniej­ szych m iast św iata starożytnego. W okresie najw ięk­ szego rozkwitu liczyła ok. 500 000 m ieszkańców. 5. Pierw sze autostrady zbudowano w e Włoszech w 1S23 r. Później w Niem czech i Holandii wprow a­ dzono podział na dwa pasma ruchu oraz rozwiązano problem bezpiecznego wjazdu na autostradę. Pierw ­ szą w pełni nowoczesną autostradą była szosa Bonn— Kolonia, zbudowana w 1932 r. Obecnie przodujące kraje św iata posiadają i w ciąż rozbudowują sieć autostrad łączących w ażniejsze ośrodki kraju. Drogi te mają również duże znaczenie strategiczne. 6. Pierw sza stała stacja telegrafu bez drutu o za­ sięgu 25 km powstała w 1397 r. na angielskiej w yspie Wight, leżącej na kanale La Manche. Rozgłośnie ra­ diowe, przekazujące audycje dźwiękowe, stały się moż­ liwie dopiero po 1906 r., a w ięc po wprowadzeniu w użycie elektronow ych lamp wzm acniających, tzw. triod. 2 listopada 1920 r. rozpoczęła pracę pierwsza rozgłośnia radiowa w Pittsburgu w U SA ogłoszeniem w yników odbywających się wówczas w yborów prezy­ denckich. Od 1921 r. radiostacje w USA i Francji na­ dają stały program, a w 1922 r. radiofonia objęła A nglię, Danię, Kanadę i ZSRR.

3. Pierw szą m iejską kolej podziemną otwarto w Londjmie w 1863 r. Najstarsze jej linie, zbudowane przez Johna Fowlera (1817—1898), biegły w płytkich wykopach pod ulicami. Wykopy te przykrywano na­ stępnie sklepieniem , a na nim układano nawierzchnię. Później zaczęto drążyć tunele na głębokości ok. 30 m. Chodziło o uniknięcie w pływ u ruchu ulicznego na kon­ strukcję znajdującą się w budowie i swobodę w w ybo­ rze tras. Głębinowe linie są jednotorowe, biegną

7. Ojczyzną pierwszych wodociągów była Asyria. Być może, iż Asyryjczycy wzorowali się na osiągnię­ ciach dokonanych w Arm enii, gdzie już przed 700 r. p.n.e. nawadniano jedną z dolin za pomocą specjalnego tunelu. Król Sanherib (705—681) osobiście patronował budowie wodociągów m iejskich, do których doprowa­ dzano w odę z gór. N ajw spanialsze wodociągi pow ­ stały ok. 700 r. p.n.e. w' N iniwie. Jeden z tych akw e­ duktów, m ający ok. 50 km długości, przeprowadzono nad rzeką na 5 m urowanych łukach.

112

8 — 500 zagadek

z h isto rii techniki

113

8. Pierwszą latarnię morską, w ieżę z białego m ar­ muru w ysokości ok. 130 m, zbudowano ok. 280 r. p.n.e. na w ysepce Faros u w ejścia do portu Aleksandria w Egipcie. Wzniósł ją znakom ity architekt grecki Sostratos z Knidos. Wieża składała się z trzech członów, stojących jeden na drugim: kwadratowego, ośmiobocznego i okrągłego. Początkow o w skazyw ała drogę do portu tylko w dzień. Później (I w. n.e.) zaczęto nocą palić ogień na jej wierzchołku. W starożytności zali­ czano ją do 7 cudów świata, a od nazwy „Pharos” w zięło początek m. in. francuskie phare (latarnia morska). 9. Od zam ierzchłych czasów wdadcy Egiptu m yśleli 0 połączeniu kanałem mórz: Śródziem nego i Czerwo­ nego, spodziewając się osiągnąć w ielkie korzyści za­ równo handlowe, jak i strategiczne. Nie w ykluczone, że pierwszą próbę przekopania kanału od N ilu do Morza Czerwonego podjął już Ramzes W ielki w XIII w. p.n.e. Na pew no zaś w ykonano w ykop dłu­ gości ponad 200 km na rozkaz Faraona Necho II (ok. 600 r. p.n.e.), ale go nie ukończono. Kanał zbu­ dował dopiero król perski Dariusz po podbiciu Egiptu ok. 500 r. p.n.e. Budow lę zasypyw ały stale piaski 1 pomimo ciągłego odnawiania w I w. p.n.e. nie na­ dawała się już do użytku. 10. Pierw sze m osty na dużych rzekach powstały ok. 600 r. p.n.e. Wśród w ielkich i w spaniałych budowli, w zniesionych w Babilonie za Nabuchodonozora II (604—562 p.n.e.), w yróżniał się m ost na Eufracie, w sparty na 7 potężnych filarach z kamienia i palonej cegły. Przy wznoszeniu konstrukcji bieg rzeki skiero­ wano do specjalnie w tym celu wykopanego obiego­ wego kanału. Zwodzony m iejscam i pomost umożliwiał przepływ statków. W tym samym czasie pow stał n a j­ starszy rzym ski m ost na Tybrze o konstrukcji drew­ nianej.

sposobu w ytw arzania kwasu azotowego z powietrza. Pierwszą efektyw ną m etodę otrzym ywania tego kwasu przez spalanie azotu w łuku elektrycznym opraco­ w ał fizyk norweski Christian Birkeland (1867—1917) w 19C3 r. W ydajniejszy był jednak sposób polskiego inżyniera Ignacego M ościckiego (1867—1943), później­ szego prezydenta RP, który produkował kwas azoto­ wy z powietrza, stosując w irujący płomień łuku elektrycznego; sposób ten wprowadzono do przem ysłu w 1908 r. 2. Rosjanin A leksander N. Łodygin (1847—1923) pracował w 1873 r. w Petersburgu nad skonstruow a­ niem żarówki elektrycznej, osiągając do kilkunastu minut czas świecenia. Działo się to na kilka lat przed doniosłym wynalazkiem Thomasa A, Edisona (1847— 1931), który w 1879 r. skonstruował po w ielu próbach pierwszą praktyczną żarówkę elektryczną z włóknem w ęglow ym , umieszczonym w szklanej bańce próżnio­ wej (czas św iecenia ok. 100 godzin). Łodygin nie był jedynym „ryw alem ” Edisona na tym polu. Podobne orace prowadzili też inni, wśród nich A nglik Joseoh W. Swan (1828—1914). 3. Rosjanin A leksander Popow (1859—1905) i Włoch Gugielmo Marconi (1874—1937), obaj mogą być uwa­ żani za twórców radia. Popow w 1895 r. zbudował pierwszą aparaturę radiową, działającą w skali labo­ ratoryjnej, oraz w ynalazł antenę. W 1896 r. dokonał pierwszej transm isji radiowej (telegraficznej), a w 1899 r. udowodnił praktyczne znaczenie sw ego w yna­ lazku, nawiązując łączność telegraficzną między w y­ spą Gogland a osiadłym w jej pobliżu na m ieliźnie pancernikiem rosyjskim „Admirał Apraskin”. Marconi stw orzył praktyczne podstawy łączności radiowej na duże odległości. W 1896 r. otrzymał pierwszy patent na telegraf bez drutu i dokonał transm isji na odległość ok. 10 km. W 1898 r. uzyskał połączenie radiowe przez kanał La Manche, a w 1901 przez Atlantyk.

1. W Europie w końcu X IX w. starano się zw iększyć produkcję rolną stosując nawozy sztuczne. W szystko sprowadzało się w łaściw ie do znalezienia taniego

4. Niem cy: Gottlieb Daim ler (1834—1900) i Karl Benz (1844—1929) — to niezależni twórcy praktycz­ nych samochodów z silnikam i benzynowym i. Choć prototyp takiego samochodu zbudował już w 1875 r Austriak Siegfried Marcus (1831—1899), dopiero ich prace z lat 1885— 1886 zapoczątkowały w spaniały roz­ wój motoryzacji na przełomie X IX i X X w. Ponadto Daim ler w 1885 r. zbudował pierwszy motocykl.

114

8*

22 .

WIELCY RYWALE

115

5. Wynalazcą nowoczesnej przem ysłowej m aszyny parowej był Szkot Jam es Watt (1736—1819), który w latach 1764—1782 wprow adził podstaw owe ulepsze­ nia jej konstrukcji (oddzielny skraplacz pary, podwój­ ne działanie tłoka, regulator prędkości obrotowej, za­ m iana ruchu posuw istego na obrotowy). N iezależnie od niego bardzo pomysłową, dwucylindrową m aszynę parową, nadającą się do zastosowania w przem yśle, zbudował w latach 1764—1765 Rosjanin Iwan J. Połzunow (1728—1766) na Ałtaju. W 1766 r., już po śmierci w ynalazcy, użyto jej do napędu dmuchawy, ale wkrót­ ce się zepsuła. Ówczesna zacofana Rosja nie stwarzała w arunków do kontynuowania prac Połzunowa.

6. Oba te nazwiska w iążą się z narodzinami nowo­ czesnych sterowców. Pow szechnie za ich twórcę uważa się Niemca hr. Ferdinanda Zeppelina (1838—1917). Zaprojektował on sztyw ny balon o konstrukcji m eta­ low ej, napędzany śm igłem poruszanym silnikiem pa­ rowym i pomysł swój zrealizow ał w 1900 r. na w łasny koszt. Niem cy używ ały zeppelinów w czasie I wojny św iatow ej, a potem w kom unikacji pasażerskiej, póź­ niej jednak zarzucono ten rodzaj lotnictwa z uwagi na częste katastrofy. Pierw szy sterow iec Alberta Santos-Dum onta (1873—1932), Brazylijczyka przeby­ wającego w Paryżu, pochodzi z 1901 r. Był to w ehikuł dwuosobowy, stosunkowo niew ielki. Konstruktor do­ konał na nim 19 października 1901 r. przelotu wokół w ieży Eiffla. 7. W latach 80-tych XVI w. miody w ów czas student pizański Galileusz (1564— 1642) odkrył zjaw isko izochronizmu wahadła, czyli niezależność okresu jego drgań od wychylenia. Prace nad praktycznym zastoso­ waniem w ynalazku prowadził w 1641 r. przy pomocy sw ego syna. Pierw szy praktyczny zegar w ahadłow y zbudował w 1657 r. fizyk holenderski Christian Hujrgens (1629—1695), który opracował własną naukową teorię wahadła. Później Huygens dokonał jeszcze in­ nych ważnych ulepszeń w konstrukcji zegarów: w 1674 r. w prowadził mechanizm w ychw ytow y i w łos (w celu uzyskania zwrotnego ruchu wahacza). 8. Jakkolw iek już w 1933 r. Hiszpan Juan de la Cierva (1896— 1936) skonstruował prototyp helikoptera, zwany autożyro, którym przeleciał nad kanałem La Manche, nowoczesne helikoptery, m ogące startować i lądować pionowro oraz zawisnąć nieruchomo w po-

116

wietrzu, powstały dopiero w latach 1936—1940. N ie­ zależnym i ich twórcam i byli: Niem iec Heinrich Focke (ur. 1890) i działający w USA Rosjanin Igor I. Sikorsky (ur. 1889). P ierw sze udane konstrukcje powstały już w 1937 r. Następne lata doprowadziły do dalszego ulepszenia helikopterów i zwiększenia ich udźwigu. 9. Szwed Carl G. de Laval (1845—1913) skonstruo­ wał w 1882 r. turbinę parową akcyjną, stosowaną na­ stępnie w elektrowniach. Turbiny tego typu posiadają znaczne prędkości obrotowe (do 30 000 na minutę). Pierwszą praktyczną reakcyjną turbinę parową skon­ struował Anglik Charles A. Parsons (1854—1931) w 1884 r. Użyto jej do napędu prądnicy. Po wprow a­ dzeniu w 1892 r. skraplaczy pary i po innych ulepsze­ niach, turbiny stały się tak sprawne jak parowe m a­ szyny tłokowe, a wkrótce je prześcignęły. W 1897 r. turbinę Parsonsa zastosow ano do napędu okrętów. 10. V/ 1785 r. angielski m echanik Joseph Bramah (1748— 1814) uzyskał pierwszy patent na śrubę do na­ pędu statków. Jego pom ysł jednak nigdy nie doczekał się praktycznej realizacji. W łaściwą form ę nadał śru­ bie okrętowej w 1829 r. Austriak Joseph R essel (1793— 1857), ale dopiero prace i doświadczenia Anglika Fran­ cisa P. Sm itha z 1836 r. i Amerykanina Johna Ericsso­ na (1803—1889) z 1837 r. dały rezultaty. Pierw szym parowcem śrubowym był wodowany w 1839 r. „Archim edes”.

23 .

ZNANO JUŻ CZY NIE ZNANO?

1. Pierw sza olimpiada, od której starożytni Grecy rozpoczęli swą rachubę czasu, odbyła się w 776 r. p.n.e. Żarn obrotowych jeszcze w ów czas nie znano, ziarno rozcierano w e w klęsłych kamieniach Żarnowych ku­ listym i kam ieniam i-rozcieraczam i. Żarna obrotowe po­ jaw iły się ok. 600 r. p.n.e., pozwalając na znaczną oszczędność czasu i pracy. W ciągu następnych dwóch w ieków człowiek zaprzągł do pracy przy m ieleniu zbo­ ża zwierzęta, tworząc rodzaj prym itywnego kieratu.

2. W ojny punickie, zmagania dwóch potęg świata śródziem nom orskiego — Rzymu i Katarginy, toczyły się z przerwami w latach 264—146 p.n.e. i zakończyły kompletnym zburzeniem Kartaginy. Ówczesne społe­

117

czeństwa nie znały jeszcze koła wodnego, dysponowały jedynie „żywymi silnikam i” i żaglem. Pierw sze koło w odne (podsiębierne) pojaw iło się w Azji M niej­ szej (Królestwo Pontu) ok. 80 r. p.n.e. W ydajniejsze koło nasiębierne w eszło w użycie dopiero w V w. n.e. 3. Upadek zachodniego cesarstwa rzym skiego da­

tuje się na rok 476. W owym czasie w Europie i na Bliskim Wschodzie nie znano jeszcze papieru. Posłu­ giw ano się głów nie drogim pergaminem, w ytw arza­ nym z cienko w yprawionej skóry. Jednakże papier był już w tedy znany, co prawda tylko w Chinach i na podległych im terytoriach. W ynalazł go w 105 r. eunuch, zarządca zakładów cesarskich, Tsai-Lun (48—118). Papier chiński w ytw arzano z w łókien bam ­ busa, bawełny, konopi i szmat namoczonych w wodzie i ubitych na miazgę, z której form owano arkusze, po czym je suszono. W VIII w7, zapoznali się z nim Ara­ bowie, a w X II w. Europa. 4. Panowanie Karola W ielkiego, odnowiciela tzw. św iętego cesarstwa rzym skiego, przypada na lata 768— 814. Nie umiano jeszcze w ów czas w ykorzystyw ać siły w iatru do celów produkcyjnych, choć od czterech z górą tysięcy lat w yzyskiw ano ją w komunikacji wodnej, używając żagla. Wiatraki narodziły się w Persji w X w., a do Europy dotarły ok. 1100 r. Za czasów Karola W ielkiego natom iast rozpowszechnione były już zbożowe m łyny wodne. 5. Pierwsza wyprawa krzyżowa, inspirow ana przez papieża Urbana II, m iała m iejsce w latach 1096—1099 i zakończyła się zdobyciem Jerozolimy oraz utw orze­ niem Królestwa Jerozolim skiego pod władzą Gotfryda de Bouillon. W czasach tych przędzono za pomocą ręcznego wrzeciona. Sposób ten, mało w ydajny i pry­ m ityw ny, przetrwał w w ielu m iejscach aż do X IX w. Kołowrotek zaś powstał zapewne w Indiach; pierwsza wzm ianka o jego zastosowaniu w Europie datuje się w 1298 r.

6. W 1492 r. trzy karaw ele hiszpańskie Krzysztofa Kolumba (1451—1506) przepłynęły A tlantyk, odkry­ w ając nowy kontynent. W końcowym etapie podróży znużeni żeglarze w ypatryw ali nieustannie lądu, ale tylko gołym okiem. Chociaż soczewki znano już od ok. 1000 r. (zawdzięczamy je najprawdopodobniej Arabom), luneta narodziła się dopiero w 1608 r. w Holandii.

118

Twórcą jej był szlifierz Hans Lippershey (zm. 1619). Pierwsza luneta składała się z dwóch par soczewek umieszczonych w dwu rów noległych rurach. Patrzono przez nią obu oczami naraz, podobnie jak przez lor­ netkę. 7. W ynalazek pierwszej m aszyny do liczenia, ary­ tmometru, w yprzedził o półtora wieku W ielką Rew o­ lucję Francuską z 1789 r. Dokonał go słynny uczony i filozof francuski B laise Pascal (1623— 1662) w 1642 r., pragnąc ułatw ić pracę sw em u ojcu, poborcy podatko­ wem u. Arytm om etr Pascala był urządzeniem sum u­ jącym , opartym na działaniu przekładni zębatych. Nowoczesne arytm om etry zaczęły wchodzić w życie dopiero w końcu X IX w.

8. W dniach W iosny Ludów7 (1848) istniały już sil­ niki elektryczne, ale nie posiadały jeszcze znaczenia praktycznego. Po odkryciu w 1831 r. zjaw iska in­ dukcji elektrycznej przez A nglika M ichaela Faradaya (1791— 1867) i opracowaniu przez niego teorii silnika elektrycznego oraz prądnicy, pojaw iło się głów nie w A nglii w iele eksperym entalnych konstrukcji silni­ ków elektrycznych. Pionierem w tej dziedzinie był niem iecki fizyk Borys S. Jacobi (1801—1874) pracu­ jący w Petersburgu. W 1834 r. zbudował on pierwszy silnik elektryczny o większej mocy i zastosow ał go do napędu łodzi. 9. W czasach Komuny Paryskiej (1871) nie tańczono jeszcze przy dźwiękach gramofonu. W ynalazek ten, jak rówmież m etoda masowej produkcji płyt gram ofono­ wych, narodził się w 1837 r. i był dziełem naturalizowanego w USA Niem ca Emila Berlinera (1851—1929). Gramofon szybko się rozpowszechnił na całym św ię­ cie, a w nowoczesnej form ie adapteru popularny jest i dzisiaj. 10. Podczas I w ojny św iatow ej, kiedy lotnictwro za­ czynało odgrywać już pewną rolę w działaniach w ojen­ nych, pojaw iły się pierw sze lotniskow ce (1916). Były to 3 krążowniki brytyjskie, przystosowane specjalnie do nowych zadań: „Furious”, „Courageous” i „Glorious” (długość 240 m, szerokość 25 m, wyporność 20 000 t.). Każdy z nich posiadał na pokładzie eskadrę 36 sam o­ lotów. Tak w ięc lotniskow ce, chociaż na okres swej św ietności m iały czekać do II w ojny św iatow ej, istnia­ ły już wówczas, gdy w Rosji Wielka Rewolucja Pa­ ździernikowa (1917) dała początek pierwszem u państwu soc j alisty cznemu.

119

24 . DZIWACZNE

ZDARZENIA W HISTORII TECHNIKI

i. W 1826 r. inżynier angielski Thomas Telford (1757—1834) ukończył budowę mostu w iszącego nad cieśniną Menai, jednej z pierwszych tego rodzaju kon­ strukcji. Rozpiętość głów nego przęsła w ynosiła 117 m. Wobec niew ielkich w ym iarów poprzecznych m ost spra­ w iał w rażenie słabej konstrukcji i bano się z niego korzystać. Wówczas Telford w padł na oryginalny po­ m ysł publicznego w ykazania w ielkiej wytrzym ałości mostu. Podczas przypływu polecił przyholować poci m ost w ielki żaglowiec i uwiązał go na środku przęsła. Po opadnięciu wód okręt zaw isł na m oście, co przeła­ m ało dotychczasową nieufność. 2. W lecie 1872 r. na torze w yścigow ym Sacra­ m ento w Kalifornii gubernator tego stanu, Leland Stanford, założył się z towarzyszącym i mu osobami, że podczas galopu koń czasami nie dotyka ziemi. W celu w ykazania swej racji zaangażował znakomitego foto­ grafa, Edwarda M uybridge’a (1830—1904), który usta­ w ił przy torze 24 kamery, a do ich m igaw ek przyw ią­ zał nitki biegnące w poprzek toru, tuż nad ziemią. Galopujący koń rw ał nitki i „sam” się w ten sposób fotografował. Zużyto pół m iliona płyt fotograficznych i zm niejszono czas naświetlania do 1/500 sekundy. Okazało się, że gubernator m iał rację. Muybridge w ykorzystał sw e zdjęcia do uzyskania obrazu konia w ruchu w prym ityw nym aparacie projekcyjnym „zoopraxiscopie”. 3. Słynny aeronauta, Francuz Jean P. Blanchard (1753—1809) wraz z A m erykaninem Johnem Jeffriesem (1744— 1819) dokonali 7 stycznia 1785 r. pierwszego przelotu balonem nad kanałem La Manche z Dover do okolic Calais. W pobliżu brzegów francuskich balon zaczął nagle gw ałtow nie opadać i zachodziła obawa, że wpadnie do morza. Obaj aeronauci w yrzucili z gon­ doli w szystkie przedmioty, ale to nic nie pomagało. Dopiero kiedy doprowadzeni do ostateczności zdjęli i w yrzucili spodnie, balon poderwał się nieco i szczę­ śliw ie osiągnął brzeg, lądując wśród rozentuzjazm o­ wanej publiczności.

120

4. A nglicy: Charles W heatstone (1802— 1875) i W il­ liam F. Cooke (1806—1879) w ynaleźli w 1837 r. w łasn y system elektrom agnetycznego telegrafu w skazów ko­ wego, w 1838 r. zainstalow anego na linii kolejowej Londyn—Blackw all. Traf chciał, iż na początku 1844 r. niejaki Taw ell po dokonaniu m orderstwa w Salthill w siadł na stacji Slough do pociągu londyńskiego, dzięki czemu praktycznie znalazł się poza zasięgiem pogoni. Policji dopomógł telegraf. W ysłano depeszę z rysopisem złoczyńcy i orientacyjnym jego m iejscem w pociągu. Po przybyciu do Londynu pew ny siebie Taw ell został zatrzym any przez policję. B ył tak za­ skoczony, że natychm iast przyznał się do winy. 5. W ynalazek śruby okrętowej bardzo szybko przy­ ciągną! uwagę ekspertów wojskowych. Pędnik pracu­ jący pod wodą oraz m aszyna parowa, ukryta wraz z kotłem w e w nętrzu kadłuba w ydaw ały się znacznie bardziej obiecujące dla jednostek w ojennych niż bo­ czne koła łopatkowe. Należało w ięc ustalić, który z tych dwóch napędów jest w ydajniejszy. W ożywionej duchem sportowym A nglii rozstrzygnięto ten prob­ lem przy pomocy jedynych w swoim rodzaju zawodów. W 1845 r. połączono liną rufy dwóch jednostek zbli­ żonych pod w zględem wym iaru kadłubów i mocy maszyn: śrubowca „Rattler” i kołowca „A lert”. Na dany znak oba statki ruszyły pełną parą w przeciw ­ nych kierunkach. Wkrótce śrubowiec osiągnął dość wyraźną przewagę, na podstawie czego osądzono, że przyszłość należy do napędu śrubowego. 6. Uczony, wynalazca i konstruktor grecki A rchim edes (ok. 287—212 p.n.e.) powiedział podobno, że po­ ruszyłby kulę ziem ską, gdyby m iał do dyspozycji jakiś nie należący do niej punkt podparcia. Ok. 260 r. p.n.e. na życzenie tyrana Syrakuz, Hierona II, bez niczyjej pomocy, dokonał wodowania najw iększego podówczas statku „Syrakuzji” o wyporności 4200 t. W odowanie udało się dzięki zaprojektowanem u przez Archim edesa skom plikowanem u urządzeniu. składającem u się z dźwigni i układu wielokrążków. Hieron podarował „Sierakuzię” królowi Egiptu Ptolom euszowi II, gdyż jedynym w ówczas portem, do którego statek ten m ógł zawinąć, była Aleksandria. 7. W połowie X VIII w. przeprowadzono w iele do­ świadczeń z elektrycznością. Pow szechne zdumienie i sensację połączoną z przestrachem wTyw oływ ały

122

w strząsy elektryczne, którym podlegali ludzie dotyka­ jący gwoździa butelki lejdejskiej (kondensatora). P ow ­ stała nawet moda na w strząsy elektryczne. W czasie tej zabawy grupka osób chw ytała się za ręce i dotykała „czarodziejskiej” butelki. Pokaz, zorganizowany przez opata Jeana A. Noileta (1700—1770) dla zabawienia francuskiego dworu królewskiego, polegał na prze­ puszczeniu prądu przez drut, który trzym ało kilkuset zakonników. W chw ili w yładow ania butelki lejd ej­ skiej w szyscy oni jednocześnie podskakiwali w górę. 8. K iedy 27 stycznia 1926 r. John L. Baird (1383— 1946) dem onstrował 40 dostojnym dżentelm enom w Londynie pierwszy działający system telew izyjny, nie obeszło się bez niegroźnego zresztą zabawnego in­ cydentu. Oto jeden ze znakomitych w idzów zbliżył się zanadto do odbiornika w yposażonego w obracającą się szybko tarczę Nipkowa i jego w spaniała broda wplątała się w dziurkowane koło. Mimo to pokaz udał się doskonale. 9. W 1872 r. w Pensylw anii, podczas pierwszej pró­ bnej jazdy pociągu w yposażonego w ham ulec pow ie­ trzny, w ynaleziony przez Amerykanina George’a W estinghouse’a (1846—1914), tuż przed nadjeżdżającym z zawrotną jak na owe czasy prędkością 50 km/godz. pociągiem zatrzymała się dwukonna f u rm a n k a. Jej woźnica bezskutecznie usiłow ał nakłonić konie do ru­ szenia z m iejsca. M aszynista nazw iskiem D aniel gw ał­ towanie przesunął dźwignię hamulca, w skutek czego dostojnicy z komisji, bardzo sceptycznie zresztą na­ staw ieni do wynalazku W estinghouse’a, pospadali z siedzeń, a pociąg zatrzym ał się niespełna 2 m od tarasującego mu drogę pojazdu. Dzięki tem u przy­ padkowi próba w ypadła nadspodziewanie efektow nie, a ham ulec powietrzny szybko się rozpowszechnił na kolejach Ameryki, a następnie Europy. 10. W Tybecie i Mongolii istnieje do dziś zwyczaj um ieszczania setek, a naw et tysięcy m odlitw, spisa­ nych na cieniutkich karteczkach, wewmątrz pudełka o kształcie bębna. W edług tam tejszych w ierzeń obró­ cenie takiego walca jest rówmoznaczne z odmówieniem w szystkich zawartych w nim m odlitw. Bardziej pomy­ słow i wierni zaprzęgli do pomocy wodę; m ałe turbinki wodne zainstalowane w strum ieniach, obracaja n ie­ przerwanie bębny pełne m odlitw , oczyw iście na inten­ cję ich w łaścicieli.

122

25 .

KTO POWIEDZIAŁ . . . ?

1. Okrzyk ten przypisuje legenda Archim edesowi (ok. 287—212 p.n.e.). Słynny w ynalazca starożytny od­ byw ał w łaśnie kąpiel w w annie, kiedy olśniła go ge­ nialna m yśl, iż ciało zanurzone w cieczy traci pozornie tyle na ciężarze, ile w aży w yparta przez nie ciecz. Z radości Archim edes m iał krzyknąć: Heureka! co oznacza „znalazłem ”. 2 . Słowa te, w zięte z wierszyka dla dzieci, w ypo­ w iedział Amerykanin Thomas A. Edison (1847—1931) podczas próby w ynalezionego przez siebie fonografu, pierwszego urządzenia do zapisu i odtwarzania dźw ię­ ku. Działo się to w 1877 r. w obecności w spółpracow ­ nika wynalazcy, Szwajcara Johna Kreusi, który spo­ rządził aparat w edług projektu Edisona. Obaj byli zresztą zaskoczeni, kiedy następnie m aszyna powtó­ rzyła słow a wierszyka. W ynalazek fonografu w yw ołał niebyw ałą sensację.

3. Okrzyk ten w ydał oficer marynarki francuskiej Georges S. Houot, (ur. 1913) kiedy zapalił reflektor na głębokości 500 m i ujrzał otaczające statek głębinow y chmary drobnych żyjątek morskich. Miało to m iejsce 12 sierpnia 1953 r., kiedy francuski batyskaf „FNRS 3” po raz pierwszy pobił rekord głębokości zanurzenia batysfery (wynoszący 1372 m), osiągając 1500 m. Obok Kouota załogę batyskafu stanow ił konstruktor statku, inżynier Pierre W illm. 4. Są to pierwsze słowa z kosmosu Jurija Gagarina (ur. 1934). 12 kw ietnia 1961 r. dokonał on na statku „Wostok 1” orbitalnego lotu wokół Ziem i w ciągu 108 minut, osiągając m aksym alne oddalenie od Ziemi 327 km, a następnie szczęśliw ie w ylądow ał w pobliżu w si Sm iełowka w obwodzie saratowskim ZSRR. Niem al te same słowa, choć w języku angielskim , pa­ dły 5 m aja 1961 r. z ust pierwszego am erykańskiego astronauty Alana Shepparda (ur. 1923) w czasie trw a­ jącego 15 minut lotu balistycznego. 5. W brew pozorom słów tych nie w ypow iedział Sherlock Holmes, ale w ynalazca praktycznego tele­ fonu, A m erykanin A lexander G. B ell (1847—1922), do sw ego asystenta znajdującego się na drugim końcu

123

pierwszego na św iecie eksperym entalnego przewodu telefonicznego. Połączenie uzyskano w praw dzie tylko m iędzy dwoma pokojami w tym samym budynku, ale telefon narodził się tegoż w łaśnie dnia, 10 marca 1876 r. U doskonalenie go było już tylko kw estią czasu. Jeszcze w tym samym roku B ell uzyskał połączenie telefo­ niczne na odległość ponad 3 km. W 1877 r. telefon w szedł już do powszechnego użytku. 6. Ten entuzjastyczny okrzyk w ydał w ielki astro­ nom angielski, John F. W. Herschel (1792—1871), kiedy ok. 1840 r. spotkał się w Paryżu z w ynalazcą fo to ­ grafii, Francuzem Louis Daguerrem (1787—1851) i ob­ serw ow ał go przy pracy nad dokonywaniem zdjęć. Cały św iat podzielał zresztą zdanie Herschela. Król Ludwik Filip osobiście raczył się „zdagerotypować”. a francuskie M inisterstwo Spraw Zagranicznych roz­ syłało fotografie w ykonane przez D aguerre’a do w szy­ stkich głów koronowanych Europy. Jedynym i wrogami nowego w ynalazku byli niektórzy m alarze, graficy i rysownicy, m. in. sław ny Daumier. 7. Wynalazca pierwszej praktycznej m aszyny do pisania, Christopher L. Sholes (1818—1890), na krótko przed śm iercią w lutym 1890 r. powiedział te słow a do przyjaciela Charlesa W ellera, który dopomógł mu za­ równo w pracy nad wynalazkiem , jak i w jego roz­ powszechnieniu. Sholes, senator i w ysoki urzędnik m arynarki, a zarazem w ielki dziwak, przez w iele lat bez w ytchnienia ulepszający sw e dzieło, został oszu­ kany przez ówczesnych „ludzi interesu”, którzy zbili m ajątek na jego wynalazku, ofiarowując mu zaledwie 12 000 dolarów. 8. Z takim zapytaniem zwróciła się do jednego z twórców telew izji Szkota Johna Bairda (1888—1946) pew na leciw a dama w 1925 r., kiedy trzy razy dzien­ nie w jednym z m agazynów na Oxford Street w Lon­ dynie pokazywał on i objaśniał działanie skonstruo­ wanej przez siebie aparatury telew izyjnej. Pytanie to jest podobno autentyczne, padało zresztą w iele po­ dobnych. 9. Te słowa w yrzekł znakomity fizyk radziecki, Piotr L. Kapica (ur. 1894), jeden z czołowych badaczy w dziedzinie niskich tem peratur oraz silnych pól m a­ gnetycznych. Dziś, kiedy z jednej strony rysują się perspektyw y budowy elektrow ni jądrowych, a z dru-

124

giej groźba straszliw ej w ojny nuklearnej, słowa te nabierają szczególnej w ym ow y. Wyrazem hum ani­ stycznego podejścia do sprawy energii jądrowej są też liczne protesty i apele naukowców całego świata. 10. Zacytowane w yjątki w yszły spod pióra an­ gielskiego m nicha i uczonego Rogera Bacona (1214— — 1294), zajm ującego się optyką i chemią, astronomią i filozofią. Zadziwiająco dobrze, jak na w iek X III, w idział Bacon perspektyw y opanowania przyrody przez człowieka i w iązał z nimi nadzieje na lepsze jutro ludzkości. Jego hum anistyczne poglądy, w yprze­ dzające znacznie epokę, ściągnęły nań zawiść doktrynerów kościelnych, którzy doprowadzili do oficjalnego potępienia jego nauki i uwięzienia go w latach 1277— — 1292.

26 .

WAŻNE KSIĄŻKI TECHNICZNE

1. Po polsku tytuł znaczy: O vietalurgii. Autorem jej był lekarz i m ineralog niem iecki, Georgius Agricola (Georg Bauer 1494—1555). Dzieło, w ydane w 1556 r., obejmuje całokształt ówczesnej w iedzy górniczej i hutniczej oraz zawiera w iele praktycznych w iado­ mości z zakresu technologii chemicznej. Bogata i rze­ czowa treść oraz m nóstwo pięknych ilustracji, poka­ zujących urządzenia i m etody pracy, czynią z książki cenny dokument ów czesnego stanu techniki. D zieło to odegrało poważną rolę jako pierwszy i przez w iele dziesiątków lat niezastąpiony podręcznik górnictwa i hutnictwa. 2. Znakomity inżynier rzymski, architekt w ojenny Cezara Augusta, W itruwiusz (ok. 70 p.n.e. — ok. 20 n.e.), pozostawił dokładny opis ów czesnego stanu architek­ tury w dziele O architekturze ksiąg dziesięć. Termin architektura rozumiano w tedy również jako budow­ nictw o lądowe i wodne, produkcję m ateriałów b ud o­ wlanych, budowę m aszyn (dźwigów, pomp, machin wojennych) oraz zegarów słonecznych i wodnych. W itruwiusz zdawał sobie sprawę z potrzeby opanowa­ nia przez architekta zarówno teorii, jak i praktyki inżynierskiej.

125

3. G eom etryja to jest miernicka nauka pióra Sta­ nisław a Grzepskiego (1526—1570), w ydana w Kra­ kowie w 1566 r., to pierwsza książka techniczna w ję ­ zyku polskim. Stanow iła podręcznik dla geodetów, którzy byli wówczas potrzebni w związku z tzw. pomiarą włóczną, reformą polegającą na czynszowaniu gruntów w ym ierzonych wg' włóki, dawnej m iary po­ wierzchni ziemi. Autor zainicjow ał w niej polską term inologię techniczną. 4. Mekánika to najstarsza znana nam książka tech­ niczna. Traktuje o zasadzie dźwigni, wadze belkowej, pracy wiosła, w łasnościach geom etrycznych koła, pier­ wsza wzm iankuje o kołach zębatych, om awia m ożli­ w ość żeglugi pod wiatr, toczenie na rolkach, w ielo­ krążki, kołowroty itp. Nie wyjaśniono, czy jej autorem jest słynny grecki filozof i uczony A rystoteles (384— —322 p.n.e.), czy też jego uczeń Straton z Lampsakos, który poprawił w iele błędów sw ego mistrza wT zakre­ sie fizyki i poczynił istotne spostrzeżenia dotyczące prężności gazów. Być m oże część dzieła pochodzi od A rystotelesa, reszta zaś od Stratona. 5. Wielkiej sztuki artylerii część pierw sza polskie­ go artylerzysty Kazimierza Siem icnow icza wydana zo­ stała w Amsterdam ie w 1650 r. Autor podaje w niej pierwszy w dziejach projekt rakiety w ielostopniow ej (intencją jego było zw iększenie zasięgu broni bez po­ w iększania ilości prochu) oraz w iele klasycznych po­ m ysłów , jak baterie rakietow e czy stabilizatory typu delta, zastosowane w praktyce dopiero w X X w. D zie­ ło Siem ienow icza w yprzedzało znacznie swą epokę; tłum aczono je na w iele języków. 6. M atem atyczne po d sta w y filozofii p rzy ro d y pióra w ielkiego fizyka, m atem atyka i astronoma angielskie­ go Isaaca N ewtona (1643—1727), w ydane w 1687 r., sta­ nowią kamień m ilow y rozwoju nauk ścisłych. Książka była w ykładem m echaniki new tonow skiej, na której opiera się niemal cała nasza obecna technika. Newton ogłosił w niej po raz pierwszy sw e prawo ciążenia oraz prawa ruchu ciał, wprow adził pojęcia m asy, cię­ żaru, przyspieszenia i siły, sform ułował podstawy ra­ chunku różniczkowego. 7. Polak W itelo (1225—1290), m atem atyk, fizyk i fi­ lozof, napisał dzieło Perspectiva stanow iące pierwszy system atyczny wykład optyki. Omówił w nim m. in.

126

prostoliniow e rozchodzenie się św iatła, jego odbicie i zachowanie się w ośrodkach przezroczystych, budowę oka itp. W itelo opierał się na poglądach Araba A lhazena (ok. 965 — ok. 1039). WT sw ych badaniach optycz­ nych stosow ał geom etrię. Perspectiva została w ydana drukiem w 1572 r. w Bazylei. 3. Uczony jezuita, Stanisław Solski (1622—1701), był jednym z pionierów polskiego piśm iennictwa tech­ nicznego. Jego książka A rchitekt polski, wydana w 1690 r., omawia przyrządy do podnoszepia ciężarów, konstrukcję m łynów wodnych, kieratów, wiatraków i innych urządzeń, w których stosow ane są koła zę­ bate, oraz wiadom ości z dziedziny hydromechaniki (m. in. traktuje o wodociągach). Solski pozostawił po­ nadto podręcznik geodezji G eometra polski. Obie jego prace stanow iły przez długie lata podstawowe źródło wiadom ości dla m echaników i geodetów. 9. Lekarz nadworny królowej angielskiej Elżbie­ ty I, W illiam Gilbert (1540—1603), w swej pracy O m agnetyzm ie, wydanej w 1600 r., zebrał i uporząd­ kował w szystkie ów czesne wiadom ości o elektrycz­ ności i m agnetyzm ie. Badał w łasności elektryczne roz­ m aitych ciał, wykazując, że obok bursztynu posiadają je m. in. siarka, szkło, lak, żywica. Gilbert w łaśnie wprowadził termin „elektryczność” od greckiego elek ­ tron — bursztyn. D zieło i dorobek Gilberta uważa się za początek nauki o elektryczności. 10. Klasyczne dzieło am erykańskiego uczonego N or­ berta W ienera (1394—1964) C ybernetyka, czyli stero­ wanie i łączność w zwierzęciu i maszynie ukazała się w 1948 r. Była to pierwsza próba teoretycznego uogól­ nienia osiągnięć różnych dziedzin (matematyki, auto­ m atyki, elektroniki, telekom unikacji, fizjologii) skła­ dających się na pojęcie cybernetyki, czyli nauki o łącz­ ności i sterowaniu zarówno w organizmach żyw ych, jak i w maszynach. Pracę tę uważa się za początek cybernetyki.

27 .

CZY ZAGŁOBA JEŹDZIŁ WINDĄ?

1. Jan Długosz (1415— 1580), autor słynnych Dzie­ jów Polski..., z powodzeniem mógł już używać okula-

127

t ów

i być może to czynił. Okulary o szlifowanych so­ czewkach pojaw iły się ok. 1300 r. we Włoszech. Praw ­ dopodobnie w ynalazcą ich był Alessandro de Spina. W ym ienia się także m nicha francuskiego, Nicholasa Bulleta, który w 1232 r. m iał zauważyć, że przez za ­ krzyw ione szkiełko wyraźniej w idzi czytany tekst. W 1483 r. powstał już w Norymberdze specjalny cech producentów okularów. 2. Pierw szą nadającą się do praktycznego użytku m aszynę do pisania zbudował Amerykanin Christopher L. Sholes (1818—1890) w espół z Carlosem Gilddenem w 1867 r. W 1873 r. seryjną produkcję takich m aszyn podjęła am erykańska firma Remington. Jed­ nym z pierwszych użytkow ników nowego w ynalazku był słynny pisarz Mark Twain, a z pisarzy europej­ skich Lew Tołstoj. 3. Pisarka Aurore Dudevant (1804—1876), znana pod pseudonim em George Sand, mogła z łatw ością używać m aszyny do szycia, której praktyczny model skonstruował Amerykanin Elias Howe (1819—1867) już w 1845 r. Maszyna ta posiadała czółenko i w yko­ n yw ała ścieg podwójny oraz stebnowany. Z tego jed­ nak, co wiadom o o pani George Sand, wynika, że nie używała ona raczej m aszyny do szycia. 4. Bojownik o jedność i niepodległość Włoch, Giu­ seppe Garibaldi (1807—1882) nie jeździł chyba na ro­ werze, choć pierwszy pedałowy bicykl istniał już od 1855 r., a jego konstruktor, Ernest Michaux, wkrótce potem rozpoczął w Paryżu seryjną produkcję tego środka lokomocji. Z pierwowzoru roweru, tzw. w elocypedu, na którym jeżdżono odpychając się nogami od ziem i, m ógł Garibaldi korzystać już od najm łod­ szych lat, w ehikuł ten bowiem był oopularny już od 1813 r.

6. Znany powieściopisarz angielski, Charles Dicken3 (1812—1870), pisał w yłącznie tradycyjnym gęsim pió­ rem. Mógł jednak korzystać ze stalówek, które w e­ szły w użycie już w połowie XV III w., a rozpowszech­ niły się w w ieku XIX. W A nglii od 1808 r. produkował je na szeroką skalę niejaki Donvyn. Co w ięcej, już v/ 1343 r. Niem iec Drescher skonstruow ał pierwsze w ieczne pióro, które można było napełniać atram en­ tem. Tak w ięc Dickens teoretycznie m iał możność pisania w iecznym piórem. 7. W spółczesny Chrobremu król Norw egii, bohater w ielu sag i nieustraszony żeglarz, Olaf Tryggvason (ok. 960—1000), nie stosow ał jeszcze na pewno kom ­ pasu, choć znano go już wówczas od dawna w Chi­ nach. Do Europy kompas dotarł za pośrednictwem Arabów w końcu X III w. Pierw szym znanym żegla­ rzem europejskim, który posługiwał się tym instru­ m entem w 1302 r. był Włoch Flavio Gioja. Mimo że Chińczycy używali kompasu co najmniej od III w. n.e., pierwsza pewna wzm ianka o zastosowaniu go przez nich do celów żeglugi morskiej pochodzi dopiero z 1117 r. E. Jan Chryzostom Pasek (ok. 1636—1701), szlachcic z Mazowsza i żołnierz Czarnieckiego, m ógł sw e słynne Pam iętniki z lat 1656— 1688 napisać przy użyciu ołów ­ ka podobnego do dzisiejszych. Choć już w średnio­ w ieczu (a może i w starożytności) używano do pisania i rysowania kaw ałków ołowiu, a od XII w. znano ołó­ w ek będący pręcikiem z m ieszaniny ołowiu i cyny, grafit w szedł w użycie dopiero w XVI w. W drugiej połow ie XVII w. umieszczano już laseczki grafitu w rurkach drewnianych. Rysunek takiego ołówka w dzisiejszej postaci um ieścił w jednej ze sw ych ksią­ żek przyrodnik i fizyk niem iecki A thanasius Kircher (1601— 1680).

5. Żeglarz i odkrywca angielski James Cook (1728— 1779) m ógł zawczasu przygotować swój statek do walki ze sztormem, dzięki posiadanem u barometrowi. In­ strum ent ten był już w ów czas doskonale znany i pow ­ szechnie stosowany. Pierw szy barometr rtęciow y skon­ struow ał w 1643 r. m atem atyk w łoski Evangelista Torricelli (1608—1647). Początkowo często stosowano barometr do mierzenia w ysokości w zniesień.

5. Światow ej sław y tancerka amerykańska, Isadora Duncan (1878—1927), niew ątpliw ie znała już dobrze zamek błyskawiczny. W ynalazek ten narodził się w USA. W 1896 r. Whitcomb L. Judson z Chicago opatentow ał prototyp tego urządzenia składający się z dwóch m etalow ych łańcuszków łączonych i rozłą­ czonych przez ruch suwaka. W 1913 r. Gideon Sundback z Hoboken w stanie N ew Jersey opatentował ostateczną formę zamka błyskawicznego, która szybko rozpowszechniła się na całym św iecie.

128

S — 5C0 zagadek z h isto rii techniki

129

10. Legendarny protoplasta pierwszej polskiej dy­ nastii królewskiej, Piast, żył ok. 800 r. Na ziem iach pol­ skich uprawiano w tym czasie rolę różnego typu ra­ diami drewnianym i lub w yposażonym i w żelazną radlicę. Nie znano jeszcze pługa, który spełniał nie tylko rolę spulchniacza ziemi, ale również odwracał skiby. Pług pojaw ił się na naszych ziem iach dopiero w XII w., rozpowszechnił się zaś w XV. W Europie zachodniej natom iast Celtowie i G allow ie stosow ali pierwsze cięż­ kie pługi na kołach z lem ieszem i odkładnicą już w czasach rzym skich, ok. 200 r. p.n.e. Piast zatem o pługu nigdy naw et nie słyszał, choć teoretycznie m ógł się z nim zetknąć.

28 . WYNALAZCY

NA OBCZYŹNIE

1. Nicola Tesla (1856— 1943), wynalazca w dziedzi­ nie elektryczności i łączności, pracował w Austrii, na W ęgrzech i w e Francji, a w 1884 r. osiadł na stałe w USA. W spółpracował m. in. z Edisonem. W 1885 r. odkrył zasadę m agnetycznego pola wirującego, która stała się podstawą działania silników trójfazowych prądu zmiennego, a w 1888 r. zbudował silnik induk­ cyjny. Opracował nowe typy prądnic (w y s o k ie j czę­ stotliw ości, 1890 r.), transform atorów (1891), zwojnic indukcyjnych. Od 1893 r. pracował nad zagadnieniem bezprzewodowego przekazywania energii elektrycznej. 2. Znakomity inżynier angielski Beniamin Baker (1840—1907) spiętrzył N il pod Asuanem wznosząc za­ porę o w ysokości 54 m (1898—1902). W cześniej Baker był projektantem i współtwórcą niezw ykle oryginal­ nego stalow ego m ostu kratowego przez zatokę Firth of Forth w Szkocji, o rozpiętości przęseł 521 m, ukoń­ czonego w 1890 r. Pełnił też funkcję naczelnego inży­ niera m etra londyńskiego. 3. George W ashington Goethals (1858—1928), inży­ nier am erykański, kierował od 1907 r. budową Kanału Panam skiego, łączącego oceany A tlantycki i Spokojny. Po ukończeniu prac, które nastąpiło w 1914 r., był pierwszym gubernatorem strefy kanału. Kanał Panamski ma 81 km długości i 6 śluz. Stanowi duże udogodnienie w komunikacji morskiej, skracając w ie­ lokrotnie trasy żeglugi, ułatwia zwłaszcza kontakty m iędzy wschodnim i zachodnim wybrzeżem USA.

130

4. Enrico Fermi (1901—1954), znakomity w łoski fi­ zyk, laureat nagrody Nobla w 1938 r., z powodu anty­ faszystowskich przekonań opuścił Włochy i od 1939 r. zam ieszkiw ał w USA. Pod jego kierow nictw em uczeni am erykańscy zbudowali w Stagg Field pod Chicago pierwszy reaktor jądrowy, w ytw arzający m ateriał roz­ szczepialny — pluton, w ykorzystyw any w próbach skonstruowania bomby atomowej. Uruchomiono go 2 grudnia 1942 r. W ydarzenie to zapoczątkowało w y ­ korzystanie energii jądrowej. 5. Grek Ktezibios (ok. 170 — ok. 117 p.n.e.) z A lek ­ sandrii był jednym z najzdolniejszych wynalazców i konstruktorów maszyn w starożytności. W ynalazł pompę tłokową, która w iele w ieków później znalazła zastosowanie w sikaw kach strażackich, organy wodne, ulepszał w ojskow e m achiny miotające. Jedną z naj­ słynniejszych jego konstrukcji był w ielki, bardzo do­ kładny zegar wodny, posiadający urządzenie autom a­ tycznie regulujące dopływ wody. 6. Denis Papin (1647—1712) jako hugenota musiał uchodzić z Francji i m ieszkał kolejno w A nglii, N iem ­ czech i w e Włoszech. W 1681 r. zbudował naczynie do gotowania pod ciśnieniem , tzw. kociołek Papina (pro­ totyp autoklawu) z zaworem bezpieczeństwa. W 1690 r. skonstruował prym ityw ną atm osferyczną m aszynę pa­ rową (jeden skok tłoka na minutę), a w 1707 r. prze­ prowadził ponoć na rzece Łabie próby z 4-kołowym parostatkiem w łasnej konstrukcji. Zrażony brakiem praktycznych rezultatów sw ych pomysłów, w yjechał z Niem iec do A nglii, gdzie zmarł w nędzy.

7. Duchowny z Claverton, W illiam Lee (ok. 1560— 1610) zbudował w 1589 r. m aszynę do dziania poń­ czoch, która w yw ołała rozruchy wśród pończoszników-rękodzielników. Prześladowania zm usiły Lee do opusz­ czenia Anglii. Udał się w ięc do Francji, gdzie w 1598 r. przedstawił ulepszoną już dziewiarkę królowi H enry­ kowi IV. Życzliwie przyjęty, założył wraz z grupą an­ gielskich robotników zakłady w Rouen. Po jego śmierci robotnicy ci powrócili do Anglii, kładąc tam podwa­ liny m aszynow ego przem ysłu pończoszniczego. 8. Marc I. Brunei (1769—1849), będąc rojalistą, m u­ siał po rewolucji francuskiej szukać schronienia poza granicami ojczyzny. Przebyw ał początkowo w USA, potem w A nglii, gdzie osiadł na stałe. W 1803 r. zorga­

9*

131

nizow ał w Portsm outh m asową produkcję bloków okrętowych, za pomocą szeregu obrabiarek. Ponadto skonstruował kopiarkę, gwoździarkę, tartak parowy (w Chatham), projektow ał mosty. Najw iększym jego dziełem był tunel pod Tamizą, zbudowany w latach 1825—1843. 9. Niem iec naturaiizowany w Rosji, Paul Z. Schil­ ling von Cannstadt (1786—1837), w ynalazł jeden z pierw ­ szych system ów telegrafu elektrom agnetycznego (wska­ zówkowego), niezbyt dogodnego w użyciu. W 1832 r. połączył on linią telegraficzną Pałac Zim owy i Mini­ sterstw o Komunikacji w Petersburgu. W 1835 r. prze­ byw ał za granicą, dem onstrując swój wynalazek. Zmarł w czasie budowy linii telegraficznej Petersburg-K ronsztadt. 10. Niedoceniany w sw ej ojczyźnie, pochłoniętej na przełomie XVIII i X IX w. nieprzerwanym i wojnam i, Philippe de Girard (1775—1845), w ynalazca maszyny do przędzenia lnu i autor w ielu udoskonaleń w łókien­ nictwa, przybył w 1825 r. do Polski, gdzie spędził ok. 20 lat. Od 1829 r. tw orzył pierwsze w Polsce m echa­ niczne przędzalnie lnu. Najstarsza powstała w Marym oncie pod Warszawą w 1830 r., a w 1834 r. przenie­ siono ją do m iejscow ości Ruda Gzowska, która n ie­ bawem rozrosła się w m iasto i na cześć w ynalazcy przyjęła nazw ę Żyrardów.

28 .

CO TO ZA DATY?

1. D aty te dotyczą samochodu. W 1771 r. Francuz Nicolas Cugnot (1725— 1804) skonstruował pierwszy jeżdżący (co prawda z prędkością zaledwie ok. 4 km/ godz.) pojazd parowy. W latach 1885— 1886 Niemcy: Gottlieb D aim ler (1834—1900) i Karl Benz (1844—1929), niezależnie od siebie zbudowali pierwsze praktyczne samochody z silnikam i benzynowym i. Dopiero jednak od zapoczątkowania w 1908 r. seryjnej produkcji sa­ mochodów przez Am erykanina Henry Forda (1863— —1947) nastąpił ogromny rozwój m otoryzacji, a sa­ mochód stał się stosunkowo szeroko dostępny. 2. Balon powstał w 1783 r. w e Francji, od razu w dwóch wariantach: braci M ontgolfier — napełniany

132

ogrzanym powietrzem i Jaequesa Charlesa (1746— —1823) — wodorem. Już w 1785 r. Francuz Jean P. Blanchard (1753—1809) i Am erykanin John Jeffries (1744— 1819) przelecieli balonem ponad kanałem La Manche z Dover do okolic Calais. N astępny w ielki krok naprzód w kierunku opanowania przestworzy uczynił w łaściw ie dopiero Szwajcar August Piccard (1884—1962), który w 1931 r. wraz z J. K ipierem osiąg­ nął na stratostacie „FNRS” rekordowa w ysokość 15 781 m. 3. Pierw szy praktyczny parostatek, bocznokołowiee „Clermont” A m erykanina Roberta Fultona (1765—1815) odbył w 1807 r. podróż długości ok. 160 km z Nowego Jorku do A lbany w czasie 32 godzin. Od 1829 r. za­ częto prowadzić prace nad doskonalszym, śrubowym napędem parostatków i osiągnięto sukces w 1840 r., kiedy to pierwszy śrubowiec „Archim edes”, skonstruo­ w any przez Am erykanina Francisa P. Sm itha (1808— 1874), przepłynął Atlantyk. W 1897 r. Anglik Charles A. Parsons (1854— 1931) zastosow ał do napędu statków skonstruowaną przez siebie reakcyjną turbinę parową. Napęd turbinowy okazał się znacznie ekonom iczniejszy i pozwalał na rozwijanie w iększej prędkości. 4. 24 maja 1844 r. otwarto pierwszą publiczną lir telegrafu elektrom agnetycznego system u Samuela F. B. Morse’a (1791—1872), długości 63 km, pomiędzy W aszyngtonem i Baltim ore, zapoczątkowując prak­ tyczną telegrafię. W 1855 r. fizyk angielski David S. Hughes (1831—1900) w ynalazł telegraf drukujący, prototyp dzisiejszych dalekopisów. Rok 1866 był okre­ sem przełom owym dla dalszego rozwoju telegrafu. Po czterech nieudanych próbach ułożono wreszcie pierwszy telegraficzny podwodny kabel transatlan­ tycki, łączący Irlandię z Nową Fundlandią. Dokonano tego pod kierownictw em Am erykanina Cyrusa W. Fiełda (1819—1892). Î. W 1887 r. fizyk niem iecki Heinrich R. Hertz (1857— 1894), idąc za teoretycznym i przesłankam i Szko­ ta Jam esa C. M axw ella (1831—1879) w ytw orzył fale elektrom agnetyczne, co w latach 1895—1896 stało się podstawą w ynalezienia radia przez niezależnie od siebie pracujących: Rosjanina Aleksandra Popowa (185.9— 1905) i Włocha Guglielm o Marconiego (1874—■ —1937). W 1920 r. rozpoczęła nadawanie programu pierwsza rozgłośnia radiowa w Pittsburgu (USA).

133

6. Kinem atografia narodziła się w 1895 r. 28 gru­ dnia tego roku w ynalazcy kinematografu, bracia Lu­ m ière, otworzyli pierwsze kino w Paryżu. Od 1919 r. Niem cy; Hans Vogt (ur. 1890), Joseph B. Egl (1893— —1942) i J. M assole próbowali wprowadzić do film u dźwięk, jednak opracowany przez nich system okazał się zbyt prym ityw ny i nie znalazł zastosowania. Pełnym sukcesem natom iast zakończyły się w 1923 r. prace Amerykanów, braci Warner, którzy udźwięko­ w ili na zasadzie fotoelektrycznej film Ś piew ający błazen. Pierw szy film barwny system u Technicolor wyprodukowano w U SA w 1935 r. 7. Pierw szy sam olot braci Wright w zbił się w po­ w ietrze 17 grudnia 1903 r. W 1919 r. nastąpiły dwa n ie­ zw ykle ważne wydarzenia w historii lotnictwa: prze­ lot A nglików Johna W. Alcocka (1892—1919) i Arthura W. Browna (1886—1948) nad północnym A tlantykiem oraz powstanie pierwszych pasażerskich linii lotni­ czych Londyn—Paryż i Berlin—Weimar. W 1947 r Amerykanin Charles E. Y eager (ur. 1921) po raz pierw­ szy „prześcignął dźw ięk”, osiągając prędkość 1610 km/godz. 8. W 1926 r. John Baird (1888—1946) przedstaw ił w Londynie pierwszy działający system telew izji. W 1929 r. angielskie BBC rozpoczęło nadawanie eks­ perym entalnego programu telew izyjnego, a od 1936 r. nadawało już stały program. W tym samym roku te­ lew izja pojawiła się w USA i w Niemczech. W 1950 r. wprowadzono w USA telew izję barwną. W 1962 r. zapoczątkowano telew izję m iędzykontynentalną dzięki satelicie am erykańskiem u „Telstar”. 9. W 1942 r. rozpoczął pracę pierwszy reaktor ją­ drowy w Stagg Field koło Chicago, zbudowany pod kierownictw em Enrico Ferm iego ;1901—1954), zw ia­ stujący ujarzm ienie przez człowieka energii jądrowej. W 1945 r. wyprodukowano bombę atomową pod k ie ­ rownictwem Roberta Oppenheimera (ur. 1904). W 1954 r. zastosowano po raz pierwszy energię jądrową do na­ pędu elektrow ni w ZSRR i okrętu podwodnego w USA. 10. Bezpośrednie opanow yw anie Kosmosu rozpoczę­ ło się w 1957 r. w ysłaniem przez uczonych radzieckich pierwszego sztucznego satelity Ziemi, „Sputnika I”. W 1959 r. radziecka rakieta kosmiczna trafiła w K się­ życ, a stacja m iędzyplanetarna „Łunnik III” sfotogra-

134

fowała odwróconą stronę Księżyca. 12 kw ietnia 1691 r. Jurij Gagarin (ur. 1934) jako pierwszy człow iek znalazł się w Kosmosie, dokonując na pokładzie statku-satelity „Wostok I” lotu wokół naszego globu.

30. POŁĄCZ W PARY ! 1. Araba Ałhazena (ok. 965—1038) uważa się za w y ­ nalazcę soczewki. Stw orzył on podstawy optyki w opar­ ciu o geometrię. Jego dzieło Opticae thesaurus Alhazeni libri VII, wydane w Europie, w yw arło w ielki w pływ na naukę średniowiecza i Odrodzenia. A lhazenow i zaw­ dzięcza się m. in. w yjaśnienie refrakcji atm osferycznej, czyli uzasadnienie niejednakowej w ielkości obrazu Słońca czy Księżyca w zenicie i nad horyzontem. 2. A nglik Josiah L. Clark (1822—1898) opatentow ał w 1854 r. system poczty pneum atycznej „do przesyła­ nia listów i paczek za pomocą ciśnienia powietrza i próżni” i połączył specjalną rurą swej konstrukcji głów ny urząd pocztowy z dworcem Euston w Londynie, przyspieszając w ten sposób kilkakrotnie ekspedycję przesyłek pocztowych. Ponadto Clark zajm ował się problem atyką izolacji kabli podmorskich oraz pomia­ rami elektryczności. 3. Amerykanin John W. Hyatt (1837—1920) w yna­ lazł w 1869 r. pierwsze tworzyw o sztuczne, celuloid, które znalazło następnie m asowe zastosowanie w po­ czątkach X X w. Zapoczątkowana przez niego nowa gałąź produkcji chem icznej, przem ysł tw orzyw sztucznych, rozwija się szczególnie szybko dzisiaj. Ostat­ nim słowem w tej dziedzinie są polim ery w ielkoczą­ steczkowe wytw orzone po raz pierwszy przez w łosk ie­ go fizyka Giulia Nattę (ur. 1903), laureata nagrody Nobla z 1963 r. 4. Amerykanin Ernest O. Lawrence (1901—1958) zbudował w 1930 r. na uniw ersytecie kalifornijskim pierwszy cyklotron, urządzenie do przyspieszania lek ­ kich jąder (wodoru, deuteru, helu). Czynnikiem przy­ spieszającym jest w cyklotronie pole m agnetyczne w y­ twarzane przez kolisty elektrom agnes. Naładowana cząstka zatacza w tym polu spiralę i może osiągnąć

135

energię setek m ilionów elektronowoltów. Obecnie w iel­ kie akceleratory opierają się na nieco innej zasadzie i noszą nazwę synchrotronów lub fazotronów. Nadają one protonom energię rzędu m iliardów elektrono­ woltów. 5. Holender Hans Lippershey (zm. 1619) skonstruo­ w ał w 1608 r. pierwszą lunetę z dwóch par soczewek um ieszczonych w dwu rów noległych rurach (tak jak w lornetce). Na jego w ynalazku oparł się Galileusz, budując swoje lunety i teleskopy od 1609 r. Lunety znalazły szybko szerokie zastosow anie w astronomii, wojsku, żegludze, m iernictw ie itp.

6. Amerykanin Cyrus H. McCormick (1809—1834) skonstruował w 1834 r. wydajną żniwiarkę m echanicz­ ną, skracającą trzykrotnie czas pracy przy żniwach. W 1847 r. rozpoczął produkcję sw ych żniwiarek na skalę handlową, a od 1851 r. w ytw arzał już po 1000 sztuk rocznie. W tym okresie zaczynają się pojawiać w USA kombajny rolnicze, niektóre ciągnięte przez 20—40 koni, osiągające w ydajność dzienną do 18 ha. 7. Zegarm istrz

niem iecki Ottmar M ergenthaler (1854— 1899), który w 1872 r. przybył do USA i naturalizow ał się tam, zbudował w 1884 r. linotyp, czyli m aszynę drukarską do składania i odlew u czcionek w całych wierszach. Maszynę opatrzył kompletem matryc, które można wybierać przez naciskanie kla­ w iszy, oraz odlewarkę. Kiedy cały w iersz jest już zło­ żony, specjalny tłok dociska go do w lew u odlewarki i m etal w ypełnia w szystkie leżące obok siebie m atryce znaków drukarskich. U zyskuje się w ten sposób formę drukarską wiersza. W 1886 r. użyto linotypu w No­ wym Jorku do druku „Tribune”. 8. Szkocki inżynier James Nasm yth (1808—1890) zaprojektował w 1839 r. m łot parowy, którego proto­ typ w ykonano w 1842 r. Historia powstania w ynalazku jest bardzo znamienna. Oto budowniczowie w ielkiego statku „Great Britain” nie mogli znaleźć firm y, która podjęłaby się w ykonać w ał ogromnego koła łopatko­ wego. W yjście z sytuacji znalazł dopiero Nasmyth, kon­ struując m łot parowy. Ponadto dokonał on w ielu ulepszeń obrabiarek, urządzeń hydraulicznych itp. 9. Duński inżynier elektryk Waldemar Poulsen (1869—1942) stw orzył podstawy m agnetycznego zapi-

136

sywania i odtwarzania dźwięku. W 1898 r. w ynalazł „telegrafon”, pierwszy aparat rejestrujący dźwięk na taśm ie stalow ej, a w 1900 r. tzw. m ówiący drut. Urzą­ dzenie to było pierwowzorem m agnetofonu. Podobnie jak to m a m iejsce w dzisiejszych m agnetofonach drgania głosow e powodow ały zm iany w natężeniu pola m agnetycznego, rejestrow ane na stalow ym dru­ cie. Pierw sze nowoczesne m agnetofony firm y „Marcon i-Stille” pojaw iły się w 1933 r. 10. Vladimir K. Zworykin (ur. 1889), am erykański uczony pochodzenia rosyjskiego, był twórcą elek tro­ nicznego system u telew izyjnego, który w latach trzy­ dziestych zaczął w ypierać system Bairda z 1926 r. Pierwszą w ersję sw ego system u opracował Zworykin już w 1924 r., ale dopiero w 1933 r. zastosow ał w ka­ merach telew izyjnych lam pę analizującą w łasnego po­ mysłu, zwaną ikonoskopem. W ynalazł rów nież kine­ skop stosowany do dziś w telewizorach.

31. SKĄD SIĘ WZIĘŁY NAZWY? 1. Lekki, półkryty, czterokołowy powóz konny na­ zywa się koczem od w ęgierskiego m iasta Kocs. W 1457 r. pierwszy taki pojazd, wygodny i stosunkowo szybki, zbudował nie znany nam niestety z im ienia m e­ chanik, zam ieszkały w łaśnie w tym m ieście. Zastoso­ wał on w ów czas po raz pierwszy system resorowy, za­ w ieszając skrzynię powozu na skórzanych pasach. Kocz był bardzo popularny w w iekach XVI—XIX. 2. Dagerotypy — to pierwsze trw ałe zdjęcia foto­ graficzne. Do ich sporządzania służyła kamera z obiek­ tywem . Obraz rzutowano na płytę pokrytą św iatło­ czułym jodkiem srebra. Ten powstały w 1837 r. proces fotograficzny w ziął nazw ę od sw ego w ynalazcy Louisa J. M. Daguerre’a (1787—1851). 3. Pupinizacja — to sposób zw iększenia praktycz­ nego zasięgu telefonu, polegający na szeregowym w łą­ czaniu w obwód kabla cewek z żelaznym i rdzeniami. Na pomysł ten w padł Serb pracujący w USA, Michał Pupin (1857—1935), i zastosow ał go w praktyce w 1899 r. Pozw oliło to na trzykrotne przedłużenie zasięgu ów czesnych telefonów .

137

4. Już w IV w. p.n.e. na Bliskim Wschodzie stoso­ wano jako m ateriał piśm ienny odpowiednio w ypraw io­ ną i wygładzoną skórę zw ierzęcą (owczą, kozią, oślą, cielęcą). Z produkcji tego artykułu zasłynęło szcze­ gólnie m iasto Fergamon w Azji M niejszej, stąd nazwa pergamin. Pergamin był bardzo kosztowny. W Europie rozpowszechnił się szeroko dopiero w XV w. 5. Bakelit, jedno z pierwszych tworzyw sztucznych, w ziął sw ą nazw ę od wynalazcy, Belga Leo H. Baekelanda (1863—1944), który w 1906 r. stw orzył podstawy przem ysłu mas plastycznych, opartych na pochodnych fenolu i aldehydu mrówkowego.

6. Colt, w ielostrzałow y rew olw er z obracalnym m a­ gazynkiem bębenkowym, znany z „w esternów ”, nosi nazw isko sw ego w ynalazcy i pierwszego producenta, Am erykanina Sam uela Colta (1814— 1862) z Hartford w stanie Connecticut. Opatentowany został w 1835 r. Po w ojnie z M eksykiem (1846— 1848), podczas której ujaw niła się skuteczność tej broni, colty rozpowszech­ niły się w całej Ameryce. 7. Pow szechnie przyjęta nazwa radar jest skrótem angielskiego określenia tego urządzenia: Radio D etecting and Ranging (wykryw anie i określanie odległości za pomocą radia). Choć samą zasadę znano już z grub­ sza i stosowano w latach dwudziestych, poważne ek s­ perym enty z radiolokacją rozpoczął dopiero w 1935 r. fizyk szkocki Robert A. W atson-W att (ur. 1892), który stw orzył brytyjski system ostrzegaw czo-rozpoznaw czy obrony przeciwlotniczej, działający od 1938 r.

dwa zw ykłe wagony na sypialne. W 1863 r. skon­ struował tzw. wagon pullm anowski, w 1868 r. restaura­ cyjny, a w 1875 r. wagon palarnię i salonkę. 10. C el.eityzacja — to sposób sztucznego utwar­ dzania gruntu w drodze elektrolizy, zw any inaczej metodą eiektroiniekcji. Zastosowano go po raz pierw ­ szy w 1948 r. przy budowie trasy W—Z w W arszawie. Twórcą m etody jest orofesor Politechniki Gdańskiej Romuald Cebertowicz (ur. 1897).

32. CZYJ TO ŻYCIORYS? 1. 2. 3. 4. 5. t. 7. 8. 9. 10.

Christiana Huygensa (1629—1695) Jam esa Watta (1736—1819) Claude’a Chappe’a (1763—1805) Leonarda da Vinci (1452—1519) Thomasa A. Edisona (1847—1931) Jana Szczepanika (1872—1925) Richarda Trevithicka (1771—1833) Galileusza (1564— 1642) Archim edesa z Syrakuz (ok. 287—212 p.n.e.) Alfreda B. Nobla (1833— 1896)

33. NIC NOWEGO POD SŁOŃCEM

8. Rentgen — to potoczna nazwa aparatu do prze­ św ietlania ciała ludzkiego, który stosuje się ostat­ nio także w technice. P rześw ietlenie polega na prze­ puszczeniu przez badany przedmiot wiązki bardzo krótkich fal elektrom agnetycznych. Dzięki różnemu pochłanianiu tych fal przez rozm aite części badanego obiektu, można poznać jego w ew nętrzną budowę. Opi­ sane prom ieniowanie odkrył fizyk niem iecki W ilhelm K. Roentgen (1845—1923) w 1895 r.

1. Hiszpan, jezuita Bartholom eu L. de Gusmao (1675 —1724), rodem z brazylijskiej prowincji Santos, dokonał w 1709 r. udanego eksperym entu balonowego. N apeł­ niony przezeń ogrzanym powietrzem pleciony kosz, oklejony papierem, w zbił się w górę. Kilka następ­ nych prób przyniosło mu przydomek „I’ovoador” (lata­ jący człowiek). Dalszych badań zabroniła mu jednak inkw izycja, uważająca jego poczynania za czarnoksięstwo.

9. Pullm an — to eksploatowany przez w szystkie koleje św iata wagon z długim korytarzem i nie­ w ielkim i oddzielnym i przedziałami. Nazwę w ziął od nazwiska sw ego konstruktora, Am erykanina George M. Pullm ana (1831—1897). W 1859 r. przebudował on

2. Inżynier angielski Richard Trevithick (1771—1833) zbudował w 1803 r. pierwszą na ¿wiecie kolejkę na to­ rach do transportu żelaza w hucie Pennydarran (Walia). Fodobną kolejkę zainstalow ał on wkrótce potem w ko­ palni w W yłam koło N ew castle w Anglii. W 1808 r.

138

139

w oził swym pociągiem publiczność londyńską po elip ­ tycznym torze. Trevithick dobrze rozumiał, że przy­ szłość parowozu leży w połączeniu go z torem. Znie­ chęcony licznym i katastrofam i sw ych kolejek i ata­ kami fachowców, zarzucił dalsze doświadczenia. 3. Już w 1624 r. Holender Cornelius J. Drebhel (1572—1634) dem onstrował na Tamizie w obecności króla angielskiego Jakuba I i licznie zgromadzonych w idzów swoją pierwszą na św iecie łódź podwodną, napędzaną 6 parami wioseł. W zanurzeniu przepły­ nęła ona ponad 3-kilom etrow ą trasę m iędzy Westm insterem a Greenwich. 4. W 1845 r. A nglik Robert W. Thomson (1322— 1873) jako pierwszy dokonał -wynalazku opony pneum a­ tycznej, który opatentował. Pom ysł nie znalazł jednak zastosowania w praktyce i uległ zapomnieniu. Przy­ pomniano sobie o nim dopiero w czasie, kiedy John B. Dunlop (1840—1921), uznany w ynalazcą tejże opony (1887), rozpoczął jej produkcję na skalę handlową. 5. Niem iec Karl F. von Drais (1785—1851) skon­ struow ał w 1813 r. welocyped, tzw. araisynę (stąd dre­ zyna), będący prototypem roweru. Jechano na nim, odpychając się nogami od ziemi. W 1818 r. opatento­ w ał ulepszoną w ersję sw ego w elocypedu, który szybko zaczął się rozpowszechniać. 6. Kronika niem ieckiego m iasta Memmingen po­ daje: „... W poniedziałek po Nowym Roku [2 1 1447] prawdziwy wóz w jechał [do m iasta] przez bramę ka­ m ienną, dojechał on do rynku i w yjechał z powrotem bez pomocy konia, wołu i czegokolwiek ukrytego; sie­ dział w nim jednak mistrz, co go zrobił...” Wiemy też o pojeździe m echanicznym , projektowanym przez Fontanę najpóźniej w 1420 r., oraz o jeszcze w cześniejszej próbie zbudowania „m echanicznego w ielbłąda” przez Araba Rabi ibn Zijada ok. 640 r. 7. Pierwsza poważna próba zbudowania ster owca, czyli balonu kierowanego, miała m iejsce w Paryżu w 1852 r. Francuz Henri J. Giffard (1825—1882) do­ konał w ów czas lotu balonem własnej konstrukcji, w y ­ posażonym w śm igło napędzane silnikiem parowym o mocy 3 KM. Przy bezwietrznej pogodzie oryginalny

140

sterowuec m ógł rozw ijać prędkość ok. 10 km/godz. N ie potrafił jednak skutecznie przeciw staw iać się wiatrom . 8. Częściowo udaną próbę skonstruowania te le ­ fonu podjął w 1861 r. w e Frankfurcie nad Menem niem iecki nauczyciel Johann Ph. Reis (1834— 1874). A pa­ rat jego składał się z m ikrofonu (z membraną), słu ­ chawki, przewodu łączącego i baterii. Telefon Reisa przekazyw ał w zadowalający sposób jedynie regu­ larne tony muzyczne, m owę natom iast zniekształcał i dlatego nie znalazł zastosowania w praktyce. 9. Grecki uczony, inżynier i w ynalazca Filon z Bi­ zancjum zbudował ok. 210 r. p.n.e. przyrząd składający się z zam kniętej rurki v.7ypełnionej powietrzem , otwar­ tym końcem zanurzonej w naczyniu z wodą. Z jego pomocą dem onstrował zjaw isko cieplnej rozszerzal­ ności gazów. U w ażał, że na tej zasadzie można m ie­ rzyć zmiany tem peratury. Był to pierwszy termometr, a w łaściw ie termoskop, nie posiadał bowiem skali. ■50. Grecki uczony i w ynalazca Heron z Aleksandrii, żyjący najprawdopodobniej w I w. n.e., konstruktor licznych m echanizm ów -zabaw ek i automatów, zbudo­ w ał m. in. prym ityw ną reakcyjną turbinę parową. Z kulistego silnie podgrzanego zbiorniczka, w ypełnio­ nego wodą, w ydobyw ała się para przez dwie zgięte rurki, w skutek czego zbiorniczek obracał się na spe­ cjalnej osi w kierunku przeciwnym do ruchu pary na zasadzie odrzutu.

34. WYNALAZKI — RÓWIEŚNICY 1. Ok. 3000 r. p.n.e. w M ezopotamii pojaw ił się nowy m etal, brąz, będący stopem miedzi i cyny. W y­ konane z niego narzędzia i broń przewyższały znacznie m iedziane, m iękkie i nietrw ałe. Brąz w ydał wyrok śm ierci na epokę kamienną i od niego pochodzi nazwa nowej epoki. W tym wdaśnie czasie w Egipcie m iejsco­ wi tkacze zaczęli posługiwać się krosnem. 2. W końcu V w. n.e. w eszły w Europie w użycie koła wodne nasiębierne. Stosowane do tego czasu koło podsiębierne, zanurzone swą dolną częścią w w o­

141

dzie, w praw iane było w ruch jej przepływem . Na koło nasiębierne woda spadała z pew nej wysokości; w yko­ rzystywano do tego celu najczęściej strumienie. Nowy typ koła był dwukrotnie w ydajniejszy od starego. W tym okresie wprowadzono w Chinach chomąto, które zapobiegało duszeniu się konia oraz pozwoliło pełniej wykorzystać jego siłę i szybkość. 3. N ajw ażniejszym osiągnięciem XIV w. był nie­ w ątpliw ie w ielki piec hutniczy, opalany w ęglem drzew­ nym. Pozw olił on na otrzym yw anie z surówki żelaza sposobem fryszerskim i szybko zaczął wypierać pry­ m ityw ne dymarki, które niem al nie zm ieniły się od czasów rzymskich. Z połowy tego w ieku pochodzi pierwsza wzm ianka o użyciu armat w bitw ie m orskiej. Miało to m iejsce podczas starcia floty beja Tunisu z eskadrą Maurów z Hiszpanii. 4. W 1565 r. Francuz Jacques Besson (zm. 1569) zna­ cznie udoskonalił i zm echanizował tokarkę do naci­ nania gw intów , wprowadzając do niej prototyp wrzeciennika i suportu oraz stosując w ał wykorbiony dla uzyskania ruchu jednokierunkow ego (częściowo po­ m ysły te podał już Leonardo da Vinci, 1452—1519). W 1582 r. niem iecki inżynier Peter Morice jako pierw­ szy w ykorzystał do celów praktycznych energię pły­ w ów morskich, budując urządzenie podnoszące wodę z Tam izy dla wodociągu londyńskiego. Za ten w yczyn po dziś dzień jego spadkobiercy otrzymują od m iasta kw otę 3750 funtów rocznie. 5. W 1661 r. znany nam z doświadczeń z półkulam i m agdeburskim i burmistrz Magdeburga, Otto von Guericke (1602—1686), skonstruow ał manometr, przyrząd do pomiarów ciśnienia. W 1663 r. ten sam wynalazca zbudował pierwszą m aszynę elektrostatyczną, którą ładowano przez potarcie kuli siarkowej.

6 . Hygrometr w łoskow y, służący do badań w ilgot­ ności powietrza, jest dziełem Szwajcara Horace B. de Saussure’a (1740—1799). P ow stał w 1783 r. W 1786 r. pom ysłowy inżynier i mechanik szkocki, Andrew M eikle (1719—1811), skonstruow ał pierwszą w pełni użyteczną młockarnię mechaniczną, wyposażoną w bę­ ben obrotowy. 7. Am erykanin Charles Goodyear (1800— 1860) wpro­

w adził w 1839 r. w ulkanizację kauczuku na gorąco

142

z dodatkiem stopionej siarki. W 1840 r. Niem iec J u ­ stus von Liebig (1803—1373) stw orzył zalążki now o­ czesnej chem ii rolniczej. N ajw ażniejszym jego w kła­ dem było zastosow anie nawozów sztucznych. 8. W 1860 r. Francuz Jean Lenoir (1822—1900) zbu­ dował pierwszy przem ysłow y silnik spalinow y na gaz św ietlny, z zapłonem elektrycznym (jednak jeszcze bez w stępnego sprężania m ieszanki w ybuchow ej, co zna­ cznie obniżało jego sprawność). W 1861 r. pojaw iły się w USA pierwsze w ielostrzałow e karabiny powtarzalne. Ich wynalazcą i pierwszym producentem był Amery­ kanin Oliver F. W inchester (1810— 1880). Od jego nazwiska w czesne karabiny tego typu nazyw ano w inczesterami. 9. Lampa elektronow a i fototelegrafía narodziły się w 1904 r. Najprostszą lampę elektronową, diodę, zbudował fizyk angielski John A. Flem ing (1849—1945), zaś pierwszych w pełni udanych prób telegraficznego przesyłania obrazów dokonał Niem iec Arthur Korn (1870— 1945). Przekazał on w ówczas obrazy na odległość ok. 1000 km. 10. W 1946 r. zbudowano w U SA pierwszy m ost w y ­ konany całkow icie z aluminium, o rozpiętości 30,5 m. Jest to jeden z przykładów świadczących o szerokich m ożliwościach zastosowania tego lekkiego i w ytrzy­ m ałego m etalu w budownictwie. Jeszcze bardziej zna­ m iennym dla naszych czasów w ynalazkiem są tranzy­ story, czyli w zm acniające urządzenia półprzewodni­ kowe, w ynalezione przez uczonych am erykańskich: Johna Bardeena (ur. 1908) i Waltera H. Brattaina (ur. 1902) w 1948 r. Począwszy od lat pięćdziesiątych półprzewodniki zaczęły odgrywać ogromną rolę w ra­ diotechnice, pozwalając na znaczną m iniaturyzację sprzętu elektronicznego, szczególnie ważną w bada­ niach kosmicznych.

35 .

IMIONA MASZYN

1. Francuski sam olot pocztowy „Tęcza” („Arc-en-c ie l”) był pierwszym aparatem odbywającym regu­ larne loty transatlantyckie. Służbę rozpoczął w 1933 r.

143

Pionierską linię pasażersko-pocztow ą obsługiw ał od 1932 r. niem iecki zeppelin. Latał on na trasie Friedrichshafen (Niemcy) — R ecife (Brazylia). Od 1936 r. sterów ce niem ieckie rozpoczęły również regularne loty przez A tlantyk północny. Stałe i na szerszą skalę zor­ ganizowane transatlantyckie linie lotnicze powstały dopiero w 1939 r. 2. Nazwę „Marzenie” („Mieczta”) nadano pierwszej sztucznej planecie. Jest ona kulą o masie 1462 kg. Start rakiety, która w ydźw ignęła aparat na orbitę okołosłoneczną, odbył się w ZSRR 2 stycznia 1959 r. „Mieczta” zapoczątkowała serię radzieckich stacji kos­ m icznych przeznaczonych do badań Układu Słonecz­ nego. 3. Już w 1802 r. na kanale łączącym angielskie rzeki Forth i Clyde kursował parowTy holownik „Charlotte Dundas”, skonstruowany przez Szkota W illiama Sym ingtona (1763—1831). Eyła to najbardziej udana z jego konstrukcji w dziedzinie żeglugi parowej. Pracami Sym ingtona interesow ał się żyw o Robert Fulton (1765—1815), twórca pierwszego praktycznego parostatku. 4. „Wschód” („Wostok”, „Woschod”) to nazw a ra­ dzieckiego statku kosmicznego. Do 1964 r. w łącznie dokonało lotów orbitalnych 6 jednoosobowych „Wostoków ”: 12 kwietnia 1961 r. Jurij Gagarin (ur. 1934), 6—7 sierpnia 1961 — Herman Titow (ur. 1935), 11—15 sierpnia 1962 — Andrian N ikołajew (ur. 1928) i Paw eł Popowicz (ur. 1930), 14—19 czerwca 1963 — W alery Bykow ski (ur. 1935) i W alentyna Tiereszkowa (ur. 1937). 12 października 1964 r. w ystartow ał pierwszy statek kosmiczny z wieloosobow ą załogą, „Woschod”, mający na pokładzie pilota Włodzimierza Komarowa (ur. 1927), naukowca Konstantego Fieoktistow a (ur. 1926) i leka­ rza Borysa Jegorowa (ur. 1937). Dokonał on 24-godzinnego lotu orbitalnego na w ysokości 178—409 km, okrążając Ziemię 16 razy, a następnie w ylądow ał po­ m yślnie w pobliżu Pietropawłowska.

5. W 1768 r. Anglik William Brown skonstruował m aszynę do kruszenia ścian w ęgla, którą nazw ał „Że­ laznym człow iekiem ” („Iron Man”). Zastępowała ona dwóch górników i była jedną z pierwszych tego typu maszyn. Inną, wyposażoną w w ahadłowy kilof, im itu­ jącą pracę górnika, a napędzaną przez człowieka i ko-

144

nia, zbudowTał w 1761 r. Anglik Michael M enzies (zm. 1766). Były to początki m echanizacji górnictwa. 6. W 1698 r. angielski oficer m arynarki Thomas Savery (1650—1715) otrzymał pierwszy w W ielkiej Brytanii patent na m aszynę parową, a w 1699 r. przed­ staw ił działający jej m odel w Londynie. Była to ma­ szyna atmosferyczna i beztłokowa, przeznaczona do pompowania w ody z kopalni. Dlatego w łaśnie w yna­ lazca nazw ał ją „Przyjacielem górnika” („Miner’s Friend”). M aszyny S avery'ego zastosowano w kopal­ niach Kornwalii i Dewonu. W iększego rozpowszech­ nienia nie znalazły. 7. „Oko” — to pierwszy polski aparat film ow y do am atorskich zdjęć i projekcji. Skonstruow ał go w 1912 r. polski w ynalazca Kazimierz Prószyński (1875—1945). Aparat odznaczał się prostotą i niskim kosztem eksploatacji. Intencją w ynalazcy było udo­ stępnienie film u am atorskiego szerokim kręgom spo­ łeczeństw a. Liczne próby zorganizowania produkcji „Oka” na szeroką skalę, podejm owane w USA, Anglii i Polsce, zakończyły się niepowodzeniem , m.in z po­ wodu stanowczego żądania Prószyńskiego, by aparaty m iały niską cenę.

8. W 1897 r. John Ph. Holland (1840— 1914), kon­ struktor am erykański pochodzenia irlandzkiego, zbu­ dował pierwszą w pełni notvoczesną łódź podwodną „Nurek” („Plunger”) o wyporności ok. 100 t. Od 1901 r. projektow ał on okręty podwodne o wyporności 120 t i długości 19,2 m, wyposażone w w yrzutnie torpedowe oraz urządzenia do zanurzania i wynurzania. 9. 8 października 1829 r. historyczna lokom otywa George’a Stephensona (1781—1848), „Rakieta” („The Rocket”), w ygrała bezapelacyjnie konkurs parowozów rozegrany na równinie w pobliżu Rainhill, ciągnąc pociąg o łącznym ciężarze 12 t z prędkością do 45 km/godz. R yw ale osiągali najwyżej 24 km/godz., przy czym lokom otyw y ich stale się psuły i m usiały przerywać jazdę. Przyczyniło się to do ugruntowania sław y Stephensona i w płynęło na zam ówienie u niego parowozów dla linii kolejowej Liverpool—Manchester, otwartej w 1830 r. 10. Tkacz angielski James Hargreaves (1745—1778) zbudował ok. 1764 r. przędzarkę mechaniczną, którą

10 — 500 zagadek z h isto rii tech n ik i

145

na cześć swej żony nazw ał „Przędzącą Jenny” („Spin­ ning Jenny”). Dzięki tem u w ynalazkow i rozw inął się angielski przem ysł w łókienniczy, w którym tkanie było częściow o zm echanizowane, przędzenie natom iast opierało się dotąd na pracy ręcznej. W 1768 r. tłum wzburzonych rękodzielników zniszczył dom i m aszyny Hargreawesa. W 1784 r. pracowało już w A nglii 20 000 jego maszyn.

30. MARIAŻ TECHNIKI Z NAUKĄ 1. Sfotografow anie odwróconej strony Księżyca stało się m ożliwe dzięki olbrzymim postępom radzieckiej techniki rakietowej i łączności. W ysłany 4 paździer­ nika 1959 r. „Łunnik III” znalazł się po 2 dniach na­ przeciw odwróconej strony Księżyca, w odległości 7900 km od niego. Wówczas specjalna kamera telew i­ zyjna dokonała zdjęć powierzchni Srebrnego Globu, które drogą radiową zostały przekazane na Ziemię. 2. W nowoczesnej archeologii m etody techniczne zajmują poczesne m iejsce. Fotografie lotnicze pozwa­ lają na um iejscow ienie ukrytych pod warstw ą ziem i zabytków. Podobną rolę spełnia metoda m agnetyczna, która w ykazuje w iększe skupiska przedm iotów że­ laznych. Metoda określania zawartości prom ieniotwór­ czego izotopu w ęgla (którego okres połowicznego roz­ padu w ynosi 5720 lat) i inne, jeszcze doskonalsze, znajdujące się w stadium eksperym entów , pozwalają na dokładne datowanie znalezisk. 3. Założona w 1765 r. w W arszawie przez S tanisła­ wa Augusta Szkoła Rycerska była pierwszą w Polsce uczelnią m ającą w programie nauki techniczne. W y­ kładano zarówno tam, jak i na powstałych później wojskow ych uczelniach architekturę cyw ilną i w oj­ skową (fortyfikacje), m atem atykę, m echanikę, hydrau­ likę, rysunki. Ponadto na U niw ersytecie Jagielloń­ skim wprowadzono w tym czasie w ykłady z zakresu hutnictwa, architektury, geodezji i kartografii. W 1816 r. otwarto w Kielcach Szkołę Akadem iczno-Górniczą kształcącą inżynierów dla przemysłu.

146

4. Zasadniczym wkładem współczesnej techniki do m edycyny są urządzenia ułatw iające diagnozę (m. in. rentgen, elektrokardiograf), aparaty zastępujące na pewien czas pracę różnych organów (sztuczna nerka, sztuczne serce, sztuczne płuca), dzięki którym można obecnie dokonywać skom plikowanych operacji (np. serca), urządzenia um ożliw iające leczenie narządów w ew nętrznych bez operacji (np. naśw ietlanie promie­ niami gamma) i w reszcie coraz doskonalsze protezy, ostatnio nawet sterowane bioprądami. 5. Pierwrszy raz w dziejach konkurs naukowy ogło­ siło państwm w 1713 r., kiedy to parlam ent angielski uchwalił nagrodę w w ysokości 20 000 funtów szterlingów za opracowanie praktycznej m etody ustalania dłu­ gości geograficznej na morzu. Zdobył ją dopiero w 1765 r. John Harrison (1693—1776), konstruując po w ieloletnich próbach dokładny chronometr morski. W latach 1761—1764 badała jego dokładność podczas długotrwałych podróży m orskich (na Jam ajkę i na w yspy Barbados) specjalna komisja. Długość geogra­ ficzną obliczano na podstawie różnicy czasów chrono­ metru (czas Greenwich) i m iejscowego, słonecznego. 6. W 1940 r. uczonym udało się w ytw orzyć pierwsze nowe, nie w ystępujące wT przyrodzie, pierwiastki, tzw. transurany (o liczbach porządkowych w układzie okresowym w iększych od uranu, tzn. od 92). Był to w ynik zarówno rozwmju atom istyki teoretycznej, jak i aparatury technicznej do badań jądrowych. Postęp ten jest szczególnie szybki od 1930 r. Transurany otrzymano, powiększając sztucznie liczbę protonów w jądrze uranu. Utworzono już w ten sposób 11 nowęych pierwiastków7: w7 1940 r. neptun (93) i pluton (94), v/ 1944 r. ameryk (95) i kiur ( 96), w 1949 r. berkel (97), w7 1950 r. kaliforn (98), w 1954 r. einsztein (99) i ferm (100), w 1955 r. m endelew (101), w7 1957 r. nobel (102), w 1961 r. law7rans (103). 7. Zjaw isko elektrolizy odkryli w 1801 r. A nglicy William Nicholson (1753—1815) i Anthony Carlisle (1768— 1840). Korzystając z baterii elektrycznej, doko­ nali oni elektrolizy rozcieńczonego kwasu. Niedługo potem przeprowadzono elektrolizę wody, a następnie Humphry D avy (1778—1829) zaczął w ten sposób roz­ kładać związki chemiczne, które nie dawały się roz­ łożyć innym i metodami. W w yniku tych prac odkrył now7e pierwiastki: sód i potas. Prawa elektrolizy

10*

147

ustalił w 1833 r. M ichael Faraday (1791—1867). Elek­ troliza znalazła szerokie zastosow anie techniczne. 8. Nowoczesne m aszyny elektroniczne, tzw. mózgi elektronow e, znalazły zastosow anie również w filo­ logii, dzięki sw ym olbrzymim m ożliwościom pam ię­ ciowym oraz dużej szybkości działania. Na szczególną uwagę zasługuje tu rozszyfrowanie z ich pomocą pi­ sma Majów, dokonane przez uczonych radzieckich w 1960 r. Prowadzi się także prace porównawcze, ma­ jące na celu stw ierdzenie, czy różne teksty pochodzą od tego sam ego autora (badania Biblii). Od 1950 r. ist­ nieją też m aszyny do tłum aczeń. 9. Pierw szym silnikiem poddanym drobiazgowej analizie naukowej było koło wodne. Dokonał tego w la­ tach 1752— 1759 Anglik John Smeaton (1724—1792), ustalając po długotrwałych obliczeniach i ekspery­ m entach na modelach najbardziej wydajny kształt koła. Było to tzw. koło śródsiębierne, stanow iące szczytow y punkt rozwoju kół wodnych. W 1769 r. Sm eaton podjął podobne badania nad m aszyną parową N ewcom ena, w wyniku których ustalił optym alne w y­ miary cylindra, w ielkość skoku i szybkość tłoka, roz­ m iary kotła itp. 10. W sierpniu 1962 r. Stany Zjednoczone w ysłały sondę kosmiczną „Mariner 2” w celu zbadania okolic planety Wenus. Po ponad 3-m iesięcznej podróży sta­ tek przeleciał w odległości 33 600 km od tego globu i przekazał przez radio ok. 5 m in jednostek inform a­ cyjnych. Uzyskane dane pozwoliły na niezw ykle pre­ cyzyjne wyznaczenie m asy Wenus, stw ierdzenie nie­ obecności wokół niej pola magnetycznego, oznaczenie tem peratury powierzchniowej oraz składu górnych w arstw atmosfery.

37. WIELCY INŻYNIEROWIE 1. Francuz Gustave E iffel (1832— 1923) zdobył sław ę przede w szystkim dzięki stalow ej w ieży kratowej, w zniesionej w Paryżu w 1889 r., nazywanej pow­ szechnie od jego nazwiska. Wysoka na 300 m, była do 1931 r. najwyższą budowlą na świecie. Jej montaż,

148

choć trudny i niebezpieczny, nie pociągnął jednak za sobą żadnego wypadku. Nie można tego powiedzieć 0 czasach późniejszych, bowiem galeryjka na szczycie w ieży stała się m iejscem bardzo licznych skoków sa­ mobójczych. Obok słynnej w ieży, E iffel w zniósł w iele innych konstrukcji, m. in. mostów, odznaczających się oryginalnością rozwiązań inżynierskich. 2. Grek Eupalinos z M egery (VI w. p.n.e.) był twór­ cą pierwszego w iększego tunelu. Przebił go poprzez m asyw góry Kastro w celu doprowadzenia do miasta Samos wody z gór. Tunel ten, długości 1 km, o prze­ kroju 1,75 X 1,75 m, drążono jednocześnie z dwóch stron. Obie ekipy spotkały się bez błądzenia, co dobrze świadczy o pomiarach przeprowadzonych przez Eupalinosa (pomimo niedoskonałości ów czesnych metod) 1 znakomitej organizacji robót. 3. Włoch Domenico Fontana (1543—1607), jeden z najw ybitniejszych inżynierów Odrodzenia, w 1536 r. na rozkaz papieża Sykstusa V zorganizował w Rzymie niezw ykle trudny transport 327-tonowego obelisku z okolic Circus Maximus Nerona na plac przed bazy­ liką św. Piotra. Przez 7 m iesięcy gromadzono odpo­ w iedni sprzęt i drobiazgowo szkolono ludzi. Cała ope­ racja była starannie przygotowana i kierowana za po­ mocą sygnałów instrum entów muzycznych. Fontana zbudował liczne pałace oraz dokonał przesunięcia n ie­ w ielkiej kaplicy. Wraz z Giacomo della Perta (1537— — 1602) ukończył zaczętą przez Michała Anioła (1475— —1564) kopułę bazyliki św. Piotra o rozpiętości 42 m. 4. Francuz Eugene Freyssinet (1879—1962), wybitny specjalista od konstrukcji żelbetowych, w zniósł pierw ­ sze w ielkie m osty żelbetow e, m. in. w 1929 r. trójprzęsłowy Pont Elom w Plougastel (rozpiętość przęsła 180 m). W prowadził w iele nowych m etod w ykonaw ­ czych. Od 1917 r. poddawał beton m echanicznem u w i­ browaniu, a następnie wibroprasowaniu, co zwiększa nośność tego materiału. W ynalazł i zastosow ał beto­ now e elem enty w stępnie sprężone (dla w yelim inow a­ nia niebezpiecznych naprężeń rozciągających), tzw. strunobetony i kablobetony, oraz opracował metodę zakotwień stożkow ych ich uzbrojenia. 5. Egipcjanin Imhotep (ok. 2800 p.n.e.) piastował w ysokie urzędy na dworze faraona Dżesera, założy-

149

cielą III dynastii. W szechstronne uzdolnienia Imhotepa (był pisarzem, lekarzem, architektem , w ezyrem a na­ w et magiem) budziły podziw w spółczesnych, a po śm ierci przyniosły mu cześć boską. N ajw ażniejszym jego w yczynem było zbudowanie pierwszej piramidy egipskiej, grobowca Dżesera w Sakkara. Imhotep usta­ w ił 6 w ielkich prostopadłościanów jeden na drugim, uzyskując tzw. piramidę schodkową o podstaw ie 140 X 118 m i w ysokości 60 m. 6. Stanisław Kierbedź (1810—1899), Polak działa­ jący na terenie cesarstwa rosyjskiego, zasłynął głów ­ nie dzięki licznym konstrukcjom mostowym . W 1850 r. zbudował pierwszy stały m ost na N ew ie w Petersbur­ gu (żeliwny łukowy). W latach 1859—1864 w zniósł zna­ ny 6-przęsłow y żelazny m ost kratowy przez W isłę w W arszawie, który przetrwał do 1944 r. W czasie bu­ dowy filarów tego m ostu Kierbedź zastosow ał keso­ ny, naówczas w ielką nowość techniczną. 7. Sinan Ilodża Mi’mar (1489—1578) to najw iększy budowniczy Islamu, nadworny architekt sułtana Sulejm ana 1 W spaniałego i Selim a II. (Prz3rdomek „Mi' m ar” znaczy po turecku; architekt). W zniósł 334 bu­ dowle: m eczety, m auzolea, szkoły, łaźnie, szpitale, pa­ łace, mosty. N ajw ażniejszym i jego dziełam i były gi­ gantyczne m eczety Szacade i Sulejm anyje w Stam bule oraz Selim yje w Adrianopolu. Budowle Sinana, łącząc tradycje bizantyjskie i arabskie, stały się źródłem natchnienia dla dalszego rozwoju architektury Islamu. 8. Znakomity uczony i inżynier niem iecki Otto Mohr (1835—1918) w niósł ogromny w kład w dziedzinę sta­ tyki, wytrzym ałości m ateriałów i m echaniki technicz­ nej. Jest on twórcą jednej z hipotez w ytrzym ałościo­ w ych, jako pierwszy podał równanie odkształconej osi belki zginanej, opracował graficznie przedstawienie naprężeń w punkcie. W 1868 r. pierwszy użył w ykre­ sów przedstawiających naprężenia w danym punkcie przy rozm aitych położeniach obciążeń, tzw. linii w pły­ wu (szczególnie w ażnych przy projektowaniu kon­ strukcji podlegających działaniu obciążeń ruchomych, np. mostów). 9. Jean R. Perronet (1708—1794) był ostatnim „pier­ w szym inżynierem ” Francji, budowniczym w ielu mo­ stów , dróg, kanałów, oraz administratorem i organiza­ torem robót publicznych. Wprowadził w iele ulepszeń

150

konstrukcyjnych (m. in. pow iększył stosunek rozpię­ tości przęseł m ostów do grubości filarów z 5 na 10) oraz produkcyjnych (mechanizacja w ielu prac budo­ wlanych, podział pracy, skład drużyn roboczych itp.). K ierow ał od 1763 r. Korpusem Dróg i Mostów. Był w spółzałożycielem (1747) i przez 47 lat pierwszym dy­ rektorem słynnej paryskiej Szkoły Dróg i Mostów, do której m. in. uczęszczał Kościuszko. 10. Znakomity polski inżynier w ojskow y, później jeden z wodzów powstania listopadowego, Ignacy Prądzyński (1792— 1850), zaprojektował w latach 1823— —1824 Kanał A ugustow ski, łączący dorzecza Wisły i Niemna. Kanał m iał zapewnić K rólestw u Polskiem u dostęp do Bałtyku z om inięciem Prus. Prądzyński kie­ rował następnie pracami nad budową kanału do jego otwarcia w 1830 r. Było to arcydzieło ówczesnej sztuki inżynierskiej, zastosowano w nim m. in. św ieżo w y ­ nalezione w e Francji wapno hydrauliczne (wodood­ porne, w iążące m ateriał budowlany pod wodą).

38. co

BYŁO WCZEŚNIEJ . . . ?

1. Rakiet używano w Chinach już w X w., głów nie w celach rozryw kowych (iluminacje, fajerwerki). Ok. 1100 r. znalazły zastosow anie m ilitarne. Arm aty m io­ tające pociski w w yniku wybuchu ładunku procho­ w ego pojaw iły się w Europie zachodniej w począt­ kach XIV w. 2. Lampę łukową skonstruował fizyk francuski Jean B. Foucault (1819—1868) w 1844 r. Zastosowano ją do ośw ietlania ulic Paryża w 1848 r. Ówczesne lam py wyposażone były w specjalny mechanizm zegarowy, zbliżający do siebie w m iarę wypalania się końce elektrod. U lepszył je w 1876 r. Rosjanin Paw eł Jabłoczkow. N atom iast lam pę naftową, wynalezioną przez Ignacego Łukasiewicza (1822—1882), zastosowano po raz pierwszy w 1853 r. we Lwowie do ośw ietlenia szpitala. 3. Zegarki sprężynowe produkowano w Norym ber­ dze już v/ początkach XVI w. Najstarszy zachowany okaz pochodzi z 1510 r.; skonstruował go niejaki Peter

151

H enlein (1460—1542), uważany za w ynalazcę tego typu czasomierzy. Zegar w ahadłow y pow stał w 1657 r. i był dziełem fizyka holenderskiego Christiana Huygensa (1629—1695). Nieco w cześniej, w 1641 r., pracował nad nim Galileusz (1564—1642). 4. Pierw szy nadający się do jazdy pojazd parowy pow stał w 1771 r. (jako m ały m odel w 1770 r.). P osia­ dał 3 koła i rozwijał prędkość ok. 4 km/godz. Przezna­ czono go do przewozu ciężarów (ładowność do 5 t) i na ciągnik dział w paryskim Arsenale. Konstruktorem tego w ehikułu był Nicolas J. Cugnot (1725—1804). Ba­ lon narodził się w 1783 r., najpierw jako powłoka na­ pełniana ogrzanym powietrzem (bracia Montgolfier), w kilka m iesięcy później wodorem (fizyk Jacques Charles, 1746—1823). 5. Uprawę ziem i znano już od ok. 6000 r. p.n.e. (Palestyna, Syria). M etale w eszły w użycie znacznie później; ograniczone zastosow anie m etali, przypadko­ wo odkrywanych na powierzchni ziem i (rodzimego zło­ ta, srebra, żelaza m eteorytowego), zapoczątkowano ok. 5000 r. p.n.e., wytop m iedzi z rud i stosunkowo szero­ kie użycie m iedzianych narzędzi i broni — ok. 4000 r. p.n.e., brąz — ok. 3000 r. p.n.e., żelazo — ok. 1400 r. p.n.e. 6. Koło garncarskie i koło jezdne pojaw iły się w M ezopotamii ok. 3500 r. p.n.e. N ależy jednak zazna­ czyć, że koło jezdne szybciej się rozpowszechniło i do­ tarło w szędzie z reguły znacznie w cześniej od garn­ carskiego. Na ziem iach polskich np. wozy kołowe zna­ no już ok. 700 r. p.n.e., natom iast koło garncarskie przyjęliśm y od Celtów dopiero w III w. p.n.e. 7. Maszyna do pisania, pierwsza, z której można by­ ło korzystać w praktyce, powstała w U SA w 1867 r. Skonstruował ją senator z M ilwaukee, Christopher Sholes (1818—1890) z pomocą Carlosa S. Gliddena. Po kilku ulepszeniach firma Rem ington w Ilion rozpoczęła w 1873 r. seryjną produkcję tych maszyn. W 1876 r. narodził się praktyczny telefon Am erykanina A lexandra Grahama Bella (1847—1922). W ynalazek ten zaczął się szybko rozpowszechniać i już w 1877 r. powstała w Bostonie pierwsza centrala telefoniczna dla 6 abonentów. 8. Pierwszą linię publicznej kolei żelaznej Stockton-Darlington otwarto w 1825 r., zaś kolej z trakcją w y -

152

łącznie parowozową (Liverpool-M anchester) w 1330 r. W elccyped, rozpowszechniający się szeroko i ulepsza­ ny od początków X IX w., stopniowo przekształcił się w rower dzięki Francuzowi, P ierre’owi M ichaux (1813— 1833), który wprow adził doń m in. pedały, a w 1855 r. otworzył w Paryżu pierwszą fabrykę rowerów i roz­ począł ich produkcję na w iększą skalę. 9. Koło wodne jest o tysiąc lat starsze od wiatraka. Pierw sza wzm ianka o kole pochodzi z ok. 80 r. p.n.e. z Pontu w Azji ¡Mniejszej. Rozpowszechniło się w im ­ perium rzymskim. Wiatrak powstał w Persji, kraju częstych i silnych w iatrów , dopiero w X w. Do Europy zaś dotarł ok. 1100 r. 10. Termometr powietrzny skonstruow ał G alileusz (1564— 1642) w 1597 r. Ok. 1720 r. zam ieszkały w Ho­ landii gdańszczanin Gabriel D. Fahrenheit (1686—1736) zw iększył dokładność termom etrów, stosując w nich rtęć, i zaproponował 212-stopniową skalę, używaną do dziś w krajach anglosaskich. W 1742 r. 100-stopniową skalę w prowadził Szw ed Anders Celsius (1701—1744). Piorunochron jest m łodszy nawet od skali Celsiusza. Narodził się w 1752 r. w w yniku prac uczonego i po­ lityka am erykańskiego Benjam ina Franklinu (1706— —1790).

38.

WYCZYNY I REKORDY

f. Pierw szego sam otnego przelotu nad Atlantykiem z N ow ego Jorku do Paryża dokonał w dniach 20—21 maja 1927 r. Amerykanin Charles A. Lindbergh (ur. 1902) na sam olocie „The Spirit of St. Louis”. Odleg­ łość 5800 km pokonał w 33,5 godziny. Tłum y Paryżan oczekujące na lotnisku zgotowały dzielnem u lotnikow i niesłychaną owację. Wyczyn Lindbergha był najlep­ szym św iadectw em olbrzymich m ożliwości otw ierają­ cych się przed komunikacją lotniczą. 2. Rekord wzlotu balonem stratosferycznym należy do Amerykanina Cliftona McClure’a, który 8 paździer­ nika 1958 r. startując z pustyni w stanie Nowy M ek­ syk osiągnął pułap 33 000 m. Z powodu uszkodzenia instalacji klim atyzacyjnej gondoli zmuszony był szyb­

153

ko w ylądować. Dużo dłuższy (32 godziny) i bardziej udany był lot jego rodaka doktora Davida G. Simonsa, który w dniach 19—20 sierpnia 1957 r. uzyskał w yso­ kość 30 942 m i dokonał w ielu badań naukowych, m. in. w pływ u promieni kosmicznych na organizm ludzki. 3. 3 sierpnia 1953 r. o godzinie 23 15 am erykański

okręt podwodny o napędzie jądrowym, „N autilus”, przepłynął pod lodami w m iejscu, gdzie znajduje się Biegun Północny. Okręty podwodne o napędzie jądro­ wym , w yposażone w ultranowoczesne urządzenia, są zdolne bez odnawiania zapasu paliw a opłynąć kilka­ dziesiąt razy Ziem ię dookoła, a także przebywać bez wynurzenia przez kilka m iesięcy pod wodą. „Nautilus” ma wyporność 2800 t (w zanurzeniu 3180 t), długość 97,3 m, rozwija szybkość na powierzchni 28 w ęzłów, w zanurzeniu 20 w ęzłów. Podczas historycznej p o d r ó ż y z P earl Harbour na Hawajach przez Cieśninę Beringa, Biegun Północny i okolice Grenlandii do Portland w A nglii załoga jego liczyła 116 ludzi. D ow odził nią komandor W illiam R. Anderson (ur. 1921). 4. Rekord zanurzenia w głąb morza w ynosi obecnie 10 912 m. U zyskali go w tzw. Rowie Mariańskim na P acyfiku Szwajcar Jacques Piccard (ur. 1922), syn słynnego Augusta Piccarda (1884—1962), oraz porucznik am erykańskiej marynarki wojennej Donald Walsh (ur. 1931) w batyskafie „Trieste”. Gondola batyskafu ma średnicę zewnętrzną 218 cm i ścianki stalow e gru­ bości 12 cm (łączny ciężar 12 t). Dno osiągnięto 23 sty ­ cznia I960 r. Rekord głębokości zanurzenia na A tlan­ tyku ustanow ił 9 maja 1964 r. francuski batyskaf „Archim edes”, osiągając w pobliżu Puerto Rico 3200 m. 5. Ok. 600 r. p.n.e. na rozkaz faraona egipskiego, Necho II, flota fenicka opłynęła kontynent afrykań­ ski, w yruszając z Morza Czerwonego na południe. Po blisko 3 latach powróciła przez Cieśninę Gibraltar na Morze Śródziemne. Oczywiście żeglarze stale trzymali się brzegów. Każdej jesieni przerywali oni podróż na kilka m iesięcy, obsiewali ziem ię i czekali na plony.

6. W 1958 r. angielski balon „The Sm ali World” (Mały Świat) z 4-osobową załogą dokonał przelotu nad Oceanem Atlantyckim . 12 grudnia 1958 r. Arnold Eiloart, jego syn Tim, oraz m ałżeństw o Colin i Rose­ m ary Mudie w ystartow ali z Teneryfy niew ielkim ba-

154

łonem (wyposażonym w 2 śm igła przeciwdziałające nagłym zmianom w ysokości) i po 94 godzinach lotu (w czasie których przebyli ok. 2200 km) zm uszeni byli wodować na oceanie. U staw iw szy żagiel w gondoli, po dwu tygodniach żeglugi osiągnęli A ntyle. 7. Posiadaczem aktualnego (w połow ie 1965 r.) rekordu długości lotu kosm icznego jest radziecki ko­ smonauta W alery Bykow ski (ur. 1935). W dniach 14— 19 czerwca 1963 r. okrążył on 82 razy Ziem ię na statku kosmicznym „Wostok V”, przebywając w czasie 118 godzin 56 m inut i 41 sekund 3 325927 km. Odległość orbity „Wostoka V” od Ziem i w ynosiła 181—235 km, a czas jednego okrążenia ok. 88 minut.

8. 18 marca 1965 r. z kosmodromu radzieckiego 3 a jkonur w ystartow ał pojazd kosm iczny „W7oschod 2” z Pawdem Bielajew em (ur. 1925) i A leksiejem A. Leonowem (ur. 1934) na pokładzie. Orbita statku od­ dalona była od Ziemi o 173—495 km. Podczas lotu Leonow opuścił kabinę i — połączony ze statkiem liną ratunkowy — „orbitował” przez 10 m inut z pręd­ kością 8 km/sek. Po 26 godz. i 2 min. lotu „Woschod 2” w ylądow ał koło m iasta Perm. 9. 20 września 1519 r. Portugalczyk, Ferdynand M agellan (1480— 1521), na czele eskadry hiszpańskiej złożonej z 5 karawel (265 ludzi załogi) w yruszył z S e­ w illi w podróż dookoła śwuata. Z w ypraw y powrócił po 3 latach tylko jeden okręt „Victoria” z 30-osobową załogą, dowodzony przez Sebastiana del Cano (zm. 1526). Magellan zginął na Filipinach 27 kw ietnia 1521 r., nie doczekawszy sukcesu przedsięwzięcia. W yprawa potwierdziła fakt kulistości Ziem i i dostarczyła przy­ bliżonych danych o jej obwodzie. 10. 13 września 1959 r. o godzinie 23.02 radziecka sonda „Łunnik II” jako pierwsza osiągnęła Księżyc, spadając na widoczną z Ziemi jego półkulę w odległości ok. 800 km od jej środka. Aparat ten, o m asie 1511 kg, w yposażony w aparaturę pomiarową, radiową i tele­ m etryczną, m ieścił również proporzec z herbem ZSRR oraz napisem: Związek Socjalistycznych Republik Ra­ dzieckich, wrzesień 1959 roku. Sukces ten potwierdził prymat ZSRR w badaniach Kosmosu.

155

40 . LEGENDY O TECHNICE 1. M ityczny heros grecki, Prom eteusz, m iał w edług legendy w ykraść bogom ogień i nauczyć ludzi korzy­ stania zeń, za co poniósł surową karę. Być może jest to odległe echo osw ojenia się człow ieka z ogniem, powstałym w w yniku uderzenia pioruna lub wybuchu wulkanu. Zjawiska te uważano bowiem za objaw po­ tęgi bogów. 2. Królewna w ęgierska św. Kinga (1224—1292), po­ ślubiając w 1239 r. księcia krakowskiego Bolesław a W stydliwego, m iała w edług legendy w nieść mu w w ia ­ nie pokłady soli ze swej ojczyzny. Przeniesiono je rzekomo z Węgier do W ieliczki i Bochni. Prawdą jest odbudowa obu starych kopalń po najeździć Tatarów na Polskę w 1241 r. W odbudowie pomagali Polakom specjaliści sprowadzeni z Moraw, Turyngii i Węgier, być może z inicjatyw y Kingi.

3. Znany powszechnie m it o Dedalu i Ikarze, oparty na Eneidzie W ergiliusza, przedstawia ich ucieczkę z K rety jako przelot na sztucznie sporządzonych skrzy­ dłach. Dawmiejsze, greckie w ersje tej legendy mówią nie o przelocie, ale o ucieczce na bardzo szybkim okrę­ cie, podczas której Ikar przez nieostrożność w padł do morza i utonął. Być może ze zdarzeniem tym w iąże się jakieś udoskonalenie w system ie ożaglowania czy tech­ nice m anewrow ania statkiem , które zapew niło ucieczce powodzenie. 4. W ielki Ju (XX III w. p.n.e.) m iał podobno zapo­ czątkować regulację rzek oraz kopanie kanałów przy użyciu w ielkiej liczby ludzi na stosunkowo wąskim odcinku pracy. Gospodarka wodna, od której zależy obfitość plonów, zawsze była dla ludnych Chin rzeczą bardzo ważną, toteż nic dziwnego, że Ju w nagrodę za sw e osiągnięcia m iał otrzymać godność cesarską. 5. Mnich niem iecki Berthold Schwarz „Czarny" (zm. 1388), zajm ujący się w e Freiburgu alchemią, m iał być w edług legendy wynalazcą prochu strzelniczego. Skąd­ inąd wiadomo, że proch znano już dawniej (w C hi­ nach naw et już w X w.), a źródła z lat 1420—1450 m ówią tylko o udoskonaleniu prochu w 1380 r. Za zajm owanie się czarną m agią skazano Bertholda na śmierć.

156

6. W I w. n. e. zasłynął niejaki Szymon, rodem zapewne z Aten, dokonujący lotów ślizgow ych ze w znie­ sień na skrzydłach w łasnej konstrukcji. W litera­ turze kościelnej zwano go Szymonem Magiem. Jesienią 67 r. produkował się w cyrku przed Neronem, jednak próba się nie udała i lotnik runął tuż obok loży cezara, obryzgując go krwią. N iepow odzenie w y ­ nikało z faktu (o którym Szymon nie wiedział), że w zam kniętym cyrku nie było prądów wstępujących, które podtrzym ywały aeronaute na otwartej prze­ strzeni. 7. W starych polskich herbarzach czytamy, że herb Jastrzębiec w pogańskich czasach posiadał na tarczy jastrzębia, ale w 999 r., kiedy to w ojska Chrobrego obiegły pogan na Łysej Górze „...rycerz jeden Jastrzębczyk, żarliw ością w iary i Chwały Bożej wzruszony, w ynalazł podkowy pod kopyta końskie, którymi konia podkowawszy, szczęśliw ie się na Łysą Górę przedarł... w nagrodę przem ysłu sw ego od tegoż króla w ziął herbu sw ego odmianę, że podkowę z krzy­ żem na tarczy mu złożono. Jastrzębia zaś na hełm wyniesiono..." Naw et jeśli relacja ta dotyczy auten­ tycznego zdarzenia, nie było to pierwsze użycie pod­ ków w Polsce. Archeologowie znajdują podkowy po­ chodzące z X w. 8. Pochodzenie legendy o „złotym runie”, dla zdo­ bycia którego Argonauci narazili się na tyle n ie­ bezpieczeństw, w yjaśnia pew na informacja geogra­ fa i historyka greckiego Strabona (ok. 68 p.n.e. — ok. 20 n.e.). Podaje on sposób zbierania ziarenek złota n ie­ sionych przez potoki górskie. Wkładano do strumieni koryta podziurkowane lub w yłożone skórami zwierząt długow ełnistych. Na runach tych osiadały kruszynki cennego metalu. 9. K łótnię m itycznego Edypa z jego (nieznanym mu) ojcem Lajosem można niew ątpliw ie zrzucić na karb stanu dróg ówczesnej Grecji. Były to drogi koleinowe, z rowkami na koła pojazdów, a w ięc i z mijankami. Jeśli na takiej drodze spotkały się dwa w ozy jadące z przeciwnych stron, osoba mniej znaczna (lub słab­ sza) m usiała się cofać do najbliższej m ijanki. 10. Istnieje dość rozpowszechniona legenda o rzeko­ mym spaleniu przez Archim edesa (ok. 285—212 p.n.e ) floty rzymskiej za pomocą w ielkiego zwierciadła sku-

157

piającego promienie słoneczne. Wiadomość ta jednak jest nieprawdziwa. Ponadto za czasów Archim edesa nie znano jeszcze zwierciadeł w klęsłych, jedynie płaskie. Legendę można by ratować, gdyby się zgodzić na pew ną jej m odyfikację, a w ięc na zastąpienie zw ier­ ciadła w klęsłego układem zw ierciadeł płaskich. W 1745 r. uczony francuski Georges L. Buffon (1707— 1788) udowodnił, że przy odpowiednim układzie 140 luster płaskich można z odległości 60 m zapalić stos drewna.

41 . CORAZ PRĘDZEJ 1. Starożytni Egipcjanie stosow ali zapomniane pó­ źniej całkow icie urządzenie ułatw iające żeglugę rze­ czną z prądem. Aby przezw yciężyć silne w iatry, utru­ dniające żeglugę w dół Nilu, umieszczano przed dzio­ bem statku na linie tablicę, w ykonaną z drewna tamaryszku, tak obciążoną, by zajm owała położenie pionowe. Zyskiwano w ten sposób dodatkową po­ wierzchnię na którą działał prąd rzeki. „Tablica z ta­ m aryszku” stanowiła w ięc rodzaj „wodnego żagla”.

W Warszawie tram waje pojaw iły się w 1908 r., w Po­ znaniu w 18S8 r. 4. W końcu XVI w. znakom ity inżynier i uczony holenderski Simon Stevin (1548— 1620) zbudował dla ks. M aurycego Orańskiego wóz na 4 kołach, zaopa­ trzony w 2 m aszty z żaglami. Próby w ypadły p o­ m yślnie. Wóz żaglowy kursował na trasie Scheveningen—Petten, przy czym potrafił tę odległość (ok. 68 km) przebyć w 2 godziny, m ając „na pokładzie” 28 pasa­ żerów. P ew ne wzm ianki o wozach z napędem żaglo­ wym pochodzą ze starożytności. Ok. 1400 r. p.n.e. kapłan egipski Izidoris m iał odbyć takim pojazdem podróż w góry. 5. Koło jezdne pojaw iło się po raz pierw szy w Me­ zopotamii ok. 3500 r. p.n.e. W tym samym czasie za­ częto w ykorzystyw ać siłę pociągową zwierząt. Efektem połączenia tych w ynalazków był wóz zaprzężony w woły. Koła były początkowo tarczowe, bez szprych. Szprychowe pojaw iły się dopiero ok. 2000 r. p.n.e. K onie stosowano tylko do lekkich rydw anów bojo­ wych. Użycie wozów do celów w ojskow ych m iało po­ w ażne konsekw encje, m. in. dzięki nim Hyksosi mogli podbić Egipt ok. 1700 r. p.n.e.

2. Pierw sze pasażerskie linie lotnicze powstały w 1919 r. 25 sierpnia tego roku sam olot angielski „DH 4” przew iózł znajdującego się na pokładzie 1 pa­ sażera z lotniska H ounslow w Londynie na lotnisko Le Bourget pod Paryżem. W tym samym roku otwarto linię Berlin—Weimar. Od początku 1920 r. trzy bry­ tyjskie towarzystw a lotnicze obsługiwały już linie z Londynu do Paryża, Brukseli i Amsterdamu. W ciągu następnych kilku lat stopniowo komunikacja lotnicza rozszerzyła się na całą Europę i A m erykę (w Polsce istnieje od 1921 r.).

6. Pierw szy pasażerski sam olot odrzutowy, angiel­ ski „Comet” (36 miejsc), skontruow ał Geoffrey de H avilland (ur. 1885). Produkcję rozpoczęto w 1947 r., a 27 lipca 1949 r. przeprowadzono pierwszy próbny lot. 2 maja 1952 r. sam oloty „Comet” w eszły do regu­ larnej służby na pasażerskich liniach lotniczych. Roz­ w ijały one prędkość ok. 800 km/godz. W skutek licznych katastrof wycofano je na krótko w 1953 r. W 1956 r. w szedł w życie radziecki odrzutowiec pasażerski T u -104, rozwijający szybkość 830 km/godz. Od 1958 r. am erykańskie odrzutowce „Boeing 707” rozpoczęły regularne transatlantyckie loty pasażerskie.

3. W ynalazca niem iecki E. Werner Siem ens (1816— 18.92) wprow adził napęd elektryczny do komunikacji lądowej. W 1879 r. zadem onstrował na w ystaw ie św ia ­ towej w Berlinie pierwszy tramwaj elektryczny w ła­ snej konstrukcji z silnikiem o mocy 3 KM i prędkości 7 km/godz. Tramwaj czerpał prąd nie z przewodu napowietrznego, lecz z trzeciej, środkowej szyny. Od 1881 r. tram waje takie, produkowane przez firm ę Siem ens & Halske, kursowały po ulicach Berlina.

7. N ajw ażniejszym i kolejami transkontynentalnym i są: koiej syberyjska w ZSRR oraz linie łączące w y ­ brzeże A tlantyku i Pacyfiku w USA. Pierw szą z dróg żelaznych przecinających kontynent am erykański, dłu­ gości ok. 3000 km., ukończono 10 maja 1869 r. W 1881 r. poprowadzono następną taką linię (do południowej Kalifornii), wkrótce potem dalsze. Kolej transsybe­ ryjska powstała w latach 1891—1905. Liczy ona ok. 7000 km długości i prowadzi przez Omsk, Tomsk,

158

159

Krasnojarsk, Irkuck i Czytę do W ładywostoku. Cał­ kow icie ukończono ją dopiero w 1917 r. Miała duży w pływ na rozwój Syberii. C. W Chinach za dynastii Czou (ok. 1100—255 p.n.e) zorganizowano znakomicie urządzoną sieć drogową, którą nadzorowali specjalni urzędnicy. Ujednolicono pojazdy kołowe, a na szczególnie ważnych skrzyżo­ w aniach wprowadzono regulację ruchu. Drogi podzie­ lono na 5 kategorii, zależnie od szerokości: 1. dla pie­ szych i zwierząt jucznych; 2. dla pojazdów o małym rozstaw ie kół; 3. dla szerokich pojazdów; 4. „dwustrum ieniow e”; 5. „trójstrum ieniowe”. Co ok. 5 km znaj­ dowały się przy drogach stacje pocztowe i zajazdy dla podróżnych. 9. Przepisy ograniczające ruch drogowy w ydaw ano już w starożytności. Jednym z pierwszych był ok. 750 r. p.n.e. zakaz „parkowania” pojazdów przy dro­ dze defiladowej i procesyjnej w N iniw ie pod groźbą ścięcia i wbicia zwłok na pal. Innym przepisem sta­ rożytnym było ograniczenie ruchu kołowego i jucz­ nych zwierząt na ulicach Rzymu tylko do godzin noc­ nych. W dzień wozy, i to tylko puste, m iały jedynie prawo postoju. M ówi o tym L ex Julia municipalis, w ydane przez Juliusza Cezara w 45 r. p.n.e. Cesarz K laudiusz (41—54 n.e.) rozszerzył te przepisy na pro­ w incjonalne m iasta italskie, zaś Marek Aureliusz (161—180) na w szystkie m iasta imperium. 10. Pierw szego lotu dookoła Ziem i bez lądowania dokonał w 1949 r. am erykański sam olot wojskow y, pilotowany przez kpt. J. Gallaghera i por. A. M. Neala, w którym znajdowało się poza nimi jeszcze 12 człon­ ków załogi. W ystartowali oni z Fort Worth w Teksasie 26 lutego i powrócili tam 2 marca po 94 godzinach i 1 m inucie nieprzerwanego lotu. Wyczyn ten umożli­ w iło w prowadzenie nowoczesnych metod tankowania paliw a w powietrzu ze specjalnego sam olotu zbior­ nikowca.

budzącego grozę zjaw iska zapewne przypadkiem, być może w wyniku pożaru puszczy w yw ołanego uderze­ niem pioruna czy w ybuchem wulkanu. Ogień znalazł zastosowanie do ogrzewania, ośw ietlenia, przygoto­ w yw ania pożyw ienia oraz odstraszania dzikich zw ie­ rząt. Rozniecać go nauczono się stosunkowo późno, ok. 100 C00 lat temu. Do tego m omentu podtrzymywano go pieczołowicie. Dziś ogień nadal ma ogromne zna­ czenie, zwłaszcza w dziedzinie energetyki. 2. Energia sprężysta — to kolejny obłaskawiony demon. W oparciu o jej znajomość powstała przed 60 000 lat pierwsza m aszyna, łuk, która uwolniła n ie­ w ielkie gromady koczowników od widma głodowej śmierci. W starożytności budowano rozm aite maszyny m iotające pociski. W ykorzystywano do tego celu energię skręconych lin lub sprężystość belek. W XVI w\ zastosowano sprężynę do napędu zegarków. 3. Zwierzęta, poza psem, którego znali już koczu­ jący m yśliw i, zaczęto oswajać i hodować w okresie przechodzenia na osiadły tryb życia, a w ięc ok. 6000 lat p.n.e. Oswojono kolejno krowę, konia, kozę, św inię oraz kurę. Co najm niej od 4000 lat p.n.e. używa się zwierząt jucznych (osioł), od 3500 p.n.e. — zw ie­ rząt pociągowych (wrół), a od V w. p.n.e. w ykorzystuje się siłę zwierząt do celów produkcyjnych (kierat). 4. Ok. 3500 lat p.n.e. ■wykorzystano po raz pierwszy siłę w iatru, stosując żagle (Egipt). Do celów pro­ dukcyjnych zaprzęgnięto wiatr dopiero w połowie X w. n.e. W tedy to pojaw iły się w Persji pierwsze wiatraki. Do Europy w ynalazek ten dotarł ok. 1100 r. W XV w. wprowadzono wiatrak w ieżyczkow y, sam o­ czynnie obracający się tak, by ustawić sw e skrzydła pod wiatr. Następnie ulepszono jego konstrukcję: obra­ cała się tylko w ieżyczka na szczycie wiatraka wraz ze skrzydłami. W praktyce zrealizowano ulepszony w iatrak w ieżyczkow y w Danii w końcu XVI w.

1. Żywiołem ujarzmionym najdawniej, bo ok. 600 000 lat temu, jest ogień. Oswojono się z istotą tego

5. Energię wody zaczęto w ykorzystyw ać już w I w. p.n.e. Pierwsza w zm ianka o kole wodnym pochodzi z 80 r. p.n.e. i odnosi się do Azji Mniejszej (Pont). N astępnie m łyny wodne rozpow szechniły się w im pe­ rium rzymskim. Ok. 500 r. n.e. pojaw iły się koła wodne nasiębierne. Ok. 1200 r. Arabowie używ ali już turbin wodnych o osi pionowej. W końcu XVI w. przepro­ wadzono pierwsze próby w ykorzystania energii ply-

160

11 — 5C0 zagadek z h isto rii tech n ik i

42. UJARZMIONE DEMONY

161

w ów morskich. Zbudowanie nowoczesnych turbin w od­ nych stało się m ożliwe dzięki pracom Francuzów: Claude’a Burdina (1770—1873) i Benoita Fourneyrona (1802—1867). Sprawność ich konstrukcji dochodziła do 80% przy 2300 obrotach na minutę. Obecnie na całym św iecie buduje się potężne elektrow nie wodne. 6 . Zjawisko m agnetyzm u zaobserwowano najw cze­ śniej w Chinach. Co najmniej od 235 r. n.e. używano tam kompasu. Nowe znaczenie zyskał m agnetyzm w pierwszej połowie X IX w. dzięki rozwojowi nauk przyrodniczych i technicznych. W 1820 r. fizyk duński Hans Ch. Oersted (1777—1851) odkrył zjawisko oddzia­ ływ ania prądu elektrycznego na igłę m agnetyczną, następnie zaś A nglik M ichael Faraday (1791— 1867) zbadał indukcję elektrom agnetyczną (1831), co um ożli­ w iło budowę prądnic i silników elektrycznych. 7. W I w. n.e. uczony Grek Heron z Aleksandrii zbudował zabawkę poruszaną siłą pary. Sprawę w y ­ korzystania energii pary odgrzebał z zapomnienia do­ piero w 1560 r. Włoch Giovanni Battista della Porta (ok. 1538— 1615). W 1698 r. A nglik Thomas Savery (1650—1715) zbudował pierwszą zdolną do pracy atm o­ sferyczną, beztlokową pompę parową do odwadniania kopalń. W 1711 r. pojawiła się tłokowa m aszyna paro­ wa Anglika Thomasa Newcornena (1663—1729). Roz­ w in ął ją i ulepszył oraz przystosow ał do pracy w prze­ m yśle Jam es Watt (1736—1819) w latach 1765—1782. Innym, w ydajniejszym rodzajem silników tego typu są turbiny parowe, pow stałe w końcu X IX w.: akcyjna (1882) i reakcyjna (1884).

8. Od ok. 1600 r. zaczęto się interesow ać bliżej elek ­ trycznością (Gilbert, Guericke), w 1745 r. pow stał pierwszy kondensator, butelka lejdejska, pozw ala­ jąca na uzyskanie znacznych różnic potencjałów. Ba­ terię elektryczną zbudował w 1800 r. Volta, prototyp prądnicy w 1832 r. Pixii, silnik w 1834 r. Jacobi. Od 1832 r. eksperym entowano z telegrafem elektrycznym . W yzyskanie elektryczności pozw oliło również na ko­ rzystanie z takich urządzeń, jak: dalekopis (1855), telefon (1876), radio (1897) i telew izja (1926). W 1879 r. zastosowano elektryczność jako środek napędowy w przem yśle i komunikacji. W tym samym roku poja­ wiła się pierwsza praktyczna żarówka elektryczna.

perym enty w tej dziedzinie przeprowadził chemik francuski Antoine L. Lavoisier (1743—1794), budując specjalny piec słoneczny, w którym przy użyciu w iel­ kich soczewek osiągnął tem peraturę pozwalającą na szybkie topienie żelaza. W X IX w. spraw ę tę zanied­ bano na skutek kolosalnego rozwoju elektrotechniki. Obecnie w krajach podzwrotnikowych istnieje w iele urządzeń (nawet niew ielkie elektrownie) poruszanych energią słoneczną. Ostatnio znalazła też ona zastoso­ wanie w bateriach krzem owych, przetwarzających bezpośrednio energię prom ienistą w elektryczną. 10. „Najm łodszym ” rodzajem energii jest energia jądrowa, wykorzystana po raz pierw szy dopiero w 1942 r. W 1945 r. zbudowano bombę atomową. Od 1954 r. używa się energii jądrowej do napędu okrętów (USA) i siłow ni (ZSRR). Czyni się próby za­ stosowania jej do napędu rakiet. Obecnie buduje się coraz potężniejsze elektrow nie jądrowe. Są to zalążki energetyki przyszłości, w edług prognoz naukowych bowiem zasoby paliw tradycyjnych w yczerpią się już ok. 2060 r.

43 .

PROJEKTY „NA WYROST”

1. Mimo że projekty pierwszych podróży m iędzy­ planetarnych nie w yszły jeszcze poza ramy przygo­ towań, zbadanie w szystkich planet naszego układu w ydaje się tylko kwestią czasu. O w iele bardziej pro­ blem atyczne jest dotarcie do gwiazd, najbliższa z nich leży bowiem w odległości 4 lat św ietlnych od Ziemi. I to zagadnienie zaatakowali uczeni. Z m a r ł y niedawno Eugen Sanger (1905— 1964) opracował ogól­ ną teorię lotu ku gwiazdom przy użyciu rakiety foto­ nowej, napędzanej odrzutem w yrzucanego z dyszy strum ienia św iatła, powstałego w w yniku reakcji termojądrowej.

9. Początki wykorzystania energii słonecznej do celów produkcyjnych są bardzo późne. Pierw sze ek s­

2. Profesor fizyki z Ferrary, Francesco de Lana (1631—1687), podał ok. 1670 r. projekt statku pow ietrz­ nego. Miał się składać z gondoli oraz 4 kulistych po­ w łok m iedzianych o średnicach ok. 6,5 m, z których wypom powano by powietrze. Być może, na tym po­ m yśle oparł się Polak Józef Osiński (1738— 1802), kóry w 1784 r. podał bardzo szczegółowy projekt balonu

162

n

163

próżniowego w kształcie w alca z blachy żelaznej i w y ­ chw alał jego zalety w stosunku do w czesnych balonów. 3. Znany niem iecki konstruktor rakiet, Wernher von Braun (ur. 1912), obecnie pracujący w USA, pedał w 1950 r. projekt 12-osobowej w ypraw y na Marsa, dwoma statkam i zm ontowanym i na orbicie okołoziem skiej z elem entów dostarczonych z Ziemi. Masa star­ towa każdego statku m iała w ynosić 1700 t. Podróż w jedną stronę trw ałaby 260 dni, badania 400 dni (do następnego dogodnego położenia Marsa w zględem Z ie­ mi), przygotowania powrotu 50 dni, razem ok. 3 lat. Masa startowa powracającego statku (drugi pozosta­ wiono by) w ynosiłaby 215 t (w tym 5 t zebranego m ateriału naukowego). Na Ziem ię dotarłoby 35 t. 4. 7 marca 1820 r. inżynier Ludwik M etzel (1764— 1843) ogłosił w „Gazecie W arszawskiej” projekt 5-przęsłow ego w iszącego m ostu łańcuchow ego przez W isłę w "Warszawie. Był to pom ysł zaiste w yprzedza­ jący epokę, gdyż pierw szy w iszący m ost przez Wisłę w Płocku (dla rurociągu „Przyjaźń”) powstał dopiero w 1S63 r. Rozpiętość każdego przęsła m iała w ynosić 130 m, szerokość 12 m. M etzel podał obliczenia w ytrzy­ m ałości łańcuchów, a chcąc przekonać społeczeństw o do realności projektu, zaw iesił na łańcuchu długości 130 m ciężar ok. 10 t i zbudował na w łasny koszt m ost w iszący o rozpiętości 45 m w Łazienkach. Ówczesne m ożliwości techniczne jednak nie pozwalały na urze­ czyw istnienie śm iałego pomysłu. Odrzuciła go Rada Budowniczych. 5. Teorię lotu rakiety w ielostopniow ej (wraz ze słynnym wzorem na stosunek m asy startowej rakiety do m asy umieszcznej na orbicie) opracował w 1898 r. w ielk i uczony rosyjski, z pochodzenia Polak, Kon­ stanty E. Ciołkowski (1875—1935). Stanowi ona pod­ staw ę nowoczesnej techniki rakietowej. Ciołkowski podał jej rozw inięcie w pracy Rakieta w przestrzeni, kosmicznej, opublikowanej w 1903 r., gdzie zajmuje się rozm aitym i aspektam i podróży m iędzyplanetar­ nych. Dzięki pracom C iołkowskiego możliwa stała się lak szybko realizacja pierwszych lotów pozaziem ­ skich.

6. W ielki uczony i artysta w łoski Leonardo da Vinci (1452—1519) jako inżynier ■wojskowy Ludwika Siorzy, a potem Cezara Borgii, zajm ował się dosko-

164

naleniem m etod prowadzenia wojny. M. in. zaprojek­ tow ał ok. 1483 r. prototyp czołgu, opancerzoną m a­ szynę w kształcie żółwia, posiadającą otwory strzel­ nicze, przez które 8-osobow a załoga m ogła razić prze­ ciwnika. Znajdujący się w środku ludzie poruszali ów czołg napędzając jego koła za pomocą ręcznych korb. Pod jego osłoną m iała posuwać się piechota. Pom ysł Leonarda w istocie rzeczy zastosowano w n o ­ woczesnych czołgach, powstałych w 1916 r. podczas I w ojny św iatow ej. "i. Z badań w ynika, że po zam knięciu tamami C ie­ śniny Gibraltarslciej i Dardaneli poziom Morza Śród­ ziem nego obniżałby się (parowanie, niew ielkie do­ pływ y) o przeszło 1,5 m rocznie. Stw orzyłoby to po pew nym czasie m ożliwość zbudowania siłowni na Gib­ raltarze, gdzie przepływ wody z A tlantyku do Morza Śródziemnego w ynosiłby ok. 90 000 m 3/sek przy różni­ cy poziomów 200 m. Odpowiadałoby to m aksym alnej mocy siłow ni ok. 176 000 000 kW. Przy założeniu, że średnio w ykorzystyw ano by tylko połow ę tej energii, dałoby to rocznie 1 540 000 000 000 kWh, tzn. w przy­ bliżeniu tyle, ile w ynosiła św iatow a produkcja energii elektrycznej w 1956 r. 3. Perpetuum mobile to projekt, który pozostanie zaw sze „na w yrost”. Zakłada on zbudowanie m aszyny o nieprzerwanym , w iecznym ruchu bez pobierania energii z zewnątrz, co jest rzeczą niem ożliw ą z fizycz­ nego punktu w idzenia (przeczy zasadzie zachowania energii, na której opiera się cała w spółczesna fizyka). Nad rozwiązaniem tego nierealnego problemu praco­ w ało w ielu fanatyków od średniowiecza po X IX w., nie zwracając uwagi na prace naukowe w ykazujące bez­ skuteczność takich usiłowań. 9. W łoski architekt Giovanni Branca (1571—1645) opublikował w 1629 r. projekt prym ityw nej turbiny parowej, w której para z kotła napędzała poziome koło łopatkowe, a następnie, za pomocą kilku prze­ kładni zębatych, urządzenie do rozcierania prochu w moździerzach. Nie był to wprawdzie pomysł o w iększym znaczeniu praktycznym, ale świadczy d o­ bitnie, że Branca zdawał sobie sprawę z m ożliwości w ykorzystania pary wodnej jako źródła energii dla przemysłu. 10. W 1964 r. pow stał w USA tzw. projekt „Flub” (od angielskiego flying submarine — latająca łódź

165

podwodna). Liczne firm y złożyły oferty na jego reali­ zację. Nad w stępnym i studiam i czuwa ekspert m ary­ narki wojennej Eugène Handler (ur. 1921). Siły mor­ skie U SA chcą dysponować jednostką mogącą prze­ bywać w zanurzeniu i latać w powietrzu. Byłby to niew ielki, najwyżej 2-osobowy pojazd, rozw ijający pod wodą prędkość 5 w ęzłów , a w powietrzu 300 km/godz. Dzięki możności szybkiego ukrycia się pod wodą lub też wynurzenia się i w ystartowania do lotu, „Flub” nadawałby się doskonale do niespodzie­ wanych ataków na porty i wybrzeża, a także do zata­ piania statków transportowych. Sprawą otwartą jest napęd jednostki, sposób jej zanurzania oraz zabezpie­ czenia silnika lotniczego przed działaniem wody.

44 . HISTORIA TECHNIKI W LICZBACH 1. W połowie I w. n.e. Rzym zaopatrywało w wodę ok. 10 akw eduktów o łącznej długości 400 km i prze­ krojach przepływu od ok. 0,2 m 2 do ok. 1,3 m 2. Ocenia się, że dostarczały one dziennie ok. 800 000 000 1 wody. Przyjm ując, że ludność Rzymu w okresie jego rozkw i­ tu sięgała ok. m iliona, łatw o obliczyć, że na 1 m iesz­ kańca przypadało na dobę 800 1 wody. Obecnie dla dużych m iast dobowe zużycie wody na 1 m ieszkańca w ynosi przeciętnie 100—200 1, a tylko w yjątkow o 500 1. Biorąc dodatkowo pod uwagę fakt, że dzisiaj spory procent w ody pochłaniają w ielkie zakłady przem ysło­ we, położone w m ieście lub w jego pobliżu, dojdziemy do wniosku, że m ieszkaniec starożytnego Rzymu był pod tym w zględem w znacznie lepszej od nas sytuacji. 2. W 1820 r. z 60 dużych fabryk pracujących na terenie Królestwa Polskiego, najw ięcej, bo 36, korzy­ stało z energii wodnej, 21 stosow ało kieraty, a tylko 3 używ ały maszyn parowych. M aszyny parowe o mocy 20— 40 KM pojaw iły się na ziem iach polskich (Śląsk) już w końcu X VIII w. Przyczyną niezbyt szybkiego ich rozpowszechnienia się w przem yśle były trudności transportowe, w ynikające ze złego stanu dróg. Pro­ blem ten zniknął dopiero wraz z rozwojem sieci ko­ lejow ej. 3. Gigantyczny grobowiec kam ienny faraona Chufu (Cheopsa) z IV dynastii, zbudowano w Egipcie ok.

166

2600 r. p.n.e. W ielka Piramida ma kształt ostrosłupa 0 w ysokości 145 m i boku podstawy 230 m. Jest naj­ potężniejszą wolnostojącą budowlą, jaką kiedykolwiek wzniesiono. W edług Herodota budowało ją 100 000 ludzi przez 30 lat. Objętość m ateriału kamiennego, zużytego do budowy piramidy, w y n o s i 2 500 000 m 3. Można by zeń zbudować w zdłuż lądow ych granic Polski mur w ysokości 1,7 m, grubości 0,5 m. Masa Piram idy w y­ nosi 6 500 000 t. Koszt jej budowy metodami nowo­ czesnej techniki w yniósłby 10 000 000 dolarów. 4. Odcinek Kolei W arszawsko-W iedeńskiej, leżący na terenie Królestwa Polskiego, ukończono w 1848 r. W tym że roku przewieziono już 365 000 osób i 36 000 t towaru. Przewozy kolejow e rosły bardzo szybko 1 w 1870 r. sięgały 1 019 000 osób i 686 200 t towaru. W okresie tym pow iększył się też znacznie stan taboru. Pierw otnie składał się z 10 lokomotyw, 56 w agonów o so b o w y c h i 62 towarowych. W 1870 r. było już 75 lo­ kom otyw, 2029 w agonów osobowych i 8692 towaro­ wych. 5. Łączną długość w szystkich dróg imperium rzym skiego ocenia się na ponad 80 000 km dróg bitych. Wraz z drogami pomocniczymi o nawierzchni żwirowej dochodziła do 300 000 km. Sieć drogowa łączyła Italię z najodleglejszym i prowincjami: z Brytanią, Armenią, Egiptem i Tangerem. Zbudowano ją przede w szystkim ze w zględów w ojskow ych i adm inistracyjnych. W dzie­ dzinie transportu dom inowała w ów czas żegluga. Ty­ powa droga rzymska składała się z 4 warstw : 1. płas­ kich kam ieni spojonych gliną, 2. kruszywa, 3. drobnego żwiru lub piasku oraz 4. wierzchniej — płyt kam ien­ nych ułożonych na zaprawie. Łączna ich grubość w y­ nosiła 1— 1,5 m. Szerokość traktu wahała się od 5 do 7 m. 6. W 1938 r. było w Polsce 38 400 samochodów (ok. 1 na 1000 m ieszkańców); 29 800 sam ochodów osobo­ w ych i 8 600 ciężarowych. W 1963 r. liczba sam ocho­ dów w yniosła 352 000 (ok. 11 na 1000 mieszkańców): 188 200 osobowych i 163 800 ciężarowych. M otocykli było w 1938 r. 12 100, w 1963 r. było ich wraz ze sku­ terami 1 181 400). W ciągu tego sam ego ćw ierćwiecza ogólna liczba w szystkich sam ochodów na św iecie wzrosła z ok. 39 m ilionów w 1938 r. do ok. 124 m ilio­ nów w 1962 r.

167

7. Przed pół wiekiem liczba osób, znajdujących się w powietrzu, nie przekraczała dziennie kilkudziesięciu. Obecnie przeszło 300 000 osób odbywa co dzień podróż powietrzną sam olotami, istnieje 250 tow arzystw lotni­ czych, które łącznie dysponują przeszło 50 000 m aszyn komunikacyjnych. Łączna długość linii lotniczych na św iecie sięga dziś m ilionów kilom etrów (linie „Air France * liczą np. przeszło 200 000 km). W 1945 r. na całym św iecie przewieziono sam olotami 9 m ilionów pasażerów, w 1956 r. — 78 milionów, w 1959 r. — 100 m ilionów, w 1962 r. bilans lotniczych linii pasa­ żerskich w yniósł 120 000 m ilionów pasażero-kilom etrów. 8. W XVI w. na terenie etnicznie polskich ziem R zeczypospolitej znajdowało się ok. 3000 kół wodnych o łącznej m ocy 6000 KM. Służyły one do napędzania ok. 1000 m łynów zbożowych. 200 kuźnic i zakładów m e­ talow ych, 100 tartaków, 30 papierni, a także licznych foluszy, olejarni i innych zakładów. Znaczną część tych kół stanow iły koła nasiębierne. W 1572 r. w e Fromborku rurmistrz W alenty H endell z W rocławia zastosow ał koło wodne do podnoszenia wody w w odo­ ciągu m iejskim. Była to jedna z pierwszych tego typu konstrukcji w dobie Odrodzenia. 9. W ciągu ostatnich stu lat zwierzęta napędzające urządzenia przem ysłowe zostały niem al całkow icie w y­ parte przez m aszyny. W 1850 r. udział w w ytw arzaniu energii mechanicznej przedstaw iał się następująco: zw ierzęta — 79%, ludzie — 15%, silniki — 6%. W 1900 r. odpowiednio w ynosił on: 52%, 10% i 38%, a w 1950 r. już 1%, 3% i 96%. Produkowana dziś energia pochodzi z następujących źródeł: paliw a stałe (53,6%), paliwa płynne (30,7%), gaz (13,7%), energia wodna (2%). 10. Łączna długość linii kolejow ych w ynosi w7 chw ili obecnej ponad 1 267 000 km. Poniew aż w 1860 r. w y­ rażała się liczbą tylko 108 000 km, zatem na przestrzeni ostatnich 100 lat nastąpił jej ponad 12-krotny wzrost. K olejne etapy tego rozwoju przedstaw iały się następu­ jąco (w tys. km): w 1850 — 38, 1880 — 372, 1900 — 800, 1920 —1201, 1938 — 1345, 1958 — 1267. Ostatnio obser­ w ujem y zjaw isko likw idacji niektórych mniej w aż­ nych linii, gdyż zastępuje je transport drogowy.

168

45 . MIARY 1. C ywilizacja europejska jest spadkobierczynią kultury Rzymu i Grecji, które z kolei w iele zaw dzię­ czają osiągnięciom nauki babilońskiej. W łaśnie tam, w starożytnej M ezopotamii, dokonano podziału godziny na 60 minut, a tej z kolei na 60 sekund. Tak samo podzielono też stopień kątowy. Stało się tak dlatego, że m atem atyka babilońska opierała się na system ie sześćdziesiętnym . Tak w ięc używane przez nas jed­ nostki czasu i kąta są w idom ym św iadectw em pow ią­ zań św iata w spółczesnego z osiągnięciam i sprzed ty ­ sięcy lat. 2. W przeciw ieństw ie do większości innych cyw i­ lizacji starożytnych, dawne Chiny posiadały m iary długości, objętości i ciężaru w zajem nie powiązane ze sobą i tworzące jeden ogólny system . Podstawową jednostkę stanow iło ziarno czerwonego prosa. Będące w codziennym użyciu m iary były w ielokrotnościam i długości, objętości lub ciężaru przeciętnego takiego ziarna. 3. CGS — to układ jednostek, w których podsta­ w ow ym i jednostkam i są centym etr, gram i sekunda, za pomocą których w yrazić można w szystkie inne w ielkości fizyczne. Układ CGS stosuje nauka św iatow a od 1881 r. Obok niego istnieje układ MKS (metr, kilo­ gram, sekunda) oraz układ techniczni7 (metr, kilogram siły, sekunda), bardziej odpowiadające wymogom praktycznym niektórych dziedzin. Pom ysł bezw zględ­ nego układu jednostek, opartego o podstawowe jed ­ nostki długości, m asy i czasu, ogłosił w 1831 r. znako­ m ity fizyk niem iecki Karol F. Gauss (1777—1855) z Getyngi, przyjm ując za jednostki podstaw owe m ili­ metr, m iligram i sekundę. 4. Odległości w dawnych Chinach m ierzono w je­ dnostkach, zwanych Li. 10 li było dzienną normą marszu dla kulisa ze standardowym obciążeniem i w takich odstępach rozm ieszczano przy traktach stacje poczto­ w e oraz gospody. Na podstawie porównań obliczono, że 1 li = 576 m. Tym czasem li nie było w cale miarą długości, ale czasu potrzebnego na przebycie określo-

169

nej drogi. W terenie górzystym odcinki odpowiadające li były znacznie krótsze niż na równinie. Podobnie i dziś w w ielu rejonach, zwłaszcza górskich, odległości określa się w godzinach marszu.

(1701—1744). W 1854 r. fizyk angielski W illiam Thomson-lord K elvin, (1824— 1907) przesunął w celach na­ ukowych tę skalę o ok. 273°, zachowując w ielkość stopnia Celsiusa. Zero w skali K elvina odpowiada tem peraturze zera bezw zględnego (ok. —273° C).

5. Od 14 października 1960 r. obowiązuje ustalona przez XI M iędzynarodową K onferencję Miar nowa de­ finicja metra, zgodna z w ym ogam i w spółczesnej nauki. Według niej m etr jest długością równą 1650 763,73 dłu­ gości fali, odpowiadającej pomarańczowej linii kryp­ tonu 86. Poprzednio obowiązyw ał wzorzec z 1889 r., w ykonany ze stopu platyny z irydem w kształcie szyny o przekroju zbliżonym do litery X , przecho­ w yw any w tem peraturze 0°C, przy ciśnieniu nor­ m alnym (760 mm Hg). Odległość umieszczonych na nim linii m iała stanowić 1/10 000 000 część ćwiartki południka ziem skiego przechodzącego przez Paryż. N ow y wzorzec oparto na jednostce stałej, niezależnej od zmian w arunków zewnętrznych. Zapewnia on do­ kładność do 1/1000 000 000, tzn. 200 razy w iększą niż po­ przedni.

8. Mila, rzymska miara odległości, nazw ę swą w y ­ wodzi od łacińskiego mille passuum (tysiące kroków). Liczyła ona 1478 m, czyli 10 prętów (pertica) lub 1000 kroków (passus). Wzdłuż rzym skich dróg ustawiano w odstępach m ilow ych słupy kamienne (stąd kam ienie m ilowe), a legiony specjalnie ćwiczono, aby m aszero­ w ały krokiem znorm alizowanej długości i w równym tem pie (24 m ile w ciągu 8 godzin). Mila angielska (1609,81 m), dawna m ila polska (7146 m) i mila morska <1853 m) są w ięc dalekim i krewnym i m ili rzym skiej.

.

6 Pierw szego pomiaru w ielkości kuli ziem skiej do­ konał ok. 220 r. p.n.e. uczony grecki działający w A lek­ sandrii Eratostenes z Kyreny (276—195 p.n.e.). Zm ierzył on kąt najw yższego położenia słońca nad horyzontem (w dniu przesilenia letniego) w A leksandrii i Syene (na południu Egiptu), leżących na tym samym połud­ niku. Przyjm ując, że odległość Aleksandria — Syene w ynosi 5000 stadiów oraz uwzględniając różnicę kąta padania prom ieni słonecznych = 1/50 części obwodu koła, uczony wyliczył, że obwód Ziemi w ynosi 250 000 stadiów, tzn. ok. 45 000 km. Rezultat ten jest zdum ie­ w ająco dokładny, biorąc pod uw agę niedokładność ów czesnych metod pomiarowych i przybliżone dane. W rzeczyw istości obwód Ziemi w ynosi 40 000 km.

7. N ajstarszą skalę term om etryczną w prowadził ok. 1720 r. zam ieszkały w Holandii gdańszczanin Ga­ briel Fahrenheit (1686—1736), który ponadto zastopował w termom etrach rtęć. Skala ta opiera się na dwóch punktach: 0°F = najniższej tem peraturze zimy 1709 r. w Gdańsku i 212° = punktowi w rzenia wody. Skalę 100-stopniową, którą stosujem y na co dzień, zapropo­ now ał w 1742 r. astronom szwedzki Anders Celsius

170

9. Norm alizację gw intów zapoczątkował angielski wynalazca i budowniczy m aszyn Henry Maudslay (1771—1831). Do tego czasu każda śruba pasowała je­ dynie do określonego otworu, co było niepraktyczne i kłopotliw e (trudności montażu, konieczność szcze­ gółow ego znakowania itp.). W łaściwym twórcą stoso­ w anego do dziś calowego system u gw intów był Anglik Joseph W hitworth (1803—1887). Precyzja, którą osiąg­ nął w produkcji m aszyn, pozwoliła mu na w prow a­ dzenie w 1841 r. całkow icie znorm alizowanych średnic i zw ojów gw intów , co szybko rozpowszechniło się w ówczesnym przemyśle.

10. W starożytności stosowano w różnych krajach rozm aite lokalne system y miar i wag. Dość pow ­ szechnie używano przez dłuższy czas na Bliskim W schodzie system u jednostek w agowych: talent = = 60 m in = 3600 sykli, zdradzający pochodzenie m ezopotamskie, ponieważ w łaśnie w Mezopotamii uży­ w ano sześćdziesiętnego system u zapisu liczb. P ow ­ szechne w łaściw ie były tylko nazw y jednostek i ich wzajem ne relacje, wartość talenta bowiem wahała się zależnie od m iejsca i czasu od ok. 21 — ok. 68 kg.

171

40. OBAWY PRZED NOWOŚCIAMI TECHNICZNYMI „Czas wreszcie zdać sobie sprawę, ku czem u zdążamy, wznosząc tę potwornie śm ieszną wieżę, do­ minującą nad Paryżem niby w ielki komin fabryczny, przygniatający swą barbarzyńską masą takie budowle, jak katedra N otre-Dam e, Luwr, Pałac Inwalidów, Łuk Triumfalny... Ten ohydny słup z nitow anego żelaza będzie rzucał obrzydliwy cień na m iasto przeniknięte duchem tylu stuleci...” Jest to fragm ent pisma protes­ tacyjnego, skierowanego do dyrektora Paryskiej W y­ staw y Św iatow ej, przygotowywanej na 1889 r. Pod­ pisało ten protest w ielu w ybitnych przedstaw icieli k ul­ tury francuskiej, m. in. A lexandre Dumas, Charles Gounod, Guy de Maupassant. 2. W 1865 r. parlam ent angielski uchwalił pod s il­ nym naciskiem tow arzystw kolejow ych i poczty kon­ nej tzw. Locom otive Act, który nakazywał m. in., aby lokom otyw y drogowe, czyli samochody parowe, obsłu­ giw ane były przez co najm niej 3 osoby, aby 60 m przed pojazdem szedł człow iek z czerwoną chorągiewką (populaima nazwa tej ustawy: Red Flag Act — ustaw a czerwonej chorągiewki) i ostrzegał o jego zbliżaniu się. Pojazd m iał obowiązek zatrzym ywania się na każde żądanie i w obrębie osiedli nieprzekraczania prędkości 3 km/godz. U staw a godziła w żyw iołow o rozw ijający się parowy autom obilizm w Anglii. 3. Już po sukcesie publicznej kolei Stockton-D arlington o trakcji mieszanej (parowozy, konie, lina p o ­ ruszana stałą m aszyną parową) towarzystw o kanałowe, obsługujące obrót handlowy na trasie Liverpool—Man­ chester, w obawie o sw e zyski rozpętało agitację prze­ ciwko połączeniu tych m iast linią kolejową. A rgu­ m entowano w prasie, że kolej przeszkodzi wypasow i bydła, zaszkodzi m leczności krów i niesieniu się kur, powodować będzie pożary, grozić życiu podróżnych m ożliwością eksplozji kotła, oym zasłoni niebo i za­ truje powietrze, co w ygubi ptactwo. 4. Problem zadymiania m iast, tak palący dzisiaj, nie jest bynajmniej nowy. Już w 230 r. n.e. z powodu dokuczliw ego zadym iania m iasta przez w ytw órnie

172

szkła cezar A leksander Severus w yznaczył szklarzom rzym skim osobną dzielnicę, W 1461 r. ze w zględu na trujące dym y zakładów hutniczych m iedzi i ołowiu w Kolonii nakazano rzem ieślnikom w yprowadzić się z ruchliwych ulic. Słuszne i uzasadnione obawy skło­ niły lekarza z Augsburga Ulricha Ellenboga do na­ pisania w 1473 r. instrukcji z zakresu higieny prze­ m ysłow ej, zatytułowanej O trujących złych oparo.ch i odorach. 5. Lekarz lw ow ski Nepomucen A. Hermann, intere­ sujący się baioniarstwem , ogłosił w 1784 r. w „Lwow­ skim Piśm ie U w iadam iającym ” cykl artykułów pt. Lekarskie uwagi o n apowietrznej Bani. Pod­ kreślił w nich, że wodór używany do napełniania ba­ lonów „.. szkodzić może nie tylko chodzącym koło tego, ale też rozszerzywszy się — całemu powiatowi, ba — całem u krajowi, gdy m achiny na 50, na 100 000 i m iliony kubicznych stóp takiego powietrza zam ykające, w y ­ próżnią się”. P rzew idyw ał m ożliwość epidem ii, zaś powietrznych żeglarzy ostrzegał przed niebezpieczeń­ stw em „elektryzowanej atm osfery” i gw ałtownym i zm ianami temperatury. 6. 14 kw ietnia 1397 r. wydano pierwszy urzędowy zakaz używania m aszyny, tzw. dugi (wahacza), na której kolońscy iglarze tłoczyli główki szpilek sporzą­ dzane ze zw ojów drutu. Nie wiem y, jakie były p rzy­ czyny tego posunięcia. 7. Projektodawca pierwszej linii kolejow ej w Kró­ lestw ie Polskim , hr. Henryk Łubieński (1793—1883), był zwolennikiem stosow ania trakcji konnej. Jeszcze w 1838 r. prosił on jednego ze specjalistów o skalku­ low anie, czy korzystniejsze będzie pędzenie koni stępa, czy truchtem. Okres eksploatacji konia w ynosił 3 lata w pierwszym , a 5 łat w drugim przypadku. Wady loko­ m otyw — zdaniem Łubieńskiego — to: w ysoki koszt, konieczność sprowadzenia dla nich obsługi z zagranicy i zaopatrywanie ich w w ęgiel z odległego Śląska. 8. Najczęstsze i najbardziej spontaniczne akcje niszczenia m aszyn m iały m iejsce w przem yśle w łó­ kienniczym . N iszczyli je rękodzielnic}' widzący w m a­ szynie groźnego konkurenta. Już w 1598 r. w ynalazek dziewiarki spowodował rozruchy wśród pończoszników, które zm usiły jej twórcę, W illiama Lee (1560— 1610), do opuszczenia Anglii. W 1753 r. zniszczono dom

173

i m aszyny Johna Kaya (1704— 1774), w ynalazcy m echa­ nicznego krosna tkackiego, w 1787 r. Jam es Hargreaves (1745— 1776), autor przędzarki, cudem uniknął śm ierci z rąk tłumu. Szczególne nasilenie przybrał ruch luddystów w Anglii, gdzie w początkach X IX w. naj­ szybciej postępowała m echanizacja przemysłu. 9. Mnich z Podhala, Cyprian, żyjący w XV III w., m iał w g legendy dokonywać lotów ślizgow ych ze wzniesień, m. in. ze szczytu Trzech Koron w P ieni­ nach, na skrzydłach w łasnej konstrukcji. Latanie w powietrzu, jako przeciwne ludzkiej naturze, mogło w m yśl ów czesnych przekonań być tylko w ynikiem kontaktów z diabłem. M nichowi wyznaczono w ięc po­ kutę kościelną, a jego skrzydła uroczyście spalono na rynku w Kieżmarku Spiskim. 10. W krajach kapitalistycznych zdarza się niedo­ puszczanie do rozpowszechniania i eksploatacji n ie­ których w ynalazków. Nazywa się to „chowaniem pod sukno”. W ynalazca otrzymuje wynagrodzenie w za­ mian za niew ykorzystyw anie jego pomysłu. Polityka taka w ynika najczęściej z faktu uprzedniego zainw es­ towania w ielkich sum w urządzenia, które po w pro­ wadzeniu nowego w ynalazku okazałyby się przesta­ rzałe, lub z obawy przed „nadprodukcją”. Przykła­ dem ogólnie znanego wynalazku schow anego w 1938 r. „pod sukno” był nylon. Ujrzał on św iatło dzienne dopiero w 1942 r.

47 . ROZPOWSZECHNIANIE WYNALAZKÓW 1. Podziwiając arcydzieła sztuki i techniki Inków, trudno uwierzyć, że lud ten nie znał koła do m omentu inwazji Europejczyków. Tym bardziej godna podziwu była sieć dróg bitych, pokrywająca cały obszar daw ­ nego państwa Inków, od Peru aż po środkowe Chile, przeznaczona tylko dla pieszych podróżnych i jucz­ nych lam, Wielka Droga Królewska, biegnąca prosto z Cuzco do Quito, m iała 5000 km długości i 7,5 m sze­ rokości.

174

2. Pierwsza linia kolejow a w Europie i na św iecie Stockton—Darlington powstała w Anglii w 1825 r. (z trakcją w yłącznie parowozową Liverpool—Manche­ ster w 1830). Na kontynencie europejskim kolej poja­ w iła się w e Francji, St Etienne — Lyon, w 1830 r. W Am eryce Północnej, w U SA (Baltimore — Ohio) w 1828 r. (lokom otywy od 1830); w A m eryce Połud­ niow ej, w Brazylii w okolicach Rio de Janeiro funk­ cjonuje od 1854 r.; w A fryce, w Egipcie (Aleksandria — — Suez) również od 1854 r.; w A ustralii (Melbour­ ne — Port Melbourne, Sandridge) pow stała też w 1854 r.; w A zji, w Indiach (Kalkuta — Burdwan) w 1855 r. 3. Poza Londynem, który posiadał m etro od 1863 r., w W. Brytanii w X IX w. powstały jeszcze koleje podziemne w Glasgow (1897) i w Liverpoolu. W 1896 r. zbudowano m etro długości ok. 3 km w Budapeszcie. W Nowym Jorku eksperym entalny tunel kolei pod­ ziem nej istniał od 1870 r., jednak m etro otwarto tam dopiero w 1904 r. 4. Pierw sze próby telew izyjne, prowadzone w War­ szaw ie ze szczytu „Prudentialu” w 1939 r., przerwała w ojna i trzeba było aż 15 lat, aby z Doświadczalnego Ośrodka Telew izyjnego w W arszawie m ogła zostać na­ dana pierwsza audycja. Telewizja warszawska nadaje stały program od 1 maja 1956 r. Obecnie istnieją już rozgłośnie telew izyjne w Łodzi, Krakowie, Gdańsku, Poznaniu, Katowicach, W rocławiu, Olsztynie, Szczeci­ nie i Koszalinie, a liczba abonentów przekroczyła milion. 5. Balon w ynaleziono w 1783 r. W rok później szał balonowy ogarnął cały świat. Dokonano ok. 100 pu­ blicznych pokazów wypuszczania „bań powietrznych”, w tym pewnej liczby lotów z załogą. Lwia część ek s­ perym entów m iała m iejsce w e Francji. Interesujących prób dokonano też w A nglii, Austrii, Hiszpanii, N i­ derlandach, USA, Polsce i Włoszech. Polska, zarówno pod względem ilości, jak i w agi naukowej doświadczeń zajm owała drugie m iejsce po Francji. Dokonano u nas 14 prób balonowych w W arszawie, Krakowie, Lw o­ w ie, Puławach, Kam ieńcu Podolskim i Pińczowie. 6 . Przykładem niezw ykle powolnego rozpowszech­ niania się w ynalazków w św iecie starożytnym jest fakt, że koło jezdne potrzebowało ok. tysiąca lat, aby z M ezopotamii dotrzeć do niezbyt odległego Egiptu. Mimo że Sum erowie stosow ali je już od 3500 r. p.n.e.,

175

Egipcjanie zaznajom ili się z nim dopiero w ciągu III tysiąclecia p.n.e. Początkow o koło nie m iało za­ pew ne w iększego zastosowania w Egipcie, gdyż jeszcze ok. 1700 r. p.n.e. H yksosi podbili Egipt głów nie dzięki przewadze, jaką zapew niały im liczne wozy bojowe. 7. Pierw szy w ielki piec hutniczy w Rosji powstał w latach trzydziestych XVII w. Zbudował go H olen­ der Andrzej Vinius w pobliżu Tuły. Wraz z tow arzy­ szącym i mu rodakami Vinius zorganizował jeszcze kilka zakładów m etalow ych, zapoznając m iejscowych hutników z zaaw ansow aną techniką zachodniej Euro­ py, gdzie z w ielkich pieców korzystano już w XV w. 8. W czasie bitw y pod Grunwaldem w 1410 r. obie w alczące strony dysponowały artylerią. Pisze o tym Jan Długosz. Pierw sza w Polsce wzm ianka (Janko z Czarnkowa) o użyciu dział prochowych pochodzi z 1383 r., i dotyczy oblężenia Pyzdr przez wojska w ie l­ kopolskie i m azowieckie. Przyjm uje się, że pod Grun­ waldem strona polsko-litew ska posiadała ok. 60 dział, Krzyżacy zaś ok. 100. Lufa jednego z krzyżackich dział w ażyła aż 14 250 kg. 9. Nowoczesne lotnictw o dzięki swej szybkości, przy jednoczesnej w ygodzie i bezpieczeństw ie podróży, za­ częło po ostatniej w ojnie skutecznie ryw alizow ać ze statkam i pasażerskim i w obsługiwaniu transatlantyc­ kiej kom unikacji pasażerskiej. W 1957 r. z 2 000 000 osób, które odbyły podróż przez Atlantyk, połowa korzystała już z usług linii lotniczych. (W 1947 r. przewozy pasażerskie w ynosiły dla lotnictwa ok. 200 000 osób, dla żeglugi ok. 400 000). W 1963 r. drogą powietrzną przebyło A tlantyk 2 800 000 osób, morską zaś tylko 800 000. 10. ZSRR dokonał niezw ykłego skoku w dziedzinie elektryfikacji, szczególnie w pierwszych kilkunastu latach sw ego istnienia. W 1920 r. zatwierdzono plan „GOELRO”, który przew idyw ał budowę potężnych elektrowni, linii przesyłow ych w ysokiego napięcia, elektryfikację kraju i w oparciu o nią rozbudowę przemysłu. Plan ten w ykonano z w ielkim rozmachem. Moc elektrow ni w okresie 1921—1931 •wzrosła 3,5-krotnie, a produkcja z 520 m ilionów kWh w 1921 do 10 686 m ilionów kWh w 1931. Obecnie ZSRR jest dru­

176

gim po U SA producentem energii elektrycznej na św iecie, wytw arza rocznie 412 m iliardów kWh (14% produkcji św iatow ej), 11-krotnie więcej niż w 1933 r.

40. KULISY HISTORII TECHNIKI 1. Chiny zazdrośnie strzegły tajem nicy produkcji jedwabiu, którego eksport do krajów śródziem no­ morskich przynosił im w ielkie zyski. Złamanie chiń­ skiego monopolu było w edług relacji historyka bizan­ tyjskiego Prokopiosa (ok. 490 — ok. 562) dziełem dwóch m nichów chrześcijańskich, którzy przebywając w Chi­ nach zgłębili ten sekret i przem ycili w wydrążonych kosturach w ędrow nych jajeczka jedwabnika do B i­ zancjum, gdzie od 530 r. rozpoczęto produkcję jedw a­ biu. 2. W w ysoko uprzem ysłowionej, osiem nastow iecz­ nej A nglii obowiązyw ał zakaz w yw ozu maszyn w łó­ kienniczych za granicę. Młody i zdolny m ajster Sam uel Slater (1768—1835) w yem igrow ał w 1789 r. w chłop­ skim przebraniu do USA, gdzie z pam ięci odtworzył przędzarkę. Dzięki niem u am erykański przem ysł w łó­ kienniczy osiągnął niebawem tak. dużą zdolność pro­ dukcyjną, że krajowe zbiory bawełny okazały się nie­ wystarczające. Do uratowania sytuacji przyczyniła się w ynaleziona w 1793 r. odziarniarka bawełny Eli Whitneya (1765—1825). 3. Imperium hetyckie, górujące m ilitarnie nad są­ siadami dzięki posiadaniu już ok. 1400 r. p.n.e. broni żelaznej, pilnie strzegło m etody w ytapiania żelaza z rud. Za zdradzenie tajem nicy groziła kara śmierci. N iew iele to jednak pomogło, bo już ok. 1100 r. p.n.e. sam odzielnie doszły do tego inne ludy Bliskiego Wschodu. Równie zazdrośnie strzegło sekretu swej rzekomo zesłanej z nieba broni, „ognia greckiego’’, Bizancjum. Lansowano nawet legendę o dostojniku, który w ydał ów sekret i został przed bramą św iątyni objęty ogniem. Ogień ów zstąpił z chmur i porwał go sprzed oczu tłumu. 4. W w ielkiej hucie, założonej w X V w. przez bo­ gatą rodzinę Turzonów, w M ogile pod Krakowem

12 — 500 zagadek z h isto rii tec h n ik i

177

(dzisiejsza Nowa Huta), w ytapiano m iedź z rudy w ę ­ gierskiej zawierającej duży procent srebra. W yodręb­ niano je metodą w enecką, podpatrzoną przez Jerzego Turzona, który m iał w tym celu przez dłuższy czas pracować w przebraniu zw ykłego robotnika w zakła­ dach w eneckich. N ajw ybitniejszy z Turzonów, Jan, kierow ał hutą i w prowadził kieraty konne do polskich kopalń. 5. W7 starożytności religia często korzystała z usług techniki dla dokonywania „cudów” w yw ierających duże w rażenie na w iernych. M. in. konstruował w tym celu urządzenia znany uczony i wynalazca I w. n.e., Heron z Aleksandrii. Na szczególną uwagę zasługuje mechanizm powodujący autom atyczne otwieranie się bramy św iątyni po zapaleniu ognia ofiarnego na ołta­ rzu. Ołtarz był m iedzianą skrzynią i znajdujące się w nim powietrze rozszerzało się pod w pływ em ciepła, w ypierając w odę z umieszczonego poniżej zbiornika do naczynia zawieszonego na linie. Wzrost ciężaru na­ czynia powodował otwarcie wrót. 6. Gilotyna, czyli zm echanizowany topór katowski, używana podczas rew olucji francuskiej, w zięła nazwę od Josepha I. Guillotina (1733—1314), lekarza i poli­ tyka francuskiego. Z okazji wprowadzenia nowego ko­ deksu karnego zaproponował on w 1789 r. użycie owej m aszyny do egzekucji, uważając ten rodzaj śmierci za najmniej bolesny. N iesłusznie jednak przypisuje się mu w ynalezienie gilotyny, gdyż znano ją już wcześniej w e Włoszech. W 1268 r. ścięto w Neapolu Konradyna, księcia Szwabii, i Fryderyka z Badenii za pomocą m aszyny ze spadającym ostrzem. W XVI w. też ist­ niały urządzenia zbliżone do gilotyny, posiadające ostrze uruchamiane pociągnięciem sznurka. 7. Latarnia m agiczna w ynaleziona przez A tanaze­ go Kirchera (1601—1680) — to prototyp aparatu pro­ jekcyjnego. Posiadała sztuczne źródło św iatła i so­ czewkę jako obiektyw. W cześniej dokonywano pro­ jekcji przy użyciu św iatła słonecznego i m ałego otwor­ ka. W XVII w. latarnia m agiczna znalazła m. in. za­ stosow anie w kościołach, służąc do „czynienia cudów”. Mistrzami takich projekcji byli jezuici.

cuskiem u przekupić 8 m istrzów szklarskich i w yw ieźć ich wraz z rodzinami do Paryża, gdzie w prowadzili sw e m etody wytw órcze. W enecja miała jednak w ypró­ bowane sposoby na obyw ateli łam iących „tajemnicę państw ow ą”. W styczniu 1667 r. otruto jednego z tych szklarzy, w krótce potem drugiego. Pozostali czym prę­ dzej powrócili do kraju, ale w spółpracujący z nimi Francuzi zdążyli już poznać sekret wyrobu luster, dzięki czemu Wersal, Luwr i Fontainebleau zostały wyposażone w lustra produkcji francuskiej. 9. Tzw. kolosy Memnona, będące w rzeczyw istości ogromnymi kam iennym i posągami faraona Amenofisa II (ok. 1400 r. p.n.e.), m iały w edług relacji staro­ żytnych w itać wschód słońca jękliw ym i tonami. Była to jedna z pokazowych sztuczek kapłanów7 egipskich. Prawdopodobnie woda w zbiorniczku umieszczonym w ew nątrz posągu zaczynała parować pod wpływem ciepła promieni słonecznych, para zaś poruszała znaj­ dujące się nad zbiorniczkiem niezw ykle czułe, napię­ te struny. 10. W yścig nad skonstruowaniem bomby atomowej rozegrał się m iędzy uczonym i niem ieckim i i am ery­ kańskimi w czasie II w ojny św iatow ej. Jego w ynik mógł zadecydować o dalszych losach św iata. Począt­ kowo bardziej zaawansowani w tych pracach byli Niem cy, ale z czasem przodownictwo przejęli A m ery­ kanie. Do sukcesu przyczynił się niew ątpliw ie napływ do USA uczonych europejskich, m. in. Fermiego, Boh­ ra, Einsteina.

49 .

TECHNICZNE „DYNASTIE”

8. W połowie XV II w. W enecja m iała monopol na produkcję luster (na w yspie Murano), który przynosił jej pokaźne zyski. W 1665 r. udało się posłowi fran­

1. George Stephenson (1781— 1848) — to powszechnie znany konstruktor lokomotyw. Zbudował pierwszą publiczną linię kolejowrą Stockton-D arlington (1825), a następnie kolej żelazną Liverpool-M anchester (1830) z trakcją w yłącznie parowozową. Jego zasługą są liczne ulepszenia w konstrukcji parowozów, takie jak zasto­ sow anie dwóch cylindrów, rur płom ieniowych oraz urządzeń pozwalających na ruch naprzód i w stecz oraz dowolne regulowanie dopływu pary. Jego syn Robert (1803—1859) również był konstruktorem parowozów oraz budowniczym kolei. Następnie zasłynął jako kon­

178

12*

179

struktor mostów, z których najw ażniejszy to Britannia Bridge nad cieśniną Menai. Zajm ował się też gór­ nictwem . 2. „D ynastia” Darby liczyła aż 3 w ybitnych pionie­ rów hutnictwa, noszących to sam o im ię Abraham, którzy kolejno kierowali najnowocześniejszą i naj­ w iększą w XVIII w. hutą angielską w Coalbrookdale. Twórca „dynastii” (1677—1717) założył hutę (1709), w prowadził form owanie odlew ów w mokrym piasku, zaczął stosować w ęgiel kam ienny w hutnictwie (1713 r.). Syn jego (1711—1783) zaczął koksować w ęgiel i w 1735 r. dokonał pierwszego wytopu rudy żelaza z koksem (bez domieszki w ęgla drzewnego). Syn tego ostatniego (1750—1791) pow iększył zakłady, zbudował w 1779 r. wraz z Johnem W ilkinsonem (1723—1808) pierwszy most żeliw ny, łukow y, o rozpiętości 30 m przez rzekę Severn (używany do dziś). 3. Sir Marc I. Brunei (1769—1849), francuski inży­ nier lądow y i wodny, od 1799 r. naturalizow any w A n­ glii, w ynalazca w ielu maszyn (kopiarki, zwijarki ba­ w ełny, m aszyny pończoszniczej itp.) zorganizował w 1803 r. produkcję bloków okrętow ych za pomocą szeregu obrabiarek (jeden z pierwszych przykładów produkcji m asowej), a w latach 1825— 1843 zbudował tunel pod Tamizą. Jego syn Isambard K. (1806—1859) budował mosty, koleje, porty. B ył twórcą gigantycz­ nych parowców, transatlantyków „Great W estern” (1838), „Great Britain” (1345), „Great Eastern” (1858), najw iększych ówczesnych statków świata. 4. W II w. p.n.e. działało w Chinach dwóch znako­ m itych inżynierów ■wodnych, których sław a dotarła aż do nas. Byli to L i-P ing i jego syn Li-Er-Lang, pra­ cujący w spólnie. Wśród ich prac na szczególną uwagę zasługuje system irygacyjny w okół m iasta Czengtu, który spełnia doskonale swoją rolę po dziś dzień, tzn. od 2000 lat z górą. Inżynierowie chińscy potrafili w tym czasie, stosując m asowo siłę ludzką i najprost­ sze urządzenia, osuszać i nawadniać w ielkie obszary, obejmujące nierzadko tysiące kilom etrów kwadra­ towych. 5. Sir Malcolm Campbell (1885—1949), pisarz i sports­ men brytyjski, zajm ował się autom obilizm em oraz w y ­ ścigami łodzi motorowych. Na łodziach i samochodach w łasnej konstrukcji, noszących tradycyjną nazwę „Bluebird” (Niebieski ptak), ustanow ił kilka rekordów prędkości, m. in. w 1935 r. osiągnął na samochodzie

180

prędkość 485 km/'godz., zaś w 1939 r. na łodzi motoro­ w ej 228 km/godz.W spółpracował z nim syn Donald M. (ur. 1921). Wspólnie zastosow ali do powojennych m o­ deli sw ych łodzi silniki odrzutowe. Dzięki nim Donald kilkakrotnie poprawiał rekord ojca, osiągając 16 lipca 1964 r. św iatow y rekord prędkości w jeździe samocho­ dem 648,728 km/godz. oraz rekord na łodzi z silnikiem odrzutowym 444,615 km/godz. 6. Rosyjski chłop pańszczyźniany, Jefim Czeriepanow, wraz z synem Mironem pracowali jako m echa­ nicy w zakładach przem ysłow ych należących do m a­ gnatów Dem idowów na Uralu. W ybitnie uzdolniony Jefim zbudował w 1824 r. m aszynę parową do napędu młyna, następnie wraz z synem m aszynę o mocy 30 KM do odwadniania kopalń. Czeriepanowie są też budow­ niczymi pierwszej w Rosji, w Niżnym Tagilu, kolejki parowej na torach (1834), łączącej fabrykę z kopalnią. Osiągnięcia te nie znalazły jednak kontynuacji i uległy zapomnieniu. Rosja carska nie popierała rodzimych talentów i koleje sw e budowała w oparciu o wzory angielskie (od 1835 r.). 7. W końcu XVI w. przybyli do Polski w łoscy hut­ nicy z Bergamo (wówczas słynnego ośrodka hutnicze­ go), Cacciowie: Jan Hieronim oraz jego synowie: Jan, W awrzyniec i Andrzej. W początkach XVII w. zało­ żyli oni na K ielecczyźnie w okolicach Bobrzy i Sam sonowa nowoczesną kuźnicę żelaza. Przed 1624 r. roz­ począł tam pracę pierw szy w Polsce w ielki piec do w ytopu płynnej surówki, a wkrótce potem zbudowano drugi. Zakłady Cacciów rozrosły się następnie w w iel­ ki kombinat hutniczy, ciągnący się na przestrzeni k il­ ku kilom etrów w zdłuż rzeki Bobrzycy, źródła energii wodnej. Kiedy w związku z rozwojem przedsiębiorstwa poczęło brakować w okolicy rąk do pracy, Cacciowie zbudowali pierwsze chyba w naszym kraju robotnicze osiedle przyfabryczne, złożone z 26 domków. 8. Polak A leksander W asiutyński (1859—1944) bjrł św iatow ej sław y ekspertem w dziedzinie kolejnictwa, autorem licznych dzieł, profesorem w W arszawie, Mo­ skw ie i Niżnym Nowogrodzie, kierownikiem prac inży­ nieryjnych komunikacji przy sztabie rosyjskim (1917). Zbudował kilka linii kolejowych, w latach 1918— 1933 kierował przebudową w ęzła warszawskiego. Prow a­ dził ważne badania naukowe w ytrzym ałości naw ierz­ chni kolejowej i opracował teorię tego zagadnienia. Jego syn, Zbigniew (ur. 1902), profesor Politechniki

181

W arszawskiej, jest obecnie jednym z czołowych pol­ skich konstruktorów m ostów, przede w szystkim żel­ betowych i kablobetonowych. 9. Eli W hitney (1765— 1825) był jednym z pierw ­ szych w ynalazców am erykańskich. W 1793 r. skon­ struow ał odziarniarkę bawełny, która w yw ołała ogromny w zrost produkcji tego surowca. W 1798 r. zapoczątkował produkcję m asową z części zam ien­ nych, w ykonując na zam ów ienie rządu USA 10 000 znorm alizowanych m uszkietów. Rodzinne zdolności odezw ały się w jego stryjecznym wnuku George’u Elim (1862—1963), który całe sw e długie życie pośw ię­ cił m ajsterkowaniu i przeróżnym wynalazkom . Wśród nich na uwagę zasługuje parowy silnik sam ochodowy (1896), który napędzał pierwszą w USA lokomobilę, urządzenie autom atycznie zam ykające drzwi garażu, przenośną m aszynę do produkcji cegieł asfaltow ych itp. 10. Chemik i fizyk francuski Georges Claude (1870— 1960) w 1897 r. wykazał, że acetylen rozpuszcza się w acetonie, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju przem ysłu acetylenow ego. W 1902 r. udało mu się skroplić powietrze metodą rozprężania, w 1910 r. prze­ prowadził pionierskie prace nad ośw ietleniem jarze­ niowym (neony). Jego kuzyn Andre Claude (1900— —1955), który przez pew ien czas z nim współpracował, pośw ięcił się głów nie udoskonalaniu św ietlów ek naj­ pierw neonowych, a następnie zaw ierających parę rtęci. W 1933 r. w ynalazł ośw ietlenie fluorescencyjne (2-krotnie w ydajniejsze od żarówek). W ewnętrzną ściankę rury, w której w ystępują wyładowania elektryczne w rozrzedzonym gazie, pokrywa warstwa fluorescencyjna.

50 .

JUTRZEJSZA HISTORIA

1. Najwyższym budynkiem św iata jest nowojorski Empire State Building mierzący 378 m (wraz z m asz­ tem anteny telew izyjnej na szczycie — 442 m). Jest to 102-kondygnacjowy w ieżow iec o konstrukcji stalo­ wej. Zbudowano go w latach 1930—1931 w ciągu 8 m ie­ sięcy, m imo niesprzyjających w arunków zatłoczonego śródm ieścia Nowego Jorku. Rocznie zwiedza go prze­ ciętnie 21 000 000 turystów.

182

2. Rekordową rozpiętość przęsła — 1295 m — po­ siada zbudowany w 1964 r. w Nowym Jorku przez Othrnara Amrnana (ur. 1881) m ost w iszący Verrazano, łączący Brooklyn i State Island. W ysokość jego pylo­ nów, na których zaw ieszone są kable nośne o średnicy 87 cm, w ynosi 228 m. 3. Najpotężniejsza siłow nia świata, elektrow nia w o­ dna na rzece Jenisej w pobliżu Krasnojarska, znajduje się jeszcze w budowie. Przegrodzono już koryto tej w ielkiej rzeki i skierow ano jej bieg w nowe 25 marca 1963 r. U ruchom ienie siłow ni nastąpi w 1965 r. Będzie miała moc 5400 MW. R ównież w budowie znajdują się dwie potężne siłow nie, niew iele jej ustępujące: Bratska na rzece Angar w ZSRR (4500 MW) oraz Kariba na rzece Zambezi w Rodezji (4000 MW). A ktualnie najpotężniejsza jest elektrow nia wodna Nurek na rzece Waehsz w ZSRR (2700 MW), najw iększa w USA — Grand Coulee na rzece Columbia (2000 MW). 4. Najw iększym statkiem świata jest zbiornikowiec am erykański „Universe D aphne” o nośności 107 030 DWT, drugim z kolei zbiornikowiec „Universe A pollo” (104 520 DWT), oba zbudowane w Japonii. N ajw ięk­ szym statkiem pasażerskim jest brytyjski „Queen Elizabeth” (83 672 BRT), okrętem w ojennym zaś am e­ rykański lotniskow iec atomowy „Enterprise” (wypor­ ność 85 350 t.). Dla porównania „Batory” ma 14 287 BRT. 5. Najszybszym sam olotem św iata jest rakietoplan am erykański „X-15”, zbudowany ze stali niklowej i tytanu, w ytrzym ałych na w ysokie tem peratury pow ­ stające przy w ielkich prędkościach. Próbne loty roz­ począł w 1959 r. N iem al cały kadłub „X-15” w y p eł­ niają zbiorniki paliwa, którego jednak w ystarcza za­ ledw ie na 3 m inuty pracy silnika. Aparat pom yślany jest tak, aby po osiągnięciu znacznej w ysokości mógł się stać sztucznym satelitą Ziemi. „X-15” nie startuje z ziem i, ciężki bom bowiec w ynosi go na w ysokość 14 km. 27 czerwca 1962 r. pilot J. W alker osiągnął na nim prędkość 6693 km/godz., a 22 sierpnia 1963 r. re­ kordowy pułap 106 980 m, przekraczając „granicę” Kosmosu, za jaką przyjęto 100 km. 5. Najwyższą zaporę wodną, Grande D ixence, w y ­ sokości 284 m i długości 700 m wzniesiono na rzece D ix w Szw ajcarii w 1961 r. Większa od niej będzie

183

znajdująca się jeszcze w budowie zapora Nurek na rzece Wachsz w ZSRR (wysokość 300 m, długość 1000 m). N iew iele im ustępują: Vajont na rzece Piave w e Włoszech, ukończona w 1962 r. (wysokość 265 m, długość 207 m) oraz Hoover Dam na rzece Colorado w USA (wysokość 226, długość 360 m). Stosunkowo niew ysoka (104 m), ale najdłuższa (3000 m) jest zapora na N ilu w Saad el Aali w Egipcie, znajdująca się w budowie. 7. W 1964 r. oddano do użytku najdłuższy tunel drogowry przebity pod m asyw em Mont Blanc (11 700 m). D rążyły go jednocześnie z dwu stron ekipy włoska i francuska z górą przez 3 lata. Spotkały się one w sierpniu 1962 r. W trakcie robót zginęło 17 osób, a ok. 800 zostało rannych. Tunel wyposażono w dwa pasma ruchu. Skrócił on poważnie drogę z Włoch do Francji. 8. W W enezueli, w pobliżu m iejscow ości Merida, zbudowano w 1958 r. najdłuższą wiszącą kolejkę lino­ wą świata na szczyt Pic Espejo. Górna stacja leży na wysokości 4800 m. Cała trasa kolejki liczy 12 km, przy czym słupy rozm ieszczone są co 3000 m. 9. N ajpotężniejszym lodołamaczem św iata jest ra­ dziecki statek o napędzie jądrowym , „Lenin”. Rozpo­ czął on służbę w 1959 r. W yporność jego wynosi 16 000 t, a moc silników 44 000 KM. W yposażony jest w 3 reaktory jądrowe; jednorazowy zapas ich paliwa wystarcza na 3 lata nieprzerwanej żeglugi. Lodołamacz oczyszcza arktyczny szlak żeglugowy wzdłuż północ­ nych w ybrzeży ZSRR, może on kruszyć pokrywę lo­ dową do 3 m grubości. Jest to pierwszy na św iecie statek o napędzie jądrowym , zbudowany dla celów pokojowych. 10. Najdłuższym kanałem żeglownym świata jest droga wodna św. Wawrzyńca, łącząca A tlantyk z W iel­ kimi Jeziorami na pograniczu Kanady i TJSA. Powstała w w yniku skanalizowania rzeki św. W awrzyńca w la ­ tach 1954—1959. D ługość kanału w ynosi 3500 km, głę­ bokość 8,2 m. Jest on dostępny dla jednostek ocea­ nicznych do 20 000 t (przedtem trasą tą m ogły prze­ pływ ać statki do 1600 t i 4 m zanurzenia). Realizując tę gigantyczną budowlę, wykopano 78 m ilionów m3 ziem i, użyto 273 000 m 3 betonu i 67 000 t stali. Dzięki kanałowi wybrzeże Am eryki Północnej uległo „prze­ dłużeniu” o 13 000 km.