Starowieyski M. - Apokryfy Nowego Testamentu T. 1. Ewangelie apokryficzne cz. 2

APOKRYFY

NOW EGO TESTAMENTU

*

EWANGELIE APOKRYFICZNE część 2 ŚW. JÓ Z E F I ŚW. JAN CHRZCICIEL MĘKA I ZM ARTW YCHW STANIE JEZU SA W N IEB O W ZIĘC IE MARYI Pod redakcja

ks. Marka Starowieyskiego współpraca:

Włodzimierz Appel, ks. Jerzy Banak, ks. Roman Bartnicki, ks. Krzysztof Bardski, Albertyna Dembska, Wojciech Dembski (-fi, ks. Tomasz Hergesel, ks. Stanisław Kur, ks. Rafał Markowski, ks. Wincenty Myszor, ks. abp Edward Nowak, św archim Grzegorz Peradze (t), ks. Kazimierz Obrycki Józef Reczek if), ks. Mariusz Rosik, ks. Roman Szmurło, Witold Witakowski, ks. Marian Wittlieb, Michał Wojciechowski, ks. Rafał Zarzeczny S]

R O Z D Z IA Ł V A P O K R Y F Y O ŚW . JÓ Z E F IE I O ŚW . JA N IE C H R Z C IC IE L U

1. Legenda o Józefie Cieśli (s. 559); 2. Żywoty św. Jana Chrzciciela: a. Żywot grecki św. Jana Chrzciciela przypisywany św. Markowi (s. 578); b. Żywot św. Jana Chrzciciela przypisywany biskupowi egipskiemu Serapionowi (s. 588).

1.

Legenda o śvv. Józefie Cieśli

(JózCieś)

(p rzek ład i opracow anie ks. Tomasz Hergesel) Legenda o Józefie Cieśli jest utworem zachowanym w całości w dialekcie bohairskim j. koptyjskiego, fragmentarycznie w dialekcie saidzkim, oraz w przekła­ dzie arabskim, który wydał J. Wallin z przekładem łacińskim w 1722 roku1. Utwór powstał jednak w j. greckim (choć nie zachowały się nawet fragmenty), o czym świadczy jego język pełen grecyzmów. Napisano go prawdopodobnie około 400 roku: zawiera elementy wczesnej teologii judeochrześcijańskiej, gnostycyzmu, millenaryzmu, natomiast nie znajdujemy w nim aluzji do monofizytyzmu rozwija­ jącego się w Egipcie od połowy V w. Z greckiego przełożono go na j. koptyjski (najpierw na saidzki, potem bohairski), a gdy Kościół koptyjski przyjął język arab­ ski - także na ten język około 800 r. JózCieś zawiera opowiadanie Pana Jezusa skierowane do uczniów zebranych na Górze Oliwnej (często wymienianej w apokryfach jako miejsce objawień Pana Jezusa). Utwór składa się zasadniczo z dwóch części. W pierwszej części (rozdzia­ ły 1-12) są opowiedziane dzieje Józefa w oparciu o ProtEwJk; w drugiej, oryginal-

1 Utwór ten jednak byl znany w Europie wcześniej; wspomina o nim dominikanin. Izydor de Solanis (XVI w.), który miał go mieć w swoich rękach, por. Summa Je .¡car V Joseph, 4, 9, Romae 1887.

560

ROZDA V. APO K RYFY O ŚW. J Ó Z F F IF J O Ś W. JA N IE C H RZCIC IELI)

nej. opis odejścia (transitus) Józefa (rozdziały 13-32) ta część stanow i praw do­ podobnie zasadniczy i najstarszy zrąb tekstu. U tw ór p o p rzed zo n y je s t dodanym później w stępem. W apokryfie znajdują się częste p o w tó rzen ia (w ydarzenia z ży­ cia Józefa: data śmierci); Jezus w ypow iada se n ten cje m ądrościow e. JózCieś powstał w wyniku rozw oju nabożeństw a do św. Jó zefa w E gipcie, stąd ślady stopniowego rozwoju utworu przystosow yw anego dla p o trzeb kultu. Zawiera więc modlitwy (13, 1-10; 22. In.; 28. 1, itd.), in w o k acje (24), w spom nienie celu kultowego (26; 30.5), termin greckip rosfora (ofiara, 26,2); datę obchodzenia święta Józefa (26 Epep - W stęp; 15, 2; 26, 2), czasam i n arra cja p rzech o d zi w modlitwę (13; 16; 17. 2nn.: 22, itd.). C harakter egipski p o d k reślają o d n iesie n ia do egipskich zwyczajów religijnych (choć na pew no przesad n ą je s t teza M o re n z a [por. biblio­ grafia] twierdzącego, że jest to adaptacja egipskiej sceny m ito lo g ic zn ej z udziałem Ozyry sa, jego syna H onisa i żony - Izydy) oraz w y raźn e p a ra le le le Józefa z Józe­ fem egipskim, którego dzieje znajdujem y w K siędze R o d zaju . N iem niej postać Jó­ zefa nie zawsze byw a przedstaw iana pozytyw nie w ap o k ry fa ch , np. E w T m D z2. JózCieś wy raża bardzo m ocno podkreślaną w iarę w d ziew icze macierzyństwo Maryi (mariologia była zaw sze silną stroną teolog ii i p o b o żn o ści egipskiej), pod­ kreśla wiarę w Boga trójjedynego (14, 6; 17,17), p ró b u je ro zw iązać dyskutowany żywo problem wzięcia do nieba H enocha i E liasza, p o d k re śla ro lę aniołów (jednak ze śladami zarówno judeochrześcijańskim i, ja k i b izan ty ń sk im i) oraz liczne reflek­ sje na temat śm ierci, z naleciałościam i ju d e o c h rz e śc ija ń sk im i (wędrówka poprzez sfery niebieskie) i gnostyckim i (eony, A m ente, A b ato n , itd.). A pokryf naw iązuje często do Pism a Ś w iętego: do Księgi Hioba, Rodzaju, oraz do Ewangelii. A pokalipsy itd., w yjaśniając j e w form ie midraszowej. Mimo swojej przejm ującej chw ilam i form y, u tw ó r jest napisany chaotycznie i raczej można nazwać go tekstem literatury ludow ej, b ez większych wartości arty­ stycznych. Podajem y tłum aczenie tekstu bohairskiego, w k ilk u miejscach uzupełniając go danymi z fragm entów saidzkich. F ra g m en ty sa id z k ie w całości znajdziemy w AN T 400-406. WSTĘP. T akie j e s t o to o d e jś c ie z ciała [du szy] n a sz e g o ojca, Józefa, c ieśli, o jca C h ry stu s a w z g lę d e m ciała3, który p r z eż y ł sto je d e n a śc ie lat. N asz Z b a w ic ie l o p o w ia d a ł c a łe j e g o ż y c ie A p o sto ło m na G órze O liw n ej4, sam i zaś A p o s to ło w ie sp is a li te w y p o w ied zi, u m ieścili j e w b ib lio tec e w Je-

3Por. 15. objaśn. oraz Zowczak 267, 279, 285n. (w kulturze ludowej). 3„Według ciała” nie oznacza ojcostwa fizycznego Józefa względem Chrystusa, ponie­ waż cały utwór podkreśla dziewictwo Maryi (por. 5, 1; 6 , 1; 7 ,2 ; 11,2; 18 , 4n.; 2 0 , 8 ; 242n.,

itd.). 4 W apokryfach miejsce objawień Jezusa - p o r. Dz 1, 12; PisS 2; 8 (wyd. G. R. S. Mead, London I9552); TransR 45, itd.

I ili

I o ś l k JÓ ZEFIE C I E Ś L I _________________________________________________ 5^ )

r o z o lim ie 5 i [przekazali] też, iż dniem, w którym ten święty starzec opuści! ciało w pokoju Bożym, był dwudziesty szósty miesiąca EpepC Amen. w p r o w a d z e n i e J E Z U S A . 1 .1 . Zdarzyło się też pewnego dnia, kiedy nasz dobry Zbaw iciel siedział na Górze Oliwnej razem ze swoimi ucznia­ mi, że przem ów ił do nich tymi słowami; „O moi kochani bracia i synowie mojego dobrego Ojca, wy, których On wybrał z tego świata! 2. Wy wiecie, jak w iele razy wam m ówiłem; «Jest konieczne, aby Mnie ukrzyżowano, abym skosztow ał śm ierci za cały świat, abym powstał z martwych, abym wam pow ierzył zw iastow anie Ewangelii, byście ją głosili na całym świę­ cie. abym sprow adził na was moc z wysoka i napełnił was Duchem Świę­ tym, tak iżbyście przepow iadali wszystkim narodom mówiąc im: ‘Czyńcie pokutę, 3. p o n iew aż lepszy jest kubek wody7, który człowiek znajdzie w św iecie, który m a nadejść, niż [teraz] wszystkie bogactwa tego świata’. 4. I dalej: ‘L epszy je s t jed en jedyny krok w domu mojego Ojca niż wszyst­ kie skarby tego św iata, 5. jak też lepsza jest jedna jedyna godzina sprawie­ dliw ych, któ rzy się w eselą, niż tysiąc lat grzeszników, którzy płaczą i na­ rzekają, a łzy ich nie b ęd ą otarte, ani też nikt się o nich nie zatroszczy7)'. 6 . T eraz w ięc, o moi zacni członkowie, kiedy pójdziecie, przepowiadajcie im: « S p raw ied liw a je s t waga i sprawiedliwa miara, wedle których Ojciec mój w as o są d zi» , jak również: «Każde próżne słowo, jakie wypowiecie, b ędzie o są d zo n e» 8. 7. Podobnie jak nikt nie będzie mógł oddalić swojąręką śm ierci, tak też nikt nie uchyli się od tych rzeczy, które popełnił, czy to d ob ry ch , czy złych. 8 . Ale oprócz tego, co wam powiedziałem, teraz [doda­ ję]: «Nikt mocny nie zbawi się dzięki swojej mocy9, ani żaden człowiek nie zbaw i się ze w z g lę d u na obfitość swego bogactwa».

9. T eraz w ięc posłuchajcie, opowiem wam żywot mojego ojca Józefa, b ło g o sła w io n e g o starca rzemieślnika. JÓZEF MĄŻ SPRAWIEDLIWY. 2. 1. Był pewien człowiek imieniem Jó­ z e f w m ieście Betlejem, należącym do Żydów i będącym miastem króla

Dawida10, 2. a był on doskonale wykształcony w mądrości oraz w zawo­ d zie ciesielskim . 3 . 1 ten człowiek imieniem Józef pojął żonę dla związku

5 Biblioteka założona w 212 r. przez bpa Jerozolimy, Aleksandra. 6 Do reformy gregoriańskiej kalendarza (1582 r.)- 20. V II- tę datę wspomina Izydor

de Solanis OP, (XVI w.), obecnie 2. VIII. 7 Por. Lk 16, 19[?]. s Por. Mt 12, 36. 8 Por. Ps 33[32] 16. 10 Por. Lk 1,27; 2 , 4

5 62

RO/DZ \ APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE 1 O ŚW. JANIE CHRZCICmi li

m ałżeństw a św ię teg o , i u rod ziła m u sy n ó w oraz córk i: c z te r e c h ch łop ­ ców i dw ie d ziew czy n k i. T akie b y ły ich im io n a : J u d a sz , J o z e to s, Jakub i Szym on. Córki zaś n a z y w a ły s ię L izja i L id ia " . 4. J ed n ak żo n a Józefa zmarła, jak postanow ion o każd em u c z ło w ie k o w i, z o sta w ia ją c Jakuba jako m ałe dziecko \ 5. J ó z e f zaś b ył c z ło w ie k ie m sp r a w ie d liw y m , sła w ił B o g a w każdej spraw ie i ud aw ał się do pracy w y k o n u ją c z a w ó d c ie ś li razem ze sw ym i dw om a syn am i, ży ją c z pracy w ła sn y c h rąk w e d łu g praw a M ojże­ szow ego. 6. Tym w ła śn ie c z ło w ie k ie m sp r a w ie d liw y m , o którym m ów ię, jest Józef, mój ojciec w e d łu g ciata, którem u z a ślu b io n a z o sta ła m oja matka, Maryja, jako żona. ZAŚLUBIN'. MARYI. 3 . 1. P od czas g d y m ój o jc ie c J ó z e f ż y ł ja k o w d o­

w iec, Maryja, m oja matka, ta, której w sz y s tk ie c e c h y są d ob re i b ło g o sła ­ w ione. przebywała w św iątyn i usłu gując tam w c z y s to ś c i a ż d o lat dw una­ stu. Trzy lata sp ęd ziła w dom u sw o ic h r o d z ic ó w , a d a ls z e d z ie w ię ć lat w świątyni P ańsk iej15. 2. W tedy kapłani w id z ą c d z ie w ic ę ż y ją c ą w umar­ twieniu i w bojażni B ożej, p ostan ow ili m ię d z y sobą: « P o sz u k a jm y dobre­ go m ęża i zaręczm y ją z nim , aż do cza su m a łże ń stw a . N ie p o z w ó lm y , aby to. co zdarza się niew iastom , spotkało j ą w św ią ty n i, a b y ś m y n ie stali się winnym i w ie lk ie g o grzechu». 4 .1 . W tym czasie też zw ołali p o k o len ie Judy, w y b iera ją c z n ie g o dwu­ nastu m ężów w edług im ienia dw unastu p o k o leń Izraela. 2. L o s pad ł na sza­ cownej starości Józefa, m ojego ojca w e d łu g c ia ła 14. 3. N a to kapłani odpo­ w iedzieli m ów iąc do mojej m atki, b ło g o sła w io n e j d z ie w ic y : « P ó jd ź z Jó­ zefem . bądź mu posłu szna, aż przyjdzie c za s, a b y śm y sp ra w ili go d n e w e se ­ le». 4. Józef, ojciec m ój, w ziął M aryję, m o ją m atk ę, d o s w o je g o domu, gdzie zastała m ałego chłopczyk a, Jakuba, b ę d ą c e g o w sm u tn y m stan ie o sie­ rocenia. P ielęgn ow ała go, dlatego n a z y w a n o j ą « M a ry ją Jak u b a»15. 5. Po­ tem J ó zef w z ią w sz y j ą do sw e g o dom u udał s ię na m ie js c e , g d z ie pracow ał jako cieśla. 6. M aryja, m oja m atka, ż y ła w j e g o d o m u d w a lata aż do w ła­ ściw eg o cza su 16.

I! Podeszły wiek oraz dzieci wspomina ProtEwJk 9; im iona synów - por. Mk 6 , 3, imiona córek nie wiadomo skąd. Por. Dz 16, 14. 12 Por. Mk 15, 40. 11 Por. ProtEwJk 7n.; PsMt 8 , 1-4; NarM 6 , 1. 14 Por. ProtEwJk 9, 1. 15 Por Mk 15,40; 16, 1; Mt 27, 54. 16 Tekst 4, 6- 8, 1 mamy również w wersji saidzkiej (A N T 400).

, , F.G E N D A O ŚW. J Ó Z E F IE C IE Ś L I______________________________________________________

553

NARODZINY JEZUSA. 5. 1. O tóż w czternastym roku jej życia17 przysze­

dłem [na św iat] zgodnie z m oją własną w olą, stałem się w niej, Ja, Jezus, wasze życie. 2. K iedy była ju ż trzy m iesiące w stanie błogosławionym 1*, prosto­ duszny J ó zef pow rócił z m iejsca, gdzie pracował jako cieśla, znalazł moją matkę D z ie w ic ę w stanie b łogosław ion ym , zatrwożył się i przestraszył [1 dlatego] zam ierzał oddalić ją potajem nie19. 3. A z boleści serca nie jadł, ani nie pił. 6. 1. L ecz oto o północy Gabriel20, archanioł radości, przyszedł do niego w w idzeniu z rozkazu m ojego dobrego Ojca mówiąc mu: «Józe­ fie, synu D aw ida, nie bój się przyjąć do siebie Maryi, twojej żony, ten bo­ wiem , którego porodzi, je st z Ducha Świętego. 2. Ona urodzi syna, a ty pow inieneś nadać mu im ię Jezus21. On jest tym, który będzie pasł wszyst­ kie narody laską żelazn ą»22. 3. I anioł oddalił się od niego, Józef zaś pod­ niósł się ze snu, uczyn ił, jak mu był polecił anioł Pański, [i] wziął Maryję do siebie23. 7. 1. Po tych w ydarzeniach ukazał się dekret króla Augusta24, aby cały świat podał sw oje im ię, każdy w sw oim m ieście25. 2. Wyruszył więc mąż szacownej starości prowadząc m oją dziew iczą matkę Maryję do swojego rodzinnego miasta Betlejem , ponieważ zbliżała się do rozwiązania, aby przez pisarza zapisać je g o imię: «Józef, syn Dawida, i jego żona Maryja, i jego syn Jezus z pok olen ia Judy». 3. W ówczas Maryja, moja matka, urodziła Mnie w drodze powrotnej z Betlejem przy grobie Racheli, żony patriarchy Jakuba; a ona była m atką Józefa i Beniamina26. 8. 1. Szatan podsunął zamiar Herodowi Wielkiemu27, ojcu Archelaosa, który ściął m ojego um iłow anego krewnego Jana28, 2. aby Mnie zabił, dlate­ go szukał m nie sądząc, że królestwo moje jest z tego świata29. 3. Ale mój 17 Por. ProtEwJk 12, 3 18 Wg ProtEwJk 13, 1: trzy miesiące później. Por. PsMt 10,1; NarM 10,1.

Por. Mt 1, 19. 70 Por. Łk 1, 19. 26. PisS 7 nazywa go aniołem eonów. 21 Por. Mt 1, 21. 22 Por. Ps 2, 9. 23 Por. Mt 1, 24. 24 Tytuł „król” przyjęty z kultury greckiej, stosowany do rzymskich imperatorów. Au­

gust (30 przed Chr. - 14 po Chr.). 25 Por. Łk 2, ln. 26 Por. Rdz 35, 19. Grób istnieje do dziś przy drodze z Jerozolimy do Betlejem. 27 Panował 37 przed Chr. - 4 przed Chr. 28 Por. Mt 14, 3-12; Mk 6 , 17-29; Łk 3, 19n. ’’ Por. J 18, 36.

Apokryfy t. 1, cz. 2 - 2

ROZDZ. V. APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE 1 O ŚW. JAN IE CHRZCICIELU

564

O jciec p o w ied zia ł to J ó z e fo w i w w id z e n iu i o n p o w s ta ł, w z ią ł M n ie i m o ją matkę, M aryję p od czas g d y Ja s ie d z ia łe m na je j r ęk a ch , a S a lo m e s z ła za nam i30. U d aliśm y się do E giptu p r z e b y w a ją c tam rok c z a s u , a ż c ia ło H ero ­ da stało się pokarm em robactw a; a zm arł z p o w o d u k rw i m a ły c h n ie w in ­ nych d zieci, którą p rzelał31. JÓZEF w NAZARECIE. 9 . 1. K ie d y je d n a k zm a rł ten p r z e s tę p c a H erod ,

w róciliśm y do krainy Izraela i m ie s z k a liś m y w m ie ś c ie iz r a e lsk im z w a n y m Nazaret. 2. Mój o jc ie c za ś, ten b ło g o s ła w io n y sta r z e c , p r a c o w a ł w z a w o ­ dzie ciesielsk im , tak że ż y liś m y z pracy rąk j e g o . O n n ig d y n ie ja d ł c h le b a za darmo postępując w e d łu g praw a M o jż e sz a . 10. 1. W tym c z a s ie ani j e g o c ia ło n ie b y ło b e z s iln e , an i j e g o o c z y n ie były bez św iatła, ani żaden ząb w j e g o u stach n ie b y ł z n i s z c z o n y 32, ani na­ w et nie był p o z b a w io n y rozezn an ia w d z ie d z in ie m ą d r o śc i p r z e z c a ły ten czas, lec z b y ł jak m ło d z ie n ie c. C za s je g o ż y c ia tr w a ł s to j e d e n a ś c ie lat do szacow nej starości33. 1 1 .1 . Jego za ś dwaj starsi s y n o w ie J o z e to s i S z y m o n p o j ę li ż o n y , o d e ­ szli do sw y ch d om ów , i p o d o b n ie też j e g o d w ie có rk i w y s z ł y z a m ą ż , ja k p ostan ow ion o każdem u c z ło w ie k o w i. J ó z e f n a to m ia st m ie s z k a ł z Jaku bem , sw oim m ałym syn em . 2.

K iedy D z ie w ic a M n ie u rod ziła, b y łe m im c a łk o w ic ie p o d d a n y jak

d zieck o34, p o n iew a ż w y k o n y w a łe m r z e c z y w iś c ie w s z e lk ie lu d z k ie c zy n y z w yjątkiem grzech u 35. 3. Ja zaś n a z y w a łe m M a r y ję s w o j ą m a tk ą , a Józefa sw oim ojcem , i b yłem im p o słu sz n y w e w s z y s tk im , c o M i p o le c ili, n ie sprze­ ciw iając im się żadnym sło w e m , g d y ż bard zo ic h k o c h a łe m . MODLITWA JÓZEFA p r z e d ś m i e r c i ą . 1 2 . 1. P o te m z d a r z y ło s ię , iż z b li­

ż yła się śm ierć Jó zefa , m o je g o ojca, tak ja k p o s ta n o w io n o k a ż d e m u c z ło ­ w ie k o w i36. 2. K ied y z a n ie m o g ło je g o c ia ło , j e g o a n io ł p o w ie d z ia ł d o n ieg o : «W tym roku u m rzesz» 37. 3. A k ie d y j e g o d u sz a b y ła z a tr w o ż o n a , u d a ł s ię 30 Por. Mk 15, 40; 16, 1. M oże idzie o Salom e p o ło żn ą (P ro tE w Jk 19, 3nn.)? Wg ProtEwJk 17, 2 Samuel postępuje za nimi. 31 Por. Dz 12,23; M t2 , 16-18. 32 Por. Pwt 34, 7. 33 Józef Egipski zmar) mając 110 lat (R dz 50, 22. 26), co w E gipcie uchodziło za wiek idealny. 33 Por. Łk 2 ,5 1 . 33 Por. H b r4 , 15. 36 Por. Hbr 9, 27. 37 Zapowiedź śmierci należy do częstych tem atów biblijnych i apokryficznych, por. 2 Sm 28, 19; 2 Kri 20, I ; TestAbr passim; Transitus, itd.

, , F.GENDA O Ś i y J Ó Z E F IE C IE ŚL I

565

j o Jerozolim y, w szed ł do św iątyni Pańskiej, uczynił pokutę przed ołtarzem m odląc się w następujący sposób: 13.

1. « B o ż e , O jcze w szelk iego m iłosierdzia i Boże w szelk iego istnie­

nia! Panie mojej du szy i m ojego ciała i m ojego ducha38! 2. K iedy w yp ełn ią się dni m ojego życia, które dałeś mi na tym św iecie. proszę C ię, Panie B oże, abyś mi posłał M ichała Archanioła39, aby był przy m nie aż do w yjścia mojej strapionej duszy z m ojego ciała bez cierpienia i trwogi. 3. B o śm ierć je st w ielk ą bojażnią i uciskiem dla każdego człow iek a, zw ierzęcia d om ow ego i dzikiego, dla robaka i ptaka. 4. Tak, dla każdego stworzenia pod niebem posiadającego duszę żyw ą, je st cierp ien iem i udręką, aż ich dusza odłączy się od ciała. 5. Teraz w ię c, o Panie mój, niech Twój A n ioł stoi przy mojej duszy i m oim c ie le, aby odłączyły się od siebie bez bólu. 6. N ie p ozw ól, aby anioł przeznaczony mi od dnia, w którym m nie stw orzyłeś40, aż dotąd, zw rócił sw oje zagniew ane ob licze przeciw m nie na drodze, kiedy pójdę do Ciebie, lecz aby obdarzył m nie pokojem 41. 7. N ie p ozw ól, aby ci, których oblicze jest zmienne, prześladowali m nie na drodze, kiedy pójdę do Ciebie. 8. N ie p o zw ó l, aby ci, którzy są przy bramach, zatrzym ali m oją duszę i nie zaw stydzaj m nie przed Twoim strasznym sądem. 9. N ie dopuszczaj przeciw mnie fal rzeki ognistej42, w której o czy sz­ czają się w szystk ie dusze, zanim ujrzą B ożą chwałę.

38 Por. 2 Kor 1, 3; Jr 32, 27; 1 Tes 5, 23. 39 Micha! jako pomocnik (Dn 10, 13. 21; 12, 1). Tradycja żydowska i chrześcijańska

przypisuje mu opiekę nad duszami, szczególnie opuszczającymi ciato (por. ŻAdEw tac 41; ApMojż 5-12.), którym się również opiekował, oraz przeprowadzeniem dusz (np. ApPaw 14, 8 ; 22, 5; 25, 1, itd., ANT 3, 252, 259, 261, itd. JózCieś 13, 2. 5; 22, 1, itd ); podobną funkcję starożytni przypisywali Hermesowi. Jest on często wymieniany w tradycji żydow­ skiej i apokryficznej, ŻJan 14. Starożytne chrześcijaństwo przypisywało w ogóle aniołom tę ważną rolę w czasie śmierci człowieka: prowadzili oni duszę do raju (gr. ängelos psychopompós)\ tę rolę przypisywano zwłaszcza Michałowi (por. J. Danielou, Les anges et leurs mission, Chevetogne 1953, 127-146). Por. objaśnienie do TransMel 2. 40 Por. Mt 18, 10; Dz 12, 15. 41 Fragment 13, 6-15, 1 mamy również w wersji saidzkiej (fig. 11, ANT 400n I, oraz fragment 24, 1-4 (ANT 401-406). 43 Wyobrażenie wzięte z wierzeń egipskich, pokrewne naszym wyobrażeniom o cz> sccu, por. W. Wicisl, Der Feuerstrom im Jenseits, Archiv fur aegyptische Archeologie 1(19381 263. Por. PisS 144.

________________R 0Z D 2. V. APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE I O ŚW. JANIE CH RZCICIELU

566

10. O B o ż e. który s ą d z is z k a ż d e g o w p r a w d z ie i s p r a w ie d l i w o ś c i , P a­ nie m ój, n iech teraz T w o je m iło s ie r d z ie b ę d z ie d la m n ie p o c i e c h ą , b o Ty jesteś źród łem w s z e lk ie g o d ob ra. T o b ie n ie c h b ę d z ie c h w a ła n a w ie k i w ie ­ ków . A m en ». CHOROBA JÓZEFA. 14. 1. Z d a r z y ło s i ę j e d n a k p o ty m w s z y s t k i m , iż udał się do N azaretu, d o m ia sta , w k tó r y m m ie s z k a ł, i z a n i e m ó g ł n a c h o r o ­ bę, na którą m u sia ł u m r z e ć , j a k p o s t a n o w io n o k a ż d e m u c z ł o w i e k o w i 43. 2. A choroba je g o b yła c ię ż s z a n iż k ie d y k o lw ie k , g d y b y ł c h o r y , o d d n ia , w którym narodził się na św ia t. 3.

Taki oto [b y ł] ż y w o t m o je g o k o c h a n e g o o jc a J ó z e fa : 4 . M a ją c c z te r ­

d zieści lat pojął ż o n ę , a d a lsz e c z t e r d z ie ś c i d z i e w ię ć lat p o z o s t a w a ł w m a ł­ ż eń stw ie ze sw o ją ż o n ą , i um arła. J ed en rok b y ł s a m 44. 5 . M o ja m a tk a b y ła dalsze dw'a lata w j e g o d o m u , a ż d o c h w ili, g d y m u j ą o d d a li k a p ła n i, m ó ­ w iąc: « S trzeż jej do c z a su , aż sp r a w im y w a m g o d y w e s e l n e » . 6 . N a p o c z ą t ­ ku trzecieg o roku g d y m ie s z k a ła w j e g o d o m u [a b y ł to p ię t n a s t y r o k je j ż y c ia ]45, w y d a ła M n ie na św ia t w ta je m n ic y : n ik t z c a ł e g o s t w o r z e n ia n ie w ie d z ia ł o tym , o p r ó c z M n ie i m o je g o O jc a , i D u c h a Ś w i ę t e g o , p o n ie w a ż je ste ś m y je d n o ś c ią . 1 5 .1 . W sz y stk ie zaś dni ż y c ia m o je g o o jc a J ó z e f a , sta r c a b ł o g o s ł a w i o ­ neg o . w y n o sz ą sto je d e n a ś c ie lat, z g o d n ie z ty m , c o z a r z ą d z ił m ó j d o b ry O jciec. 2. N a to m ia st d z ień , w k tórym o d s z e d ł z c ia ła , j e s t d w u d z i e s t y s z ó ­ sty m iesią c a E p e p 46. 3. W te d y to w y b o r n e z ło t o , k tó r y m j e s t c ia ł o m o je g o ojca Jó zefa 47, r o z p o c z ę ło s ię p r z e k sz ta łc a ć , a sr e b r o , k tó r y m j e s t u m y s ł oraz m ądrość, się o d m ie n iło . 4. Z a p o m n ia ł o n j e ś ć i p ić , a j e g o z n a j o m o ś ć r ze ­ m io sła o d w ró ciła s ię w błąd. 5. Z d a r z y ło s i ę j e d n a k d w u d z i e s t e g o s z ó s t e g o m iesiąca Epep, g d y zajaśn iało ś w ia tło 48, ż e p o p a d ł w w i e lk ą t r w o g ę n a s w o im p osłan iu , w e stc h n ą ł g łę b o k o , w y d a ł o k r z y k w w i e lk ie j t r w o d z e , m ó w ią c tym i słow y:

43 Por. 12, 1; Hbr 9, 27. 44 Por. 4, 6 . 45 Wg wersji saidzkiej Jezus mia) w tedy o sie m n a ście lat. 44 Por. Wstęp; 15, 5; 26, 2. 47 Porównanie ciała Józefa z „w ybornym z ło tem ” być m o że zdradza cel utworu - „le­ gendy kultycznej” ku czci relikw ii św. Józefa; por. tak że 2 6, 2 - zachęta do przynoszenia ofiary na „m iejsce” św. Józefa w dniu je g o św ięta. 48 Por. TransR 7.

i i.e g e n d a

o

św . Jó

z e f ie c ie ś l i

567

B I A D A . 1 6 . 1 . «B iada m i dzisiaj, biada tem u dniow i, w którym m oja m atk a w y d ała m n ie n a ten św ia t !49 2. B iada w n ętrzn o śc io m 50, w których otrzym ałem nasienie życia! B iad a p iersio m , k tó re ssałem !51 3. B iad a k o lan o m 52, na k tórych siedziałem ! 4. B iad a ręk o m , k tó re m nie nosiły, aż urosłem i stałem się grzeszny! 5. B ia d a m o jem u ję z y k o w i i m oim w argom , p o n iew aż b y ły często w p lą ta n e w n iep raw o ść , w obm aw ianie, w o sz czerstw a, w p ró żn e [i] n ie ­ p o trzeb n e sło w a p ełn e podstępu!

6. Biada moim oczom, ponieważ przyglądały się zgorszeniu! 7. Biada moim uszom, ponieważ chętnie słuchały pustych słów! 8 . B iad a m o im ręk o m , po n iew aż zabierały to , co im się n ie należało!

9. Biada mojemu żołądkowi i moim wnętrznościom, ponieważ pragnęły pokarmu, który im się nie należał: jeśli bowiem on coś znajdzie, to spala bardziej niż rozpalony piec i czyni zupełnie bezużytecznym! 10. Biada moim nogom, ponieważ wyświadczały memu ciału ztą przy­ sługę, prowadząc je na złe drogi! 11. Biada mojemu ciału, ponieważ obróciło moją duszę w pustynię obcą B ogu, który ją stworzył! 12. Cóż teraz pocznę? Jestem zamknięty ze wszystkich stron!53 13. Zaprawdę, biada każdemu człow iekow i, który będzie popełniał grzechy! 14. Zaprawdę, to jest wielka trwoga, którą w idziałem u m ojego ojca, Jakuba, gdy odchodził z ciata; jest to ta sama, która dziś przyszła na mnie biednego! 15. Lecz Jezus, B óg, pośrednik mojej duszy i m ojego ciała wykonuje sw oją w o lę nade mną». r o z m o w a Z JEZUSEM. 17. 1. Kiedy jednak mój kochany ojciec Józef

to pow iedział, wstałem , podszedłem do niego, leżącego w trwodze swojej duszy oraz sw ego ducha, m ówiąc mu: «Bądź pozdrowiony, mój kochany ojcze Józefie, ty, którego starość jest szacow na i rów nocześnie b łogosła­ w iona». 49 Wyraźne nawiązanie do Hi 3. Wyliczenie nie popełnionych grzechów wyraża skru­ chę Józefa, męża sprawiedliwego ( 2 ,5n.; 22,4). Przekleństwo narodzenia Hi 3, 3. “ Por. Hi 3, 11. 51 Por. Hi 3, 12. 52 Por. Hi 3, 12. 53 Por. Hi 3 ,2 3 .

56$

KO. IV \

\ ! \ 'KRY FY O $\V. J Ó Z E F IE I O ŚW. M N IE CHRZCICIELU

2. On odpow iedział w w ielk iej, śm iertelnej bojaźni, m ów iąc Mi: «Bądź pozdrowiony w ielekroć, mój kochany synu! O to m oja du sza uspokoiła się w e mnie na krótki czas. gdy u słyszałem tw ój g ło s. 3. Jezu, mój Panie. Jezu, mój p raw d ziw y królu, Jezu , mój dobry i m j. łosiem y zbaw icielu. Jezu, w y z w o lic ie lu , Jezu, sterniku54, Jezu, obrońco Jezu. który' [utrzymujesz] w szy stk o w sw ojej d ob roci, Jezu, którego imią jest słodkie55 w ustach każdego i bardzo łagod n e, Jezu, ok o w id zące, Jezu ucho słyszące w prawdzie: w ysłuchaj m nie d z iś, m nie tw o je g o sługę, gdy Cię proszę, w ylew ając łzy przed Tobą. 4. Ty jesteś B ogiem w prawdzie, Ty je ste ś P anem w praw dzie, jak mi to często m ów ił anioł5", szczególn ie wTedy, gd y serce m o je sm u ciło się we mnie z powodu ludzkiego m yślenia o b ło g o sła w io n ej D z iew ic y , ponieważ była w stanie odm iennym , dlatego pow ied ziałem : ‘O d d alę ją potajem nie’. 5. Kiedy jednak o tym m yślałem , ukazał m i się w e śn ie anioł, mówiąc mi: ‘Józefie, synu Dawida, nie bój się w ziąć do sie b ie M aryi, twojej mał­ żonki. poniew aż ten. którego urodzi, je st z D u ch a Ś w ię te g o . N ie martw się wcale jej stanem odmiennym; ona urodzi syn a, [a] ty n a z w ie sz im ię jego Jezus’57. 7. Ty jesteś Jezus Chrystus, zbaw iciel m ojej d u szy i m o jeg o ciała, i mo­ je g o ducha, n ie potępiaj mnie, tw ojego słu gi, d zieła rąk tw oich .

8. Ja nie w iedziałem , o mój Panie, o ta jem n icy T w ojego cudownego narodzenia, ani jej nie znałem , ani też n igd y nie sły sz a łe m , ż eb y niewiasta stała się brzem ienną bez m ężczyzny, albo że d z ie w ic a p orod ziła pozostając nienaruszona w sw ym dziew ictw ie. 9. O mój Panie, gdyby to nie było w z a sięg u tej tajem nicy, nie uwie­ rzyłbym w Ciebie i Twoje św ięte narodzenie, nie u c z ciłb y m tej, która Cię urodziła, Maryi, św iętej D ziew icy. 10. Pamiętam także ten dzień, w którym żm ija ja d o w ita ukąsiła dziec­ ko i ono umarło. 11. Jego rodzina szukała C ieb ie, aby C ię w yd ać Herodo­ wi. 12. Twoje m iłosierdzie je dotknęło, T y j e w sk rzesiłeś; a przecież wła­ śnie z jego pow odu oskarżono Cię, żeś je zabił. I w ie lk a radość stała się w domu tego, który umarł. 13. W tenczas ująłem T w oje u cho [i] zagadnąw­ szy C ię pow iedziałem Ci: ‘Bądź mądry, mój sy n u ’. 14. W tym momencie

54 Termin obcy Biblii, zrozumiałe w kraju nad Nilem. 55 Por. 18, 3. “ Por. 6 oraz Mt 1,20; 2, 13. 19. 57 Por. Mt 1, 20n.

| L E G E N D A o S W JÓ ZE F IE CIEŚLI

karcąc mnie pow iedziałeś do mnie: ‘Gdybyś nie był moim ojcem według ciała, upomniałbym cię za to, coś Mi uczynił’58. 15. Teraz, o Panie mój i Boże mój, jeżeli policzysz mi tamten dzień, sprowadzając na mnie te strasz­ ne znaki, to proszę twoją dobroć, abyś mnie nie osądzał. 16. Ja jestem two­ im sługą i synem Twojej służebnicy. 17. Jeżeli rozwiążesz moje więzy, zło­ żę Ci ofiarę błogosławieństwa, którą jest wyznanie chwały Twojego bó­ stwa: Jesteś Jezusem Chrystusem, Synem Bożym w prawdzie i rów nocze­ śnie Synem człow ieczym »59. PRZED ŚMIERCIĄ JÓZEFA. 1 8 .1 . K ie d y je d n a k p o w ie d z ia ł to m ój o jciec Jó z e f, n ie m o g łe m nie w y lać łe z i p łak ałem , w id ząc ja k śm ierć n ad n im z a ­ p a n o w a ła , i sły s z ą c te n ie sz c z ę sn e sło w a , k tó re m i m ó w ił. 2. I n a stę p n ie , o m o i b ra c ia , p o m y śla łe m o m ojej śm ierci na k rzy żu d la z b a w ie n ia c a łe g o św ia ta.

3. A moja kochana matka Maryja, której imię jest słodkie w ustach każdego, który Mnie kocha, powstawszy powiedziała do Mnie w wielkim zmartwieniu: «Biada mi, mój kochany synu, pewnie umrze Józef, mąż sza­ cownej i błogosławionej starości, twój kochany i czcigodny ojciec w edle ciała?» 4. Powiedziałem jej: « 0 moja kochana matko, któż spośród ludzi, którzy noszą ciało, nie zakosztuje śmierci? 5. Śmierć bow iem jest w ładczy­ nią całej ludzkości60, o moja matko błogosławiona: 6. ty także musisz umrzeć jak każdy człowiek. 7. Czy to będzie Józef, mój ojciec, czy ty, moja matko błogosław iona - wasza śmierć nie jest śmiercią, lecz w iecznym , nieustan­ nym życiem 61. 8. Również ja sam umrę za wszystkich z powodu ciała śmier­ telnego, które nosiłem . 9. Teraz jednak, o moja matko kochana, powstań, w ejdź do błogosław ionego starca Józefa, aż poznasz wyrok, który przyj­ dzie na niego z wysoka». 19.1. A ona powstawszy weszła do pom ieszczenia, gdzie leżał i znala­ zła go, gdy objawił się już nad mm znak śmierci. 2. Ja zaś sam, moi kocha­ ni, usiadłem u jeg o głow y, a moja matka, Maryja, usiadła u je g o stóp. 3. Chociaż skierował on swoje oczy na moje oblicze, nie był już w stanie rozmawiać, ponieważ godzina śmierci panowała nad nim. 4. Kiedy później skierował sw oje oczy ku górze, wydał głęboki jęk. 5. Ja trzymałem jego

51 Mamy tu połączenie epizodów EwDzTm 5 i 16 oraz Mt 2. 16. 59 Podkreślenie duchowego charakteru ofiary chrześcijańskiej w przeciwieństwie do

materialnej ofiary starotestamentowej. 60 Por. Rz 5, 14; 6 , 9. 61 Por. 24,4; TransR 12.

ręce i nogi d łu ższy cza s, p o d cz a s g d y on p atrzył na n ie i b ła g a ł M n ie: « N ie p o z w ó l, aby m nie zabrali»6*’. 6.

Ja, kładąc m oją rękę na je g o se r ce , w y c z u łe m , ż e j e g o d u sz a d o sz ła

do je g o gardła, aby ją zabrano z je g o cia ła . L e c z j e s z c z e n ie w y p e łn iła się ostatnia godzina, aby śm ierć n ad eszła; in a czej b y n ie z w le k a ła , p o n ie w a ż zaprawdę tow arzyszyła jej trw oga i z a ła m a n ie oraz p ła c z i w y n is z c z e n ie , które ją poprzedzają. 2 0 . 1. K ied y m oja k o ch a n a m atk a z o b a c z y ła , ja k d o ­ tykam je g o ciała, ona także, d otyk ając j e g o stó p w y c z u ła , ja k tc h n ie n ie gorączki ustaw ało, op u szczając je . 2. P o w ie d z ia ła M i sz c z e r z e : « D z ię k i niech będą Tobie, m ój koch an y syn u, p o n ie w a ż od tej g o d z in y , k ie d y p o ło ­ żyłeś sw oją rękę na je g o c ie le , o p u śc iła g o g o r ą c z k a 63. 3. O to j e g o sto p y i je g o p isz c ze le są zim n e jak lód». 4.

W tedy Ja za w o ła łem j e g o sy n ó w i je g o c ó rk i, m ó w ią c im : «Teraz

w y p orozm aw iajcie z w a szy m o jcem , p o n ie w a ż j e s t to c z a s n a r o z m o w ę , zanim te usta sk o ń czą m ó w ić , a to n ie s z c z ę ś liw e c ia ło sta n ie s i ę z im n e» . 5. W tedy rozm aw iali z J ózefem je g o sy n o w ie i j e g o có rk i. O n [n atom iast] popadł w nieb ezp ieczeń stw o z pow odu śm ierteln eg o cierp ien ia , c h c ą c odejść z tego św iata. 6. O d p ow ied ziała Lizja, córk a J ó z e fa , m ó w ią c d o s w e g o ro­ dzeństw a: «B iad a m i, m oje rod zeń stw o, g d y b y to m ia ła b y ć c h o r o b a m ojej kochanej m atki; od tej pory ju ż jej n ie w id z ie liś m y . 7. T eraz z n ó w w ten sam sp osób [d zieje się] z naszym o jcem J ó z e fe m , tak ż e n ie z o b a c z y m y go na w iek i». 8. W tedy d zieci Józefa p o d n io sły g ło s p ła c z ą c . Ja sa m i m oja d ziew icza m atka, M aryja, p łak aliśm y razem z n im i, p o n ie w a ż nap raw dę nadeszła god zin a śm ierci. ŚMIERĆ NADCHODZI NA JÓZEFA. 2 1 . 1. Ja t y m c z a s e m , sp o g lą d a ją c na

stronę p o łu d n io w ą , z o b a c z y łe m [jak] śm ie rć z b liż a ła s i ę d o d o m u . P o stę ­ p o w a ł za n ią A m e n te 64, który je s t jej n a r z ę d z ie m , oraz d ia b e ł; r ó w n o c z e ­ śnie szed ł za nim n ie p r ze lic zo n y tłum d z ie s ię tn ik ó w p r z y b r a n y c h w o g ie ń , z których ust w y c h o d z iły dym i siarka65. 2. A m ój o j c ie c , J ó z e f, patrząc w id zia ł, jak on i sz li za n ią p ełn i g n ie w u p r z e c iw n ie m u ; n a p e łn ia ją oni b o w iem sw o je o b lic z e g n ie w e m p r z e c iw k ażd ej d u sz y , k tó ra w y c h o d z i

62 Idzie o postaci towarzyszące śmierci. 63 Ten sam gest Jezusa w ewangelicznych opow iadaniach o cudach przez niego doko­ nywanych (por. Mk 1, 41; 5, 23; 6 , 5; 7, 32; 8 , 23. 25, itd. 64 Uosobienie śmierci, często w ystępujący w apokryfach (M oraldi 1, 801-803; 2,

1616n.). “ Por. A p 9 , 17.

I L E G E N D A O Ś M J Ó Z E F I E C IE Ś L I

571

z ciała, szczególn ie [przeciw] grzesznikom, w których znajdują małą cząst­ kę sam ych siebie. 3. K iedy [mąż] szacownej starości zobaczył, że śmierć była razem z ni­ mi, zapłakały jego oczy. 4. W owej godzinie dusza m ojego ojca Józefa w y­ buchła w ielkim w zdychaniem szukając miejsca schronienia, aby się urato­ wać. 5. K iedy usłyszałem jęk mojego ojca - ponieważ spostrzegł m oce, których nigdy nie w idział - wstałem natychmiast grożąc diabłu66 [i] w szyst­ kim, którzy z nim byli. 6. Oni zaś w szyscy uciekli ze wstydem i z wielką trwogą. 7. Żaden człow iek z tych, którzy siedzieli w okół m ojego ojca Józefa, również moja matka, Maryja, nie wiedzieli o tych w szystkich strasznych zgrajach, które chodzą za duszą człowieka. 8. Śmierć jednak przestraszyła się, kiedy ujrzała, iż zagroziłem mocom ciem ności wyrzucając je, aby żad­ na z tych m ocy nie była nad nim. 9. Ja natomiast pow staw szy, w zniosłem w tym m om encie m odlitw ę do mojego w ielce m iłosiernego Ojca: MODLITWA JEZUSA ZA JÓZEFA. 22. 1. «Mój O jcze i O jcze w szelkiego m iłosierdzia67, Ojcze prawdy, oko widzące, ucho słyszące, wysłuchaj tw o­ jeg o ukochanego S y n a - j a nim jestem , gdy proszę C iebie za dziełem rąk Twoich, za moim ojcem Józefem, abyś mi posłał wielki chór aniołów68 z M i­ chałem , zarządcą dóbr, i Gabrielem, dobrym posłańcem światła, aby szli z duszą m ojego ojca Józefa, aż minie on siedem eonów ciem ności, a także aby ona nie chodziła po tych wąskich drogach, które są straszne do przeby­ cia. Napełnia w ielkim strachem ujrzenie potęg stojących na nich, [zw łasz­ cza, że] rzeka ognista69 jest wzburzona w tym miejscu jak fale morskie. 2. D latego bądź m iłosierny dla duszy mojego ojca Józefa, gdy przyjdzie do tw oich św iętych rąk, bo jest to godzina, w której potrzebuje on m iłosier­ dzia». 3. M ów ię wam, moi czcigodni bracia i błogosław ieni A postołow ie, iż każdy z ludzi, który się narodził na świat, który poznał dobro i zło 70, jeśli spędzi swój czas wisząc na powiekach moich oczu71, potrzebuje m iłosier­ dzia m ojego dobrego Ojca, gdy dojdzie do godziny śmierci i do przebycia

66 W egzorcyzmach ewangelijnych wyraża się tak rozkaz zawierający groźbę Jezusa wypędzającego złe duchy, por. Mt 17, 18; Mk 1, 25; 9, 25; Lk 4, 35; 9,42. 67 Por. 2 Kor 1,3. 68 Por. Mt 26, 53[?]. 69 Por. 13,9. 70 Por. Rdz 3, 5. 71 Porównanie oznaczające grzechy oczu.

ROZDZ. V APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE I O ŚW. JA N IE C H R Z C IC IEL U

szlak u w ędrow n e g o oraz d o s t r a s z n e g o tr y b u n a łu i o b r o n y . 4 . L e c z Ja c h c ę w r ó cić do o d e jśc ia z c ia ła m o j e g o o jc a J ó z e f a , s p r a w i e d l i w e g o sta r c a . ANIOŁOWIE PROWADZĄ DUSZĘ JÓZEFA DO RAJU. 2 3 . 1. P o ż e g n a łe m g o , k ied y on od d ał s w e g o d u ch a . 2. A n io ł o w i e w z i ę l i j e g o d u s z ę z a w ij a ją c j ą w p rześciera d ło z c z y s to j e d w a b n e g o b is io r u 72. 3 . K ie d y w s z e d ł e m , u s ia ­ dłem przy nim . N ik t jed n ak z lu d zi s ie d z ą c y c h w o k ó ł n i e g o n ie w i e d z ia ł , że on umarł. 4. Ja s p o w o d o w a łe m , ż e M ic h a ł i G a b r ie l s t r z e g l i j e g o d u s z y ze w z g lęd u na m o c e zn a jd u ją ce s ię na d r o d z e , i d la t e g o a n i o ł o w i e ś p ie w a li przed nią, aż p rzek azali ją m o je m u d o b r e m u O j c u 7’. ZAW IADOM IENIE O ŚM IER C I JÓ ZE FA . 2 4 . 1. Ja n a t o m i a s t w r ó c i w s z y d o

ciała m o je g o o jca J ó z e fa z ło ż o n e g o n ib y p u sta m a r n o ś ć z a c i s n ą łe m j e g o o c z y i zam k n ąłem j e oraz u sta, [a] w s ta ją c s p o g lą d a łe m n a n i e g o . 2 . P o w ie ­ d ziałem do D z ie w ic y : « 0 M a ry jo 74, m a tk o m o ja , g d z i e ż s ą te r a z w s z y s t k ie 7: Por ŻAdEw tac 48; T ransR 25; A p 19, 8 - b isio r z n a c z y „czyny sprawiedliwe świętych” . 77 W ersja saidzka jest bardziej rozw inięta: 1 Zdarzyło się jednak, gdy pow iedziałem « A m en», iż M a ry ja , moja kochana matka, odpowiedziała Mi językiem nieba (1 K or 13, 1). 2. I n a ty c h m ia s t przybyli Michał i Gabriel oraz chór aniołów. Przyszli oni z nieba. P rzyszedłszy z a ś sta n ęli obok ciała m ojego ojca. 3. 1 natychmiast przyszły na niego zdrętw ienie oraz d u sz n o ść i poznałem, że nadeszła ta gorą­ ca godzina. 4 A on zachow ywał się dalej ja k m ająca rodzić: atak gorączki spadł na niego jak ostry w iatr i wielki ogień traw iący obszerny las. 5. S trach n ie pozw olił jednak, aby śmierć weszła do wnętrza ciała m ojego ojca Józefa dla od d zielen ia go od duszy, ponieważ zagląda­ jąc do środka widziała mnie siedzącego u je g o g łow y [i] trzymającego jego skronie. 6. Za­ uważywszy, że śmierć bała się wejść ze w zględu na M nie, wstałem, w yszedłem do miejsca drzwi, znajdując sam ą śm ierć pozostającą w w ielkim strach u . 7 . 1 dlatego zaraz powiedzia­ łem: -O , przybyszu z krain południow ych, w ejdź szy b k o do wnętrza i dokonaj tego, co ci rozkazał mój Ojciec. 8 . Lecz strzeż go ja k św iatła tw o ich oczu, b o jest on moim ojcem względem ciała i przyjął cierpienie razem ze m n ą w latach mojego dzieciństwa, kiedy ucie­ kał ze Mną z jednego m iejsca na drugie z pow odu zam iaru Heroda. Ja również otrzymałem od niego wykształcenie ja k w szystkie dzieci, gdy rodzice pouczają je dla ich pożytku». 9 Wtedy Abbadon w szedł do środka, w ziął duszę m ojego ojca, Józefa, zabierając ją z ciała w czasie, gdy słońce chciało w zejść na sw oim horyzoncie: [dnia] dwudziestego szóstego Epep, w pokoju. 10. W szystkie dni m ojego kochanego o jca Józefa w ynoszą sto jedenaście lat. 11. Michał ujął dwa końce czysto jedw abnego, kosztow nego prześcieradła, Gabriel uniósł dwa pozostałe końce; pozdrow ili duszę m ojego k ochanego ojca, Józefa, kładąc ją na prze­ ścieradle 12. Nikt jednak z tych, którzy siedzieli przy Józefie, nie zauważył, że on umarł, nawet Maryja, moja m atka, nie zauw ażyła. 13. Ja spowodowałem, że Michał i Gabriel strze­ gli duszy m ojego kochanego ojca, Józefa, ze w zględu na zbójców znajdujących się na dro­ gach i spowodowałem, że aniołow ie bezcieleśni tak d ługo przy nim śpiewali, aż zaprowa­ dzili go do niebios, do m ojego dobrego Ojca. 74 Wezwanie liturgiczne zrozum iałe w tym liturgicznym tekście, choć różne od okre­ śleń biblijnych, np. J 2, 4; 19, 26.

1

L E G E N D A O Ś W J Ó Z E F IE C IE Ś L I

dzieła sztuki rzem ieśln iczej, które on wykonał od sw ego dzieciństw a aż do tej pory? W szystkie przem inęły w tej jednej godzinie tak. jak gdyby w o g o ie na św iat się nie narodził». 3.

G dy je g o sy n o w ie i córki u słyszeli, co m ów iłem to mojej dziew iczej

m atce, p o w ied zieli do m nie z w ielkim płaczem . «Biada nam, o Panie n a ,/' C zy przypadkiem ojciec nasz już nie umarł, a m yśm y o tym nie wiedzieli'*» 4. Ja p ow ied ziałem im: «Napraw dę umarł, lecz śmierć m ojego ojca. Józeia. nie je st śm iercią, lecz życiem w iecznym . 5. W ielkie są b ow iem rzeczy, które otrzym a mój kochany ojciec Józef, bo od m om entu, gdy je g o dusza odeszła z ciała, zakończyło się dla n iego w szelk ie cierp ien ie. W szedł do królestwa w ieczn ego zostaw iając za sobą ciężar ciała, zostaw iając za sobą ten św iat pełen w sze lk ieg o cierpienia i w sz e lk ie g o starania oraz pustki; w szedł do m iejsca spoczynku m ojego O jca, który je st w n ieb iesiech 75, niezniszczalnych na w ieki». 6. K iedy jednak pow iedziałem m ojem u rodzeństwu: «Zmarł w asz oj­ ciec Józef, starzec błogosław ion y» - pow stali, rozdarli sw e szaty i przez długi cza s płak ali76. 25.

1. W tedy całe m iasto Nazaret i cała Galilea słysząc płacz żałobny,

zebrali się w sz y sc y na m iejscu, gdzie byliśm y. Z godnie z prawem ży d o w ­ skim sp ęd zili ca ły dzień na opłakiwaniu go, aż do god zin y dziew iątej7'. 2. O god zin ie zaś dziew iątej tego dnia kazałem , aby w szy scy w yszli, pola­ łem w od ą ciało m ojego kochanego ojca Józefa, nam aściłem go pachnącym olejkiem , prosząc m ojego dobrego Ojca, który jest w niebiesiech ' m od li­ twam i niebiańskim i, jakie w ypisałem m oim i w łasnym i palcam i na tablicach nieba79, zanim przyjąłem ciało z Maryi, świętej D ziew icy. 3.1 w m om encie, gdy pow iedziałem : «A m en» modlitwy, przybyła wielka liczba aniołów . Rczkazałem , aby d w óch z nich rozpostarło odzienie i spraw iłem , że położyli w po­ środku szat b łogosław ion e ciało m ojego ojca Józefa i ow inęli je. KULT JÓZEFA. 26. 1. A Ja położyłem m oje ręce na je g o cie le m ówiąc:

« N ie ch przykry zapach śm ierci nie zapanuje nad tobą ani niech tw oje uszy nie próchnieją, ani niech zep sucie nigdy nie w yp ływ a z tw ojego ciała, ani niech się nie podrze w ziem i tw oje o d zien ie pogrzebow e ni ciało, którym 75 Por. Mt 6 , 9. 76 Podobnie jak w historii Józefa egipskiego: Jakub na widok jego skrwawionych szu:

rozdart swoje szaty, por. Rdz 37, 34. 77 Godzina śmierci Jezusa, por. Mk 15, 34, par. 71 Por. M t 6 , 9. ” Por. HenEtiop 80, 1; 93, 2; 106, 19; TestAs 7.

5 7 4 ___________________ ROZDZ. V. APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE 1 O ŚW. JANIE CHRZCICIELU

c ię p r z y o d z ia łe m , le c z n iech przetrw a z tob ą aż do dnia u czty tysiąca lat80, ani w ło s y tw ojej g ło w y n iech się nic starzeją: te [w ło sy ], których ja czę sto d o ty k a łe m sw o im i ręk om a. O m ój k och an y o jc z e J ó z efie, to, c o je st dobre, n ie c h ci s ię sta n ie. 2. K to z a tro sz c zy s ię o o fiarę i p rzyn iesie ją na tw oje m ie js c e w dniu tw o je g o św ię ta , dnia d w u d ziesteg o sz ó ste g o m iesią ca Epep, te g o ja sam p o b ło g o s ła w ię ofia rą n ieb iesk ą 81. 3. A ni te ż n ie p o z w o lę , ż eb y tem u , kto da c h leb b ied n em u w rękę, brakow ało c z e g o k o lw ie k z dóbr tego św ia ta p o w s z y s tk ie dni je g o życia. 4. Tych, którzy d ad zą szk lan k ę w ina w ręk ę o b c e g o lub w d o w y , alb o sieroty w dniu tw e g o w sp o m n ien ia , p o w ie ­ r zę to b ie , a b y ś z a p r o w a d z ił ich na u cztę tysiąca lat. 5.

T ych, k tórzy sp is z ą k s ię g ę tw o jeg o o d ejścia z ciała i w sz y stk ie

w a , które w y s z ły d zisia j z ust m oich , [p rzysięgam ] na tw o je zb a w ien ie, ty c h p o w ie r z ę to b ie na tym św ie c ie , o m ój k och an y o jc ze J ó z efie, a potem , k ie d y o p u sz c z ą c ia ło , podrę zap is d łu żn y82 ich grzech ów , aby nie doznali ża d n e g o cie rp ien ia o p ró cz kon ieczn ej śm ierci i rzeki ognistej znajdującej s ię p rzed m o im O jce m , która o c z y s z c z a k ażd ą d u szę. 6. A je ś li c z ło w ie k bied n y, który n ie u m ie u c z y n ić tego, co p o w ie d z ia łe m , [a] z ro d ziw szy syna n a z w ie g o im ie n ie m Józef, aby w sła w ić tw oje im ię, n ie n a w ie d z ą je g o dom u ani g łó d , ani zaraza, p o n iew a ż w nim p rzeb yw a tw o je im ię». POGRZEB JÓZEFA. 2 7 . 1 . P otem do m iejsca, g d z ie leża ło c ia ło m ojego ojca J ó z efa , p r z y sz li starsi m iasta oraz grabarze ch cąc pogrzeb ać je g o ciało

w e d le ż y d o w s k ie g o sp o so b u grzeban ia83. 2 . 1 z n a leź li g o ju ż tam p rzygoto­ w a n e g o d o p ogrzeb an ia: całun b y ł p rzym ocow an y do j e g o ciała, jak gdyb y p r z y c z e p io n o g o ż e la z n y m i klam ram i. A k ied y g o p oru szyli, n ie zn aleźli ża d n e g o o tw oru w c a łu n ie. 3. N astęp n ie zaś w y n ie sio n o g o aż do grobu. 4. K ie d y k op ali przy w e jśc iu do jask in i, b y o tw o rzy ć jej w e jśc ie i z ło ż y ć g o o b o k je g o o jc ó w 84, Ja p rzyp om n iałem sob ie ten d zień , w którym u ch o ­ d z ił z e m n ą do E gip tu 85, oraz te w ie lk ie trw ogi, które przyjął z e w z g lęd u na M n ie, d la teg o ro zcią g n ą łem s ię nad je g o ciałem , opłakując g o długi czas, m ów iąc:

80 Por. Ap 19, 17n.;20, 1-6. 81 Przyniesienie ofiary św iadczy o rozwiniętym kulcie, por. kodeks C TranJózAr. Por.

M oraldi 1, 589. 82 Por. Kol 2, 14. 83 Por. J 19, 40. 84 Złożenie „koło ojców” jest znane z tradycji biblijnej, np. Rdz 50,25 (prośba Józefa).

, lE O E M M o ŚW. J Ó Z E F IE C IE ŚLI__________________________

MEDYTACJA JEZUSA NA TEMAT ŚMIERCI. 28. l . « 0 śmierci, która wzbu-

jzaSz w ie le łe z i liczn e narzekania! Wszak ten, który jest ponad każdym, ja t to b ie tę siłę cudow ną. 2. Lecz nagana nie jest skierowana przeciw śmierci. alc p rz e c iw A d am ow i; 3. śm ierć bowiem nie wykonuje niczego bez rozka­ zu m o je g o O jc a . 4 . 1 był ktoś, kto żył dziewięćset lat11*, zanim umarł, wielu

¡„nych ta k ż e ży ło dłużej. 5. Nikt jednak z nich nie powiedział: ‘Widziałem śm ie rć ’ , albo ‘Ona przychodzi od czasu do czasu, zadając komuś cierpie­ n ie ’, 6. p on iew a ż ona przyniosła im cierpienie tylko jeden raz, i rów­ n ie ż

w te d y był tam mój dobry O jciec, który posyła ją do człowieka.

7. W ty m c z a s ie jednak, gdy ona chodzi za nim [człowiekiem], słyszy wy­ rok p r z y c h o d z ą c y z nieba. 8. Jeśli jest to wyrok przychodzący na trwogę i p ełen g n ie w u , to i sam a śmierć przychodzi na trwogę i gniew; wypełnia­ jąc ro z k a z m ojego dobrego Ojca zabiera duszę człowieka oddając ją jej Panu. 9. Śm ierć nie m oże go ani wrzucić do ognia, ani zaprowadzić do k ró lestw a niebios.

10.

Śm ierć w yp ełn ia bow iem rozkaz Boga. Adam natomiast nie wy­

pełnił w o li m ojego Ojca, lecz popełnił nawet przestępstwo, aż mój Ojciec zag n ie w a ł s ię na n iego, kiedy Adam słuchając swojej żony87 stał się niepo­ słu szn y mojem u O jcu, który posłał śmierć na każdą duszęS8. 11. Gdyby A dam n ie był niep osłu szn y mojemu dobremu Ojcu, nie sprowadziłby on na niego śm ierci. 12. C óż przeszkadza Mi, bym prosił mojego dobrego Ojca. aby p o sła ł mi du ży w ó z św ietlisty89, na którym położyłbym mojego ojca Jó zefa, ta k iżby nie skosztow ał w ogóle śmierci; abym spowodował zabra­ nie go w ciele, w którym się urodził, do miejsca spoczynku i by przebywa! z m o im i b ezcielesn y m i90 aniołami? 13. Ale z powodu przestępstwa Adama p rzy szły srogie cierpienia na całą ludzkość wraz z koniecznością śmierci.

14. S k o ro n oszę to cierpiętliw e ciało, to muszę zakosztować w nim śmierci i zlito w a ć się nad nim ze w zględu na postać ludzką, którą stworzyłem».

29. 1. K iedy to pow iedziałem obejmując mojego ojca Józefa [i] opła­ kując g o , 2. otw orzon o drzwi grobu, złożono w nim jego ciało obok ciała jego o jc a Jakuba. 3. A śm ierć przyszła na niego w sto jedenastym roku ży-

86 Według Rdz 5, 5; 5, 23; 9, 29 Adam żył 930 lat, Henoch 365. a Noc 950; nie wiado­ mo więc, kogo autor miał na myśli. Por. Rdz 3, 17. Przejaw wiary autora w powszechność grzechu pierworodnego, por Rz 5, 12. w Por. 2 Kri 2, 11; ŻAdEw łac. 33. 90 To samo słowo w wersji saidzkiej 23, 13. Słowo asómatos nie występuje w Piśmie Świętym natomiast w okresie bizantyńskim staje się potoczną nazwą anioła.

576_________________ROZDZ. V APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE I O ŚW. JANIE CHRZCICIELU

cia i ani jeden ząb nic byt zepsuty w je g o u stach , ani je g o o c z y nic były ociem niałe, lecz jeg o zdolność w id zen ia b yła taka, jak m a łe g o dziecka. 4. N igdy nie był słaby, lecz pracow ał w z a w o d z ie c ie sie ls k im aż do dnia, gdy p ołożył się złożon y chorobą, na którą m iał u m rzeć” . KOŃCOWA ROZMOWA Z APOSTOŁAMI. 3 0. 1. M y A p o sto ło w ie natom iast,

słysząc to od naszego Z baw iciela, u c ie sz y liśm y się, w s ta liśm y w tej chw ili adorując skłoniw szy się je g o ręce i n o g i, c ie sz ą c s ię [i] m ó w ią c: „ D z ięk u ­ jem y Ci nasz Zbaw icielu, żeś nas uczyn ił g o d n y m i słu ch a n ia tych słó w żywota od C iebie, Panie nasz. 2. L ecz d ziw im y s ię T obie, o n asz Z b a w ic ie ­ lu, że obdarzyłeś n ieśm iertelnością H en och a91 oraz E lia sz a 92 i d o tej pory pozostają w dobrach będąc w ciele, w którym s ię u ro d zili, [a] ich c ia ło d o­ tychczas nie w idziało zepsucia. 3. Tego zaś starca, błogosław ion ego Józefa c ie ślę , ob d a rzy łeś tym w ie l­ kim zaszczytem nazyw ając go sw o im o jcem i b ęd ąc m u p o słu sz n y m w e w szystkim , a nam nakazałeś m ów iąc: «Jeśli dam w a m m o c i z e ś lę na w as Tego, którego obiecał mój O jciec - je st nim P o c ie s z y c ie l, D u ch Ś w ię ty aby posłać was do przepowiadania św iętej E w an gelii, p rzep ow iad ajcie także m ojego kochanego ojca Józefa», 4. i dalej: « G ło ś c ie te sło w a ż y c ia z tego testamentu je g o odejścia z ciała», 5. i dalej: « C z y ta jcie s ło w a te g o testa­ mentu w dni św iąteczne oraz uroczyste», 6. i dalej: « C z ło w ie k , który nie nauczył się dobrze pism a, niech nie czyta teg o testam en tu w dni św ią te c z ­ ne», 7. i dalej: «N ad tym, kto ujm ie c o ś z tych s łó w lub d o n ich doda a w ięc uważa M nie za kłam cę - rychło się p o m s z c z ę » , 8. i d la te g o d z iw im y się, że od dnia, w którym urodzili C ię w B e tle jem , n a z y w a łe ś g o sw o im ojcem w edług ciała, a n ie w y sła w iłeś go n ie śm ier teln o ścią , n ie ob d arzyłeś go życiem w ieczn y m ”. 3 1 . 1 W tedy nasz Z b aw iciel p o w ied zia ł nam: „W yrok, który m ój O j­ ciec w yp ow ied ział na A dam a nie b ęd zie u n iew a ż n io n y tak d łu g o , ja k d łu go je st on nieposłu szny je g o przykazaniom . 2. Jeżeli m ój O jc ie c w y d a w yrok na człow iek a, a b ęd zie on sp raw ied liw y, to sta n ie s ię J e g o w yb ran ym . 3.

Jeżeli sam człow iek lubi d zieła diabła w sw ej w łasn ej w o li, aby grze­

szyć, a On [B óg] zostaw ia mu d łu gie ż y c ie , c z y ż [ten c z ło w ie k ] n ie w ie , że w ejdzie w jeg o [diabła] ręce, je śli n ie b ęd zie p o k u to w a ł? ” 4. D alej: „Jeśli długo żyje, [a] je g o dzieła są dobre, to je g o d z ia ła ln o ść c z y n i g o sę d z iw y m .

91 Por. Rdz 5, 24. 92 Por. 2 Kr! 2, 1-12.

] LEGENDA O

J Ó ZEFIE CIEKLI

^77

5 Lecz je ś li w id zi On [Bóg], że ktoś kieruje swoją własną drogą na zatra­

cenie, to sp ra w ia , że czas życia [tego człowieka] staje się krótki, w ten spo­ sób zab iera on ta k ie g o w p o ło w ie dni jego. 6.

O p ró c z teg o, wszelkie proroctwa, które przewidział mój Ojciec,

sp ełn iają się w o b ec ludzi, aby się wszystko urzeczywistniło. 7. A nadto pow ied zieliśc ie m i o Henochu i Eliaszu: «Oni żyją w tym ciele, w którym się u ro d zili» , n a to m ia st o samym Józefie, moim ojcu według ciała: «Dla­ czego nie p o z o s ta w iłe ś go w ciele aż do tego czasu?» 8. Gdyby on dożył naw et w ie k u dziesięciu tysięcy lat, musiałby z konieczności umrzeć’5. 9 . M ó w ię w am , o m o i św ięci członkowie, ile razy Henoch i Eliasz pomyślą

0 śm ierci, c h c ie lib y już umrzeć: mieć za sobą tę wielką konieczność ciążą­ cą na k ażd y m , ty m bardziej, że oni umrą w owym dniu trwogi i strachu, 1 krzyku, i zag ład y , i skruchy. 10. Antychryst bowiem zabije tych dwóch m ężó w 94, ro z le w a ją c ich krew po ziemi z powodu dzbanka wody [i] z po­ w odu zarzu tó w , które mu postawią oskarżając go”.

32. 1. Odpowiadając powiedzieliśmy mu: „Nasz Panie i nasz Boże” , kim są ci dwaj m ężowie, o których powiedziałeś: «Syn zatracenia96 zabije ich z p o w o d u dzbanka wody?»” 2. Jezus, nasz Zbawiciel i nasze życie od­ rzekł nam : „Henoch i Eliasz”. 3. Stało się też, gdy nasz dobry Zbawiciel nam to powiedział, że ucieszyliśmy się i uradowali, dziękując i oddając M u ch w ałę jako naszemu Panu i naszemu Zbawicielowi Jezusowi Chrystu­ sow i, p rzez którego wszelka chwała należy się Ojcu, a z nim także Ducho­ wi Ś w iętem u , który ożywia, teraz i przez cały czas, i aż na wieki wszyst­ kich wieków. Amen.

” W utworze podkreślona jest mocno konieczność śmierci (por. 1, ?: 2, 4; 14. 1: 18, 4n 28, 8 . 13), która pochodzi z nakazu Bożego (por. 28, 3. 8). 54 Apokalipsa Eliasza łączy postać Henochai Eliasza z Ap U. 3n. Do tego miejsca, jak się wydaje nawiązuje również nasz utwór 31, 9 . ,s Por. 17, 15. Określenie wzięte z 2 Tes 2, 3 nawiązujące do Antychrysta

2. L e g e n d y o ś>v. J a n ie C h r z c ic ie lu

Postać śvv. Jana Chrzciciela należy do najw ażniejszych postaci Ew angelii. Za­ sadniczo znajdujemy w nich opisane trzy w ażne epizody z je g o życia: narodziny (zwiastowanie jego narodzin kaptanowi Z achariaszow i i naro d zen ie z dotąd bez­ płodnej Elżbiety - Lk 1, 5-25; 1. 57-67; tu dochodzi je s z c z e epizod nawiedzenia Elżbiety przez Maryją, Łk 1, 39nn.), jeg o chrztu C h ry stu sa o raz tragicznej śmierci. Obok tych epizodów widzimy go na kartach E w angelii w tle działalności Jezusa. Żyje w ascezie na pustyni, głosi pokutę, przygotow uje drogę sw ojem u krew nem uJezusowi, ale jest tylko głosem w ołającym na pustyni. O p is śm ierci męczeńskiej Jana należ) do najbardziej wstrząsających opisów w E w angelii. Jan cieszył się ogromnym szacunkiem i to zarów no p ośród ludu, ja k i wśród władców, którym Jan odważnie wypom inał ich w ystępki: w ierzono, że je s t on Elia­ szem, który przyszedł na ziemię. Wraz z nim żyli uczniow ie: niektórzy z nich stali się Apostołami Jezusa, jak Jan i Andrzej, inni przetrw ali aż do czasów św. P aw łaspotykamy ich w Efezie (Dz 18,24-28). Jezus w y p o w iad a o nim słow a najwyższej pochwały; wspomina go z szacunkiem Jó z ef F law iusz (A n tią u ita tes 18, 5, 2). Kult św. Jana rozwinął się szczególnie w IV w., k ied y m nisi obrali go za swo­ jego patrona i poprzednika. Powstały liczne k lasztory je m u pośw ięcone, szczegól­ nie w Palestynie (w Ain-Karem i na Pustyni Judzkiej, gd zie p rzebyw ał), budowa­ no liczne kościoły mu pośw ięcone: sław na bazy lika w D am aszku przem ieniona w 708 roku w M eczet Omajjadów, czczono go w S ebaste, w R zym ie (B azylika św. Jana na Lateranie); w Rawennie Piotr C hryzolog zb u d o w ał b azy lik ę na jeg o cześć. Obchodzono szereg św iąt pośw ięconych poszczeg ó ln y m epizodom jego ży­ cia i kultu: w samej A leksandrii było ich osiem . O bch o d zo n o je g o poczęcie, naro­ dzenie, udzielenie chrztu Chrystusow i (na następny d zień po św ięcie chrztu Chry­ stusa), ścięcie, translację relikwii, odkrycie ciała, głow y itd. Relikwie jego czczono w Sebaste, a po ich zniszczeniu p rzez Juliana Apostatę nawiedzano jego pusty grób. Relikw ie je g o zn ajd o w ały się w A leksandrii, Emezie, Konstantynopolu i w innych m iastach i cieszyły się o g ro m n y m szacunkiem . Jeżeli istnieje bardzo wielka liczba utw orów pośw ięconych Janow i Chrzcicielo­ wi (np. kazań), o tyle legenda św. Jana je s t sto su n k o w o u boga, co pokazują dwa podane niżej utwory. Najbogatsza w cudy je s t tw ó rczo ść kop ty jsk a.

([.^pKinA O św. JANIE CHRZCICIELU (przypisywana Markowi Ewang.)

579

Żywot pióra Ps. Serapiona podajemy w całości, mimo że dwie ostatnie części utworami typowo hagiograficznymi; nie chcemy jednak rozrywać jedności utworu.

a. Ż y w o t g r e c k i św. Jan a C h rzciciela przypisywany św . M a r k o w i E w an geliście (ŻJ gr) (p rz e k ła d i o p raco w an ie ks. Rafał Zarzeczny SJ) Wybitny badacz starożytności chrześcijańskiej, F. Nau, odnalazł i wydał tekst grecki żywota św. Jana Chrzciciela na podstawie czterech różniących się rękopi­ sów z wieków VIII-XIV. Jeden z nich przypisuje autorstwo tego tekstu św. Marko­ wi Ewangeliście. Poza tą w ersją istniejąjeszcze trzy inne redakcje tego tekstu oraz jeizo wersja w języku starosłowiańskim. Opowieść prezentowana poniżej w swych zasadniczych rysach bazuje na tre­ ści ewangelii kanonicznych. Znajdujemy tu zarówno dosłowne cytaty, jak i aluzje do tekstów Pisma Świętego. Jan otrzymuje rysy proroka Starego Przymierza: żyje na pustyni jako anachoreta; oprócz pustynnego pożywienia i odzienia ze skóry wiel­ błądziej w spomina się także płaszcz, który jest atrybutem proroka (podobnie jak w historii Eliasza i Elizeusza); Bóg powołuje go do działalności publicznej za po­ średnictwem anioła Gabriela; nazywany jest wypełnieniem Starego Testamentu, Zwiastunem i Poprzednikiem Chrystusa; jego wiedza pochodzi z objawienia. Dra­ maturgia została skonstruowana w oparciu o opozycję pomiędzy prawdziwym pro­ rokiem a dworzanami królewskimi pod przewodnictwem Herodiady, opętanej przez złego ducha. Król Herod przez swoją żądzę jest tylko narzędziem podległym wła­ dzy szatana. M odlitwa i pouczenia przed śmiercią zdają się mieć charakter testa­ mentu, podobnie jak Jezusowa modlitwa arcykapłańska w Wieczerniku. Autor sam przedstaw ia się jako jeden z uczniów Jana, który od niego przejął wiarę w Chrystusa (10). Opowieść zasadniczo prowadzona jest w trzeciej osobie, jednak mówiąc o pożegnaniu Jana ze swoimi uczniami autor używa pierwszej oso­ by liczby m nogiej: „A kiedy już nadszedł wieczór, powstaliśmy wszyscy do modli­ twy, a [Jan] obejm ując każdego z nas, modlił się tymi słowami"; w następującym tekście m odlitwy powraca narracja w trzeciej osobie. W spomnienie miesiąca Dystros odsyła nas do środowiska syryjskiego. Dodat­ kowo autor wspomina, iż uczniowie Jana zabrali jego głowę i złożyli ją w jaskini niedaleko Emezy. Wydawca tekstu uważa, że służył on uwiarygodnieniu odnalezie­ nia i kultu głowy św. Jana w Emezie w roku 452” . Stąd przypuszczenie, że jeśli

1,7 Por. J. Danielou, H. 1. Marrou, Historia Kościoła; t. 1 Od początków Jo mku 600. Warszawa 1984,295. Dziś relikwie głowy Jana Chrzciciela przechowuje się między inn\ mi w meczecie Omajjadów w Damaszku, wzniesionym w VII wieku w miejscu bazyliki konstantyńskicj.

Apokryfy L 1, c ł 2 - 3

5Sp

K O /I V

V \ i ’O K K V I V O Ś \ \ J Ó Z E F IE

1O św . JANIE CHRZCICIELU

naw et nie cały tekst p o ch o d zi z teg o o k re su , to przynajmniej je g o o s ta te c z n a redakcja d o konała się w H m czie w Syrii p o d koniec V w ieku. N in iejsz y p rz e k ła d o p a rty z o s ta ł na w ydaniu tekstu p u b lik o w a n e g o przez

F. Nau.

Świadectwo, czyli n arodzenie i ścięcie św ięteg o Jana, Poprzednika i Chrzciciela'** PRZEZNACZENIE I DZIECIŃSTW O JA NA. 1. G d y o d stw o r z e n ia św iata

up łyn ęło p ięć ty się c y p ię ćset lat b e z sz e śc iu m ie s ię c y , z ro zk a za n ia Ducha Ś w ię te g o " narodził się św ię ty Jan C h rz cic ie l - w y p e łn ie n ie P raw a i Prorok ó w 100. Z w iastun i P oprzednik Pana n a s z e g o J e zu sa C h ry stu sa , S y n a B o ż e ­ g o 101. N ap ełn ion y D u ch em Ś w ię ty m 102 ud ał s ię zaraz na p u sty n ię . I przeby­ w ał tam ż y w ią c się szarańczą, leśn ym m io d e m 103 i s ło d y c z ą ro ślin aż do dnia je g o o g ło sz en ia przed Izraelem 104. p o w o ł a n i e j a n a CHRZCICIELA. 2. A g d y s p o ż y w a ł p o k a rm roślinny,

ukazał m u się archanioł G abriel, i rzekł do n ie g o : „To m ó w i B ó g , który uk ształtow ał c ię w łon ie twej m atk i105, i który p r z e z n a c z y ł c ię d o zb aw ien ia i do nauczania ludzi: idż do m iejsc z a m ie sz k a ły c h i u d zie la j chrztu w szy st­ kim . którzy b ędą przych odzić do cie b ie dla n a w ró c en ia . A o to Ja p o ś lę Syna m eg o j e d y n e g o 106, aby u w o ln ił w sz y stk ic h lu d zi o d w s z e lk ie g o [działania] diabła. G dy zaś b ę d z iesz u d zielać chrztu lu d z io m , m ó w im : naw racajcie się. albow iem p rzybliżyło się K rólestw o n ie b ie s k ie 107. Ó w z a ś S y n m ój przyj­ dzie do cieb ie i zostanie przez cieb ie o ch rzczon y, ab y u ś w ię c ić w od y, i w szy ­ sc y w nie zstęp u jący b ęd ą u św ięc e n i. A to b ę d z ie z n a k ie m d la c ie b ie , abyś poznał, iż to je st S yn mój: ten na którym u jr z y sz D u c h a Ś w ię te g o pod po­ stacią g o łę b ic y zstęp u ją ceg o i s p o c z y w a ją c e g o na N im - te n j e s t sęd zią ż y w y c h i um arłych, który m a w y b a w ić w ie r z ą c y c h w N ie g o o d w sz e lk ie g o g n ie w u ” . ’* Rkps. R dodaje: „spisane przez Jana, to znaczy M arka, jeg o ucznia” . " P o r. Łk 1, 13. 100 Por. M t 3, 3. Por. Mt 3, lin . 102 Por. Łk 1, 15. 103 Mk 1, 6 . 104 Łk 1,80. 103 Por. Jr 1 ,5 . 106 Por. J 3, 16. 107 Por. Mk 1, 15.

2. LEG EN D A O ŚW. JANIE C HRZCICIELU (przypisywana Markowi Ewang.f

581

JAN UDZIELA CHRZTU NAD JORDANEM. 3. Udał się zatem Jan do Elem * i tam udzielał chrztu. A w szyscy Żydzi przychodzili do niego i przyjm owa­ li ch rzest'09. W ielu jednak gorszyło się tym i nie uwierzyli jego przepow ia­ daniu. O n zaś m ów ił do Żydów, których chrzcił: „Plem ię żmijowe, kto wam pokazał, ja k uciec przed nadchodzącym gniewem? W ydajcie w ięc godny ow oc n aw ró cen ia"0, ja k zostało napisane” . Jan zaś miał odzienie z sierści w ielbłąda i pas skórzany dookoła sw ych b io d er"1. A wieść o nim rozcho­ dziła się po całej G alilei i Judei; i wielu przychodziło do niego. Z grom adzi­ ło się też w o kół niego czterdziestu uczniów, którzy m u tow arzyszyli. HEROD DOWIADUJE SIĘ O JANIE. 4. Królem zaś Judei był bezbożny ty­ ran H erod. P rzyszedł je d e n z jeg o książąt do Jana, tam gdzie chrzcił, i usły­ szał je g o słow a; poszedł i opow iedział Herodowi w szystko, co się do niego o d nosiło. H ero d zatem usłyszaw szy w szystko to, co Jan uczynił i naukę, k tó rą g łosił, rzekł: „Po w ielu latach znów powstał prorok, chociaż jest to zg o rszen iem d la ludzi. N a mój m ajestat! M iła jest dla m nie ta n o w in a"3; ch cę w ięc, aby stanął on przed obliczem mego m ajestatu, abym m ógł zadać m u k ilk a p y tań ” . O dpow iadając zaś N ilos, drugi po H erodzie, rzeki do kró­ la H eroda: „W szy scy prosim y tw oją boskość, o panie, abyś sprow adził go do teg o m iasta i abyśm y poznali w szystko, czego n aucza i co uczynił” .

Przebywa! zaś król Herod w mieście Sebasta"5. Posiał więc po Berinosa, dowódcę oddziału pięćdziesięciu żołnierzy, i rzeki do niego: „Idź do krainy Jordanu i przyprowadź mi tutaj Jana i czterdziestu jego uczniów". Udał się zatem pięćdziesiątnik i przyszedł do miejsca, gdzie Jan udzielał chrztu i ujrzał jego i wszystkich, którzy mu towarzyszyli i chwałę, jaka okrywała jego oblicze; a przejęty bojaźnią nie odważył się przemówić do niego. Jan zaś widząc jego zalęknienie i wiedząc, dlaczego został posłany, rzekł do niego; „Idź i oznajmij królowi Herodowi: teraz jeszcze nie czas, abym staną! przed tobą. Nadejdą jednak dni, że ja sam przybędę do ciebie i wykażę ci twojąbezbożność, a twoje wykroczenia przeciwko Prawa przed

l0* Być może ułomna forma nazwy Salim (Salem); por. J 3, 23, gdzie jako miejsce działalności Jana wskazuje się „Ainon w pobliżu Salim” . Herod Antypas, syn Heroda W., tetrarcha Galilei i Perei (4 przed Chr. - 39 po Chr.j. 109 Por. Mt 3, 5. 110 Mt 3, 7n. 111 Mt 3 ,4; Mk 1,6. 113 Por. Mk 6, 20; 12, 37. " J Tzn. w Samarii, którą Herod Wielki przemianował ku czci cesarza Augusta. Herod Antypas wziął za żonę Herodiadę, żonę swego brata, Heroda Filipa.

5 8 2 ___________________ ROZDZ. V. APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE 1 O ŚW. J A N IE C H R Z C IC IE ! 11

o c z y ci p o sta w ię, g d y ż złe je st m y śle n ie tw o je, a g o r y c z trawi tw ą du szę. A lb o w ie m nie z a d o w o liłe ś się sw y m i czyn am i r ozp u stn ym i, które c ię ogar­ nęły, le c z je s z c z e o tw o r zy łe ś się na to , c o z łe , i c h c e s z w stą p ić do łoża sw e g o brata. N ie d ostrzegasz w s z y s tk o w id z ą c e g o B o g a 114, który dał ci kró­ lestw o , p o n iew a ż ob raziłeś G o i zaprzestałeś w y p ełn ia ć w s z y s tk ie [Jego nakazy]. M ó w isz w p rzew rotn ości sw e g o serca: ja je s te m i n ie m a inne­ g o 115. L ecz oto nad ejd zie ten, który m a przyjść, i się n ie s p ó ź n i” 116. P o w rócił p ię ćd zie siętn ik i przyszed ł do H eroda m ó w ią c m u w szy stk ie sło w a w y p o w ie d z ia n e p rzez Jana. G dy H erod to u s ły s z a ł, zad rżał w sercu i rzekł do sw y ch m o ż n o w ła d c ó w : „Jakiż to duch w sp iera te g o c zło w ie k a n ie g o d z iw e g o , że znany stał m u się zam ysł m e g o serca, który on sam jako p ierw szy teraz mi ozn ajm ił, i nic dla n ie g o n ie je st zakryte. W ielc e tedy je ste m tym p rzerażon y” . Odtąd Herod zam ierzał i pragnął z a b ić Jana. CHRZEST JEZUSA. 5. A Jan u sły sza ł o Panu n a szy m J e z u sie C h rystusie,

że nad szed ł i że przeb yw ał nad rzeką Jordan - g d y ż tam m iał s ię pojaw ić i b yć przez n ie g o ochrzczon ym . A g d y po trzyd ziestu dn iach p r z y sz ed ł Je­ zu s nad rzek ę Jordan, ujrzał G o Jan p r z y ch o d z ą ce g o do n ie g o , i w y c ią ­ g n ą w sz y ręce sw o je i p łaszcz, który m iał na so b ie , rzek ł do tych , którzy stali w o k ó ł n iego: „Oto Baranek B oży, który g ład zi g rzech św ia ta ” "7. Przy­ sz e d ł w ię c Jezu s, aby przyjąć chrzest od Jana. Jan z a ś w id z ą c G o , ja k ju ż m iał to u c z y n ić, rzekł do N iego: „To ja potrzeb uję, ab y m z o sta ł och rzczon y p rzez C ie b ie, a Ty p rzych od zisz do m nie?” 118 Jezu s zaś rzek ł do n iego: „Po­ z w ó l teraz, a lb o w iem trzeba, aby w y p ełn iło się to w s z y s tk o , c o sp raw ied li­ w e ” "9. N atych m iast też Jan och rzcił G o i ujrzał D u ch a B o ż e g o zstęp u jące­ g o nib y g o łę b ic a i sp o czy w a ją ceg o na N im . A g d y w y s z e d ł z w o d y , Jan odstąpił od N ie g o . JAN UDAJE SIĘ DO SEBASTY. 6. A g d y Jan o c h r z c ił Pana n a s z e g o Jezusa C hrystusa, p rzy szed ł do m iasta Sebasty. H erod zaś u s ły s z a w s z y o tym , ka­ z ał p rzyprow adzić g o d o sieb ie. K ied y w ię c Jan stan ął przed j e g o o b licz e m i przed m o żn o w ła d ca m i, którzy b y li w raz z n im , rz e k ł d o n ie g o : „C zem u p o s ła łe ś p o cu d z e g o słu g ę , skoro tak bardzo p o k ła d a sz u fn o ść w sw ej mar-

114 Por. 2 Mch 9, 5. 115 Por. Wj 20, 3; Pwt 4, 35; por. W nblz 4, 6-8, w: ANT 3, 146. 116 Por. Ha 3 ,2 ; Hbr 10, 37. 1,7 J 1,29.

118 Mt 3, 14.

2 LEG EN D A O ŚW. JA N IE CHRZCICIELU (przypisywana M arkowi Ewang.)

583

ności? D laczego nie uw ierzyłeś, że ciemność od światłości się oddziela? Czem u skryw asz truciznę i robactwo, które są w twoim zepsutym sercu i ska­ lałeś łoże sw ego brata? Dlaczego z zewnątrz zdawałeś się m ężny i łagodny, w ew nątrz zaś żądza pow oduje zam ęt twego serca i skłania cię ku niegodziw ości? D laczego pobożności zaniechałeś, pogrążając się w chorobie roz­ w iązłości? N ie w olno ci m ieć żony twego b rata !”120 JAN CHRZCICIEL W WIĘZIENIU. 7. Kiedy Herod to usłyszał, ogarnął go w ielki gniew , z pow odu tego, że Jan oskarżył go wobec w szystkich. Rozka­ zał w ięc w trącić go do w ięzienia i zakuć w kajdany. A wszyscy, którzy sły­ szeli sło w a Jana i którzy go w idzieli, grom adzili się w pobliżu więzienia. H erod zaś d o w iedziaw szy się, że w ielka rzesza przychodziła do w ięzienia i że pow stało w m ieście w ielkie narzekanie z powodu Jana, postanowił pręd­ ko go zgładzić. Jan prosił strażnika, aby jego uczniow ie m ogli w ejść do niego do w ięzien ia, jed n a k strażnik nie chciał tego uczynić, gdyż bał się H eroda. I k ied y uczn io w ie jeg o przyszli, strażnik w ięzienia nie w puścił ich do niego . W ó w czas Jan raz jeszcze pom ów ił ze strażnikiem , a on ich w pro­ w ad ził. I p o zd ro w ili go uczniow ie jeg o , i głośno płakali i zaw odzili. L ecz strażn ik w szed ł i k azał im się uciszyć. MODLITWA Św. JANA. A kiedy ju ż nadszedł w ieczó r, p o w sta liśm y w s z y sc y d o m o d litw y , a [Jan] obejm ując każdego z n a s, m o d lił się tym i sło w a m i: „B o że, k tó ry istn iejesz przed w iekam i 121 w raz ze sw o im S łow em i B o ­ g iem n a s z y m 122, K tó ry n a p e łn ia sz n as D uchem Ś w iętym 123, K tó ry u tw ie rd z iłe ś n ieb io sa 124 i ugruntow ałeś zie m ię 12S, K tó ry w p rz e d z iw n y sposób rozpostarłeś o b łoki d la w ó d 126, K tó ry ro z k a z a łe ś zastępom aniołów , aby m ieli n ad nim i w ła d z ę 127, K tó ry w y z n a c z y łe ś g ran icę m o rza 128 i nie p o zw o liłeś m u ,

120 Por. Mt 14,4. 121 Typowy przykład modlitwy zbudowanej z cytatów z Pisma Świętego. Por. Ps 90[89],

2; 54[55], 20; 145[144], 13. 122 Por. Ps 8,23; Syr 24,9; 42,21; 1 Kor 2,7. 123 Por. Rdz 2, 7; J1 3, 2; Lk 1,15.41. 67; 4, l;D z 2,4. 38; 4 . 8 . 31; 6, 5; 9, 3t itd. 124 Por. Rdz 1, 14; Iz 42, 5; Hi 37,18. I2! Por. Iz 40, 12; 51, 13; Hi 38,4; Za 12,1. 126 Por. Ps 136[135], 6 ; Iz 45,12. 127 Por. Tb 12, 15; Ps 91 [90], U; Ap 18, 1. '2* Por. Rdz l,9 n .;P rz 8,29.

584

ROZDZ. V. APO K R Y FY O ŚW. JÓ Z E F IE I O ŚW. JA N IE C H R Z c i n c | , }

A by sam ow olnie podnosiło się przeciw ko nam , Lecz aby pozostaw ało na usługach ludzi, poddaw szy się im 129, Który-' kazałeś w odom , aby w ydały istoty ży ją c e 130 1 w szystkie posłuszne są Twojem u S ło w u 131. Daj także tym sługom T w oim 132, którzy stoją tu przede m ną, A by uw ierzyli w Twoją obecność w Twoim C h ry stu sie 133, S tw orzycielu w szystkich rzeczy, w idzialnych i n iew id zialn y ch 134. N ic o d m a w ia j135, nie porzucaj, nie odw racaj się od n a s 136, A ni się na nas nie gniew aj, lecz w ybaw n a s 137, Ty który je s te ś zacisznym schronieniem i d o b ry m stern ik iem , Bo Twoja je s t chw ała na w ieki w ieków . A m e n ” . POUCZENIA I PRZESTROGI. A po tej m od litw ie rzekł do nich: „Dzieci m oje. chcę, ab y ście w iedzieli, że ju tro o g o d zin ie siódm ej Herod pośle kata, ab y śc iął m i g ło w ę '38. I zaniesie j ą na tacy do pałacu w czasie jego posiłku w o b ec w szy stk ich je g o w spółbiesiadników , i d a ją kobiecie w nagrodę za j e j taniec, a o n a p rzek aże j ą sw ej m atce [w zamian] za je j nierząd lubieżny i z p o w o d u w yrzutu, ja k i uczyniłem H erodow i. P rz eto z a k lin am w as, ab y ście n ie p o rz u c ili m o ic h nakazów139, ani się n ie ulękli, k ie d y zo stan ę na śm ierć w ydany. N ie będziecie żyw ić nienawi­ ści w o b ec tych w szystkich, którzy to uczynią. Nie będziecie chodzić z ludźmi z e p su ty m i. N ie b ę d ziecie zło rz e c z y ć sw o im braciom. Niechaj ludzki strach n ie o d d z ie la w as od C hrystusa. P rzy jm ijcie śm ierć i nie zapierajcie się Chry­ stu sa. W y jd źcie z m iast i strz e ż c ie sw o ją w ia rę . W yzbądźcie się bogactwa i Je g o ty lk o m iłu jcie. P o z w ó lc ie się u d e rz y ć z Jego pow odu i nie uderzaj­ c i e 140. S z u k a jc ie G o i n iech aj d u sz a w asz a nie oddala się od N ie g o 141. Niech

125 Por. Rdz 1, 18. 28; Dn 7,27. 130 Por. Rdz 1, 20n. 131 Por. Mt 8, 27; Mk 1, 27; 4, 41; Łk 8 , 25. 132 Por. Dz 4, 29. 133 Por. J 2, 11; 5,38; 6, 29. 69; 11,42; Dz 11, 17; 19,4.

134 Por. Mdr 13, 1; 2 Kor 4, 18; Kol I, 16; Hbr 11, 3. 135 Por. 2 Km 6 , 42; Ps27[26], 9; 69[68], 18; 102[101],3; 132[131], 10; 143[142],7. 136 Por. Ps 27[28], 9. 137 Por. 2 Kri 19, 19; Ps 3, 8; 6 , 5; 7, 2 itd. 138 Mk 6 , 21. 139 Por. Prz 4, 2. 140 Por. Mt 5, 39.

Por. Mt 7, 7;Ł k 11,9; Kol 3, 1.

2 LEGEN DA O ŚW. JA N IE CHRZCICIELU (przypisywana Markowi Ewang.)

585

k r a d z ie ż będzie od was daleko. Odwróćcie wasze oblicza od cudzołóst wa P o g a r d z a j c ie nierządem i chciwością. Usuńcie pychę spośród siebie :

Przypom nijcie sobie proroków Prawa Mojżeszowego: niech dusza wa­ sza zw róci się [ku niem uj. Niech wasze serce wzniesie się do Boga. Kaga­ nek w asz niech plonie. Niechaj jaśnieją wasze lam py143. U sta wasze nie­ chaj śp iew ają pieśni. M itujcie waszych nieprzyjaciół144. Niech nie w ydzie­ lają sm rodu w asze całopalenia145. M owa wasza niech będzie zapraw iona so lą146” . 1 znów przekazał im [znak] pokoju i pozdrowił ich po raz trzeci, a na­ stępnie odpraw ił. UCZTA U HERODA. 8 . N astępnego dnia były urodziny Heroda. Zaprosił on na u cztę w szystkich sw oich dostojników147; a byli zaproszeni: N ilos, drugi po H erodzie; trzeci Cyryl; czwarty Lucjusz; piąty Hygnos; szósty A cholios; siódm y G ajusz; ósm y Feliks; dziewiąty Sosipatros; dziesiąty An­ toniusz; jed en asty A chelios; dwunasty Alypios; trzynasty Iras; czternasty A lafios; piętn asty Prochor; szesnasty Hemerios; siedem nasty A frikanos; o siem n asty Julian; dziew iętnasty Trankwilianus; drugi H erod jako dw u­ d ziesty ; drugi Julian - dw udziesty pierw szy i dw udziesty drugi -A ecju sz. C i w ięc spo śró d dostojników króla H eroda zostali zaproszeni na ucztę. Jed n ak dn ia p o p rzed niego stało się, że Herod zapłonął ż ąd zą do Herodiady. D iab eł zaś, k tóry zaw sze i w szędzie w prow adza zło za pośrednictw em sła­ b ości n iew ieściej, spraw ił, iż zam ierzał on dokonanie niepraw ości w dniu u ro d zin H ero d a. A gd y w ielm o że przyszli przed oblicze sw ego k róla, zaczęli sław ić go i m ó w ili: „D u sza w szystkich dzieci tw oich raduje się w zaciszu twej p o ­ b o żn o ści, zg ro m ad zen ie zaś strw ożonych w rogów naszych zostało rozbite, a ich k resem zag ład a. Pom oc zaś nasza, która niechaj cię w spiera, um acnia się z p o w o d u łask aw o ści, ja k a p rzez ciebie spadła n a tw oich dom ow ników . Je d n a k ż e , k ró lu zw y cięsk i, słudzy tw oi nie z asiąd ą do posiłku, d o póki Jan

142 W Dawnych dziejach I z r a e la Józefa Flawiusza Jan nazwany jest „zacnym mężem, który zachęca! Judejczyków, by kształcili w sobie cnotę i by do chrztu przystępowali zacho­ wując sprawiedliwość w stosunkach wzajemnych i gorliwie czcząc Boga” (,łnt. 18, 5, 2; Warszawa 1967, 846). 143 Por. Mt 5, 16. 144 Mt 5, 44. 145 Por. Mt 9, 13; 12,7 ;M k l2 , 33. 146 Kol 4, 6 . 147 Por. Mk 6 , 21.

586___________

ROZIV \

\POKRYFY O ŚW. JÓZEFIE I O ŚW. JANIE CHRZCICIELU

nie zostanie uw olniony albo na śm ierć w yd an y. A lb o w ie m z n iw e c z y ł on nadzieję naszą i cios nam zadał. M y b o w ie m p o k ła d a m y n a d zie ję w b o sk o sci twojej, on zas przyniósł inne prawo m ó w ią c , ż e je s t in n y C h rystu s i król. 1 jeśli ow o prawo zostanie w p row adzone, u n ic e stw io n e b ęd ą n a sze nauki, a nakazy nasze zostaną pozbaw ion e m ocy. L ecz p oślij i daj m u pod rozw a­ gę. że jeśli zaprzestanie tych c zczy ch nauk, b ę d z ie u w o ln io n y , j e ś li zaś nie - zostanie na śmierć wydany". P rzyw oław szy w ię c Juliana, król H erod rzekł do niego: „Wybadaj Jana i d ow ied z się o to, c o g o d o ty c z y , a z eb ra w szy w iadom ości, pow iadom mnie o w szystkim ; lec z p o s p ie s z s ię , aby zasiąść z nami w godzinie posiłku". Julian udał się zatem do w ięzien ia i rzekł do Jana: „Z ja k ie g o pow odu zostałeś wtrącony do w ięzienia?” Jan od p ow ied ział: „ P o n ie w a ż odkryłem bezbożność twego pana". W odpowiedzi rzecze d o n ie g o Julian: „L epiej, abyś nie powtarzał tego przed obliczem naszym ” . O d p o w ied zia ł m u Jan: „P ow ie­ działem to przed obliczem tw ego pana, a ty m ó w isz m i, ab y m n ie powtarzał tego wobec ciebie!" Odrzekł mu Julian: „Zaprzestań Janie, tych niedorzecz­ ności i nie przeciwstawiaj się królom, a tym bardziej b o g o m ” . O dpow iadając zaś Jan rzekł do niego: „Ja na to zostałem p osłan y, aby z d e m a sk o w a ć odstęp­ stwo". O dpowiedział mu Julian: „N ie potrzeba nam d u c h ó w buntow niczych, więc oszczędź sobie tych pouczeń” . O d p ow ied ział m u ś w ię ty Jan: „Idź do nvego pana i pow iedz mu, że Jan potępia to, c o on u c z y n ił i ż e m a m o ścią jest jego królestwo" Julian, gdy to usłyszał, p o szed ł i d o n ió sł k r ó lo w i H erodow i. U słyszaw szy to Herod m ilczał, był b ow iem w ted y c z a s p o siłk u . CÓRKA HERODIADY TAŃCZY PRZED HERODEM. 9. A g d y za sied li do Stołu

i gdy jedli, upili się w inem i od eszło od n ich lu d zk ie z a c h o w a n ie . R ozkazał więc Herod, aby córka Herodiady w e sz ła i aby ta ń c z y ła p r z ed n im . A gdy przyszła, p rosił ją , lec z nie c h c ia ła z a t a ń c z y ć . K r ó l z a t e m r z e k ł do niej: „Proś mnie choćby o p o ło w ę m eg o k ró lestw a , a c o k o lw ie k z e c h c e sz to uczynię” 148. Ona zatem tańczyła i spodobała się H er o d o w i i j e g o g o ś c io m . N a stęp ­ nie w yszła i rzekła do sw ej matki: „O co m am p r o sić k r ó la ? ” Ta zaś: „P o­ proś o głow ę Jana C hrzciciela” . W eszła zatem H ero d ia d a 149 i r z e c z e do króla: ..Daj mi tutaj na m isie g ło w ę Jana C h rz cic ie la , a ja j ą w e z m ę ” .

148 Mk 6 , 23.

lłS Wydaje się, że autor uważa, iż zarówno m atka, ja k i córka noszą to sam o imię. Zresztą także św. Jan Chryzostom w kazaniu przeciw ko cesarzow ej E udoksji wołał: „Znów

2. L E G E NDA O ŚW. JA N IE CH RZC IC IE LU {przypisywana Markowi Ewang )

587

I z a s m u c i! się Herod, gdyż pragnął osobiście porozmawiać ze św ię ty m Ja n e m . J e d n a k z powodu przysięgi i ze względu na w spółbiesiadników n:e c h c ia ł je j odm ów ić. Przyw oław szy w ięc kata rzekł do niego: „Idź do w ię­ z ie n ia i z e tn ij Jana, a położyw szy jego głow ę na m isie przynieś j ą do mnie" I p o s z e d ł k a t ściąć głow ę św iętego Jana, a położyw szy ją na m isie zaniósł H e ro d o w i. A Herod w ziął ją i przekazał dziew czynie, ta zaś w ziąw szy gło­

w ę tańczyła z nią pośrodku uczty i oddalają swej matce, Herodiadzie. POGRZEB ŚW. JANA. 10. Jeden zaś z współbiesiadników Heroda, A cholio s, k tó ry był uczniem św iętego Jana i umiłowany przez matkę Herodiady, p o w s ta ł od stołu i poszedł poprosić go o głow ę św iętego Jana. A gdy ją o tr z y m a ł, w łożył drogocenną głow ę do nowej umy, w której nic jeszcze nie b y ło złożone; a opatrzywszy ją ołowianą plombą, przywołał sześciu spo­ śró d uczniów św iętego Jana i rzekł im: „Zabierzcie głow ę w aszego nauczy­

ciela, odejdźcie daleko od tego miasta i złóżcie ją tak jak jest w tej umie, pozostali zaś z w as niechaj zabiorą ciało z więzienia i niech pogrzebią św ię­ te g o proroka150” . S ześciu w ięc spośród uczniów św iętego Jana zabrało głow ę i udali się do miasta Em ezy, położonego w kraju Saracenów151; a znalazłszy pewną jaskinię ukryli w niej urnę, w której była głowa św iętego Jana. 1 zam iesz­ kało tam ow ych sześciu uczniów jego aż do dnia swojej śm ierci152. To zaś, bracia, spisałem ja, grzeszny uczeń Jana, który za nim chodzi­ łem i od niego przejąłem wiarę w Pana naszego Jezusa Chrystusa, naszego W ybaw iciela od przyszłego potępienia.

szaleje Herodiada, znów jest wzburzona, znów tańczy, znów chce otrzymać głowę Jana na misie” (zob. Sokrates Scholastyk, HE 6 , 18; Warszawa 1972,425). Ii0 Por. Mt 14, 12 - wspomina, że ciało jego złożyli uczniowie w grobie (gr. mnemeion); Hieronim wielokrotnie, np. In Miclieam 1, 1, PL 25, 1156), Rufin i Teodoret z Cyru jako miejsce grobu św. Jana wskazują Sebastę, o którym to grobie nie wie Euzebiusz, który mówi ogólnie o Samarii. Rufin wspomina ponadto o sprofanowaniu relikwii Poprzednika przez pogan za czasów Juliana Apostaty (por. Hisi. eccl. 1, 2, 28, PL 21, 536); według tradycji ciało św. Jana Chrzciciela miało być następnie przeniesione do Aleksandrii za epi­ skopatu Teofila (lVAf w.); por. tekst następny. 151 Lokalizację tę znamy ze świadectw VI wieku (Dionizy Mniejszy. PL 67.420-432: Marcelin, PL 51, 928; Symeon Metafrastes, PG 116, 933). 152 Sozomen opowiadając o znalezieniu głowy św. Jana podaje, że przechowywali ją u siebie mnisi należący do sekty macedonian (Hisi. eccl. 7 , 2 1, Warszawa 1989,500). Czyż­ by byli to jacyś judeochrześcijanie'? Według tego samego historyka odnalezioną glow ę Pro­ roka cesarz Walens (364-378) kazał sprowadzić do Konstantynopola, zaś Teodoziusz Wiel­ ki około roku 390 zbudował dla relikwii „przepiękną świątynię” (iomże); por. takzc H. Leclercą, Jean-Baptiste (saint), DACL 7, 1927, 2169.

5 8 8 ___________________ ROZDZ. V. APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE I O ŚW. JANIE CHRZCICIELU

M iał zaś św ię ty Jan, gd y został śc ię ty , tr z y d z ie ś c i trzy lata. A został stracony 29 dnia m iesią c a D y stro s'53, d la te g o te ż o b c h o d z im y j e g o w sp o ­ m nienie w tym dniu, aż b ę d z ie m y m ieli z n im u d zia ł w k r ó le stw ie n ieb ie­ skim , przez Pana n a sze g o , Jezu sa C h rystu sa, k tórem u w ra z z O jcem i Du­ chem Ś w iętym ch w ała, c z e ść i u w ie lb ie n ie , teraz i z a w s z e , i na w ie k i w ie ­ ków . A m en.

b. Ży wot św. Jana C hrzciciela p rzyp isyw an y biskupow i egipskiem u S erap ion ow i154(ŻJ syr) (przekład i op racow an ie ks. M ariu sz R o sik ) Profesor A. Mingana, urodzony w Iraku, a mieszkający w A n g lii, w czasie swo­ ich podróży na Bliski Wschód zgromadził ponad 600 rę k o p isó w syryjskich i arab­ skich. W jego prywatnych zbiorach znalazły się dwa rękopisy a p o k ry fu Vita loannis Bapiistae: jeden z nich został oznaczony jako Mingana Syr. 22, d ru g i jako Mingana Syr. 183. Pierwszy z nich datowany jest na rok 1527, d ru g i n a to m ia st na połowę XVIII stulecia. Rękopis Syr. 22 jest prawdopodobnie d z ie łe m c h rześcija n w Egipcie, drugi natomiast przypisać należy chrześcijanom żyjącym w S yrii. Wydaje się, że oby­ dwa rękopisy są świadkami tej samej recenzji dotyczącej ż y c ia J a n a Chrzciciela. Autorstwo apokryfu przypisywane jest S e ra p io n o w i, b isk u p o w i je d n e j z die­ cezji w Egipcie za panowania aleksandryjskiego p a tria rc h y T e o fila (385-412 r.). Dokładna identyfikacja postaci autora, jak i K o śc io ła , k tó re m u p rz e w o d z ił, wydaje się niemożliwa. Wiadomo jedynie, że święcenia b is k u p ie p rz y ją ł o n z rąk Tym ote­ usza. patriarchy w Aleksandrii w latach 380-385. W z m ia n k a o T e o d o z ju s z u (zm. 395 r.) pozwala przyjąć datację dzieła na lata 385-395. Tekst rękopisów nie posiada jasno w y o d rę b n io n y c h je d n o s te k , je d n a k zaw ar­ tość treściowa apokryfu pozwala dostrzec w n im c z te ry c z ęści. Pierwsza opisuje historię narodzenia Ja n a c z e rp ią c o b fic ie z E w an g elii D zie­ ciństwa w Łk 1-2 i Mt 2; daje się tu także za u w a ż y ć p o d o b ie ń s tw a z P rotE w Jk. Druga dotyczy pobytu Jana wraz z jego m a tk ą n a p u sty n i. W tej części autor przedstawia okoliczności śmierci Zachariasza, a pó źn iej śm ie rć i p o g rz e b Elżbiety. Jest to część niezależna od Ewangelii i nie wiemy, sk ąd au to r cz e rp a ł do niej materiał.

153 To znaczy 29 marca; por. Const. aposol. 5, 17, PG 1, 888 . W kalendarzu grekoarabskim z Gazy 29 Dystros odpowiada 15 lub 25 m arca; por. E chos d'O rient 1903, 313. Daty te, zwłaszcza 15 marca, pokrywają się ze starożytną tradycją, która umieszcza ścięcie Jana w bezpośredniej bliskości święta Paschy. Redakcje, które przekazują datę 29 sierpnia, należy uważać za nowsze i korygowane, gdyż data ta jest związana z przeniesieniem reli­ kwii głowy Jana Chrzciciela, a nie jego męczeństwem. IM Powstały w latach 385-395.

, I EG EN D A O ŚW. JA N IE CH R ZC IC IE LU (przypisyw ana Serapionowii

jg ę

C zęść trzecia, w której opisano działalność Jana Chrzciciela nad Jordanem (w tym chrzest Jezusa), je g o uw ięzienie i spotkanie z Herodem, a w konsekwencji m ęczeńską śm ierć, je s t oparta, przynajmniej częściowo, na danych ewangelicznych. W ostatniej części apokryfu, typow o hagiograficzncj, znajdujem y opow iada­ nie o tym, co stało się z ciałem i głow ą świętego; nawiązuje ono do wydarzeń w spół­ czesnych autorow i: przeniesienia ciała z Sebasty do Aleksandrii - translatio corporis) i do konsekracji kościoła dedykowanego świętemu. Do tekstu dołączono pięć krótkich o pisów cudów, dokonanych za przyczyną Jana Chrzciciela (miracula)\ autorstw o tych relacji je s t z pew nością późniejsze. C ałość narracji utrzym ana jest w tonie hom iletycznym . Prawdopodobnie jest to m ow a b iskupa lub przeróbka m owy wygłoszonej w dniu święta Jana Chrzcicie­ la. A utor kilkakrotnie zw raca się bezpośrednio do słuchacza (czytelnika, np. 7,11); używ a też retorycznych zw rotów do Elżbiety czy Zachariasza (np. 10-11). Dołą­ czone opisy cudów są zarów no form ą ożyw iającą styl homilii, jak i typową ilustra­ cją m ającą potw ierdzić praw dziw ość przedkładanych prawd i stanow ią dobrą ilu­ strację ów czesnej koptyjskiej pobożności. O bydw a znalezione przez M inganę rękopisy posiadają niewielkie braki w tek­ ście; tak się jed n ak szczęśliwie składa, że brakujące słowa lub zdania jednego rękopi­ su m ożna uzupełnić tekstem drugiego. Podane poniżej tłumaczenie bierze za podsta­ w ę M ingana Syr. 22 (podobnie jak wydanie z 1927 r.), natomiast istotniejsze różnice tekstow e w konfrontacji z Rkps Syr. 183 omawiane są w przypisach. Tekst podany przez M inganę nie jest podzielony na rozdziały; podział tu zastosowany wykorzystu­ je zasadniczo za podziałem zaproponowanym przez Schneidera (s. 76).

I. Ż Y C IE ŚW . J A N A C H R Z C IC IE L A Z pom ocą B oga i Jego boskim prowadzeniem rozpoczynamy opisy­ wać życie św iętego Mar155 Jana Chrzciciela, syna Zachariasza. N iech Jego w staw iennictw o będzie z nami. Amen. OBJAWIENIE DANE ZACHARIASZOWI156. 1. Byt pewien posunięty w la­

tach kapłan, lew ita z pokolenia Judy157, o imieniu Zachariasz. Był on pro­

155 Syryjski rzeczownik mara oznaczający „pan, mistrz" jest często używany przed imionami świętych, por. liturgiczne marana tha, zaczerpnięte z 1 Kor 16,22 i Ap 22,1 7 20. 156 Por. opis tego zdarzenia w Łk 1, 8-25. 151 Trudno wyjaśnić, w jaki sposób Zachariasz mógł być jednocześnie kapłanem, lew i­ tą i pochodzić z pokolenia Judy; być może imię Judy omyłkowo zostało zamienione z imie­ niem Abiasza (por. Lk 1,5; 1 Km 24,10). Obszernie o życiu i śmierci Zachanasza opow ia­ da Tabari, passim.

590

R O /iv v \rnK R \ n o s\v n v i i ih

i o śvv. j a n ie c h r z c ic ie l u

rokiem , który pow stał spośród d zieci Izraela za c z a s ó w H eroda, króla Ju­ d ei155. M iał on kochającą B o g a żo n ę im ie n ie m E lżb ie ta sp o śró d có rek A aro­ na, z pokolenia L ew iego. B yła ona n iep łod n a i n ie m ia ła d z ie c i, a w raz z jej m ężem byli już posun ięci w latach159. O b oje b yli lu d źm i sp ra w ie d liw y m i i pobożnym i, kroczącym i drogą przykazań i n a k a zó w B o ż y c h . Z achariasz pełnił stale służbę w św iątyn i Pana. K ied y p rzy p a d ło m u w u d z ia le w c za ­ sie służby w edług kolejn ości, zapalać k a d zid ło przed P an em , w s z e d ł on do św iątyni zgodnie ze sw o im z w y cz a je m w c z a s ie sk ła d a n ia o fia r y k a d ziel­ nej, a oto anioł Pański natychm iast m u się u k azał sto ją c p o praw ej stronie ołtarza. K iedy Zachariasz go z o b a czy ł, przeraził s ię n ie z m ie r n ie ; ale anioł pow iedział do niego: „N ie bój się, ale raczej raduj, Z ach ariaszu ! B ó g w y ­ słuchał twojej m od litw y i oto twoja żon a E lżb ie ta p o c z n ie i u rod zi c i syna, który będzie nazw any im ieniem Jan. B ę d z ie to dla c ie b ie r a d o ść i w e se le , i w ielu z je g o narodzin c ie sz y ć się b ęd zie. B ę d z ie o n w ie lk i w o c z a c h Pana, nie będzie pił w ina ani sycery i je s z c z e w ło n ie sw ej m atki z o sta n ie nap eł­ niony Duchem Św iętym ; i w ielu sp ośród d z ie c i Izraela p o je d n a z Panem , ich Bogiem . Oto on pójdzie przed N im w du ch u i m o c y E lia s z a , a b y przy­ gotow ać Panu lud doskonały dla N ie g o ” . Z ach ariasz z d u m ia ł s ię na te sło ­ wa i zdjęły go w ątp liw ości, pon iew aż d o ty c h c z a s n ie u r o d z iło m u s ię żadne dziecko. N ie pam iętał o Abraham ie, p ierw szy m z patriarchów , którem u B óg darował Izaaka, gdy ten osiągnął ju ż sto lat ż y c ia , ani o ż o n ie j e g o Sarze, która była bezpłodna jak je g o w łasna ż o n a 160. D la te g o Z a c h a r ia sz p o w ie ­ dział aniołow i: „Jak to m oże się zdarzyć, sk oro je s te m j u ż sta rcem , a m oja żona jest posunięta w Iatach?”A n io ł od p o w ia d a ją c r ze k ł d o n ie g o : „Ja j e ­ stem anioł Gabriel. Z ostałem posłany, aby m ó w ić z to b ą i p r z y n ie ść ci tę w ieść. A oto od teraz p o zo sta n iesz n ie m y i n ie z d o ln y d o m ó w ie n ia aż do dnia. w którym to się w ydarzy, p o n iew a ż n ie u w ie r z y łe ś m o im sło w o m , które się spełnią w e w łaściw ym czasie” . W ó w c za s zn ik n ą ł m u z oczu . W tym czasie lud czekał na Z achariasza d z iw ią c się , d la c z e g o tak d łu g o p ozostaje w świątyni. K iedy w y szed ł, był n iezd o ln y m ó w ić d o lu d zi, a o n i z ro zu m ie­ li, że w św iątyni m iał w izję; on zaś daw ał im zn ak i. G d y ty lk o c z a s je g o służby się skończył, p ow rócił do dom u. A E lżb ie ta o tr zy m a ła w ia d o m o ść o spraw ie161.

151 Herod Wielki był królem Judei w latach 3 7 - 4 przed Chr. 159 Por. Łk 1,7.

'“ Por. Rdz 17, 15-22; 18, 9-15; 21, 1-7. 161 Przez objawienie Boże, por. ProtEwJk 4, 1.

. I f.G END A O ŚW. JA N IE CH RZC IC IELU (przypisywana Scrapionowi)

591

W ty m c z a s ie E lż b ie ta poczęła, lecz żyła w odosobnieniu aż do piąteą o m i e s i ą c a 162, g d y ż czuła się zawstydzona. Obawiała się pokazywać w sw y m p o d e s z ły m w ie k u jako brzemienna, z piersiami wydzielającymi m lek o . M ie sz k a ła w odosobnionej izbie sw ego własnego domu, podobnie z re s z tą j a k Z a c h a ria sz . Pom iędzy nimi stały zaryglowane drzwi i z nikim w tym c z a s ie n ie ro z m a w ia li. ZWIASTOWANIE163. 2. Kiedy osiągnęła szósty miesiąc, anioł Gabriel zo sta ł p o s ła n y o d Boga do miasta w Galilei zwanego Nazaret, do dziewicy z a rę c z o n e j164 z m ężczyzną imieniem Józef, z domu Dawida; a dziewicy było na im ię Maryja. Gdy anioł przyszedł do niej, powiedział: „Raduj się, Mary­ jo , z n a la z ła ś bow iem łaskę u Boga. Oto poczniesz i porodzisz syna, który b ę d z ie nazwany im ieniem Jezus. Będzie On wielki i będzie nazwany Sy­ n em N ajw yższego”. Maryja rzekła do anioła: „Jak to się może stać, skoro nie z n a m m ęża?” A anioł jej odpowiedział: „Duch Święty zstąpi na ciebie i m o c N ajw yższego osłoni cię, ponieważ dziecko, które się narodzi, jest św ię te i b ę d z ie nazwane Synem Bożym. Także twoja krewna Elżbieta ocze­ k u je d z ie c k a w sw ym podeszłym wieku i jest już w szóstym miesiącu ta, k tó ra u w a ż a n a jest za niepłodną; dla Boga bowiem nie ma nic niemożliwe­ g o ” . Ona [Maryja] nie miała wątpliwości o całej tej sprawie, lecz powie­ d z ia ła d o g łow y aniołów: „Jestem służebnicą Pańską, niech mi się stanie

tak, jak p ow iedziałeś”. On więc pozdrowiwszy ją zniknął. NAWIEDZENIE ELŻBIETY. 3. Maryja była zdumiona faktem, że Elżbieta o c z e k iw a ła d z ie c k a , i m ówiła w swoim sercu: „Twoje dzieła są wspaniałe i w ie lk ie , B o ż e W szechmogący, ponieważ dałeś potomstwo starej i niepłod­ nej k o b ie c ie . N ie ustanę w drodze, dopóki jej nie spotkam i nie zobaczę w s p a n ia łe g o c u d u , którego B óg dokonał w naszych czasach: dziewica po­ c z y n a ją c a d z ie c k o i niepłodna karmiąca piersią”.

W ty c h dniach powstała z pośpiechem i wybrała się w góry do miasta Judy . W eszła do domu Zachariasza i pozdrowiła Elżbietę. Ta wyszła do niej z w ie lk ą radością i w eselem i pozdrowiła ją mówiąc: „Błogosławiona je s te ś m ię d z y niewiastam i i błogosławiony jest owoc twojego łona”165.

162 Por. Łk 1, 24. Rkps Syr. 183 czyta: „aż do szóstego miesiąca". Niespójność ta może być wytłumaczona przyjęciem tezy, że w obydwu wersjach idzie o koniec piątego miesiąca. 163 Por. Lk 1, 26-38. Dosi. „przypisanej”. 165 Por. Łk 1, 39-45.

592

R 0 2 D Z. V. APOKRYFY O ŚW. JÓ Z E F IE I O ŚW. JANIE CHRZCICIELU

Św ięta i pobożna dziew ica objęta w ów czas praw d ziw ą gołębicę i Sło­ wo ochrzciło [Jana], podczas gdy [ten] był jesz c z e w łonie sw ej m atki. A oto Dawid ukazał się pośrodku i rzekł: „M iłosierdzie i p raw da spotkały się ze sobą, spraw iedliw ość i pokój ucałow ały się n aw za je m ” 166. I natychm iast potem Jan poruszył się w łonie, ja k b y p ragnął w yjść i pozdrow ić swego Pana. Kiedy skończyły w zajem ne pozdrow ienia, d ziew ica pozostała z Elż­ bietą trzy m iesiące, aż przybliżył się jej czas, a następnie w róciła do dom u167. NARODZINY JANA168. 4. K iedy św ięta E lżb ieta p orodziła, w ielka ra­ dość i w esele zapanow ały w je j dom u. A po o śm iu d niach p rzy szli go ob­ rzezać i chcieli nazw ać go im ieniem Z achariasz. Je g o m atk a je d n a k pow ie­ działa: „N ie, n azw ijcie go Jan". P ow iedzieli je j: „N ie m a sz żad n eg o pow ią­ zania z tym im ieniem ”. A ona odpow iedziała: „Z ap y tajcie je g o o jca o imię”. On poprosił o tabliczkę i napisał: „Jego im ię je s t Ja n ” . K ied y to napisał, natychm iast o dzyskał m ow ę i w ielbił B oga, k tó ry u d z ie lił m u tej wielkiej łaski i w y pow iedział p roroctw a o sw ym synu, Ja n ie C h rz c ic ie lu , św iado­ m y daru. ja k i otrzy m ał od B oga. Jan w zrasta ł w p ię k n y m dzieciń stw ie, kar­ m iony p iersią sw ej m atki dw a la ta 169. Ł a sk a B o ż a b y ła n a je g o ob liczu , a on sam w zrastał u m acn ian y przez D ucha. MAGOWIE. 5. K iedy Jezus C h ry stu s n a ro d z ił się w B e tle je m Judzkim ,

oto m ag o w ie przy szli ze W schodu, m ó w iąc: „ G d z ie ż j e s t te n , k tó ry się na­ rodził, król ż y d o w sk i? P o n iew aż w id z ie liśm y je g o g w ia z d ę n a W schodzie i p rzy b y liśm y u w ielb ić g o ” . K ról H ero d u sły s z a w s z y te sło w a b y ł zagnie­ w any tym , co u sły sz a ł od m agów , że on m a b y ć k ró le m ż y d o w sk im , i na­ ty ch m iast z a p ra g n ą ł g o z a b ić 170. UCIECZKA DO EGIPTU. RZEŹ NIEWINIĄTEK. 6. N a s tę p n ie a n io ł Pański n aty ch m iast u k a z a ł się Jó z efo w i i p o w ie d z ia ł m u : „ W s ta ń , w e ź D ziecię i Jeg o m atk ę i u ciek aj d o E g ip tu , i p o z o s ta ń ta m ta k d łu g o , a ż d a m ci wiad o m o ść ” 171. UCIECZKA ELŻBIETY. H e ro d w ięc sz u k a ł P a n a , a b y G o z g ła d z ić , ale G o n ie zn ajd o w ał, z a c z ą ł w ię c z a b ija ć w s z y stk ie d z ie c i w B e tle je m 172.

166Por. Ps 85, li. 167 Por. Łk 1,56. 168 Por. Łk 1,57-66. 169Zwyczaj karmienia piersią niemowląt przez długi czas był bardzo rozpowszechnio­

ny na starożytnym Bliskim Wschodzie. W wielu regionach utrzymuje się on do dziś. 170 Por. Mt 2, 1-4. 171 Dosł. „aż przyniosę ci słowo”; por. Mt 2, 13. 172 Por. Mt 2, 16.

2 LEGENDA O ŚW. JA N IE C H RZC IC IELU

(przypisywana Scrapionowi)

593

E lż b ie ta przestraszyła się173, że również jej syn Jan może zostać zgła­ d z o n y j a k o n e , i w z ię ła

go natychmiast do Zachariasza do świątyni i powie­

d z ia ła m u : „Mój panie, chodźm y z naszym synem Janem do innych krajów, ab y o c a lić g o od bezbożnego Heroda, który morduje dzieci z powodu Jezu­ sa C h ry s tu s a . Maryja i Józef już poszli do Egiptu174. Powstań szybko, aby nie m o g li z a b ić naszego syna i zmienić naszą radość w smutek”. Zacha­ ria sz je d n a k odpowiadając jej rzeki: „Nie mogę opuścić służby w świątyni P ań sk ie j i u d a ć się do obcego kraju, którego mieszkańcy czczą bożki”175. O n a m u odrzekła: „Co mam zrobić, aby ocalić moje niemowlę?” Starzec o d p o w ia d a ją c pow iedziałjej: „Wstań i idź na pustkowie Ain Karim176, i je­ śli B ó g zechce, ocalisz życie twojego syna. Jeśli będą go szukać, przeleją raczej m o ją krew, niż jeg o ”. POŻEGNANIE ZACHARIASZA. 7 . 0 , jak wielka była miara smutku, który p o ja w ił się w czasie, gdy byli oddaleni jedno od drugiego! Święty Zacha­ riasz w z ią ł dziecię na sw ą pierś, pobłogosławił je, ucałował i rzekł: „Biada m i, o m ó j sy n u , Janie, chwało mojego starczego wieku! Przeszkodzili mi w d o s tę p ie d o tw ego oblicza, które jest pełne łaski”177. Następnie wziął je, w szed ł d o świątyni i błogosławił je mówiąc: „Niech Bóg cię strzeże w twej p o d ró ż y ” . Zaraz potem Gabriel, pierwszy z aniołów178, zszedł do niego z nie­ ba trz y m a ją c szatę i pas skórzany i rzekł mu: „O, Zachariaszu! Weź to i na­ łóż tw o je m u synow i. Bóg zsyła je dla niego z nieba. Ta szata jest Eliaszow a 179, a pas Elizeusza”180.1 święty Zachariasz wziął je od anioła, pomodlił się n ad n im i i dał j e swojemu synowi, i odział go w szatę, która była z sier­ ści w ie lb łą d z ie j, wraz ze skórzanym pasem181. Następnie zaniósł go do jego m atk i i pow iedziałjej: „Weź go i zanieś go na pustynię, ponieważ ręka Pana

17J Por. ProtEwJk 22,4. 1,4 Por. Mt 2, 14. 115 Por. PsMt 23. 176 Tradycyjne miejsce narodzin Jana Chrzciciela leży 7, 5 km na zachód od Jerozoli­

my. Jako tradycyjne miejsca pobytu Jana Chrzciciela podaje się bądź Ain El-Habis, pustko­ wie oddalone zaledwie 3 km od Ain Karim, lub Ain Ma-mudiyeh, rozciągające się na połu­ dnie od Hebronu. Swą działalność natomiast mial on rozwijać na pustyni w miejscu położo­ nym ok. 5 km na północ od Morza Martwego. 177 Ponieważ, jak widzieliśmy, Słowo ochrzciło Jana. Tłumaczenie możliwe: „pełne wdzięku”. 1,8 Dosł. „głowa aniołów”. 174 Por. 2 Kri 1, 8. 180 Por. 2 Kri 2, 13nn. 181 Por. Mk 1, 6 ; Mt 3, 4.

594

ROZDZ. V. APOKRYFY O Ś W . JÓ ZEFIE I O Ś W . JA N IE CHRZCICIELU

jest z nim 's:. Dowiedziałem się od Boga, że on pozostanie na pustyni aż do dnia swego ukazania się Izraelowi” 183. Błogosławiona Elżbieta wzięła dziecię płacząc; rów nież Zachariasz pła_ kał i rzekł: „Wiem, że ju ż nie zobaczę cię w ciele. Idź w pokoju. Niech cię Bóg prowadzi". [Następnie] Elżbieta odeszła ze sw oim synem i poszła na pustynię Ain-Karcm, i tam pozostała z nim 184. P R Z E S Ł U C H A M I- Z A C H A R IA S Z A . 8. I stało się, że kiedy król Herod po­ słał żołnierzy do Jerozolimy, aby zabić jej dzieci, przyszli i zaczęli zabijać dzieci aż do wieczora. W tym dniu przypadał siódm y w rześnia185. Kiedy za­ częli powracać do swego króla, oto szatan przyszedł do nich i powiedział„Dlaczego pozostawiliście syna Zachariasza nie zabijając go? O njest ukryty ze swym ojcem w świątyni. Nie oszczędzajcie go, lecz zabijcie, aby król nie rozzłościł się na was. Zaatakujcie go, a jeśli nie znajdziecie syna, zabijcie ojca zamiast jeg o ”. Żołnierze uczynili, co szatan im przykazał; i weszli do świątyni wczesnym rankiem, i znaleźli Z achariasza stojącego i służącego Panu, i powiedzieli do niego: „Gdzie je s t twój syn, którego ukryłeś tu przed nami?” On im odpowiedział: „N ie m am tu d zieck a” . O dpow iedzieli mu: „Masz dziecko, które zakryłeś przed królem ” . A on odpow iedział i rzekł: „O. okrutnicy, których król pije krew ja k lw ica, ja k długo będziecie przele­ wać krew niewinnych ludzi?” Pow iedzieli do niego: „W ydaj [nam] swoje dziecko, abyśmy mogli je zabić; jeśli nie, zab ijem y cieb ie zam iast jego”. A prorok186 odpowiedział i rzekł: „Jeśli chodzi o m ego syna, poszedł on na pustkow ie wraz ze sw ą matką, a ja nie znam m iejsca je g o p o b y tu ” . BŁO G O SŁA W IEŃ STW O Z A C H A R IA S Z A . 9. K ie d y Z achariasz że­ gnał się z E lżbietą i sw oim synem Janem , p o b ło g o sła w ił g o i uczynił go kapłanem '', a następnie oddał go je g o m atce, k tó ra p o w ie d z ia ła do niego: „Pomódl się nade m ną, ojcze św ięty, ab y B ó g u c z y n ił ła tw ą m o ją drogę na p ustyni”. I pow iedział do niej: „N iech Ten, k tó ry sp ra w ił, że zrodziliśmy

182Por. Łk 1,66. 183 Por. Łk 1, 80. 184 Ucieczka Elżbiety w góry, por. ProtEwJk 22, 3. 185 Żadne Martyrologium nie podaje tej daty jako święta Świętych Młodzianków. Au­

tor przez przytaczanie konkretnych dat prawdopodobnie stara się uwiarygodnić historyczność przedstawianych faktów. 186 Miano proroka nadane tu Zachariaszowi należy prawdopodobnie przypisać wpły­ wowi Za 1, 1. 7. Zachariasz, jak biskup, udziela święceń kapłańskich młodemu Janowi!

i [ p.tiF.NOA O ŚW. JA N IE CH RZCICIELU (przypisywana Scrapionowi)

nasze d z ie c k o w naszym podeszłym wieku188, prowadzi twą drogę". Na­ stęp n ie w zięła dziecię i poszła na pustynię, na której nikt nie mieszkał. ELŻBIETA I JAN NA PUSTYNI. 10. O błogosławiona Elżbieto, twoja h isto ria j e s t praw dziw ie cudowna i godna uwielbienia. Nie prosiłaś, aby kto ś d o r o s ły odprow adził cię; nie znałaś ani drogi, ani ukrycia. Nie trosz­ c z y ła ś s ię o dostarczanie żyw ności, ani niewielkiej ilości wody pitnej d la d z ie c k a . N ie pow iedziałaś jego ojcu, Zachariaszowi: „Do kogo wy­ sy ła sz m n ie n a pustynię?” W tym czasie nie było ani klasztoru na pusty­ ni, an i zgrom adzenia m nichów 185, abyś mogła powiedzieć: „Pójdę i zo­ sta n ę z n im i wraz z m oim synem ”. Powiedz mi, o błogosławiona Elż­ b ie to , k o m u ta k zaufałaś? Gdyż Ewangelista poświadcza fakt, że byłaś ju ż p o s u n ię ta w la ta c h , i nie miałaś dzieci, a [oto] teraz karmiłaś piersią to tw o je d z ie c k o przez trzy lata?” 190 Posłuchajcie teraz odpowiedzi bło­ g o s ła w io n e j E lż b ie ty : „ D la c z e g o jesteś zdumiony z mojego powodu, że sama idę na pustko­ w ie? C z e g ó ż mam się lękać, skoro powinowaty Boga151 jest na moich ra­ m io n ach ? O to Gabriel mi towarzyszy i toruje drogę przede mną”. I powie­ działa: „Zaufałam pocałunkowi, którym obdarzyła mnie Maryja, Jego Mat­ ka; p o n ie w a ż k ie d y ją pozdrowiłam, dziecię podskoczyło z radości w mo­ im ło n ie 192 i usłyszałam [tych] dwoje dzieci obejmujących się nawzajem w n aszy ch ło n a c h ” . 1 Elżbieta dodała: „Przyszłam i włożyłam mojemu sy­ now i sz a tę z sie rśc i wielbłądziej i skórzany pas, aby góra świętej pustyni m o g ła b y ć zamieszkała, i aby klasztory i zgromadzenia mnichów mogły w niej w z ra sta ć , i aby mogła być na niej złożona ofiara w imię Pana Jezusa C h ry stu sa. Je śli Bóg towarzyszył Hagar i jej synowi, kiedy wędrowali przez p u sty n ię, a byli oni tylko niewolnikami193, jak mógłby nie zastosować wo­ bec n as teg o , co sam wcześniej ustalił?” M ĘC ZEŃ STW O ZACHARIASZA.

11. W powyższych słowach opisaliśmy

w am zasługi świętej Elżbiety. A teraz postępujmy i upamiętnijmy święte-

188 Por. Łk 1, 7. 24. 189 Na Pustyni Judzkiej w starożytności istniały liczne klasztory. Znowu odniesienie

autora do sytuacji współczesnej. 1.0 Powyżej autor stwierdził, że Elżbieta karmiła piersią swe dziecko dwa lata; tu praw ­ dopodobnie ma na myśli początek trzeciego roku. 1.1 Por. Łk 1,36. 192 Por. Łk 1,41. I9! Por. Rdz 16, 7-16; 21, 14-20.

Apokryfy t. 1, C2. 2 - 4

ROZDZ. \ a p o k r y f y o św. J ó z e f ie i o św . j a n ie c h r z c ic ie l u

596

go Z ach aria sza, m ę c z e n n ik a 194, i p r z e d s t a w m y ki l ka z j e g o licznych za­ sług. C hciałbym w y sła w iać tw o je p r a w e ż y c ic , a le ob aw iam się usłyszeć w yrzut od ciebie, [p o d o b n y d o ] te g o , k tó r y u c z y n i łe ś b łogosław ion ej Elż­ biecie. Jestem pełen p o d z iw u d la c ie b ie , o p o b o ż n y Zachariaszu! W czasie, kiedy żołnierze H ero d a p rz y b y li d o c ie b ie i p y ta li c ię : „G d zie je st niem ow­ lę. twój syn, d ziecię tw o je g o p o d e s z łe g o w ie k u ? ” , ty nie zaprzeczyłeś fak­ tom i nie p ow iedziałeś: „N ic n ie w ie m o ta k im d z i e c k u ” , ale po prostu od­ pow iedziałeś: „Jego m a tk a z a b ra ła g o n a p u s t y n ię ” . I k ied y Zachariasz wypow-¡odział te słow a d o ty c z ą c e je g o s y n a d o ż o łn ie r z y , oni zabili go we w nętrzu św iątyni

a k apłani p rz y k ry li je g o c ia ło i z ło ż y li je obok jego

ojca B arachiasza

n a ukrytym i c m e n ta r z u z e s tr a c h u przed z ły m 197; a jego

krew

' w rzała w ziem i p rzez p ię ć d z ie s ią t la t, a ż T ytus, syn Wespazjana,

im perator rzy m ski, p rzyszedł i z n is z c z y ł J e r o z o lim ę , i pozabijał żydowskich kapłanów z pow o d u krw i Z a c h a ria sz a , ta k j a k P a n m u rozk azał199. ŚMIERĆ t POGRZEB ELŻBIETY. 12. C o s ię ty czy b łogosław ion ego Jana, w ędrow ał on przez pustynią wTaz ze s w ą m a tk ą , a B ó g przygotow ał im sza­ rańcze i m iód leśny ja k o p o ż y w ie n ie 200, z g o d n ie z tym , co pow iedziane zo­ stało o nim je g o m atce201, aby żad n e n ie c z y s te p o ży w ien ie n ie w eszło do jego ust. Po pięciu latach p o bożna i b ło g o sła w io n a stara matka Elżbieta zmarła, a św ięty Jan usiadł płacząc nad nią, ale n ie w ie d z ia ł jak ją okryć i pogrzebać, poniew aż w dniu jej śm ierci m iał on z a le d w ie siedem lat i sześć miesięcy. A H erod zm arł rów nież w tym sa m y m d n iu , co b łogosław ion a Elżbieta202.

' Być może miano me.czennika należy przypisać wpływom 2 Km 24, 20-22 i Mt 23, 35. Pojawia sie ono już w ProtEwJk 23n. ‘ Tradycja o zamordowaniu Zachariasza zrodziła się wśród wiernych w oparciu o Mt 23, 35. 1%Por. Iz 8,2; Za 1, l;M t 23,35. 197Czyli; królem. m O krwi Zachariasza por. ProtEwJk 24, 3 (krew skamieniała). "9 Tytus - cesarz rzymski w latach 79-81. Po pięciomiesięcznym oblężeniu zdobył Jerozolimę, w 70 r., dokonując wielkich zniszczeń. Wzmianki o Tytusie i Wespazjanie, cesa­ rzu w latach 69-79, brak w Rkps Syr. 22. 200 Por. Mk 1, 6; Mt 3,4. Już w czasach Tacjana próbowano poprawiać tekst biblijny, zmieniając „szarańczę i miód" na idiomatyczne wyrażenie „mleko i miód”, lub zastępując greckie akrides (szarańcza) na egkrides (placek, naleśnik); por. A. Mingana, Bulletin of John Rylands Librmy 11 (1927) 346 i EwHbr 3. 20' Zob. Łk 1, 15. 202 Herod Wielki zmarł w 4 r. przed Ch. Z powodu błędu w ustalaniu chronologii data narodzin Chrystusa winna być przesunięta na 6-7 rok przed Chr.

2. LEGENDA O ŚW. JANIE CHRZCICIELU (przypisywana Serap;ono'»ij

5 97

13. Pan Jezus Chrystus, który swymi oczyma widzi niebo i ziemię, dojrzał swego krewnego Jana siedzącego i płaczącego w pobliżu jego mat­ ki, i on również zaczął płakać przez długi czas, a nikt nie znał przyczyny jego płaczu. Kiedy Matka Jezusa zobaczyła Go płaczącego, powiedziała do Niego: „Dlaczego płaczesz? Czy stary Józef łub ktoś inny cię złajał?” A usta, które były pełne życia, odpowiedziały: „Nie, moja matko, prawdziwą przy­ czyną jest to, że twoja krewna203, stara Elżbieta, zostawiła mojego umiło­ w anego Jana sierotą. On teraz płacze nad jej ciałem, które leży w górach” . Kiedy Dziewica to usłyszała, zaczęła płakać nad swą krewną, a Jezus jej powiedział: „Nie płacz, o moja dziewicza matko, zobaczysz j ą [jeszcze] w tej godzinie” . I podczas gdy on jeszcze rozmawiał ze sw ą Matką, oto jaśniejący obłok 204 zszedł i zatrzymał się pomiędzy nimi. A Jezus powie­ dział: „Zawołaj Salome 205 i zabierzmy ją z nami”. I weszli w obłok, który popłynął z nimi na pustkowie Ain-Karem i do miejsca, gdzie leżało ciało błogosław ionej Elżbiety i gdzie siedział święty Jan206. 14. Zbaw iciel powiedział następnie do obłoku: „Zostaw nas po tej stro­ nie m iejsca” . A on natychmiast przyszedł, dotarł do tego m iejsca i zniknął. Jego hałas jed n ak dotarł do uszu Jana, który zdjęty strachem zostawił ciało swej m atki. Natychm iast doszedł go głos, [który] mu powiedział: „Nie bój się, o Janie, Ja jestem Jezus Chrystus, twój Pan. Jestem twoim krewnym . Jezusem , i przychodzę do ciebie z m oją um iłowaną m atką, aby m ieć udział w pogrzebie błogosławionej Elżbiety, twej szczęśliwej matki, ponieważ jest ona k rew n ą mojej m atki” . Kiedy błogosławiony i św ięty Jan to usłyszał, zaw rócił, a C hrystus Pan i jeg o dziewicza Matka objęli go. N astępnie Zba­ w iciel pow iedział do swej dziewiczej Matki: „Powstań, ty i Salome207, i ob­ m yjcie ciało” . One obm yły ciało błogosławionej Elżbiety w źródle, z któ­ rego zazw yczaj czerpała w odę dla siebie i sw ego syna. Następnie św ięta dziew icza M art 208 M aryja objęła błogosław ionego i zapłakała nad nim . i przek lęła H eroda z pow odu licznych jeg o przestępstw , które popełnił. P óźniej M ichał i G abriel zstąpili z nieba i w ykopali grób; a Zbaw iciel rzekł

203Por. Łk 1,36. 204 Por. Mt 17, 5. 205 Por. ProtEwJk 19, 3nn., objaśn. 206Autor przejmuje biblijną tradycję o pojawieniu się Syna Człowieczego na obłokach

niebieskich; por. Mk 13, 26; Mt 24, 30; 26, 64. Motyw przybycia na obłokach spoty kamy także w Transitus (np. TransR 15nn., itd.). 207 Według Mk 16, 1 Salonie miała namaścić ciało Jezusa. 208 Żeński odpowiednik tytułu „Mar” („Pan”).

598

ROZDZ. \ APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE I O ŚW. JA N IE C HR ZC IC Ifi u

im: „Idźcie i przyprowadźcie duszę Zachariasza, i duszę kapłana Symeona2w aby śpiewali, kiedy będziecie grzebać ciało”. I M ichał przyprowadził na­ tychmiast dusze Zachariasza i Symcona, którzy przykryli ciało Elżbiety i dłu­ gi czas śpiewali nad nim210. A Matka Jezusa i Salome płakał)', a obydwaj kapłani uczynili znak krzy­ ża na ciele i pomodlili się nad nim trzy razy, zanim złożyli je , aby spoczy­ wało u grobie. Następnie jc pogrzebali i opieczętow ali grób znakiem krzy­ ża, i powrócili do swych własnych miejsc w pokoju. A Jezus Chrystus i je ­ go Matka pozostali z błogosławionym i św iętym Janem siedem dni, i smu­ cili się z nim z powodu śmierci jego matki, i nauczyli go, ja k żyć na pusty­ n i’ . A dzień śmierci błogosławionej Elżbiety przypadł na piętnastego lu­ tego212. T R O S K A J E Z U S A O J A N A . 15. N astępnie Jezu s C h ry stu s pow iedział do swej Matki: ..Pójdźmy teraz do m iejsca, w któ ry m będ ę m ógł kontynu­ ować swoje dzieło". Dziewica M aryja zap łak ała n aty ch m iast nad samot­ nością Jana. który był bardzo młody, i p o w ied ziała: „Z ab ierz em y go ze sobą, gdyż jest on sierotą [i] nie ma nik o g o ” . A le Jezu s Jej powiedział: „To nie jest wolą mojego Ojca, który je s t w n ie b ie 213. O n pozostanie na pustyni aż do dnia ukazania się Izraelow i214. Z a m ia st p u sty n i pełnej dzi­ kich bestii 213 będzie on chodził po pustyni p ełn ej a n io łó w 216 i proroków, jakby byli oni rzeszą ludzi. Jest tu też G abriel, p ie rw s z y z aniołów , które­ mu przykazałem strzec go i udzielać m u m o c y z n ieb a. D alej, uczynię wodę z tego źródła wody tak słodką i sm a c z n ą d la n ie g o , ja k m leko, które otrzym ywał od swej matki. K tóż tro szczy ł się o n ie g o w dzieciństw ie? Czyż nie Ja jeste m tym , o m oja m atko, k tó ry k o c h a g o b a rd z ie j niż cały świat.' Zachariasz rów nież go kochał, a Ja n a k a z a łe m m u p rz y jść i poszu­ kać go, ponieważ, choć ciało jeg o je s t p o g rz e b a n e w z ie m i, dusza jego żyje. 16. A co się tyczy jeg o m atki E lżbiety, o n a b ę d z ie n ieu stan n ie go 209Idzie o Symeona, którego Maryja z Józefem spotkali w świątyni jerozolimskiej, gdy przyszli ofiarować dzieciątko Jezus, zgodnie ze zwyczajem Prawa żydowskiego (por. Łk 2, 25-35). 210 Por. JózCieś 13. 2. objaśn. 2,1 Por. Mk 1, 4. ■12Żadne menologium nie podaje tej daty jako dnia, w którym Kościół czci św. Elżbietę. “ Por. Mt 7, 21; 12, 50. 2,3 Por. Łk 1, 80. 215 Por. Mk 1, 13. 216 Por, Mk 1. 13: Mt 4, II.

,

! p r ^ N D A O ŚW . J A N I E C H R Z C I C I E L U (p rzy p isy w a n a S era p io n o w i)

599

od w ied zać i p o cieszać, ja k b y w cale nie um arła. O na je s t bło g o sław io n a, 0 m o ja m atk o , g d y ż p o ro d ziła m ojego um iłow anego. Jej usta n ig d y nie u leg n ą zep su ciu , p o n iew aż u całow ała tw oje czyste lica217; i je j ję z y k nie ulegn ie ro zp ad o w i w ziem i, poniew aż prorokow ała o tobie i p o w ie d z ia ­ ła: « S zczęśliw a je s t ta, która u w ierzyła, że obietnica, którą otrzy m ała od Pana, się w y p ełn i» 218; ani jej łono nie zniszczeje w ziem i, p o n iew aż je j ciało, p o d o b n ie ja k je j dusza, nie ulegnie rozpadow i. A m ój u m iłow any Jan p rzetrw a na zaw sze, b ędzie nas oglądał i będzie p o cieszo n y ” . 17. Te słow a C hrystus, nasz Pan, w ypow iedział do sw ej M atki, p od­ czas gdy Jan był na pustyni. I w stąpili w obłok, a Jan spoglądał na nich 1 zapłakał; i tak że M art M aryja gorzko zapłakała nad nim , m ów iąc: „B iada, o Janie, p o n iew aż je ste ś sam na pustyni i nie m asz nikogo. G dzie je s t Z a­ chariasz, twój ojciec, i gdzie jest Elżbieta, twoja m atka? N iech przyjdą i pła­ czą dziś ze m n ą” . A Jezus rzekł do niej: „Nie płacz nad tym dzieckiem , 0 m oja m atko. Ja o nim nie zapom nę” . I kiedy On w ypow iadał te słow a, oto obłoki unio sły ich i zaniosły do N azaretu. I On w ypełnił tam w szystko, co ludzkie, z w y jątk iem grzechu219. A Jan m ieszk ał na pustyni, a Bóg i Jego aniołow ie byli z nim . Ż ył on w w ielkiej w strzem ięźliw o ści i pobożności. Jedynym je g o pożyw ieniem były zio ła 220 i m iód leśny. N ieustannie się m odlił, dużo pościł i oczekiw ał zb aw ien ia Izraela221. JAN UPOMINA HERODA. 18. A H erod M łodszy222, który panow ał nad Judeą, żył z żo n ą sw ego brata w drugim roku sw ego królow ania. N ie po­ ślubił jej otw arcie223, ale w yszukiw ał sposobnych chw il, aby posyłać po nią 1 w p ro w ad zał j ą do sw ej sypialni, która pełna była zepsucia, i tam p opeł­ niali ich o brzydliw ość. W tym czasie G abriel, pierw szy z aniołów , nauczył Jana na pustyni m ów ić: „O , królu, nie m asz praw a żyć z żo n ą tw ego brata, gdy ten je sz c z e ży je”22'1. A on pow tarzał to, w ołając na pustyni, ja k anioł go

217 Por. Łk 1,40. 218 Por. Łk 1,45. 219 Por. Hbr4, 15. 220 Dost. „trawa”. Autor prawdopodobnie utożsamia z ziołami „szarańczę", o której

wspomina Łk 3,4. 221 Por. Łk 2, 25. 222 Idzie o Heroda Antypasa, który pełnił rządy w latach 4 przed Ch. - 39 po Ch. 222 Małżeństwo w takim wypadku było zakazane przez Prawo Mojżeszowe; por. Kpł 18, 16; 20, 21. Zezwalało na nie prawo lewiratu (Pwt 25, 5) po śmierci brata. 224 Por. Mt 14, 4.

6 0 0_________________ ROZDZ. V. APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE I O ŚW. JANIE CHRZCICIELU

nauczył. W nocy ludzie m ogli słyszeć je g o głos, a Herodiada zw ykła zapa­ lać lamp«; i szukać w sypialni, sądząc, że ktoś m ógł wkraść się do niej; lecz nie znajdywała nikogo, słyszała jed yn ie głos. O bydw oje zaczęli m ieć złe przeczucia z pow odu tego, co się działo i Herodiada pow iedziała do Heroda: „W stań i roześlij żołn ierzy po pustyni A in Karim, aby m ogli zabić Jana, gdyż głos, który słyszym y, je st je g o g ło ­ sem". B óg jednak był z m łodzieńcem i uw olnił go z ich rąk. K iedy upew ni­ ła się. że z je g o pow odu nie będzie miała spokoju w sw ym działaniu, prze­ konyw ała z łego króla, który dał jej następującą obietnicę: „Jeśli usłyszym y ten głos je szc z e raz, za w ezw iem y m agów i nakażem y im pochw ycić Jana i zabić go potajem nie”. A głos nie przestał pow odow ać ich zmartwień. I zła Herodiada rzekła: „Jak m oże ten Jan, tułacz po puszczy i po pu­ styni, człow iek , którego ciało nie naw ykło nosić ludzkich ubrań, ale odzie­ nie z sierści w ielb łąd ziej, strofować króla w je g o w łasnym kraju, [tego], którego w ładza rozciąga się nad je g o własnym terytorium?” Herodiada rze­ kła do króla: „Co ci się podoba uczynić, uczyń to otwarcie, i nie sądź, że k tokolw iek w tej krainie będzie cię za to w inił, z w yjątkiem Jana, a kiedy okazja sam a się nadarzy, pozbędziem y się g o ”225. W ten w łaśnie sposób cudzołożn ica podjudziła serce Heroda do ich grzechu, i przekonała go do w ydania je g o brata226 na śmierć i do poślubienia jej otwarcie. A Jan nie przestaw ał upom inać Heroda każdego dnia na pustyni, aż do czasu, gdy sk oń czył trzydzieści lat. CHRZEST JEZUSA. 19. Co się zaś tyczy Jezusa, wzrastał On w mądrości, postaw ie i łasce u B oga i u ludzi227, ale nie okazyw ał żadnych oznak sw ego bóstwa, lecz z pokorą pracował wśród w szystkich ludzi. A kiedy miał dwa­ naście lat, zaczął upom inać nauczycieli i ludzi oszukujących228. 1 w piętna­ stym roku rządów Tyberiusza Cezara, który panował po A uguście, kiedy Herod był tetrarchą Galilei i kiedy Annasz i Kajfasz byli najwyższym i ka­ płanami, w tym roku sło w o Boga przyszło do Jana, syna Zachariasza, na pustyni229. Przybył on do krajów, które otaczały Jordan, przepowiadając i m ó­ wiąc: „N aw róćcie się, bo bliskie jest królestwo niebieskie”. A ludność ze

225 Por. Mk 6, 19. 226 To jest Filipa. 227 Por. Łk 2, 52; „postawa” - fizyczny aspekt wzrostu. 228 Por. Łk 2,41-50.

, I p dlvNDA O ŚW. JANIE CHRZCICIELU (przypisywana Sera pionowi |

w sz y stk ic h okolic Judei i Jerozolimy przychodziła do niego i przyjmowała

od niego chrzest w Jordanie wyznając [przy tym] swoje grzechy2“'. 20. W tych dniach Zbawiciel przyszedł do niego z Galilei nad Jordan , powiedział mu: „Ochrzcij Mnie” . Kiedy Jan zobaczył Boga stojącego przed 111111 i pragnącego zostać przez niego ochrzczonym, pochwycił go wielki strach; i powiedział do niego: „Ten, który przeprowadził dzieci Izraela przez Morze Czerwone i sprawił, że pili słodką wodę ze stałej skały231, stoi przed swoim sługą, który powinien przyjąć chrzest z Jego boskich rąk, i mówi « (»chrzcij M nie»!” I zaczął odwracać się od Niego. Ale [Jezus] powiedział mu: „Przestań; pow inniśm y wypełnić wszelką sprawiedliwość”232. N astępnie obydwaj weszli do wody, i święty Jan ochrzcił Go mówiąc; „C hrzczę Tego, którego Ojciec posłał, aby wypełnił wielką tajemnicę”233. Zaraz potem niebiosa się otworzyły i Duch Święty zstąpił na Niego jak gołębica23-1. I Jan w idział to z bliska; a Ojciec zawołał mówiąc; „To jest mój Syn um iłow any, Jego słuchajcie”. 1 Zbawiciel wyszedł z wody i po­ szedł na pustynię. A co się tyczy Jana, pozostał on nad Jordanem, chrzcząc wszystkich, którzy do niego przychodzili. UCIECZKA HERODIADY DO HERODA. 21. W tym czasie Herod powstał przeciw ko Filipow i, sw em u bratu, i knuł intrygi przeciwko niemu wraz z w ład cą cesarzem , m ówiąc: „Ten, którego wyznaczyłeś, aby był władcą T rachonitów 235, czyli Filip, źle rządził twoim krajem, ¡powiedział: «Nie będę płacił podatku królowi, ponieważ także ja jestem królem»”. Cesarz w padł w w ielk ą w ściekłość i rozkazał Herodowi wysiedlić go z jego kraju i skonfiskow ać w szystkie jego posiadłości i jego dom, i nie mieć żadnej litości, naw et n a d je g o duszą. Herod postąpił według rozkazu cesarza, i splą­ drow ał k rain ę sw ego brata Filipa wraz z jego domem i wszystkimi jego p osiad ło ściam i, i zakrólow ał n ad jeg o krajem. A Filip m iał żonę, zw aną Herodiadą236, która miała córkęz tego same­ go Filipa, zw a n ą A rkostiana237. Kiedy Filip stał się biedniejszy niż ktokol­ 2“'Por. Mt3, 1-6; Łk 3, 1-6; M kl,5. 211 Por. Wj 13, 17-14,31; 17, 1-7. 232 Por. Mt 3, 15. 211 Możliwe jest również tłumaczenie: „aby ustanowił wielki sakrament'-. 214 Por. Lk 3, 22; Mt 3, 14-17; Mk 1,10. 235 Tetrarcha Filip (4 przed Ch. - 34 po Ch.) rządził północną Transjordanią, obejmu-

Mcą Gaulanitydę, Auranitydę, Trachonitydę, Bataneę, Paneas i łtureę. 2)" Por. Mt 14, 3. 23’ Dalej w toku narracji córka Filipa nosi imię Uksoriana (prawdopodobny wpływ lac "xor - żona); Rkps Syr. 183 ma Orcostiriana.

RO/iY. v APOKRYFY O św. JÓZEFIE 1 0 ŚW. JANIE C H RZCirret T|

602

w iek inny, H e ro d ia d a o k r u tn ie g o zn ien a w id z iła i p o w ie d z ia ła do niego„N ie p o z o s ta n ę z to b ą d łu ż e j, a le pójdę do tw o je g o n o w e g o pana, Heroda który je s t lep s ty o d c ie b ie " . N astępnie szy b k o n ap isała do H eroda mówiąc„ H e ro d ia d a p isz e d o H e ro d a eo następuje: Teraz, k ied y m asz całą Syrię pod sw o im i rz ą d a m i i k r ó lu je s z nad całą z ie m ią , n ie przyjąłeś m nie [jesz­ cze] jak o sw ej żony. J e s te m b a r d z o piękna i lep sza od w szy stk ich kobiet Judei. M am tak że c ó rk ę ta k ą , że podobnej do niej n ie w id zia ła m w całym św ie cie co do p ię k n o ś c i i p o s ta w y . C hcę być tw o ją żon ą. Z nienaw idziłam b ard zo tw o jeg o b ra ta , ab> w zm ocnić tw oje k r ó lestw o ” . K iedy te p rz e b ie g łe s ło w a d o ta r ły do z łe g o [króla], ten u cieszy ł się z nich i naty c h m ia s t w y d a ł ro z k a z , a b y ona i jej córka z o sta ły zabrane z do­ m u Filipa Kied> F ilip z o b a c z y ł, ż e j e g o żona zo sta ła zabrana siłą od niego, g orzko zapłakał i p o w ie d z ia ł d o sw ej córki: „W takim razie, gd y twoja matka z o stała za b ra n a o d e m n ie, ty z o s ta ń ze sw o im o jc e m ” . A le cudzołożnica o d p o w ied ziała m u: ..N ie z o s ta n ę z tobą, lec z b ę d ę to w a r z y sz y ć mej matce dokąd k o lw iek się u d a ". D lateg o obie zostały w z ięte i p rzed staw ione Herodow i. k tó rem u b a rd z o się sp o d o b a ły , pon iew aż sam b y ł cu d zołożn ik iem . KNOWANIA HERODIADY. W yprawiały on e sz tu c z k i238 diab elsk iej prze­ b ieg ło ści. a zły k ró l c o d z ie n n ie ż y ł z nim i o b y d w o m a w cu d zo łó stw ie. Nie­ którzy ludzie je d n a k o p o w ie d z ie li ich historię Janow i C h rzcicielo w i w imie­ niu F ilip a, m ęża H ero d iad y . T eraz Jan był u w a ża n y p rzez w szystkich za p ro ro k a i każdy wy c h w a la ł go, g d y ż nauczał on ludzi i m ów ił: „Wydajcie ow oce n aw ró cen ia, g d y ż k a ż d e drzew'o, które n ie p rzyn osi dob rego owocu, b ędzie w y cięte i w o g ie ń wrzucone”239.

22. K iedy Jan u sły s z a ł w ie ś c i od Filipa, bardzo się z a sm u c ił nad zgubą H eroda i H ero d iad y i n a ty c h m ia s t w ysłał w ia d o m o ść d o H eroda i pow ie­ dział mu: „Jan Chrzciciel, sy n Zachariasza, nap om in a c ię 240, o Herodzie, że nie m asz praw a p o ślu b ić ż o n y tw ojego brata, g d y on j e s z c z e ż y je ”. Kiedy H erod usły szał te sło w a , bardzo się przestraszył i za n iep o k o ił; i w szedł do H erodiady i rzek ł je j: „O Herodiado, co p o czn iem y ? N a d sz ed ł koniec na­ szego g rzesznego z w ią z k u , gdyż dotarło to do w ia d o m o ści Jana Chrzcicie­ la i oto on m nie n ap o m n iał. Biada nam, p o n iew a ż n a sze grzech y bardzo się w zm ogły i d oszły do u szu proroków”.

2K Dosi. „cuda”. 239 Por. Mt 3, 8. 10. 240 Dosi. „mówi ci”.

i i FfiENDA O ŚW. JANIE CHRZCICIELU (przypisywana Serapionowi)

603

Zła k o b ieta rzek ła w ięc do niego: „Żyj długo, królu! Kim jest Jan, ten, który nosi sierść w ielb łąd zią, aby przeciw staw iać się i strofować [tak] moż­ nego m o n arch ę ja k ty? Z całą pew nością zasługuje, aby ktoś wyciągnął i w yciął m u ję z y k ” . A on jej pow iedział: „C o m ożem y zrobić? Nie możemy dźw igać n ap o m n ien ia tego w ielkiego [proroka]”. A ona odpowiedziała mu i rzekła doń: „W ezw ij go tutaj, a ja go zabiję i będziem y kontynuować nasz zw iązek w p o k o ju ” . I w ykonała przed nim sprośne akty i nieprzyzwoite sztuczki, a szatan w y p ełn ił jeg o serce przeciw św iętem u i sprawiedliwemu czło w iek o w i Jan o w i C h rzcicielow i, i rozesłał on przeciw niemu żołnierzy, którzy p o ch w y cili go i w trącili do więzienia. ROZMOWA HERODIADY I JANA. N astępnie H erodiada przywołała go z w ięzien ia p rz e d sieb ie i rzekła do niego: „Co m asz ze m ną wspólnego, o cn o tliw y czło w iek u , że chcesz oddzielić mnie od króla? Zaklinam cię na Boga tw o jeg o o jca, ab y ś mi tego w ięcej nie robił. M ówiąc wprost, jeśli zam ilk n iesz co do m n ie i nie będziesz m nie kolejny raz upominał, uwolnię c ię ż w ięzien ia i w y św iad czę ci w ielk ą przysługę” . A św ięty Jan Chrzciciel pow ied ział do n ie j: „M ó w ię ci, o Herodiado, abyś nie żyła z Herodem, pod­ czas gdy tw ój m ąż F ilip je szcze żyje” . K iedy zła kobieta usłyszała to, za­ płonęła g n iew em p rzeciw niem u i rzekła do niego: „Z pew nością umrzesz z m ojej ręki i w ło ż ę w ło sy tw ojej głow y do poduszki, na której będę kładła m ą g ło w ę z H ero d em , i p o grzebię tw oją głow ę w m iejscu, gdzie się obmy­ w am po tym , ja k z a ży ję uciechy z królem ” . W ów czas Jan jej odpowiedział: „Pan p o zw o li ci zab ić m nie, ale m ojej głow y241 nie zobaczysz. Ona zostanie po m nie i b ęd zie o g łaszać tw o ją niepraw ość i w styd całem u światu. Biada ci z p o w o d u n iesp raw ied liw eg o m ordu na m nie, poniew aż koniec twój jest blisk i” . O n a zaś rzek ła do je g o strażników : „Z abierzcie go i trzym ajcie w wię­ zieniu w k ajd an ach , a je ś li ucieknie, stracicie sw e życie” . I żołnierze za­ brali go i trzy m ali go w w ięzieniu w łańcuchach. A Herodiada próbowała nakłonić k ró la, ab y go zabił, lecz on jej powiedział: „Nie mogę zabić go w ten sposób. L udzie p o w stan ą przeciw m nie, w ygnają mnie i w niosą oskar­ żenie p rzeciw k o m n ie do cesarza, który zabierze mi m oje królestwo, takjak zabrał j e m o jem u b ratu F ilipow i” . 1 pow iedział jej [jeszcze]: „W skaż mi

241 Autor konsekwentnie używa rzeczownika „głowa" w żeńskiej formie gramatycz­ nej, co kłóci się z męskim rodzajem tego rzeczownika w językach semickich. Fakt ten do­ wodzi egipskiego pochodzenia apokryfu (gdzie rzeczownik ten jest rodzaju żeńskiego).

604_____________________ R O Z P Z .

V. A P O K R Y F Y O ŚW . J Ó Z E F IE I O ŚW . J A N IE C H R Z C IC IE L U

lep szy sp o só b , a b y z n im s k o ń c z y ć ” 242. A o n a m u o d p o w ie d z ia ła : „P o w iem ci sło w o , i je śli m n ie p o s łu c h a s z , b ę d z ie s z m i a ł m o ż liw o ś ć za b icia g o ”. I p o w ie d z ia ł d o n iej: „ P o w ie d z m i t o ” . A o n a m u r z e k ł a : „O to p o s ło w ie k ró le w sc y s ą z to b ą; w s ta ń i p rz y g o tu j im u c z tę , n a k t ó r ą z a p r o sisz w s z y s t­ kich tw o ich w y ż s z y c h u rz ę d n ik ó w . I ta k ż e tw o je u r o d z in y przypadają w tych d n iach . K ied y lu d z ie s ię ro z w e s e lą , i z a c z n ą b y ć pijani o d w in a , w y ś lę m oją c ó rk ę u b ra n ą w je j n a jp ię k n ie js z e sz a ty , a o n a z a t a ń c z y przed tobą, o królu, ze sw ą sło d k ą tw a rz ą . G d y to u c z y n i, z a p y ta j j ą m ó w ią c: «P o p ro ś m nie, o c o k o lw ie k c h c e s z » i p rz y s ię g n ij j e j n a ż y c ie im peratora, ż e d a sz je j, c z e ­ g o k o lw iek z a p ra g n ie . O n a p o p ro s i n a s tę p n ie o g ł o w ę Jana, i b ę d z ie s z m iał s p o so b n ą ch w ilę , a b y ś c ią ć je g o g ło w ę ” . u c z t a U HERODA i ŚMIERĆ JANA. 2 3 . H e r o d z o sta ł o k p io n y p r z ez ro­ z u m o w a n ie c u d z o ło ż n ic y i z a c z ą ł w y p e łn ia ć je j p r a g n ie n ia , g d y ż j ą k o ­ ch a ł z p o w o d u je j p ię k n o ś c i i d ia b e ls k ic h sz tu c z e k . W ty m sa m y m dniu p rz y g o to w a ł o n u c z tę , a w y s ła n n ic y c e s a r z a za sia d a li o b o k n ie g o . K ied y zacz ęli b y ć p ija n i, p r z e k lę ta U k s o r ia n a w e sz ła d o sa li [p r z y o zd o b io n a ] n a s z y jn ik a m i z e z ło ta i s r e b r a , p a c h n id ła m i i b iż u te rią w y s o k ie j w arto­ ści. i p rz e d s ta w iła s ię c a łe m u to w a r z y s tw u . T ań czyła z d ia b e lsk ą n a m ięt­ n o śc ią, a sz a ta n w y p e łn ił s e rc e g o ś c i z łe m i z a p a m ięta n ie m p r z ez je j n ie ­ p ra w ą p r z e b ie g ło ś ć . S p o d o b a ła s ię w s z y s t k i m , a H erod b y ł z niej dum ny i p o w ie d z ia ł: „ P ro ś m n ie o c o k o lw ie k c h c e s z , i na ż y c ie c e sa r z a T yberiusz a C e z a ra , d a m ci to , n a w e t j e ś li b ę d z ie to p o ło w a m o je g o k ró lestw a i m o ic h m a ję tn o ś c i" . A o n a p o w ie d z ia ła ta k , j a k n a u cz y ła j ą m atka: „C h cę tu m ieć g ło w ę J a n a C h r z c ic ie la n a m is i e ” . K ról bardzo p o sm u tn ia ł, lec z ze w z g lę d u na p r z y s ię g ę , k tó r ą z ło ż y ł na ż y c ie cesa rz a , p r z y z n a ł g o śc io m , że b y łb y n ie z d o ln y z ła m a ć p r z y r z e c z e n ie 243. D la te g o p o s ła ł k a ta , k tó r y w s z e d ł do w ię z ie n ia i tam o d c ią ł g ło w ę Ja n a n a m isie , d n ia d r u g ie g o m ie s ią c a w r ześn ia 244, i p r z y n ió sł j ą d o H ero­ d a, k tó ry w r ę c z y ł j ą d z ie w c z y n ie , a d z iew cz y n a w r ę c z y ła j ą sw ej m atce. T eraz , k ie d y p o s ła ń c y k r ó la i k a t przyszli do n ie g o , Jan p o w ie d z ia ł do sw y ch u c z n ió w : „ O to k ró l p o s ła ł s w y c h lud zi, aby ś c ię li m i g ło w ę . W ła­ śnie w y szli z n ie o s ło n ię ty m i m ie c z a m i245 w ic h rękach i z latarniam i, z lam -

2K Tego zdania brak w Rkps Syr. 22. -’łJ Por. Mt 14, 3-12; Mk 6 , 17-29; Łk 7, 9. 244 Rkps Syr. 183 ma: „dwudziestego dziewiątego dnia m iesiąca sierpnia” . Nie wydaje się, aby pierwsza tzy druga data miały jakieś określone historyczne znaczenie. 245 Dos), „z mieczami bez pochew”.

■ i [ ( ,F_NDA O ŚW. JA N IE C H R ZC IC IELU (przypisywana Scrapionowi)

p anu i z b r o n ią 246. To, co dzieje się w tej godzinie, wydarzy się w nocy, w k tó rej C h ry s tu s zostanie wydany. Jeśli chodzi o mnie, moja głowa zo­ stan ie śc ię ta i pokazana na m isie, ale Chrystus zostanie powieszony na k rzy żu , a b y m ó g ł oczyścić wszystkich przez Swoją czystą krew; co się ty czy m n ie , ja id ę do sw ego miejsca, lecz biada królowi, który nakazał ściąć m ą g ło w ę . W iele klęsk mu się przydarzy, a lud Izraela zostanie roz­ p ro szo n y z je g o powodu. Jeśli chodzi o was, nie bójcie się, ponieważ nikt nie b ę d z ie w s ta n ie wyrządzić wam krzywdy”. Następnie otworzy! swe usta i b ło g o s ła w ił i wychw alał Boga za Jego niepojęte dary, mówiąc: „B ło g o sła w ię C ię i uwielbiam Cię, o niewidzialny Ojcze, o widzialny Synu i o p o c ie s z a ją c y Duchu Św ięty”. KARA NA HERODZIE, HERODIADZIE I SALOME. 24. Przystąpmy teraz do o p isa n ia h isto rii g ło w y błogosławionego Jana Chrzciciela. Kiedy została ona z a n ie s io n a p rz e d Herodiadę, oczy świętego Jana były otwarte i jego uszy sły sz a ły ja k za je g o życia. Cudzołożnica mówiła więc z gniewem przed gło w ą, co n a stę p u je : „O, przeklęty, który nie wstydziłeś się patrzeć królowi w tw arz i o d p o w ia d a ć mu, wykolę ci oczy własnymi rękoma, i położę je na m isie, i w y tn ę ję z y k , który mówił królowi, że bezprawnym było dla niego p o ślu b ien ie H ero d iad y , żony swego brata. Co się zaś tyczy włosów twojej głow y i tw o jej b ro d y , wyrwę je i umieszczę pod stopami mego łoża". Po­ w ied ziała to w sz y stk o ze złośliwością i wściekłością, i wyciągnęła swąrękę, aby w ziąć g ło w ę Jana Chrzciciela, i uczynić z nią tak, jak powiedziała. Lecz n aty ch m iast p o te m głowa błogosławionego Jana zezwoliła lokom jego wło­ sów p o d n ie ś ć się z m isy, i przeleciała na środek sali biesiadnej przed króla i je g o w y s o k ic h urzędników. W tej samej chwili dach domu się otwarł i gło­ w a Ja n a u le c ia ła w powietrze. C o się za ś tyczy Herodiady, jej oczy zostały wyjęte i spadły na podło­ gę, a d ach je j p o k o ju spadł na nią i ziemia otworzyła swą paszczę, i pochło­ nęła ją [aż] do szyi, i żywa weszła w otchłań piekieł. Je śli c h o d z i o je j córkę, [ta] oszalała i połamała wszystkie naczynia uczty b iesia d n ej. W swym szaleństwie weszła do zamarzniętego stawu i tań­ czyła n a n im , a z ro z k a z u Pana lód załamał się pod nią i utonęła [aż] po szyję. N a p ró ż n o żołnierze trudzili się, aby ją wyciągnąć, ponieważ Pan nie ch ciał je j uwolnienia. Następnie ścięli jej głowę tym samym mieczem, kto-

;4“Opis męczeńskiej śmierci Jana Chrzciciela bez wątpienia nawiązuje Jo męki Chr, slusa (por. J 18 , 3). Jego śmierć bywała uważana za powód zniszczenia Jerozolimy

(Hl 6

R O Z D Z . V. A P O K RY FY O ŚW . JÓ Z E F IE I O ŚW . JA N IE C H R Z C IC IE L U

rego użyto do zabicia Jana C hrzciciela. P otem ryba w y rzu ciła ją ze stawu martwą247. Oby B óg nic m iał nad nią m iłosierdzia! W tym m om encie także Herod dostał24* n agłego udaru przed sw ym i g o ś­ ćmi. Kiedy je g o urzędnik zobaczył w szystk ie te w ie lk ie cuda, udał się szy b ­ ko do w ięzienia, w ziął ciało św iętego i dał je je g o u czn iom , którzy zabrali je do miasta Sebasty-'44, gdzie je pogrzebali w pob liżu ciała proroka E lizeusza. Jeśli chodzi o je g o g ło w ę , unosiła się ona nad Jerozolim ą i trzy lata w ołała do miasta, mów iąc: „N ie je st zgodne z praw em dla c ie b ie , H erodzie, abyś poślubił żonę tw ojego brata, gdy ten je sz c z e ży je ” . W ołała tak przez trzy lata. a następnie oddaliła na cały św iat w ołając i oznajm iając straszliw ą zbrod­ nię Heroda i powtarzając te słowa: „N ie je st zg o d n e z praw em dla ciebie, Herodzie, abyś poślubił żonę tw ojego brata, gdy ten je s z c z e ż y je ”.

II. L O S Y R E L IK W II ŚW . J A N A C H R Z C I C I E L A GRÓB W HOMS IW SEBASTE. 25. P iętn aście lat o d c h w ili, g d y [głow a]

została odcięta, przestała ona ob w ie sz c za ć i p o z o sta ła w m ie ś c ie H om s250. Wierni, którzy b y li w tym m ieście, zabrali j ą i p o c h o w a li bardzo uroczy-

:4' Por. ListHerPil wyżej: „Herodiada bowiem, moja najukochańsza córka, gdy się baw iła. wpadła do wody. która wylała poza brzegi rzeki, i szybko pogrążyła się w wodzie aż po szyję. Chwyciła ją matka za głowę, aby ją wyrwać z wody, ale w yrw ała głowę dziecku tak. że moja żona trzymała tylko głowę, podczas gdy ciało porw ała woda. Żona więc moja trzymała na kolanach jej głowę i płakała, a cały dom mój pogrążył się w niewysłowionym smutku"; zob. niżej. To opowiadanie podają: Ps. Eurippos, w: Vassiliev, Anecdoda GraecoByzantina. Mosque 1893, 4; Ps. Doroteusz. PG 92, 1073BC; A ppendix a d Chroń. Pasch., ed. Dindorf, 2. Bonn 1832, 138; Georgios Kendrenos, PG 121, 360C; N ikeforos Kallistos, PG 145,692n.; Legenda aurea 125; znajdujemy ją w dwóch epigram ach A ntologii Palatyńskiej: 7, 542 (Statilius Flaccus) i 9, 56 (Filip z Tessaloniki) oraz u Pawła Diakona, A. Riese, Anthologia Ładna. Lipsiae 1906, nr 709. por. W. Speyer, D er Tod der Salome, JAC 10 (1967) 176-180. Podobne opowiadanie w Kordianie Słow ackiego (opow iadanie Grzego­ rza). Jak więc widzimy, legenda o śmierci Salome rozwijała się w różnych czasach i w róż­ nych miejscach. 248 Dosł. „miał”. 249 Samana została przebudowana przez Heroda W ielkiego w 25 r. przed Ch. i prze­ mianowana na Sebastę, ku czci imperatora A ugusta (gr. Sebastos). Herod postaw ił w mie­ ście świątynię poświęconą Augustowi; zob. „Sebaste” w: D ictionary o f Judaism in the Bi­ blical Period, ed. J Neusner, W. S. Green, New York 1999, 564 oraz Baldi nr 297-329. 250 Muzułmański geograf Jakut (Yakut) wskazuje to m iasto jak o m iejsce spoczynku Jana Chrzciciela i twierdzi, że w czasach podboju arabskiego część kościoła Jana Chrzcicie­ la w Homs została zamieniona w meczet.

i t G t .N P A O ŚW . JA N IE C H R Z C IC IE L U (przypisyw ana Serapionowi)

^ .¡c . D tu g i c z a s p ó ź n ie j został na niej wybudowany kościół, który stoi tam d o n a s z y c h c z a s ó w . A głow a św iętego Jana Chrzciciela została pogrzebana ta m p i ę tn a ś c ie la t p o zmartwychwstaniu Chrystusa Pana i pozostaje tam aż d o n a s z y c h dn i251. C o s i ę z a ś ty c z y ciała Jana Chrzciciela, świętego, którego uroczystość d z iś o b c h o d z i m y 252, pozostaw ało ono w Sebaście, czyli w Nablus w Sama­ rii253, p r z e z czterysta lat. Następnie pogański król, którego imię brzmiało J u lia n 254, r z ą d z i ł św iatem . B ył on chrześcijaninem na początku swych rzą­ d ó w , le c z p ó ź n ie j szatan napełnił jego serce i porzucił on wiarę naszego P an a C h r y s t u s a , i c z c ił ogień. Nakazał, aby zostały zbudowane świątynie i m ie js c a k u ltu w każdym miejscu, gdzie bożki mogły być czczone, i oznaj­ m ił. ż e ta k a ś w ią t y n ia pow inna być wzniesiona w mieście Sebaście, gdzie le ż a ło c ia ło ś w ię t e g o Jana. Ludzie jednak byli niezdolni spełnić jego roz­ k a z i c z c ić b ożk i w tym m iejscu z powodu świętych ciał, które były tu po­ g rzeb an e. 26.

D la te g o z e b r a li się i poinformowali cesarza, że opóźniali się w bu­

d o w a n iu ś w ią ty ń , pon iew aż ciała św iętych ludzi tu spoczywały. On więc o d r z e k ł im : „ I d ź c i e i spalcie [św ięte ciała] w ogniu”. Pan jednak nie po­ z w o lił, a b y o g ie ń z b liż y ł się do miejsca, gdzie spoczywały trumny proro­ k ó w , le c z te n s a m og ień pochłonął w ielką liczbę pogan, którzy go rozpalili; i w ie lk ie s k a r b y z o sta ły tam odsłonięte255. Nad jedną z trumien widziano 251 O skomplikowanym problemie relikwii głowy Jana Chrzciciela por. DACL 8,1926, 2169-2171 i J. Harrison, The Head o f John the Baptist, ClassRev 30(1916) 216-219. Zosta­ ła ona przeniesiona do Konstantynopola około 390 r. przez cesarza Teodozjusza Wielkiego. 252 Tekst stanowi prawdopodobnie rodzaj homilii lub panegiryku na cześć świętego Jana Chrzciciela, wygłoszonego przez biskupa podającego się za Serapiona. 253 Wzmianki o Nablus i Samarii brak w Rkps Syr. 22; znajduje się ona jedynie w Rkps Syr. 183, gdzie wydaje się być dodatkiem włączonym do tekstu przez kopistę. Autor apokry­ fu jednak błędnie utożsamia Samarię z Nablus, usytuowanym między górami Ebal i Garizim, a założonym przez Wespazjana w 72 r. jako Flavia Neapolis. O grobie św. Jana w Sebaste nie wiadomo jeszcze w czasach Euzebiusza z Cezarei, wie o nim natomiast Hieronim, Rufin, a później Teodoret, por. DACL 8, 1926, 2167. 253 Julian Apostata był cesarzem w latach 361-363. 255 Według tradycji ciało Jana Chrzciciela zaniesione tu przez jego uczniów zostało sprofanowane za czasów Juliana Apostaty (361-363 r.): zostało ono spalone, a prochy roz­ rzucone na wietrze (Rufin, HE 2,28, PL 21,536; Teodoret, HE 3,3, PG 82,1092). Starożyt­ ny geograf arabski, Jakut, również wskazuje to miasto jako miejsce spoczynku Jana Chrzci­ ciela. W mieście powstały dwa kościoły pod imieniem Jana Chrzciciela: katedra, postawio­ na nad tradycyjnym grobem świętego (niszczona przez trzęsienia ziemi i zdewastowana w cza­ sie podboju perskiego w 614 r.), oraz kościół wybudowany w miejscu, gdzie - jak « ierzono - odnaleziona została głowa świętego.

6 0 8 ___________ ________ ROZDZ. V. APOKRYFY O ŚW. JÓZEFIE 1 O ŚW. JA N IE CHRZCICIELU

naczynie zaw ierające skórzany pas, odzienie z sierści w ielbłądziej, habit i dw a skórzane sznury. W ierni, którzy byli w tym m iejscu, natychm iast zro­ zum ieli. żc trum ny należały [jedna] do Jana C hrzciciela, a [druga] do pro­ roka Elizeusza, i zapragnęli przenieść je stam tąd, lecz ze strachu przed złym cesarzem nie byli zdolni tego uczynić. Kiedy jed n ak Bóg zniszczył go śm ier­ cią żałośniejszą niż [śm ierć] kogokolw iek innego, pobożni ludzie zebrali się tam i zanieśli dw ie trum ny do m orza, pragnąc przenieść je do A leksan­ drii, do św iętego ojca, patriarchy A tanazego256, poniew aż m ów ili: „N ie ma w tych dniach nikogo na św iccie godnego zatro szczy ć się o nie, z w yjąt­ kiem ojca A tanazego, p atriarch y A lek san d rii”. PRZEWIEZIENIE CIAŁA DO ALEKSANDRII. 27. K ied y dotarli do m orza, znaleźli łódź z d ąża ją cą do A leksandrii i um ieścili na niej trum ny. P odróżo­ w ali po m orzu i przybyli do brzegów A lek san d rii, ale p o n ie w a ż nie byli w sta n ie w y jaw ić n ikom u sw ej spraw y, g d y ż czas nie b y ł k u tem u sposob­ ny, p o sz li w p ro st do p atriarch y i zdali m u re la c ję ze w szy stk ieg o , co się w y d arzy ło , i j a k zostali poruszeni p rzez D u ch a Ś w ięteg o , ab y przyw ieźć m u trum ny. O n bardzo się nim i uradow ał i p o sz e d ł n o c ą do ło d zi w raz ze sw y m bratem , i zab rali szczątki w chustę, i n ieśli j e ze so b ą , a patriarcha u m ie ś c iłje w [p ew n y m ] m iejscu w sw oim m iesz k an iu , i n ie o z n ajm ił o tym n ik o m u . 1 ten [w ła ś n ie ] o jc ie c z a p r a g n ą ł w y b u d o w a ć k o ś c ió ł Ja n o w i C h rz c ic ie lo w i, a le n ie był w sta n ie teg o u c z y n ić z p o w o d u p ro b le m ó w po­ w o d o w a n y c h p rz e z zły ch [lu d zi]257. D lateg o też c iała p o zo stały u kryte w m ie jsc u 258, w k tó ry m o jc ie c 259 A ta­ n azy w ta je m n ic y j e zło ży ł, aż do czasu je g o śm ie rc i. P o je g o śm ie rc i je g o n a s tę p c ą z o s ta ł o jc ie c P io tr260, k tó re g o tro n z o s ta ł z a ję ty p o je g o śm ierci p r z e z o jca T y m o te u s z a 261, k tó ry w y z n a c z y ł m n ie , p o k o rn e g o [słu g ę], w a­ sz e g o o jc a S e ra p io n a 262, n a ten tron, b ez ż a d n y c h z a s łu g z m e j strony.

256 Patriarcha Aleksandrii wiatach 328-373. Mnisi mieli uratować szczątki relikwii Jana od profanacji i przewieźć do Aleksandrii; złożono je następnie w kościele zbudowa­ nym przez Teofila na miejscu Serapeionu, por. DACL 8, 2168. 257 Być może autor ma na myśli arian. 258 Dos), „w fontannie”; być może idzie o źródło chrzcielne. 259 Tytuł „abba” odnoszący się do sławnych mnichów; czyżby więc tekst pochodził z kręgów monastycznych? 260 Następca Atanazego w latach 373-380. 261 Następca Piotra II (i jego brat) w latach 380-385. 242 Z pewnością nie idzie o Serapiona z Thmuis, por. SWP354n., biskupa miasta w delcie Nilu, ustanowionego w 339 r.

i L E G E N D A O ŚW. JA N IE C H RZC IC IELU (przypisywana Scrapionowi)

KOŚCIÓŁ ŚW. JANA W ALEKSANDRII. 27. Po jego śmierci, jego następcą został o jc ie c T e o fil2'’3, który teraz zasiada na [patriarszym] tronie. W jego czasie la sk a B o ż a wzrosła i wiara została umocniona przez pobożnego Teod o z ju sz a 244, a B ó g złączył cesarza i patriarchą wiązami miłości. Ten pierw ­ szy o tw o rz y ł n a oścież świątynie, w których były bogactwa, a w szczegól­ ności w ie lk ą świątynią w Aleksandrii, w której była wielka ilość złota i sre­ bra. 1 p o b o ż n y Teodozjusz uczcił Patriarchą, uczynił go zarządcą wszyst­ kich ty ch sk a rb ó w , i powiedział mu: „O, ojcze Teofilu, weź je i wzbogać nim i k o śc io ły [począw szy] od tego miasta [aż] do Asuanu263, dla chwały B oga i je g o ś w ią ty c h ” . Po tym zaczął budować kościoły. Pierwszy kościół, k tóry m ia ł b y ć zbudowany, byl pod imieniem świątego Jana Chrzciciela w w ie lk im m ieście Aleksandrii. Przyozdobił go i uczynił wielkim kościo­ łem i z a p ra g n ą ł um ieścić w nim ciało świątego Jana Chrzciciela. Kiedy cał­ k o w icie g o ukończył, m yślał o poświęceniu go, i natychmiast posłał po w szy stk ich biskupów pod jego jurysdykcją, aby [ich] zgromadzić celem p o św ię c e n ia kościoła.

Zaproszenie zostało wysłane także do mojej uniżoności. i przybyłem w raz z r e s z tą biskupów do papieża264, ojca Teofila Aleksandryjskiego. Kie­ dy d o w ie d z ia ł się, że w szyscy biskupi zbliżają się do miasta Aleksandrii, u cieszy ł s ię nami jak ktoś, kto znalazł wielką zdobycz267. Wyszedł nam n ap rzeciw , odprowadzany przez całe [duchowieństwo], które było w mie­ ście. W e s z liśm y do miasta i pozostaliśmy z nim kilka dni. Potem zaczął k o n se k ro w ać kościół i wziął nas, i pokazał go nam, a my znaleźliśmy w nim w sp a n ia łe budow le, a on rzeki do nas: „O, moje dzieci, to jest miejsce wy­ z n acz o n e na [ten] cel przez Atanazego, którego czas nie oszczędził". 1 oj­ ciec T eo fil d o d a ł: „Chodziłem z nim, gdy byłem zwykłym akolitą, w tym czasie s łu ż ą c mu. A kiedy przyszedł do tego miejsca, rzekł mi: « 0 , mój sy nu , T e o filu , jeśli znajdziesz sposobność, wybuduj w tym miejscu kościół św ię tem u Janowi Chrzcicielowi i złóż w nim jego kości». I po tym. jak wy­ b u d o w ałem to m iejsce, przypomniałem sobie słowa męża Bożego, ojca Ata­ n azeg o , zw łaszcza kiedy uświadomiłem sobie, że mój ojciec [Atanazy] byl ja k p ro ro k Dawid, który chciał wybudować dom Bogu, ale bez powodze­ 1 Byl on patriarchą Aleksandrii w latach 385-412. ;m Cesarz rzymski Teodozjusz Wielki (f 395 r.). 2MMiasto w górnym Egipcie, stolica prowincji Nubia, do której należała także Elefan-

tyna. M Termin „papież” jest używany przez patriarchów Aleksandrii. Por. Ps 118, 162.

610

ROZDZ. V. APOKRYFY O ŚW. JÓ ZE FIE 1 O ŚW. JA N IE CH RZCICIELU

nia, z p o w o d u w ojen, którym i był c ią g le p o c h ło n ię ty , i B ó g mu powiedział: «N ie ty w y b u d u jesz m i d o m , ale ten , k tó ry w y jd z ie z tw o ic h lędźw i, wybu­ duje go dla m n ie» 3'’8; a byt to S alo m o n . O d k ie d y s k o ń c z y łe m w ojny prze­ ciw ko poganom , u zn ałem się za g o d n eg o w y b u d o w a n ia te g o kościoła, któ­ ry je s t pod im ieniem św ię teg o Ja n a C h rz c ic ie la , g w ia z d y porannej”269. K iedv nadszedł drugi dzień m ie sią c a c z e rw c a , z a b r a ł nas do miejsca, gdzie było złożone ciało , a m y nic zn a liś m y d o k ła d n e g o [położenia] miej­ sca; lecz po o d m ó w ien iu m odlitw n o c n y c h , B ó g m u j e pokazał. A kiedy w y jął j e 3’0 na zew n ątrz,-zw o łał w sz y stk ic h m ie s z k a ń c ó w miasta, a oni ze­ brali się przy nim z w ielo m a latarn iam i i la m p a m i, tak że noc zajaśniała jak dzień. P ozw olił bisk u p o m w ynieść tru m n ę n a ich g ło w a c h , a patriarcha po­ stępow ał przed nim i, i diakoni śpiew ali z m a je s ta te m i splendorem, aż przy­ nieśliśm y tru m n ę do kościoła w w ie lk im uniesieniu. K iedy w eszliśm y do kościoła, p atriarch a przytrzym ał tru m n ę , o b ją ł j ą i zezw olił, aby w szyscy ludzie byli pobłogosław ieni przez św ię te c ia ło , które następnie złożył w e­ w nątrz ko ścio ła na sedilium w rogu o łtarza. Następnie przygotow ał się do pośw ięcenia kościoła w tym dniu i o d p raw iliśm y M szę, a każdy z nas przyjął sakram ent z rąk patriarchy. A był to dru g i dzień m iesiąca Baouna271. Po tym P atriarcha po żeg n ał nas i o p u ś c iliś m y m ia s to powracając każ­ dy z nas do w łasnego kraju w po k o ju B o ż y m . A m e n . A ciało św iętego Jana C h rzciciela spraw iało cuda, n iezw y k łe d z ie ła i c u d o w n e uzdrowienia wśród ludu Pana Je zu sa C hrystusa. C u d a [o k tó ry c h wspom nim y] dadzą temu św iadectw o. U w ielbienie, chw ała i p otęga s ą n a le ż n e T o b ie , o Ojcze, Synu i Duchu Święty, K tóryś je s t jed en w n atu rze, te ra z , z a w s z e i na w ieki wieków.

268 Por. 1 Km 28, 3. 6; 2 Sm 7, 13; 1 Kri 5, 3. 2MPor. Syr 50, 6; Hi 38, 32; 2 P 1, 19;A p2, 28; 22, 16. 270 Tzn. ciało Jana Chrzciciela. -7I Czyli dzień 27 maja. W koptyjskim menologium święto znalezienia kości Jana Chrzci­ ciela przypada 27 maja. Rufin (HE II, 28), Teodoret (HE 3, 3) i Teofanes (Chronographia 1, 117, wyd. Classen) potwierdzają, że Kościół w Aleksandrii został wybudowany w celu złożenia w nim relikwii świętego przysłanych z Sebasty. Rkps Syr. 183 mówi o sierpniu.

r n t - ^ n A O ŚW- JA N IE C H R Z C IC IE L U (przypisyw ana Serapionowi)

___________ g j |

III. C U D A ŚW. JANA CHRZCICIELA 29 . W im ię B oga, jed n eg o w naturze i trojakiego w osobach i atrybu-

tach, Przez Pom oc ' o b ecn o ść Bożą, opowiem y cuda Poprzednika, święteo J a n a C hrzciciela, które B óg zdziałał przez niego w dniu konsekracji jego k o ś c io ła . N iech je g o w staw iennictw o będzie z nami. Amen. CUD PIERW SZY. B yła w m ieście dziewczyna z szanowanej rodziny, któ­ rej b ó le p o rod o w e utrzy m y w ały się przez trzy dni, lecz nie mogła urodzić s w e g o d z i e c k a ; a b yło to je j pierw sze dziecko. Położne, które były obecne, p o w ie d z ia ły do jej rodziców ; „D ziecko zmarło w jej łonie, a i ona nie może p r z e ż y ć ” . W szyscy zaczęli nad nią płakać, gdyż darzyli ją wielką miłością. Kiedy m ężczyźni, któ rzy nieśli ciało Jana Chrzciciela do kościoła przecho­ d z ili obok d om u d ziew czy n y śpiew ając, ona zapytała swych rodziców: „Co to z a g ło sy ?” O ni je j odpow iedzieli: „Pewien chrześcijanin został umęczo­ n y d la im ie n i a Je zu sa C h ry stu sa i chrześcijanie niosą jego ciało, i obchod z ą j e g o św ięto ” . A d ziew czy n a i je j rodzice byli poganami. I powiedziała ona do nich: „Zanieście m nie do okna, abym m ogła zobaczyć ciało. I czterech usługują­ cych uniosło j ą i zan ieśli do m iejsca, do którego pragnęła [się dostać], Kie­ dy spojrzała w dół, zob aczy ła p odniosłą i nie do opisania uroczystość i wy­ krzyknęła głośno: „O , m ój Panie, Jezu Chryste, dla którego świętego imie­ nia ten czło w iek zo stał um ęczony, wyzwól mnie z tej mojej słabości przez w staw iennictw o teg o św iętego człow ieka, aby wszyscy mogli poznać, że Ty, Jezu C hryste, je s te ś jed y n y m Bogiem ” . Kiedy ona wypowiadała te sło­ wa, dziecko, które było w jej łonie wyszło [z niego], podczas gdy ją prze­ noszono. I stw ierd zo n o , że [chłopiec] żyje. Ludzie się zdumiewali i wołali m ówiąc: „Jezu s C h ry stu s, B óg tego m ęczennika, jest jedynym Bogiem”. I w szyscy z nich u w ierzy li, i dali niem ow lęciu imię Jan, i przyjęli chrzest w kościele Jan a C hrzciciela, i pozostali chrześcijanami aż do dnia, w któ­ rym zm arli w p o k o ju Pańskim . Amen. CUD DRUGI. B o g aty urzędnik m iejski miał córkę zaręczoną2’2 z [pew­ nym] m ężczyzną. P rzy g o to w an o dla niej huczne wesele, gdyż była bardzo bogata. W nocy, w której je j m ąż m iał być z nią, święty Jan, sługa Pana Jezusa C h ry stu sa, o b jaw ił się jej w w ielkiej chwale, a ona bardzo się prze­ straszyła, lecz on rzek ł do n ie j: „C zy wiesz, kim jestem ?” A ona odpowie-

12 Dosi. „przypisaną”.

Apoluyfy (. 1, cz. 2 . 5

6 1 2__________________ R O ZDZ. V. A PO K R Y FY O ŚW. JÓ Z E F IE 1 O ŚW. JANIE CHRZCICIELU

d z ia ła : „ N ie , m ó j p a n ie ” . 1 o n rz e k ł d o n ie j: „ J e s te m J a n e m C hrzcicielem , p o p rz e d n ik ie m C h ry stu s a . K ie d y ju tr o w s ta n ie s z , id ź d o m e g o kościoła i w eź z n a k i o b fito ś ć tw o je g o z b a w ie n ia z te g o , c o z o b a c z y s z n a m oim grobie, g d z ie s p o c z y w a m o je c ia ło ” . 1 z n ik n ą ł je j z o c z u . A o n a p o w s ta ła w n o c y i p o s z ła , i s ie d z ia ła o b o k drzwi k ościoła aż do ra n a . K ie d y d rz w i k o ś c io ła z o s ta ły o tw a r te , ona p osp ieszyła się i w eszła, i p o s z ła d o m ie js c a , w k tó ry m z ło ż o n a b y ła tr u m n a . N atychm iast dostrze­ g ła n a g r o b ie ś w ię te g o Ja n a C h r z c ic ie la c z ę ś ć płaszcza, pas ze skóry i w e­ lon. K ie d y j e z o b a c z y ła , z d u m ia ła s ię i p o w ie d z ia ła : „To ubranie nie jest [ p rz e z n a c z o n e ] n a św ia to w e ż y c ie ” , i to j ą u p e w n iło , ż e B ó g chce, aby po­ z o s ta ła d z ie w ic ą . N a ty c h m ia s t z rz u c iła z s ie b ie je sz c z e w k o ście le złotą o d z ie ż , k tó r ą n o s iła , i u b ra ła to , c o z o b a c z y ła na g r o b ie i w y szła uw ielbia­ ją c B o g a i J e g o św ię te g o , J a n a C h r z c ic ie la , i pozostała d z iew ic ą aż do dnia sw ej ś m ie rc i, p rz e z w s ta w ie n n ic tw o J a n a C h r z c ic ie la . N ie ch je g o w staw ien­ n ic tw o b ę d z ie z n a m i. A m e n . CUD TRZECI. B ył w m ieście kaleka, który c z c ił bożki. W sz y sc y g o zna­ li, dzieci i dorośli. Kiedy chodził, ciągnął sw e stopy po ziem i i zaw ijał je szczelnie w kawałek skóry, aby nie drgały. Siadał każdego dnia przy drzwiach kościoła, aby otrzymywać jałm użnę od w chod zących . P ew n ego dnia odw a­ żył się w ejść do kościoła, aby p ołożyć na sw e stopy olej z lam py m ęczen ni­

ka Jana C hrzciciela. W tym celu polu zow ał skórę, która była zaciśnięta na je g o stopach, i nam aściłje olejem z lampy. N atychm iast je g o k oń czyny stały się silne. K iedy zauw ażył cud, podniósł się i krzyczał, m ów iąc: „B óg Jana Chrzciciela jest jedynym prawdziwym B o g iem ” . N astęp nie przyjął chrzest i został chrześcijaninem aż do dnia, w którym umarł w pokoju Pańskim. Am en. CUD CZWARTY. Była w m ieście kobieta dotknięta przez pu ch lin ę w od ­

ną i jej ciało całe było obrzmiałe. B yła ona bardzo bogata, ale żaden lekarz nie był w stanie jej pom óc. Wstała i poszła do k ościoła św ięteg o Jana Chrzci­ ciela i została nam aszczona olejem z lampy, która p łon ie przed ciałem św ię­ tego w sanktuarium; i zasnęła tam. K iedy spała, jej ciało z ostało rozdarte i cała cuchnąca ropa w yszła z niego, a ona zbudziła się ze snu zdrowa i czując się dobrze. 1 poszła do dom u uw ielbiając B oga, któremu niech będzie w ie cz ­ na chwała. Am en. CUD PIĄTY. B yło w m ieście dw óch n iew id om ych , którzy byli przyja­ ciółm i i jedli w spólnie [dzięki] tej samej jałm u żn ie. P rzyszli oni do k o ścio ­ ła św iętego Jana C hrzciciela i nam aścili sw e o c z y olejem z lam py, która płon ie nad ciałem św iętego. O czy jed n ego z nich przejrzały, ale drugiego -

2 L E G E N D Y O ŚW . J A N I E C H R Z C I C I E L U (Przypisyw an a S crapionowi)

Tlie. Ten ostatni byl przygnębiony, wstał i wyznał Bogu, mówiąc: ..O, mój Panie Jezu, miej litość nad słabością mojej wiary i daj światło moim oczom, jak dałeś tem u m ojem u przyjacielowi, ponieważ do Ciebie należy moc, chw ała i cześć na wieki wieków273. Amen” . Odmówił tę modlitwę Panu przed grobem błogosław ionego świętego Jana Chrzciciela i natychmiast przejrzał; i on, i w szyscy św iadkowie uwielbiali Boga. C hw ała, m oc i m ajestat niech będzie Ojcu, Synowi i Duchowi Święte­ m u, który jest w spółistotny, jeden Bóg, teraz, zawsze i na wieki wieków. Amen.

173 Por. Ap 19, 1.

Rozdział VI A PO K R Y FY O M ĘCE I ZM ARTW YCHW STANIU

1. Ew angelia Piotra (s. 616). 2. Cykl Piłata: A. Wstęp (s. 624); a. Cykl Piłata (s. 624); b. Dramatis personae (s. 626); c. R aport P iłata (s. 632); B. Ewangelia N ikodem a (s. 633); C. Utwory uzupełniające Cykl Piłata: a. Wyroki na Jezusa (s. 671); b. Raport Piłata i Wydanie Piłata (s. 675); c. List Tyberiusza do Piłata (s. 681); d. Śmierć Piłata (s. 684); e. Korespondencja Piłata i Heroda (s. 687); f. L ist Piłata do Tybe­ riusza (s. 691); g. Zemsta Zbawiciela (s. 692); h. Uzdrowienie Tyberiusza (s. 704); i. M ęczeństwo Piłata (s. 712); j . Opowiadanie Józefa z Arym atei (s. 739); k. Opowiadanie Kwadratusa (s. 747); 1. Raport Ursyniusza (s. 751). 3. Utwory związane z Bartłomiejem: a. Postać Bartłomieja w apokryfach (s. 753); b. Zapytania Bartłomieja (s. 755); c. Księga o Zmartwychwstaniu Je­ zusa p rzez Bartłomieja (s. 775).

U tw ory zaw arte w tym rozdziale, mniej lub bardziej zw iązane z tem atyką męki P ańskiej, zostały podzielone na trzy zasadniczo różniące się od siebie grupy. Tzw. E w angelia P iotra, fragm ent jakiegoś utworu apokryficznego typu E w an­ gelii, pochodzi z II w ieku, a więc przenosi nas w najstarsze czasy chrześcijaństw a i je st utw orem bardzo bogatym pod w zględem teologicznym . Cykl Piłata zaw iera zbiór zazwyczaj bardzo popularnych utworów, bardzo od siebie różnych, które łączy osoba Piłata. M ożna go podzielić na dwie grupy: E w an­ gelię N ikodem a w raz ze Zstąpieniem do otchłani oraz inne utwory tego cyklu. Trak­ tują one o wydarzeniach i osobach związanych z m ęką Jezusa i o ich dalszych, za­ zwyczaj bardzo tragicznych losach. Tematem tych utworów jest również kara Boża, która spotkała osoby odpowiedzialne za m ękę Chrystusa. Utwory te są zazwyczaj młodsze, często średniowieczne: najstarsza - Ewangelia Nikodema - sięga prawdo­ podobnie IV-V w.; wszystkie raporty czy listy Piłata opierają się wprawdzie na starej tradycji listu-raportu Piłata, lecz są utworami młodszymi. O ile, jak się wydaje. Ewan­ gelia Piotra nie cieszyła się szczególną popularnością, o tyle utwory tej ostatniej grupy, bardzo popularne, odegrały zasadniczą rolę w tworzeniu się różnych dziedzin kultury chrześcijańskiej: w ywarły wpływ zarówno na literaturę, jak i na sztukę.

6 16

ROZDZ. VI. APOKRYFY O MĘCE 1 ZMARTWYCHWSTANIU

W końcu dwa ostatnie utwory związane z apostołem Bartłomiejem należą do tych apokryfów, które dość trudno zaklasyfikować w klasycznym podziale apokry­ fów i nie zaw sze wiem y, czy należy je zaliczać do gatunku apokalips czy Ewangelii, jako że elem ent typowo narratywny jest w nich dość ograniczony. Również ich zwią­ zek z mąką Pańską jest dość luźny; umieszczam y je tu w związku z opisem męki i zstąpienia do Otchłani. B yły to utwory raczej mniej znane i popularne.

1. Ewangelia Piotra (EwPt)1 (p r z ek ła d i o p r a c o w a n ie ks. M arek S ta r o w ie y sk i) E w angelia P iotra do XIX w. była znana w yłącznie ze św iadectwa O rygenesa 2 i Euzebiusza z Cezarei 5 oraz Filipa z Sydy4. W 1886 roku S. Grebaut w czasie kam­ O bszem y kom entarz do EwPt por. ANT 409-419. 2 K om entarz do Ew angelii według M ateusza 10, 17: „N iektórzy idąc za przekazem

E w angelii zatytułow anej według Piotra lub na podstawie Księgi Jakuba utrzym ują, że bra­ cia Jezusa są synam i Józefa z pierwszej żony, ja k ą miat przed M aryją” , tł. K. Augustyniak, Z rM T 10, 6 ln . W spom niana tu Księga Jakuba to ProtEwJk. 5 „Prócz tego istnieje rozpraw a [Serapiona] O tak zw anej E w angelii Piotra w celu odparcia zaw artych w niej szczegółów nieprawdziwych, poniew aż niektórzy w ierni z K o­ ścioła w Rhessos z pow odu tej właśnie Ewangelii popadli w fałszywe nauki. Dobrze będzie przytoczyć niektóre uryw ki z tego pisma, gdzie Serapion w ypow iada swe zdanie o tej księ­ dze. Pisze tak: «O tóż my, bracia, uznajem y Piotra i innych Apostołów, tak samo ja k Chry­ stusa, ale m am y tyle rozum u, by odrzucić pisma kłam liwe noszące ich imiona, bo wiemy, żeśm y nic podobnego nie przejęli. Gdym był u was, sądziłem , że wszyscy jesteście przyw ią­ zani do praw dziw ej wiary. Przeto nie znając przedłożonej przez nich Ewangelii, zwanej Piotra im ieniem , pow iedziałem : ‘Jeśli tak się zdaje, to tylko jest przyczyną m ałoduszności w aszej, tedy j ą czytajcie'. Lecz teraz, gdy się dow iedziałem , z tego, co mi m ówiono, że um ysł ich ukryw ał podstępne herezje, spiesznie do w as powrócę; a zatem, bracia, rychło m nie oczekujcie. My zaś, bracia, wiemy, jak ą herezję szerzył M arcjon, ja k z samym sobą staw ał w sprzeczności i sam nie wiedział, co mówił, o czym przekonacie się z tego, co wam pisałem . O tóż zdołaliśm y się postarać o tę Ewangelię u innych ludzi, którzy się n ią posługi­ wali, a m ianow icie u następców tych, którzy j ą pierwsi wprowadzili, a których zwiem y doketam i; w iększa część bowiem ich zapatrywań z tej właśnie płynie szkoły. Przeczytaliśm y ją i znaleźliśm y, że po większej części je s t zgodna z praw dziw ą nauką Zbawiciela, lecz niektó­ re szczegóły od niej odbiegają i te wam przedłożyliśm y»" (HE 6 , 12, 2-6, tł. A. Lisiecki, PO K 3, 265). „Piotra zaś imieniem nazwane D zieje oraz jego imię nosząca Ewangelia, tu­ dzież tak zwane K azanie i Apokalipsa jego, nie zostały z całą pewnością, jak wiemy, prze­ kazane wśród pism, katolickich, bo żaden z pisarzy kościelnych, ani dawniejszych, ani współ­ czesnych, nie posługiw ał się zaw artym i w nich dow odam i” (HE, 3, 31, POK 3, 92n.). Por. E. Junod, E usèbe Césarêe, Sérapion d'Antioche et l'Evangile de Pierre, Ri vista di storia e letteratura religiosa, 24( 1988) 3-16. “ Por. E w H br 31.

I f jy.ĄHGEUA PIOTRA

^ 17

w Achmin odkrył fragment papirusu, który został zidentyfi­ Fragment obejmuje opis wydarzeń od końca procesu przed P i ł a t e m d o p o c z ą tk u objawień w Galilei. Jest możliwe, że ponadto papirusy z Oksyrh y n ch o s 2 9 4 9 i 4009 zawierają fragmenty tej Ewangelii. Ostatnio wysunięto hipo­ tezę. że L o g io n F re er5 i P.Egerton6 stanowią fragmenty EwPt. W każdym razie przy­ p u sz cza się, że E w P t stanowiła utwór obejmujący całe życie Pana Jezusa, jak widać / z a c y to w a n e g o w przypisie cytatu Orygenesa. E w P t powstała w j. greckim, przed rokiem 200, w środowisku judeochrześcijań sk im , prawdopodobnie w Syrii. Tekst był znany i cytowany stosunkowo często o d c z a s ó w O rygenesa ( t 256). Znali ją i używali jej manichejczycy. A u to r E w P t mówi o sobie w pierwszej osobie, podaje się więc za św. Piotra A postoła. T ek st je s t zbliżony do Ewangelii św. Mateusza, choć zawiera dość znaczne r ó ż n i c e , z w ła s z c z a w szczegółach. Powstaje więc pytanie, czy EwPt opiera się na t r a d y c j i E w a n g e lii kanonicznych czy na innej. Ostatecznej odpowiedzi na to pyta­ nie m e d a się , ja k n a razie, udzielić. Je st o n a bogata pod względem teologicznym: zawiera liczne odniesienia do ST, p o d k re śla w ypełnienie się proroctw mesjańskich na Chrystusie, nazywanym „P a n e m " (gr. K yrios). Utwór jest skierowany do Żydów, choć zawiera liczne ele­ m enty antyżydow skie, zaznaczone w komentarzu. EwPt podkreśla bardzo mocno realn o ść zmartwychwstania, które wydarzyło się na oczach całego tłumu w sposób w ręcz sp ek tak u larn y . Tendencje teologiczne są raczej ortodoksyjne, choć znać wpływ g n o sty c y z m u i judaizmu, natomiast należy wykluczyć doketyzm, o który posądza­

p a n ii w y k o p a lis k o w e j k o w a n y ja k o E w P t.

n o utw ór.

F.wPt przełożono na podstawie wydania M. G. Mara. SĄD PIŁATA [ZAKOŃCZENIE] 1. 1. [ ...] ale nikt z Żydów nie umył rąk': a n i H e r o d , a n i n i k t sp ośród Jego sędziów. A gdy nie chcieli umyć, powstał P iła t. 2 . 1 w t e d y król H erod 8 nakazał wyprowadzić 9 Pana, mówiąc im: „Co w a n t k a z a ł e m , b y ś c ie u czy n ili, uczyńcie Mu”10. JÓZEF, HEROD I PIŁAT. 2. 3. B ył tam Józef", przyjaciel Piłata i Pana.

I w id zą c, że zam ierza ją G o ukrzyżow ać, poszedł do Piłata i prosił o ciało

' Por. r. II, B, 2, 2. 6 Por. r. II, B, 5, 6 .

' Por Mt 27, 24. Wg Pwt 21,6-8 sędziowie powinni umyć ręce. 'P o r. Mk 6 , 14; Mt 14,9. ‘ Być może jest tu nawiązanie do Kpł 16,8. 10, gdzie jest mowa o koźle ofiarnym. '“ Por. J 2, 6 ; 1 3 ,27; Lk 23, 11. " Por. Mt 27, 57, par.

6 1 8 _________

R O Z D Z . V I. a p o k r y f y o m ę c e

i

z m a r t w y c h w s t a n iu

Pana z m y ślą o p ogrzeb ie 12. 4 . 1 Piłat, postaw szy do H eroda13, prosił go o cia­ ło. 5 . 1 rzekł Herod: „B racie P iła c ie 14, je ślib y naw et nikt nie pop rosił o nie, m y sam i p ogrzeb alib yśm y G o, p o n iew a ż rozp oczn ie się dzień Szab atu 15, a nap isan o w P ra w ie 14: „S ło ń ce n iech nie zach odzi nad tym , na kim w y k o ­ nan o w yrok śm ierci” '7. I w yd ał G o 18 lud ow i w przeddzień P rzaśn ik ów 19, ich św ięta. ZNIEWAGI ZE STRONY ŻYDÓW . 3. 6 . C i zaś w z ię li Pana30, pop ych ali

G o b ie g n ą c 21 i m ó w ili: „ P o w le c z e m y Syn a B o ż e g o , g d y ż m am y G o w na­ szej m o c y ”22. 7. 1 p r z y o b lek li G o w purpurę23, i p o sa d z ili G o na tronie są d o w y m 24, m ó w ią c: „S ą d ź sp ra w ie d liw ie 25, królu Izraela”26. 8 . A ktoś z nich , w z ią w s z y w ie n ie c z c ie m i w dożył g o na g ło w ę Pana27. 9. A je d n i z b ęd ą cy ch tam p lu li M u w tw arz28, drudzy p o lic z k o w a li G o 29, inni j e s z ­ c z e k łu li G o trzcin ą30, a niektórzy b ic zo w a li G o 3' m ów iąc: „Taką c z c ią u c z c ijm y S yn a B o ż e g o ”32.

l: Mt 27. 58. par. Biorąc pod uwagę P.Oxy. 2949 tekst prawdopodobnie brzmiał: „wie­ dząc, że Herod nakazał, by Go ukrzyżowano". 13 Por. Łk 23. 6-16. 14 Por. Łk 23, 12; Dz 4, 27; Ps 2, ln. 15 Por. Łk 23, 54. 16 Por. J 8 , 17. 17 Por. 15,22; Pwt 21, 23; Joz 8 , 29; 10, 27; J 19,31. 18 Por. Mt 27, 26, par. 15 Por. Mt 26, 17-19, par. Chrystus nie spożywa wieczerzy paschalnej, ale sam staje się barankiem paschalnym. 30 Por. Mt 27,27; Mk 15, 16;J 19, 16. Piętrzenie tytułów mesjańskich: Pan, Syn Boży (w. 6 ), Sędzia (w. 7), Król (w. 7). 21 Aluzja do Iz 59, 7: Żydzi biegną, by zabić Mesjasza. 22 Por. J 19, lOn. 23 Por. Mt 27, 28; Mk 15, 17; J 19, 2. 24 Por. w innym kontekście: J 19, 13; Mt23, 2. 23 Por. Iz 58, 2. 24 Por. Mt 27, 42; Mk 15, 32; J 1, 49; 12, 13. 27 Por. Mt 27, 29, par. -* Por. Mt 26, 67; 27, 30; Mk 14, 65;15, 19. Nawiązanie do proroctw mesjańskich: Iz 50, 6 i Za 12, 10. 29 Por. M t 26, 67; Mk 14, 65; i 18,22; 19, 3. ,,J Por. Mt 27,30; Mk 15, 19. Zastąpiono tu słowo „bić” na „kłuć” dla podkreślenia roli ofiarnego kozła. 31 Por. J 19, 7; Mt 27, 26; Mk 15, 15. 32 Por. Mt 27, 9.

EWAN G E L IA

p io t r a

U K R Z Y Ż O W A N IE I Ś M IE R Ć JE Z U S A .

619

4.

1 0 .1

przyprowadzili dwu z ł o c z y ń ­

i ukrzyżow ali pomiędzy nimi Pana34. On zaś milczał”, jakby nie do­ z n a w a ł żad n eg o b ólu“ . 11. A gdy podnieśli krzyż31, umieścili napis: „Ten j e s t królem Izraela”38. 12.1 położywszy szaty przed Nim podzielili je i rzu­ cili o nie losy39. 3. A jeden spośród owych złorzeczył im® mówiąc: „To, co n l y znosim y, cierp im y za nasze niegodziwości, ale ten, który stał się zbaw­ cą ludzi, có ż w am uczynił złego?”41. 14. 1 oburzywszy się przeciw Niemu z a k a z a l i łam ać M u nogi42, aby umarł w cierpieniach. 5.15. Było południe, a ciem ność zap ad ła n ad całą Judeą43. 1 zlękli się, i zaniepokoili, aby słońce nic zaszło, p o n iew aż jeszcze żył; a stoi napisane dla nich44: „Słońce niech n i e zachodzi nad tym , n a kim wykonano wyrok śmierci”45. 16.1 jeden z nich pow iedział: „Dajcie M u pić żółci z octem”46. 1 zamieszawszy dali Mu pić. c ó w 3',

1 7 .1

wypełnili wszystko47, i zgromadzili na swe głowy grzechy48. 18. Przy­

chodzili liczn i z łuczywami, bo myśleli, że już zapadła noc, a niektórzy się w y w racali49. 19. A Pan zawołał mówiąc: „Mocy moja, mocy moja, opuści­ ł a ś m n ie”50, i został wzięty [do nieba]51. 2 0 . I w tej samej chwili rozdarła s ię na d w o je zasłona świątyni jerozolimskiej52. 33 Por. L k 23, 32. W tekście opuszczono opis drogi krzyżowej. 14 Por. Mt 27, 38, par. 33 Por Mk 14, 61; 15, 5; Mt 26, 63; lz 53,7; Łk 23,9; J 19,9. 36 Można dać dwie interpretacje tego stwierdzenia: dokecką - Chrystus w ogóle nie

cierpiał i ascetyczną- Chrystus znosi! cierpliwie mękę. Ponieważ na podstawie w. 21 pierwszą należy odrzucić, pozostaje druga potwierdzona przez Iz 53,3-7 i milczenie męczenników. 37 Por. J 12, 32. 38 Mt 27, 37; Mt 15, 26; Łk 23, 38; 3 19,19. 39 Por. J 19,23n.; Ps22[21], 19; M t27,35, par. Nie żołnierze, ale Żydzi rzucają losy znowu element antyżydowski. 40 Wg Łk 23, 39-43 łotr złorzeczy Chrystusowi, a nie, jak tu Żydom. 41 Por. Lk 23, 39-41. 43 To jest Chrystusowi. Por. J 19, 31-33 oraz Lb 9,12; Wj 12,46; Ps 34[33], 21. Chrysiiis jak, baranek paschalny nie może mieć połamanych kości. 43 Por. Mt 27, 45, par.; Am 8, 9; Jr 15, 9. Ciemności nie zapadły nad całą ziemia, kolejny element antyżydowski "P o r. 18, 17. 45 Pwt 21, 23. Por. Joz 8, 29; J 19, 31. 46 Por. Ps 69[68], 22; Mt 27, 34. 48, par. 47 Por. J 19,28. 48 Por. Rdz 15, 16; Dn 8 , 23; Ps 69[68], 27n.; Mt 23, 32; 1 Tes 2.16. 49 Por. J 18, 3-7. Wywracanie się jest prawdopodobnie aluzją do Pwt 28. 28n. 50 Por. Ps 21, 2; 30, 6 , 16; Mt 27, 46. 50, par. Zwrot być może mający zabarwienie gnostyckie. 51 Por. Mk 16, 19; Łk 23, 46; 9, 51; Dz 1,2. U. 53 Por. Mt 27, 51, par.

ROZDZ. VI. A PO K R Y FY O M Ę C E I ZMARTWYCHWSTAN1U

ZŁOŻENIE DO g r o b u . 6 .2 1 . Wtedy wyrwali gw oździe z rąk Pana53 i zło­ ż y li G o na z ie m i. A cała z iem ia zadrżała i p o w sta ł w ie lk i strach54. 22. W tedy zabłysło słońce była to godzina dziew iąta55. 23. U cieszyli się Żydzi i oddali Józefow i Jego ciało, aby je pogrzebał56, poniew aż wiedział, jak w iele dobrego uczynił był On5'. 24. On w ziąw szy Pana obm ył Go, ow i­ nął w prześcieradło i złożył do w łasnego grobu 58 zw anego ogrodem 59 Józe­ fa. 7. 25. Wtedy Żydzi: starsi i kapłani w idząc, jak w ielk ą szkodę uczynili samym sobie, poczęli bić się w piersi 60 i wołać: „Biada naszym grzechom. Zbliża się bow iem sąd i koniec Jerozolim y”61. 26. A ja 62 wraz z m oim i to­ warzyszam i byliśm y pogrążeni w smutku 63 i ukryw aliśm y się zranieni na duchu: oni bow iem poszukiwali nas jako zło czy ń có w i jako tych, którzy m ieli spalić św iątynię64. 27. Z powodu tego w szystk iego zaczęliśm y pościć i usiedliśm y pogrążeni w smutku i płacząc 65 dniem i nocą, aż do soboty. 8 . 28. Zgromadzili się razem uczeni w Piśm ie, faryzeusze i starsi66, gdy usły­

szeli, że cały lud szem rze i bije się w piersi 67 m ów iąc: „Patrzcie, jak bardzo musiał On być sprawiedliwy, jeśli w chw ili Jego śm ierci działy się tak w iel­ kie cuda !” 68 29. Zlękli się starsi i przyszli do Piłata69, prosząc go tymi sło­ wy: 30. „Daj nam żołnierzy, aby strzegli je g o grobu przez trzy dni70, by nie przyszli je g o uczniow ie i nie ukryli Go: lud m yślałby w tedy, że powstał z martwych, i uczyniłby nam z ło ”71. 31.1 Piłat dał im centuriona Petroniu53 Por. J 20,25.27. Gwoździe bywają używane jako argument przeciw doketom świad­ czący o realności ciała Chrystusa. 54 Por. Mt27, 51-54; Mk 15, 46; Łk 23,53. Ziemia zadrżała - znak teofanii. 55 Por. Mt27, 46; Mk 15, 34; Łk 23, 45. 56 Por. Mt27, 58; Mk 15, 45; Łk 23, 52; J 19, 38, oraz w. 3. 57 Por. J 11,45. s" Por. Mt 27, 60; Mk 15,46; Łk 23, 53; J 19,38. ” Por. J 19, 41. 60 Por. Łk 23, 48. 61 Por. Łk 19, 41-44; 23, 27-31; 23, 48. Być może aluzja do zniszczenia Jerozolimy w 70 roku. “ Podpis rzekomego autora utworu - Piotra. 63 Por. Mt 17, 23, par. 64 Por. Mt 26, 61, par.; Dz 6 , 13. “ Por. Mk 16, 10. “ Por. Mt 28, 12. 67 Por. Łk 23, 48. “ Por. Łk 23,47; Mt 27, 19. w Por. Mt 27, 62. ’"Por. Mt 16,21; 17,22; 20, 19; Mk 8, 31; 9, 31; 10, 34. 71 Por. Mt 27, 64; 28, 13.

, EWA N G E L IA

p io t r a

sza 72 i żołnierzy, aby strzegli grobu73. A wraz z nimi udali się do grobu star­ si i uczeni. 32. C enturion, żołnierze i wszyscy tam będący przytoczywszy wielki kam ień 74 przyłożyli go do wejścia grobu 33. i przyłożyli siedem pie­ częci75. A rozbiw szy nam iot rozpoczęli straż76. z m a r t w y c h w s t a n i e . 9. 34” . W cześnie, gdy świtał dzień sobotni, przybył tłum 78 z Jerozolim y i okolicy, aby zobaczyć opieczętowany grób. 35. /Me w nocy, gdy św itał dzień Pański [niedziela]7’, a grobu strzegły stra­ że kolejno po dw óch, odezw ał się wielki głos w niebie 36. i ujrzeli, jak otwarło się nieb o i dw u m ężów zstąpiło stamtąd odzianych wielkim bla­ skiem i zb liży ło się do grobu80, 37. a ów kamień, który zamykał wejście, stoczyw szy się sam o d sunął się na bok, grób się otworzył81 i obydwaj mło­ dzieńcy w eszli doń. 10. 38. G dy więc owi żołnierze ujrzeli to, obudzili centuriona i sta rszy ch 82 - oni bow iem tam byli pełniąc straż - 39. i gdy opow iedzieli im to , co u jrzeli, zobaczyli znowu trzech mężów wychodzą­ cych z g ro b u 83: d w u p odtrzym yw ało jednego, krzyż im towarzyszył84, 40. a głow y dw u się g ały aż do nieba, podczas gdy głowa tego, który był przez nich p ro w ad zo n y , p rzew y ższała niebiosa85. 41. I usłyszeli głos z nieba 84 m ów iący: „C zy zw iasto w ałeś tym którzy śpią ? ”87 42.1 dała się słyszeć od­ pow iedź z k rzy ża: „T ak ” . 12 Anonimowy centurion z Ewangelii otrzymuje imię. Jest to być może aluzja do Petroniusza, namiestnika Syrii (39-42), albo do św. Petroniusza, ucznia Piotra (BHG 2171), albo w końcu do samego Piotra. 71 Por. Mt 27, 65n. 74 Por. M t 27, 60; Mk 15,46; 16,4. ,s Por. Za 3, 9 - pieczęć może otworzyć tylko Bóg lub tylko Pan - Baranek (Ap 5,1). ' Por. Mt 27, 66 ; ludaikon ad. loc. 77 Fragment ten nie ma odpowiedników w Ewangeliach kanonicznych. W trzech wi­ zjach (36n., 39-42 i 44) autor przy pomocy elementów apokaliptycznych opisuje tajemnicę chwalebnego zmartwychwstania Pana. Por. Codex Bobb., ad Mk 16,3, rozdz. 1, A, 2, 6. 74 Por. Lk 23, 55; J 12,9. 74 Por. Mt 28,1; Mk 16,1 ; Ap 1,10. Gr. kyriake - niedziela; podobnie wniebowzięcie Maryi ma miejsce w niedzielę, por. TransJózAr 11. Zmartwychwstanie Jezusa ma miejsce na oczach tłumu. 40 Por. Mt 28, 2-4, par.; Dz 1, 10. 81 Por. Mt 28, 2. 82 Por. Mt 28, 11. 83 Por. Mk 16, 3. 84 Por. W n lz 3 ,17; ApEl 6 ; ApPtEt 1; ListAp 16. Krzyż jest przedstawiony jako osoba. która mówi (por. 42). 85 Por. ANT 417. 86 Por. Mt 3, 17, par.; J 12, 28; 2 P 1, 18; Mt 17, 5, par.; Ap 11,12. 87 Por. 1 P 3, 19; 4, 6 ; EwNik Ul część.

622

______________________ ROZDZ. VI. APOKRYFY O MĘCE I ZMARTWYCHWSTANIU

STRAŻE U PIŁATA. 11. 43. P ostan ow ili w ię c razem ud ać się i za w ia d o ­

m ić o tym Piłata. 44 G dy tak rozw ażali, ujrzeli zn o w u , jak n ieb o otw arło się i ja k iś c zło w ie k zstąpił z nieba i w s z e d ł do grob u 88. 4 5 . G d y to ujrzeli ci, którzy byli z centurionem , je s z c z e w n o c y p o s p ie s z y li d o P iłata 89 p o zo sta ­ wiając grób, którego byli strzegli, i o p o w ie d z ieli w sz y stk o , c o ujrzeli, a m ów ili w w ie lk im lęku: „P raw d ziw ie, ten był S y n em B o ż y m ”90. 4 6 . W od p o­ w ied zi p ow ied zia ł Piłat: „Ja je stem c z y sty od krwi S yn a B o ż e g o . W yście tego chcieli"91. 47. Potem przyszli do n ieg o w s z y s c y , p rosili g o i błagali, aby nakazał cen turion ow i i żołn ierzom , aby nik om u nie m ó w ili o tym , co w id z ieli93. 48. „ D o ść nam - mówńą - ż e p o p ełn iliśm y n a jw ię k szy grzech w ob ec B oga, ab yśm y m ieli je s z c z e w p aść w ręce tłum u Ż y d ó w i zostać uk am ienow ani”93. 49. N akazał w ię c Piłat cen tu rio n o w i i żo łn ie r zo m , aby nic nie m ów ili" . KOBIETY U GROBU. 12. 50. W dniu Pańskim [w n ie d z ie lę ] o św ic ie M a­

n a M agdalena95, uczennica Pana, która z lęku przed Ż y d a m i 96 p łon ącym i gn iew em nie uczyniła przy grobie Pana tego, c o z w y k ły c z y n ić n iew iasty w zględ em drogich sobie zm arłych, 5 1 . w z ią w s z y z so b ą p rzyjaciółk i udała się do grobu, gd zie został złożony. 5 2 . 1 lęk a ły się , by ich n ie ujrzeli Ż ydzi, i m ów iły: „Jeśli w tym dniu, w którym został O n u k rzy żo w a n y , nie m o g ły ­ śm y płakać ani zaw odzić bijąc się w piersi, to u c z y ń m y to przynajm niej teraz przy Jego grobie. 53. K tóż jednak o d w ali nam k am ień leżą cy przy w ejściu do grobu97, abyśm y m ogły w ejść i u sią ść przy N im , i d ok on ać tego, co jest obow iązkiem uczynić? 54. K am ień b y ł b o w ie m w ie lk i 98 i lękam y się, by nas ktoś nie zobaczył. A je śli nie b ę d z iem y m o g ły , to przynajm niej złożym y przy w ejściu to, co p rzyn iosłyśm y na Jego p am iątkę; b ędziem y płakały i biły się piersi, aż dojdziem y do n a sze g o d o m u ” . 13. 55. I przy-

“ Por. Mt 28, 2. " Por. Mt 28, 11-15. * Por. Mt 15, 39, par. Nie ma mowy o przekupstwie strażników, a oni stają się kolej­ nymi świadkami boskości Chrystusa. 51 Por. Mt 27,24. 54; Łk23, 13-23; J 18, 38; 19, 6 . Kolejne potwierdzenie niewinności Piłata i winy Żydów. 92 Por. Mt 28, 12n. 93 Por. Dn 13. 23; J 11, 50; 2 Sm 24, 14. 94 Por. Mt 28, 11. 15. 95 Por. Mt 28, 1, par. 99 Por. J 19, 38; 20, 19; Mk 16, 8 . 97 Por. Mk 16, 3. 911 Por. Mk 16, 4; Mt 27, 60.

, /III,VW£1M PIOTRA____________________

523

s/ed lszy znalazły grób otwarty. I gdy podeszły, zajrzały doń i ujrzały tam jak ieg o ś m łodzieńca siedzącego pośrodku grobu. Był on piękny i przyodzia­

ny w jasno b łyszczącą szatę. On rzekł do nich'": 56. „Po co przyszłyście'» Kogo szukacie? C zy m oże tego, który został ukrzyżowany? Zmartwych­ wstał i odszedł, a je śli nie w ierzycie, to zajrzyjcie i patrzcie na miejsce, gdzie spoczyw ał: nie m asz Go, zmartwychwstał bowiem i odszedł tam. skąd został posłany” 100. 57. W tedy przerażone niewiasty uciekły101. POCZĄTEK o b j a w i e ń W GALILEI. 14. 58. Był to ostatni dzień Przaśm-

ków i liczn i [ludzie] szli wracając do swych domów, bo święto się już skoń­ czyło. 59. M y jednak, dwunastu uczniów Pana102, płakaliśmy i byliśmy w u tra p ie n iu , i każdy z nas był pogrążony w smutku z powodu tego, co się było p r z y d a r z y ło 103, i pow racaliśm y do siebie. 60. A ja, Szymon Piotr, i An­ drzej, mój b ra t, w ziąw szy sieci zstępowaliśmy ku morzu104. Był z nami Lewi. syn A lfe u s z a , którego Pan [ . . . ] 105.

ną

” Por. Mt 28, 2n„ par. '"P or. Mt 28, 5n„ par.; J 20, 13. 101 Por Mt 28, 2, par. I0! Autor chyba nie tyle zapomniał o śmierci Judasza, ile chce przedstawić symbolicz­ l i c z b ę dwunastu Apostołów (por. 1 Kor 15, 5) 103 Por. Mk 16, 10. Apostołowie nie wiedząjeszcze o zmartwychwstaniu Por. J 21, ln. (?). m Por. Mk 2, 14.

2. C y k l P iłata

A. W stęp (ks. Marek Starowieyski)

a. C y k l P iła ta

Centralne miejsce pośród apokryfów o męce Jezusa zajmuje zespól pism, w któ­ rych rolę decydującą odgrywa Piłat. Są to na pierwszym miejscu Ewangelia Nikode­ ma., zwana inaczej Aktami Piłata oraz grupa mniejszych i zazwyczaj późniejszych apokryfów opowiadających o dalszych losach ludzi związanych z męką Jezusa. Do utworów związanych mniej lub bardziej ściśle z imieniem Piłata należą następujące apokryfy: 1. Wyroki na Jezusa (Wyr) - wydane przez Piłata czy Kajfasza; utwory późne, które posiadamy w j. łacińskim i j. starowłoskim. 2. Korespondencja Piłata: a. Raport Piłata (RapP) - Tischendorf podaje dwie wersje A i B. Tłumaczy­ my tu wersję A. Piłat donosi w nim o śmierci i czynach Chrystusa. Utwór grecki. b. Wydanie Piłata (WydP) - podaje opis pojmania i śmierci Piłata. Wydanie stanowi kontynuację Raportu, stąd w rękopisach dwa te utwory bywają często łą­ czone. Utwór grecki. c. List Tyberiusza do Piłata (ListTybP) - odpowiedź Tyberiusza na RapP, w któ­ rym Tyberiusz ostro potępia Piłata. Utwór grecki. d. List Piłata do Tyberiusza (ListPTyb). Piłat w liście napisanym renesansową łaciną donosi Tyberiuszowi o śmierci Chrystusa. e. Korespondencja Piłata i Heroda (ListPHer, ListHerP). Wymieniają zwie­ rzenia: Piłat pisze o usprawiedliwieniu go przez Chrystusa, Herod - o nieszczę­ ściach, które go spotkały. Utwory greckie. 3. Zemsta Zbawiciela (ZemZb) - utwór wielowątkowy i chaotyczny. Opowia da o zniszczeniu Jerozolimy, o schwytaniu Piłata i o uleczeniu Tyberiusza. Utwór łaciński.

i r vltl Pilaia- WSTĘP____________________________

^5

Męczeństwo Piłata, w którym Piłat jest przedstawiony jako meŻydów. 5 . Uzdrowienie Tyberiusza (Cura sanitatis Tiberii, UzdrT). Opis uleczenia c h o ro c o T y b e r iu s z a . Utwór łaciński. 6 . Opowieść Józefa z Arymatei (JózAr). Opowieść o śmierci Chrystusa i o dal­ sz ych lo s a c h J ó z e f a i Dobrego Łotra. Utwór grecki. Józefowi z Arymatei przypisu­ je się u tw ó r g r u z iń s k i o zbudowaniu kościoła Bogurodzicy w Liddzie, tu nie tłuma­ 4. E tio p s k ie

L/ e n n i k z a b ity p r z e z

czony. 7. T z w .

List Lentulusa, opisujący wygląd zewnętrzny Chrystusa. Przełożony

U 111 to m ie A N T 106. 8. D w a k r ó tk ie utwory syryjskie: List Jakuba do Kwadratusa (ListJkKw) i ŚwiaJcctwa Ursyniusza (ŚwiadUrs) - w nich Piłat odgrywa mniejszą rolę. W u tw o r a c h tych krzyżuje się między sobą wiele wątków. Ważniejsze z nich: 1. R a p o r t Piłata do cesarza Tyberiusza i odpowiedź cesarza. Raport zawiera o p is ż y c ia , śmierci i zmartwychwstania Chrystusa z podkreśleniem cudów przez m eg o d o k o n a n y c h .

osób, które miały związek z męką Chrystusa, a więc „Zemsta Boga" Herodem, Longinem, Żydami, oraz nad sprawcami śmierci Jana Chrzci­ c ie la ( H e r o d e m , Herodiadą, Salome) i w końcu nad samym miastem Jerozolimą. 3. Uzdrowienie chorego Tyberiusza i Tytusa dzięki obrazowi Chrystusa (po­ w ią z a n ie z legendą Abgara!) lub szacie Chrystusa, przyniesionych do Rzymu przez W e ro n ik ę z a sprawą Welozjanusa. 4. Wyjaśnienie wzmianki Ewangelii o dwóch łotrach i dzieje Dobrego Łotra 2. O c e n a

nad P iła te m .

(Łk 23. 3 9 - 4 3 ) .

5. Zaskakuje nikłe zainteresowanie w tych utworach postacią Judasza. Utwory te mają bardzo zróżnicowaną formę. Przybierają postać utworów urzę­ d o w y c h , j a k Akta Piłata złożone w pretorium, relacji, wspomnień, listów czy po p ro stu opowiadań na tematy związane z męką; są to zazwyczaj utwory bardzo po­ p u la rn e . Czasami jeden utwór przybiera różną formę w różnych wersjach: Ewan­ gelia Nikodema to raz urzędowy raport Piłata, a kiedy indziej wspomnienia Niko­ d e m a . Często występuje w nich charakterystyczny dla apokryfów topos: zostały ja k o b y przełożone z języka hebrajskiego. ich językiem oryginalnym jest zazwyczaj język grecki lub język łaciński, z któ­ ry ch to przełożono lub parafrazowano je na języki orientalne, choć dwa podane tu u tw o ry przełożone z j. syryjskiego były prawdopodobnie napisane w tym języku. Ję z y k j e s t zazwyczaj zły, choć List Piłata do Tyberiusza jest napisany elegancką, re n e s a n s o w ą łaciną. Treść ich jest bardzo różna: od ciekawej pod względem teolo­ g ic z n y m trzeciej części EwNik - Zstąpienie do otchłani. Por. R. Gounnclle. La descente dit Christ aux enfers, Paris 2000 do niemalże bluźnierczej Zemsty Zbawi­ c ie la .

m Por. A N T 3, 112-114.

626_____________________________ ROZDZ. VI. APOKRYFY O M ĘCE I ZM ARTW YCHW STANIU

b. D r a m a tis p e r so n a e W utworach tych jest mowa o losach osób, biblijnych i pozabiblijnych, które miały związek z męką Pańską. Są to więc: ten, który wydał wyrok na Jezusa, a więc Piłat oraz wspomniana w Ewangelii jego żona (por. Mt 27, 19), której nadano imię Prokla (Procula): szlachetni uczniowie Jezusa Nikodem, Józef z Arymatei, do któ­ rych dołączono Gamalicla; współtowarzysze męki Jezusa, a więc dwaj łotrzy - Dyz­ ma i Gestas (bywają też nazywani inaczej); setnik dowodzący żołnierzam i, które­ mu nadano imię Longin, Weronika; cesarze i władcy żydowscy oraz szereg postaci tworzących barw ną galerię ludzi i wydarzeń, którzy zapłodnili późniejszą legendę europejską, choćby legendę świętego Graala, a które pojaw iają się w najbardziej niespodziewanych m iejscach w historii literatury europejskiej: w B oskiej Komedii Dantego, w M esjaidzie Klopstocka, u Miltona czy u Dobraczyńskiego. Judasza wprawdzie widzimy na drugim tle, ale apokryfy, szczególnie najstar­ sze, pośw ięcają mu bardzo niewiele miejsca; zainteresow anie się nim pojawi się później. Kim jednak są osoby, które w ystępują w tych utworach, ile w nich treści bi­ blijnej, a ile legendy wczesnochrześcijańskiej czy średniow iecznej? Najw ażniejszą postacią jest Piłat107. Piłat je s t osobą dobrze znaną z Nowego Testamentu i historii. Był prefektem Judei w latach 26-36 i zapisał się bardzo źle w pamięci żydowskiej: Józef Flawiusz przedstawia go od najgorszej strony108. Wspo­ mina o nim Tacyt100, znajdujemy jego ślady w inskrypcjach palestyńskich110. W No­ wym Testamencie jest-wymieniony 56 razy, głównie w związku z procesem Jezusa: jako ten, który wydał na śmierć Jezusa i jako ten, za którego czasów Jezus poniósł śmierć krzyżow ą - tak imię Piłata znalazło się w wyznaniach w iary „um ęczon pod Ponckim Piłatem ” 1". W spom inajągo historycy chrześcijańscy: wielokrotnie Euze­ biusz z Cezarei ( t 339 )" 2 i późniejszy Paweł Orozjusz z V w iek u "3. Z ostał złożony z urzędu przez legata Syrii, Witeliusza, po m asakrze Sam arytan na górze Garizim (Józef Flawiusz, Starożytności żydowskie 18,4,2). O dalszych jeg o losach nie mamy wiadomości historycznych, opowiadają o nich natom iast apokryfy.

17 Por. LThK 8, 1999, 297n.; W . Creizenach, Legenden und Sagen von Pilatus. Bei­ träge zur Geschichte d. deutsch. Sprache und Literatur, 1874; W . Speyer, Neue PilatusApokryphen, VC 32(1978) 53-59; Bocian 310-313. 108 Antiquitates 18, 3, ln.; De Bello Iudaico 2, 9, 2-4; podobnie Filon, Legat io, 38. 100Annales 15, 44. 110 Por. Der Kleine Pauly, s. v. Pilatus, 4, 1979, 1049 (literatura). 111 J. N. Kelly, Isimboii deUafede della Chiesa antica, Napoli, 1987, 146-148 podkre­ śla, że częste powoływanie się pisarzy starożytnych (Ignacy, Justyn, Ireneusz) na Piłata jest znakiem osadzenia prawdy o zbawieniu w historii. 112 Por. HE, indeks. 113 Historiae 1, 4, 5.

2 Cykl Pílala: W STĘP

627

jak i autorów apokryfów interesuje jego śmierć. Euzerządów Gajusza [ .. .] tak wielkie dotknęły go nieszczęścia.że m usiał ta rg n ą ć s ię n a w ła s n e życie i stać się własnym katem tak, iż w krótkim cza­ sie jak n a js łu s z n ie j s p a d ła n a ń zemsta Boska. Opowiadająo tym pisarze greccy"". Apokryfy o p o w i a d a j ą o karze, która go spotkała: złapany i umieszczony w klatce w D a m a s z k u "5, p o p e łn ił samobójstwo w Rzymie"6lub w Amerii, ciało jego wrzu­ co no d o T y b r u , p r z e w ie z io n o do Vienne w Galii, a następnie wrzucono do alpej­ s k i e g o j e z i o r a " 7, lub t e ż został przypadkowo zabity w czasie polowania przez ce­ s a r z a " 8. W R z y m ie jego oskarżycielką miała być Maria Magdalena'”. Inne nato­ miast a p o k ry f y opowiadająo jego (i jego żony) śmierci jak o męczeństwie: miał on z o sta ć ś c ię t y 120; te k s t etiopski ma charakter typowo hagiograficzny. W le g e n d z ie chrześcijańskiej Piłat odgrywa ważną rolę, czy to w Ewangelii Sikodema c z y w innych utworach, które zajmują się nim wprost; mówiąone o jego d a ls z y c h l o s a c h po wydaniu wyroku na Chrystusa. Postawiono zasadnicze pytanie: C z y P iła t b y ł w i n n y czy nie, ajeśli był winny, to czy ijak Bóg ukarał jego oraz Ż y d ó w ? A p o k r y f y n a ogół ustosunkowują się do Piłata w sposób dwojaki: - p o z y ty w n ie , id ą c p o linii Ewangelii Jana przychylnej Piłatowi. Są to utwory p r z e w a ż n ie p o w s t a łe n a Wschodzie chrześcijańskim. Niektóre z nich posuwająsię tak d a le k o , ż e s tw ie r d z a j ą , że z o s ta ł on chrześcijaninem lub przynajmniej chrześci­ ja n in e m w s u m i e n i u 121, a nawet uznają Piłata i jego żonę Klaudię Prokulę za świę­ ty eh - m a to m ie j s c e w u t w o r a c h etiopskich i koptyjskich (u koptów święto 9. VI). - n e g a ty w n ie : i d ą po linii Ewangelii synoptycznych, raczej niechętnych Piłato­ wi. S ą to u t w o r y powstałe na Zachodzie. Autorzy pokazują w nich, że rzymskiej s p r a w ie d l iw o ś c i musiało stać się zadość. Z a s a d n ic z y m punktem opowiadań apokryfów jest wyrok na Chrystusa, choć n ie je s t o n o b s z e r n i e opisywany. Uznaje się, że była to chwila słabości ze strony P iła ta . W u t w o r a c h pierwszej grupy słabość ta zostaje usprawiedliwiona, co wię­ c e j, m ó w i s i ę o zasłudze Piłata, jakoby wyrok stanowił felLx culpam . Utwory dru­ giej g r u p y k a t e g o r y c z n i e potępiają Piłata. P o ś m i e r c i J e z u s a Piłat miał wysłać raport na ten temat do cesarza Tyberiusza lub K l a u d iu s z a (co jest oczywistym anachronizmem). Z a ró w n o h is to r y k ó w ,

b iusz p is / e : „ O tó ż z a

1,4 C h ro n ic o n , a d . a n n . 39 , GCS 47 ,

178, por. E. v. Dobschütz,

Id 1)1), passim .

115 ZemZb 31. 116 Por. R u fin ,

HE 2, 7.

117 SmP. 1,8 S m P .

1” A c ia P ila ti B 11, T is c h e n d o r f 31 4 .

120 WydP 10. 121 T e rtu lia n , A p o l o g e t y k 2 \ , 24 . 122 E.

Cerulli, MélUnivStJoseph 4 9 (1 9 7 5 -1 9 7 6 )

Apokryf y t. l . c z . 2 - 6

591-594.

Christusbüder, TU 3,

(OS

ROZDZ \ l

A PO K R Y FY O M ĘCE I Z M A R T W Y CH W STAN IU

Postać Piłata spotykam y w literaturze chrześcijańskiej od czasów średniow ie­ cza (poem at staroniem iecki Pilatus XII w.) i w now szej - w poem acie niem iec­ kim J. Rothego. P ilatus (XVI w.), u M ikołaja z W ilkow iecka; w literaturze naj­ now szej u A. France’a, M. Friescha, G. von Le Fort. W idzim y go rów nież w przed­ staw ieniach plastycznych na sarkofagach w czesnochrześcijańskich w scenie sądu i um ycia rąk oraz później w scenie E cce homo'™. O bok Piłata w ystępuje trójka szlachetnych uczniów Jezusa: N ikodem , Józef z A rym atei i Gam aliel. W szyscy trzej są postaciam i w ystępującym i w N ow ym Te­ stam encie. Nikodem -''1 znany jest z Ewangelii św. Jana, przede w szystkim z nocnej roz­ m ow y z Jezusem (J 3, 1-21 por. 7, 50-52) oraz ja k o ten, który w raz z Józefem po­ grzebał Jezusa i przyniósł 100 funtów (ok. 33 kg) m irry i balsam u (J 19, 39). Józef Flaw iusz dw-ukrotnie w spom ina o jakim ś w ybitnym N ikodem ie, ale nie wiemy, czy je st to N ikodem biblijny. Legenda czyni go ukrytym uczniem Jezusa, który spisał jego m ękę (Ew N ik) i występował w obronie chrześcijan. W edług T ransJózA r 8 miał on być bratem A postoła Judy. W spom ina go w V w. L ucjan z K afar G am ala (V w.): m iał on być bratankiem Gamaliela, który przyjął chrzest z ręki P iotra125. Pojaw ia się w polskich utw orach: Spraw ie Chędogiej i w R ozm yślaniu P rzem yskim . Jan D obra­ czyński pośw ięcił mu piękną powieść L isty N ikodem a przełożoną na 21 języ k ó w 126. N ikodem i Jó z e f z A rym atei pojaw iają się zazw yczaj na obrazach przedstaw iają­ cych zdjęcie z krzyża i złożenia ciała Jezusa do grobu. Św ięto 3. VIII; 27. III. Drugim ukrytym uczniem Jezusa miał być Józef z A rym atei127. bogaty Żyd z krę­ gów bliskich Jezusowi. W spomniany jest czterokrotnie w Ew angeliach jak o ten, który pogrzebał Jezusa w sw oim nowym grobie. C zęsto w ystępuje w apokryfach: szcze­ gólnie popularna była historia jego uw ięzienia, cudow nego uw olnienia i udania się do G alilei z C hrystusem uw ielbionym 128. W edle tradycji gruzińskiej m iał być wraz

123 Por. Bocian 312n.

I2J Por. LThK 7, 1998. 844; J. M. Bassler, JoumBiblLit 108(1989) 635-646; LChrlk 3, 323; 7. 44; Bocian 293; BS 9, 907n. 125 PL 41, 809n. 126 Przekłady pokazują powodzenie tego współczesnego apokryfu. Został on przełożo­ ny na j. afrikaans, angielski (W. Brytania, USA), bułgarski (podziemnie), chorwacki, czeski, esperanto, francuski, hiszpański, kataloński, litewski (podziemnie), niderlandzki (Belgia, Holandia), niemiecki (RFN, NRD, Austria, Szwajcaria), rumuński, portugalski, rosyjski (podziemnie), słowacki, słoweński, szwedzki, ukraiński (poza Ukrainą), węgierski, włoski. Dziękuję Wnukowi Autora, ks. Łukaszowi Kadzińskiemu, za dostarczenie mi tych danych. 123 Por. LThK 5, 1996, 1004; BS 6 , 1292; BHL 4453; AASS mar. 2, 507-519; W. W. Skeat, Joseph o f Arimathie, London 1871; S. Lewis, St. Joseph o f Arimatheia at Glastonbury or the Apostolic Church o f Britain, London 1926; E. v. Dobschiitz, ZKG 23(1902) 1-7; J. Blinzler, Das Prozefi Jesu, Regensburg 1969J; LChrlk 7, 203-205; Bocian 208n. Wspo­ mina go EwDzOrm 22. 128 EwNik cz. II oraz JózArym 3n.

2. Cykl Pílala: WSTĘP

629

Nikodemem budowniczym kościoła w Liddzie129. Wedle legendy, średniowiecz­ nej, Józef wraz z Łazarzem, M artą i M arią Magdaleną udał się na misje do Galu. Hiszpanii a następnie Anglii; Karol Wielki miał przewieść jego ciało z Jerozolimy do Moyenmoutier, podczas gdy ramię jego spoczywa w Bazylice Watykańskiej. Jó­ zef wraz z Nikodemem miał zebrać do kielicha krew Chrystusa (święty Graal). Przed­ stawiany w sztuce w scenie złożenia do grobu, rzadziej przed Piłatem, czasami jako zbierający krew z boku Chrystusa. Dość dziwny fragment ZapB twierdzi, że żona Judasza była niańką syna Józefa z Arymatei130. Święto: 17. III; 31. VII. G am aliel 131 zw. Starszym miał być wybitnym rabinem, nauczycielem św. Paw­ ła, poważanym przez cały lud. Niewiele o nim wiemy. Wedle tradycji żydowskiej, „gdy on zm arł, zgasła chwała Tory”. Gamaliel, wedle Dziejów Apostolskich, od­ w ażnie wstaw iał się za Apostołami132. Wspomniany jest w Rozpoznaniach, części rom ansu ps. Klementyńskiego, jako zwolennik chrześcijan133. Niedawno odkryta etiopska Ewangelia Gamaliela zawiera m. in. piękne lamenty Maryi. Apokryfy przedstaw iają go jak o chrześcijanina, choć LisŁlkKw wspomina go jako tego. który jeszcze nie wierzy w Chrystusa. Gamaliel miał być tym, który wskazał Lucjanowi z K efar Gam ala m iejsce złożenia ciała św. Szczepana13* oraz pochowanych obok niego siebie, swego syna Abibo oraz Nikodema. Święto: 3. VIII - Wschód, 2. VIII - Zachód. Scena z Dobrym i Złym Łotrem (Łk 23,39-43) budziła duże zainteresowanie zarówno autorów apokryfów, jak i Ojców Kościoła (Grzegorz z Nazjanzu, Jan Chry­ zostom , Jakub z Sarug, itd.). Stawiano pytanie, dlaczego jeden z nich został zba­ wiony a drugi nie. Na to pytanie starały się już odpowiedzieć apokryficzne Ewan­ gelie dzieciństw a, np. arabska: mieli się oni nazywać Dyzma i Gestas (lub Dumakus). G estas miał być zły ju ż jako chłopiec, natomiast biednego chłopca Dyzmę m iała w ychow ać Maryja. Obydwaj oni mieli być bandytami na pustyni egipskiej, ale Dyzm a rabował i rozdawał łupy ubogim, a także jak Tobiasz grzebał ciała i miał uratować Św iętą Rodzinę. Obszerniej o nich mówi apokryf JózAr. Na krzyżu Ge­ stas bluźni, i pozostaje na krzyżu, natomiast Dyzma wygłasza piękną, pełnąufności m odlitw ę i po śmierci wędruje w jaśniejącym ciele z Chrystusem do Galilei. JózAr jest dowodem rosnącego kultu dobrego łotra, świadczą o tym liczne amulety prze­ ciw kradzieżom zawierające jego imię. Wspomina go Mikołaj z Wilkowiecka. Dobry Łotr cieszył się kultem w Hiszpanii, w Polsce był on patronem katedry przemyskiej i do dziś dnia kult jego jest żywy, także dzięki objawieniom Katarzyny Emmench i Marii z Agredy; istnieją stowarzyszenia Dobrego Łotra, niosące pomoc więźniom. z

129 OrChr 4(1914) 24-38); A. v. Hamack, Kleine Schriften zur alten Kirche, Leipzig 1980, 579-590. 130 Por. KsZmB 2,2. 131 LThK 4, 1995, 284n.; LChrlk 6, 348; BS 6, 22n. 132 Dz 5, 34-39; 22, 3 333 Recognitiones II, 65-68. 134 Por. PL 41, 809; o rodzinie Gamatiela por. PL 41, 811.

R O /.D Z

V I A P O K R Y F Y O M Ę C E 1 ZM A RTW Y CH W STAN IU

Bywa często przedstawiany w sztuce: na krzyżu, rzadziej w drodze do n ie b a 135. Święto: 25. 111 Wschód, 23. 111 - Zachód. Setnik z Ewangelii, lub jeden z żołn ierzy (czasam i łą cz o n o te d w ie postaci), który przebił bok Chrystusa w łóczn ią, jest n azw an y L on gin em lub - w E w a n g e lii Piotra Petroniuszem. Miał zebrać krew Chrystusa do K ielich a, który p rzech ow y­ wano w Mantui. Kropla krwi z boku Chrystusa m iała w p a ść m u do oka i został wyleczony ze swej ślepoty . Jest on uw ażany za św ię te g o , G rzegorz z N y s s y w IV w uważa go za biskupa w Kapadocji, gdzie m iał z ostać ścięty ; w B a z y lic e W aty­ kańskiej istnieje jego posąg. Jego w łócznię miała odn aleźć cesarzow a H elena; w łó c z ­ nia ta znajdow ała się u Konstantynopolu. Sułtan B ajazet o fia ro w a ł j ą p ap ieżow i Innocentemu VIII. W ikonografii często przed staw iany pod k r z y ż e m 136. Św ięto: 16. 17. X - W s c h ó d , 15. III-Z a c h ó d . Weronika (Berenike. Beronike) jest id en tyfik ow an a z k o b ietą cierp iącą na upływ krwi w Ewangelii (Mt 5, 25-33). Jest ona je d n ą z boh aterek Z e m s ty Z b a w i­ ciela. Miastem rodzinnym kobiety m iało być Paneas w P a le sty n ie 137 lub też miała pochodzić z Hiszpanii. Miała otrzymać od Chrystusa je g o w izeru n ek - je st to w y ­ raźne nawiązanie do legendy Abgara - lub też p r z ec h o w y w a ć c z ę ś ć szaty, choć jeszcze nie pojawia się jako ta, która otarła twarz C h rystusow i; z tą relik w ią została zawieziona do Rzy m u138. Ta legenda stop niow o przeradza s ię w śred n iow ieczu w opow ieść o Weronice ocierającej twarz C h rystusow i, znanej z e stacji V I Drogi Krzyżowej i zyskuje ogromną popularność w ikon ografii. Z nan a je s t p o w ie ść G. v. Le Fort, Chusta Weroniki (jako symbol konfliktu n eo p o g a ń stw a z ładem B o ż y m )139. Jest ona często przedstaw iana w sztuce w c zesn o ch rześcija ń sk iej, np. na sarkofa­ gach. Święto: 27. II; 4. II. I na koniec złow ieszcza postać Judasza140, o którym ap o k ry fy traktują margi­ nesowo. Istniała E w angelia Judasza, ju ż om ów ion a. Po w sk r z e sz e n iu w szystk ich

135 Por. LChrlk 6 , 68 (źródła literackie) - 71 ; B ocian 82; DACL 8 , 1402-1404; BS 4, 596-600. 136 Por. L C hlk 7 , 410n.; BS 8 , 89-95; BH L 4965.; B H G 9 8 8 -9 9 0 c. W ięcej o nim w ob­ jaśnieniach do ListPHer. Por. Bocian 232. 137 Por. E uzebiusz z Cezarei, H E 7, 18. 138 Por. EwNik 7; Zem Zb 6 ; RapP 4. 139 Por. Zem Zb 6 . EwNik 7; Z em Zb 6 ; UzdrTyb 10nn.; itd. Istn ie je L ib e llu s Veronicae H aem orrhouseae w Chronografii Jana M alalasa, P G 97, 3 6 5 -3 6 8 , B H G III, 105, w którym Weronika prosi H eroda o pozw olenie na zbudow anie C h ry stu so w i p o m n ik a - id zie tu o w y­ jaśnienie powstania pom nika w Paneas; Bocian 368n.; L C h lk 8 , 5 4 3 n .; BS 12, 1044-1048; P. Pardizet, D e Véronique à St. Véronique, S em inK ondak 5 (1 9 4 3 ) 1-15. Por. ta k ż e B iblio­ grafia do Cyklu Piłata. 140 Por. W. C reizenach, Judas Iscariołh in L eg en d e u n d S a g e d e s M itte la lte r s , Halle 1875; D. Bergamaschi, Giuda lscariola nella tradizione e nella B ib b ia , SCuola Catt. 15( 1909) 292-303, 423-436, 574-580; H. J. K lauck, Ju d a s - ein J u n g e r d e s H e r m , F re ib u rg 1987; K. Lüthi, H. C. Goldsm ith, TRE 16, 1988, 296-307, 296-307; A. Brusewicz, E d y p o w e m o­

2. Cykl Piłata: W STĘP

631

w piekle pozostali tylko Judasz, Herod i Kajfasz141. Wielkie zainteresowanie ta po­ stacią pojawi się w średniowieczu. Zioła Legenda czyni z jego dziejów odbicie historii króla Edypa (zabił ojca, poślubił m atkę)'42. Dante umieści go w ostatnim kręgu Piekła wśród niewdzięczników: „Ta, co najgorszą m ękę cierpi dusza” rzekł do m nie pan mój - ,je s t ci Judaszowa, z g ło w ą tkw i w paszczy, nogami porusza” 141. Judaszem zajm ują się również współcześni pisarze: Petrucclli della Gattina, E. Renán, Lanza del Vaso, G. Bovio, H. Panas, często starając się przedstawić apologię Ju d asza144. L egenda chrześcijańska w yraźnie lubi postaci władców. P o jaw iają się więc w naszej grupie apokryfów kolejni cesarze rzymscy. C e­ sarz A ugust je s t tylko wspomniany, natom iast do Tyberiusza Piłat napisał raport, na który ten odpow iedział o strą naganą. Tenże cesarz zachorow ał ciężko i po cudow ­ nym uzdrow ieniu przyjął chrzest. Klaudiusz jest adresatem listu Piłata o w ydarze­ niach w Je ro zo lim ie145. Tytus, wedle ZemZb, władca A kw itanii, w m ieście libij­ skim B ordeaux (sic!) został także cudownie uzdrowiony, przyjął chrzest i w raz z W espazjanem dokonał rzezi Żydów. O b o k cesarzy m am y i w ładców żydowskich: w spom niany H erod W ielki, H e­ rod A ntypas, na którego spadły wszelkie nieszczęścia, ja k śm ierć Herodiady czy syna o raz choroba, który lęka się kary po śmierci; w spom niani są okrutnik Archelaos i F ilip (ty lk o który?).

A obok nich wielki tłum innych postaci, jak Weluzjanus (lub Woluzjanus), Natan, Annasz i Kajfasz, oraz tłum Żydów, którym nadano fantazyjne imiona. Sta­ nowią one tło tragicznych wydarzeń męki i śmierci Piłata oraz wolno spełniającej się odpłaty Zbawiciela na winnych. Jak z tego zestawienia widać, jeżeli punktem wyjścia jest zazwyczaj Ewange­ lia, o tyle dane, nieraz bardzo nikłe, czasami tylko wspomnienie, legenda rozwija w szerokie i barwne opowiadanie, w którym są zmieszane dalekie echa histom (zniszczenie Jerozolimy, znane z bardzo popularnej w późnej starożytności i w śre­ dniowieczu parafrazy łacińskiej Wojny Żydowskiej Flawiusza, tzw. Hegesippusa, dało podstawy legendzie o „zemście Zbawiciela), egzegeza tekstów biblijnych, to­ posy literackie, echa sporów teologicznych i dyskusji, itd. Do tych osób jakoś zwią­ zanych z Biblią dochodzą postaci historyczne, pozabiblijne oraz wielki tłum posta­

tyw y w średniowiecznej legendzie o Judaszu, w: Z antycznego świata, red. W. Appel.

P. Wojciechowski, Toruń 2000, 257-263. 141 Por. KsZmB 4,4. ,42 45, Warszawa 1955, 137-139. 143 Piekło 34, 61-63, tł. A. Świderska. 144 O Judaszu obszerniej w ANT 2. 145 Por. EwNik 29.

632

R 0 7 .D Z V I A P O K R Y F Y O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S T A N IU

ci będących czystym w ym ysłem autorów, które często dla pozoru przybierają im io­ na biblijne w ystępujące w Starym i N ow ym Testamencie.

c. R a p o rt P iłata C zy istniał jakiś raport Piłata na temat śm ierci Jezusa? B ył to jeden z tematów, które pasjonow ały starożytność chrześcijańską, stąd też nie tylko wzm ianki o nim, ale szereg listów , raportów, itd . 146 Już w p ołow ie II w. Justyn M ęczennik ( t 167), pisarz grecki żyjący w R zy­ m ie, w spom ina o istnieniu A k t P iła ta dla wykazania, że spełniło się proroctwo Ps 22, 19 oraz Iz 35, 5 - 7 |J Tertulian, pisarz łaciński, około 200 roku pow ołuje się na list c z y raport Piłata skierow any do Tyberiusza, który m usiał być pozytywny, skoro Tertulian uw aża, że Piłat w sw oim sum ieniu był ju ż chrześcijaninem 148. Tradycja akt Piłata musiała być dobrze znana i zakorzeniona w ówczesnej św ia­ dom ości, skoro M aksym in Daja wybiera ten gatunek do zw alczania chrześcijań­ stw a. P isze E uzebiusz: „Podrobili tedy A kta P iła ta i Z b a w ic ie la naszego, pełne w sze lk ieg o rodzaju bluźnierstw przeciw C hrystusow i. Za zgodą w ładzy rozesłano j e po całym państw ie w raz z rozkazem pisem nym , by je w szęd zie, bez wyjątku, po w siach i w m ieście, do publicznej podano w iadom ości i by je nauczyciele dzieciom w yk ład ali w m iejsce zw ykłej nauki szkolnej oraz kazali ich się uczyć na pam ięć [ .. .] D z iec i w szk ole m iały codziennie na ustach Jezusa, Piłata tudzież akta dla w y szyd zan ia nas podrobione'’149. E uzebiusz obszernie m ów i o raporcie Piłata: „B ył zaś stary zw yczaj, który zarządcom prow incji nakładał obow iązek zdawania sprawy cesarzow i ze w szy st­ kich zdarzeń now ych a w ażnych, by nic nie uszło uw agi zwierzchnika. Piłat doniósł w ię c cesarzow i T yberiuszow i o tym , co w Palestynie w szy scy głośn o ju ż op ow ia­ dali o zm artw ychw staniu Z baw iciela naszego Jezusa, a rów nocześn ie pow iadom ił go, że z ust do ust idą inne je sz c z e w ieści o cudach Jego, że w ielu jest takich, którzy ju ż w ierzą w Jego b óstw o, ja k o że po śm ierci zm artwychw stał. Tyberiusz m iał po­ dobno od w ołać się do Senatu [aby ten ogłosił Chrystusa B ogiem ], który przecie przed łożen ie je g o odrzucił [ .. .] Tyberiusz jednak trzymał się sw eg o zdania i nigdy p rzeciw nauce C hrystusow ej nie w ystąpił z w rogim zam ysłem ” 150.

146 Np. List do Klaudiusza, EwNik 29, LitTybPił, Anaphora, Paradosis, itd. 147 A pologia 35, 9; 4 8 ,3 .3 4 . 148 A pologetyk 21, 24; por 5, 2n. 149 HE 9, 4, 1; 7, 1. 150 HE 2, 2, 1-3; por. X. Levieils, La polém ique anti-chrétienne des Actes de Pilate, RevHistPhilRel 79(1999) 291-314 (literatura).

? Cykl Piłata: E W A N G E L IA N IK O D E M A

Z końca IV w ieku mamy świadectwo Epifaniusza z Salaminy (+ 403», który miał w sw oich rękach akta Piłata używane przez kwartodecymanów‘‘ , Znał je jesz­ c z e w VI w. G rzegorz z Tours ( t 596)152. Streszczając: mamy świadectwo o jakimś raporcie Piłata z II w. (Justyn. Ter­ tulian), z początku IV w. mamy wiadomości o antychrześcijańskich raportach a rów­ nocześnie świadectwo Euzebiusza o jakimś raporcie; z końca IV w. świadectwo E pifaniusza; z V w. mamy papirus turyński zawierający koptyjski przekład utworu oraz palim p sest wiedeński zawierający przekład łaciński EwNik, wV w. znają O rozjusz, a w VI - Grzegorz z Tours153. P o d ajem y te świadectwa nie wypowiadając się na temat ich wartości, ani też nie staram y się identyfikować z naszymi utworami. Jedno jest pewne: od II w. ist­ nieje n iep rzerw an a tradycja o jakimś raporcie Piłata do cesarza w sprawie śmierci Chrystusa.

B.

Ewangelia Nikodema [Akta (Dzieje) Piłata] (E w N ik) (przekład i opracowanie ks. M. Starowieyski)

Ewangelia N ikodem a jest utworem bardzo skomplikowanym. Po pierwsze, kto ma być jej autorem? Pierwotna wersja podawała prawdopo­ dobnie jako autora Nikodema i miały to być jego wspomnienia. Następnie jednak, chcąc nadać powagi urzędowej utworowi, zastąpiono go Piłatem - tym bardziej, że istniała, jak widzieliśmy, dawna tradycja raportu Piłata - i z pamiętnika możnego Żyda utwór urósł do rangi oficjalnego dokumentu; dla podkreślenia tego charakte­ ru utworu dodano jeszcze na końcu urzędowy list Piłata do cesarza Klaudiusza. Stąd stają się zrozumiałe wahania w tytule: Akta Piłata i Ewangelia Nikodema. Ten drugi jest od czasów średniowiecza bardziej popularny i stąd używamy go w na­ szym tłumaczeniu. Tekst, który dziś posiadamy, składa się z trzech wyraźnych i dość swobodnie połączonych części. Pierwsza daje opis procesu i męki Jezusa (rozdziały 1*12), w drugiej mamy opisane dzieje Dobrego Łotra oraz uwięzienia i wyzwolenia Józe­ fa z Arymatei (rozdziały 12-16), trzecia to sławne Zstąpienie do otchłani (rozdzia­ ły 17-27). W szystkie te utwory o dość różnej treści są samoistne, niemniej są połą­ czone z sobą w sposób misterny, ukazując kunsztowną technikę literacką pisaną. Zasadniczo EwN ik powstała w języku greckim, nierpniej najstarsze rękopisy greckie pochodzą z XII w., podczas gdy przekład łaciński jest zawarty- na palirap-

151 Ha er. 50, 1,GCS 31,245. 152 Historia Francorum 1,21 [20], 24[23], PL 7 1 ,17ln. 153 Świadectwa o rosnącej popularności tego utworu zebrał E. v. Dobschuu. Chnsrusbilder, TU 18,289**-292**.

634

____________R O Z D Z VI. A P O K R Y F Y O MĘCE I Z M A R T W Y C H W ST A N IU

seścic w iedeńskim z V/V1 w. Tekst grecki p o sia d am y w dwóch wersjach: A - bez Z stą p ien ia (przełożony na ję z y k polski w A N T ) oraz średniowieczny B ze Z stąpięniem . Z w ażniejszych przekładów należy w y m ien ić dwa koptyjskie (V w.), ormiań­ ski (V II w.), syryjski (trudny do d ato w an ia, prawdopodobnie VIII w.), aramejski (IX w., Palestyna), słow iańskie (C horw acja, XI w.; Bułgaria, XII-XIV w.). N ajstarszym znanym przekładem je s t tek st łaciński: zawarty na rkp z V/VI w., a w ięc pow stały w cześniej, być m oże n aw et w IV w. Wersja łacińska A (ze Z stą p ie­ n iem ), tekst najpopularniejszy w śred n io w ieczu , znajduje się na rkps z XII w.; ten w łaśnie tekst tu przekładam y. Tekst części I je s t bliski palimpsestowi wiedeńskie­ m u, II - m niej, najw iększe różnice w y stę p u ją w cz. III (Z stą p ie n ie ). We wstępie autor podaje się za N ikodem a, który spisał tę historię po hebrajsku, w epilogu nato­ m iast - za Piłata, który spisał po łacinie wszystko to, co podał mu Nikodem po łacinie: natom iast w p rologu do w ersji greckiej wspomina się, że napisane po hebrajsku w spom nienia N ikodem a m iał przeło ży ć niejaki Ananiasz. Do utworu dołą­ czony je s t list do K laudiusza, w yraźnie odm ien n y od całości, który jednak nadaje utw orow i charak ter urzędow y. O bok tej w ersji istnieją jeszcze wersja B, C oraz w ersje m ieszane. Tekst E w N ik w ciąż ew oluow ał z pow odu ogromnej popularności, stąd ciągle coś dodaw ano, odejm ow ano, zm ieniano. B ardzo trudno je s t u stalić datę p o w sta n ia EwNik. W idzieliśm y, że od II w. istnieje tradycja raportu Piłata, z czego jednak nie wynika, że był to nasz utwór. Palim psest w iedeński p okazuje nam je g o istnienie już w wieku V/VI po łacinie, stąd przek ład je s t w cześniejszy, a je s z c z e w cześniejszy oryginał. Analiza treści pokazuje, że utw ór m ógł pow stać dopiero w cesarstwie chrześcijańskim (idea kró­ low ania C hrystusa, pochylanie się sztandarów), natomiast polemika na temat naro­ dzenia C hrystusa przenosi nas w w ieki II/III (Celsus, Orygenes, ProtEwJk). Jak się w ięc w ydaje, pierw sze części p ow stały w pierwszej połow ie IV w., co nie wyklu­ cza. że m ogły zaw ierać fragm enty wcześniejsze.

Inaczej rzecz ma się ze Z stą p ien iem '* . Wprawdzie temat ten pojawia się w ho­ miliach wschodnich w włeku V, ale nie można udowodnić ich łączności z naszym Z stąpieniem . Pierwsze cytaty z tego utworu pojawiają się w wieku VIII w świecie łacińskim. Analizując treść zauważamy elementy typowe dla sporów chrystolo­ gicznych V w. (20,2; 22, 1), a wspomnienie o grzechu pierworodnym i nawiązania do teologii św. Augustyna prowadzą do tej samej epoki. W szystko w ięc wskazuje na to, że utwór powstał między V a VIII w., prawdopodobnie około VI w., jako że być może znajdujemyjego wpływy u Grzegorza z Tours. Dobry język łaciński, brak śladów przekładu z greckiego, brak wczesnych wersji greckich (lub od nich pocho­ dzących) zawierających Z stą p ien ie świadczą, że utwór ten prawdopodobnie po­ wstał w świecie łacińskim.

1'' R. Gounelle, La Descente du Christ aux Enfers, Paris 2000, praca podstawowa.

, (^ykl Pílala: E W A N G E LIA N IK O D E M A

£35

Nie bardzo jeste śm y w stanie określić cel powstania EwNik. Być może czesc I stanow iła odp o w ied ź na pogańskie D zieje Piłata. W IV w., wedle świadectwa [ pitaniusza, E w N ik była wykorzystywana w sporze o datę Paschy. Jedi zas idzie 0 Zstąpienie, to stanow i ono bardzo dobre przedstawienie teologii Wcielenia 1 od­ kupienia w form ie niesłychanie plastycznej. N ależy zw rócić uwagę na I część EwNik, gdzie akcja prowadzona jest w spo­ sób niesłychanie kunsztowny i trzymający w napięciu i to prawic wyłącznie przy pom ocy cytatów biblijnych, przemyślnie zestawionych w celach apologetycznych W czasie procesu Jezusa poszczególni świadkowie podają opisy różnych epizo­ dów z życia Jezusa od zaślubin Maryi aż do wniebowstąpienia. E w N ik cieszy ła się ogromną popularnością w średniowieczu. Wprawdzie me przypisyw ano jej statutu kanoniczności, niemniej bywała przepisywana WTaz z księ­ gami św iętym i i bywała czytywana w kościele w czasie nabożeństw. Uważano ją za dokum ent historyczny. Cenił ją i miał w swojej bibliotece św. Bernard z Clair­ vaux. podobnie ja k św. Jan Kanty. Bywała cytowana w teologii, w homiliach, leży u podstaw średniowiecznych misteriów pasyjnych. Typowym przykładem jej za­ stosow ania na gruncie kultury polskiej jest Rzecz o chwalebnym zmartwychwsta­ niu M ikołaja z Wilkowiecka. Figurowała w wielkich zbiorach hagiograficznych XIII w., np. u Wincentego z Beauvais i Jakuba de Vorágine. Była używana w ikonogra­ fii. Kres w ielkiego powodzenia EwNik to wiek XV: krytykowali ją Mikołaj z Kuzy 1 Pico della M irándola. W ramach reformy trydenckiej EwNik dostała się w 1558 roku na Indeks. O bszerne opracowanie Nachleben tego utworu znajdziemy w mo­ num entalnym dziele wydanym pod redakcją Z. Izydorczyka155. P rzekład oparto na wydaniu H. C. Kim, The Gospel o f Nicodemus. Toronto 1973, p o p raw ionym na podstawie przekładu krytycznego R. Gounelle i Z. Izydorczyk - w k om entarzu dużo skorzystaliśmy z tej książki; wg niej poprawiliśmy po­ dział tekstu (podział Kima w nawiasach kwadratowych). Do tekstu dołączono w Do­ datku dwa fragm enty stanowiące warianty rękopisów greckich: Śmierć Judasza oraz L am entacje M a ryi na podstawie wydania Tischendorfa.

PROLOG. W im ię świętej Trójcy: rozpoczynają się akta Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa znalezione za czasów Teodozjusza Wielkiego1'", cesarza, w Jerozolim ie, w pretorium Poncjusza Piłata, zapisane w publicz­ n y ch kodeksach.

155 The Medieval Gospel o f Nicodemus. Texts, Intertexts and Contents in Western Eu­ rope. Tempe (Ariz.) 1997 omawia losy EwNik w literaturze przediredniowiecznej i średnio­ wiecznej: łacińskiej, francuskiej, katalońskiej i langwedockiej. angielskiej, norweskiej, ni­ derlandzkiej, niemieckiej, irlandzkiej i walijskiej; książka zawiera ponad stustromcową bi­ bliografię na tematy związane z EwNik uzupełnioną w Apocr 10(7000) 359-792 Praca obej­ muje niestety tylko Europę Zachodnią. ”6 Cesarz w latach 379-395.

636

R0ZP2 VI VPOKRYFY O MĘCE 1 ZMARTWYCHWSTANTTt

S tało się to w roku X V III cesarza T yb eriu sza, w ła d c y R z y m ia n , i H e­ roda, syn a H eroda, zarządcy G a lilei, w roku X V IIII j e g o w ład an ia, w dniu VIII kalend k w ie tn io w y c h , które w yp adają na d z ień X X V m iesią c a m arca, za kon su latu R ufina i R u bclion a, w roku IV d w ie ś c ie drugiej o lim p ia d y 157, za n a jw y ższy c h k ap łan ów J ó z efa i K ajfasza, to, c o z o sta ło u c z y n io n e przez n a jw y ższy c h k ap łan ów i p o zo sta ły ch Żydów', a c o o p o w ie d z ia ł te n ż e N ik o ­ dem , a sp isał to literam i h eb rajsk im i158.

C zęść I. Proces i śm ierć Jezusa OSKARŻENIA ŻYDÓW. 1. 1. A n n asz i K a jfa sz 159, S o m a s 160, D a ta n 161, G a­

m a lie l162, J u d a sz 163, L e w i164, N a fta lim 165, A le k sa n d e r 166 i S y r u s 167, i p o z o ­ stali spośród Ż y d ó w przybyli do Piłata osk arżając J e zu sa o w ie le z ły c h rze-

157 Datacja niezupełnie ścisła: Tyberiusz, cesarz w latach 17-37; Herod Antypas pano­ wał w latach przed Chr. 4-39; Caius Fufius Geminus i Lucius Rebellius Geminus byli kon­ sulami w roku 28/29; czwarty rok 202 olimpiady - 32 r. IS* Podobny wstęp Łk 3, 1n. Spisanie tekstu w j. hebrajskim należy do toposów litera­ tury apokryficznej. Wstęp niniejszy w wersji greckiej A jest poprzedzony następującym wstępem: .Ja , Ananiasz, protektor pretorianin, i uczony w Prawie, poznałem na podstawie Pi­ sma Świętego Pana naszego Jezusa Chrystusa i przyszedłszy doń dzięki wierze zostałem uznany za godnego chrztu świętego. Poszukując wspomnień o wydarzeniach dokonanych w owym czasie dotyczących Pana naszego Jezusa Chrystusa, które złożyli Żydzi u Poncjusza Piłata, znalazłem te oto wspomnienia spisane po hebrajsku i za łaskawością Boga prze­ łożyłem je na język grecki, aby poznali je wszyscy, którzy w yznają Pana naszego, Jezusa Chrystusa, w roku XVIJ panowania pana naszego Flawiusza Teodozjusza i w VI Flawiusza Walentyniana, w czasie IX indykcji. Wy zaś wszyscy, którzy czytacie je lub przepisujecie je z innych ksiąg, pamiętajcie o mnie. by Bóg miał nade m ną miłosierdzie i zm iłował się nad moimi grzechami, które popełniłem przeciw Niemu. Pokój tym, którzy czytają i słuchają oraz ich dom ownikom. Amen.” 159 Por. Mt 26, 3. 57; Łk 3, 2; J 11, 49; 18, 13-28; Dz 4, 6 . Zestaw imion dość przypad­ kowy i fantazyjny. W różnych wersjach EwNik znajdujem y różne zestawy imion. 160 Por. 2 Kri 18, 18-37. 161 Por. Lb 16, 1-27; 26, 29; Pwt 11, 6 , itd. 162 Por. Dz 5, 34; 22, 3. 163 Nazwa plemienia i imię Apostoła, użyte 23 razy w NT. 164 Por. Mk 2, 13-17, ale także imię plemienia. 165 Imię plemienia, często używane w Biblii (56 razy). 166 Por. Dz 4. 6 ; Mk 15, 21, ale także imię cesarza. 167 Cyrus [?] 2 Km 36. 22-23; Ezd 45, 1, itd.

2 Cyk( Piłata; E W A N G E LIA NIKODEMA

czy i m ó w ili: „Wiemy, że ten jest synem cieśli, zrodzonym z Maryi", a tw ierd ził, że jest Synem Bożym 169 i królem170, a nie tylko to mówił, ale p onadto g w ałcił szabat 171 i chciał rozwiązać nasze prawo przekazane nam przez o jc ó w ” . Rzekł do nich Piłat: „Co On czynił i co chciał rozwiązać?" M ó w ią m u: „Mamy prawo, że nie godzi się nikogo leczyć w szabat173, On zaś k u law y ch , głuchych, garbatych, sparaliżowanych, ślepych, trędowatych i o p ę ta n y c h leczył przez złe czyny, a wszystkie te rzeczy czynił w sza­ bat” . M ó w i Piłat: „Przez jakie złe czyny ?” 175 Mówią do niego: „Uprawia m agię i przez księcia szatanów, Belzebuba, wyrzuca złe duchy, a wszystkie są m u poddane l76. Rzekł Piłat: „Nie jest sprawą ducha nieczystego wyrzu­ cać złe d u ch y , ale m ocy Bożej”177. KURSOR ODDAJE CZEŚĆ JEZUSOWI. 2. Mówią Żydzi do Piłata: „Prosi­ my w aszą w ysokość, byś kazał Mu stanąć przed waszym trybunałem i abyś Go przesłuchał”. Piłat zawołał kursora i rzekł do niego: „Niech Jezus zo­ stanie w prow adzony178, ale z zachowaniem umiaru!” Wyszedł więc kursor, poznał Go i oddał mu cześć, i rozciągnął na ziemi chustę179, którą trzymał w sw oim ręku. I rzekł: „Panie, przejdź przez to i wejdź, bo namiestnik Cię woła”. Gdy jednak Żydzi zobaczyli, co uczynił kursor, zawołali do Piłata i rzekli: „D laczego nie kazał Mu wejść przez zawołanie woźnego, ale przez kursora? Kursor bow iem , skoro Go ujrzał, oddał Mu cześć i rozciągnął przed Nim chustę, którą trzymał w ręce i rzekł: «Panie, woła Cię namiestnik»”'11'0. 3. Piłat zaw ołał kursora i rzekł do niego: „Dlaczego to uczyniłeś?” Rzekł

168 Por. Mt 13, 55, par.; J 6 , 42. 169 Por. Mt 26, 63n.; 27, 43; Mk 14, 61n.; Łk 22, 70; J 10. 36; 19, 7. 170 Por. Lk 23, 2; J 18, 37; 19,21. 171 Por. Mt 5, 17; Dz 6 , 13n.;D z6,13n.;21,28. 172 Por. J 18, 29. 171 Por. Mt 12, 9-14, par; Łk 13, 14; 14, 3; J 5,16. 174 Listy cudów: por. Mt 4, 24; 10, 8 ; 11, 5; 15, 30n.; Łk 7,22. Podobne listy cudów

spotykamy często w apokryfach np. RapP 1-4. 175 Tekst Kima poprawiony. 176 Por. Mt 27, 63; Łk 11, 15; 1 Kor 15,27; Łk 10,17; Flp 3,21; Hbr 2 , 8 . Belzebub książę duchów ciemności. 177 Por. Mk 3, 30; Łk 11,20. 178 Por. J 18,33. 179 Prawdopodobnie idzie o rodzaj chusty, którą musieli nosić wchodzący do pałacu cesarskiego. Scena ta bywa przedstawiana w ikonografii chrześcijańskiej, w miniaturach na rękopisach czy na kolumnie cyborium w Bazylice św. Marka w Wenecji [ \\\\ w ?). 180 Wprowadzenie Jezusa przypomina uroczysty wjazd do Jerozolim) Por także. . : v' 9 ;P s 118[117] 25n.

638______________________________ ROZDZ. VI. A P O KRYI '> O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W STA N IU

do niego kursor: „Kiedy posiałeś mnie do Jerozolim y, do A leksandra1*1, ujrzałem Jezusa siedzącego na ośle, a dzieci żydow skie w olały: «Hosanna, Synow i Dawida» i trzymały w sw ych rękach gałęzie. Inne zaś słały szaty i wołały: «Zbaw Ty, który jesteś na w ysokościach , błogosław ion y, który przybywa w im ię Pańskie»" 4. Zakrzyknęli Żydzi i m ów ili przeciw kurso­ rowi: „Przecież dzieci żydow skie w ołały po hebrajsku. Skądże w ięc ty, Grek, rozumiesz po hebrajsku?" Rzekł kursor: „Zapytałem któregoś z Ż ydów i rze­ kłem: «Co znaczy to. co w ołały po hebrajsku?» A on mi w yjaśn ił”. Rzekł doń Piłat: „Jak oni wołali po hebrajsku?” Powiedzieli mu: „Hosanna”. [M ówi Piłat]: „Jak to można przetłum aczyć?” M ówią: „O Panie, spraw, że będzie­ my zbawieni" lub „O Panie, zbaw przeto” 182. P ow ied ział Piłat: „Wy po­ twierdzacie słow a w ypow iedziane przez dzieci. W czym w ię c zaw inił kur­ sor?" A oni zam ilkli183. Rzekł namiestnik do kursora: „W yjdź i w jakikol­ wiek [sposób] wprowadź Go!" W yszedł w ięc kursor i uczynił jak poprzed­ nio, i rzeki do Jezusa: „Wejdź Panie, w ola C ię nam iestnik”. ZNAKI o d d a j ą CZEŚĆ JEZUSOWI. 5. W szed ł w ię c Jezu s, i [na Jego w ejście] w ygięły się szczyty znaków, które trzymali chorążow ie, i oddały cześć Jezusow i. Gdy Żydzi zobaczyli, jak szczy ty zn a k ó w 184 z g ię ły się i od­ dały cześć Jezusow i, głośno zawołali przeciw chorążym . N a to Piłat rzekł do Żydów: „Czy nie dziw icie się, że szczyty znaków z g ię ły się sam e z sie­ bie i oddały cześć Jezusow i, lecz krzyczycie na chorążych, jakb y oni sami zgięli znaki i oddali [Mu] cześć ? ” 185 M ów ią Ż ydzi do Piłata: „M y w id z ieli­ śmy, jak chorążow ie schylili znaki i oddali c ześć Jezu so w i” . Piłat zaw ołał do chorążych i rzekł do nich: „D laczego to u c z y n iliśc ie? ” Oni rzekli do Piłata: „M y jesteśm y poganam i, sługam i św iątyni, ja k że w ię c m oglib yśm y oddawać Mu cześć. M y trzym aliśm y znaki, a one się z g ię ły i oddały mu cześć". 6 . Rzekł Piłat do przełożonych syn agogi i do starszych ich ludu: „W ybierzcie bardzo silnych m ężów i niech oni ujm ą znaki, a zobaczym y, czy one zegną się sam e z sieb ie”. W zięli w ięc starsi ludu dw unastu najsil­ niejszych m ężów i po sześciu kazali im ująć znaki, i oni stanęli przed na­ miestnikiem . Rzekł Piłat do kursora: „W yprowadź Jezusa poza pretorium

1.1 Wspomniany w Dz 4, 6 , może ten sam, który jest wymieniony w 1, 1. 1.2 Dwa możliwe przekłady wiersza Ps 118[ 117], 25. 183 Por. M k 3 ,4 ; Łk 14,4; 20,26. 184 Mowa o „znakach" jakie miały legiony, zwieńczonych orłem rzymskim. Tekst nie­ jasny: nie wiadomo czy skłoniły się całe „znaki” czy tylko ich szczyty. 1,5 Tekst Kima poprawiony.

, ( vkl P iła ta . E W A N G E L IA N IK O D E M A

——

w§

1 w p row ad ź G o zn ów , w jakikolw iek chcesz sposób”. 1 wyszedł Jezus z kur­

sorem sp o za pretorium . 1 przyw ołał Piłat tych, którzy najpierw trzymali znaki zap rzy się g a ją c ich na zbaw ienie cesarza: „Jeśli nie zegnąsię znaki na je g o w e jś c ie , p ou cin am w am głow y” 186. 1 nakazał namiestnik wejść Jezu­ sow i po raz drugi. 1 kursor uczynił to w taki sam sposób jak uprzednio, i gorąco p rosił Jezu sa, aby w stąpił na jego chustą, i szedł po niej. A gdy On w c h o d z ił, z g ię ły s ię znaki i oddały cześć Jezusowi. NIEPOK ÓJ ŻONY PIŁATA. 2 . 1 . Gdy Piłat to ujrzał, ogarnął go lęk i po­

w stał ze s w e g o tronu. G dy w ięc on zamierzał powstać ze swego tronu, jego żona im ie n ie m Prokula posłała po niego i rzekła: „Nie miej nic do czynie­ nia z tym c z ło w ie k ie m spraw iedliwym : wiele bowiem wycierpiałam z Jego pow od u tej n o c y ” 187. O dp ow ied zieli Żydzi Piłatowi i rzekli: „Czy nie mó­ w iliś m y to b ie , ż e O n spraw ia czary ? 188 Oto On zesłał sen na twoją żoną”. 2. Na to P iłat p r z y w o ła ł Jezu sa 189 i rzekł do Niego: „Czy słyszysz, co oni prze­ c iw T o b ie św ia d cz ą ? A Ty nic nie m ów isz ? ” 190 Odpowiedział Jezus: „Jeśli­ by nie m ie li m o c y , n ie m ów iliby: każdy bowiem ma moc ustami swoimi m ó w ić r z e c z y dob re i złe. N iech w iąc oni baczą!” O SK A R ŻE N IA ŻYDÓW: NARODZENIE Z CUDZOŁÓSTWA. 3. W odpowie­

dzi starsi z Ż y d ó w rzekli do Jezusa: „Na co mamy baczyć? Po pierwsze - n a ro d ziłeś sią z c u d z o łó stw a 191, po drugie - narodziny twoje miały miej­ sce w B e tle je m i z tw o jeg o powodu dokonano rzezi dzieci157, po trzecie - o jc ie c tw ój i m atka u ciek li do Egiptu, ponieważ nie ufali ludowi”151.

186 Tekst Kima poprawiony. 187 Por. M t 27, 19. Por. ListPH. Apokryfy nazywają ją Claudia Procula. WgOrygenesa

miała zostać chrześcijanką (In Matth., GCS 37, 257, 13. 22; 258, 4). F. G. Klopstock ( + 1803, M essiade VIII, 399-449) opowiada, że podczas snu objawi! się jej Sokrales pro­ sząc, by w staw iła się za Jezusem. Por. E. Fascher, Das Weib des Pilatus. Halle 1951; A Ocpke, T hLZ 73(1948) 743-749 oraz opowiadanie G. v. Lefort, Die Frau des Pilatus, 1955. M otyw ten powtarza polska legenda, Zowczak 348. 1,8 Por. M t 27, 63. 189 Por. J 18, 33. 1911 Por. Mt 26, 62n., par.; 27, 12. 14, par. 191 Z arzut ten wysuwany byl przez Żydów od najdawniejszych czasów. Zestaw żydow­ s k ic h tekstów antychrzcścijańskich, por. J. B. Auihauset, AniibeJesus-Zeugnisse, Bonn 1913. 38-50 oraz rozdz. II, 6 , c. ProtEwJk podkreślając czystość Maryi polemizuje z tymi zarzuumi, por. M. Starow ieyski, Eléments apologétiques dans les apocnphes. w: Les apoiogxtcs chrétiens et la culture grecque, red. B. Pouderon, J. Doré, Paris 1998, 187-197. 1.3 Por. M t 2, 1. 16-18. 1.3 Por. Mt 1,3-15: jednak powód ucieczki byl inny.

6 40

RO ZDZ. VI. A PO K R Y FY O M ĘC E 1 Z M A R T W Y C H W ST A N IU

4. Na to pow iedzieli niektórzy ze stojących w ok ół, dobrze do n iego nasta­ wieni: „M y nic m ówim y, że On narodził się z cudzołóstw a, bo w iem y, że Maryja była poślubiona J ó z efo w i194, nie narodził się w ięc z cu d zołóstw a’ . Rzekł w ięc Piłat do Żydów, którzy m ów ili, że zrodził się On z cu d zołó­ stwa: „Ta wasza m owa nie jest prawdziwa, bo nastąpiły zaślubiny, jak m ó­ w ią ci, którzy są z w aszego ludu". M ów ią do Piłata A nnasz i Kajfasz: „Cały tłum w oła, że On narodził się z cudzołóstw a i że czyn i czary195. Ci nato­ miast sąprozelitam i i jeg o uczniam i”. Na to przyw ołał Piłat A nnasza i Kaj­ fasza i rzekł do nich: „Co to są prozelici?” M ów ią mu: „Ci, którzy m ów ili, że nie narodził się z cudzołóstw a są synami pogan, a teraz stali się Ż yda­ m i”. Rzekli Łazarz, Anteriusz, Antoni, Jakub, Zeras, Sam uel, Izaak, Finees, Krippus i Agryppa, A m nes i Judasz196: „M y nie narod ziliśm y się prozelitam i197, lecz urodziliśm y się jako syn ow ie Ż ydów i m ów im y praw­ dę, bo byliśm y na zaślubinach Maryi”. 5. R zekł Piłat do dw unastu m ężów , którzy to twierdzili i pow iedział do nich: „Zaprzysięgam w as przez zba­ w ienie Cezara, czy pow iedzieliście prawdę, gdy m ó w iliście, że On nie na­ rodził się z cudzołóstw a?” M ów ią do Piłata: „M am y prawo, które m ów i, że nie należy w ogóle przysięgać, bo to jest grzech. N iech oni zaprzysięgną na zbaw ienie cesarza, że nie jest tak, jak pow iedzieliśm y, a będ ziem y winni śm ierci”. Pow iedział Annasz do Piłata: „O w ych dw unastu w ierzy, że On nie narodził się z cudzołóstwa, [a przecież cały lud w oła, że On się narodził z cudzołóstw a]198, i że czyni czary, i m ówi o sob ie, że je st synem B ożym i królem, w co m y nie wierzym y”. 6 . Nakazał w ię c Piłat, aby w y sze d ł cały lud z wyjątkiem ow ych dwunastu m ężów, którzy tw ierdzili, że On nie na­ rodził się z cudzołóstwa, i kazał Jezusowi stanąć osobno, i rzekł Piłat: „Dla­ czego oni chcą Go zabić?” M ów ią do Piłata: „Oni oburzają się, poniew aż On uzdrawia w szabat”. M ówi Piłat: „Za dobre czyn y chcą go zabić ? ” 199 M ów ią mu: „Tak, Panie”. OSKARŻENIA ŻYDÓW: JEZUS KRÓLEM. 3 . 1. Piłat obu rzył się, w yszed ł z pretorium i rzekł do nich: „B iorę za św iadka sło ń ce, że w tym c zło w ie-

194 Por. Mt 1, 8. Historia zaślubin Maryi w ProtEwJk 9. 195 Por. Mt 27, 63. 196 Znowu zestaw fantazyjny imion biblijnych i niebibilijnych. 197 Prozelici - poganie przyjmujący religię żydowską.

Kim uzupełnia tekst wg tekstu greckiego, Gounelle-Izydorczyk nie przyjmują tej poprawki. 199 Por. J 10, 33.

r YH P iłata: E W A N G E L IA N IK O D E M A

641

ku nie z n a la z łe m nawet jednej winy”200. Odrzekli mu Żydzi i powiedzieli

do n a m ie s tn ik a : „Jeśliby On nie czynił czarów, nie wydalibyśmy go to­ ino”. R z ek ł d o n ich Piłat: „W eźcie więc Go i osądźcie według waszego p ra w a ” . M ó w ią Żydzi: „Nam nie wypada kogokolwiek zabijać”201. Rzekł P iłat d o Ż y d ó w : „Czy B ó g do was czy do mnie powiedział: «Nie zabi­ ja j» ? ” 2. W s z e d ł w ięc znowu Piłat do pretorium, przywołał samego Jezu­ sa i rz e k ł d o N ie g o : „Czy Ty jesteś królem żydowskim?” Jezus odpowie­ d ział P iła to w i i rzekł do niego: „Czy sam z siebie to mówisz, czy też inni ci to o M n ie pow iedzieli?” Odpowiadając Jezusowi Piłat rzekł: „Czy ja je s te m Ż y d e m ? Lud twój i przywódcy kapłanów mnie Ciebie wydali. Cóż u c z y n iłe ś ? ” O dpow iedział Jezus: „Królestwo moje nie jest z tego świata. Gdyby o n o b y ło z te g o świata, słudzy moi stawialiby opór i nie został­ bym w y d a n y Ż y d o m . Teraz jednak królestwo moje prawdziwie nie jest stą d ” . R z e k ł Mu Piłat: „Więc Ty jesteś królem?” Odpowiedział Jezus: „Ty m ó w isz , że Ja jestem królem”. I znowu rzekł Jezus do Piłata: „Ja się n a ro d z iłe m i tu przyszedłem , aby każdy, który jest z prawdy, słuchał mo­ je g o g ło s u ” . M ówi doń Piłat: „Co to jest prawda? ” 202 Mówi Jezus: „Praw­ da p o c h o d z i z nieba”. R zecze Piłat: „Czy na ziemi nie ma prawdy? ” 203 R z ecze J e z u s do Piłata: „Popatrz, jak ten, który na ziemi głosi prawdę, je s t s ą d z o n y przez tych, którzy posiadają władzę na ziemi”. OSKARŻENIA ŻYDÓW: SKĄD POCHODZĄ CUDA JEZUSA? 4. 1. Piłat po­ z o sta w iw sz y Jezusa w pretorium wyszedł do Żydów i rzekł do nich: „Nie z n alazłem w Nim nawet jednej winy”204. Mówią Żydzi: „On powiedział: « M o g ę zniszczyć tę świątynię i w trzy dni ją odbuduję»”205. Rzekł do nich Piłat: „Jaką św iątynię?” M ówią Żydzi: „Tę, którą zbudował Salomon; a bu­ d o w ał ją przez czterdzieści i sześć lat: On zaś chce ją zburzyć i zbudować w trzy dni”. Znowu rzecze do nich Piłat: „Ja jestem niewinny krwi tego c z ło w iek a. W y baczcie!”. M ówią Żydzi: „Krew Jego na nas i na synów n a s z y c h ”206. 2. Zawołał Piłat starszych ludu, kapłanów i lewitów i rzekł do n ich w tajemnicy: „Nie czyńcie tego! Nic z tego, o co Go oskarżacie - to

J Por. 1 Por. ! Por. ' Por. 1 Por. 'Por. ’ Por.

J 18,38; 19 ,4 .6 J 18, 3On.; Wj 20, 13; Pwt 5, 17; M t5,21. J 18, 33-38. Oz 4, 1. J 8, 45-47. Mt 26,61. Mt 27, 24n.

542

RO

>

VI

\P O K R Y F Y O M Ę C E 1 ZMARTWYCHWSTAŃ!!

jest o uzdrow ienia i o g w a łc en ie szabatu

nic z n a la złe m g o d n e g o śm ier­

ci''. M ów ią do Piłata kapłani i lew ici oraz starsi ludu: „Jeśli ktoś zbluźni przeciw Cezarów i, godny jest śm ierci. O n jednak zb lu źn ił p r z ec iw B o g u !” 207 3.

Na to nam iestnik kazał w yjść w szystk im Ż ydom , a p r z y w o ła w sz y Jezusa

rzekł do N iego Piłat: „Co m am z Tobą u c z y n ić? ” R zek ł Jezu s do Piłata: „To. co ci jest dane". R zecze Piłat: „Jak z ostało d an e?” R z e c z e Jezus: „Już M ojżesz i Prorocy w yprorokow ali najpierw o tej m ęce i o m oim zm artw ych­ wstaniu". G dy to u słyszeli Ż ydzi208, m ó w ią do Piłata: „C o je sz c z e ch cesz? C zy ch cesz u słyszeć jeszcze w ięk sze b lu źn ierstw o ? ” 209 M ó w i Piłat do Ż y­ dów : „Jeśli ta m ow a zawiera bluźnierstw a, w e ź c ie G o , z a p r o w a d ź cie do w aszej syn agogi i osąd źcie w'edle sw eg o Prawa”210. M ó w ią Ż yd zi do P iła­ ta: „W naszym Prawie są zawarte słow a: «Jeśli c z ło w ie k z a w in ił p rzeciw czło w iek o w i, godzien je st otrzym ać czterd zieści razów b e z je d n e g o , je śli jednak ktoś zbluźni przeciw B ogu, ma zostać u k a m ie n o w a n y » ”2". 4. M ów i do nich Piłat: „Jeśli ta m ow a je st b lu źn ierstw em , w e ź c ie G o i o są d źcie w edług w a sze g o Prawa". M ów ią Ż ydzi do Piłata: „ M y c h c em y , aby został ukrzyżowany". R zecze Piłat: „N ie je st to r zeczą dobrą” . 5. N a m ie stn ik spoj­ rzał na lud otaczających go Ż yd ów i zo b a c zy ł, że w ie lu sp o śró d Ż ydów ociera łzy i rzekł: „N ie cały lud pragnie, aby O n um arł” . M ó w ią starsi ludu do Piłata: „I dlatego przyszliśm y m y i ca ły lud, ab y O n um arł” . M ów i Piłat do Ż y d ó w : „C óż On uczynił, aby m iał um rzeć?” [M ó w ią Ż yd zi]: „B o On zw ał się syn em B ożym i królem ” . 5. 1. P ew ien zaś m ąż ż y d o w s k i im ieniem N ikodem stanął przed nam iestnikiem i rzekł: „R acz m i p o z w o lić , o m iło ­ sierny, p o w ied zieć parę słó w ”. R zekł Piłat: „ M ó w !” R z ek ł N ik o d em : „P o­ w iedziałem do starszych ludu, kapłanów i lew itó w , i do c a łe g o ludu Ż ydów w synagodze: «C zem u w ch od zicie w spór z tym c z ło w ie k ie m ? C zło w iek ó w czyn ił liczn e i chw alebne cuda, jak ich dotąd nikt n ie u c z y n ił, ani nie c z y n i-1-. P uśćcie G o w ięc i nie czyń cie M u nic z łe g o ! Jeśli b o w ie m z B oga są o w e czyny, ostaną się, je śli zaś z ludzi - rozp adną się 213. T akże M ojżesz posłany od B oga do Egiptu czyn ił cuda, które p o le c ił m u c z y n ić B ó g przed

207 Por. Kpł 24, I5n.

™ Na początku rozdziału Piłat kazał Żydom wyjść! m Por. Mt 26, 65. 2,0 Por. J 18,31. 211 Por. Pwt 25, 2n.; Kpł 24, 15. 2,2 Por. J 3, 2; 11,47; 15, 24. 2,5 Por. Dz 5, 38n.; J 3, 2; 9, 33; Wj 3-11.

, ( >k|

E W A N G E L IA N IK O D EM A_______________________

f a r a o n e m , królem E giptu. I byli tam lekarze, którzy leczyli, Jamnes i Mambies21'1, I oni też czynili cuda, które czynił Mojżesz, lecz nie wszystkie, a E gipcjanie u w ażali ich za bogów. A ponieważ znaki, które oni czynili. n ,c byty z B oga, zginęli i oni, i ci, którzy w nich uwierzyli. Teraz więc daj­ cie spokój tem u czło w iek o w i, bo nie jest On winny śmierci»”215. 2. Mówią Żydzi do N ik o d em a: „Ty też stałeś się Jego uczniem i dlatego za Nim prze­ m aw iasz”21'’. R zecze d o nich Nikodem: „Czy i namiestnik stał się Jego uczniem , sk o ro i O n wstawia się za Nim? Czyż nie powołał go cesarz do owej g o d n o śc i? ” Ż y d zi więc zgrzytali zębami na Nikodema217 i mówili do

niego: „W eź je g o p ra w d ą razem z Nim jako zapłatą!” Rzekł Nikodem: „A m en, p rz y jm u ję ja k rzek liście!” 6 . 1. Ktoś inny wyszedł spośród Żydów i p rosił n a m ie stn ik a , aby mógł powiedzieć słowo. Mówi namiestnik: „Po­ w iedz to, co c h c e s z powiedzieć!” On rzekł: „Trzydzieści osiem lat leżałem na łożu, g ro z iła mi śmierć i codziennie cierpiałem z bólu. Gdy zaś przy­ szedł Je zu s, wielu opętanych i skutych licznymi słabościami zostało przez N ieg o u le c z o n y c h 218. Kilku młodzieńców przyniosło mnie na łożu i dopro­ w adziło m n ie d o N iego. A Jezus ujrzawszy mnie ulitował się nade mną. 1 rzekł m i te sło w a : «Powstań, weź swoje łoże i idź». 1 bezzwłocznie zosta­ łem u z d ro w io n y , w z ią łe m swoje łoże i chodziłem. Mówią Żydzi do Piłata: „Z ap y taj ja k i to był dzień, kiedy go uzdrowił”. Rzekł: „Sobota". Mówią ż y d z i: „ C z y ż nie m ówiliśm y, że w szabat uzdrawia i wyrzuca szatana?” 218

2. Inny je s z c z e Żyd w ybiegł mówiąc: „Urodziłem się niewidomym. Głos sły sz a łe m , a le nikogo nie widziałem. Gdy Jezus przechodził, zawołałem w ielk im g ło se m : «Zlituj się nade mną, Synu Dawida!» 1 zlitował się nade m n ą i p o ło ż y ł r ę k ę sw oją na moich oczach, i natychmiast przejrzałem" ” 0 Inny w y b ie g ł i rzekł: „Byłem garbaty, a On swoim słowem mnie wyprosto­ w ał” 221. In n y je szc z e w ybiegł i powiedział: „Byłem trędowaty, a On mnie o c z y śc ił je d n y m słow em ” 222 . 3 [7.]. I pewna kobieta imieniem Weronika

214 Por. 2 Tm 3, 8 . Imiona znane w tradycji judaistycznej i w zachowanym fragmentarycznie apokryfie Jamnes i Jambres. 215 Por. Lk 23, 15. 216 Por. J 7, 52. 217 Por. Dz 7, 54. 21s Por. Mk 1, 34. Por. J 5, 1-15; Mk 2, 1-12 oraz Mk 9, 34, par; 12,24, par. 220 Por. Lk 18, 35-43 oraz Mt 9, 27-31; 20, 29-34; J 9. 221 Por. Lk 13, 10-13. 222 Por. Mt 8 , 1-4, par; Lk 17, 11-19.

Apokryfy i. 1, cz. 2 - 7

644

R O /D Z VI.

A PO K R Y F Y O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S

rzekła: „K rew w y p ły w a ła ze m nie przez d w an aście lat, i dotknęłam się kra­ ju Jego szaty, i natychm iast ustał w y p ły w krw i”223. M ó w ią Ż ydzi: „N asze Praw o nic p o zw a la nam p o w o ły w a ć kob iety na św iad k a”224. 4 [ 8 .]. I inni je s z c z e z tłum u Ż y d ó w i kobiet w ołali m ów iąc: „Ten c z ło w ie k je st proro­ kiem , bo i szatany są M u poddane”225. R zekł Piłat do tych, którzy m ów ili: „Szatany są M u p od dan e” : „D la czeg o w aszym u czon ym nie są o n e podda­ n e?” M ó w ią do Piłata: „ N ic w ie m y ” . Inni natom iast m ó w ili, że w skrzesił zm arłego Łazarza po czterod niow ym przebyw aniu w grobie226. G dy to u sły­ sza ł, zadrżał nam iestnik i rzekł do tłumu Ż ydów : „N a c o w am się przyda w y le w a ć krew n iew in n ą ? ” 227 WYROK NA JEZUSA. 7. [9.]. 1. Piłat znow u p rzyw ołał N ik od em a i dw u­ nastu m ężów , którzy m ów ili, że On nie urodził się z cu d zo łó stw a , i rzekł do nich: „C o m am robić, bo lud zaczyna się burzyć ? ” 228 M ó w ią do niego: „M y nie w iem y. N ie ch oni baczą” . I znow u Piłat p rzyw ołał c a ły tłum Ż ydów i rzekł do nich: „W iecie, że je st zw yczaj, że na św ię to P asch y w yp u szcza się je d n e g o sk azan ego w ięźn ia. M am w w ię zien iu zn ak om itego w ięźn ia, który n a zy w a się Barabasz. W Jezusie nie znajduję w in y zasługującej na śm ierć. K tórego z nich chcecie, abym w am w yp u ścił?” Z aw ołali Ż ydzi i m ó­ w ili: „W ypu ść nam Barabasza”. R zekł do nich Piłat: „C óż w ię c m am u czy­ nić z Jezu sem zw anym Chrystusem ?” R zekli w szyscy: „ N iech będzie ukrzy­ ż o w a n y !” 229 I zn ow u zaw ołali Żydzi: „Jeśli g o w y p u ścisz , n ie je ste ś przyja­ c ie le m cezara230, bo przecież Jezus m ó w ił, że je st syn em B o g a i królem 231: m oże w ię c c h c esz, by On królow ał, a nie cesarz?” 2. W tedy rozgn iew ał się P iłat i rzekł d o nich: „P lem ię w a sze z a w sze b y ło sk łon n e do zam ieszek . B u rzycie się przeciw ko temu, który był w a szy m dob rod ziejem ”232. O dpo­ w ie d z ie li Ż ydzi: „Kto był naszym dobrodziejem ?” R zek ł do nich Piłat: „Bóg

221 Por. Mt 9,20-22. Kobieta cierpiąca na upływ krwi bywa identyfikowana z Weroni­ ką; o niej obszerniej por. RapP 4 i we Wstępie do EwNik. 224 Prawo judaistyczne, opierające się raczej na duchu niż literze ST. Por. R. de Vaux, Les institutions de ¡'Ancien Testament, 1, Paris 1961, 241. 22! Jezus prorok: Mt 16, 14, par.; 21, 11. 46; Łk 7, 16, itd. Poddanie demonów: por. Łk 10, 17. 226 Por. J 11, 38-44. 227 Por. Mt 27, 4. 228 Por. Mt 27, 24. 229 Por. Mt 27, 15-22 oraz Mk 1, 8 ; Łk 23, 18. 230 Por. J 19, 12. 231 Por. Mt 26, 63n.; 27, 43, itd. 232 Niewdzięczność i bunty Żydów: temat częsty w ST, por. także Dz 7, 30-53.

2 C yk| Piłata: EW ANG ELIA NIKO DEM A

645

w asz, który was uratował od ciężkiego niewolnictwa u Egipcjan i wypro­ wadził was z Egiptu233, i przeprowadził was przez morze jak po suchej zie­ m i234, a na pustyni karmił was manną i przepiórkami235, i wyprowadził wam w odę ze skały, i napoił was236, i dał wam Prawo237, a po tym wszystkim rzeczach rozgniewaliście waszego Boga, [i znaleźliście boga w postaci cielca odlanego z m etalu]238. Rozgniewaliście Boga i chciał was zabić. 1 błagał za wami M ojżesz 239 i nie umarliście. A w y mnie teraz oskarżacie, że ja niena­ w idzę króla!” 8 . 1 [3]. Na to powstał Piłat i chciał wyjść z trybunału. Na to zawołali Żydzi i rzekli: „Za władcę uznajemy cesarza a nie Jezusa. Bo i Ma­ gow ie przynieśli Mu dary jakby królowi. Herod zaś usłyszawszy od Ma­ gów, że narodził się król, chciał Go zabić240. Gdy ojciec Jego, Józef dowie­ dział się o tym, w ziął Go i Jego matkę i uciekli do Egiptu. Gdy o tym usły­ szał Herod, zgładził dzieci żydowskie, które narodziły się w Betlejem”. 2 [4], U słyszaw szy o tym Piłat przeląkł się i nakazawszy milczenie tłumowi, któ­ ry krzyczał, rzekł: „A w ięc to jest ten, na którego nastawa! Herod?” Mówią mu: „To jest ten”. Na to Piłat wziął wody i obmył swoje ręce wobec ludu m ówiąc: „Jestem niewinny krwi tego sprawiedliwego. Wy baczcie!” I od­ p ow iedzieli mu Żydzi, mówiąc: „Krew Jego na nas i na synów naszych !” 241 9. [5], W tedy nakazał Piłat przyprowadzić Go przed trybunał, na którym zasiadał, i [Piłat] wydał wyrok przeciw Jezusowi: „Lud twój uznał Cię kró­ lem. D latego nakazuję Cię najpierw ubiczować wedle ustanowień dawnych książąt”242. Następnie kazał podnieść Go na krzyż na miejscu, gdzie został zaaresztowany, a z nim dwóch łotrów, których imienia brzmią: Dyzma i Gestas243. U K R ZY ŻO W A N IE. DWÓCH ŁOTRÓW.

10.244 1. I Wyszedł Jezus z preto­

rium, a dwóch łotrów razem z Nim. A gdy przybyli na miejsce, zdarli z Niego

233 Por. Pwt 5, 6 . 2)4 Por. Wj 13, 17 - 1 5 , 21; Hbr 11,29. 235 Por. Wj 16. 236 Por. Wj 17, 1-7. 237 Por. Wj 34.

23» Por. Wj 32. 239 Por. Wj 32, 30-34. 240 Por. Łk 2, 1-18. 241 Por. Mt 27, 24n. 242 Apokryficzne wyroki na Jezusa, por. niżej, s. 671n. 243 Por. EwDzArab 23; JózAr 3. Autor sugeruje, że Jezus został ukrzyżowany w Ogro­ dzie Oliwnym (por. Mt 26, 30n.). 244 Opis męki podany wg Mt 27, 33nn., par.

646

R O Z D Z . VI. A P O K R Y F Y O M Ę C E I ZM ARTW YCHW STA NIU

szaty i przepasano Go chustą, a na głow ę Jego założyli wieniec z cierni. Podobnie i dwóch łotrów powiesili razem z Nim: D yzm ę po prawicy a Gestasa245 po jego lewicy. Jezus wtedy powiedział: „Ojcze przebacz i odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią". 1 podzielili m iędzy sobą jego szaty. A lud stal [wokół]. 1 wyśmiewali się z N iego książęta, starsi ludu i sędziow ie ich, mówiąc: „Innych zbawiał, teraz niech zbawi sam ego siebie. Jeśli jest Sy­ nem Bożym, niech zstąpi z krzyża!” W yśmiewali się z niego również żoł­ nierze i podchodząc do niego ofiarowywali mu do picia ocet z żółcią mó­ wiąc: „Jeśli ty jesteś królem Żydów, wybaw sam ego siebie”246. Zaś Lon­ gin24'. żołnierz, wziął włócznię i otworzył Mu bok, a z boku wypłynęła krew i woda. Namiestnik zaś kazał \v7 pisac literami hebrajskimi, greckimi i ła­ cińskimi w miejscu wyroku to, co pow iedzieli Żydzi: „Ten jest królem ży­ dowskim"248. 2. Jeden zaś z łotrów, którzy byli zaw ieszeni, imieniem Gestas. rzeki do Niego: „Jeśli ty jesteś Chrystusem, w yzw ól siebie i nas”. Odpowiedział mu Dyzma i zgromił go, mówiąc: „Czy nie boisz się Boga ty, który jesteś ukarany tym samym wyrokiem? M y bow iem słusznie i spra­ wiedliwie otrzymaliśmy to, co znosimy; ten natomiast niczego złego nie uczynił". Tak zgromiwszy sw ego towarzysza, rzekł do Jezusa: „Pamiętaj o mnie. Panie, w twoim królestwie”. O dpowiedział mu Jezus i rzekł: „Za­ prawdę. powiadam ci. dziś ze Mną będziesz w raju”249. Ś M I E R Ć J E Z U S A . 11.1. Była zaś prawie godzina szósta w dzień, a na­ stały ciemności na całej ziemi, aż do godziny dziew iątej. Gdy zaś słońce się zaciemniło, oto rozdarła się zasłona świątyni na dw ie części z góry do dołu, a Jezus zawołał wielkim głosem „Uia ala hohe fri to le”250, co tłumaczy się „W ręce twoje. Panie, oddaję ducha m ojego”. To p ow iedziaw szy oddał ducha. Gdy zaś centurion ujrzał, co się stało, chw alił Boga i mówił: „Ten człowiek był sprawiedliwy”. I cały lud stojący w ok ół przeląkł się na ten widok, a rozważając to, co się stało, powracał [do dom ów ] bijąc się w pier­ si251. 2. Centurion doniósł namiestnikowi, co się wydarzyło. A namiestnik usłyszawszy to bardzo się zasmucił i dnia tego ani nie jadł, ani nie pił.

245O dwóch łotrach por. JózAr 1, objaśn. 246 Por. Łk 23, 33-37 oraz Mt 27, 32. 35. 42; Mk 15, 34. 247 Longin od gr. longche - włócznia, por. ListPHer. 2411 Por. J 19, 34; 19n. 249 Por. Łk 23, 39-43 250 Bardzo zdeformowane słowa Ps 31 [30], 6 , por. Łk 23, 46. 251 Por. Łk 23, 44-48 oraz Mt 27, 50n., par.

2 C ykl P iłata: E W A N G E L IA N IK O D E M A

647

A zawoławszy Żydów rzekł do nich Piłat: „Widzieliście, co się stało'1'' Od­ powiedzieli namiestnikowi: „Nastało zaćmienie słońca, jak to się zdarza" 3. W szyscy zaś jego znajomi stali z daleka, także kobiety, które szły za Nim z Galilei, i widzieli to wszystko.

C ześć II. H istoria Józefa z Arym atei252 ZŁOŻENIE CIAŁA JEZUSA DO GROBU I ARESZTOWAiNIE JÓZEFA. A OtO był pewien mąż imieniem Józef, członek rady, mąż dobry i sprawiedliwy. On nie zgadzał się z żądaniami i oskarżeniami Żydów. Pochodził on z miasta Arymatei w Judei i oczekiwał przybycia królestwa Bożego. On to zwrócił się do Piłata i poprosił go o ciało Jezusa. I zdjął je z krzyża, owinął w czy­ ste prześcieradło i złożył do swego nowego grobu, w którym nikogo dotąd nie pochowano253. 1 2 . 1 . Gdy jednak Żydzi usłyszeli, że Józef poprosił o ciało Jezusa, zaczęli poszukiwać jego i owych dwunastu mężów, którzy mówili, że On nie narodził się z cudzołóstwa, oraz Nikodema i wielu innych, któ­ rzy stanęli przed Piłatem i mówili o Jego dobrych uczynkach. Ci zaś wszy­ scy się ukryli, a tylko Nikodem stanął przed nimi, ponieważ należał do pierw­ szych spośród Żydów, i rzekł do nich: „Jak weszliście do synagogi?” Oni na to odpowiedzieli: „A ty jak wszedłeś do synagogi, skoro zgadzałeś się [z nauką] Chrystusa? Niech Jego los stanie się twoim w życiu przyszłym”. Odpowiedział Nikodem: „Amen, amen, amen”. Podobnie Józef stanął przed nimi i rzekł do nich: „Dlaczego oburzacie się na mnie za to, że poprosiłem Piłata o ciało Jezusa? Oto złożyłem je w moim grobie i owinąłem je w czy­ ste prześcieradło i położyłem kamień przy wejściu do grobu254. Wy zaś nie postąpiliście w sposób słuszny względem tego człowieka sprawiedliwego i nie żałowaliście za to, że Go ukrzyżowaliście, lecz jeszcze przebiliście jego bok włócznią ” 255. 2. Gdy to usłyszeli sędziowie, pochwycili Józefa i nakazali go strzec przed dniem szabatu aż do pierwszego dnia o szabacie [niedzieli]. I mówili do niego: „Wiedz, że w tej godzinie nie godzi się czy­ nić niczego złego przeciw tobie, gdy rozpoczyna się szabat. Wiemy jednak, że nie jesteś nawet godzien grobu, lecz rzucimy twoje ciało ptakom niebie-

252Por. EwDzArabL 49n.; JózAr passim.

2iJ Por. Łk 23,49-53 oraz J 19, 38 i Łk 23, 52 z modyfikacjami. 25J Por. Ml 27, 59n. 255 Por. J 19, 34.

6 4 8 ________

R 0 2 D Z . VI. A PO K R Y FY O M ĘC E I Z M A R TW Y C H W STA N IU

skim i dzikim zwierzętom”256. Odpowiedział Józef i rzeki: „Jest to mowa podobna to tej. którą wygłosił pyszny Goliat, który bluźnił Bogu żywemu wobec świętego Dawida257. Rzekł więc Bóg przez proroka: «Moja zemsta i ja się odpłacę». Teraz więc Piłat o zatwardziałym sercu umył ręce swoje wobec słońca i rzekł: «Czystyjestem od krwi tego sprawiedliwego, wy bacz­ cie!» A odpowiadając powiedzieliście: «Krew jego na nas i na synów na­ szych». A teraz lękam się, aby nie przyszedł gniew Boży na was i na synów waszych, jak to powiedzieliście”. 3 . Słysząc te słowa Żydzi bardzo się roz­ gniewali w duchu i chwyciwszy Józefa zaaresztowali go i zamknęli w po­ mieszczeniu bez okien, a Annasz i Kajfasz zapieczętowali drzwi od pomiesz­ czenia, [zamknęli na] klucz i postawili straże. ZNIKNIĘCIE JÓZEFA. 1 3 . 1 [ 2 ] . I uczynili naradę z kapłanami i lewita­ mi. aby zebrali się po szabacie i naradzali się, jaką śmiercią mają zabić Józefa. Gdy to się stało, przełożeni Annasz i Kajfasz nakazali, aby posta­ wiono przed nimi Józefa. Gdy jednak oni otworzyli kluczem oraz [złamali] pieczęcie na drzwiach, nie znaleźli Józefa [w więzieniu]. Gdy to usłyszało całe zgromadzenie, napełnił je podziw i zdumieli się, bo drzwi znaleźli opie­ czętowane, a przecież klucz do pomieszczenia mieli Annasz i Kajfasz258. ŚW IADKOW IE ZMARTWYCHWSTANIA JEZUSA. 2. [13. 1], Gdy w szyscy byli pełni podziwu z powodu tego, oto jeden z żołnierzy, którzy strzegli grobu [Jezusa] przyszedł do synagogi i powiedział: „Gdy my strzegliśm y grobu Jezusa, nastąpiło trzęsienie ziemi i ujrzeliśmy anioła B ożego, jak odw alił kamień grobu i usiadł na nim, a oblicze jego było jakby błyska­ wica, a szaty jego jak śnieg. My zaś z powodu lęku staliśm y się jakby umarli259. I usłyszeliśmy, jak anioł m ówił do niewiast, które przybyły do grobu Jezusa. I rzekł do nich anioł: «N ie lękajcie się! W iem, że Jezus, którego szukacie, został ukrzyżowany. On jednak zm artwychw stał, jak przepowiedział. Chodźcie i zobaczcie m iejsce, gdzie Go złożono. Wy zaś idźcie szybko i pow iedzcie uczniom, że On zm artwychwstał i wyprzedzi was do G alilei: tam Go ujrzycie. Oto wam zw iastow ałem »”. 3 [2], N a to

256Por. 1 Sm 17,44.46. 2,7 Por. 1 Sm 17 oraz Pwt 32, 35; Rz 12, 19; Hbr 10, 30; Mt 27, 24; Dz 20 26; 2 Kra 19, 10. 2,1 Opowiadanie oparte na Dz 5, 17-24 z dodatkiem Mk 14,2; t k 22 2- Mt 25 66 ; M 28, 2-7. 11. 259 Por. Mt 28, 4.

2 . Cykl Pílala: EW AN GELIA NIKODEM A

649

Żydzi zawołali wszystkich żołnierzy, którzy strzegli grobu Jezusa;,/J i po­ wiedzieli do nich: „Z jakimi kobietami rozmawia! aniot? 1 dlaczego wy ich nie zatrzymaliście?” Odpowiadając rzekli żołnierze: „Nie wiemy, kim były kobiety. My zaś byliśmy jakby umarli z powodu lęku przed aniołem. Jak więc mogliśmy pochwycić te kobiety?” Rzekli do nich Żydzi: „Na życie Pana, nie wierzymy wam!” W odpowiedzi żołnierze powiedzieli do Żydów: „Widzieliście, że Jezus uczynił tak wielkie cuda, a nie uwierzyli­ ście Mu. Jakże więc nam uwierzycie?161 Dobrze powiedzieliście: «Na życie Pana», bo naprawdę żyje Pan, którego wy ukrzyżowaliście. Słyszeliśmy także, że otwarłszy drzwi nie znaleźliście ciata Józefa, który pogrzebał ciało Jezusa, a którego zamknęliście w pomieszczeniu, mimo że były one zamknięte na klucz. Dajcie nam przeto Józefa, którego strzegliście w po­ m ieszczeniu, a my wam damy Jezusa, którego strzegliśmy w grobie”. W odpowiedzi rzekli Żydzi: „My wam damy Józefa, wy nam dajcie Jezu­ sa. Józef bowiem znajduje się w swoim mieście, w Arymatei". Odpowia­ dając rzekli żołnierze: „Jeśli Józef jest w Arymatei, to Jezus jest w Gali­ lei, o czym słyszeliśm y od anioła, jak o tym mówit niewiastom”. 4. [3], Gdy to usłyszeli Żydzi, mówili: „Oby nie usłyszano tego, co było powie­ dziane i oby w szyscy nie uwierzyli w Jezusa”162.1 zebrali wiele pienię­ dzy i dali żołnierzom, mówiąc: „Mówcie, że gdy spaliście, przyszli ucznio­ w ie Jezusa i ukradli jego ciało. A jeśli to usłyszy Piłat, namiestnik, my wstawim y się u niego za was i zapewnimy wam bezpieczeństwo”. Żoł­ nierze w ięc przyjęli pieniądze i tak mówili, jak im polecili Żydzi, i roze­ szła się ta wiadom ość wśród wszystkich261. ŚW IADECTW O O WNIEBOWSTĄPIENIU JEZUSA. 14. 1. Jednak pewien kaptan imieniem Finees, i Adda - nauczyciel, i lewita imieniem Aggeusz264. ci trzej przyszli z Galilei do Jerozolimy i powiedzieli do pierwszych spo­ śród kapłanów i wszystkich, którzy byli w synagodze: „Widzieliśmy Jezu­ sa, którego ukrzyżowaliście, jak rozmawiał ze swoimi jedenastu uczniami i jak siedział z nimi na Górze Oliwnej, i mówit do nich: «Idąc na cały świat, nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca, i Syna, i Ducha Świę­ tego. Kto zaś uwierzy i zostanie ochrzczony, ten będzie zbawiony». 1 gdy 160 Por. Mt 28, 12. 161 Por. J 12,37. 262 Por. J 11,48. 263 Por. Mt 28, 12-15. 261 Imiona fantazyjne; Finees wspomniany w 2,4. Opowiadanie zbudowane na NU 2S.

16-18 i Mk 16, 16.

6 5 0 __________________________ ROZDZ. VI. APOKRYFY O MĘCE 1 Z M A R TW Y C H W STA N IU

On to p ow ied ział sw o im uczniom w id zieliśm y, jak w stąpił do nieba”. 2. Gdy to u słyszeli pierw si spośród kapłanów i starsi z ludu, i lew ici, rzekli do ow ych trzech m ężów : „Oddajcie chwałą Bogu Izraela 265 i wyznajcie Mu, czy jest praw dziw e to, co w id zieliście i słyszeliście”. W odpowiedzi oni rzekli: „Na życie B oga O jców naszych, na Boga Abrahama i Izaaka, i na Boga Jakuba. P ow ied zieliśm y prawdę, że słyszeliśm y jak Jezus rozmawiał ze sw ym i uczniam i i że w idzieliśm y, jak On w stępow ał do nieba” [W od­ pow ied zi trzej uczniow ie rzekli]: „Jeśli zam ilczelibyśm y słow a, które usły­ szeliśm y od Jezusa i to, że w idzieliśm y Go w stępującego do nieba, popeł­ nilib yśm y grzech". N atychm iast powstali pierwsi z kapłanów i trzymając Prawo zaprzysięgli ich mówiąc: „Już nikomu w ięcej nie m ów cie słów, któ­ re w y p o w ied zieliście o Jezusie”. I dali im dużo pieniędzy 266 i posłali z nimi trzech m ężów , by wyprowadzili ich do ich krain, tak by w żadnym wypad­ ku nie pozostaw ali w Jerozolim ie. 3. I zebrali się w szyscy Żydzi i zaczęli gorzko lam entować, mówiąc: „D laczego ten znak został uczyniony w Izra­ elu?" A nnasz zaś i kapłani pocieszali ich m ówiąc: „Czy m y mamy wierzyć żołnierzom strzegącym grobu Jezusa, gdy oni pow iedzieli nam, że anioł odw alił kamień z grobu? M oże to pow iedzieli im jego uczniow ie i dali im dużo pieniędzy, by oni to m ów ili, a oni sami m ogli zabrać ciało Jezusa? To jednak w iedzcie, że nie należy wierzyć żadnym słow om wypow iedzianym przez cudzoziem ców , bo oni także otrzymali od nas dużo pieniędzy i m ó­ w ią innym to, czego my ich pouczyliśm y. A lbo w ięc nam dotrzymają sło­ wa, albo uczniom Jezusa”. O D N A L E Z IE N IE JÓZEFA. 1 5 .1 . Powstał Nikodem i rzekł: „Słusznie mó­ w icie, synow ie Izraela. Słyszeliście bow iem to, co m ów ili owi trzej m ężo­ w ie przysięgając na Prawo Pańskie, którzy pow iedzieli: «W idzieliśm y, jak Pan Jezus m ów ił ze sw oim i uczniami na Górze Oliwnej i w idzieliśm y, jak On w stępow ał do nieba». Pismo nas poucza, że błogosław iony Eliasz Pro­ rok został w zięty do nieba, a gdy synowie proroków pytali Elizeusza: «Gdzie jest w asz ojciec, Eliasz?», on rzekł do nich: «Został w zięty do nieba». I rze­ kli do niego synow ie proroków: «M oże porwał go zły duch i postawił na górach Izraela. W ybierzmy w ięc sobie m ężów i przebiegnijmy góry Izra­ ela, a m oże go znajdziem y». I prosili Elizeusza i chodzili z nim przez trzy dni i nie znaleźli go267. Teraz w ięc, słuchajcie mnie, synow ie Izraela, poślij­

2MPor. J 9,24. M Jak żołnierzom, Mt 28, 12-15. 267 Por. 2 Kri 2, 11-18.

2 , Cykl Pílala: E WANGELIA NIKODEMA

my mężów po górach Izraela, bo może duch porwał Jezusa. Może ■•'.icc znajdziemy Go i będziemy mogli uczynić pokutę”. 2. I podobała się całe­ mu ludowi rada Nikodema i posłali mężów, aby czynili poszukiwania, ale oni nie odnaleźli Jezusa. 2. Oni zaś powróciwszy, powiedzieli: „Obiegli­ śmy [góry], ale choć nie znaleźliśmy Jezusa, odnaleźliśmy Józefa w mie­ ście Arymatea”. [2], Gdy to usłyszeli pierwsi z kapłanów i cały lud, urado­ wali się i chwalili Boga Izraela za to, że odnaleziono Józefa, którego naj­ pierw zamknęli w pomieszczeniu, a potem go tam nie odnaleźli. I zwołali wielkie zebranie i rzekli pierwsi z kapłanów: „W jaki sposób możemy przy­ prowadzić do nas Józefa, by z nim pomówić?” I wzięli plik kart i napisali do Józefa tymi słowami: „Pokój z Tobą i wszystkimi, którzy są z Tobą. Wiemy, że zgrzeszyliśmy względem Boga i względem Ciebie. Racz przeto przybyć do ojców twoich i do synów twoich, bo zdumiewaliśmy się w wszy­ scy z powodu Twojego zniknięcia. Wiemy bowiem, że podjęliśmy fałszy­ wą radę względem Ciebie, bo Pan przyjął Cię. I sam Pan uwolnił Cię od naszego złośliw ego zamiaru. Pokój z Tobą, Panie Józefie, którego czci cały lud”268. 3.1 wybrali siedmiu mężów, przyjaciół Józefa, i rzekli do nich. „Gdy przyjdziecie do Józefa, pozdrówcie go w pokoju i dajcie mu list”. Gdy więc owi m ężowie przybyli do Józefa, pozdrowili go w pokoju i oddali mu list. Gdy go Józef przeczytał, rzekł: „Błogosławiony Pan Bóg, bo wyzwolił Izra­ ela od tego, by wylano moją krew. Błogosławiony Bóg, który uchronił mnie pod swoimi skrzydłami”. I ucałował Józef owych mężów i przyjął ich do sw ego domu. 4. Następnego dnia zasiadł na swojego osła i udał się z nimi i przybyli do Jerozolimy. A gdy usłyszeli o tym wszyscy Żydzi, wybiegli mu naprzeciw wołając tymi słowami: „Pokój tobie, przybywającemu, oj­ cze Józefie!” Im odpowiedział Józef i rzeki: „Pokój Pana całemu ludowi!" I w szyscy go ucałowali. A Nikodem przyjął go do swego domu i uczynił wielkie przyjęcie. CUDOWNE U W O L N I E N I E J Ó Z E F A . 5 . Następnego dnia poprzedzającego szabat Annasz, Kajfasz i Nikodem rzekli do Józefa: „Złóż wyznanie przed Bogiem Izraela i objaw nam wszystko, o co cię zapytamy, bo jesteśmy bar­ dzo zasmuceni z powodu tego, że pogrzebałeś ciało Jezusa, a zamknąwszy ciebie w pomieszczeniu, nie znaleźliśmy ciebie i napełnił nas wielki podziw, i lęk nas ogarnął aż do dnia, w którym cię tu przyjęliśmy. A teraz przed Bo­ giem objaw nam, co się tobie wydarzyło”. 6 . Odpowiadając powiedział Jó!6! List zbudowany z formuł często spotykanych w Biblii, podobnie jak odpowiedz Józefa.

zef: „Gdy m n ie z a m k n ę liście w piątek w ie cz o re m , w przed dzień Paschy,! w so b o tę m o d liłe m się. a oto o k o ło p ó łn o cy d om został p o d n iesio n y za c z te ­ ry rogi. 1 ujrzałem Jezu sa, a b ył O n jak b ły sk a w ica i z lęk iem upadłem na z ie m ię . A O n w z ią w sz y m n ie za rękę pod niósł m n ie z ziem i i sp łyn ęła na m n ie rosa w ody . O n zaś otarł m oją twarz, ucałow ał m nie i p ow ied ział: « N ic lękaj się J ó z efie, spojrzyj na M nie i patrz: to Ja jestem » . 1 spojrzałem na \ i e g o i rzekłem : «R ab bom E liaszu !» O n zaś rzekł do m nie: « N ie jestem E lia szem , ale Jezu sem , którego c ia ło ty pogrzeb ałeś». 1 rzekłem do N ieg o : «P ok aż m i grob. w którym C ię z ło ż y łem » . On zaś trzym ając m nie za rękę zap row ad ził m n ie do m iejsca, gd zie G o p ogrzeb ałem , i pokazał m i p rzeście­ radło i chusty , w które ow in ąłem Jego g ło w ę . W tedy dopiero pozn ałem , że to je s t Jezu s, i od d ałem M u c z e ść , i rzekłem : « B ło g o sła w io n y , który przy­ c h o d z i w im ię P ań sk ie»-61'. I trzym ając m n ie za rękę zaprow adził m n ie do A ry m a tei, d o m o jeg o d om u , i rzekł do m nie: «Pokój z tobą. A ż do czterd zie­ ste g o dn ia n ie w y c h o d ź z e sw e g o dom u , Ja b o w iem udam się d o m oich u c z n ió w » ” ”

16. 1. G d y to w szy stk o u sły sza ł p ierw szy z kap łanów i inni

k ap łani, i le w ic i, zd u m ieli się i padli tw arzam i na z ie m ię jakb y m artw i 271 i za w o ła w s z y m ó w ili d o siebie: „Jakiż to znak został u czy n io n y w Izraelu? W ie m y b o w ie m , kim są ojc ie c i m atka Jezu sa” . P ew ien zaś lew ita rzekł: „Ja w ie d z ia łe m , że Jego ojc ie c i m atka b yli z je g o rodu, bojącym i się B o g a , i z m od litw ą sk ład ali zaw-sze w św iątyn i ofiary i całop alenia B o g u Izraela. I gdy p rzyjął G o w ie lk i kapłan S y m e o n trzym ając G o za rękę, i p o w ied zia ł do N ie g o : «T eraz p o z w a la sz , Panie, słu d ze tw em u od ejść w pok oju w e d le tw o ­ j e g o słow'a, bo o c z y m oje o g lą d a ły tw o je zb a w ien ie, które z g o to w a łe ś w o b ­ lic z u w s z y s tk ic h lud ów , św ia tło na o b jaw ien ie p ogan i c h w a łę ludu tw e g o , Izraela». P o d o b n ie ó w S y m e o n b ło g o sła w ił M aryję, m atkę Jezu sa i rzekł do m ej: « Z w ia stu ję tob ie o tym chłopcu: O n p o sta w io n y je s t na upadek i po­ w sta n ie lic z n y c h , i ja k o znak sp rzeciw u . A tw o ją d u sz ę przen ik n ie m iecz, ab y z o sta ły w y ja w io n e m y śli serc w ie lu » ”272. ŚWIADKOWIE WNIEBOWSTĄPIENIA. 2. W ted y p o w ie d z ie li Ż yd zi: „P o­ ślijm y p o o w y c h trzech m ę ż ó w , którzy m ó w ili, ż e w id z ie li G o z uczniam i na G ó r z e O liw n e j”. I tak s ię sta ło . A g d y on i p r z y sz li i p od d a n o ich bada-

2WPs 1!8[117], 26. 270 O pow iadanie zbudow ane na elem entach biblijnych (Dz 16, 25-34; 12, 7; J 20, 6 n. 14n.; 20, 16. 18) oraz apokryficznych Z apB art 2, 17. 271 Por. M t 28, 4. 272 Por. Lk 2, 25-35.

IŁ_____

!

2. Cykl Piłata EW AN GELIA NIKODEM A

niom, jednogłośnie odpowiadali: „Jak żyje Pan, Bóg Izraela: jawnie wi­ dzieliśm y Jezusa i Jego uczniów , i jak On wstępował do nieba” . 3. Wtedy A n n a s z i K a jfa s z w zięli ich osobno i wypytywali, a oni jednogłośnie mó­ w ili, że w idzieli Jezusa w stępującego do nieba. Wtedy rzekli Annasz i Kaj­ fasz: „Praw o nasze stwierdza: «Na ustach dwóch albo trzech świadków stoi każde sło w o » 273. A le cóż m am y powiedzieć: że błogosławiony Henoch spodobał się Bogu i został przeniesiony słowem Bożym274, i że nie znale­ ziono grobu błogosław ionego M ojżesza275, i że nie zaznał śmierci Eliasz prorok276. Jezus n atom iast został przekazany Piłatowi, został ubiczowany, opluty, ukoronow any cierniem , przebity włócznią i przybity do drzewa krzy­ ża, um arł i został pogrzebany, a ciało Jego w swoim nowym grobie pocho­ w ał czcig o d n y J ó z e f - i oto ten sam Józef świadczy, że widział Go żywego. 1 trzej uczniowie świadczą, że widzieli Go razemzjego uczniami,jakzGóry

Oliwnej wstępował do nieba”277.

C zęść III. Zstąpienie do otchłani278 SYNOW IE SYM EONA: LEUCJUSZ IKARINUS. 1 7 . 1 . 1 powstawszy Józef rzekł do Annasza i Kajfasza: „Słusznie i dobrze jest, że dziwicie się, gdy usłyszeliście, że widziano Jezusa ze śmierci żywego, jak wstąpił do nieba. Zaprawdę, jeszcze bardziej zdumiewające jest to, że nie tylko zmartwych­ wstał spośród martwych, ale także licznych innych zmarłych wskrzesił z gro­ bów, a ci przez wielu byli widziani w Jerozolimie279. Teraz więc słuchajcie mnie: w szyscy znamy błogosławionego Symeona, wielkiego kapłana, któ­ ry przyjął Jezusa-dziecko na swoje ramiona280. Ten zaś Symeon miał dw óch synów, rodzonych braci, i my wszyscy byliśmy obecni przy ich uśnięciu i na ich pogrzebie. Idźcie więc i zobaczcie ich groby: są one otwarte, bo oni zmartwychwstali i oto znajdują się teraz w Arymatei: obydwaj żyją.

273 Por. 274 Por. 275 Por. 276 Por.

Pwt 9, 19. Rdz 5, 24. Pwt 34, 6 . 2 Kri 2, 1-13. 277 W ten sposób, w zamyśle autora, po długim namyśle Annasz i Kajfasz uznają zmar­ twychwstanie Jezusa. 278 Por. inny opis zstąpienia do otchłani, por. ZapB 1, 1-22. 279 Por. Mt 27, 52n. 2,0 Por. Łk 2, 25-28.

6 5 4 _________

ROZDZ. VI. APOKRYFY O MĘCE 1 ZMARTWYCHWSTANIU

I sły sz y m y ich, jak g ło śn o się m odlą, ale z nikim nie rozm aw iają i m ilczą jak um arli. C h odźm y w ię c , p ójd źm y do nich z całą czcią, ale z um iarem , i przyp row ad źcie ich d o nas. Z aprzysięgn iem y ich: m oże w tedy o p ow ied zą nam o tajem n icy sw o je g o zm artw ychw stania”. 2. Gdy to w sz y sc y u sły sz e ­ li, u c ieszy li się. 1 p o szli A nnasz i K ajfasz, N ikod em i J ó z ef oraz G am aliel, i nie zn aleźli ich w grobie, w ięc udali się do m iasta A rym atei, gdzie zn aleź­ li ich k lęczą cy ch i p ogrążon ych w m od litw ie. U całow ali ich z całą czcią i bojaźnią B ożą. i przyprow adzili ich do syn agogi w Jerozolim ie. A gdy za­ m knęli drzw i, w z ię li P raw o B oże, w ło ż y li je w ich ręce i zaprzysięgli ich na B oga A d o n a p i na B oga Izraela, który przem aw iał do naszych ojców przez Praw o i przez Proroków : „Jeśli w ierzycie, że On je st tym, który w as w sk rzesił z martwy ch , p o w ied zcie to nam , jak p ow staliście z m artw ych”. 3. G dy Karinus i L eu cju sz;s: u sły sze li to zaprzysiężenie, zadrżeli na ciele i w zburzeni w y d a li głęb ok i jęk . R azem spojrzeli w niebo, uczynili znak krzyża na sw o im ję z y k u i natychm iast razem p ow iedzieli: „D ajcie nam plik karty, a m y sp iszem y to, co w id zieliśm y i sły szeliśm y ” . I dali je im. A usiadł­ sz y z a cz ęli p isać, każdy z nich w ten sam sp o só b 283: ŚWIADECTWA ADAMA, IZAJASZA I SYMEONA. 18. 1. „Jezu C hryste, P anie B o ż e , zm artw ych w stan ie i ż y c ie um arłych, p o z w ó l nam o p o w ie ­ d zieć tajem n icę dok onan ą przez tw oją śm ierć na krzyżu, bo zostaliśm y za p rzy siężen i na tw oje im ię. Ty b o w iem zak azałeś słu gom tw oim kom u­ k o lw ie k m ó w ić o tajem nicach tw o jeg o b o sk ieg o m ajestatu, które spraw i­ łe ś w p o d ziem ia ch . G dy p rzeb yw aliśm y z e w szy stk im i n aszym i ojcam i w g łęb o k ich cie m n o ścia ch , n agle z a b ły sło z ło c iste c ie p le sło ń c e królew -

:8! Adonaj hebr. Pan. Żydzi zwracali się do Boga tym słowem, ponieważ nie wolno było wymawiać imienia Boga - Jahwe. :s: Postaci lub postać o dwóch imionach (Leucius Karinus), z którymi następnie wią­ zano szereg apokryfów, szczególnie apokryficznych dziejów apostolskich. Leucius i Charinus (Cannus) lub Leucius Charinus są postaciami (lub postacią) półmitycznymi. Nie wiemy, czy było ich dwóch (jak w EwNik) czy jeden. Miał być autorem gnostyckich czy gnostycyzujących dziejów apostolskich (Dziejów Jana) i Zstąpienia, które w IV w. kursowały pod jego imieniem i były używane przez manichejczyków; wspomina o nich Augustyn (Acta disputationis 2, 6 , PL 41, 539; De fid e c. manichaeos 38, PL 41, 1150). Zna je Epifaniusz (Haer. 2, 6 . PL 41,898) a następnie Focjusz(5/W. cod 114). Potępia je Dekret Ps. Gelazjański (ANT 1,58). Por. A. di Berardino, s. v., DPAC 1940 oraz E. Junod, J. D. Kaestli, ¿'Ażsroire des actes apocryphes des Apótres du III* au IX* s Lausanne 1982, 137-143. 283 Sposób składania zeznań przez Leucjusza i Karinusa przypomina legendę o po­ wstaniu Septuaginty. 284 Por. Ps 118[117], 27; Iz 8 , 2 3 - 9 , ln.; Łk I, 78n.; Hi 12,22.

< a i Piłata: E W A N G E L IA N IK O D E M A

fi5 J

skicj purpury i o św ie c iło nas284. Natychmiast Adam, ojciec całego rodza­ ju lu d zk iego wraz ze w szystkim i patriarchami i prorokami rozradowali się i rzekli: «To św iatło pochodzi ze Źródła światła wiecznego, które obie­ cało nam przesłać sw oje w spółistotne Światło». I zawołał Izajasz i rzekł: <(To je st św iatło O jca, Syn Boży, jak to przepowiedziałem, kiedy żywy przebyw ałem na ziem i: ‘Ziem ia Zabulona i ziemia Neftalego wzdłuż Jor­ danu. G alilea pogan. Lud, który przebywał w ciemności ujrzy światło w ielk ie, a tym , którzy przebywają w krainie cienia śmierci, zabłyśnie św ia tło ’285. I teraz O no przeszło i ośw ieciło nas, siedzących w [krainie] śm ierci » 286. 2 . 1 gd y rozradowali się wszyscy, ze światła, które zajaśniało nad nam i287, przybył nasz rodzic, Symeon, i radując się powiedział do w szystk ich : «W ych w alajcie Pana, Chrystusa, Syna Boga, boja go przyją­ łem je s z c z e jak o D zieck o nowonarodzone w swoje ramiona w świątyni i prow ad zon y D u ch em Św iętym rzekłem do niego i wyznałem: ‘Teraz ujrzały o c z y m oje tw oje zbaw ienie, które zgotowałeś wobec wszystkich narodów, św ia tło na ośw iecen ie pogan i chwałę ludu Izraela’». Cały tłum św iętych , skoro u sły sza ł te słow a, jeszcze bardziej się rozradował. ŚWIADECTWO JANA CHRZCICIELA. 3. Po tym przyszedł ktoś jakby pu­ stelnik, a zapytany przez wszystkich: «Kim jesteś?» odpowiedział im: «Ja

jestem Jan, gło s i prorok Najw yższego, który przygotował Jego przybycie przed Jego ob liczem , aby pouczyć o zbawieniu jego lud na odpuszczenie grzechów. A gdy ujrzałem Go, jak do mnie przychodził, wyznałem pod na­ tchnieniem Ducha Św iętego i rzekłem: ‘Oto Baranek Boży, oto który gładzi grzechy św iata’. I ochrzciłem Go w falach Jordanu, i ujrzałem Ducha Świę­ tego, jak zstęp ow ał na N iego w postaci gołębicy, i usłyszałem głos z nieba, który m ów ił: ‘Ten jest Syn mój umiłowany, w którym mam upodobanie’. A i teraz idę uprzedzając G o i zstąpiłem, aby wam zwiastować, że wkrótce na­ w iedzi nas sam W schód, Syn Boży, który przybywa z wysokości do nas, którzy przebyw am y w ciem nościach i w cieniu śmierci»238. Ś w i a d e c t w o SE T A . 19. 1. Gdy te słowa usłyszał prarodzic28’ Adam. nasz ojciec, że On został ochrzczony w Jordanie, zawołał do swego syna. Seta, i rzekł: « O p ow ied z twoim synom, patriarchom i prorokom wszystko 2,5 Por. Iz 8 , 23 - 9, ln. 286 Por. Lk 1, 79.

28' Por. Ps 118[117], 27. 288 Mowa oparta na Ł k 3 ,1-29 z dodatkami: Łk 1,76-79; Mt 11,3; J 1 , 23 , Iz 40,3,. ,

Iz 9, ln. 21,9 Gr. proloptastes, tac. protoplasms, por. Mdr 7,1.

to, co usłyszałeś od Michała Archanioła290, gdy cię w ysłałem do bramy raju dla ubłagania Boga, by posłał sw ojego anioła, który dałby ci oleju z drzewa miłosierdzia dla namaszczenia mego ciała, jako że w tedy byłem chory» Wtedy Set zbliżył się do świętych proroków i rzekł: «Ja Set, kiedy trwałem na modlitwie u bram rajskich, oto anioł Pański, M ichał objawił mi się i po­ wiedział: 'Ja jestem posłany od Pana, ja jestem postanowiony nad ciałem ludzkim. M ówię ci. Secie, przestań się martwić, modląc się ze łzami i bła­ gając oleju z drzewa miłosierdzia dla namaszczenia twego ojca Adama cier­ piącego na ciele, bo żadną miarą nie m ożesz go otrzymać: a otrzymasz go w czasach ostatecznych, kiedy wypełni się pięć tysięcy i pięćset lat291. Wtedy przyjdzie na ziem ię umiłowany Syn Boży, Chrystus, który sprawi, że z mar­ twych powstanie ciało Adama, a w espół z nim zm artwychw staną ciała umarłych i zostanie uleczona wszelka choroba. A On, gdy przybędzie, zo­ stanie ochrzczony w Jordanie. Gdy zaś On wyjdzie z w od y Jordanu, wtedy namaści wszystkich wierzących olejem sw ojego m iłosierdzia, pokolenie, które narodzi się z wody i z Ducha na życie w ieczne292. A m en. Wtedy, gdy zstąpi na ziemię Chrystus, umiłowany Syn Boży, wprow adzi Adama do raju, do drzewa miłosierdzia » 293. 2. Gdy patriarchowie i prorocy usłyszeli to wszystko od Seta. rozradowali się radością wielką. ROZMOWA ŚMIERCI i p i e k l ą O JEZU SIE. 20. 1. G dy w szy scy św ięci radowali się, oto Szatan, książę i w ódz Śm ierci294, rzekł do Piekła: «Przy­ gotuj się, aby przyjąć Jezusa, który chlubi się, że je st Synem B ożym 295, a jest przecież tylko człow iekiem 296 lękającym się śm ierci, który mówił: ‘Smutna jest dusza moja aż do śm ierci’297.1 w w ielu rzeczach mi się sprze­ ciwiał czyniąc źle, i wielu tych, których ja uczyniłem ślep ym i, kulawymi, garbatymi, trędowatymi i opętanymi uzdrowił jednym tylko słow em , a na­ wet tych. których ja jako umarłych przyw iodłem do cie b ie , On sam od

:w Por. JózCieś 12, 2, objaśn. 291 Tradycyjnie podawany czas od stworzenia świata do narodzenia Jezusa. 292 Por. J 3, 5. 2.5 Por. Obszerniej OpMag wyżej. Por. także ŻAdEw tac. 40; ZapB 4, 64. Szerzej o le­

gendzie Seta w literaturze i sztuce średniowiecznej por. T. Dobrzeniecki, Legenda o Secie i drze­ wie ży cia w sztuce średniowiecznej, Rocznik Muzeum Narodowego 10(1966) 165-198. Le­ gendę Seta znajdziemy w tradycji muzułmańskiej, Tabarf 2, 206. ** Por. Hbr 2, 14. 2.5 Por. Mt 26, 63n.; 27, 43; Mk 14, 61n.; Lk 22, 70; J 10, 36; 19, 7. 2.6 Por. J 10, 33. m Mt 26, 38.

i Cykl Piłata: E W A N G E L IA N IK O D E M A

ciebie w yrw ał jak o żyw ych»” 8. 2. Odpowiadając Piekło rzekło do księcia S z a t a n a : «K im że je st ten tak potężny, choć jest człowiekiem lękającym s l ę Śmierci? W szyscy bowiem możni tego świata są poddani mojej wła­ dzy. a ty ich przyprow adzasz poddanych tobie twoją mocą. Jeśli więc ty j e s t e ś potężny, jakim je st ów człowiek, który boi się śmierci, a jednak s p r z e c i w i a się także twojej władzy? Jeśli zaś On jest tak potężny w swo­ im czło w ieczeń stw ie, zapraw dę powiadam ci, jest wszechmocny w swo­ im bóstw ie i nikt nie m oże się oprzeć Jego mocy. A jeśli On mówi, że nie Icka się śm ierci, to chce cię pochwycić, a wtedy biada tobie na wszystkie w i e k i » . O d rzek ł S zatan, w ódzT artaru, i rzekł: «Czemuś zwątpiło i lękasz się przyjąć ow eg o Jezusa, zarówno mojego, jak i twojego nieprzyjaciela? Ja Go k u siłem i ja pobudziłem przeciw Niemu Żydów, mój lud starożyt­ ny. do zazd ro ści i gniewu. Włócznię przeciw Niemu pobudziłem, żółć i ocet zm ieszałem , by dano Mu za napój, i drzewo przygotowałem dla u k rzy żo w an ia Go i ostrze dla przeszycia299, i jest On już bliski śmierci, i p rzy p ro w a d zę Go do ciebie, poddanego mnie i tobie». 3. W odpowiedzi rzekło P iek ło : «Ty sam powiedziałeś, że On ode mnie wyprowadził zmar­ łych300. Wielu bowiem jest tych, którzy teraz są pod moją władzą, ale gdy żyli na ziem i, zabierali mi umarłych, ale nie swoją mocą, ale modlitwądo Boga. i to B ó g wszechmogący zabierał ich ode mnie10'. Ale kim jest ów Jezus, k tó ry jednym swoim słowem zabiera mi umarłych bez jakichkol­ w iek m o d litw ? 302 A może jest to ten, który Łazarzowi leżącemu już trzy dni w grobie i już cuchnącemu, którego trzymałem umarłego, przywrócił ży cie p rz e z słow o swojego rozkazu?» 303 Odpowiadając Szatan, książę i w ó d z śmierci304, rzekł: «To jest ten sam Jezus!» Gdy to usłyszało Piekło, rzek ło do niego: «Zaklinam cię przez twoją i moją moc, byś Go tu do m n ie n ie sprowadzał. Ja bowiem, skoro usłyszałem moc Jego słowa, za­ d rżałem przejęty lękiem i wszyscy moi bezbożni słudzy wraz ze mną zo­ stali poruszeni305. Nie mogliśmy bowiem utrzymać Łazarza, lecz on ude­ Por. Mt U, 5, par. M Por. Mt 4, 1-11, par.; 27, 18-36 par.; J 8,44; 19, 34; 20,15. 100 Por. Mt 11,5. 301 Mowa o dwóch cudach tego rodzaju w ST: wskrzeszenie przez Eliasza syna wdowy z S a re p ty ( 1 Kri 17, 17-24) i przez Elizeusza syna Sunamitki (2 Kri 4.32-35). 302 Mowa o wskrzeszeniach przez Jezusa córki Jaira (Mt 9,23-26. par.) i syna wdowy z Nain (Lk 7, 12-15). 303 Por. J 11, 1-44. ,,L’ Por. Hbr 2, 14. "" Por. Iz 14, 9.

65S

____________________ ROZDZ. VI. APOKRYFY O M ĘCE 1 ZM ARTW YCHW STANIU

rzony jak orzet sprawnie i błyskawicznie w yszedł od nas106, a nawet zie­ mia. która trzymała Łazarza, oddala natychmiast je g o ciało śmiertelne. Tak w ięc teraz wiem, że ów człow iek, który mógł to uczynić, jest Bogiem mocnym307, mającym siłę i potężnym w człow ieczeń stw ie, i zbawcą ro­ dzaju ludzkiego'“ . Jeśli więc ty Go tu do mnie przyprowadzisz, wtedy On uwolni wszystkich, którzy przez sw oją niewiarę zostali zam knięci w więzieniu i są spętani nierozwiązalnymi więzam i grzechów 300, i mocą sw'ojej boskości wyprowadzi ich do życia na w ieczność». JEZUS ZBLIŻA SIĘ DO BRAM PIEKLĄ. 21.1. Gdy tak m iędzy sobą rozma­ wiali książę Szatan i Piekło, odezwał się grzmot i duchowe wołanie310: «Pod­ nieście bramy wasze, książęta i podnieście bramy odw ieczne, a wejdzie Król Chwały!3"» Gdy Piekło usłyszało te słowa, rzekło do księcia Szatana: «Odejdź ode mnie i wyjdź z moich siedzib, jeśli jesteś potężnym w ojow ni­ kiem. aby walczyć z Królem Chwały !312 Co tobie do N iego?» I wyrzuciło Piekło Szatana ze swego mieszkania313. I rzekło Piekło do sw ych bezboż­ nych sług: «Zamknijcie, okrutnicy, bramy spiżow e i zawrzyjcie rygle żela­ zne31,1. i mężnie opierajcie się, abyśmy nie zostali uw ięzieni my, którzy trzy­ mamy jeńców' w niew oli !» 315 2. Gdy te słowa usłyszał tłum św iętych, zga­ nili Piekło i rzekli do niego: «Otwórz twoje bramy, aby w szed ł Król Chwa­ ły !316» I zawołał Dawid tymi słowami: «C zyż ja, gdy byłem je szc z e żywy na ziemi, nie przepowiadałem wam: ‘W yznajemy Panu je g o m iłosierdzie i cuda jego względem synów ludzkich, bo starł bramy sp iżow e i rygle żela­ zne potrzaskał. Przyjął ich z drogi ich niegodziw ości’»317. A potem podob­ nie mówił Izajasz: «Czyż ja, gdy byłem jeszcze żyw y na ziem i, nie przepo304 Por. Mdr 18, 15. 307 Por. Ps 24[23], 7n.

30* Por. 1 Tm 4, 10. m Por. Prz 5, 22. 10 Trudny do przełożenia i zrozumienia zwrot spiritalis clamor. 3" Ps 24[23], 7. 312 Tamże. 8. 313 Por. Mt 12, 26, par. 314 Por. Iz 45, 2; Ps 107[ 106], 15-17. Piekło jest przedstawione jak zamek z jednym warownym wejściem. Obraz zniszczenia rygli (zaworów) przez Chrystusa spotykamy czę­ sto w liturgiach greckich i łacińskich; znajduje się również w odnowionej Liturgii Godzin (Wielka Sobota, drugie responsorium): Hodie portas mortis et seras pariter Salvator noster disrupil. 3,3 Por. Ef 4, 8; Ps 68 [67], 19. 314 Ps 24[23], 7. 3,7 Por. Ps I07[106], 15-17.

2 r-yU Piłata: EW ANGELIA NIKODEMA 659

‘Pow staną martwi i powstaną ci, którzy są w grobach ci, którzy są w ziemi, bo rosa pochodząca od Boga stan ic s ię ic h uzdrow ieniem ’1'8. 1 podobnie znowu powiedziałem: ‘Gdzie jest o Ś m i e r c i t w ó j oścień? Gdzie jest, o Piekło, twoje zwycięstwo? V '93.1 gdy w s z y s c y ś w i ę c i usłyszeli te słowa wypowiedziane przez Izajasza, rzekli do Pieklą: «O tw órz tw oje bramy, teraz zostaniesz zwyciężone, słabe i bez m o c y !»1 r o z l e g ł się glos wielki, jakby grzmotu, mówiący: «Podnieście bra­ m y w a s z e , książęta, i podnieście bramy odwieczne, a wejdzie Król Chwa­ le ! » ' 11 P i e k ł o zaś w idząc, że zawołano tak dwukrotnie, jakby nie rozumie­ ją c , r z e k ł o : «K tóż jest owym Królem Chwały?»12’ Odpowiadając Piekłu rzeki D a w i d : «Z nam słowa tego zawołania, bo sam je wyprorokowałem przez j e g o D ucha. A teraz to, co uprzednio wyprorokowałem, mówię tobie: ‘Bóg potężny i mocny, Bóg potężny w bitwie, on jest królem chwały’. I sam Pan spojrzał z nieba na ziemię, aby usłyszeć głos uwięzionych i rozwiązać synów zab ity ch . A teraz najbrudniejsze i najszpetniejsze Piekło, otwórz swoje bram y, aby wszedł Król Chwały»122. ic d z ia łe m w a m :

, b ę d ą s ię w y n o s ili

T R IU M F A L N E WEJŚCIE DO PIEKIEŁ KRÓLA CHWAŁY.

Gdy to mówił do

D aw id , n ad szed ł Król Chwały w kształcie człowieka121, Pan Maje­ statu, ro zjaśn ił w ieczn e ciemności i rozbił nierozwiązane kajdany. Po­ moc n iezw y cięż o n ej mocy nawiedziła nas, siedzących w ciemnościach win i w c ie n iu śm ierci grzechów124. 22. 1. Gdy to ujrzało Piekło, Śmierć, i ich b e zb o żn i słu d z y wraz z okrutnymi sługami, przelękli się zobaczyw­ s z y w sw o im królestwie jasność tak wielkiego światła, i gdy ujrzeli nagle C h ry stu sa w sw oich siedzibach, zawołali mówiąc: «Zostaliśmy przez Cie­ bie z w y c ię ż e n i. Kim jesteś Ty, który kierujesz się od Pana na nasze za­ P ie k lą

w sty d z en ie? K im jesteś Ty, nie dotknięty skażeniem, udowadniając niez n iszczaln o ść sw ego majestatu, który gniewem potępiasz naszą moc? Kim je s te ś w

Ty, tak w ielki a zarazem mały, pokorny a wyniosły, żołnierz i wódz,

k sz tałcie g o d n y podziwu bojownik, Król Chwały1-1, umarły i żywy, któ-

■"* Iz 26, 19 gr. ’“’ Oz 13, 14; 1 Kor 15, 15. Ps 24[23], 9. 121 Ps 24[23], 10 - dwa razy, bo dwa razy występuje w Psalmie. 122 Por. Ps 24[23], 10; 14[13],2; 53j52]3; 101[102],21;24[23],9. ‘2I Por. Flp 2, 5-7. 124 Por. Łk 1, 78n. 125 Ps 24[23], 7n.

Apokryfy t. 1,

CZ. 2 - 8

660

ROZPZ. VI. APOKRYFY O MĘCE I ZMARTWYCHWSTANIU

rego umarłego niósł krzyż?32'' Wprawdzie leżałeś zmarły w grobie, ale jako żyw y wstąpiłeś do nas. W twojej śmierci zadrżało w szelkie stw orze­ nie i poruszone zostały wszystkie gw iazdy327. A teraz stałeś się w olny pośród umarłych 328 i poruszyłeś nasze zastępy. Kim jesteś Ty, który uwal­ niasz tych, którzy byli więźniami związanymi grzechem pierworodnym i który w yw ołujesz do dawnej wolności w ięźn iów ? 32'7 Kim jesteś Ty, któ­ ry na oślepionych ciemnościami grzechów zlew asz św iatło boskie, ja ­ śniejący i niosący światło?» Także wszystkie hufce szatanów zdjęte po­ dobnym strachem, przerażone i wzburzone, w ołały jednym głosem : «Skąd jesteś Ty, Jezu, potężny człowieku, i tak w zniosły w m ajestacie, tak prze­ sławny i bez zmazy oraz czysty od winy? Ów bow iem św iat ziem sk i, któ­ ry był nam dotąd zawsze posłuszny i spłacał dług naszych czynów , nigdy nam nie przekazał takiego zmarłego, nigdy nie przeznaczył dla Piekła takiego podarunku. Kim więc jesteś Ty, który tak niew zruszony w szedłeś w nasze progi? Nie tylko nie lękasz się naszych próśb, ale co w ięcej, chcesz wszystkich wyciągnąć z naszych więzów. A m oże Ty je steś ow ym Jezu­ sem. o którym książę nasz, Szatan mawiał, że przez twoją śm ierć na krzy­ żu przyjąłeś moc całego świata?» 2. Wtedy Król C hw ały 330 w m ajestacie swoim zdeptał Śmierć, pochwycił księcia Szatana, przekazał go m ocy Piekła i pociągnął Adama do swojej jasności. PIEKŁO GANI SZATANA. 23. 1. W tedy Piekło przyjmując Szatana i ga­ niąc go surowo rzekło do niego: «O książę zagłady i w odzu zguby, B elze­ bubie, wyśmiany przez Aniołów Bożych331, wypluty przez sprawiedliwych, cóż nam chciałeś uczynić? Chciałeś ukrzyżować Króla C hw ały332, z które­ go śmierci takie łupy nam obiecywałeś. N ie w iedziałeś głupcze, co czyni­ łeś. Oto właśnie ten Jezus blaskiem swojej boskości zm usza do ucieczki wszystkie mroki śmierci, mocne więzienie połamał, w yprow adził jeńców, uwolnił powiązanych333. W szyscy zaś ci, którzy zw ykli byli wzdychać przez

336 Por. Ps 24[23], 7-10; Flp 2, 7. 333 Por. 27,51 -54. Poruszenie stworzenia przy śmierci Chrystusa, motyw częsty w lite­

raturze patrystycznej kontrastuje z milczeniem kosmicznym przy narodzeniu Chrystusa (ProtEwJk 18,2) 331 Por. Ps 88[87], 5n. 339 Por. Ef 4, 8; Ps 68[67], 19. 330 Ps 24[23], In. 331 Por. Hi 40, I4[]9J; 41, 24. 333 Ps 24[23], 7n. 333 Por. 1 P3, 19; Ef4, 8; Ps 68[67], 19.

2 C yk| Piłata: EW ANG ELIA NIKODEMA

nas dręczeni, teraz nam urągają, a wyzwiskami znieważają naszą w)ad/e. nasze królestwo popada w więzy, a ród ziemski przestał nas szanować. 1 co więcej, urągają nam ci, którzy nigdy nie okazywali swojej pychy, i jeńcy, którzy nigdy nie byli radośni. O książę Szatanie, ojcze wszystkich niego­ dziw ców i odstępców! Dlaczego chciałeś to uczynić? Ci bowiem, którzy od początku aż dotąd stracili nadzieję na zbawienie i na życie, teraz nie wydają żadnego jęku, ani nie rozbrzmiewa żadne ich westchnienie, ani na ich twarzy nie widać jakiegokolwiek śladu łzy. O książę Szatanie, który posiadałeś klucze Piekieł, teraz utraciłeś przez drzewo krzyża twoje bogac­ twa zdobyte przez drzewo grzechu i przez wypędzenie z raju354; zginęła także twoja radość. Gdy bowiem powiesiłeś [na drzewie krzyża] owego Chrystu­ sa, Króla Chwały, działałeś przeciw sobie i przeciw mnie. Teraz więc po­ znaj, jak będziesz cierpiał wiele mąk wiecznych i niezliczonych cierpień pod moją w ieczną strażą. O książę Szatanie, twórco śmierci i początku py­ chy335, pow inieneś był wprzód rozważyć złą sprawę przeciw temu Jezuso­ wi. Jeśli bow iem nie znalazłeś w Nim żadnej winy336, to dlaczego bez sensu i niesprawiedliw ie ośm ieliłeś się go ukrzyżować i sprowadziłeś do naszej krainy niew innego i sprawiedliwego ? 337 1 w ten sposób utraciłeś bezboż­ nych i niesprawiedliwych z całego świata». 2.1 gdy tak mówiło Piekło do księcia Szatana, Król Chwały 338 rzekł do Piekła: «Książę Szatan będzie pod twoją władzą na wieki wieków w miejsce Adama i jego synów, moich spra­ w iedliw ych»339. ŚWIĘCI WOKÓŁ CHRYSTUSA. 24.1. Pan zaś wyciągnąwszy swoją rękę, rzekł: «Przyjdźcie do mnie wszyscy moi święci, którzy nosicie mój obraz i podobieństw o340, wy którzy zostaliście potępieni przez drzewo i diabła, teraz w idzicie, że przez drzewo został potępiony Szatan i Śmierć». 1 na­ tychmiast w szyscy św ięci zgromadzili się pod ręką Boga. A Pan trzymając prawicę Adama rzekł do niego: «Pokój z tobą i wszystkimi twoimi synami, moimi sprawiedliwymi». Na to Adam przypadł do stóp Pana i zawołał wiel­

334 Typowe dla literatury patrystycznej i średniowiecznej przeciwstawienie drzewa raj­ skiego i drzewa krzyża. 335 Por. Mdr 2, 24. 336 Podobnie jak Piłat, por. Łk 23, 14n. i wyżej 8, 2. 33' Por. Ap 1, 18; Iz 45, 43; Rdz 3; Oz 2,13. m Ps 24[23], 7n. m Skucie Szatana w kulturze ludowej, por. Zowczak, 420-4-7. 340 Por. Rdz 1,26.

662

__________________________ R O ZD Z V I A PO K RY FY O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S T A N IU

kim głosem , pełnym łc / i próśb: «W ysław iam C ię, Panie, bo m nie przyjąłeś i nic przeniosłeś ponad mnie m oich nieprzyjaciół. Panie, B oże m ój, w o ła ­ łem do C iebie i uzdrowiłeś mnie, w yprow adziłeś z piekła m oją d u szę i w y ­ baw iłeś mnie od zstępujących do jaskini. Śp iew ajcie P salm y Panu je g o św ięci i w ysław iajcie w spom nienie Jego św iętości, bo g n iew w Jego obu­ rzeniu a życie w Jego woli»''". Podobnie i inni św ięci przypadłszy do stóp Pańskich jednym głosem w ołali: «Przybyłeś, Z baw icielu św iata, i jak prze­ pow iedziałeś przez Prawo i przez twoich Proroków, tak w y p ełn iłeś to czy ­ nami. O dkupiłeś żyw ych przez krzyż twój i przez śm ierć na krzyżu do nas zstąpiłeś, aby przez twój majestat wyrwać nas z Piekła i Śm ierci. Panie, jak postaw iłeś znak chw ały na niebie, jak w zn io słeś znak n a szeg o zbaw ienia krzyż na ziem i, tak postaw. Panie, w P iekle znak z w y c ię stw a tw ojego - krzyż, aby śm ierć już w ięcej nie panow ała » 342. 2. A Pan w y cią g n ą ł rękę sw oją i uczynił znak krzyża ponad Adamem i ponad św iętym i sw oim i i trzy­ mając Adama za prawą rękę w yszedł z Piekieł, a w s z y s c y św ię c i szli za Panem343. W tedy św ięty Dawid głośno zaw ołał, m ów iąc: « Ś p iew a jcie Panu pieśń nową, bo Pan uczynił cuda. Zbaw iła go Jego praw ica i św ię te ramię Jego. O znajm ił Pan sw oje zbaw ienie i w ob ec pogan objaw ił sw o ją spra­ w ied liw o ść» 344. I cały tłum św iętych odp ow ied ział m ów iąc: «To je st chw a­ ła w szystkich św iętych Jego. Am en. A lleluja » 345 . 3. Po tym zaw ołał prorok Habakuk m ówiąc: «W yszedłem dla zbaw ienia tw eg o ludu i dla w y z w o le ­ nia twoich wybranych»346. 1 w szyscy św ięci o d p o w ied zie li m ów iąc: « B ło ­ gosław iony, który przychodzi w im ię Pana, B ó g Pan, i zajaśniał nam. Am en. A lleluja!»347. Podobnie i prorok M icheasz zaw ołał, m ów iąc: «Jaki jest bóg podobny do Ciebie, Panie, który gładzisz n ieg o d ziw o ści i n asze przestęp­ stwa. A teraz powstrzym ujesz gniew twój na św ia d ectw o , bo Ty pragniesz miłosierdzia. I zw róciw szy się zm iłujesz się nad nami i o d p u ścisz w szy st­ kie nasze niegodziw ości. I w szystkie grzechy nasze p ogrążyłeś w głęb in ie 541 Por. Ps 30[29], 5n. 347 Por. Hbr 2, 14; Flp 2, 9n. 343 Mamy tu genezę jednego z najczęściej spotykanych przedstawień ikonograficznych

chrześcijańskiego Wschodu - ikonę z tą sceną spotykamy w każdej cerkwi: Chrystus wy­ chodzi z Piekta trzymając za rękę Adama i Ewę (tu nie wspomniana), za nimi tłum świętych, piekło zdeptane, bramy piekielne potrzaskane. O wyprowadzeniu Adama, por. Augustyn, Epislula ad Emdium 9, PL 33, 711. 344 Por. Ps 98[97], ln. 345 Ps 149, 9. 344 Por. Ha 3, 13. 347 Ps 118[ 117], 26n.

. ,

A l P ita la EW AN G ELIA NIKO D EM A

_____________

śmierci, jak przysięgłeś ojcom naszym zadni dawnych,, - | wszyscy -wi­ ci odpow iedzieli. «T ojest Pan nasz na wieczność, i na wieki wucków Amen A lle lu ja !»349 Tak w ięc w szyscy prorocy ze swych proroctw cytowali rzeczy św ięte i w ołali: «Am en. Alleluja!» i szli za Panem. 1 IENOCH 1 ELIASZ. 25. Pan zaś trzymając za rękę Adama przekazał go M ichałowi Archaniołow i, i w szyscy święci szli za Michałem Archaniołem,

i 0 n w prow adził ich wszystkich do łaski chwalebnej raju. 1 wybiegło na­ przeciw im dw óch m ężów dni starożytnych350.1 święci ich zapytali: «Kim jesteście wy, którzy nigdy jako umarli nie byliście z nami w Piekle, a jeste­ ście w ciele złożeni w raju?» Odpowiedział jeden z nich: «Ja jestem Henoch351, który zostałem tu przyniesiony przez słowo Pana. Ten zaś. który jest ze mną, to Eliasz Tesbita352, który na wozie ognistym został tu przywie­ dziony, i aż dotąd nie zaznaliśmy śmierci, lecz zostaliśmy zachowani na przyjście Antychrysta, aby walczyć z nim boskimi znakami i cudami, i przez niego zostaniem y zabici w Jerozolimie, i po trzech dniach i po połowie dnia znowu jako żyw i zostaniem y podniesieni na chmurach». DOBRY ŁOTR. 26. I gdy Henoch i Eliasz rozmawiali tak ze świętymi,

oto pojaw ił się mąż bardzo biedny, niosąc na swoich ramionach znak krzy­ ża. W idząc go, w szyscy św ięci rzekli do niego: «Kim ty jesteś? Wyglądasz na łotra. I czem u dźw igasz na swoich ramionach ten znak krzyża?» On im odpow iedział: «Prawdę powiedzieliście, bo byłem łotrem i wszelkie zło czyniłem na tej ziem i353.1 Żydzi ukrzyżowali mnie wraz z Jezusem, i ujrza­ łem w szystko, co dokonało się przez krzyż Jezusa ukrzyżowanego, i uwie­ rzyłem , że On jest Stwórcą wszystkich stworzeń i królem wszechmogą­ cym , i błagałem Go, mówiąc: ‘Pamiętaj o mnie. Panie, kiedy wejdziesz do tw ego królestw a!’ 1 natychmiast przyjął moją prośbę i rzekł: 'Anten, mó­ w ię tobie, dziś ze Mną będziesz w raju’. 1 dał mi ten znak krzyża, mówiąc: N iosąc go idź do raju i nie odpędzi cię od wejścia anioł strażnik raju: po­ każ mu tylko ten znak krzyża i powiedz mu: Jezus Chrystus. Syn Boga.

M" Mi 7, 18-20. Mł Por. Ps 48[47], 15. 350 Por. Dn 7. 9. O dwóch świadkach por. Ap 11, 3-6: JózCieś 31, 9n Tertulian. De anima 50, 5, CCL 2, 856. P. Grelot, La légende d'Henoch dans les apocryphes et dans la Bible. RcchScRelig 46(1958), 5-26, 181-210. )!1 Por. Rdz 5, 24; Syr44, 16; 49, 14; Hbr 11, 5. 552 Por. 1 Krl 17,1 ; 2 Krl 2, 1-18; powrót Eliasza por. Ml 3 ,23n.; Mt U. 14. 16.14. P 10. Powrót obydwu jako świadków zabitych przez Antychrysta Ap 11,3-14: ApE! 3. !!J O Dobrym Łotrze, por. Łk 23, 33-43.

664

ROZPZ VI. APOKRYFY O MĘCE I ZM Afi IWYOMWSTANIU

który teraz jest ukrzyżowany, przekazuje mnie lobie’. Gdy to uczyniłem i rzekłem to do anioła raju, natychmiast otworzył mi i umieścił mnie po prawej stronie raju, mówiąc ‘Nuże, poczekaj chwilkę, a wejdzie Adam, ojciec całego rodzaju ludzkiego ze wszystkimi swoimi synam i, świętymi i sprawiedliwymi Chrystusa, Pana ukrzyżowanego'». Gdy wszystkie te słowa łotra usłyszeli wszyscy patriarchow ie i prorocy, zawołali jednym głosem: «Bądź błogosławiony, Panic W szechmogący, Ojcze wieczności, Ojcze mi­ łosierdzia, który dałeś tak w ielką łaskę nam, twoim grzesznikom, i wpro­ wadziłeś nas do łaski raju, na żyzne pastwiska354, bo ty jesteś najpewniej­ sze życie duchowe. Amen. Alleluja!» K O N IE C OPOW IA D A N IA L E U C IU S A I K A R IN U S A .

27. 1. To są boskie

i św ięte tajem nice które w idzieliśm y i słyszeliśmy, ja Karinus i Leucius, bracia rodzeni. Nie pozwolono nam jednak opowiadać innych tajemnic Pana, bo ostrzegając nas powiedział do nas Michał Archanioł: «Idźcie z waszymi braćmi do Jerozolim y 355 i tam spędzicie czas na modlitwie wołając i sła­ wiąc zmartwychwstanie Pana Jezusa Chrystusa, który zmartwychwstając

powołał z sobą i was, martwych do życia. Z żadnymi jednak ludźmi nie będziecie rozmawiali i będziecie jak niemi, aż nadejdzie godzina, gdy sam Pan pozwoli wam objawić tajemnice swojej boskości». Nam zaś nakazał Michał Archanioł, byśmy poszli za Jordan, na miejsce bogate i żyzne, gdzie znajduje się wielu z tych, którzy z nami zmartwychwstali, by dać świadec­ two zmartwychwstania Pańskiego. Jednak tylko na trzy dni otrzymaliśmy pozwolenie powstać z martwych, aby obchodzić w Jerozolimie uroczyście Paschę Pańską z żyjącymi rodzicami naszymi na świadectwo zmartwych­ wstania Chrystusa Pana. I zostaliśmy ochrzczeni w wodach świętej rzeki Jordanu i każdy z nas przyjął białe szaty356. A po trzech dniach, po uroczy­ stym obchodzie Paschy Pańskiej, zostali porwani na chmurach 357 wszyscy, którzy z nami razem zmartwychwstali i którzy udali się za Jordan, i nikt już ich więcej nie widział. 2. To są właśnie sprawy, które Pan kazał nam przekazać. Oddajcie Mu cześć, wyznajcie Go i czyńcie pokutę, aby się zmiłował nad wami. Pokój wam od samego Pana Jezusa Chrystusa, Zbaw­ cy nas wszystkich358. Amen”.

354 Por. Ps 23[22], 2. 355 Por. Mt 27, 52n. 356Szaty białe otrzymywali katechumeni po chrzcie. 357 Por. Dz 1, 9; 1 Tes 4, 17.

m Por. ł Tm 4, 10.

2 Cykl P ílala: EW AN G ELIA N IK ODEMA

K S IĘ G A L E U C JU S Z A I K A R IN U SA . 3 . 1 powstali, gdy wszystko wypełni­ pisali każdy w osobnym tomie. Karinus złożył na ręce Ananiasza, Kaj­ f a s z a i O am aliela to, co napisał w tomie. Podobnie Leucius złożył na ręce N i k o d e m a i Józefa to, co napisał w tomie, I natychmiast przemienili się, zajaśnieli w ielkim św iatłem i więcej ich już nie widziano5” . Stwierdzono natom iast, ż e ich pism a były jednakowe: ani o jedna, literę mniej ani wię­ cej!36" 4. G dy w ięc w szystkie te nadzwyczajne opowiadanie usłyszało całe zgrom adzenie Żydów, zdum iewali się i mówili jeden do drugiego: „Zaiste, to w szystko zostało uczynione przez Pana. Błogosławiony Pan na wieki wieków. A m en ” . I w szyscy wyszli z synagogi wielce zatroskani, pełni stra­ c h u i lęku, bijąc się w piersi, i każdy odszedł do siebie361. U Ł O Ż E N IE E W A N G E L II. 5 . O tym wszystkim, co mówili Żydzi na swym zgrom adzeniu, donieśli natychmiast namiestnikowi Józef i Nikodem. A sam Piłat spisał w szystko, co Żydzi uczynili i powiedzieli o Jezusie, i złożył to w szystko w p ublicznych aktach swego pretorium. L IS T PIŁATA D O K L A U D IU S Z A . 1. [29. ] Potem Piłat napisał list do mia­ s ta R z y m u , do K laudiusza362, tymi słowami: 2. 1. „P o n cju sz Piłat śle pozdrowienie swemu cesarzowi, Klaudiuszo­ w i. O statnio przydarzyło się coś, co ja potwierdziłem: Żydzi przez zawiść 363 ukarali siebie i sw oje potom stw o okrutnym potępieniem3“ . 2. Bo ojcom i c h zostało dane przyrzeczenie, że ich Bóg ześle im z nieba swojego świę­ tego365, który słusznie będzie nazwany ich królem, a obiecał, że zostanie On posłany na ziem ię przez dziew icę366. Gdy więc ja byłem namiestnikiem J u d e i , zesłał G o B óg Hebrajczyków, i ujrzeli Żydzi, jak On niósł światło ślepym , o czy szczał trędow atych, leczył paralityków, wskrzeszał nawet zm arłych, ro zk azy w ał w iatrom 367, chodził suchą nogą po falach morskich 368 i czynił w iele cudow nych znaków369. A podczas gdy wielu z narodu żydowli, a

Mt 17,2. Podobnie jak w jednym z opowiadań o powstaniu S e p iu a g in n 1. 361 Por. Łk 23, 48. 36! Cesarz w latach 41-54; list do Klaudiusza jest więc anachronizmen. Por. UzdrTyb 16 Por. Mt 27, 18. M Por. Mt 27, 25. ,ss Por. Dn 3, 10. 20. Tekst Kinta poprawiony. 366 Por. Iz 7, 14; Mt 1,23. Por. Mt 8, 26n„ par. 368 Por. Mt 14, 22-32. 369 Typowy katalog cudów Jezusa, częsty w apokryfach, inny niż w 1. 2. podobny do Mt 11,5. Por. J 20, 30." Po r

160

ROZDZ VI A P O K R Y Fj O MI;CE I ZM ARTW YCH W STAN IU

skiego uwierzyło, że On jest Synem Bożym, najpierwsi spośród kapłanów, uczeni i faryzeusze żydowscy zapłonęli zazdrością przeciw Niemu 370 za­ trzymali Go, wydali mi Go jako namiestnikowi, a pośród licznych kłamstw mówili mi, że jest On magiem i działa przeciwko ich Prawu37'. 3. 1. A ja uwierzyłem ich słowom, że tak jest istotnie i wydałem Go im ubiczowanego, aby oni Go osądzili. Oni zaś ukrzyżowali Go na drzewie, przy pogrzebanym postawili straże, a żołnierze z m ojego pretorium strze­ gli grobu, który opieczętowano. On zaś trzeciego dnia zm artwychwstał z gro­ bu. 7r. Do tego zaś stopnia zapaliła się niegodziwość Żydów, że dali swoim żołnierzom pieniądze i powiedzieli: «Powiedzcie, że jeg o uczniow ie ukra­ dli ciało w nocy». A moi żołnierze, choć wzięli pieniądze, nie mogli mil­ czeć prawdy o tym, co się wydarzyło, i św iadczyli, że On zm artwychwstał z grobu i że przyjęli pieniądze od Żydów372. 4. Ja zaś to napisałem cesarzowi dlatego, by ktoś inaczej nie skłamał, a ty nie sądził, że trzeba wierzyć kłam stw om Żydów . S kierow ałem więc do Twojej m ocy opis tego, co się przydarzyło Jezusow i w m oim preto-

KONÍEC OPISU MĘKI PANA N A SZEG O JE Z U SA CHRYSTUSA

D O D A T K I 373

a. Śmierć Judasza 1. 1. W tedy zaprow adzili Jezusa od K ajfasza do namiestnika Piłata, który był Rzym ianinem . Był to poranek dnia Przygotowania. I ujrzał Ju370Por. Ml 27, 18. 371 Por. wyżej. 372 Por. wyżej i Mt 28, 12-15; Mt 7, 23; Łk 11,39. 373 Dodatek zawiera fragmenty EwNik gr.B.

m Według kodeksu C. Rozwinięcie Mt 27, 3-10. Judasz, wg JózAr 1, 3 był synem brata Kajfasza. Długi i skomplikowany opis zdrady Judasza por. JózAr 1, 3-24. O kogucie: por. R. Gounelle, A propos des volailes qui oni chanté lors de la passion du Christ, RechAug, w druku. Ciekawe wątki koguta w kulturze ludowej ukraińskiej, łemkowskiej i ru­ muńskiej podaje Zowczak 348n. O Judaszu będzie mowa szerzej w ANT 2. Inną wersją tejże legendy jest opowiadanie o niewinnie skazanym w Barcelos (Portugalia) - jego nie­ winność potwierdził upieczony kogut.

cy k l pjlata; EW A NGELIA NIKODEMA (dodatki)

ja k p row adzą Jezusa przed Piłata, i zdjął go lęk z powodu jego szpet­ zdrady, i przejęty w yrzutam i sumienia zapragnął zwrócić trzydzieści s r e b r n ik ó w arcykapłanom i starszym Żydów [...]. Ale łotrzy i oskarżyciele w iedząc, co zam ierza uczynić Judasz, rzekli z pogardą jednym głosem, a wraz z nim i cały tłum : „Zdrajco, bezbożniku, niewierny niewdzięczniku, sprzedałeś i zam ordow ałeś swego nauczyciela, który ci obmył stopy375. Ty, który m iałeś Jego trzos376, w ydawałeś z niego według swojej woli i dawa­ łe ś swej żonie, i ukryw ałeś, co chciałeś, wziąłeś na siebie całą winę za Jego ukrzyżow anie” .

d asz, ne j

2. On w strząśnięty, nie mogąc znieść obelg, pogardzany i lżony przez w szystkich, udał się do św iątyni i znalazłszy tam arcykapłanów, uczonych w Piśm ie i faryzeuszy rzekł: „Zgrzeszyłem wydając krew niewinną, wy­ znaję szczerze, że źle uczyniłem . Weźcie więc pieniądze, które daliście mi za to, że w y d ałem w am Jezusa na śmierć”. Oni rzekli: „Co masz do nas? Ty bacz!” A gdy Ż ydzi nie chcieli przyjąć pieniędzy, rzucił je pośrodku nich i uciekł. 3. 1 w rócił do sw ego dom u, aby przygotować sobie pleciony stryczek, by się p ow iesić. I zastał żonę, jak siedziała i na węglach piekła koguta na rożnie, aby go zjeść. I m ów i do niej: „Powstań niewiasto, przygotuj mi sznur, ch cę się p ow iesić, bo na to zasługuję” . Rzekła jego żona: „Co za słow a w y g ad u jesz?” Rzekł jej Judasz: „Wiedz więc prawdę: niesprawiedli­ wie w ydałem łotrom m ojego m istrza, Jezusa, aby Piłat wydał Go na śmierć. On jed n ak zm artw ychw stanie trzeciego dnia, a wtedy biada nam!" Rzecze mu na to je g o żona: „N ie m ów tego, ani nawet tak nie myśl. Tak jak ten kogut pieczo n y na w ęglach nie może wydać głosu, tak i Jezus nie zmar­ tw ychw stanie, ja k m ów isz” . I natychmiast, skoro tylko wyrzekła te słowa, kogut ów ro zp o starł sw e skrzydła i trzykroć zapiał377. To jeszcze bardziej przekonało Ju d asza i natychm iast wykonał pleciony stryczek, powiesił się i tak oddał d u ch a378. i:s Por. J 13, 1-17. 176 Por. J 12,6. ”7 Por. Mt 26, 75, par. m Inne ujęcie s y m b o lik i k o g u ta zn ajd u jem y w koptyjskicj Księdze zmartwychwsiania Jezusa-Clirystusa a u to rstw a A p o sto la B artłom ieja: 1 .1 . Z b a w ic ie l u s ia d ł do stołu z dwunastu uczniami Podano im posiłek. Ilekroć Zba­ wiciel p o c h y la ł s ię k u ja k ie m u k o lw ie k daniu, stół obracał się, aby wszyscy wyciągnęli rękę ku temu, co Z b a w ic ie l j u ż zjadł i co pobłogosławił. Maciej postawił półmisek, na którym znajdował się k o g u t, podczas gdy sól znajdowała się na stole. Zbawiciel nachylił się. aby zjeść n a jp ie rw n ie c o so li. Stół się obrócił i Apostołowie wzięli. 2. Maciej rzekł do Jezusa

668_______________________________ R O ZD Z

VI A P O K R Y F Y O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S T A N IU

b. Żale M an i ’ 10. 2. W śród je g o uczniów tow arzyszył m u tam [na G o lg o tę] jed yn ie Jan. O ddalił się jednak stamtąd i pobiegł do Matki B ożej i rzekł do niej: „D laczego tu p ozostajesz i nie poszlaś, aby zob a czy ć, c o się stało?” A ona pow iedziała: „A co się w ydarzyło?” M ów i Jan: „W iedz, że Ż ydzi p o c h w y ­ cili m ojego nau czyciela i że prowadzą G o, aby G o u k rzy żo w a ć”. G dy to u słyszała M atka Boża, zaw ołała w ielk im głosem : „Synu m ój, synu m ój, c ó ż z łe g o uczyn iłeś, że prow adzą C ię na u k rzyżow anie?” P ow stała i jak ogłuszona w yb iegła z płaczem na drogę. T ow arzyszyły jej niew iasty: Mar­ ta. Maria M agdalena. Salom e i inne d ziew ice; był z nim i także i Jan. Gdy w eszli w tłum ludzi, m ów i Matka B oża do Jana: „ G d zież je st Syn m ój?” M ów i Jan „W idzisz tego, który' ma na glow'ie koronę ciern io w ą i m a zw ią­ zane ręce?" Gdy Matka Boża to usłyszała i ujrzała [Jezusa], padła zem d lo­ na na ziem ię i leżała tak pewden czas, podczas g d y kobiety, stały nad nią w o k ó ł i płakały. Gdy w róciła do przytom ności, pow stała i z aw ołała w ie l­ kim głosem : „Panie mój! Synu mój! G dzież jest słod k a p iękn ość tw oich kształtów ? Jak zniosę Twój w'idok, tak cierp iącego?” To p ow ied ziaw szy rwała sob ie m arz paznokciami i biła się w piersi”. G d zie się pod ziały w ołała - dobrodziejstwa, które u czyn iłeś w Judei? C ó ż z łe g o u czyn iłeś

„Rabbi, widzisz tego koguta. Gdy Żydzi mnie ujrzeli, gdy zabierałem się, by zabić koguta, powiedzieli do mnie: «Krew waszego mistrza zostanie wylana (por. Mt 26, 28) jak krew tego koguta;)". Jezus roześmiał się i powiedział: „O Macieju, słowa, które powiedzieli, speł­ nia. się. Bo kogut zwiastuje światło, które ma wzejść. Jest też figurą Jana Chrzciciela, który nauczał przede Mną (por. J 1 , 6 - 8). Ja jestem światłem prawdziwym, które nie zna ciemno­ ści (por. 1 J 1,5). Mówią, że jak ten kogut umarł, tak i ja mam umrzeć [...] Ale teraz ten kogut zmartwychwstanie”. 3. Wtedy Jezus dotknął koguta i rzekł do niego: „Ja tobie mówię, 0 kogucie, ty będziesz żył, jak żyłeś uprzednio, skrzydła ci odrosną i polecisz, aby zwiasto­ wać dzień, w którym Ja zostanę wydany”. I kogut skoczył z półmiska i wyrwał się. Jezus rzekł do Macieja: „Oto ptak, którego zarżnąłeś trzy godziny temu, zmartwychwstał żywy. 1 Ja zostanę ukrzyżowany, a moja krew stanie się zbawieniem dla narodów... [lakuna]. Por. EAC 1, 307n„ tam objaśnienia. Istnieje etiopska Księga koguta, wyd. M. Chaîne, Revue sémitique d'épigraphie et d'histoire ancienne 1905,276-281; R. Cowley, JoumRoyAsiatSoc 1(1985) 16-22. J” Tu zaczyna się wariant 1 kodeksu C. Żale Maryi spotykamy w etiopskiej tzw. Ewan­ gelii Gamaliela. Były one jednak już znane w VI w., skoro spotykamy je u Romana Melodosa, 35, SCh 128, 160nn.; tł. poi. W. Kania, w: Muza chrześcijańska 3, OŻ 12, 1995, 179184 i w centonie Chrystus cierpiący, Kraków 1995, passim; M. Starowieyski, Les apocry­ phes dans la tragédie Christus patiens, Apocr 5(1994) 269-288. Żale Maryi w literaturze ludowej, por. Zowczak 411-414.

2 C yk|

Piłata: EW A N G E LIA N IK O D E M A (dodatki)

______________6 6 ę

Ż y d o m ? ” G d y Żydzi w idzieli, jak wołała i zawodziła, przyszli i odpędzali ją z d ro g i, ale ona nie pozw oliła się usunąć i wołała: „Raczej zabijcie mnie, p rz e w ro tn i Ż y d z i” . 3 [O powiadanie o przybiciu do krzyża] 4.

W tedy Matka Boża stanęła i spojrzawszy zawołała głosem wielkim:

„ S y n u mój, synu m ój!” I zwrócił się ku niej Jezus, a ujrzawszy blisko niej

plączącego wraz z niewiastami Jana, rzekł: „Oto syn twój!" A następnie rzekł do Jana: „Oto matka twoja !” 380 A ona zapłakała głośno i mówiła: „Opła­ kuję, C ię, Synu, bo niesprawiedliwie cierpisz, ponieważ przewrotni Żydzi w y d ali C ię na gorzką śmierć. Cóż uczynię bez Ciebie, Synu? Jakże będę ży ła bez Ciebie? Jak będę pędziła życie bez Ciebie? Gdzie są Twoi ucznio­ w ie, którzy chw alili się, że umrą z Tobą? 381 Gdzie są ci, których uzdrawia­ łeś? D laczego nie znalazł się nikt, aby Ci pomóc?” Potem zwróciwszy się

do krzyża, rzekła: „Nachyl się krzyżu tak, abym mogła objąć i ucałować mojego Syna, którego m oim i piersiami wykarmiłam w sposób niezwykły, bo męża nie znałam382. Nachyl się krzyżu, bo chcę uściskać Syna! Nachyl się krzyżu, abym mogła, ja, Jego matka, połączyć się z Sy­ nem”383. Słysząc to Ż ydzi przyszli i odegnali daleko ją, niewiasty i Jana. 10.

2 .384 Powstała, a biegnąc jak lwica z pola, rwała sobie szaty, a choć

spoglądała w niebo, zwróciła się do Żydów, mówiąc: „O mężowie, zróbcie mi przejście, abym m ogła podejść i objąć szyję mego baranka; zróbcie mi m ężow ie przejście, abym opłakiwała najmilszego Syna mojego, baranka mojej duszy; zróbcie mi m iejsce, o mężowie, abym zbliżyła się do gałęzi wykarmionej m lekiem m oich piersi; zróbcie mi miejsce, o mężowie, abym mogła ujrzeć i opłakiw ać najsłodszego Syna mojego!” I bijąc się w piersi, wołała: „O biada, biada najsłodszy mój Synu, światło moich oczu i królu wszechrzeczy! O biada, biada, jakże zniosę oglądanie Ciebie wiszącego na krzyżu? O biada, biada, czyż to jest owa dobra nowina Gabriela? 385 Nuże.

110 Por. J 19, 25-27. 181 Por. Łk 22, 33; J 13,37. 3.2 Por. Łk 1,34. 3.3 Podobna inwokacja do krzyża u Wenancjusza Fortunata (V1/V1I w.) w hymnie Pange lin g u a ,

por. F. J. E. Raby, A History o f Christian-Latin Poetry, Oxford 1966,90n.

3114 Tu zaczyna się wariant 2 kodeksu C. 385 Por. Łk 1, 29nn.

p 670

_________________

ROZDZV I.

A PO K RYFY O M ĘC E I ZM A R TW Y CH W STA

opłakujcie w szyscy m ą duszę przejętą bólem! Bo oto w idzęjed n o ro d zo n ego i najsłodszego Syna mojego prow adzonego ja k baranka bez w iny na ukrzyżow anie, jak skazańca z rękami zw iązanym i. Ten, który rozpostarł niebojak płaszcz skórzany, jest prowadzony jak łotr pom iędzy łotrami. Nuże, słuchajcie ludy różnych pokoleń i języków, ja k niespraw iedliw ą śm ierć Syn mój ponosi!” I znów zaw ołała głośno: „Synu mój, Synu najsłodszy! [ ...] Gdzie jest słodka piękność Twych kształtów? Jak bardzo w zgardzony stoisz przede mną. Dawniej byłeś doskonały dzięki piękności pośród synów ludzkich386, teraz natom iast jesteś pogardzany, o najsłodszy!” [...] 1 znowu biła się w piersi i wylew ała łzy ciężko w zdychając i mówiła: „G dzież są, słodki mój Synu, dobrodziejstwa, które uczyniłeś w Judei? Ja­ kież zło, uczyniłeś, synu najsłodszy, niewdzięcznym Ż ydom ? Za dobro otrzy­ m ujesz zło; zam iast Cię miłować, o Synu najukochańszy, zadają Ci poniże­ nie i chcą Cię przybić do krzyża! Biada mi, biada m i!” [...] 10.4. Gdy to znowu usłyszała M aryja, pełna żalu zawołała z głębi [ser­ ca]: „B iada!” I rzekła do Archanioła: „O G abrielau, gdzież ty jesteś, abym m ogła wejść z tobą w spór? G dzież to pozdrow ienie: «Wesel się!», które do m nie w yrzekłeś? Czem uś mi w tedy nie powiedział o niezmiernych m ęczarniach, które czekają najsłodszego i najm ilszego Syna i o niespra­ wiedliwej śmierci Jednorodzonego? Czem u nie powiedziałeś mi o niewy­ pow iedzianej m ęce mej duszy z pow odu um iłow anego Syna? Czemu nie pow iedziałeś mi o rozdzierającym [serce] i pełnym męki oddzieleniu od najbiedniejszego Syna mojego i o utracie oczu ociemniałych od płaczu? Czem u mi wtedy nie powiedziałeś o podstępnym wydaniu Syna mojego przez zdradliw ego i niegodziwego Judasza, ucznia i zdrajcę? Panie, zmiłuj się! D laczego oczy moje ociem niały i oślepły, widząc takie cierpienie naj­ słodszego i najbiedniejszego Syna? K tóż na całej ziemi ponosi takie cier­ pienia, tak ciężki ból i płacz z powodu oddzielenia od Syna mojego i Bo­ ga? Biada mi, biada Synu najmilszy! Gdzie odejdę lub ucieknę? Biada mi, D ziecko, biada mi! I jak pokażę się ludziom ? [...] I c o o mnie będą mówili m iędzy sobą? Biada mi! Oto jest m atka tego, co został skazany na ból, a zw al się przecież królem i synem Boga. Biada mi, najsłodszy Synu, gdyż będę wspominała twoją miłość niezm ierną i pełną miłosierdzia. Aż do śmier­ ci będę odczuw ała boleść, cierpienie, łzy i ból niewypowiedziany. Nie mam

2 cy k l Piłata: W Y RO K I NA JEZUSA

671

ż a d n e j pociechy, Synu mój, bo widzę, jak oddzielają mnie leraz od Ciebie. O b y m , o S ynu m ój, i ja umarła z Tobą! Błagam Cię, niech przyjdzie Archa­ n io ł G a b r ie l, który przekazał mi niegdyś pierwszą radość, i oby dusza moja p o łą c z y ła s ię z Tobą” .

C. Inne utwory cyklu Piłata

a. Wyroki na Jezusa (przekład i komentarz ks. Marek Starowieyski) W ty m rozdziale podajemy trzy wyroki na Jezusa: Piłata o raz K ajfasza i znów Piłata. P ie rw sz y z nich to d o k u m e n t w j ę z y k u sta ro w ło sk im z liczn y m i akcentam i h iszp a ń sk im i, k tó ry obecnie z n a jd u je s ię w h isz p a ń sk im a rc h iw u m w S im a n c a s (S ección Segreteria de E s ta d o , le g . 8 4 7 , a n tig u o , fol. 1°). M iał on zostać odkryty w 1580 r. i został przepisany p r a w d o p o d o b n ie p rze z ja k ie g o ś żo łn ie rz a hiszp ań ­ skiego, n ie z b y t biegłego w ję z y k u w ło s k im , w c z asie k tó rejś z w o jen K rólestw a N eapolu, k tó ry w t e d y z n a jd o w a ł s ię p o d p a n o w a n ie m h isz p a ń sk im (w przekładzie h iszp a ń sk im zaznaczono, że A k w ila z n a jd u je s ię w K ró lestw ie N eap o lu ). N a j ę ­ zyk hiszpański dokument t e n p r z e ło ż y ł b p S e g o w ii, D. N . G u e rra w 1786 r„ d y s­ ponując jednak tekstem n i e c o p o s z e rz o n y m . Z n a lez ie n ie w A k w ili m a sw e u z a ­ sad n ien ie, ponieważ n i e d a l e k o z n a jd o w a ło s ię A m in te m u m , m ie jsc e d o m n iem a­ nego urodzenia Piłata. Po o d k r y c iu b is k u p N o c e ra d ei P ag an i p o w o łał biegłego p raw n ik a do zbadania d o k u m e n tu , C . B o re llo , k tó ry w y d a ł w 1581 r. o p in ię zd e­ c y d o w an ie negatywną.

Wyrok o podobnej

tre ś c i m ia ł z o s ta ć z a p isa n y n a ta b licz k a c h spiżow ych

i ro­

zesłany do dwunastu p o k o le ń Izra e la . Z o s ta ł o n o p u b lik o w an y w e Francji w 1839 roku i przełożony na wiele ję z y k ó w . E le m e n t k o m ic z n y całej spraw y m a fakt, że ostatni podpis brzmi „ C a p e t - o b y w a te l” . O tó ż zw ro t „o b y w atel C ap et" byt używ a­ ny w czasie Rewolucji F r a n c u s k ie j w s to s u n k u d o L u d w ik a X V I!)S7

Podajemy n a s tę p n i e d w a w y ro k i ( K a jfa s z a i P iłata) poch o d zące praw dopo­ dobnie z czasów r e n e s a n s u ( X V w .), z n a jd u ją c e s ię w B ib lio tec e K apitulnej w W e­ ronie, wydane p r z e z W . S p e y e r. Wartość h i s t o r y c z n a ty c h d o k u m e n tó w j e s t ż a d n a i nie m a sen su zbijanie za­ wartych w nich n o n s e n s ó w , a z w ła s z c z a fan ta z y jn e j chro n o lo g ii. P o k a z u ją je d n ak zainteresowanie w s z y s tk i m i s z c z e g ó ła m i z ż y c ia Jezu sa. D odajm y, że tego rodzaju „wyroki” były u ż y w a n e w r ó ż n e g o ro d z a ju m iste riac h ludow ych. 187 P rzekład an g ielsk i tego Wyroku i dalsze dzieje, por. Beskow 16-24.

1. Wyrok na Jezusa, który wydał Poncjusz Piłat przeciw Panu naszemu, Chrystusowi Kopia wyroku, który wydał Piłat przeciwko Panu naszemu, Chrystu­ sowi, odnaleziona w mieście Aquila3SS w Abruzzach, z roku 1580, pośród jakichś starożytnych marmurów, gdzie znajdowały się dwie kasety: jedna z żelaza, w której znajdowała się karta pergaminu zapisana literami hebraj­ skimi, która się tłumaczy ja k następuje389: „W roku 17 Tyberiusza, cesarza rzymskiego 390 i niezwyciężonego wład­ cy świata, w czasie 120 olimpiady391, w Chiade 24 [?], od stw orzenia św ia­ ta, wedle liczby i ustanowień danych przez Żydów, cztery razy 1 147392, od rozszerzenia imperium rzymskiego roku 73393, od wyzwolenia z niewoli ba­ bilońskiej roku 430394. od odnowienia świętego cesarstw a rzym skiego roku 497395, za konsulatu ludu rzymskiego 396 Lucjusza Pizana i M arcjusza Isauryjczyka397, zaś prokosulem był Inwocjusz W aleriusz398, publicznym zarząd­ cą Judei - Kwintus Flawiusz, za rządów i w ładania m iastem Jerozolim ą m iłościwego władcy Poncjusza Piłata, za rządów w D olnej Galilei H eroda Antypasa patriarchy, za [rządów] najw yższego kapłana A nnasza i K ajfa­ sza399, za rządzącego św iątynią Izraela [?] A braham a A m belirachino [?], centuriona konsulów rzymskich i m iasta Jerozolim y K w intusa Sublem iusza i Sekstusa Pompiliusza Rufusa400, w m iesiącu m arcu dnia 25401, JA, Poncjusz Piłat, namiestnik C esarstw a rzym skiego, w pałacu archirezydencji. osądzam, skazuję i wydaję w yrok na Jezusa zw anego C hrystu-

m Przekład hiszpański G u e n y d o rzuca tu słow a: w K ró lestw ie N eap o lu . C a ły te n w stęp w prze k ła d zie h iszp ań sk im je s t zn aczn ie po szerzo n y . 3,9 Topos literatu ry apo k ry ficzn ej: p rze k ła d z j . h e b ra jsk ie g o . 3* R ok 2 9 -3 0 p o Chr. 391 C zyli w latach 2 9 6 -2 9 3 p .n.e. Śm ierć C h ry stu sa p rz y p a d ła w c z a s ie 2 0 2 o lim p iad y . 392 C zy li w ro k u 4588. U k rzy żo w an ie C h ry stu sa m ia ło p rz y p a ś ć o k o ło ro k u 3792 e ry żydow sk iej. 393 N ie w ia d o m o , o co ch o d z i. W szy stk ie p ró b y d a to w a n ia z a w o d z ą . 394 P o n ie w a ż w z ię cie d o n iew o li m ia ło m ie jsc e w 5 3 8 ro k u , w ię c j e s t to ro k 108 p rze d

Chr. 395 Nie wiadomo, o co chodzi. 396 W oryg.: „Pontechie Romano” [?]. 397 Imiona nieznane. Izauryjczyk - rekonstrukcja; Guerra: Pisarico [?]. 398 Tł. Guerra: Lucio Balsena [?]. 399Por.Łk 3,2. 400 Imiona nieznane. 401 Data znana Tertulianowi, Hipolitowi i św. Augustynowi.

2 cykl Piłata: W Y RO KI NA JEZUSA

673

pochodzącego z ludu rodzinnej Galilei, człowieka bunPraw u M ojżeszowem u i przeciw wielkiemu władcy T y b e r iu s z o w i c e z a r o w i . Określam i stwierdzam niniejszym, że ma on umrzeć na k r z y ż u p r z y b i t y gwoździam i wedle zwyczaju dotyczącego złoczyńców, bo z g r o m a d z i ł tu licznych ludzi biednych i bogatych i nie ustawał w bu­ d z e n iu p o w s t a n i a w całej Galilei czyniąc się Synem Bożym, królem Izraela i g ro ż ą c u p a d k i e m Jerozolim y i świętego Cesarstwa, odmawiając [płace­ n ia ] p o d a t k u należnego cesarzowi i [?] jeszcze miał na domiar czelność w e j ś ć z p a l m a m i i trium fem w towarzystwie tłumu jako król, do miasta Je­ r o z o lim y i d o ś w i ę t e j świątyni, gdzie dowodzi mój centurion 402 Kwintus K o r n e l i u s z . N i e c h więc ów Jezus Chrystus zostanie przeprowadzony pu­ b l i c z n i e p r z e z m iasto Jerozolimę, związany i ubiczowany, i odziany w pur­ p u r ę , i u k o r o n o w a n y kłującym i cierniami, niosąc na swoich ramionach k r z y ż , a b y s t a ł s i ę przykładem dla wszystkich złoczyńców. Życzę sobie, a b y z n i m z o s t a l i poprow adzeni dwaj złoczyńcy, mordercy. Niech wyjdą p r z e z b r a m ę G iancarola [?] dziś zwaną Antoniana. Niech Jezus zostanie z a p r o w a d z o n y na publiczną górę złoczyńców zwaną Kalwarią, gdzie po u k r z y ż o w a n i u i śm ierci niech ciało pozostanie na krzyżu jako widowisko d la w s z y s t k i c h złoczyńców . Na krzyżu zaś niech zostanie umieszczony na­ pis w t r z e c h języ k ach greckim , łacińskim i hebrajskim. Po hebrajsku- Jesu a lo i403 c h a s i d i n 404, po grecku - Jesus Nazareno, po łacinie - Jesus Nazarese m , N a z a r e ń c z y k a ,

tu ją c e g o p r z e c i w

nus,

r e x J u d e o r o 405.

aby nikt nie ośmielił się lekkomyślnie przeszko­ sprawiedliwości przez nas nakazanej, wykona­ n e j i w y p e ł n i o n e j , z e wszystkim i sankcjami wedle dekretów prawa rzym­ s k i e g o i ż y d o w s k i e g o , p o d karą, [jaką wymierza się] za bunt przeciw cesar­ stwu r z y m s k i e m u . Ś w i a d k a m i tego naszego wyroku jest dwanaście pokoleń Izraela ( w p i e r w s z e j kolum nie) Ravan - Daniel - Rabani; Joan - BarbosisaN a k a z u ję p o n a d to ,

d z ić t a k i e m u w y p e ł n i e n i u

b et - P r e t i c l a n i (w d ru g ie j

kolum nie) Za najwyższe kapłaństwo Raban - Judas - Bon-

c a sa to (w trz e c ie j (w c z w a rte j

kolum nie) Za faryzeuszów Rolian - Simon - Daniel kolum nie) Raban - M ordagin - Boncortassitis

Por. D z 4 , 1. 41,1 Por. M k 1 5 ,3 4 . 404 < h asidin - c h a sy d z i,

mPor. J

19. 18. Dar.

por.

1 Mch 2 ,4 2 .

674

ROZD2. VI. APOKRYFY O MĘCE I ZMARTWYCHWSTANIA

Za cesa rstw o i n am iestn ik a R zym u - Lucius Sckstilius, Siliu s Am orosu s. notariusz teg o p rocesu k rym in aln ego, za k sięgi —Nastań R estena”. (na stronie zew n ętrznej dok u m en tu ) K opia w yroku na Jezusa Chrystu­ sa w y d a n eg o p rzez Piłata w roku 17. (To je st kopia dosłow na co się tyczy w szy stk ich j e g o c z ę śc i oraz ortografii).

2. W yroki K ajfasza i Piłata a. W yrok Kajfasza (WyrKri M y. K ajfasz, w tym roku p rzeło żo n y kapłanów królew skiej św iątyni oraz p ierw szy następca kap łanów kultu hebrajskiego na rok, o Jezusie Nazareńskim . zaaresztow anym i przed nami postaw ionym , na podstaw ie praw­ d z iw y c h św ia d ec tw za d ziałalność p r z ec iw Prawu i św iątyni oskarżonym m y zaś u sły sz e liśm y , że podaje się za S yn a B o ż eg o przeciw ko naszym k o le g io m , z kapłanam i, z uczonym i w P iśm ie i z p rzełożon ym syn agogi 406 - stw ierd zam y, ż e w in ien je st śm ierci, sk azu jem y [go na nią] i osądzam y, by został w y d a n y naszem u n am iestnikow i [działającem u w im ieniu] nie­ z w y c ię ż o n e g o cesarza, i prosim y, by b ez m o żn o ści odw ołan ia został na śm ierć skazany. D an w atrium n aszego zw yczajn ego m iejsca zam ieszkan ia [apud censorium tribunal?], w roku dw unastym Tyberiusza Cesarza a w pierw szym roku n aszego pontyfikatu.

p. \ \ vrok Piłata (W yrP) M y, Piłat, w im ię cesarza, zasiadłszy na trybunale, skazujem y Jezusa N azareń sk iego w yd an ego nam przez Żydów , który w ed le ich prawa ma zostać zabity, aby go w yp row adzono na G órę K alw arii i tam ukrzyżow ano nago, p od n iesion o w y so k o , uznano go za god n ego [ukrzyżow ania], posta­ w io n o p om ięd zy dw om a łotram i, a nad je g o g ło w ą napisano pow ód [śm ier­ ci] po grecku, hebrajsku i po łacinie, dla w iad om ości w szystk ich ludów: Jezus N azareński, król Żydów .

406 Por. Mt 5, 22.

i r v kl P ílala: R A P O R T PIŁATA_________________________________

D an w

675

Litostratos407, za boskiego cesarza Augusta Tyberiusza, w

12

roku j e g o panowania408, za wiecznej czci bogów nieśmiertelnych, a w pra­ w ic ż y d o w s k im

rządzących kapłana Kajfasza i Jaira, przełożonego syna­

g o g i 409.

b. R a p o rt P iłata oraz W ydanie Piłata (A n a p h o ra P ilati - RapP; P aradosis P ilati - WydP) (przekład i komentarz ks. Marek Starowieyski) utwory umieszczamy w niniejszym tomie łącznie, ponieważ związane treściowo, a w wielu rękopisach występują razem, jeden po drugim, bez o s o b n e g o tytułu drugiego utworu, który rekonstruujemy na podstawie 2 rozdziału WydP. Raport Piłata należy do grupy utworów broniących Piłata. Powstał prawdo­ p o d o b n i e w V w ., choć o jakimś raporcie Piłata do Tyberiusza wspominają Tertu­ l ia n i Euzebiusz z Cezarei (por. Wstęp). Tytuł utworu brzmi różnie w różnych rę­ k o p i s a c h wersji A i B (por. wydanie Tischendorfa). Przedstawia domniemany ra­ p o r t P i ła t a d o cesarza Augusta lub raczej Tyberiusza (cesarz nie jest wymieniony), w k t ó r y m Piłat opowiada o wielkich czynach dokonanych przez Chrystusa i o tym, j a k został zmuszony do wydania wyroku skazującego. Raport łączy się tematycznie z Wydaniem Piłata (Paradosis Pilati) - w niektórych rękopisach nie ma nawet prze­ rwy pomiędzy tymi utworami - oraz z Listem Tyberiusza do Piłata, który choć od­ n o s i s ię do osoby Piłata wyraźnie negatywnie, to jednak powołuje się na RapP. P o s i a d a m y dwie wersje greckie różniące się między sobą w szczegółach. Wydanie Piłata (Paradosis Pilati) stanowi kontynuację RapP. Znajdujemy opowiadanie o dojściu raportu do Rzymu, przesłuchiwaniach Piłata - przypomina­ jących opis przesłuchiwania pierwszych męczenników - i o jego śmierci męczeń­ skiej. Wiadomości o śmierci Piłata podaje już w IV w. Euzebiusz z Cezarei (por. Wstęp do EwNik). WydP należy do utworów przychylnych Piłatowa, a wrogich Żydom. Opis śmierci Piłata przypomina opis śmierci św. Cypriana4'0. Przekłady obydwu utworów oparto na wydaniu Tischendorfa. D w a te

są

z

sobą

407 Por. J 19, 13. 40* W 31 ro k u p o Chr. 404 Por. M k 5, 22 .

410 Męczeństwo, OŻ 9, 1991,394-397.

Apokryfy t. 1, cz. 2 - 9

ROZDZ. V I APOKRYFY O MĘCE I ZMARTWYCHWSTAMn»

676

1. Raport [Anaphora] Piłata, namiestnika, o Panu naszym J ezu ­ sie Chrystusie, wysłany do A ugusta"1 cesarza, który mieszka w Rzymie WSTĘP. W ow ym czasie, g d y za Poncjusza Piłata, nam iestnika Palesty­

ny i Fenicji, został ukrzyżowany Pan nasz, Jezus Chrystus, ułożono w Jero­ zolim ie te oto wspomnienia, dotyczące tego, co uczynili Żydzi przeciw Panu; Piłat zaś przesiał je wraz ze sw oim raportem cesarzow i w R zym ie i tak na­ pisał: „Najpotężniejszem u, najczcigodniejszem u, boskiem u , przed którym w szyscy drżą, cesarzowi A ugustow i, Piłat, spraw ujący w ła d zę w e wschod­ niej prowincji. WIELKIE CZYNY d o k o n y w a n e PRZEZ JEZUSA. 1. O trzym ałem donie­ sienie, o najpotężniejszy, które pogrążyło m nie w lęk u i drżeniu. W pro­ wincji bowiem , którą zarządzam, gdzie jedno z m iast nazyw a się Jerozoli­

ma, cały lud żydowski wydał mi pew nego c zło w iek a im ieniem Jezus. Pod­ niesiono przeciw Niemu w iele oskarżeń, których jednak nie m ogli poprzeć silnymi argumentami. Istnieje jednak stronn ictw o w ystęp u jące przeciw Niemu, ponieważ Jezus głosił im, że szabat nie je st dniem spoczynku ani też nie należy go zachowywać. I dokonał On w ielu uzdrow ień w łaśnie w tym dniu: sprawił, że ślepi w idzieli, że kulawi ch od zili, m artw ych wskrzeszał, trędowatych oczyszczał, uzdrawiał paralityków, tym , którzy całk ow icie nie mogli się poruszać ani też utrzymać na nogach, a je d y n ie w ydaw ali głos artykułowany, dał moc, że m ogli nie tylko ch o d zić, ale i biegać: jednym słowem oddalał choroby112. A w końcu u czyn ił je s z c z e inny potężny znak, zupełnie przekraczający m ożliw ość naszych bogów : w sk rzesił zmarłego w cztery dni po śmierci, zaw oław szy nań je d y n ie sło w em ; a zmarłemu już krew się była rozłożyła i psuł się, bo robaki p ow staw ały w je g o ciele i śmier­ dział już psim zapachem. Ujrzał go leżącego w grobie i kazał mu biec. A on, jakby nie mając nic w spólnego z um arłym , w y sz e d ł z grobu tak, jak oblu­ bieniec w ychodzi z kom naty413, napełniając w s z y stk o cu d ow n ym zapa­ chem414. 2. A cudzoziem ców , którzy byli z p e w n o śc ią opętani przez szata­ na, a zamieszkujących pustynię, pożerających w łasn e cia ło i postępujących

411 Cesarz August (63 przed Chr. - 14 po Chr.) j u ż w t e d y n i e ż y t. Por. uwagi do ZemZb 6 . 411 Por. Ps 19, 6 .

2. Cykl Piłata: RAP O RT PIŁATA

677

p o d o b n ie do płazów lub do bydła, uczynił mieszkańcami miast, a słowem sw o im sp raw ił, że stali się roztropnymi i okazali się mądrymi i szanow any­ m i, i żc m ogli żyć razem z wrogami duchów nieczystych; a że one były dla nich zg u b n e, pogrążył je w głębokościach morskich4

3.1 znowu znalazł

się k to ś mający suchą rękę i nie tylko rękę, ale raczej połowa ciała tego cz ło w ie k a była jak skamieniała: nie posiadał on ani kształtu mężczyzny, ani n aw et formy ciała: tego słowem uleczył i przywrócił mu zdrowie41' 4. B y ła też pewna niewiasta cierpiąca od dłuższego czasu na upływ krwi, k tó ry w yniszczył jej ścięgna i żyły tak, że nie miała już ludzkiego ciała

i sta ła się podobna do trupa. Często brakowało jej głosu, a wszyscy lekarze nie byli w stanie jej uleczyć z tego krwotoku, więc nie została jej już żadna nadzieja z życia. A gdy Jezus przechodził, w tajemnicy zaczerpnęła mocy z Jego cienia, a gdy dotknęła się z tyłu skraju Jego szaty, natychmiast, tejże godziny, zostały zaleczone jej rany i jakby nigdy nie cierpiała żadnej cho­ roby, poczęła żwawo biec do swego miasta Kafamaum, a przebyła tę drogę w sześć dni417. 5. A to, co opowiedziałem, mając to w umyśle tak, jak mi przedstawiono, dokonał Jezus w sobotę. Uczynił i inne, i potężniejsze zna­ ki, i tak zrozumiałem, że te cuda, które czynił, są większe od tych. których dokonują czczeni przez nas bogowie. W Y D A N I E I Ś M I E R Ć J E Z U S A , I Z N A K I P O J E G O Ś M IE R C I. 6 . Jego t o wydali mi Herod i Archelaus, i Filip, Annasz i Kajfasz, i cały lud; a wy­ wierali na mnie wielki nacisk, abym Go skazał. Nakazałem więc, aby Go ukrzyżowano: najpierw jednak ubiczowałem Go, choć nie znalazłem prze­ ciw Niem u ani złych czynów, ani winy, o które Go oskarżono. 7. A gdy Go ukrzyżowano, ciemności zapadły na cały zamieszkały świat: słońce zaćm iło się pośrodku dnia, a gwiazdy jaśniały, ale nie wydaw ały blasku, księżyc stracił jasność i stał się jakby pokryty krwią; świat podziemia został wchłonięty, a gdy się to działo, znikło z oczu to, co jest nazwane przez Żydów Święte Świętych świątyni, i ujrzano, jak wśród huku pioru­ nów rozwarła się czeluść ziemi418. 8 . Wśród tego lęku pojaw ili się umarli, którzy zmartwychwstali - jako o tym świadczyli sami Żydzi i mówili.

415 Por. M k 5, 1-20; M t 8 ,2 8 -3 4 . 4,4 P or. M k 3, 1-5; M t 12, 9 -1 3 ; L k 6 , 6-11. 411 Por. o p o s ta c i W e ro n ik i sz erz e j w e w stęp ie do ro zd ziału V I, 2 418 R o z d z ia ły 8 i 9 s ą ro z w in ię c ie m M t 27, 51-53. W w ersji B d o d an o ..1 g w iazdę, i O r io n w y ś p ie w a ły tre n n a d Ż y d a m i i n a d ich b ezb o żn o ścią".

678

'

\i w .w in i t o

\ti.c i-

1 /M

A R T W Y C H W S W jij

że są to A braham . Izaak, i Jakub, i dw un astu patriarchów 419, i M ojżesz i H iob . k tórzy ju ż um arli, jak oni sam i to m ó w ią , przed trzem a i pół tysią­ cam i lat. 1 w ielu spośród nich, których i ja w id zia łem , uk azyw ali sią w ciele i w y p o w ia d a li ża le nad Ż ydam i z p o w o d u u c z y n io n e g o przez nich bez­ prawna, i nad z g u b ą Ż y d ó w i ich Prawa. 9. Strach sp o w o d o w a n y trzęsie­ n iem ziem i trwał od g o d z in y szóstej D nia P rzy g o to w a n ia aż do godziny d ziew ią tej. A g d y zapadł zm ierzch p ie r w sz e g o dnia ty g o d n ia [szabatu], r o zleg ł się z nieba huk. a niebo stało się sied m io k ro ć ja śn ie jsz e niż każ­ d e g o dnia. O trzeciej g o d z in ie ujrzano sło ń c e , a n ig d y n ie b ły sz c za ło ono jaśn iej o św ie c a ją c ca łe niebo. A jak w z im ie n a g le p o ja w ia ją się błyska­ w ic e , tak p ojaw ił się tłum w y n io sły c h m ę ż ó w 420 o d z ia n y c h w szaty i w c h w a łę i w o ła li, a g ło s ich był ja k ob y p o tę ż n e g o grom u: «P o w sta ł z mar­ tw ych Jezus uk rzyżow any. P rzybyw ajcie w y, którzy je s te ś c ie uw ięzieni ja k o n ie w o ln ic y w głęb in ach H ad esu ! » 421 A c z e lu ś ć z ie m i b yła jakby bez dna, ogrom na, zd aw ało się w ię c , że sam e fu n d am en ty z ie m i m ieszały się z w ołającym i w nieb iosach i ch o d zą cy m i w sw y m c ie le pośrodku tych, którzy p ow stali z m artw ych. A ten, który w s k r z e sił w sz y s tk ic h zmarłych i rozw iązał H ades, rzekł: « P o w ie d z c ie u c z n io m m oim : ‘W yprzedzi was do G alilei - tam G o u jr z y cie ’» 422. 10. P rzez c a łą n o c n ie z g a sło jaśniejące św iatło. L iczn i Ż ydzi zg in ęli w c h ło n ię c i p rzez c z e lu ś ć z ie m i, także wielu sp ośród tych , którzy w y stęp o w a li p r z e c iw C h r y stu so w i, nazajutrz nie zn a lezio n o . W idzian o rów n ież ob jaw ien ia p o sta ci zm artw ychw stałych , których nikt n igd y n ie w id ział. W sam ej J e r o z o lim ie n ie p ozostała nawet jed n a sy n a g o g a Ż y d ó w 423, w szy stk ie b o w ie m w tej k lę sc e sta ły się niew i­ dzialne. 11. W ych od zę z sie b ie przez ó w lęk i straszn e d rżen ie; a to, co ujrzałem w ow ej g o d z in ie sp isałem i d o n io słe m tw ej m o cy , sp isa w szy to, co Ż yd zi u c z y n ili p r z ec iw Jezu sow i. W y sła łem to tw o jej b o sk o ści, o Pa-

419 Czyli dwunastu synów Jakuba: Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar, Zabulon, Dan, Neftali, Gad, Aszer, Józef, Beniamin. Istnieje apokryficzny T estam entXIIPatriarchów (AST 43-81). 420 Por. EwPt 40. 4:1 W wersji B obok mężów pojawiają się „niezliczone rzesze aniołów, k t ó r z y w o ła li mówiąc: «Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom d o b r e j w o l i . W y jd ź c ie z Hadesu wy, którzyjesteście uwięzieni w głębokościach podziem nych H a d e s u » ” . 4:- Por. Mt 28. 7. Treść tego rozdziału nawiązuje do III części E w N i k . 423 Autor myli jedyną świątynię w Jerozolimie i synagogi, domy m o d l i t w y , k t ó r e z n a j­ dowały się poza Jerozolimą.

2

Cykl Piłata: W Y D A N I E P IŁ A T A

679

2. W ydanie [Paradosis] Piłata P R Z E S Ł U C H A N IE PIŁATA. 1. Gdy to pismo doszło do miasta się z nim zapoznał cesarz w obecności innych osób tam zgro­ m a d z o n y c h . z d u m i e l i się wszyscy, że to właśnie z powodu niegodziwości P i ł a t a z a p a d ł a ciemność i wybuchło trzęsienie ziemi na całym zamieszka­ ł y m ś w i e c i e 424. Wtedy cesarz przepełniony gniewem wysłał żołnierzy i na­ k a z a ł przywieźć Piłata skutego w kajdany. 2. Gdy więc przywieziono go do m i a s t a R z y m u , a cesarz usłyszał, że on już przybył, zasiadł w świątyni bo­ g ó w , wobec całego swego senatu, wraz z tłumem tych. którzy świadczyli 0 jego potędze, i kazał wprowadzić Piłata. 1 rzekł do niego cesarz425: Jak odważyłeś się zrobić coś podobnego, bezbożniku, choć widziałeś tak wiele cudów dziejących się ze względu na tego męża?426 Ośmieliwszy się na do­ konanie takiego zła zgubiłeś cały świat”. 3. Rzekł Piłat: „Wszechwładny królu, ja nie jestem winny tych rzeczy. Podżegaczami i winnymi jest tłum Żydów”. Na to cesarz: „Kim są oni?” Mówi Piłat: „To są Herod, Archelaus, Filip, Annasz i Kajfasz427, i cały tłum Żydów”. Mówi cesarz: „Dlaczego więc poszedłeś za ich radą?” Rzekł Piłat: „Ten lud jest chętny do knowania 1 krnąbrny i nie chce się poddać twej władzy”. Rzekł cesarz: „Skoro ci Go wydali, powinieneś Go był umieścić w bezpiecznym miejscu, a następnie wysłać Go do mnie i nie pozwolić, aby ukrzyżowano męża, który był tak sprawiedliwy i który zdziałał tak wielkie dobre znaki, jak to ty sam powie­ działeś w swoim raporcie. Na podstawie bowiem tych znaków widać było jasno, że to był Jezus Chrystus, król Żydów”. 4. Gdy to powiedział cesarz i gdy wypowiedział imię Chrystusa, cały tłum bogów runął i stał się jako proch tam, gdzie siedział Cezar z senatem42®. A cały lud, który stał wokół Cezara, zadrżał z powodu powiedzianego słowa i z powodu upadku swo­ ich bogów, i w szyscy przejęci strachem powracali każdy do swego domu p ie r w s z e

R zym u i gdy

424 P o r. M t 2 7 , 4 5 . 5 1 .

425 Rkp. A : „Mów, przeklęty bezbożniku, czy ty jesteś Piłat, namiestnik wschodniej krainy?" Mówi Piłat: „Tak, panie wszechwładny, ja jestem niewolnikiem waszej łaskawośct. Ja j e s t e m Piłat Poncjusz, pochodzę z miasta Amazji w diecezji Pontu" 426 Wykaz cudów w RapP. 427 T e n sam zestaw imion w RapP; ListTybP. 428 Upadek i zniszczenie bogów opisuje PsMt 23, objaśn. i inne Ewangelie d z ie c iń ­ stw a : w czasie ucieczki do Egiptu, gdy Jezus wchodzi do miasta, ulegają zniszczeniu w s z \ :>ikie posągi bogów.

R O Z IV \ I A P O K R Y t Y O M Ę C E I Z M A R TW Y C H W STA N IU

zdum iew ając się tym, co się przydarzyło. A C ezar kazał odprow adzić Piła­ ta na m iejsce bezpieczn e aż do ch w ili, gdy pozna całą prawdą o Jezusie. PRZESŁUCHAMI NA KAPITOLU. 5. Dnia następ nego ce sa rz zasiadł na K apitolu wraz z całym senatem i rozpoczął znow u p rz esłu c h iw ać Piłata. I rzekł cesarz: „M ów prawdę, bezbożniku, pon iew aż na skutek tw ego bez­ b ożnego postępow ania, które przed sięw ziąłeś przeciw Jezu sow i, także i tu dały się poznać skutki tych złych uczynków : stąd upadek i zn iszczen ie bo­ gów. Mów w ięc. kim jest ów . którego uk rzyżow ałeś, ż e na sam o Jego imię zostali zniszezeni w szyscy bogow ie?” Rzekł Piłat: „To, c o o N im napisa­ łem . jest praw dziw e, a ja sam jestem przekonany na p od staw ie jeg o czy­ nów, że był On w ięk szy od w szystkich bogów', k tó ry ch c z c im y ”. Rzekł ce­ sarz: „Z jakiegoż w ięc pow odu m iałeś czeln o ść podjąć działanie przeciw Niem u, choć o tym w iedziałeś? A lbo m oże zgoła c h c ia łe ś uczynić coś złe­ go przeciw ko mojem u królestwu?” Rzekł Piłat: „Z pow odu bezprawia i knowań niegodziw ych i bezbożnych Ż ydów uczyn iłem to”. D E K R ET PR ZEC IW Ż Y D O M . 6 . C esarz n ap ełn ion y g n ie w e m w ezw ał na naradę cały sw ój senat wraz z rządem i kazał napisać taki ukaz przeciw Żydom: „Pozdrow ienie dla Likiana, zarządcy krainy w sch od n iej! D ow ie­ działem się o tym . czego ostatnio o śm ie lili się d ok onać m ieszk ań cy mia­ sta Jerozolim y i o bezprawnym czyn ie, a m ia n o w icie, że zm u sili do ukrzy­ żowania pew n ego Boga zw anego Jezusem i p rzez tę ich zbrodnię świat się zaciem nił i ch ylił ku upadkowi. Udaj się w ię c g o r liw ie w raz z dużym oddziałem w ojska i w eź w n iew olę tych, którzy tam przeb yw ają na mocy tego pisma. W yrusz w ięc posłu sznie przeciw nim , w yp row ad ź ich na roz­ proszenie i oddaj ich w n iew o lę w szystk ich ludów . W ypędź ich z Judei i spraw, by okazali się najmniej zn aczącym sp ośród narodów , niech ni­ gdzie się ich nie zauw aża - są b ow iem nap ełn ieni z ło ś c ią ”. 7. G dy ten oto dekret dotarł do krainy w sch odn iej, Likian p o słu sz n y strasznym nakazom uczynił rzeź całego ludu żyd ow sk iego; tych zaś, którzy p ozostali w Judei oddał jako n iew oln ik ów poganom w rozp roszen iu tak, ż e cesarz ucieszył się, gdy poznał to w szystko, co zdziałał Likian p rzeciw Ż yd om w e w schod­ niej prow incji429. ŚMIERĆ P i ł a t a . 8 . 1 zn ow u p ostan ow ił cesarz przesłu ch ać Piłata i na­

kazał jednem u ze znakom itych dw orzan im ie n ie m A lb in śc ią ć głow ę Piłatowi m ówiąc: „Jak ten p od n iósł sw e ręce na m ęża sp raw iedliw ego

429 Opis rzezi, uczynionej jednak przez Tytusa i Wespazjana, w ZemZb 13n. Są to echa wydarzeń, które miały miejsce w czasie wojny żydowskiej w latach 67-70 po Chr.

2. C y k l P iła ta : L I S T T Y B E R IU S Z A D O PIŁATA

zw anego Chrystusem , zginie podobnie, bez nadziei ocalenia” . 9. Gdy Pi­ łat przybył na m iejsce, począł się modlić w milczeniu: „Panie, nie gub mnie z niegodziw ym i Żydam i, bo ja sam nie podniósłbym ręki przeciw Tobie, gdyby nie lud niegodziwych Żydów, którzy powstali przeciw mnie. Ale Ty w iesz, że uczyniłem to nieświadomie. Nie gub mnie więc z powo­ du tej winy, ale przebacz mi, Panie, i tej oto służebnicy Prokli430, która stoi tu przy m nie w tej godzinie mojej śmierci. Ją bowiem wybrałeś, aby p rzepow iedzieć, że zostaniesz przybity gwoździami do krzyża. Nie potęp także jej z pow odu m ojego grzechu, ale przebacz nam i unieś nas pośród spraw ied liw y ch ” . 10. Gdy Piłat wypowiedział tę modlitwę, doszedł go głos z nieba: „B ęd ą cię błogosław iły wszystkie pokolenia 431 i narody po­ gan, p o niew aż za tw oich czasów zostało spełnione to wszystko, co było p rzep o w ied zian e przez proroków o Mnie, a ty sam pojawisz się jako mój św iadek w m oim drugim przyjściu, kiedy będę sądził dwanaście plemion Izraela i tych, którzy nie w yznali mojego imienia” . 1 prefekt uciął głowę Piłata, a anioł Pański w ziął ją. Gdy żona jego, Prokla, ujrzała, że przy­ szedł anioł i że w ziął jeg o głow ę, została przepełniona radością i natych­ m iast o d d ała d u ch a i pogrzebano j ą wraz z m ężem43*.

c. L is t Tyberiusza do Piłata (ListTybP) (przekład i komentarz ks. Marek Starowieyski) Utwór ten powstał przypuszczalnie w V wieku. W XIX w. wydano go dwu­ krotnie (A. Birch, F. F. Flecke), jednak te wydania pozostawiają wiele do życzenia. Nie wydal go Tischendorf, ponieważ, jak uważał, jest to utwór zbyt głupi, a na dodatek pisany barbarzyńskim językiem433, opublikował go natomiast angielski wydawca apokryfów, J. M. James. Jak stwierdza, jest to ciekawy wyjątek pośród apokryfów greckich, na ogół przychylnych Piłatowi i stanowi grecki odpowiednik Zemsty Zbawiciela. Zawiera on elementy wspólne z tym ostatnim utworem: Piłata oskarża kobieta (ZemZb - Weronika. ListTybP - Maria Magdalena), nienawiść do Piłata, nienawiść do Żydów. ListTybP stanowi domniemaną odpowiedź Tyberiusza na RapP, do którego robi wyraźne aluzje. Utwór przełożono na podstawie wydania Jamesa.

430Por. objaśnienia do EwNik 2, 1. 431 Por. Łk 1, 48; ListPHer. 432 Inaczej śmierć Piłata przedstawia ŚmP. 433 Tischendorf, Evangelia, s. LXXX.

PA L.

RO ZDZ. VI. A P O K R Y F Y O MĘCE I ZMARTWYCHWSTANIU

L IS T C E S A R Z A A U G U ST A . O dpow iedź cesarza A ugusta wysłana do Poncjusza Piłata, zarządzającego w schodnią prow incją; napisawszy również sw ój dekret w ysłał go przez kursora R ahaba 434 przydaw szy mu dwa tysiące żołnierzy. „S koro gw ałtem i pełen niespraw iedliw ości podpisałeś wyrok śmierci Jezu sa N azareńskiego, a przed w yrokiem śmierci wydałeś Go nienasyco­ nym i szalejącym w złości Ż ydom , nie ulitow ałeś się nad tym sprawiedli­ w ym , ale zam aczałeś pióro, i w ydałeś niegodziwy wyrok, i ubiczowałeś G o, i w ydałeś Go na niespraw iedliw e ukrzyżow anie, i wziąłeś dary za wy­ danie, a choć w spółczułeś Mu słow em , to je d n a k sercem wydałeś Go bez­ bożnym Ż ydom , będziesz p rzyprow adzony do mnie w kajdanach, aby się bronić i uspraw iedliw iać za skazanie duszy n iew in n ej, którą wydałeś na śm ierć. O bezw stydzie i zatw ardziałości tw oja! Ja tylko ze słyszenia do­ w iedziałem się o tym , a cierpi m a dusza i poruszają się wnętrzności. Przy­ szła bow iem do m nie pew na niew iasta, która mówiła, że jest Jego uczenni­ cą - to je s t M aria M agdalena - z której, jak twierdzą, wyrzucił siedmiu dem onów 435; ona stw ierdziła, że d o k o n ał O n wielkich uleczeń: sprawiał, że ślepi w idzieli, że kulaw i chodzili, że głusi słyszeli, że trędowaci byli oczysz­

czeni, je d n y m słow em dok o n y w ał uzdrowień436. Jak m ogłeś pozwolić na to, by On n iew innie został u k rzy żo w an y ? Je śli Go nie przyjęliście jako Boga, m o g liście Go p rzynajm niej docenić jako lekarza! Ale i na podstawie p o d stę p n eg o tw ego pism a, które do m n ie wysłałeś, wydam na Ciebie wy­ rok. P iszesz przecież, że b ył O n w ięk szy od bogów, których my czcimy437. Ja k że w ięc m ogłeś w ydać G o na śmierć? A le jak ty Go osądziłeś niespra­ w ied liw e i w y d ałeś na śm ierć, tak j a sprawiedliwie wydam cię na śmierć nie tylko cieb ie, ale i w szy stk ich tw o ich doradców i wspólników, od któ­ rych p rzy jąłeś dary za Jeg o śm ie rć ” . D ano p o sła ń co m , p rz e z n a c z o n y m do noszenia listów pisma, dano im także sp isan y ro z k a z -d e k re t A u g u sta , a b y całe plem ię Żydów zostało wy­ d an e na śm ierć o d m iecza, a P iłata jako więźnia do osądzenia przyprowa-

434 Postać nieznana. Kursor występuje w EwNik 1. 433 Por. Łk 8, 2. 0 Marii Magdalenie i jej roli por. Michał Glykas, Chronika, ed.

J. Bekker, Bonn 1836,430 - rozmowa z Galenem, 435 - oskarżenia Piłata. O Marii Magda­ lenie por. Nikeforos HE 2, 10, Kendrenos, PG 121,380. Inni historycy bizantyńscy, J. Kinnamos i K. Manasses tylko krótko wspominają o jej pobycie w Rzymie. Katalogi uzdrowień bardzo częste w apokryfach: RapP passim; ZemZb 6 , itd. 437 Por. RapP 1; WydP 5.

2

c y k l Pílala: LIST TYBEIIIUSZA DO PIŁATA

dzono do Rzymu wraz z pierwszymi spośród Żydów, to jest tymi. którzy wtedy rządzili, a więc Archelausa, syna najgorszego ze wszystkich Hero­ da4’8, i jego w spólnika Piłata, i pierwszych kapłanów, Kajfasza i jego te­ ścia A nnasza439, i wszystkich pierwszych spośród Żydów. Gdy więc przybył Rahab wraz z żołnierzami i wykonał rozkaz, wybił m ieczem w szystkich mężów spośród Żydów, a ich nieczyste małżonki zo­ stały zgw ałcone przez pogan, i zrodziła się z nich, i powstała ohyda ich ojca, którym by! szatan. Ten kursor schwycił Piłata, Archelausa oraz Fili­ pa440, A nnasza i Kajfasza44' i wszystkich pierwszych spośród Żydów i po­ w iózł w w ięzach do Rzymu. I stało się, że skoro przepływali koło jednej w yspy o nazw ie Kreta, gwałtownie i w sposób straszny umarł Kajfasz. W zięli go w ięc, aby pochow ać, ale ziemia nie chciała go za nic przyjąć, lecz w yrzucała jeg o ciało. Gdy to zobaczył cały tłum, chwycili za kamienie w sw e ręce i rzucali nań, i tak go pogrzebali. Pozostali natomiast dojechali do Rzymu. Starożytni władcy mieli zwyczaj, że jeśli jakiś skazany na śmierć spoj­ rzał na ich oblicze, bywał wyzwalany od wyroku. Nakazał więc cesarz, by nie staw iano przed nim Piłata, aby nie został on wyrwany śmierci. Wedle w ięc tego rozkazu zamknięto go w jaskini i tam pozostawiono. A n n asza owinięto w skórę wołową, a gdy ona schła na słońcu udusiła go tak, że wnętrzności wyszły mu ustami i tak gwałtownie oddał swe podłe życie442. Wszystkich innych Żydów aresztowanych też wydano na śmierć i zabito mieczem, tylko Archelausa, syna najgorszego Heroda, i jego wspól­ nika Filipa wbito na pal.

Pewnego dnia wyszedł król, aby polować na sarnę, a ona zatrzymała się przed wejściem do jaskini. I zdarzyło się, że Piłat zginął z ręki cesarza: aby wypełniło się to, co miało się stać. Wyjrzą! Piłat, aby zobaczyć króla, a łania stała wprost przed nim. A cesarz strzelił z łuku. aby zabić łanię, ale strzała przeszła przez wejście do jaskini i zabiła Piłata.

43*Archelaus, syn Heroda W., panował 4 przedChr.- 6 poChr.;był sławny z okrucień­ stwa; umart na zesłaniu w Vienne (Galia). Herod Wielki panował w latach 37-4 przed Chr. 439 Por. J 18, 13. 440 Imię to nosili dwaj synowie Heroda. Może więc być tu mowa bądź o Filipie, tetrarsze lturei, bądź o drugim, który żył w Rzymie jako osoba prywatna. 441 Podobny zestaw imion WydP 3; RapP 6 . 442 Podobnie rozwija to opowiadanie Kendrenos, tyle że umierającym jest u mego Pi­ łat, PG 121,380.

684

R O / D / Vl

\P O K R Y FY O M ĘC E I ZM AR TW Y C H W STA N K I

W szyscy, którzy w ierzycie, że Chrystus jest B ogiem prawdziwym i na­ szym Zbawcą, oddajcie Mu chwałę i cześć: bo Jemu należy się chwała i cześć i godzi się paść przed Nim na twarz; wraz z O jcem , który nic ma początku, i ze w spółistotnym Mu Duchem Św iętym teraz i zaw sze, i na wieki wie­ ków. Amen.

d. Ś m i e r ć P iła ta (Ś m P ) (przekład i komentarz ks. Marek Starow ieyski) Jest to utw ór późny, pochodzący ze średniow iecza, znajdujący się w 53 roz­ dziale Złotej legendy, która z kolei zaczerpnęła go z Historia A postołkaM3. Zagad­ nienie śm ierci Piłata interesow ało ju ż Euzebiusza z C ezarei (por. wstęp do EwNik i do Zstąp i. Ory ginał je s t napisany w języku łacińskim . N ależy do utworów przy­ chylnych Piłatów i. Ślady ŚmP znajdujemy u pisarzy w średniowieczu, kiedy to utwór ten cieszył się wielkim powodzeniem . Przekładu dokonano na podstawie w ydania Tischendorfa.

Ś m ie r ć P iła ta , k tó r y s k a z a ł J e z u s a CHORY TYBER1USZ POSZUKUJE LEKARZA.

Gdy cesarz Tyberiusz, wład­

ca R z y m ia n , z d ję ty c ię ż k ą c h o r o b ą 4'” dow iedział się, że w Jerozolimie z n a jd u je się p e w ie n le k a rz im ie n ie m Jezus, który sam ym tylko słowem le c z y w s z y s tk ie ch o ro b y , a n ie w ie d z ia ł je szc z e, że Ż ydzi i Piłat Go zabi­ li, n a k a z a ł p e w n e m u c z ło w ie k o w i im ieniem W oluzjanus445, swojemu u rz ę d n ik o w i: „ U d a j się j a k n a js z y b c ie j do krainy będącej za morzem i po­ w ie d z P iła to w i, m o je m u słu d z e i p r z y ja c ie lo w i, aby mi w ysłał tego leka­ rza, k tó ry m i p rz y w ró c i z d r o w ie ” . S k o ro tylko W olozjanus usłyszał nakaz c e s a rz a , n a ty c h m ia s t w y je c h a ł i u d a ł się do Piłata, jak mu nakazano. I po­ w ie d z ia ł te m u ż P iła to w i to , co z o s ta ło mu pow ierzone przez Tyberiusza c e s a rz a . I rzek ł: „ T y b e riu s z c e s a rz , w ła d c a Rzym ian a twój pan, gdy usły­ sz ał, że w tym m ie śc ie z n a jd u je s ię lekarz, który leczy choroby samym

441 Wyd. Historia Apostołka, wyd. J. Knappe, w: J. Knappe, K. Strobel, Zur Deutung von Geschichten Antike utul Mittelalter, Bamberg 1985, 113-172. 444 Choroba opisana w ZemZb 8 ; 19; 27. 445 Osoba o tym imieniu nieznana za czasów Tyberiusza, podczas gdy imię to występu­ je kilkakrotnie w wiekach I1-1V. O działalności Woluzjanusa por. także ZemZb 19.

, ( V'K| Piłata Ś M I E R Ć P I Ł A T A

sło w e m , p ro si c ią u s iln ie o wysianie mu Go, aby wyleczył jego chorobę G dy to u s ły s z a ł P iłat, zląkł się bardzo, wiedział bowiem, ze wydał go z z a w iś c i. T ak w ię c odpowiedział Piłat temu oto posłowi: „Ten człow iek bvł z ło c z y ń c ą , k tó ry pociągnął do siebie cały lud i dlatego to naradziwszy się z m ę d rc a m i te g o miasta, kazałem Go ukrzyżować”. W E R O N IK A .

Ale gdy poseł wracał do swej gospody, spotkał na drodze

p e w n ą n ie w ia s tę imieniem Weronika44*, która dobrze znała Jezusa. 1 rzekł „ N ie w ia sto , dlaczego Żydzi zabili pewnego lekarza żyjącego w tym mie­ ście, k tó ry leczył chorych samym tylko słowem?" A ona zapłakała i rzekła „B ia d a m i. Panie, Boże mój i Panie mój, którego Piłat wydał z zawiści, sk azał i nakazał ukrzyżować”. Wtedy rzekł on z bólem: „Żałuję bardzo, że zad a n ia , k tó re powierzył mi mój pan, nie mogę spełnić”. Na to odrzekła doń W ero n ik a: „Gdy Pan mój nauczając wędrował, a mnie było bardzo cięż­ ko z n o sić jego oddalenie, chciałam, by mi namalowano Jego podobiznę, ab y m , g d y będę pozbawiona Jego obecności, cieszyła się przynajmniej po­ d o b iz n ą Jego postaci. Gdy niosłam płótno malarzowi, aby na nim Go od­ m a lo w a ł, spotkałam Pana, który mię zapytał, gdzie idę. Gdy wyznałam p rz y c z y n ę , w ziął ode mnie materiał i oddał mi go z odbitym na nim obra­ zem Je g o świętej twarzy447. Jeśli więc na to oblicze spojrzy pobożnie twój pan, b ę d z ie się zawsze cieszył dobrodziejstwem zdrowia". A on do niej na to: „C z y ten obraz można kupić za złoto lub srebro?” Odpowiedziała: „Nie. ty lk o pobożnym uczuciem. Dlatego też pojadę z tobą i zaniosę obraz ce­ sa rz o w i, aby go zobaczył, i powrócę”. U ZDROW IENIE TY BERIU SZA.

Przybył więc Woluzjanus z Weroniką do

R zy m u i rz e k ł do władcy Tyberiusza: „Jezus, którego długo oczekiwałeś, zo stał w y d a n y przez Piłata i Żydów na niesprawiedliwą śmierć i z zawiści p rzy b ili Go do drzewa kaźni - do krzyża. Przybyła jednak ze mną pewna m atro n a, k tó ra przyniosła jakiś obraz samego Jezusa: jeśli spojrzysz nań p o b o ż n ie , zaraz otrzymasz dobrodziejstwo zdrowia". Cesarz przeto kazał w y sła ć d ro g ę jedwabiem 448 i nakazał pokazać sobie obraz: skoro tylko nań sp o jrz a ł, natychmiast powróciło mu dawne zdrowie. PRZESŁUC HA N IE PIŁATA.

Wtedy Poncjusz Piłat został schwytany na

ro z k a z c e s a rz a i sprowadzony do Rzymu. Gdy cesarz usły szał, że Piłat już p rzy b y ł do Rzymu, zapłonął przeciw niemu wielkim gniewem i kazał go

446 Por. objaśnienie do RapP 4. 447 Podobnie w legendzie o królu Abgarze. por. ANT 2. w przygotowaniu.

"* Por. Ml 21, 7; EwNik I - kursor ściele chusti; przed Jezusem

ÓSó

R O Z O / VI A P O K R Y F Y O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W ST A N IU

przyprow adzić do sieb ie. Piłat jednak p rzy w ió zł ze so b ą całod zianą tuniką C hrystusa 4'1'1 i w ło ż y w sz y ją stanął przed cesarzem . Skoro tylko władca uj­ rzał g o, natychm iast ustał je g o gniew , w stał i stanąw szy koło niego nie ośm ie­ lił się p o w ie d z ieć mu nic przykrego; pod je g o n ieob ecn ość w ydaw ał się jednak straszny i dziki, a teraz, w je g o o b e c n o śc i, staw ał się bardzo łagod­ ny. G dy Piłat od szed ł, natychm iast zapłonął przeciw niem u strasznym gnie­ w em i sieb ie sam ego nazywał podłym , że nie pokazał mu, nawet w najmniej­ szy m stopniu, sw eg o gniew u, jaki szalał w je g o piersiach. N atychm iast ka­ zał g o przyw ołać i zaprzysięgając się, i przyrzekając, że je st syn em śmierci i nie god zi się . by żył na ziem i. A le gdy g o z o b a czy ł, natychm iast go po­ zdrow ił i odrzucił od sieb ie w szelk ą d zik ość ducha. D z iw o w a li się w szy­ scy. d z iw o w a ł się on sam. że płonął g n ie w e m pod je g o n ieobecn ość, ale gd y tylko stanął on przed nim. nie potrafił p o w ie d z ieć nic nieprzyjem nego. W tedy, c zy to z zrządzenia B ożego, c zy m oże z zach ęty ja k ie g o ś chrześci­ janina. kazał, by zdjęto mu tuniką, i natychm iast o d zysk ał daw ne okrucień­ stw o i dzikość ducha. G dy w ładca się w ie lc e z tego pow od u zadziw ił, po­ w ied zian o mu. że to była tunika Pana Jezusa. W tedy w ładca kazał Piłata w trącić do w ięzien ia, aż do chw ili, gd y za radą m ędrców zadecyduje, co ma z nim uczynić. ŚMIERĆ p i ł a t a . Po kilku dniach w ydano w yrok na Piłata, aby zginął śm iercią najpodlejszą. Gdy to Piłat usłyszał, zabił się w łasn ym nożem i taką

śm iercią sk ończył życie450. Gdy Tyberiusz d ow ied ział się o śm ierci Piłata rzekł: .-Zaiste, zmarł on najpodlejszą śm iercią, bo ręka w łasna g o nie oszczę­ dziła'’. Przywiązano mu w ięc ogrom ny kam ień i w rzu con o do rzeki Tyber. A duchy nieczyste i plugawe ciesząc się w spólnie z ciała zło śliw ie splugawionego, w szystk ie poruszyły się w' w od zie i sp row adziły b łysk aw ice i burze, grzm oty i grad potwornie szalejące w pow ietrzu tak, że w szystkich zdjął ogrom ny strach i dlatego też R zym ianie w yjęli g o z rzeki i dla pośm iewiska

Por. J 19, 23n. O interpretacjach sukni calodzianej w epoce patrystycznej por. M. Aubineau, Dossier patristique sur Jean XIX, 23-24. La tunique sans couture du Christ, w: La Bible des Pères, Paris 1971, 9-50. ”° Taką wersję podaje Euzebiusz, por. Wstęp do rozdz. VI, 2; inną natomiast podaje WydP 13n. 4S' Vienne (Vienna), miasto w Galii Narboneńskiej nad Rodanem, na ptd. od Lyonu (Lugdunum) stanowiło ważne centrum chrześcijańskie w Galii. Nie jest wykluczone, że tam zesłano Piłata, choć nie mamy na ten temat dokumentów; wiemy natomiast o zesłaniu tam Archclausa (Józef Flawiusz, Antiquitates 17, 13,2). Najstarsze wiadomości o zesłaniu Piła­ ta do Vienne podaje Abbo, bp Vienne ( t 875), w swojej Kromce, PL 123, 77.

2 Cykl Pílala: K O RESPO N D EN CJA PIŁATA I HERODA

w y w ieźli d o Vienne 451 i wrzucili do rzeki Rodan: Vienne bowiem znaczy ja k o b y d ro g a n a potępienie452, bo w tych czasach byta miejscem przekleń­ stw a. L ecz i tam przybyły złe duchy i czyniły to samo; tam więc także ludzie nic m o g li z n ie ś ć takiego niepokoju czynionego przez demony i wywieźli od sie b ie o w o naczynie przekleństwa i polecili, by je pogrzebano w okolicach L ozanny. A le i tam ludzie uprzykrzyli sobie wspomniane niepokoje, wywieźli je w ięc o d siebie i wrzucili do jeziorka otoczonego górami, gdzie jeszcze d zisiaj - ja k m ó w ią niektórzy - diabeł sprawuje swoje knowania453.

e. K o r e s p o n d e n c ja P iła ta i H ero d a (ListPHer, ListH erP) (przekład i komentarz ks. Marek Starowieyski) K orespondencja Piłata i Heroda powstała najprawdopodobniej w V w., a na­ stępnie ulegała kolejnym przeróbkom. Powstała ona jako rozwinięcie Lk 23, 12: „W tym dniu Herod i Piłat stali się przyjaciółmi. Przedtem bowiem byli z sobą w nieprzyjaźni". Piłat w ięc zw ierza się Herodowi, Herod - Piłatowi. Na Herodzie dobit­ nie w idać działanie „zem sty Z baw iciela” : jego choroba, śmierć Herodiady, choro­ ba Salom e i syna, Piłat natom iast został usprawiedliwiony, ponieważ był pogani­ nem. K orespondencja ta należy do utworów przychylnych Piłatowi, a nieprzyja­ znych Ż ydom , którzy w oczach autora ponoszą wyłączną winę za śmierć Chrystu­ sa. W przeciw ieństw ie do Heroda Piłat zostaje usprawiedliwiony przez Chrystusa wraz ze sw oją żoną, i co w ięcej, zostaje nazwany „błogosławionym” i dostępuje wizji C hrystusa. U tw ór w ykazuje podobieństwa treściowe i językow e z WydP. Tekst przełożono na podstaw ie wydania Jamesa, tekst syryjski - na podstawie przekładu angielskiego zaw artego w wydaniu Wrighta.

1. L i s t P iła ta d o H e r o d a (ListPH er) Piłat, nam iestnik Jerozolimy, Herodowi tetrarsze, pozdrowienia. N ic dobrego nie uczyniłem , gdy poszedłem za twoją radą454 w owym dniu, gdy przyprowadzono do mnie Jezusa zwanego Chrystusem455. Donie­ siono mi - uczynił to m iędzy innymi i setnik - jak Go krzyżowano i jak 455 Potępienie, hebr. gehenna, w NT symbol pieklą. Mamy tu do czynienia z typową ludową etymologią, być może nie bez złośliwości względem Vienne. 453 Według jednej z tradycji jest to góra Pilatus (2110 m.) koto Lucerny , górująca nad Jeziorem Czterech Kantonów. 4,4 Por. Lk 23, 6-12. 455 Por. Mt 27, 2.

R o /n

v i A P O k R V n O M I.U

I ZM ARTW YC HW STANIU

umarłych. Więc także ja zde­ Cío tam ujrzeli w tym samym c ie le i ty m sa m y m o b lic z e m ; a m a ją c ten sam głos i nauczając tego same­ g o o b ja w ił sty w tycej n iż p iy c d /t e s t y c tu ludziom bogobojnym4*6. Oni to bez w a h a n ia p o s z l i , a b y o t y m ś w i a d c z y ć , i głosili niesłychane zmar­ tw \c h w sta n ie , i zw ia sto w a li w ie c z n e k r ó le s t w o , ł zdawało się, że z Jego

t r z e c ie g o d n ia z m a r tw y c h w s ta ł s p o ś r ó d

c y d o w a łe m sty w \ sła ć p o s ło w d o G a lile i. O n i

św iętej nauki c ie s z y s iy n ie b o i z ie m ia .

których siy jej okazał wled \. g d y za tw o ją radą c h c ia łe m G o w y d a ć na ukrzyżowanie458, opuściła m n ie z d z ie s ię c iu ż o łn ie r z a m i 459 i s e tn ik ie m , wiernym Longinem460, i udała sty. takby c h o d z iło o ja k ie ś w ie lk ie p r z e d s t a w ie n ie , aby zobaczyć Jego ob­ lic z e l u jrzeli G o . jak s ie d z ia ł na u p r a w n y m p o lu , a wokół stał ogromny tłum . a O n n a u cz a ł ich o w ie lk ic h d z ie ła c h Ojca tak, że wszyscy byli pełni zd u m ie n ia t zach w y tu , ż e O n , k tóry c ie r p ia ł i został ukrzyżowany, On wła­ Pro k ia 4' . m oja m a łż o n k a , w ie r z ą c s n o m , w

śn ie z m a rtw y c h w sta ł sp o śr ó d u m a r ły ch .

przyglądali i patrzyli nań, On spojrzał „Proklo i Longinie, czy wy jeszcze we Mnie n ie w ie r z y c ie ? C zy ty n ie o g lą d a łe ś mojej myki i mojego grobu? A ty nie­ w ia sto . c z y n ie w y s ła ła ś p o s e ls tw a do myża w mojej sprawie461? [ . . . ] przy­ m ierze. które za w a rł O jciec: przez moją śmierć, którą widzieliście, ożywiy w s z e lk ie c ia ło , które z g in ę ło , b o po tak wielu cierpieniach zostałem wyG d y w s z y s c y m u siy b a c z n ie

i rzekł d o n ic h tym i sło w a m i:

45i> Por. 1 K or 15. 6 .

Por WydP 10, por. objaśnienia do EwNiK 2,1. 4?s Por. M t 27. 19.

' Tekst syryjski mówi o dwunastu żołnierzach, tych samych, którzy strzegli grobu. Na końcu rkp inną ręką dopisano opis śm ierci Longina: „O Longinie, który przebił bok Jezusa włócznią. W tej sam ej godzinie anioł Pański chw ycił go za głow y i poniósł na drugi brzeg Jordanu, na miejsce pustynne, i p o n ió sł go dalej, do jaskini, i rozciągnął na ziemi, i nakazał, aby o zmierzchu w yszedł lew, i by pożerał jego ciało aż do świtu, a o świcie lew [...] i znowu uzupełniało się je g o ciało - takiej to zemsty doznaje on aż do paruzji Chrystusa". O pow iadanie to w yraźnie naw iązuje do męki Prometeusza. EwNik (wersja A XVI, 7) uważa Longina za żołnierza, którzy przebił bok Chrystusa (por. J 19, 34 ), nato­ miast wersja B EwNik (11. 1) za setnika, który stał pod krzyżem (por. Mt 27, 5 4, par.). Tę wersję podaje M artyrologium R om anum (15, III). Grzegorz z N yssy stwierdza, że został on biskupem w K apadocji ( E pist . 17, PG 46, 1061-1064). Posiadamy legendarne akta męczeń­ skie (PG 93. 1545-1560, PG 115, 32-44 - Symeon Metafrastes, por. B H G 988-990c). Jego przestawienia spoty kamy często w sztuce starożytnej, np. Ewangeliarz syryjski z r. 5 86 z pod­ pisem L onfglinos (Florencja) oraz średniowiecznej. Szerzej o Longinie por. Wstęp do Roz­ działu 6 . 2 powyżej s. 624n. 461 Por. powyżej s. 624n.

2 cykl

P tła ta : K O R E S P O N D E N C J A PIŁA T A I H E R O D A _________

539

w y /s z o n y . A teraz słu c h a jc ie: n ie z g in ie żadne ciało, które w ierzy w Boga O jca 1 w e M n ie. Ja b o w ie m rozw ią za łem męki śm ierci: zabiłem sm oka w ie ­ lo g ło w e g o . A w m o im p r z y sz ły m przyjściu, w którym każdy zbudzi się w tym sa m y m c ie le i z tą sam ą du szą, ja k ie ma teraz, odda ch w ałę B ogu O jcu m o jem u , który z o sta łem u k rzyżow an y pod P oncjuszem Piłatem ” . T o, c o p o w ie d z ia ł, u sły sza ła Prokla, m oja żona, i setnik L ongin, któ­ remu p o w ie r z o n o o g lą d a ć cierp ien ie Jezusa, i żołn ierze, którzy wraz z nią w y r u szy li; p o c z ę li w ię c płakać i ż a ło w a ć, a p rzyszed łszy o p o w ied zieli mi te rzeczy. A g d y ja j e u sły sz a łe m , p ow ied ziałem je w y ższy m urzędnikom i w s p ó ło fic e r o m . I o n i też p o c z ę li żałow ać i płakać cały dzień rozważając zło , które m u z ro b ili. A ja , ku zm artw ieniu mojej żony, leżę na ziem i i po­ s z c z ę 462 [ . . . ] I p r z y sz e d ł P an, p o d n ió sł z ziem i m nie i m oją żonę. A gd y spojrzałem na N ie g o , u jrza łem , ż e na c ie le Jego b yły je sz c z e blizny. I w ło ż y ł sw e ręce na m o je r am ion a i rzekł: „ B ę d ą c ię b łogosław ić w szy stk ie pok olen ia 463 i lu­ dy, bo za tw o ic h c z a s ó w S yn c z ło w ie c z y umarł i zm artw ychw stał, i w stąpił do n ie b io s, i z a sia d ł na w y so k o śc ia ch , i poznają w szy stk ie pok olen ia z ie ­ mi, ż e je s te m tym , który m a przyjść sądzić żyw ych i um arłych w dniu osta­ te cz n y m ” .

46: Tekst syryjski: „I ja na moim łożu pozostaję w utrapieniu, i nałożyłem odzienie smutku, i wziąłem ze sobą pięćdziesięciu żołnierzy, i razem z moją żoną udaliśmy się do Galilei. I kiedy szedłem drogą, wyznawałem te rzeczy, to jest, że Herod uczynił ze mną to, co ze mną zaplanował, i zm usił mnie, abym uzbroił moje ręce przeciw Niemu i sądził Sę­ dziego wszechrzeczy, i nękał Sprawiedliwego, Pana Sprawiedliwych. I kiedy zbliżyliśmy się do niego, O Herodzie, dał się słyszeć głos wielki z nieba i grzmot straszny, i ziemia za­ drżała i wydała słodką woń, jakiej nigdy nie było nawet w świątyni jerozolimskiej. A kiedy stałem na drodze, ujrzał m nie Pan - stał On i rozmawiał z uczniami. A kiedy modliłem się w swoim sercu, bo widziałem, że to był On (por. J 21,12), którego wydałeś mi. że to był Pan rzeczy stworzonych i Stworzyciel wszystkiego. My więc, gdy zobaczyliśmy Go, padliśmy wszyscy na twarze do Jego stóp. A gdy ja mówiłem głosem donośnym: «Zgrzeszyłem, Pa­ nie, przez to że zasiadłem, aby sądzić Ciebie, który pomścisz wszystko w prawdzie. I oto wiem, że Ty jesteś Bogiem , Synem Boga, i że widziałem twoje człowieczeństwo, choć nie widziałem twojego Bóstwa. A le Herod wrraz z synami Izraela zmusili mnie. bym czynił zło przeciw Tobie. Ale miej litość nade mną, Boże Izraela!» I żona moja z wielkim wzrusze­ niem rzekła: «Boże nieba i ziemi, Boże Izraela, nagródź mnie nie według czynów Poncjusza Piłata ani według woli synów Izraela, i nie stosownie do myśli synów kapłańskich, ale pa­ miętaj o mężu m oim w Twojej chwale». I Pan zbliżył się, i podniósł mnie i żonę moją. i żoł­ nierzy". 463 Por. Lk 1,48; WydP 10.

,A )I'

ROZDZ. VI. APO K R Y FY O M ĘC E 1 ZM A R TW Y C H W SI \M

2. List Heroda do Piłata (ListH erP) Herod, tetrarcha Galilejczyków, Poncjuszowi Piłatowi, namiestnikowi Judejczyków, śle pozdrowienie. N iem ałe są m oje zmartwienia, spełniające się w'edług boskich Pism, 0 nich ci piszę, a gdy je poznasz, zasm ucisz się także i ty. Herodiada bow iem , moja najukochańsza córka, gdy się bawiła, wpadła do wody, która wylała poza brzegi rzeki i szybko pogrążyła się w wodzie aż po szyję. Chwy­ ciła ją matka za głow ę, aby ją wyrwać z wody, ale urwała głow ę dziecku tak. że moja żona trzymała tylko głow ę, podczas gdy ciało porwała woda464. Żona w ięc moja trzymała na kolanach jej głow ę i płakała, a cały dom mój pogrążył się w niewysłowionym smutku463. Ja także znajduję się teraz otoczony mnóstwem nieszczęść, odkąd usły­ szałem, jakie cierpienia zadałeś Jezusowi. Chciałbym przyjść i zobaczyć Go jedynie, i paść przed Nim, i usłyszeć coś od N iego, ponieważ wiele złego uczyniłem przeciw' Niemu i przeciw Janowi C hrzcicielowi. Oto więc teraz otrzymuję słusznie to, na co zasłużyłem : rzekę krwi cudzych dzieci wylał na ziem ię ojciec mój466 ze względu na Jezusa467, ja natomiast ściąłem Jana Chrzciciela468. Sprawiedliwe są sądy B oże, bo każdy otrzymuje zapła­ tę za to, co umyślił w sercu swoim. Jeśli w ięc znowu m ożesz ujrzeć m ęża Jezusa, to wspieraj mnie teraz 1 wstawiaj się za mną swym słowem ; wam bow iem , poganom - według słów proroków i Chrystusa - zostało dane królestwo. Także syn mój, Lesbonaks znajduje się u kresu życia, od w ielu dni niszczy go choroba, aja sam leżę złożony strasznym cierpieniem puchlizny i w ychodzą mi z ust ro­ baki466. Wreszcie żona moja, z powodu smutków, które spadły na dom, stra­ ciła lew e oko470. Sprawiedliwe wyroki Boga za to, że naigrawałem się przed oczyma sprawiedliwego. „Nie ma pokoju kapłanom - m ówi Pan”471. I tak śmierć

464 O H erodiadzie szerzej ŻJ g r 10, g d zie p o d an o ze staw świadków tej tradycji. Być m oże ta w ersja m a zw iązek z opow iadan iem G rzeg o rza w 1 akcie Kordiana Słowackiego. 465 Por. ŻJ syr. 24, objaśn. 466 H erod A ntypas by) synem H eroda W ielkiego. 447 Por. M t ), 16-18. 4“ Por. M k 6, 14-29, par. 4M Por. Dz 12, 23. 410 T ekst syr „bo chcieliśm y uczynić n ie w id o m y m oko sprawiedliwości”. 471 Por. Iz 48, 22: N o n est p a x im p iis , dicit Dominus.

, , y l l P ila» KORESPONDENCJA PIŁATA I HERODA

691

za g a rn ie k a p ła n ó w i starszyzną spośród Izraela, bo niesprawiedliwie podn j0śli r ą c e n a Jezusa sprawiedliwego. To bądzie miato miejsce przy końcu w ie k ó w : p o g a n ie zagarną dziedzictwo królestwa Bożego, a synowie świa­ tła z o s ta n ą p r e c z wyrzuceni, bo nie uszanowali tego, co jest Pańskie i co je st S y n a Je g o . P r z e p a s z wiąc biodra 412 i dzierż swą sprawiedliwość dniem i nocą pam ię ta ją c w r a z z e sw ą żoną o Jezusie: wam bowiem dane jest królestwo, bo m y lż y liś m y sprawiedliwego. J e ś li z a ś m ogę sią zwrócić do Ciebie z prośbą - jesteśmy wszak rówie­ ś n ik a m i - s p r a w m nie i całemu mojemu domowi staranny pogrzeb: słusz­ niej b o w ie m bądzie, jeśli ty tego dokonasz, niż gdyby mieli to uczynić kapła­ ni: n a d nimi bowiem , wedle Pisma, wkrótce zawiśnie sąd Boży. Bądź zdrów! W y s y ła m C i kolczyki żony i mój pierścień. Jeśli sobie przypomnisz, o d d a s z mi go w ostatnim dniu. Już mi z ust wychodzą robaki i tak otrzymu­

je k a r ą n a ty m św iecie. Ale jeszcze bardziej boją sią kary na tamtym świę­ cie, b o o tr z y m a m od Boga żywego podwójną karą. Przechodzimy tak szyb­ k o p r z e z ż y c ie - jest ono tu takie krótkie, a tam jest sąd wieczny i odpłata za n a s z e c z y n y .

f. L ist P iłata do Tyberiusza (ListPTyb) (przekład i kom entarz ks. Marek Starowieyski) List napisany dobrą łaciną powstał prawdopodobnie w XVI w. Zawiera obro­ n ą Piłata: jego wyrok na Chrystusa był nie tylko wynikiem jego słabości, ale i jego

w iemości wzglądem cesarza. Przekład oparto na wydaniu Tischendorfa. U S T P O N C J U S Z A p i l a t a , który napisał d o władcy rzymskiego o Panu naszym, Jezusie Chrystusie. Poncjusz Piłat pozdrawia Tyberiusza, cesarza i wodza. Jezus Chrystus, o którym ci pisałem obszernie w ostatnich moich ra­ portach, został wydany na straszne mąki na żądanie ludu. wbrew mojej woli i odczuwam lęk. Na Herkulesa, tak pobożnego i surowego męża nic miała dotychczas żadna epoka ani też mieć nie będzie. Dziwne były, zaiste, zamysły samego ludu, zgoda wszystkich uczonych w Piśmie, książąt i star-

4,2 Por. Lk 12, 35; Ef 6, 14.

Apokryfy t. J, cz. 2 . |0

RO ZD Z

VI

A l'P K R Y F Y O M Ę C E

1 ZMARTWYCHWSTANIU

szych, choć ich prorocy oni są jakby nasze Sybille - napominali ich prze­ ciw ukrzyżowaniu tego posła prawdy. Gdy on zawisł na krzyżu, pojawiły się znaki przewyższające całą naturę i, jak twierdzili filozofow ie, groziły zgubą całemu światu473. Żyją jeszcze jego uczniowie, którzy swymi uczyn­ kami i w strzem ięźliw ością życia nie zdradzają mistrza i, co więcej, czynią w iele dobrego w Jego imię. Gdybym nie obawiał się, że powstanie rozruch wśród rozszalałego ludu, może żyłby On jeszcze dla naszego dobra. Bar­ dziej jednak pobudzała mnie wierność twojemu autorytetowi niż własna wola i dlatego nie oparłem się dość m ocno wydaniu Go i rozlaniu niego­ dziw ie niewinnej krwi sprawiedliwego na skutek złości ludzkiej. Ona jed­ nak - j a k m ów ią ich Pisma - stanie się dla nich zgubą. Bądź zdrów. Dan [dnia] V kalend kwietniowych [28 marca].

g . Z e m s ta Z b a w ic ie la (V in d ic ta S a lv a to r is, Z e m Z b ) (przekład ks. abp Edward N ow ak, w stęp, opracow anie ks. Marek Starow ieyski) Zemsta Zbawiciela jest kolejnym utworem w cyklu Piłata. Powstała prawdo­ podobnie w Akwitanii. Jest to utwór niejednorodny i zawiera wiele wątków. Jest wyraźnie skierowany przeciw Piłatowi. Autor stara się pokazać, jak stało się za­ dość sprawiedliwości rzymskiej: Tyberiusz i jego wodzowie oburzeni pogwałce­ niem rzymskiej sprawiedliwości każą uwięzić Piłata. A le właściwymi winnymi są Żydzi a nie Piłat, i stąd spotyka ich straszliwa kara opisana w tym utworze w spo­ sób aż za bardzo realistyczny. Natomiast idealizowani, co więcej: niemalże kanoni­ zowani, zostają cesarze rzymscy Tytus, Wespazjan i nawet sam Tyberiusz. Ważną rolę w utworze odgrywa Weronika, postać często pojawiająca się w apokryfach związanych z męką Chrystusa (np. SmP, por. Wstęp). Autor utworu nie troszczy się ani o wiarogodność historyczną, ani o poprawność geograficzną (por. przypis do rozdz. 1). Wie coś niecoś o wojnie żydowskiej - popularna była wtedy łacińska parafraza Wojny Żydow skiej Józefa Flawiusza, tzw. H egesippus - zna kilka imion, resztę oplata wytworami swojej fantazji. Utwór powstał we wczesnym średniowieczu, przed IX wiekiem, ponieważ naj­ starszy rękopis pochodzi z IX w. Był chętnie czytany w czasach wojen krzyżowych,

473 Por. ŚwUrs. O tym wydarzeniu donosi Flegont z Tralles (II w. po Chr.), na którego świadectwo powołuje się Euzebiusz z Cezarei i inni historycy chrześcijańscy. Por. T. Sinko, Historia literatury greckiej 3, 1, Wrocław 1951, 455.

2. C ykl Piłata: ZEM STA ZB A W IC IELA

693

kiedy to szczególnie kładziono nacisk na problem słusznej kary, która spada na w rogów Chrystusa. ZemZb napisana jest złą łaciną i nie przedstawia większych w alorów artystycznych: ma złą kompozycję, autor wyraża się niezgrabnie, itd. Utw ór cieszył się je d n a k powodzeniem, jak świadczą słowa Justyniana w Boskiej komedii D antego {Raj, VI, 92n., przekł. E. Porębowicza):

Orzeł z Tytusem leciał mścić się męki co było pomstą za grzech starożytny. Tekst stanowił również podstawę misteriów odgrywanych we Francji jeszcze w XVI w .474 Przekład opiera się na wydaniu Tischendorfa, które uwzględnia wersję sak­ sońską zawierającą szereg ciekawych wariantów tekstu.

Zaczyna się Zemsta Zbawiciela WSTĘP. 1. Za czasów Tyberiusza Cezara, gdy Herod był tetrarchą, za P oncjusza Piłata475, Chrystus został wydany przez Ż ydów i uniew inniony

przez Tyberiusza476. W ow ych czasach za Tyberiusza Tytus rządził w kra­ inie Ekw itanii, w m ieście libijskim zwanym Burgidalla477. Tytus miał ranę na prawej stronie nosa z pow odu raka i twarz zniekształconą aż do oka478. SPOTKANIE NATANA I TYTUSA. 2. W yszedł z Judei pew ien człow iek , im ieniem Natan, syn Nauma: był on Izmaelitą479, który wędrow ał od kraju

do kraju, z morza na morze i po wszystkich krańcach ziem i. Posłano zaś

474 La vengence du Seigneur, ed. A. E. Ford, Toronto 1984. 475 Por. Łk 3, 1. 476 Wedle świadectw Tertuliana i Euzebiusza, Tyberiusz miał być przychylny Chrystu­

sowi. 477 Spiętrzenie błędów: Ekwitania to Akwitania, prowincja Galii, nie leży więc w Libii. Burgidalla (poprawna forma - Burdigala) to obecne Bordeaux. Tyberiusz - cesarz w latach 14-37 po Chr. Tytus (ur. ok. 39 po Chr., cesarz w latach 79-81), był synem Wespazjana (por. przyp. do rozdz. 10), urodził się w dwa lata po śmierci Tyberiusza. Do dalszych anachroni­ zmów należy fakt zburzenia Jerozolimy za panowania Tyberiusza (por. r. 12nn.) oraz mowa 0 Archelaosie (panował 4 przed Chr - 6 po Chr.) jako współczesnym zburzeniu Jerozolimy. 478 Tekst saks.: „Działo się to za czasów Tyberiusza, wielkiego cesarza, wkrótce po ukrzyżowaniu naszego boskiego Pana. Żył wtedy szlachetny mąż, który nazywał się Tyms. Był on królem Akwitanii pod zwierzchnictwem cesarza Tyberiusza i najczęściej przebywał w mieście, które nazywa się Libia. Ten właśnie Tyrus, jak podają księgi, cierpiał na chorobę twarzy, gdyż miał chory nos; chorobę tę nazywamy rakiem, a rozciągała się od prawej strony nosa aż po oko”. 479 Izmaelita znaczy tu Arab, gdyż zgodnie z tradycją biblijną, Izmacl, syn Abrahama 1 niewolnicy Hagar (Rdz 21, 9-21), był praojcem Arabów.

;*VX

ROZDZ VI \POKRYFY O MĘCE I ZMARTW Y O IWSTAN|u

Natana z Judei do cesarza Tyberiusza, aby zawrzeć p rz y m ie rz e z miastem Rzymem. Tyberiusz był chory, pokryty wrzodami, trawiony g o rą c z k ą i cier­ piał na dziew ięć rodzajów trądu. 3. Natan zamierzał u d a ć się do miasta Rzymu, ale powiał północny wiatr, który przeszkodził je g o żegludze i do­ prowadził go do portu miasta Libii. Gdy Tytus ujrzał p r z y b y w a ją c y statek, poznał, ż eje st on z Judei: zadziwili się w szyscy m ówiąc, że nigdy jeszcze nie w idzieli, żeby w ten sposób jakiekolwiek drzewo s ta m tą d przybyło480. 4. Rozkazał w ięc Tytus, aby właściciel statku p rz y s z e d ł d o n ie g o i zapytał go, kim jest. On rzekł: „Jestem Natan, syn Nauma, z p o c h o d z e n ia IzmaeliJudei jestem poddanym Poncjusza Piłata. Zostałem posłany do Tyberiusza, cesarza rzymskiego, aby doręczyć przym ierze z Judeą. I po­ wiał na morzu silny wiatr i przywiódł mnie ku ziem i, której nie znam”. 5. I rzecze Tytus: „Jeśli kiedykolwiek znalazłbyś jakiś środek: maść lub zioła, które m ogłyby w yleczyć moją ranę, którą jak w id zisz mam na twa­ rzy. tak abym wyzdrowiał i pow rócił do poprzedniego stanu zdrowia, obda­ rzyłbym cię licznymi dobrami”. NATAN OPOWIADA TYTUSOWI o JEZUSIE. 6 . 1 odp ow ied ział mu Natan: „Nic takiego nie znam, Panie, ani nie w iem o środkach, o których mi mó­ wisz. L ecz gdybyś był poprzednio w Jerozolim ie, tam znalazłbyś słynnego proroka, k tó rem u na im ię było Emanuel: On bow iem w yb aw i lud od grze­ chów 482. On uczynił pierw szy znak w K anie G alilejskiej, gd zie przemienił wodę w w ino483; słowem swoim oczyścił trędowatych484; ślepem u od urodze­ nia przyw rócił wzrok485; uzdrowił sparaliżow anego486; w yrzu cił szatany487; w skrzesił trzech zmarłych488; uw olnił kobietę p o ch w y co n ą na cudzołóstw ie i zasądzoną na ukam ienowanie przez Ż yd ów 489; a inną kob ietę, imieniem W eronika490, która cierpiała od dwunastu lat na krw otok, i która podeszła

4X0 Tekst saks.. „Nigdy dotychczas nie widzieliśmy tak dziwnego wydarzenia, to jest aby Żydzi przybyli do nas statkiem”. 481 Tekst saks.: „I przybyłem tu z Grecji”. Por. objaśn. do r. 2. 482 „Emmanuel” - imię symboliczne, hebr. „Bóg z nam i” z Iz 7, 14, por. Iz 8 , 8. 10 zostało przyjęte przez NT jako imię Jezusa (por. Mt 1,21. 23). 483 Por. J 2, 1-11. 484 Por. Mt 8 , 2-4, par. 485 Por. J 9, 1-12. 486 Por. Mt 9, 1-8, par. 487 Por. Mt 8, 28-34; 9, 32; 12, 22; Mk 1, 23-28; 7, 24-30, par. 488 Por. Mt 9, 24n.t par.; J 4, 46-56; 11, 1-45. 489 Por. J 8 , 3-11. 490 Por. objaśn. do RapP 4.

2. C ykl P iła ta: Z EM STA Z BAW IC IELA

do N iego i dotk n ęła frędzli Jego szaty, uzdrow ił471; pięciu chicham i i dwicm a rybam i nakarm ił pięć tysięcy ludzi, nie licząc dzieci i kobiet, i p ozosta­ ło je s z c z e d w anaście koszy ułom ków 492; to w szystko i jeszcze w iele innych rzeczy d o k o n ał przez sw oją m ękę. Po zm artw ychw staniu w idzieliśm y G o w ciele tak, jak im był poprzednio. 7. Pow iedział Tytus do niego: „W jaki sp o só b pow stał z m artw ych, skoro um arł?” O dpow iadając w ięc N atan rzekł. „Jaw n ie u m arł zaw ieszo ny na krzyżu 493 i znow u zdjęty z krzyża, p rzez trzy dni leżał w grobie494. Później pow stał z m artw ych i zstąpił do piekieł, uw olnił p atriarch ó w i proroków , i cały rodzaj ludzki495, n astępnie u k azał się sw oim u czn io m i ja d ł z nim i496, w reszcie w idziano Go w stęp u jąceg o do n ieb a49’.

Jest prawdą to wszystko, co wam mówię. Ja widziałem to na własne oczy wraz z całym domem Izraela”. C H R Z E S T T Y T U S A . 8 . I odezwał się Tytus tymi słowy: „Biada ci, Tyberiuszu cesarzu, cały we wrzodach i pokryty trądem, gdyż taka hańba została popełniona w twoim królestwie. Ustanowiłeś takie prawo w Ju­ dei, w ziem i narodzenia Pana naszego Jezusa Chrystusa, że pochwycili króla i zabili rządcę narodów, zamiast przyprowadzić Go do nas, aby cie­ bie o czyścił z trądu, a mnie uzdrowił z mojej choroby; dlatego gdyby sta­ nęli przed moim obliczem , własnymi rękami zabiłbym ciała ow ych Ży­ dów i pow iesiłbym na zielonym drzewie, ponieważ stracili Pana m ojego, a oczy moje nie były godne zobaczyć Jego twarzy”. 9. Po tych słowach natychm iast znikła rana z twarzy Tytusa i uzdrowione zostały jego ciało i twarz. W szyscy chorzy, którzy tam byli, zostali również owej godziny uzdrowieni. Zawołał więc głośno Tytus wraz ze w szystkim i. „Królu mój i B oże mój, chociaż nigdy Ciebie nie widziałem , to jednak uzdrowiłeś m nie; rozkaż m i, abym przepłynął statkiem po wodach do ziem i tw ego narodzenia i pom ścił się na twoich nieprzyjaciołach. Pom óż mi Panie.

491 Ze względu na szczególną rolę Weroniki w ZemZb (por. rozdz. 18. 22. 26n . 321 i w innych utworach apokryficznych, mówiących o męce Chrystusa, podajemy tu wsz\ stkic miejsca, w których jest mowa o tym epizodzie: Mt 9, 20-22: Mk5,25-34, Łk 8 . 42-48 492 Por. Mt 14, 15-21; 15, 34-38;Mk 6 , 35-44; 8 . 1-9;Lk 9. 12-17; J 6 , 5-13. Ten katalog cudów i dobrych czynów Jezusa został powtórzony z niewielkimi zmianami w rozdz. 29. Podobne katalogi spotykamy również i w innych apokryfach 493 Por. Mt 27, 50, par. 494 Por. Mt 27, 60, par. 495 Por. 1 P 3, 19; 4, 6 . Opisuje to trzecia część EwNik. 496 Por. np. Lk 24, 41. 497 Por. Mk 16, 19; Łk 24, 50; Dz l, 1-14.

RP2DZ. VI. APOKRYFY O MĘCE I ZMARTWYCHWSTANIU

abym mógi ich zniweczyć i pomścić twoją śmierć. Ty, o Panie, wydaj ich w ręce moje . 10. Po tych słowach kazał się ochrzcić. Przywołał więc do siebie Natana i spytał go: „Czy widziałeś, w jaki sposób chrzci się tych, którzy wierzą w Chrystusa? Zbliż się do mnie i ochrzcij mnie w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen. Bowiem i ja mocno wierzę w Pana Je­ zusa Chrystusa, z całego serca i z całej duszy mojej, gdyż nie ma nikogo innego na św iecie, kto by mnie stworzył i uwolnił mnie od wrzodów”. A gdy to powiedział, posłał gońców do Wespazjana498, aby jak najprędzej przybył z najlepszymi ludźmi, przygotowanymi jakby do walki. W Y P R A W A P R Z E C I W Ż Y D O M . II. W ówczas Wespazjan wziął ze sobą pięć tysięcy uzbrojonych m ężów i dołączył do Tytusa. Gdy przybyli do miasta Libii, zapytał Tytusa: „W jakim celu sprowadziłeś mnie tutaj?”. On zaś odpowiedział: „Wiedz, że Jezus przyszedł na ten świat, urodził się w Judei, w m iejscow ości zwanej Betlejem, został wydany przez Żydów, ubiczowany i ukrzyżowany na górze Kalwarii, trzeciego dnia powstał z martwych, i w idzieli Go uczniowie w tym samym ciele, w którym się urodził, i ukazywał się uczniom swoim , i uwierzyli w N iego. I my także chcem y zostać Jego uczniami. Chodźmy teraz i zgładźm y nieprzyjaciół Jego z powierzchni ziem i, aby poznali, że nikt nie jest podobny Panu Bogu naszemu na całej ziem i”. 12. Po naradzie opuścili miasto Libii zwane Burgidalla499, w siedli na okręt i podążyli ku Jerozolimie; otoczyli króle­ stw o Judejczyków i rozpoczęli w ysyłać ich na zagładę. Gdy królowie 500 Judejczyków u słyszeli o ich czynach i zniszczeniach w kraju, przejął ich strach i bardzo się zatrwożyli. W tedy Archelaus 501 zatrwożony w swych m owach p ow iedział do sw ego syna: „Synu, w eź królestwo m oje i rządź w nim, zasięgnij rady innych królów, którzy są na ziem i judzkiej, abyście uszli przed nieprzyjaciółm i w aszym i”. Gdy to pow iedział, w yjął z po­ chw y sw ój m iecz i oparł się na nim, odw rócił m iecz sw ój dobrze w y­ ostrzony, w bił go w piersi sw oje i umarł. 13. Syn zaś p ołączył się z inny­

498 W tekście saks. Wespazjan jest nazwany socius imperii [Tytusa], 499 Por. objaśn. do rozdz. 1. 500 Nie było już wtedy królestwa Judejczyków ani królów. Mamy tu prawdopodobnie

echo niezrozumiałych dla autora tytułów i nazwisk podanych w Ewangeliach kanonicznych, np. Łk 3, 1-3. 501 Archelaus, syn Heroda Wielkiego, żył w latach 23 przed Chr. - 16 po Chr., nie żył więc już w roku 70. Tekst saks. mówi tu o Herodzie Wielkim i jego synu Archelausie, co jest tym bardziej niemożliwe.

, C yk| pjtata: ZEM STA ZBAW ICIELA_______________________________

597

m i k ró la m i, k tó r z y byli mu poddani, naradzili się między sobą, weszli do J e r o z o lim y z m ożnym i panami obecnymi na radzie i przebywali tam sie­

d em la t502. OBLĘŻENIE JEROZOLIMY. 14. Tytus i Wespazjan uradzili, aby otoczyć m iasto . I uczynili tak. Po upływie siedmiu lat zaciążył bardzo głód nad mia­ stem i g d y b ra k ło chleba, z konieczności rozpoczęli pożywiać się ziemią5" . 15 .

W te d y w szyscy żołnierze należący do czterech królów5“ po wspólnej

n a ra d z ie powiedzieli: „My z pewnością pomrzemy, cóż uczyni nam Bóg? A lb o c o za pożytek z naszego życia, skoro przybyli Rzymianie, aby zdobyć n asz kraj i nasz lud? Lepiej dla nas, gdy pomrzemy sami, niż gdyby mieli R z y m ia n ie pow iedzieć, że nas pozabijali i odnieśli zwycięstwo nad nami”. W y d o b y li sw oje m iecze, poprzebijali się i zginęło spośród nich dwanaście ty się c y lu d z i505. 16. Wtedy wielki fetor zaczął rozchodzić się po owym mie­ ście z c ial tych umarłych. I przestraszyli się śmiertelnie królowie, nie mo­ gli z n ie ś ć fetoru ani też pogrzebać ciał, ani wyrzucić ich za miasto. Mówili m ię d z y so b ą : „Co zrobić? My właśnie wydaliśmy Chrystusa na śmierć, a o b e c n ie jesteśm y na śmierć przeznaczeni. Pochylmy nasze głowy i w y­ d a jm y Rzym ianom klucze miasta, gdyż Bóg nas wydal na śmierć”. 1 na­ ty c h m ia st wstąpili na mury miasta i wszyscy zawołali głośno, mówiąc: „Ty­ tu sie i Wespazjanie, przyjmijcie klucze miasta, które dane wam są przez M e sja s z a nazwanego Chrystusem”. 17. Wtedy wydali się w ręce Tytusa i Wespazjana i powiedzieli: „Sądźcie nas, gdyż powinniśmy umrzeć, po­ n ie w a ż m yśm y osądzili Chrystusa i został wydany bez winy”. Tytus i We­ sp a zjan pochw ycili ich; część z nich ukamienowali, część powiesili na drze­ w a c h nogami do góry, a głowami w dół i poprzebijali ich lancami, innych zaś posprzedawali, a innych podzielili między sobą. I uczynili cztery czę­ ści, tak jak oni podzielili szaty Pana506. 1 rzekli: „Za trzydzieści srebrników s p rz e d a li Chrystusa507, a my za jednego denara sprzedamy ich trzydziestu”.

1 ta k uczynili. I gdy tego dokonali, zajęli wszystkie ziemie Judei i Jerozołi50; Wojna żydowska trwała zasadniczo od 67 do 70 roku. 503 O straszliwym głodzie w czasie oblężenia Jerozolimy, kiedy to dochodziło do przy­ padków ludożerstwa, pisze Józef Flawiusz (Bellum ludaicum 6,9,3). Tekst saks. mówi o ośmiu królach. 505 Wydaje się, że mamy tu do czynienia z dalekim echem opowieści o obronie Masady: w 73 roku popełnili tam samobójstwo wszyscy obrońcy w liczbie dziewięciuset (De Bello ludaico 7, 8 , 2). 506 Por. J 19, 23.

698

R O Z D Z . VI. A P O K R Y F Y O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S T A Ń » i

m ę. 18. P óźn iej 508 rozp oczęli poszu k iw an ia, w jaki sp o só b m o g lib y odna­ leźć obraz twarzy, to jest ob licza C hrystusa. I z n a leź li k ob ietę im ieniem W eronika, która g o posiad ała509. W tedy ujęli P iłata 510 i w rzu cili g o do w ię­ zien ia strzeżon ego przez cztery od d ziały z ło ż o n e z c zte re ch ż o łn ie r zy przy drzw iach w ięzien ia. MISJA W ELOZJANUSA. 19. N atych m iast p o sła li s w o ic h g o ń c ó w d o Ty-

beriusza, cesarza m iasta R zym u, aby przysłał do nich W ełozjan u sa5". I po­ w ie d z ia ł do n ie g o (cesarz): „W eź w sz y stk o , c o ci je s t k o n ie c z n e na morzu i udaj się do Judei i w yszukaj je d n e g o z uczniów ' te g o , k tó reg o zw ano C hrystusem i Panem , aby przybył do m nie i w im ię B o g a s w e g o w y le c z y ł m nie z trądu i chorób, które co d zien n ie m n ie d ręczą, i z ran m o ich , gdyż bardzo cierp ię. L żyj sił sw o ic h na królach ju d e js k ic h , k tó r z y poddani są m ojem u panow aniu i wydaj ich na c ię żk ie tortury, g d y ż z a b ili Jezu sa Chry­ stusa Pana n aszego i skaż ich na śm ierć. I j e ś li z n a jd z ie s z c z ło w ie k a , któ­ re m ógłb y uw olnić m nie od tej choroby, u w ie r z ę w C h ry stu sa S y n a B o ż e ­ go i o ch rzczę się w im ię Jego". W elozjanu s zapytał: „ P a n ie w ła d c o , je śli znajdę człow iek a, który m ógłby nam p o m ó c i u w o ln ić z ch o ró b , ja k ą przy­ rzec mu nagrodę?" O dp ow ied ział mu T yberiusz: „ P o ło w a k r ó lestw a bez w ątpienia będzie w je g o ręku". 20. W ted y W e lo z ja n u s n a ty ch m ia st od­ szed ł. w sia d ł na okręt, rozw in ął ża g le do p o d ró ż y i p ły n ą c p o d ą ż y ł przez morze. Przez rok i siedem dni płynął po m orzu , za n im p r z y b y ł do Jerozo­ limy N atychm iast rozkazał kilku Ż yd om p rzy jść d o s ie b ie i p iln ie p oczął dow iad yw ać się o czyn y Chrystusa.

Tekst saks.: J pilnie szukali, czy nie ma kogoś, kto by posiadał cudowne relikwie Zbawiciela z Jego szaty lub inne cenne przedmioty: a szukali tak pilnie, że w końcu znaleźli kobietę imieniem Weronika, która była chrześcijanką, ukochaną i czczoną przez cały lud. Była to owa Weronika, która dotknęła szaty Pana i tym samym została uzdrow iona od upły­ wu krwi. Posiadała ona kawałek szaty Zbawiciela, który kładła na najznakom itszym miejscu i czciła go, jakby była to twarz samego Zbawiciela. Tytus więc i W espazjan posłali po nią i pozostawała z nimi kilka dni aż do chwili, gdy przybył W elozjanus. W tym czasie oni byli zajęci pochwyceniem Piłata i doprowadzeniem go w żelaznej klatce do m iasta Damaszku, gdzie zamknęli go wraz z klatką w obwarowanym więzieniu, a przy bram ie umieszczono straż czterdziestu czterech żołnierzy’*. 509 O Weronice por. RapP rozdz. 4. Piłat był prokuratorem w latach 26-36. Jest rzeczą w ątp liw ą czy żył on jeszcze w roku 70: na pewno nie przebywał natomiast wtedy w Jerozolimie. Tekst saks. nazyw a go Woluzjanus podobnie jak ŚmP, w której jest mowa o dalszej jego misji.

2 C y k | F i lara: Z E M S T A Z B A W IC IE L A

21. W tedy przybyli Józef z miasta Arymatei3'3 N ikodem powiedział: „Ja Go widziałem i wiem prawdziwie, ż e o n j e s t Z baw icielem św iata” . Józef zaś rzekł514: „Ja zdjąłem Go z krzyża i z ł o ż y ł e m w now ym grobowcu, który wykuty był w skale5'5. A Żydzi uwię­ z il i m nie w D zień Przaśników aż do wieczora: a gdy się modliłem w dniu s o b o t n i m , dom został podniesiony z czterech krańców i zobaczyłem Pana J e z u s a C hry stu sa ja k błyskaw icą światła i z bojaźni upadłem na ziemię. A On zw rócił się do m nie: «Spójrz na Mnie, Ja jestem Jezusem, którego ciało zło ży łeś w tw oim grobowcu». Powiedziałem do Niego: «Pokaż mi grobow iec, gdzie C ię złożyłem ». I Jezus trzymając w swojej prawicy m oją rękę, p o p ro w ad ził m nie do m iejsca, gdzie Go pogrzebałem ”516. 22. Przy­ szła też ko bieta im ieniem W eronika i powiedziała: „Ja zaś dotknęłam w tłu­ m ie frędzli Jeg o płaszcza, gdyż dwanaście lat cierpiałam na krwotok, i na­ ty chm iast u zd ro w ił m nie”517. 23. W tedy zwrócił się W elozjanus do Piłata: „N ieg o d ziw y i o k ru tn y P iłacie, dlaczego zabiłeś Syna Bożego?” Piłat zaś od p o w ied ział: „N aró d Jego i najw yżsi kapłani Annasz i K ajfasz wydali mi G o ”5'8. W elo zjan u s odrzekł: „N iegodziw y i okrutny, godzien jesteś śmierci i okrutnej k ary ” . I odesłał go do w ięzienia. OBRAZ PANA. WERONIKA. 24. W końcu W elozjanus zaczął poszuki­ w an ie o b ra z u tw arzy , to je s t o blicza Pana. Pow iedzieli m u w szyscy, któ­ rzy tam byli: „ J e st k o b ie ta im ieniem W eronika, która w sw oim dom u p o ­ sia d a o b lic z e P a n a ” . I n aty ch m iast rozkazał przyprow adzić j ą do siebie. I z w ró c ił się d o n iej: „C zy ty m asz oblicze Pana w sw oim dom u?” L ecz ona z a p rz e c z y ła . W ted y W elozjanus rozkazał poddać j ą torturom , aż po­ każe o b ra z P an a. O n a zaś zm uszona w yznała: „M am go ow inięty czystym Ś W IA D K O W IE JE Z U S A .

i N i k o d e m 313.

!l: O Józefie z Arymatei por. Mt 27. 57n„ par.; JózAr passim. EwNik 12; 15. 513 O Nikodemie por. J 3, ln.; 7 ,50n.; 19,39; EwNik passim: Wstęp do Rozdziału VI. 2. 514 Tekst saks.: „Wiem, że zdjęli Go z krzyża i złożyli w grobowcu, który sam wyciosa­ łem w skale. Byłem bowiem jednym z tych, którzy strzegli Jego grobu. 1 zniżyłem głow ę, bo myślałem, że Go ujrzę, lecz nie ujrzałem nic, co było Jego; ujrzałem natomiast dwóch anio­ łów: jednego u wezgłowia, a drugiego u stóp i pytali mnie, kogo szukałem. Odpowiedzia­ łem im i rzekłem: «Szukam ukrzyżowanego Zbawiciela». Znowu rzekli do mnie: «Idź do Galilei, tam Go ujrzysz, jak wam przepowiedział». Znowu rzekli do mnie: «Ujrzałem Go w tym samym ciele, w którym był uprzednio, i dał swoim uczniom jeść i pić»” . 515 Por. Mt 27, 57n., par. 5,6 O tych wydarzeniach mówi EwNik 15,5 i JózAr 4,1. 517 Por. rozdz. 6 , objaśn. 51! Por. J 18, 35.

---------------------------------------- R O Z D Z VI. A P O K R Y FY O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S TANIU i

c a ł u n e m '1’, p a n ie m ó j, i o d d a ję m u cześć k ażd eg o d n ia ” . W elozjanus od­ rz e k ł: „ P o k a ż m i g o ” . W ted y o n a p o k azała o b licze Pana. G dy je zobaczył W e lo z ja n u s , u p a d ł ze c z c ią na ziem ię, w ziął go z o ch o tn y m sercem i z p r a w ą w ia rą , o w in ą ł go zło ty m cału n em i o p ie c z ę to w a ł w łasnym pier­ śc ie n ie m . 1 u ro c z y śc ie p rz y sią g ł, i rzekł: „N a P ana B oga ży w eg o i zdro­ w ie C e z a ra , nie z o b a c z y go w ięcej czło w iek na zie m i, do p ó k i nie stanę p rz e d o b lic z e m p a n a m o je g o T y b eriu sza” . 25. A g d y to p o w ied ział, m oż­ ni Ju d e jc z y c y w z ię li P iłata, ab y zap ro w ad zić go do m o rsk ie g o portu. On [W e lo z ja n u s] n a to m ia st w z ią ł o b licze P ana i w s z y stk ic h u cz n ió w Jego, i w s z y stk ie d a n in y i tego sam ego dnia w sie d li na o k rę t. 2 6. W tedy nie­ w ia s ta W ero n ik a p o z o sta w iła w szy stk o , co p o sia d a ła , z m iło śc i dla C hry­ stu sa i u dała się za W elozjanusem . 1 zw rócił się do niej W elozjanus: „Czego c h c e s z i c z e g o sz u k a sz n ie w ia s to ? ”5*0 A o n a o d p o w ie d z ia ła : „Ja szukam o b lic z a P a n a 521 n a sz e g o Je z u sa C h ry stu sa , k tó ry m n ie o św ie c ił, nie ze w z g lę d u na m o je zasłu g i, lecz p rzez sw o ją ś w ię tą ła s k a w o ść 522. [ ...] Zw róć m i o b lic z e P an a m o jeg o Je z u sa C h ry stu sa , a lb o w ie m u m ie ra m od tego p o b o ż n e g o p ra g n ie n ia . Je żeli zaś nie z w ró c is z m i, n ie o p u s z c z ę go, aż zo b a c z ę , g d z ie j e p o ło ży cie, g d y ż ja , n a jb ie d n ie jsz a , s łu ż y ć m u b ę d ę przez w s z y stk ie d ni m o jeg o życia. W ierzę b o w ie m , że O n , O d k u p ic ie l m ój, żyje n a w ie k i” 523. 27. W elo zjan u s ro z k a z a ł n ie w ia s tę W e ro n ik ę w z ią ć na swój o k rę t. I p o d n ió s łs z y żag le, ro z p o c z ę li ż e g lu g ę w im ię P a n a i żeglow ali p rz e z m o rze. T ytus zaś i W espazjan w eszli do Ju d e i, m s z c z ą c się n a w szyst­ k ic h lu d z ia c h tej ziem i. P o u p ły w ie c a łe g o ro k u p r z y b y ł W e lo z ja n u s do

519 Tekst saks. mówi o relikwiach, jak w rozdz. 18. 520 Por. J 20. 15. 521 Por. Ps 27[26J, 8 . 522 Rkp Wenecki zawiera nie łączącą się z tekstem opowiadania wstawkę: „Ja biedna,

ponieważ postępowałam niesprawiedliwie, ba, nawet bardzo niesprawiedliwie, przeciw Pra­ wu. Biada mi nieszczęsnej, bo zabrałeś mi Pana. Podobnie i Żydzi występowali przeciwko Panu i ukrzyżowali Pana naszego Jezusa Chrystusa na tym świecie: nie widziały Go ani oczy moje, ani naszego cesarza. A ja biedna występowałam przeciw Prawu, zasłużyłam więc, aby znosić tę mękę”. Podobny, jeszcze mniej zrozumiały tekst podaje rkp Ambrozjański. Tekst saks. nie zawiera tych słów. 23 Por. Hi 19, 25. Tekst saks.: „Gdy lud usłyszał, co powiedziała Weronika, wszyscy jej sąsiedzi. kobiety i mężczyźni, wielce płakali. Ale Weronika rzekła do nich: «0 dzieci Jerozolimy, nie plączcie nade mną, ale nad wami samymi i nad dziećmi waszymi, jest bo­ wiem rzeczą dziwną, że nie słyszeliście, iż Bóg tak powiedział: ‘Ktokolwiek dla imienia Chrystusa pozostawi wszystkie swe dobra, ten otrzyma stokroć, i na domiar życie niebie­ skie’«” (por. Łk 23, 28: Mt 19, 29).

2

c v kl Piłata: Z E M S T A ZBAW ICIELA

701

m ia s ta R z y m u . P ozostaw ił sw ój okręt na rzece, która nazywa się Tibens, c z y li T y b e r, i w szed ł do miasta, zwanego Rzymem. I posłał swego gońca d o p a n a s w e g o na Lateranie524, do cesarza Tyberiusza z wiadomością, że s z c z ę ś liw ie pow rócił. PRZYBYCIE WELOZJANUSA DO RZYMU. 28. Gdy cesarz Tyberiusz usły­ szał p r z e s ła n e m u przez Welozjanusa wiadomości, ucieszył się bardzo i roz­ k a z a ł, a b y on przybył przed jego oblicze. A gdy przyszedł, zawołał do me­ go m ó w ią c : „W elozjanusie, w jaki sposób przybyłeś i czego dowiedziałeś s ię w Z ie m i Judzkiej o Chrystusie Panu i o Jego uczniach? Powiedz mi pro­ sz ę, c z y b ę d ę uzdrow iony z niem ocy mojej, abym zaraz został oczyszczony z trą d u , który mam na ciele, a całe królestwo moje oddam tobie i Jemu we

władanie” . 29. Odpowiedział Welozjanus: „Panie mój, cesarzu, w Judei spo­ tk a łe m tw oje słu gi, bogobojnych Tytusa i Wespazjana, i oczyszczeni zosta­ li ze w szystkich w rzodów i cierpień swoich. I znalazłem wszystkich kró­ ló w i panujących Judei pow ieszonych na rozkaz Tytusa: Annasz i Kajfasz z o s ta li ukam ienow ani, Archelaus sam przebił się włócznią525, Piłata zaś zo­ staw iłem u w ięzion ego w więzieniu w Damaszku pod zaufaną strażą526. Do­ w iadyw ałem się rów nież dokładnie o Jezusa, na którego okrutnie powstali Ż y d zi z m ieczam i, kijami i bronią i ukrzyżowali Tego, który miał nas uwolnić i o św iecić, i przybyć do nas, i pow iesili Go na drzewie. 1 przyszedł Józef z Arym atei i N ikodem niosąc m ieszaninę mirry i aloesu, prawie sto fun­ tów, aby nam aścić ciało Chrystusa: i zdjęli je z krzyża, i złożyli w nowym grobow cu527. Trzeciego zaś dnia z całą pewnością powstał z martwych i uka­ z a ł się uczniom sw oim w tym samym ciele, w którym się urodził. W końcu po czterdziestu dniach w idzieli Go wstępującego do nieba528. Wiele zaś i innych znaków uczynił Jezus przed męką swoją i później. Najpierw z wo­ d y w in o uczynił, zm arłych wskrzeszał, trędowatych oczyszczał, ślepym

wzrok przywracał, paralityków uzdrawiał, szatany wyrzucał, głuchym słuch 524 Tekst saks.: „i udat się do zamku, który się nazywa Lateran, i stamtąd wystał goń­ ców do cesarza Tyberiusza, i kazał go spytać, czy chce, aby przybył". Zespól lateraneński (pałac, później bazylika) od czasów pap. Milcjadesa (311-314) do niewoli awiniońskiej tj do 1305 byt miejscem zamieszkania papieży. Po powrocie z Awinionu przenieśli się oni do kompleksu pałaców na Watykanie. Autor apokryfu uważa, że cesarz mieszkał, jak współ­ czesny mu papież, na Lateranie. 525 Łac. lanceatus. W rozdz. 12 jest mowa, że przebił się mieczem. 526 W rozdz. 18 jest mowa o odwiezieniu do więzienia. Wiadomość ta natomiast test zgodna z tekstem saks., który mówi o odwiezieniu Piłata w żelaznej klatce do Damaszku 527 Por. J 19, 38n. 524 Por. Dz 1, 3. 9.

702

R O Z D Z VI A P O K R Y F Y O M ĘC C I Z M A R T W Y C H W S T A N IU

przywracał, a niemym mow ę. leżącego cztery dni w grobie Łazarza wskrze­ sił, uzdrowił kobiety Weroniky, która dwanaście lat cierpiała na krwotok i dotknęła frydzli jego płaszcza'-”1. 30. Wtedy " 0 spodobało się Panu na nie­ bie. że Syn Boży. który został posłany na ten świat jako pierworodny i umarł na ziem i, posłał anioła sw ego i rozkazał Tytusowi i W espazjanowi, których poznałem tam. gdzie jest twój tron. 1 spodobało się Bogu wszechm ogące­ mu. że przybyli do Judei i Jerozolimy i schw ycili poddanych twoich, i od­ byli nad nimi sąd. prawie tak samo jak twoi poddani uczynili, gdy pochwy­ cili Jezusa i związali Go. ZEMSTA n a d ŻYDAMI. 31. A Wespazjan później zawołał: «Co uczyni­ my z tymi. którzy pozostają?» Odpowiedział Tytus: «Oni pow iesili Pana naszego na drzewie zielonym i włócznią przebili G o, my zaś powiesimy ich na drzewie uschłym i włócznią przebijemy ich ciała». I tak uczynili. Wespazjan zaś zapytał: «Co zrobimy z tymi. co pozostali?» Odpowiedział Tytus: «Wzięli tunikę Pana naszego Jezusa Chrystusa i podzielili ją na cztery części, my teraz pojmiemy ich i podzielim y na cztery czę śc i, dla ciebie jedną, dla mnie jedną, mężom twoim następną i sługom m oim czwartą część», ł tak uczynili, i zawołał Wespazjan: «Z tym i, którzy pozostali, co uczy nimy?» Odpowiedział Tytus: «Ci Żydzi sprzedali Pana naszego za trzy­ dzieści srebrników, my zaś trzydziestu spośród nich sprzedawać będziemy za jednego srebrnika», ł tak uczynili. 1 pojmali Piłata, i w ydali mi go, a ja zamknąłem go w w ięzieniu w Damaszku, aby był strzeżony przez cztery oddziały żołnierzy po czterech żołnierzy. 32. Później z w ielk ą pilnością szukali, aby znaleźć oblicze Pana: i znaleźli kobietę im ieniem Weronika, która posiadała oblicze Pana”. UZDROWIENIE i CHRZEST TYBERIUSZA. 33. W tedy Tyberiusz cesarz zapytał Welozjanusa: „G dzieje masz?” On odpow iedział: „M am je w cału­

nie czystym, złotym, owinięte w płaszcz”. O drzekł zaś cesarz Tyberiusz: „Przynieś je do mnie i rozwiń przed m oim obliczem , abym upadłszy na ziemię i zgiąw szy kolana oddał mu cześć na z ie m i”. W tedy Welozjanus

'Powtórzenie katalogu cudów z rozdz. 6 z dodaniem uzdrowień głuchych (Mt 11,5), niemych (Mt 9, 33) i opisu wskrzeszenia Łazarza (J 11, 1-45). 530 Powtórzenie opisu z rozdz. 17n. 1 Tekst saks.: „Wtedy ujrzał Tyberiusz oblicze i sądził, że jest to oblicze Pana. Ale tak nie było, lecz była to szata, którą nosił Pan. A ktokolwiek z pogan spojrzał na nią, najpierw mniemał, żejest to szata Pana. I Tyberiusz z pokorą oddal jej cześć”. Por. 18, objaśn.

-> c y k l P iłata: Z E M ST A Z BA W IC I KI. A

___________

7^3

o tw o rzy ł sw ój p ła sz c z wraz ze złotym całunem, w którym znajdowało sic* ob licze P a n a 531: i zobaczył je cesarz Tyberiusz. Natychmiast czystym ser­ cem o d d ał cześć o b razo w i Pana i zostało oczyszczone jego ciało jak ciało m ałeg o d z ie c k a 532, 1 wszyscy ślepi, trędowaci, kulawi, niemi, głusi i cier­ piący na ró ż n e cho ro b y , którzy tam byli obecni, odzyskali zdrowie; zostali uleczen i i o c z y sz c z e n i. 34. Pochyliwszy 533 głowę i zgiąwszy kolana cesarz T yb eriu sz ro zw ażał owe słowa: „Błogosławione łono, które Cię nosiło i pier­ si. któ re ss a łe ś ” 534, wzdychał do Pana, mówiąc ze łzami: „Boże nieba i zie­ mi. nic d o p u ść, abym grzeszył, lecz umocnij duszę moją i ciało moje i umieść w k ró lestw ie tw o im , ponieważ zawsze ufam twojemu imieniu; wybaw mnie od w szelk ieg o zła, jak wybawiłeś trzech młodzieńców z pieca ognistego”5'5.

35. N a stę p n ie cesarz Tyberiusz zapytał Welozjanusa: „Welozjanusie, wi­ działeś k o g o ś z tych, którzy oglądali Chrystusa?” Odpowiedział Welozjanus: „Widziałem”. Odrzekł: „Zapytałeś, w jaki sposób chrzczą tych, którzy u w ierzy li w Chrystusa?” Welozjanus powiedział: „Panie mój, mamy tutaj je d n e g o z uczniów samego Chrystusa”. Wtedy nakazał przywołać Natana do sieb ie. Przyszedł więc Natan i ochrzcił go w imię Ojca i Syna, i Ducha Ś w ięteg o . Amen. Natychmiast cesarz Tyberiusz uzdrowiony ze wszystkich sw o ic h chorób wstąpił na tron i powiedział: „Błogosławiony jesteś. Panie, B oże wszechm ogący i godny chwały, który uwolniłeś mnie z sideł śmierci i o c z y ś c iłe ś mnie ze wszystkich nieprawości moich, gdyż bardzo grzeszy­ łem przed Tobą, Panie, Boże mój, i nie jestem godny, aby widzieć Twoje o b licze". I wtedy cesarz Tyberiusz został pouczony o wszystkich artyku­ łach wiary, które przyjął z radością i z silną wiarą. ZAKOŃCZENIE. 36. Sam Bóg wszechmogący, który jest królem królów i p an em panujących, niech nas chroni i broni w wierze swojej, i uwolni od w sz e lk ie g o niebezpieczeństwa i zła, a po zakończeniu życia ziemskiego niech nas łaskawie doprowadzi do życia wiecznego. Który jest błogosła­ w io n y n a w ie k i wieków. Amen.

s3! Por. 2 Kri 5, 14. Tekst saks. tak streszcza rozdz. 34-36: „1 natychmiast uwierzył wraz z całym swym domem i całym ludem, który był poddany jego władzy w imię Pana Jezusa Chrystusa, które­ mu chwała na wieki wieków. Amen". 534 Por. Lk 11,27. 533 Por. Dn 4, 93n. 5,3

K O /i V

\l

M -O K H Y F Y O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S T A N IU

h. Uzdrowienie Tyberiusza |C u r a sa u ita tis T ib e rii) (U zdrT) (przekład i opracowanie ks. M. Starow ieyski) Uzdrowienie Tyberiusza jest jednym z bardzo popularnych w średniow ieczu utworów, co poświadcza bardzo wielka liczba rękopisów (w ydanie von D obschütza opiera się na 33 rękopisach). Utwór ten posiadam y w dw óch w ersjach tacińskich, powstałych prawdopodobnie w Italii, w okolicach A m erii, choć oryginał praw do­ podobnie powstał w j. greckim i pochodził z Syrii (w zm ianka o T yrze). U tw ór dzieli w inę między Piłata a Żydów. Do pierwotnego utw oru dodano praw dopodobnie roz­ działy o Neronie oraz list do Klaudiusza, znany z innych a p o k ry fó w 536. UzdrTyb pokazuje pewien etap - nie najstarszy - ro zw o ju legendy W eroniki. Przekład oparto na wydaniu krytycznym von D obschütza.

U z d r o w ie n ie T y b e r iu s z a 537 MISJA WOLUZJANUSA. I 538. I stało się, że g d y T yb eriu sz i W iteliusz byli konsulami, zaś cesarz Tyberiusz rządził cesarstw em 539 [i w ybrał Klau­ diusza540, by rządził sprawami państwa], okazało się r z e c z ą k o n ieczn ą , by skierował on do krainy jerozolim skiej m ęża roztropn ego, aby Tyberiusz mógł ujrzeć Jezusa Chrystusa. W iele bow iem o N im s ły sz a ł rzeczy cu­ downych, a m ianowicie, że w skrzeszał zm arłych, a ch orych le c z y ł sło ­ wem, tak swoją mocą, jak i przez sw o ich u czn iów . Tak b o w ie m sob ie myślał: „Jeśli jest On Bogiem , m oże nam d op om óc, j e ś li za ś je s t on c z ło ­ wiekiem. może nas pokochać, a my będ ziem y m ogli rząd zić przez N ieg o

531 EwNik 29; DzPtPw 19-21; Ps. Marc 40-42. 537 Utwór ma różne tytuły w różnych rękopisach, np. Uzdrowienie cesarza Tyberiusza i potępienie Piłata: Jak Tyberiusz wysłał do Jerozolim y W oluzjana; Opowieść, ja k Tyberiusz ujrzawszy >obraz Jezusa Chrystusa został uleczony ze swojej choroby; Opowieść, ja k Wero­ nika została przywieziona do Rzym u ; O uzdrowieniu Tyberiusza i o św iętej Weronice. Wy­ bieramy tytuł powszechnie używany: Cura sanitatis Tiberii - Uzdrowienie Tyberiusza.

53KInny początek. Po podaniu wydarzeń dotyczących męki Chrystusa mamy: „Cesarz Tyberiusz zapadł na ciężką chorobę niosącą z sobą mękę, którą Grecy nazyw ają synagyn; ona zaś pogarszała się z dnia na dzień. W końcu skierował on posłów na różne strony swo­ jego państwa, do tamtejszych sędziów i namiestników, aby pilnie poszukiwali, czy nie znaj­ dą jakiegoś bardzo uczonego męża, biegłego w sztuce lekarskiej, który m ógłby go uleczyć z choroby, na którą cierpiał i sprowadzić go do niego z najwyższymi zaszczytami i jak naj­ szybciej, bo ogromnie cierpiał w ukrytej części...” 539 Cesarz w latach 14-37. 540 Cesarz w latach 41-54.

, C yk| pHaia: U Z D R O W IE N IE T Y B E R 1U SZA ______________________________________

705

k ra je m . A le ż c dręczy mnie choroba mojego ciała, należy wybrać czło­ w ie k a r o z s ą d n e g o , który m ógłby Go do nas przyprowadzić z czcią i wiel­ k im s z a c u n k ie m . Wybrał w ięc męża znakomitego, Woluzjanusa” 1. kapła­ n a ś w ią ty n i i osob ę prywatną, ale dawnego towarzysza w sprawach pu­ b lic z n y c h , i skierow ał go oraz wysłał do krainy jerozolimskiej, aby on

Go d o n ie g o sprow adził ze czcią i szacunkiem zarówno dzięki prośbom sw o im , j a k i Cezara Augusta. Cierpiał on [Tyberiusz] bowiem bardzo przez b ó l, a z je g o wnętrza i z rany na ciele wypływała ropa. 2. S a m z a ś cesarz Tyberiusz starał się uleczyć ból chorych wnętrzności n a jz n a k o m its z y m i lekarstwami i maściami, ale podjęta kuracja nie przy­ n io sła m u nawet najmniejszej ulgi. I gdy tak nie odczuwał on żadnego dłuż­ sz e g o p o le p s z e n ia na zdrowiu i nic nie pomagało, kazał do siebie przypro­ w a d z ić m ę ż a znakom itego, Woluzjanusa. Gdy więc go ujrzał cesarz, rzekł d o n ie g o : „Na b ogów i boginie i na twórcę bogów, obyś podjął się mojego p o s e ls tw a i przyniósł zbawienie krajowi! Wnętrze moje bowiem przejmuje b ó l, a w nętrzności moje wypływają ze mnie. Gdy więc to spełnisz, to ja­ k ie jk o lw ie k życzen ie wyrazisz, spełni się wedle twojej woli. Wyruszaj więc s p ie s z n ie i jedź. U słyszałem bowiem o pewnym Żydzie imieniem Jezus, k tó ry , ja k powiadają, nawet wskrzesza umarłych, przywraca wzrok ślepym, c z y n i n iezliczon e czyny m ocą swego bóstwa i przynosi sławę ludowi ży­ d o w s k ie m u , a przywraca zdrowie, jak mówią, jednym słowem”. 3. N a to Woluzjanus skłonił głowę i schyliwszy się oddał cześć cesa­ r z o w i, a sk łon iw szy się rzekł: „Pobożny jest zamiar pana mojego, zbożne­ g o cesarza” . W odpow iedzi rzekł do niego cesarz: „Woluzjanusie, oto masz p rz e d s o b ą człow iek a, który mi doniósł wszystkie te sprawy, że uznaje się [O n ] być B ogiem . I dlatego też, jak już powiedziałem: «Jeśli jest Bogiem, n ie c h nas wspiera, je śli zaś człowiekiem, może pomóc nam i krajowi». Stąd z w ra c a m się do ciebie, abyś pośpiesznie i bez zwłoki udał się do Niego". W te d y W oluzjanus, według zarządzeń dawnych praw, uczynił testament d la sw oich dom ow ników i wstąpiwszy na statek udał się w drogę sobie za­ d a n ą . Cesarz zaś był dręczony chorobą aż do śmierci. Zaś Woluzjanus po ro k u i p o trzech m iesiącach, z postojami, morzem dotarł do Jerozolimy. WOLUZJANUS I PIŁAT. 4. Gdy on przybył do miasta, wszyscy dostojni­ cy żyd ow scy zlękli się w ielce z jego przybycia i udali się do namiestnika

541 Posiać bliżej nieznana. W ZcmZb nazywa się Velosianus. W późnym cesarstwie znamy kilku dostojników państwowych (m. in. cesarza) oraz kościelnych (m. in. biskupów) o tym imieniu. Wylicza ich Erbetta 386.

R O /l> / VI. APOKRYI-Y O M ĘCE I ZMARTWYCHWSTANIU

Piłata oznajm iając mu, żc mąż znakomity i cieszący się w ielką czcią przy­ był z rzym skich krain północnych. Wtedy Piłat udał się do niego z gorliwo­ ścią. I wszedłszy do W oluzjanusa rzekł z troską: „Dlaczego my, słudzy twoi, nie zasłużyliśm y na to, aby dowiedzieć się [w cześniej] o twojej podróży? W ysłalibyśm y przecież kogoś tobie naprzeciw !” O dpow iedział mu Woluzjanus i rzekł: „N ic zostaliśmy tu posłani przez naszego nąjpobożniejszgo cesarza dla wizytacji prowincji ani też z pow odu niepokoju w miastach, ani też w sprawach publicznych. Przedm iotem naszej troski je st zdrowie naszego pobożnego pana Tybcriusza Augusta. Tak bow iem udręczyła go choroba najbardziej ukrytych części ciała, że ani lekarstw a, ani zaklęcia nie m ogły pom óc na jego wrzód. 1 ta troska nas pchnęła, aby tu przybyć na jego rozkaz, choć w iele dni nam m orze przeszkadzało i długo tu wędrowaliśmy. P ragniem y bowiem ujrzeć człow ieka im ieniem Jezus, o którym słyszeli­ śmy, że bez lekarstw i bez jakichkolw iek w yciągów z ziół m oże przywró­ cić zdrowie, ja k o tym św iadczy opow iadanie jed n eg o z tu obecnych. Le­ czy On bowiem jednym słowem w szelkie skażenia chorób, daje zdrowie a naw et w skrzesza um arłych”. G dy to usłyszał P iłat, w estchnął zasmucony. 5. Na to pewien Żyd im ieniem Tom asz, którego opowiadanie zo przedstaw ione cesarzowi, rzekł: „N aw et szatany uznały mojego Boga za Syna Bożego. Są tu także Jego uczniow ie, p rzez których możesz poznać praw dę o N im ”. W tedy jed en z żołnierzy rzekł do namiestnika Piłata: „On pragnie zobaczyć się z tym najroztropniejszym [m ężem ], którego twoja w ysokość nie lękała się ukrzyżow ać” . N a te sło w a swojego żołnierza zdu­ m iał się Piłat. U słyszaw szy te słow a rzek ł Woluzjanus do Piłata: „Czemu ty. Piłacie, bez zdania naszego najp o b o żn iejszeg o cesarza Augusta, pozwo­ liłeś sobie skazać na śm ierć Jezusa, którego lud nazywa sprawiedliwym?” Na to odpow iedział Piłat i rzekł: „N ie m ogłem znieść tego, co mówili Ży­ dzi, że on nazyw ał się królem ”542. 6.

W tedy żołnierz rzekł do Piłata: „N iech się w asz a wysokość nie

pokoi. Z apraw dę bow iem , m y sam i w id zieliśm y Go, ja k zmartwychwstał dnia trzeciego, a było z nam i w ielu, k tó rzy p o te m widzieli Go, jak żywo chodził, w śród nich był także Józef, k tó ry go pogrzebał543”. Wtedy Wolu­ zjanus kazał p rzy p ro w ad zić do siebie Jó z e fa z w ielką czcią i szacunkiem. A g d y on przyszedł, rzek ł do nieg o W oluzjanus: „Ty jeden spośród swoje­ g o ludu - ja k d o w ied zieliśm y s ię - o k azałeś się roztropnym w tym mieście.

542 Por. J 18, 37.

"Wątek częsty w apokryfach, np. EwNik 15, 1; por. II część EwNik; JózAr, itd.

,

Mata. UZDRO W IEN IE TYBERIUSZA________________________________

O p o w ie d z n am p ra w d ę o Jezusie, który prawdziwie pośród waszego ludu okazał

się c z ło w ie k ie m sprawiedliwym, o którym szatany mówiły, że jest

C zy O n n a p ra w d ę zmartwychwstał? My bowiem przyjmiemy tyl­ św ia d e c tw o ” . Odpowiedział mu Józef i rzekł: „Jestem pewny, że zm artw y ch w sta ł Pan mój, Jezus Chrystus: widziałem Go i z Nim rozma­

B o g ie m .

ko

tw o je

w ia łe m ,

a p rz e c ie ż ja Go uprzednio pogrzebałem w moim nowym grobie,

który w y k u łe m w skale. I widziałem Go żywego w Galilei, jak siedział na g ó r z e M c le c 544 i n au cza ł swoich uczniów”. Wtedy Woluzjanus posłał, aby s z u k a n o G o po całej okolicy Jerozolimy, aby czegoś się o Nim dowiedzieć.

Gdy G o tak poszukiwano gorliwie545, a nie znajdowano Go, przybyło jede­ n a s t u m ężó w i Józef z nimi, i rzekli: „Widzieliśmy, jak On wstępował do n i e b a ” . A ich imiona są następujące: Addas, Finees nauczyciel, Eziasz, A zariasz, i n a u c z y c ie l Lewi546, i Mateusz. 7. Po ty m Woluzjanus w imieniu cesarza kazał umieścić Piłata pod m o cn ą strażą. G d y zaś zamknięto Piłata pod ścisłą strażą przez usta licz­ nych m ężó w i kobiet zostały oznajmione Piłatowi liczne cuda. które Jezus uczynił. G d y to usłyszał Woluzjanus, rzekł wobec ludu: „Jeśli Jezus był B ogiem , m ó g ł n as wspomagać, jeśli zaś człowiekiem, mógł rządzić pań­ stw e m ” . N a stę p n ie Woluzjanus nakazał swojemu wojsku, by zamknęło pod strażą c a łą ro d z in ę Piłata, a jego samego nakazał postawić przed żołnierza­ mi. I rzek ł d o niego ze łzami: „Nieprzyjacielu prawdy i państwa, dlaczego nie d o n io słe ś Augustowi o Jezusie, którego wychwalają całe tłumy?" Od­ rzekł Piłat: „Nie tylko ja jestem skalany Jego krwią ale i Żydzi chcieli Go z ab ić” . Rzeki d o niego Woluzjanus: „Jakżeż ty możesz okazać swoją nie­ w in n o ść w zględem Niego, skoro nie uwolniłeś Go od spisku bezbożnych, a nad to im G o wydałeś?” 8 . W ted y j e d e n z uczniów Jezusa imieniem Szymon stanął przed Wolu zjan u scm i rzek ł wobec całego ludu: „Piłacie, gdy ty karałeś Jezusa raza­ mi bató w , m ó w iłe ś Mu: «Mam moc wypuszczenia Ciebie i mam moc zabi­ cia C ie b ie » 547. Ja k ż e teraz więc możesz uznać się za niewinnego?" Odrzekł Piłat: „ B a łe m się podstępu Żydów, więc Go im wydałem. Ale aby im jed­ nak w y k aza ć sw oją niewinność umyłem ręce moje wobec wszystkich mó­

!4J Góra ta bywa nazywana różnie: EwNik 15, 1 (góra); EwNik gr A., ANT 4J5nn. Mamilch; Zstąpienie A, tamże 455 - Amalcch; czasami też Góra Oliwna - EwNik 14,1. 545 Por. EwNik 15, 1. 546 EwNik 14, 1: Finees, Addas, Lewi. 541 J 19. 10.

Apokryfy |. 1. cz. 2 - II

^

708

R O ZO Z. VI. APOKRYFY O M ĘCE I ZMARTWYCHWSTANIU

wiąc: «Niewinny jestem krwi tego sprawiedliwego, wy baczcie»548. Na to odpowiedzieli mi starsi spośród Żydów: «Krew Jego na nas i na synów naszych»”544. Gdy to usłyszał Woluzjan, rozpłakał się i rzekł ze łzami do Piłata: „Bezbożniku, ty z twoim dobrym usposobieniem powinieneś go wypuścić”. WOLUZJANUS I WERONIKA. 9. Po tym Woluzjanus gorąco zapragnął, by przynajmniej zobaczyć jakąś Jego podobiznę. Tak w ięc przybył pewien człowiek imieniem Marcius objawiając mu tajemnicę pewnej niewiasty. 1 rzekł on do Woluzjanusa: „On niemalże przed trzema laty uleczył pewną kobietę od upływu krwi550. Ona zaś, skoro tylko odzyskała zdrowie, z miło­ ści ku niemu kazała odmalować sobie Jego podobiznę, za wiedzą Jezusa, gdy On jeszcze przebywał w ciele”. Wtedy Woluzjanus rzekł do owego młodzieńca: „Powiedz mi. jak ma na imię ta kobieta?” A on rzekł do niego: „Nazywa się ona Weronika i przebywa w Tyrze”551. Nakazał w ięc Woluzja­ nus. aby mu przyprowadzono tę niewiastę. Gdy zaś ona stanęła przed jego obliczem, rzekł do niej Woluzjanus: „Opowiedziano mi o twojej dobroci i roztropności. Wysłuchaj więc mojej prośby i pokaż mi wizerunek owego wielkiego męża. twojego Boga, który ci przywrócił zdrowie ciała”. Na to kobieta mu odpowiedziała, że nie ma ona tego, o czym on m ówi. 10. Na to Woluzjanus poczuł się jakoby wykpiony i począł ją dokładnie badać, i ko­ bieta ta, choć niechętnie i z żalem - bo była oddana sw ojem u B ogu - wy­ dała tajemnicę obrazu Twórcy jej uzdrowienia. On w ięc w ysłał z nią mnó­ stwo żołnierzy i znaleźli obraz ukryty w komnacie, tam gdzie przebywała, koło jej głowy, bo tam go zawsze kładła pod sw oją głow ą. I ona sama za­ niosła go do Woluzjanusa. A on, skoro tylko ujrzał obraz Jezusa Chrystusa, natychmiast zadrżał i oddał mu cześć, mówiąc: „Zaprawdę m ów ię wam, że otrzyma gorzką zapłatę ten, który wydał i ukrzyżował Jezusa, który leczył chorych i wskrzeszał umarłych”. To powiedziawszy i zgrom adziw szy uzbro­ jone statki w'raz z oddziałami wojska, Piłatem i kobietą Weroniką, zwaną także Basilla552, wszedł na statek niosąc obraz Jezusa Chrystusa i wyruszył z nimi do miasta Rzymu. A po dziewięciu m iesiącach drogi w szyscy razem przybyli do Rzymu. M t 27, 24; E w p t 1, I; E w N ik 1 9 ,4 ; 12, 1, itd. 544 M t 27, 26. 550 M k 5 , 2 5 n n „ par.; E w N ik 7. 55,Por. C lem entin ae H o m ilia e 3, 7 3 , 3: C h a n a n e jk a kał u niej w Tyrze św. Piotr. Z d ro b n ien ie od B assa a lb o od gr. B a s ilis s a .

Berenike, córka Justyny; zamiesz­

7 C ykl Plinta: U Z D R O W IE N IE TYBERIUSZA

709

P O W R Ó T W O L U Z JA N U S A D O R Z Y M U . 11. Zawiadomiono cesarza Tyberiusza o przybyciu Woluzjanusa. Przybywszy więc, wszedł Woluzjanus do cesarza Tyberiusza i skłoniwszy się przed nim głęboko, oddał mu cześć i opowiedział mu wszystko, co miało miejsce i jak opóźnił się z powodu burzy na morzu553. Rzekł do niego Tyberiusz: „A dlaczego nie zabito Piła­ ta?” Odrzekł mu Woluzjanus: „Bałem się obrazić twoją łaskawość, nie­ mniej przyprowadziłem go do twoich stóp”. Wtedy cesarz Tyberiusz prze­ pełniony gniewem, nie dopuścił go nawet przed swoje oblicze i wydal na niego wyrok: „Nie wolno dać mu niczego gotowanego na ogniu i wodzie” i skazanego kazał go zaprowadzić na wygnanie do miasta Amerii w Toska­ nii, i tam go wtrącono do więzienia. 12. Rzekł Woluzjanus do Tyberiusza: „Jezus uleczył pewną niewiastę [, która trzydzieści lat cierpiała na upływ krwi], a ona z miłości do Niego kazała namalować sobie Jego podobieństwo [, gdy Jezus jeszcze żył]. I przy­ wiozłem tu ten obraz wraz z tą niewiastą. Ona bowiem pozostawiwszy cały swój majątek podążyła za obrazem, mówiąc: «Nie opuszczę mojego życia, nadziei zbawienia i mocy duszy mojej, lecz gdzie uda się moja nadzieja, tam i ja za nią powędruję, bo ona stanowi bogactwo duszy mojej»”. 13. Gdy Tyberiusz August to usłyszał, kazał sobie przedstawić ową niewiastę wraz z obrazem Jezusa Chrystusa. I gdy Tyberiusz ujrzał obraz i kobietę, jego właścicielkę, rzekł do niej: „Ty zasłużyłaś sobie dotknąć kraju szaty Jezusa!” 554 1 gdy to powiedział, spojrzał na obraz Jezusa Chry­ stusa, zadrżał i padłszy na twarz ze łzami oddał cześć obrazowi Jezusa Chry­ stusa i natychmiast wyzdrowiał ze swojej choroby i ze zgnilizny swojej rany, którą cierpiał w swoich wnętrznościach. A skoro tylko odczuł moc Boskości poprzez uzdrowienie swego ciała, dzięki spojrzeniu na obraz na­ tychmiast kazał obdarzyć kobietę Weronikę bogactwami i zaszczytami, i na­ kazał jej dać majątek z dóbr publicznych, a obraz włożyć w ramy ze złota i z cennych kamieni. T Y B E R IU S Z C H R Z E Ś C IJA N IN E M . 1 4 . 1 rzekł Tyberiusz do Woluzjanusa: „Co On nakazuje?” Odrzekł Woluzjanus: „O ile pojąłem dobrze, to nic innego jak tylko to, by każdy ochrzcił się z wody i uwierzył, że On jest Synem Bożym”. Rzekł cesarz Tyberiusz: „Biada mi, że nie zasłużyłem na to, by Go ujrzeć w tym ciele”. I po dziewięciu miesiącach, wierząc już w Je­ zusa Chrystusa, cesarz Tyberiusz został uzdrowiony. [1 udał się do senatu

553 Por. 3. 354 Por. M k 5, 25n.

1 1 0 ________

R02D Z. VI. APOKRYFY O MĘCE 1 ZMARTWYCHWSTANIU

z cesarską pompą i nakazał, aby senatorowie uznali Jezusa i oddali Mu jed­ nocześnie cześć jako Bogu prawdziwemu i aby pośw ięcili mu posąg w M ie­ ście, w ażniejszy od posągów cesarzy i w szystkich bogów. A le senat się nie zgodził na to, aby Chrystus został przyjęty, a cesarz głęboko wzburzony ukarał licznymi karami najznakomitszych członków senatu, ponieważ nie przyjęli Chrystusa555. Tak w ięc ten, który uprzednio postępował w sposób umiarkowany w zględ em w szystkich, odtąd stał się okrutny w zględem se­ natorów. N iedługo po tym Tybr zalał św iątynię Izydy i tak poginęli jej ka­ płani]. On zaś umarł w sw oim łóżku. [Pozostawił po sobie następców: Klau­ diusza i Gajusa556: ten ostatni po niedługim czasie zakończył życie i pozo­ stał Klaudiusz], N E R O N . P IŁ A T I A P O S T O Ł O W I E . 15. W tym czasie [Zaś po Kludiuszu] władzę objął cesarz Neron, a po kilku latach przybyli do miasta Rzymu uczniow ie [Pana naszego] Jezusa Chrystusa [Piotr i Paw eł]557. Przybył tam również pew ien Samarytanin im ieniem Szym on, bardzo biegły w sztuce m agicznej. Z am ieszkiw ały w nim liczne szatany, a on sam nazywał się Sy­ nem Bożym i twierdził, że cierpiał u Żydów, umarł, że go pogrzebano i, jak twierdził, trzeciego dnia zm artwychwstał558. Gdy w ięc cesarzow i Nerono­ wi doniesiono o Jezusie Chrystusie, Synu Boga żyw ego, i o tym w szyst­ kim, czego dokonał on pośród Żydów, pow iedziano mu również o Piłacie. Natychm iast w ięc skierował sw oich żołnierzy do miasta Am erii i kazał w e­ zwać do sieb ie Piłata. Gdy go przed nim postaw iono, opow ied ział on 0 w szystkich czynach Jezusa z Nazaretu i przedstawił je g o uczniów Piotra 1 Pawła. Ci zaś apostołow ie, przecząc, że Szym on je st Synem B ożym , rze­ kli do cesarza Nerona: „Dobry cesarzu559, je śli chcesz poznać, co wydarzy­ ło się w Judei, w eź list Poncjusza Piłata skierowany do Klaudiusza, i tak będziesz m ógł w szystko poznać560. l i s t p i l a t a DO KLAUDIUSZA. 16. W tedy Neron [posiał do Biblioteki Kapitolińskiej, w której znajdują się pisma, a wśród nich też list], w ziął go

i czytał. A były tam opisane te sprawy561: 5Por. Euzebiusz z Cezarei, HE 2,2-6; Tertulian, Apologetyk 5, 2; Orozjusz, Historie 556 Cesarz Kaligula, panował w latach 37-41. 557 Por. Passio 55. Apostolorum Petri et Pauli, 1, Lipsius-Bonnet 1, 223.

!5BPassio 55. Apostolorum Petri et Pauli, 2. 4, Lipsius-Bonnet I, 224. 226. ™ Passio SS. Apostolorum Petri et Pauli, 4, Lipsius-Bonnet 1, 226 560 Por. Ps. Marcellus 18, Lipsius-Bonnet 1, 135. 561 Inne wersje listu, por. EwNik 28; Ps. Marcellus 40-42; DzPtPw 19-21, Lipsius Bonnet 1, 135-139.

2 C yk| pjlala: UZDROW IENIE TYBER1USZA

711

„Poncjusz Piłat pozdrawia swego Klaudiusza. Ostatnio miały miejsce wydarzenia, których również i ja doświadczyłem. Niech Twoja wielkość wic. że Żydzi przez zazdrość ściągnęli okrutną karę na siebie i na swoich potomków. Ich ojcowie otrzymali bowiem obietnicę, że ich Bóg pośle im swego Św iętego, którego słusznie nazwano królem i obiecano, że zostanie On posiany na świat przez dziewicę562. Gdy więc ja przebywałem w Judei jako nam iestnik Żydów, pojawił się Ten, który był Bogiem i nazywa) się Synem Bożym, a szatany nazywały go także Synem Bożym. On sam przy­ w racał w zrok ślepym, oczyszczał trędowatych, leczył paralityków, wypę­ dzał z ludzi szatanów, wskrzeszał umarłych, słowem leczył tych, którzy się źle m ieli, rozkazywał wiatrom i falom, kroczył po falach morskich i czynił wiele cudów przed obliczem ludu, także lud żydowski twierdził, że jest On Synem Bożym563. Przywódcy kapłanów żydowskich zgotowywali Mu za­ sadzki, pojmali Go i mówili o Nim różne fałszywe rzeczy, i wydali mi Go m ów iąc, że On działał przeciwko naszemu prawu, a ja wierząc wydałem Go im na ukrzyżowanie wedle ich sądu. Oni zaś ukrzyżowali Go, a pogrze­ baw szy Go postawili straż żołnierzy, aby ci patrzyli, czy On nie powstanie z martwych. On jednak trzeciego dnia zmartwychwstał, gdy żołnierze strze­ gli Jego grobu. Ich zaś złość zapłonęła do tego stopnia, że dali żołnierzom pieniądze, byle tylko oni powiedzieli: «Gdy my spaliśmy, przybyli w nocy jeg o uczniowie i porwali Jego ciało»564. Tym fałszywym świadectwem upewnili ich, aby zakryli prawdę. Lecz chociaż żołnierze przyjęli pieniądze, w ża­ den sposób nie mogli zamilczeć prawdy i świadczyli, że on powstał z mar­ tw ych i o tym, jak otrzymali pieniądze od Żydów. Te rzeczy objawiam wam, aby cię ktoś nie okłamał i abyś nie myślał i nie dał przyzwolenia kłam­ stw om Żydów”. S Z Y M O N M A G . 17. Gdy ten list został przeczytany wobec cesarza, na­ tychmiast rzekł cesarz Neron: „Powiedz mi Piotrze, czy On tego wszystkie­ go dokonał?” Wtedy rzeki Piotr: „Dobry cesarzu, tego wszystkiego, o czym słyszałeś, dokonał Jezus Chrystus, Pan nasz, Syn Boży. Ów zaś Szymon Mag jest tak pełen kłamstwa i tak opasany diabelskimi sztuczkami, że na­ wet twierdzi, że jest bogiem, podczas gdy jest on tylko skalanym człowie­ kiem, a ośmiela się twierdzić, że jest bogiem, przez którego my wszyscy

562 Por. Iz 7 , 14.

z Cezarei, HE 2, 1 Piłat napisał list do Tyberiusza zaznaczając, ze o różnych cudach Jezusa. Mt 2 8 , 11-15. Ten motyw często powraca w apokryfach.

563 W g E u z e b iu s z a lu d z ie o p o w ia d a ją 564 Por.

KO/O/ VI

A P O K R Y tY O M Ę C E I ZM ARTW YCHW STAN IU

staliśmy się zwycięzcami oraz człowiekiem, którego przyjął ów boski nie­ uchwytny majestat, który przez człowieka raczył pomagać ludziom . W tym bowiem Szymonie widać dwie substancje: jednak nie boga i człow ieka, ale diabła i człowieka. On bowiem jest zwodzicielem, który przez człowieka szkodzi ludziom'“ . Gdy cesarz Neron to usłyszał, zaczął przesłuchiw ać Pi­ łata, czy prawdziwe, jest to, co on usłyszał od Piotra. Odrzekł m u Piłat i powiedział: „Prawdziwe jest wszystko, co dzięki Piotrow i zabrzm iało w waszych uszach". Ś M IE R Ć PIŁA T A . 18. Po tym Piłat, z powodu obrzezania które otrzymał na swoim ciele od Żydów, znowu został zesłany przez cesarz Nerona do miasta Amerii, gdzie [z powodu udręki przeszył się mieczem5“ ] oddał du­ cha. 19. To zaś zostało napisane, jak Piłat został potępiony przez Augusta Tyberiusza, który uwierzył w Pana naszego, Jezusa Chrystusa i został ochrzczony, i zbawiony, i został zabrany w pokoju z tego świata, Ś M IE R Ć N E R O N A . 20. Neron zaś, bezbożny zabójca męczenników567, poganin, umarł uderzony przez diabła, [i gdy sam błądził w lesie, przebił się ostrą gałęzią, umarł i wilki go pożarły]568, podobnie jak Szymon, który pierwej od niego został porwany przez diabła. ZAKOŃCZENIE. Pan jednak przyniósł zbawienie tym, którzy w Niego wierzą. My zaś wierzymy, że jest on synem Bożym , który z Ojcem, i Du­ chem Świętym żyje i króluje na wszystkie wieki wieków. Amen.

i. M ę c z e ń s tw o P iła ta (M ęc zP ) (przekład, wstęp i opracowanie Rafał Zarzeczny SJ) Wśród utworów zaliczanych do Cyklu Piłata (ClAp 64-78), a omawiających postępowanie Piłata po Zmartwychwstaniu, znajdowały się m. in. Anaphora Pilati (ClAp 65; BHG 779x), będąca raportem Piłata dla cesarza Tyberiusza, opowiada­ jącym o Męce Chrystusa, oraz Paradosis Pilati (ClAp 6 6 ; BHG 779y), opisujące męczeństwo Piłata. Te dwa teksty były tłumaczone na różne języki orientalne. Naj­ starsza znana ich wersja została zredagowana w języku arabskim i była przekazy­ wana jako dwie homilie Cyriaka (etiop. Hrtyaqos), biskupa Bahnasa (Oksyrhyn-

565 O z m a g a n ia c h Piotra i Szymona Maga opowiadają różne wersje DzPt, np. Vercellensis 4nn. 564 Por. Euzebiusz z Cezarei, HE 2, 7; Orozjusz 7, 5. Jn Passio SS. Apostolonim Petri et Pauli 64, Lipsius-Bonnet 173. ' Passio SS. Apostolorum Petri et Pauli 65, Lipsius-Bonnet 175.

A ctus

, f-vkl P íla la : ,M Ę C Z E Ń S T W O PIŁ AT A

713

chos): czas jeg o biskupiej posługi pozostaje kwestią sporną, jednak nie wykracza poza XIV w?w. W ersję etiopską dwóch homilii Cyriaka WTaz z obfitym komenta­ rzem po raz pierwszy opublikował M. A. van den Oudenrijn w roku 1959, błędnie nazywając je jednak ewangelią Gamaliela (ClAp 74). Pierwsza z homilii, zwana też Lam entacją Maryi, ściśle wiąże się z Dziejami Piłata. Natomiast druga, którą stanowi prezentowane poniżej Martyrium Pilati, jest w dużej mierze zależna od tekstu Paradosis.

Męczeństwo Piłata, apokryf o wyjątkowo chaotycznej i wielowarstwowej treści. przedstaw ia prokuratora Poncjusza Piłata w jak najkorzystniejszym świetle, czyniąc zeń w ręcz świętego męczennika. Autor utworu podąża zatem za tradycją zbudow aną na ewangelii św. Jana, przychylnej Piłatowi, która całkowitą winą za śmierć Jezusa obarcza Żydów. W MęczPił Piłat pada ofiarą przewrotności starszy­ zny żydowskiej podobnie jak Chrystus i ponosi śmierć na wzór Męki Pańskiej. To, co u synoptyków stanowi winę Piłata, w ewangelii Jana i w MęczPił staje się czę­ ścią Bożego planu: postępowanie Piłata jest/e/ót cu lp a - musiało się tak stać, „aby się w ypełniło Pismo” (por. J 13, 18; 15, 25; 19, 28). W utworze tym obok Piłata pojaw iają się postaci znane z ewangelii: Gamaliel, Nikodem, Józef z Arymatei. He­ rod, Barabasz. Czas pow stania apokryfu nie jest określony. Najstarszy rękopis etiopski ( Pat. ethiop. 264) pochodzi z 1362-3 roku. Najprawdopodobniej tekst został przełożony z arabskiego za panowania Abba Salama (1348-1388)5'’0. Należy jednak pamiętać, że utwory, z którym i nasz apokryf łączy się bezpośrednio, a więc Anaphora i Para­

dosis Pilati, powstały około V w. Nic więc nie stoi na przeszkodzie, aby i pierw o­ wzór M ęczPił uznać za starożytny. R. Coquin sugeruje, że homiletyka Cyriaka mogła być tłum aczona na arabski z koptyjskiego571. N iniejsze tłumaczenie bazuje na wydaniu krytycznym Roberta Beylot w Pa­ trologia Orientalis. Śródtytuły pochodzą od tłumacza.

PROLOG. 1 . W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, jednego Boga. Ho­ milia, którą w ygłosił nasz święty i błogosławiony ojciec, abbá Cyriak z B'hnasd, o m ęczeństw ie namiestnika Piłata w mieście Rzymie, jego żony i ich dzieci, i o wszystkim , co ich spotkało ze strony złych Żydów, i o tym, co

îw Por. G. Graf, Geschichte der Christlichen Arabischen Literatur, Bd. 1 (Studi c Testi, 118), Roma 1944, 475n.; Coptic Encyclopedia t. 3, 669n. 5,0 Por. R. Beylot, PO 45, 620. 571 Por. M. Albert (inn.). Christianisme orientaux. Introduction à l étude des langues et des littératures, Paris 1993, rozdz. 1: R. G. Coquin, Langue et littérature arabes chrétien­ nes, 54n.

714

R O / I ) / VI. A P O K R Y F Y

O M ĘCE I ZM ARTW YCHW STANIU

przyszło na błogosław ionych i czystych u czn ió w Jezusa Chrystusa - Józe­ fa5'-’ i Nikodem a573. 2. A bba Cyriak znalazł księgą napisaną przez G am aliela 574 i Abajosa, dotyczącą cudów i znaków, które dokonały się w zw iązk u z grobem N asze­ go Pana i Zbawiciela Jezusa Chrystusa po Jego Z m artw ychw staniu w po­ koju Bożym. amen. P IŁ A T 1 P R O K U L A U G R O B U Z B A W I C I E L A . 3. Ż y ł raz czło w iek - po Zmar­ twychwstaniu naszego Pana, N aszego B oga i n a sze g o Z b aw iciela Jezusa Chrystusa spośród umarłych i Jego w stąpieniu na n ie b io sa w niew ysłow ionej chwale, aż zasiadł na niebie w ysok o, po p raw icy O jca, a potem objawił cuda. które się dokonały począw szy od Jego św ię te g o grobu - ż y ł zatem człowiek imieniem Piłat, namiestnik Jerozolim y, j e g o za ś żon a [miała na imię] Prokula575. Z samego rana przyszli oni do Jeg o św ię te g o grobu i mo­ dlili się. A kiedy ujrzeli cuda i znaki, jak ie w o b ec n ich s ię dokonały, trwali [w wierze] rozdając w iele jałm użny biednym i ub ogim . Ż Y D Z I P O D B U R Z A J Ą B A R A B A S Z A P R Z E C I W K O PIŁATOWI. Jego żona Pro­ kula spełniała największe dobre uczynki w o b e c w szy stk ich , którzy byli w potrzebie, ze względu na cuda, jakie w id ziała. A p o d cz a s gd y była u sie­ bie i przygotowywała w onności, i gdy udała się , aby o z d o b ić Jego grobo­ wiec i aby się pomodlić, oto ujrzeli ją niew ierni Ż yd zi i c h cieli zabić na­ miestnika Piłata i jego żonę Prokulę. P osłali po B arabasza, złod zieja, któ­ rego uwolnili, a zamiast niego ukrzyżow ali Pana n a sz e g o Jezusa Chrystu­ sa. A kiedy Barabasz stanął przed nimi, p ow ied zieli do n iego: „W iesz o tym, że uwolniliśmy cię z więzienia wbrew w oli n am iestnika [P iłata], a zamiast ciebie ukrzyżowaliśmy Jezusa576. Teraz w ię c ch cem y , ab yś pom ógł nam przy grobie Jezusa. Albow iem p ow iedziano nam , ż e P iłat, j e g o żona i jego

Id zie 1) J ó z e fa z A ry m a te i,

por. Mt 27, 57-61, par. por. J 3, 1-21; 7, 50-52; 19, 39-42. Nikodem jest boha­ terem a p o k ry fic z n y c h Dziejów Piłata, zwanych też E w a n g e l i ą N i k o d e m a (por. powyżej s. 633n), o raz w y s tę p u je w w ie lu in n y c h apokryficznych tekstach o Zmartwychwstaniu Chry­ stusa. z w y k le w I o w a rz y s tw ie J ó z e f a z A r y m a te i. Por. wstęp. 577 A u to re m k s ię g i m ia łb y b y ć r a b b i Gamaliel, ten sam, który bronił uczniów Chrystu­ sa p rze d S a n h e d ry n e m (D z 5. 3 4 - 4 0 ), nauczyciel św. Pawła (Dz 22, 3). Por. wstęp. 5,7 Ż o n a P iła ta w s p o m in a n a j e s t w M t 27, 1 9 , gdy przysyła m ężowi wiadomość: „nie m iej n ic d o c z y n ie n ia z ty m S p r a w ie d liw y m , bo dzisiaj we śnie w iele nacierpiałam się z Je­ go p o w o d u " , n ie p o d a je s ię j e d n a k j e j im ie n ia . Spotykamy j ą także w innych apokryfach, i7) Z n a n y z E w a n g e lii św . J a n a ;

por. E w N ik 2, 1 p rz y p is ; W y d P 10. J7S Por. M i 2 7 , 2 6 , p ar.

2 . C ykl P iłata: M Ę C /E Ń S T W O PIŁATA

715

dzieci poszli, aby się tam modlić. Prosimy cię zatem, abyś pokazał swoją moc wobec niego, aby zabić jego, jego żonę i jego dzieci, abyśmy zagarnęli majątek tego odstępcy”. BARABASZ SZWAGREM JUDASZA. 4. Kiedy Barabasz usłyszał ich sło­ wa, by ł z nimi zgodny, zwłaszcza, że usłyszał, iż mają zagarnąć jego mają­ tek. Albowiem był on ubogi, szczególnie na skutek pobytu w więzieniu, jednak miłował złoto i pieniądze. Był on bratem żony 577 Judasza. Ponieważ byli oni z usposobienia ludźmi miłującymi złoto, żona Judasza przez wiele dni naprzykrzała się swemu mężowi, mówiąc: „Pomów ze swoim Nauczy­ cielem, aby wybawił mojego brata z więzienia”. I przez wiele dni Judasz mówił o nim Zbawicielowi. Lecz Zbawiciel nie chciał [o tym] rozmawiać, ponieważ wiedział, co miało się wydarzyć, zanim się to stało. Wówczas ona zrozumiała, że nie chciał go uwolnić, ponieważ [Barabasz] był złodzie­ jem. I myśl jej zwróciła się przeciwko Zbawicielowi, i udała się do żon starszyzny miasta i kapłanów, aby Go oskarżyć, ażeby Go ukrzyżowali. Następnie zebrało się zgromadzenie niegodziwych odstępców, którzy po­ stanowili śmierć i zło przeciwko namiestnikowi Piłatowi, przeciwko jego żonie i przeciwko jego domownikom. GAMALIEL OSTRZEGA JÓZEFA 1NIKODEMA. 5. Ja zaś, Gamaliel, kiedy odkryłem ich postanowienie, nie pozostałem opieszały, lecz udałem się do Józefa i Nikodema, którzy owinęli ciało Pana naszego Jezusa578, i opowie­ działem im, co postanowili Żydzi, i jak obmyślili zło. A kiedy oni to usły­ szeli, pobiegli do domu namiestnika i opowiedzieli mu, co chcieli uczynić Żydzi, i co zamyślali wobec niego. Piłat zaś przywołał swych żołnierzy i opowiedział im, co oni postanowili uczynić tej nocy. PIŁAT ARESZTUJE BARABASZA. A Prokula, żona Piłata, która miłowa­ ła Boga, wyruszyła o św icie wraz ze swoimi służącymi i swoimi sługami, i pokłonili się przed grobem Zbawiciela, gdzie było złożone Jego święte ciało. I przynieśli ze sobą wiele wonności, aby uczcić Jego grób i Jego krzyż, i złożyli drogocenne szaty i płótna na Jego świętym krzyżu. Przy­ gotowali i zapalili wiele lamp przed Jego grobem z miłości do Niego. A kiedy tak stali przed Jego grobem wraz ze wszystkimi swymi sługami i ona też tam była, oto przyszli razem słudzy starszyzny i arcykapłanów, i ich straże. A Barabasz im towarzyszył. I zgromadzili się przed grobem Jezusa i przed żoną Piłata, podczas gdy ona się tam modliła. A kiedy słu­ 577 Żona Judasza występuje także w EwNik (wersja gr. B) 1,3. 578 Por. Mt 27, 57nn., par.

-?1 6

R O ZD Z. VI. A PO K R Y FY O M ĘC E 1 ZMARTW YCHW STANIU i

dzy Piłata ujrzeli, że przyszli Żydzi, podnieśli sw e ręce na nich z m iecza­ mi i uderzyli ich, i pozabijali przy p om ocy m iecza. I p och w ycili niego­ d z iw e g o Barabasza, spętali go i p ow iedli, aż przyprow adzili go do domu nam iestnika. UKRZYŻOWANIE BARABASZA. 6 . A kiedy Piłat go zob aczył, rzekł do niego: „Ty je steś Barabasz, niegodziw iec, którego m yśm y u w oln ili z w ię­ zienia, w ydając na śm ierć krew niew inną zam iast cieb ie. Zaprawdę, jeśli krew niew inna została w ylana niespraw iedliw ie, nie sp oczn ę, aż zemsta nie spadnie na tych w szystkich, którzy w yrządzili M u zło. A co do ciebie, p on iew aż działałeś otwarcie w tym m ieście, tak że p ostąp iliście z nim n iegod ziw ie i że twój lud cię opuścił, odtąd krew Jezusa nie będzie ci zostaw iona, poniew aż została wylana w tw oje m iejsce n ieg o d ziw ie, zło­ dzieju i zły [człow iek u]”. Potem nam iestnik rozkazał p o ch w y cić Baraba­ sza i zaprowadzić go na m iejsce, gdzie ukrzyżow ano Jezusa, aby go tam ukrzyżow ać głow ą w dół, i aby został przebity w łó c z n ią je sz c z e za życia, i żeby mu połam ać golen ie, aby umarł prędko579. A oni u czy n ili, jak im nam iestnik polecił. A gdy nastał dzień je g o śm ierci, b ył to czw arty dzień po powstaniu Jezusa spośród umarłych. ŻYDZI PROSZĄ HERODA O LIST DO TYBERIUSZA W SPRAWIE PIŁATA.

7. A po tym jak to się stało, lud żydow ski zebrał się na u b oczu , i postano­ w ili zn iszczyć Piłata, mówiąc: „Ludzie, m y k tórzyśm y m ogli zem ścić się na Jezusie, czyż nie będziem y m ogli zem ścić się na tym namiestniku? Pow stańcie teraz, abyśm y uzyskali pism o od H eroda, aby p ójść przed ce­ sarza 580 Tyberiusza i ofiarować mu trzy talenty złota, aby z n isz c z y ł tego obcego Piłata. Ofiarujmy także podarki od ludu tego m iasta, od m ężczyzn i kobiet”. A gdy następnie udali się do G alilei do H eroda, rozdarli swe szaty i posypali głow ę popiołem . 1 w ykrzykiw ali, aż poruszon e zostało cale m iasto, i aż Herod był przestraszony z p ow od u ich w rzasku, kiedy zaczęli wołać: „M y nie m ieliśm y innego króla, jak tylk o Piłata Egipcjani­ na581, jednakże on sp rzeciw ił się cesarzow i w całej r o z c ią g ło śc i, a Józef i Nikodem uchylili nasze Prawo i reguły naszych ojców . A oto ty sam, panie nasz, jesteś dziś u nich za nic. Zabili Barabasza, którego ty uw olni­ łeś, panie nasz, ze w zględu na potęgę je g o siły, a śm ierć je g o była dla

Por. J 19,31-37. ” Etiop. n'güi oznacza „króla", „władcę”, ponieważ jednak tutaj idzie o rzymskiego imperatora, dlatego wyrażenie to tłumaczyć będziemy konsekwentnie przez „cesarz”. Por. J 19, 12. 15.

.jy y ^ h

ia: M Ę C Z E Ń S T W O PIŁATA_____________________

c e sa rz a .

1 o to

m a. T e ra z

7 p

d z i ś P iłat zabił go za radą Józefa z Arymatei oraz Nikode­ w ięc Herodzie, nasz panie, jeśli jest to możliwe, rozsądź mię-

j z v n a m i i P iłatem , i napisz w naszej sprawie pismo do cesarza, abyśmy p rz e d s ta w ili mu

wszystko, co uczynił Piłat w związku z grobem Jezusa

N a z a r e j c z y k a ” . I b y ł [Herod] w wielkim zagniewaniu przeciwko Piłato­

wszystkie te oskarżenia przeciwko niemu łącznie z fałszywym cesarzowi Tyberiuszowi. I wysłał to razem z raportem star­ s z y z n y ż y d o w s k ie j, aby w ten sposób wyrządzić szkodą Piłatowi. T Y B E R IU S Z o d b i e r a LISTY OD HERODA I PIŁATA. 8 . 1 dotarł raport He­ roda ja k o p ierw szy , zanim jeszcze nadeszło pismo Piłata, do bram cesarza T y b e r i u s z a . I w y o lb rzy m ili oni fałszywe świadectwo poprzez złe słowa prze­ ciw k o P iłato w i, Jó z efo w i i Nikodemowi, aby ich zabić. Wówczas dotarł także list P iłata do bram cesarza, a zawierał on wszystko to, co uczynił nasz Pan Je zu s, w cz a sie swej śmierci i w czasie swego zmartwychwstania, i o sp o so b ie, w ja k i ziemia została wstrząśnięta, słońce się zaćmiło, upadły p o g ań sk ie b o żk i i zostały zniszczone w dniu, w którym On był ukrzyżowa­ ny582. K ied y c esa rz Tyberiusz przeczytał wszystko, co uczynił Chrystus i jak Ż ydzi postąp ili z Nim przed Jego ukrzyżowaniem, płakał z głębi swego serca. A kiedy d o sz e d ł do tego, gdzie [list] wymienia Żydów i gdy znalazł w li­ ście P iłata [to, co było napisane] na temat tego wszystkiego, co Żydzi uczy­ nili Je zu so w i i w jaki sposób oskarżali fałszywie Piłata przez złe słowa, cesarz w ezw a ł ich mówiąc: „O niegodziwi starcy! Oto list Piłata jest świa­ d ectw em p rz e c iw k o wam, którzyście ukrzyżowali Jezusa. A ja cesarz roz­ k azu ję, ż eb y nikt spośród was nie przeżył jednej godziny z powodu tego, co u cz y n iliśc ie Jezusowi przez fałszywe świadectwo”.

w i, i spisał

ś w ia d e c tw e m

T Y B E R IU S Z Z A B IJ A

DELEGACJĘ ŻYDOWSKĄ I WYSYŁA PETRONIUSZA DO

9 . 1 rozkazał cesarz uciąć im głowy, a ich ciała powiesić poza murami. I posłał cesarz urzędnika583 Petroniusza, do Jerozolimy do Piłata, aby g o przyprowadził do niego, ażeby ten (tzn. Piłat) sporządził opis cu­ dów, które dokonały się począwszy od grobu Jezusa. A kiedy Petroniusz p rzy b y ł do Jerozolimy, starszyzna żydowska zgromadziła się u Heroda, aby oskarżać Piłata, Józefa i Nikodema wobec Petroniusza, urzędnika cesarza Tyberiusza, aby zatwardzić jego serce i aby on ściął im głowę w JerozoliJ E R O Z O L IM Y .

Raport Piłata do Tyberiusza o cudach Jezusa jest temalem utworu zwanego Anapltora Pilati (por. ss. VI, 33n.), oraz apokryficznej korespondencji Tyberiusza. W ¿siąpie­ niu do otcltlani (wersja tac. A) Piłat pisze raport do cesarza Klaudiusza. 5,1 Etiop. masf'n to prawdziwy „worek pojęć". W tym wypadku idzie o osobę piastują­ cą wysoką godność lub sprawującą odpowiedzialną funkcję.

I g

________________________R02DZ. VI. APOKRYFY O MĘCE 1 ZMARTWYCHWSTANIU

m ie. L e c z u rzęd n ik n ic b y ł w z g o d z ie z n im i w tej sp ra w ie , p o n ie w a ż n ie c h c ia ł n ic z e g o słu c h a ć z e w z g lę d u na p o s łu s z e ń s tw o c e s a r z o w i. W ó w c z a s H erod p o je c h a ł d o J e ro z o lim y , ab y z a b ić Piłata. PIŁAT 1 PR O K LLA PRAGN Ą PO ZO STA Ć RA ZEM . 10. P iłat ud ał s ię d o sw ej

ż o n y i rzekł: „W stań i ukryj s ię g d z ie ś z e w z g lę d u na H eroda. A lb o w ie m o to lud zebrał się u u rzęd n ik a , a ż e b y m oja g ło w a z o sta ła śc ię ta , p o n ie w a ż ja w ie r z ę , ż e n a sz Pan p o w sta ł z m a rtw y ch . T eraz w ię c w sta ń , sio str o m oja, ukry j się i u c h o d ź z te g o m ia sta , ty i d z ie c i tw o je . A j e ś li u s ły s z y s z , ż e m oja g ło w a zo sta ła śc ięta , staraj s ię zabrać m o je c ia ło i p o c h o w a ć m n ie w p o b li­ ż u g r o b u J e z u s a , a b y d o t k n ę ło m n ie J e g o m i ł o s i e r d z i e ” . A k ie d y P rokula to u s ły s z a ła , rozd arła sw o je sz a ty i w y r y w a ła w ło s y z g ło w y . I rze­ k ła d o n ie g o : „ C o m ó w is z , b racie m ój? C z y ż n ie w y s ta r c z y ło m i sm u tk u , ja k i m n ie ogarn ął. k ie d y u k rz y ż o w a n o Jezu sa? P o d ob n a b o le ś ć , ja k w s k a ­ z u ją zn ak i, zn ów p r z y jd z ie na m n ie. Praw^da to , b ra cie m ój P iła c ie ? Z a­ p raw d ę. rozd arłeś m i d zisiaj se r ce z p o w o d u twrojej śm ie r c i” . I p o w ie d z ia ł d o niej: ..N ie sm u ć się . Jeśli B ó g n ie b y ł z a sm u c o n y p r z ez śm ie r ć s w e g o S y n a i z a ch o w a ł G o . k im ż e ja je ste m , sio stro m o ja , a b y m sm u c ił s ię z p o ­ w o d u m e g o c iała? J eśli um rę dla N ie g o , dla m n ie to b ę d z ie ż y c i e ” . O na rzek ła d o n ie g o : „ C z y w y d a je ci się , ż e k o c h a sz B o g a bardziej n iż ja ? N ie są d ź te g o ! S k o ro m y sam i je ste ś m y je d n y m c ia łe m , ja k p o w ie d z ia ł B ó g 584, ja tak że n ie c h c ę . a b y je d n o o d d a liło się od d r u g ie g o , ani ty, ani d z ie c i n a sze . D o b rz e je s t. b y ś m y śm ierć p rzeży li razem , j e ś li ż y c ie ra zem p r z e ż y ­ liśm y. Tak za tem c h c ę , a b y śm y nie b yli o d łą c ze n i o d sie b ie w ż a d n y m m ie j­ sc u . dok ąd ty p ó jd z ie s z ” . ARESZTOW ANIE PIŁATA. 11. K ie d y P iłat to u s ły s z a ł, w ie lc e s ię ro zra d o ­

w a ł. Po tym ja k s k o ń c z y ł [w y m ien ia ć] te sło w a z e sw o ją ż o n ą , o to p r z y sz li strażn icy ż y d o w s c y , a reszto w a li g o i p o p ro w a d zili przed trybun ał, przed H eroda i urzęd nika c e sa r sk ie g o . I rzekł m u urzęd nik cesarsk i: „ C z y to ty P iła c ie p o w ie d z ia łe ś, ż e n ie m a króla o p ró cz m n ie? D la c z e g o z a te m z a b iłe ś Jezu sa b ez p o z w o le n ia cesa rza ? ” N o to za ś P iłat n ie odp arł s ło w e m i n ie sp rz e cz a ł się z n im , le c z rzek ł d o niego: „P anie m ój, g d y b y c i Ż y d z i n ie b y li w strachu, k ie d y u k rz y ż o w a li S yn a B o ż e g o , p ojęlib y, ż e ja n ie lęk am się u m rzeć dla N ie g o . Ja z a ś w ie m , ż e śm ierć, którą m am u m rzeć z a N ie g o , sta n ie się dla m n ie ż y c ie m w ie c z n y m 585. Ty za ś n ie zatrzym uj m n ie p rzed o d d an iem M u c h w a ły ” . A k ie d y P iłat m u to p o w ie d z ia ł, Ż y d z i z w r ó c ili s ię

5M Por. Mt 19, 5, Mk 10, 8 ; 1 Kor 6 , 16.

2

C ykl P iłata: M Ę C Z E Ń S T W O P IŁATA

d o u r z ę d n i k a cesa rsk ieg o m ów iąc: „O to zb lu źn ił p rzeciw k o tob ie w ję z y k u e g i p s k im ” 586. W tedy rozdarli sw e szaty, p rzyw iązali p łótn o w o k ó ł b io d er i b ic z a m i ch łostali je g o skórę. A H erod b ył su row y w o b ec n ie g o . Ż y d z i za ś k r z y c z e li n a n ie g o , m ów iąc: „O P iłacie, c z y są d ziłeś, ż e p o z o sta n ie sz na­ m i e s t n i k i e m i ż e krew B arabasza którego z a b iłe ś, nie p ow róci d o c ie b ie , i ż e p o z o sta n ie sz nam iestn ik iem tego m iasta na z a w sz e ? ” PROKULA POCIESZA PIŁATA. 12. A k ied y c h ło sta li b ic z a m i b ło g o s ła ­ w io n e g o P iłata, j e g o krew sp ły n ęła w o b e c n ich . D la te g o te ż j e g o ż o n a p o d e s z ł a d o n ie g o , m ó w ią c mu: „B ąd ź m ę żn y m , b ra cie m ój P iła c ie , m ę ­ c z e n n i k u , a lb o w ie m tą sa m ą śm ie rc ią , która p rzy jd zie na c ie b ie , i ja ta k ż e u m r ę ” . W ted y o n i p o c h w y c ili ją , targali j ą za w ło s y i b ili j ą w o b e c n ie g o , a b y j ą u k a r a ć . P rokula z a ś rozrad ow ała s ię i b yła s z c z ę ś liw a , i rzek ła: „O b r a c i e m ój, P iła c ie , to j e s t p o c z ą tek naszej c h w a ły , k tórą m y sk ła d a m y w o b e c C h rystu sa dla j e g o św ię te g o im ie n ia ” . R zek li z a ś d o n ie g o Ż y d z i: „ P o j m i j P iła c ie , ż e w s z y s tk o to p r z y sz ło na c ie b ie z p o w o d u J e z u s a N a ­ z a r e j c z y k a ” . I r ze k ł im b ło g o s ła w io n y Piłat: „S k ąd że w s z y s tk o to p r z y ­ s z ło n a m n ie ? Jak że m iłe je s t dla m n ie b y ć d z iś u k r z y ż o w a n y m , ja , ż o n a m o ja i d z ie c i m o je , dla Jezu sa. O b ym m iał z N im u d z ia ł587! W ie r z ę b o ­ w i e m , ż e O n ż y je i ż e m a ż y c ie w ie c z n e . O n sam zab iera d u s z e ż y j ą c y c h i d a j e ż y c ie ty m , k tó r z y w N ie g o w ie r z ą ” . ŻYDZI Ż Ą D A JĄ ŚM IERCI PIŁATA. 13. I p o w ie d z ie li d o n ie g o : „ N ie c h

tw oje ż y c ie i ż y c ie J e g o b ę d ą je d n o . N ie ch a j tw ój u d z ia ł i j e g o u d z ia ł b ęd ą je d n o ” . R z e k ł im Piłat: „ A m e n , n ie ch m oje ż y c ie b ę d z ie z N im na z a w sz e . N ie c h J e g o sąd i J e g o kara sp ad n ą na w a s i na d z ie c i w a s z e ” . I z a p ło n ę li Ż y d z i g n ie w e m , i p ow stali p rzeciw k o n iem u. A n ie k tó r z y z n ic h p o lic z k o w a li g o , n ie k tó r zy b ic z o w a li g o , inni z a ś p r z y s ię g a li, m ó w ią c : „ N ie p o z w o lim y c ię w y p u ś c ić , a ż u m r z esz taką ś m ie r c ią , ja k tw ó j B ó g , na d r z e w ie ” . G d y z a ś u rzęd n ik cesa rsk i z o b a c z y ł, ja k w z r a s ta ł ic h g n ie w p r z e c iw n ie m u , zab rał g o z ich rąk, m ó w ią c : „ C e sa r z n ie d a ł m i ż a d n e g o rozk azu c o d o j e g o śm ie r c i, ani n ie n ak azał m i u c z y n ić m u n ic z łe g o , d o p ó k i n ie u d am s ię w ra z z n im p rzed c e sa r z a ” . A o n i d a li m u d u ż o p ie ­ n ię d z y , m ó w ią c : „ W e ź to i zabij g o ” . O n je d n a k n ie z g a d z a ł s i ę z n im i c o do j e g o śm ierci. Ż y d z i zaś p rosili g o m ó w ią c : „ N ie ch a j p o c ią g n ą ich w stro ­ nę p lacu m ie js k ie g o z w ią z a n y c h , j e g o z a w ło s y g ło w y ” . 1 b y ł w ie lk i p ła c z

585 Por. Mt 16, 26; F lp l,2 1 . 586 Autor apokryfu uważa Piłata za Egipcjanina, por. rozdz. 7. 587 Por. Rz 8 , 17.

7 2 0 ____________

R O Z D Z . VI. A P O K R Y F Y

O M Ę C E 1 Z M A R T W Y C I IW S ta m,i ,

w ow ym dniu w Jerozolimie, gdy ujrzano Piłata i jego żonę związanych i jak byli prowadzeni w stronę placu m iejskiego. PROCES PIŁATA. 14. Żydzi zaś klaskali w dłonie i krzyczeli, mówiąc: „Ukrzyżuj go dzisiaj!" A kiedy dokonali tego w szystkiego, wtrącili ich do w ięzienia, jego i jego żonę. przywiązanych jedno do drugiego. Potem postawili przeciwko nim fałszywe świadectwa i w iele oskarżali ich na piśm ie, mówiąc: „Ten jest Piłat, który powiedział: nie ma innego króla prócz mnie. Ten jest Piłat, który zniósł nasze Prawo. Ten jest Piłat, który zniszczył naszą św iątynię, w której my czytamy, co jest w Prawie i Tra­ dycji. Ten właśnie jest Piłat, który zabił m ocnego i potężnego Baraba­ sza". Następnie jak to pow iedzieli, przyprowadzili Józefa i Nikodem a i postawili ich związanych przed trybunałem jak Piłata. A Herod rozka­ zał ich ubiczować na dziedzińcu i złupić ich dobra i dobra Piłata. A oni byli biczowani z okrucieństwem, jakiego nie było za c zasów Heroda, jak sprawiedliwy Hiob w swoim czasie. PRÓBA SPALENIA GROBU CHRYSTUSA. Po tym zaś zasiedli i odbyli na­ radę z niegodziw ością na temat grobu Jezusa, aby go spalić ogniem z po­ wodu cudów i znaków, jakie się działy, i szukali Jego św iętego krzyża, na którym On był ukrzyżowany, aby go znaleźć. A lbow iem J ó z ef zabrał go potajemnie i ukrył go w grobie Jezusa. Przewrotni zaś Żydzi w zniecali ogień przed grobem Jezusa trzykrotnie, ale nie m ógł go strawić. I z pow odu sw e­ go wstydu zakryli go na powrót kamieniem, aby nikt tam nie w chodził. HEROD ŻĄDA ŚMIERCI JÓZEFA I NIKODEMA. 15. Piłat był W w ięzieniu

wraz ze swoją żoną, a z nimi Józef i Nikodem. Herod zaś prosił urzędnika cesarskiego w sprawie Józefa i Nikodema, aby posłał ich do miasta, i aby zabił ich z własnej w oli, jednak urzędnik cesarski nie zgadzał się z nim w tej sprawie. I prosiła wspólnota żydow ska Heroda, aby odebrał Piłata urzędnikowi cesarskiemu, i aby ukrzyżował go na drzew ie, tak jak jego Pana, i dali mu dużo pieniędzy. 1 otrzymał urzędnik cesarski w ie le dobra, złota i pieniędzy, i [w końcu] wydał im Piłata, aby go ukrzyżow ali. Oni zaś chcieli, aby się pospieszył z zabiciem go. CHRYSTUS o b j a w i a SIĘ PIŁATOWI. K iedy w ięc obm yślali to przeciw ko

Piłatowi i jego żonie, oto strażnik w ięzienia przybył z p ośpiechem i następ­ nie oznajmił urzędnikowi: „O panie mój, oznajm iam ci cuda [jakie się do­ konały] w związku z Piłatem, jak mi p oleciłeś, i ch cę ci to op ow ied zieć: kiedy wszedłem do w ięzienia wraz z je g o żoną, oto jak iś czło w iek ja śn ieją cy zstąpił przed nich. Jego blask zajaśniał w w ięzien iu i p o b ło g o sła w ił ich, podczas gdy oni byli związani, jego i je g o żonę, a ich żelazn e kajdany opa-

2 . C y k l P iła ta : M Ę C Z E Ń S T W O PIŁA TA

dly na p o d o b ie ń stw o w osk u , który styka się z o g n iem , a kolu m n a, do której byli p rzyw iązan i, p o c h y liła się i odd ała pok łon c z ło w ie k o w i, na którym była ja sn o ść 588. A to je st znak, jaki z o sta ł w am dany: oto z n a jd z ie c ie k o ­ lum nę p o c h y lo n ą do z ie m i” . C H R Y S T U S Z A P O W IA D A P IŁ A T O W I P O D W Ó JN E M Ę C Z E Ń S T W O .

16.

W y p y ty w a li g o i m ó w ili do n ieg o : „K im b ył ten c z ło w ie k [p e łe n ]

św ia tło ś c i, k tó r e g o w id z ia łe ś , i jak i b y ł j e g o w y g lą d ? ” A on im o d p o w ie ­ dział: „To N a z a r e jc z y k , który m a w ie lk ą ś w ia tło ś ć . I r o z m a w ia ł z n im w ie le , m ó w ią c : «O P iła c ie , oto d z iś b ę d z ie s z u k rz y ż o w a n y ja k Ja na d r z e ­ w ie k rzyża, i w ło ż ą k o ro n ę c ie r n io w ą na tw o ją g ło w ę , tak ja k na M o ją . Jednak n ie z d o ła ją z a b ić c ie b ie , zan im nie sta n ie sz p rzed c e s a r z e m , on zaś u k rz y ż u je c ię po raz w tó r y » 589. 1 z a m ie n ili je s z c z e w ie le in n y c h s łó w , których ja n ie r o z u m ia łe m ” . K ie d y on i u s ły s z e li to od str a żn ik a w i ę z i e ­ nia, z a tr w o ż y li c i, k tó rzy się z g ro m a d zili. Ż yd zi zaś m ó w ili m ię d z y so b ą : „ N a w et g d y b y śm y m ie li b y ć sp rzed an i w raz z n a szy m i d z ie ć m i, lub g d y ­ b y śm y m ie li b y ć razem z a b ici, n ie z o sta w im y g o [w sp o k o ju ], d o p ó k i n ie zo sta n ie u k rz y ż o w a n y i z a b ity ” . I rzek li do strażnika w ię z ie n ia : „ N ik o ­ m u n ie m ó w o tym , a ż z a b ije m y P iła ta ” . PIŁAT SKAZANY NA UKRZYŻOWANIE. 17. A k ied y w e s z li d o w ię z ie n ia ,

zn aleźli b ło g o sła w io n e g o P iłata w e s o łe g o i p ełn eg o ra d o ści, i w o ln e g o od sw o ich w ię z ó w . I m o d lił s ię w raz ze sw o ją żoną. Z n a le źli ta k że k o lu m n ę p o ch y lo n ą tak, ż e aż się g a ła z ie m i, n iczy m d rzew o , które w ia tr p o c h y lił. I zebrała s ię przed nim w sp óln ota ż y d o w sk a , i zap row ad zili g o do trybun a­ tu, je g o i j e g o żon ę. O b w iązali m u lin ę w o k ó ł bioder, o g o ło c ili g o z j e g o szat i p o c ią g n ę li w stronę placu m iasta, aż d oszli d o m iejsca , g d z ie k r z y ż o ­ w an o w sz y stk ic h z ło d z ie i. A B ó g sk łon i! ich, aby nie c z y n ili n ic z łe g o j e g o żon ie. O ni zaś stali przed nim i tw ardym u c z y n ili s w e se rce. A o n a rzekła: „O bracie m ój, P iła c ie w sp om n ij na T ego, który uk azał c i s ię tej n o c y , k tóry c ię w e z w a ł, i który p ou czał c ię o tym , że b ę d z ie sz c ie rp ieć dla J e g o ś w ię t e ­ go im ien ia ” . PIŁAT PO W IESZONY NA KRZYŻU CHRYSTUSA O ni z a ś, k ie d y c h c ie li

u k rzy żo w a ć g o na d r z ew ie , p r z y p o m n ie li s o b ie o k r z y żu n a s z e g o P ana

m* w EwNik 1, 5n znaki bojowe, które trzymali chorążowie pretorium kłaniały się Jezusowi, gdy wchodził na sąd przed Piłatem. :,
722 ________________________ ROZDZ. VI M V M O I > O M I;CE I ZM A R TW Y C H W STA N IU

Jezusa, otworzyli wejście do grobu, w yciągnęli Jego krzyż i ukrzyżowali na nim Piłata bez gwoździ, w łożyli mu na głow ą koronę ciern iow ą i przy­ odziali go w purpurową szatą. I chcieli przebić go w łóczn ią, aby go zabić i wołali do niego, mówiąc: „O P iłacie, uczniu Jezusa, je śli twój Pan zmartwychwstał, ty zejdż z tego krzyża, abyśm y uw ierzyli, że on powstał z grobu!” MODLITWA PIŁATA NA KRZYŻU. 18. I m odlił się Piłat, podczas gdy był

zaw ieszony na krzyżu, i mówił: „Proszą Cią. o Panie mój Jezu, który jesteś świątym wszy stkiego, abyś nic gniewał sią przeciw ko słudze swojem u Pi­ łatowi. albowiem teraz splamiłem krzyż Twój, kiedy zaw ieszon e na nim zostało ciało moje, albowiem to drzewo jest św ięte, [gdyż] jest drzewem Twojego krzy ża, a ciało moje splamiło je. Krew Twoja, mój Panie, która została na nim w y lana, jest krwią bez zmazy. Ciało zaś sługi Tw ego Piłata jest pyłem i prochem5*, a oto zostało pow ieszone na drzew ie Tw ego św ię­ tego krzyża. Bynajmniej nie wyrzucam Ci, o Panie m ój, że zostałem po­ wieszony z pow odu Tw ojego św iętego imienia, lecz sm ucę się, że splami­ łem Twój krzyż. Bynajmniej nie narzekam z pow odu m ego odejścia, ale smucę się z pow odu Twojej Męki na św iętym krzyżu. Bynajm niej nie smu­ cę się, o Panie mój, z powodu mojego ukrzyżowania, lecz z pow odu Two­ jego uniżenia, ponieważ Stwórcą nieba i ziemi jesteś Ty, który zostałeś ukrzy­ żowany na drzewie. Teraz zaś, o Panie mój Jezu Chryste, proszę Cię, mając na uwadze chwałę Twego krzyża, abyś obdarzył du szę T w ego sługi Piłata odpocznieniem, takjak i żonęjego, i ow oc jej łona, w dniu, w którym przyjdą tu do Ciebie”. PROKULA UMACNIA PIŁATA. 19. A gdy Piłat to m ów ił, zbliżyła się do

niego Prokula. jego żona miłująca Boga, upadła mu do nóg, podczas gdy on był wieszany na drzewie krzyża, i rzekła: „O bracie mój P iłacie, dlaczego płaczesz, będąc krzyżowanym na drzewie krzyża Pana naszego Jezusa Chry­ stusa? Oto uprzedziłeś mnie i idziesz, aby zasiąść na tronie chwały. I zapa­ lisz lampy na zaślubinach Chrystusa591.1 zasiądziesz na u c z cie [trwającej] tysiąc lat, i jako pierwszy przywdziejesz koronę królestw a. B łogosław iony jesteś, o bracie mój Piłacie, albowiem zostałeś w y w y ższo n y na drzewie krzyża. 1 z tego powodu jako pierwszy zostaniesz w y n ie sio n y do królestwa niebios”.

m Por. Rdz 2, 7; 3,19.

; Cykl pil.ua: M Ę C ZE Ń STW O PIŁATA

OBJAWIENIE SIĘ KORON CHWAŁY. To Prokula pow iedziała w zw iązku z drzewem krzyża pośród zgromadzenia. Oni zaś zniew ażali [ich] i bluźnili przeciw niej i przeciwko Piłatowi. A podczas gdy oni bluźnili, oto d w ie korony zstąpiły z nieba, jednakowe w chwale. 1 doszedł dźw ięk m ów iący: „O Piłacie i Prokulo, zobaczcie te korony przyozdobione chwałą, które zo ­ stały dane dlatego, że wam złorzeczono z powodu im ienia w aszego Pana i ponieważ uw ierzyliście w N iego. I powtórnie zostaną wam pow ierzone te korony”. I zostały w zięte do niebios, gdzie były złożon e592. UWOLNIENIE PIŁATA. 20. Kiedy ujrzeli je ci, którzy byli tam, p od biegli do Piłata i zdjęli go z krzyża, gdy [jeszcze] był żyw y, i ubrali go w drogo­ cenną szatę i posadzili go na tronie, a również Prokulę, je g o żon ę, m ów iąc: „Albo cesarz rozkazał to, cośm y usłyszeli przez głos Heroda, że nie zosta­ liśmy stworzeni, albo też cesarz nie poznał w szystkiego, co stało się w tym m ieście. A lbow iem on zabił człow ieka spraw iedliwego sam o w o ln ie razem z Żydami. I jeśli nie okaże się m iłosierdzie Boga, to m iasto zostanie z n isz ­ czone przez to, co Herod uczynił w Jerozolimie, albow iem zabił praw dzi­ w ego namiestnika. Jeśli to prawda, śmierć należy się H erodow i, a nie P iła­ towi. Albo w ięc cesarz pozna postępowanie tego Heroda, i postęp ow an ie jego syna, albo nie jest on prawdziwym władcą sw ego królestw a” . K iedy Petroniusz to usłyszał, gdy lud to m ów ił, w ziął Piłata do sieb ie, aż napisał i wysłał swój list do cesarza Tyberiusza. ŚMIERĆ JEDYNEGO SYNA CESARZA. 21. Cesarz m iał je d n e g o syn a. nie miał innego poza nim , i m iłow ał go dużo bardziej n iż c a łe sw o je kró­ lestwo. Udał się [syn cesarski] do łaźni wraz z eunucham i, aby s ię w y k ą ­ pać, a oto szatan udusił [go] i umarł. 1 pochow ano go w g rob ie, i p o z o sta ­

li [tam] przez trzy m iesiące, sm ucąc się z je g o pow odu. A g d y po u p ły w ie długiego czasu cesarz sied ział na sw oim tronie, p rzybyła je g o żon a, aby płakać z pow odu ich syna. I skłoniła się jem u , m ów iąc: „O m ój pan ie, cesarzu, oto spotkała nas w ielk a przykrość w zw iązk u z n aszym sy n em , który umarł” . I rzekł do niej: „C óż takiego?” A ona rzekła do n iego: „P rzy­ pom niałam sob ie w tej ch w ili, że p rzyszło p ism o z Jero zo lim y na tem at Jezusa, proroka, którego Ż ydzi - poniew aż oto u słyszeliśm y, że On w sk r ze ­ szał um arłych, gd y je s z c z e był żyjący. A oto urzędnik nap isał do c ie b ie

5,2 Wydawca poprawia tekst w tym miejscu na „skąd zstąpiły”, co nie wydaje mi się konieczne, ponieważ idea całego tekstu jest jasna: korony chwały przeznaczone dla spra­ wiedliwych i męczenników przechowywane są w niebiosach, por. Ap 4, 4; W nblz 7, 22; 8 . 26; 9, 10-25; ApPt 1.6 ; ListAp 38(49).

Apokryfy l. 1. cz. 2 - 12

724

K O /I V . VI. A P O K R Y F Y O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S T A N IU

w zw iązk u z cudam i i znakam i, ja k ie On c z y n ił za s w e g o ż y c ia , o sp o so ­ bie, w jaki w skrzeszał um arłych, w jaki lec zy ł ch o ry ch , p rostow ał nogi chrom ych oraz o tym jak otw ierał o c zy n iew id o m y ch . W ła śn ie w z w ią z ­ ku z je g o grobem m ów i to p ism o d ziały się r ze c z y p o d o b n e do tych, które on czyn ił. 1 gdyb y w cześn iej zostało to nam p r z ed sta w io n e , o panie mój cesarzu, p osłalib yśm y naszego syna, aby z ło ż o n o j e g o c ia ło obok grobu Chrystusa, ażeb y przyw rócił mu ż y c ie ” . TYBERIUSZ d e k l a r u j e w i a r ę w CHRYSTUSA. 22. K ied y cesarz to u sły ­

szał, przeraził się i był zdum iony z pow odu słó w sw ej żony. W ó w c z a s przy­ w ołał dow ódców floty i pow iedział do nich: „P rzygotu jcie w a s z e okręty, aby udać się do Jerozolimy". I posłał odd ziały sw o je do grobu j e g o [syna], aby go otw orzyli i przenieśli go [jego ciało] do trumny. I p r z y w ied li g o do cesarza, a niczego nie znaleźli [w niej], jak tylko rozrzu con e k o ści. A kiedy [to] zobaczył cesarz i je g o żona, opłakiw ał [sw eg o syn a]. I po tym , jak trwał w opłakiw aniu, cesarz [w ziął] atrament i zw ó j, i n ap isał w takich słow ach : „Od Tyberiusza, króla ziem i, do króla n ieb ios. K łan iam s ię T ob ie Jezu, królu królów, który nie znalem C iebie do dziś i nie m ia łem w ie d z y o T obie i nie w idziałem Ciebie nigdy. I je d n o cześn ie n ie o d d a w a łem c z c i boskiej co dzień593, gdyż nie byłem godzien w y sła w ia ć C ieb ie. P o n ie w a ż o to dotar­ ło do m nie św iadectw o o Tobie, p ochod zące od c z ło w ie k a im ie n ie m Piłat, jak p o w ita łeś spośród umarłych, i ja w ierzę w C ieb ie. I o d n a la złem św ia ­ dectw o o Tobie, jak dałeś św iatło n iew id om ym , i w ie r z ę w C ie b ie . I znala­ złem św iad ectw o spisane o Tobie, jak b ło g o sła w iłe ś nad w o d ą i z a m ie n iłeś ją w w in o594, i w ierzę w C iebie. I znalazłem św ia d e c tw o sp isa n e o T obie, jak w skrzesiłeś Łazarza z grobu po u p ływ ie czterech d n i595, o n za ś żyje w ciele do dziś. I znalazłem św iad ectw o sp isan e o T ob ie, d o ty c z ą c e cu d ó w które uczyniłeś, w łaśn ie to, co Twój grób czy n i d zisiaj: [ż e ] w sk r ze sz a umarłych, pon iew aż sp oczyw ało w nim T w oje ś w ię te c ia ło , i d la te g o ja wierzę w C iebie, że Ty jesteś Synem ż yjącego B oga; ż e Ty sa m je s te ś w n ie­ biosach, tak jak i na ziem i. A teraz, o P anie m ój, Jezu C h ry ste, przyjm ij uniżenie sługi T w ojego Tyberiusza w m iło sierd ziu s w o im , i sp ó jrz na m oje uniżenie i służbę m oją w ob ec C iebie w raz z sy n em m o im , s łu g ą T w oim Cezarem , abyś w skrzesił dla m nie m eg o syn a, a ż e b y m w ie r z y ł w C ieb ie

"'-'Wydaje się, że idzie tu o codzienną modlitwę. 591 Por. J 2, 1-11.

2 C y k l P iła t a :

MĘCZEŃSTWO PIŁATA

725

p rzez m o c T w o ją , o m ój P an ie i m ój B o ż e , A lb o w ie m o to u s ły s z a łe m o T o ­ bie, ż e Ty je s t e ś ty m , który w s k r z e s z a 596 i daje ż y c ie um arłym . A ja u w ie ­ rzę, j e ś li z e c h c e s z , ab y T w o je m iło s ie r d z ie m n ie d o tk n ę ło ” . TYBERIUSZ POSYŁA LIST I KOŚCI SWEGO SYNA DO JEROZOLIMY. 23. A k ie d y c e s a r z T y b e r iu sz n a p isa ł to, o p ie c z ę to w a ł sw ó j list i w y s ła ł d o P etro n iu sza d o J e r o z o lim y w y sła n n ik a m ó w ią c y „Z najd ź grób B o g a J e zu sa C h ry stu sa , który z o sta ł u k rz y ż o w a n y , w którym z ło ż o n e z o s ta ło J e g o c ia ło i g d z ie z m a r tw y c h w sta ł tr z e c ie g o dn ia, i p o ło ż y s z tam k o śc i m o je g o sy n a , a ja w ie r z ę , i p o s y ła m j e tam , ab y on o ż y ł i p o w sta ł z m a r tw y ch , i a b y n a ­ stę p n ie p o w r ó c ił d o m n ie ” . I dotarł ten list do J e r o z o lim y i z m a r ły sy n k ró ­ le w sk i w r a z z w ie lo m a p an n am i i m ło d z ie ń c a m i oraz gru p am i sta r có w , k tó ­ rzy ta k że p r z y b y li d o J e r o z o lim y d o P iłata i P etron iu sza, c e s a r s k ie g o u r z ęd ­ nika. I o d n a le ź li P iłata i j e g o ż o n ę w w ię z ie n iu . DRUGA WIZJA PIŁATA. I tej n o c y o b ja w ił s ię n a sz Pan J e z u s C h ry stu s P iła to w i p o w tó r n ie i rzek ł do n ieg o : „P okój to b ie , P iła c ie , m ój u m iło w a n y m ę c z e n n ik u . P okój to b ie , P o n c ju sz u P iła c ie , a lb o w ie m o to Ja j e s t e m ż y w y . W y d a łe ś na M n ie w y r o k śm ie r c i, je d n a k n ie w e d łu g tw o jej w o li, le c z a b y m Ja w y p e łn ił w o lę O jca M o je g o , który M n ie p o sła ł. I sta n ą łe m p rzed to b ą 597, abyś w y d a ł sąd p r z e c iw k o M n ie, sk oro ty z o sta łe ś p o s a d z o n y [na u r z ę ­ d z ie], N ie sm u ć s ię , o P iła c ie , a lb o w ie m oto z o sta łe ś u k r z y ż o w a n y p r z ez w z g lą d na im ię M o je, ab y m u w o ln ił c ię od z ła , które z d z ia ła łe ś p r z e c iw k o M n ie. P o cią g n ę li c ię , o P iła cie, na plac m iasta, abym z w ią z a ł c ie b ie , z e w z g l ę ­ du na to , c o u c z y n iłe ś z M o im c ia łem . W ylana z o sta ła krew tw oja, o P iłacie, aby u w o ln ić c ie b ie o d krw i M o jej, która z o sta ła w y la n a b e z żadnej w in y. U k r z y ż o w a n o c ię , o P iła c ie , ab ym z w ią z a ł c ie b ie z e w z g lę d u na s ł o ­ w o , które w y p o w ie d z ia łe ś : w e ź c ie g o i u k r z y ż u jc ie 598. O b n a ży li c ie b ie o P iła c ie , ab ym z w ią z a ł c ie b ie z p o w o d u M o ic h sz a t, które r o z d z ie lili tw o i s łu d z y 599. I u c z y n ili dla c ie b ie k o ro n ę c ie r n io w ą , o P iła c ie , ab y m u w o ln ił c ie b ie od k o ro n y c ie r n io w e j, którą w ło ż y li na m o ją g ło w ę tw o i s łu d z y 600.

s% Por. 5.7 Por. 5.8 Por. 589 Por. 600 Por.

D 639. M t 27, 1 Inn., par. J 19, 6 . M t 27, 35, par. M t 27, 29, par.

726

R 0 2 P Z . VI APOKRYFY O M Ę C E 1 ZMARTWYCHWSTANIU

P o w ied li c ie b ie , o P iłacie, na plac m iasta, abym u w o ln ił c ie b ie z e du na to, że Ja d ź w ig a łe m krzyż601, p o d c z a s g d y ty z a s ia d a łe ś na

wzglę­ swoim

tronie. 1 w s z e lk ie te o sz c z e r stw a na c ie b ie z e w z g lę d u na to, c o u c z y n iłe ś

prze­

c iw k o M n ie, g d y Ja z o sta łe m zabity.

że oni głowę na wszystkie

I p o w ie d z P rok uli, o P iłacie, która m iłu je B oga: « N ie sm u ć s ię , odkryli tw o ją g ło w ę , a lb o w ie m m oja m atka M aryja m ia ła o d k ry tą placu m iasta w J e ro z o lim ie, w dniu m ojej śm ie r c i, a c a ły ś w ia t i ofiary przed e M n ą nie są warte ty le, c o je d e n w ło s z jej g ło w y » . Pow ied z Prokuli, o P iłacie: « N ie sm u ć s ię , ż e w y p r o w a d z ili m u i ż e w id z ie li c ię w s z y s c y lu d zie m iasta, p o n ie w a ż m o ja m atk a

cię z do­ przecho­

d ziła z m iasta do m iasta, aż d oszła do krainy s o c z e w ic y 602». I p o w ie d z Prokuli, o P iłacie: « N ie sm u ć s ię , ż e sta ła ś p o d

drzewem, Albo­ gdy Ja wi­

k ied y on i k rzyżow ali Piłata i ob jaśn iałaś m u w p ię k n y c h s ło w a c h . w ie m m oja matka p o ciesza ła M nie i m ó w iła d o m n ie , p o d c z a s siałem na krzyżu, m ów iąc: pokój T obie, S yn u m ój u m iło w a n y » . Teraz w ię c nie bój się , o P iła cie, p o n ie w a ż o to m a sz c ie r p ie ć z

powodu

im ien ia m o jeg o przed T yberiu szem .

umarłego syna oto będą ciebie szu k ać, i zab iorą c ię z w ię zien ia , i p rzek a żą ci k o ś c i sy n a cesarza. Ty zaś w e ź m ie sz j e i z ło ż y sz w grobie, gd zie sp o c z y w a ło m o je c ia ło . I tak jak przy­ w r ó ciłem ż y c ie Ł azarzow i603, sy n o w i w d o w y 604 i ło tro w i p o prawicy605, tak też i jem u p rzyw rócę ż y c ie , z e w z g lęd u na w ia r ę j e g o o jc a . O Piłacie, bądź A to b ęd zie dla cie b ie znakiem , o P iłacie: o to p r z y w io z ą

cesarza do Jerozolim y, przez w zg lą d na w ia r ę j e g o o jc a . A

m ężn y i w a lc z za w iarę w m oje z m a r tw y c h w sta n ie ” .

powiedział Zba­ przywieziono syna k r ó lew sk ie g o u m arłego, i gd y ujrzał lic z n e o d d z ia ły w o js k a , które nosiły broń, w y stra szy ł się. I w y d a ł rozk azy strażom w Jerozolimie, i zdało mu się , ż e ten zm arł ju ż w drodze, i p o m y śla ł, i rzekł: „T eraz oto cesarz znisz­ c z y m iasto z p o w o d u śm ierci s w e g o syn a w d r o d z e ” . Jednak kiedy prze­ PIŁAT UWOL NIONY Z WIĘZIENIA.

24.

A p o ty m ja k to

w ic ie l P iłatow i, zniknął. A kiedy P etroniusz z o b a c z y ł, ż e

601 Por. J 19, 17. 602 Tzn. do Egiptu. 601 Por. J 11, 11-44. 604 Por. Łk 7, 11-15. 605 Por. Łk 22, 33nn. 606 Por. Mt 28, 11-15, par.

2

c y k l P iła ta : M Ę C Z E Ń S T W O P IŁ A T A

czytał p ism o j e g o o jca i o trzy m a li c u d o w n y znak pok ory, z ja k ą n a p isa ł, byli w ie lc e z d u m ie n i. A H erod i starsi, i arcyk ap łan i, k ie d y u s ły s z e li to , ulękli się bardzo, i rzekli: „Teraz ten o to z m a rtw y c h w sta n ie " . Z a sta n a w ia li się i rzekli: „ C ó ż u c z y n im y ? D ajm y ż o łn ie r z o m w ie le srebra606, a b y uk rad li je g o k ości i ukryli g o . I w ten sp o só b w y k o n a li n ie g o d z iw e p o s ta n o w ie n ie , i w y p u ś c ili P iłata z w ię z ie n ia , aby p rzek azać m u k o ś c i sy n a c e s a r s k ie g o , a żeb y p o ło ż y ł j e w g r o b ie Z b a w ic iela . PIŁAT, N I K O D E M I JÓ Z E F O S K A R Ż E N I O K R A D Z I E Ż K O Ś C I C E Z A R A .

25. A k ied y Ż yd zi to u s ły s z e li, ulęk li się bardzo, i p o w ie d z ie li: „ C ó ż u c z y n i­ m y? Sk oro teraz d z ieją s ię cuda w zw ią zk u z grob em C h rystu sa, J ó z e f i N i­ kod em także p o zn a ją J e g o grób ”. Tej sam ej n o cy Ż y d z i w y k ra d li k o ś c i sy n a c esa rsk ieg o i ukryli jej na p u stk ow iu . T akże H erod c h c ia ł j e u k raść, le c z ich nie znalazł. I rzekł urzędnik [cesarski]: „P rzyn ieście k o ś c i sy n a c e s a r s k ie g o , aby z ło ż y ć j e w g ro b ie Jezu sa” . K ied y urzędnik to p o w ie d z ia ł, o n i sz u k a li i nie z n a leź li k o ści sy n a cesa rsk ieg o . W ó w c z a s u rzęd nik r o z g n ie w a ł s ię bar­ dzo i pop adł w z d u m ie n ie. I zgrom ad zili się p r z y w ó d c y ż y d o w s c y u P etroniusza i rzek li d o n iego: „ U c z y n ić to m o g li tylk o J ó z ef, N ik o d e m i P iła t” . I d latego P etron iu sz w p ad ł w w ie lk i g n ie w p rzeciw k o J ó z e fo w i i N ik o d e m o ­ w i. L e cz n ie c h c ia ł p o raz drugi p o d n o sić ręki na P iłata, z tej racji, ż e b y ł św iad k iem , ja k k oron y z stą p iły z nieba na n ie g o i na j e g o ż o n ę , k ie d y o n i g o u k rzyżow ali. N a to m ia st J ózefa i N ik o d em a p o c h w y c ił H ero d , a b y sk a z a ć ich na c ię ż k ie m ęk i i ab y ich p ozab ijać z w ła sn ej w o li. WYSTĄPIE NIE ARC H A N IO ŁA GABRIELA. A o to a n io ł P a ń sk i G a b r ie la

zstąp ił w o b e c n ich i zak rył ich s w o im i sk rzy d ła m i, i r o z t o c z y ł w o ń p r z y ­ je m n ą , a w ie lk a ś w ia tło ś ć n a p ełn iła to m ie js c e . I rzek ł d o n ich : „Ja j e s t e m an ioł G abriela, który otrzy m a ł g ło w ę Jana C h r z c ic ie la z rąk n ie g o d z iw e j H erod iad y607 i [który w o ła ] « Ś w ię ty » z e w z g lę d u na ś w ia t608. I j a j e s t e m tym , który u d er z y ł n ie g o d z iw e g o i n ie c z y s te g o H ero d a , i s t o c z y ły g o r o b a ­ ki, i um arł w m ęk a ch i robakach. A teraz, o J ó z e fie i N ik o d e m ie , o t o p o ­ w ie d z ia ł d o w a s Pan: « C ie rp ie n ie w a s z e sta ło s ię p o d o b n e d o M o je g o c ie r ­ pienia. 1 o to b ę d z ie c ie M o im i św ia d k a m i, le c z Ja w a s u w o ln ię , a b y n ie z a ­ bili w a s Ż y d z i za radą ich [p r z y w ó d c ó w ], i sp ra w ię , a b y p o r w a ł w a s o b ło k

60 Por. Mt 14, 6-11, par., jednak postać archanioła G abriela nie pojaw ia się w żadnym tekście biblijnym odnoszącym się do śm ierci Jana C hrzciciela. W zm ianka o głow ie Jana wiąże się być m oże z popularnym zw łaszcza na W schodzie w spom nieniem o d n alezien ia tej relikwii wśród m nichów syryjskich, por. Ż Jgr (por. powyżej s. 587 oraz 605). 608 Zdanie niepew ne, być m oże aluzja do Iz 6 , 3.

728

K O /H Z . VI. APOKRYFY O M ĘCE I ZM A R TW YCHW STANIU

i zakrył was, abyście nie zostali zabici». I pojm ijcie [to] teraz, aby udać się przed cesarza Tyberiusza. A kości syna cesarskiego, które ukryli Żydzi, aby się nie okazała chwała naszego Pana Jezusa, ja przeniosę przed was, z m iej­ sca. w którym je ukryli, tutaj, i ukażę je wobec zgrom adzonych” . O D N A L E Z IE N IE KO ŚCI I ŚM IE R Ć H E R O D A . 26. A po tym , ja k to pow ie­ dział archanioł Gabriela do tych błogosław ionych i czystych, i chw aleb­ nych. oni posłali [do mnie wysłannika] w tajem nicy i opow iedzieli w szyst­ ko, co im objawił archanioł Gabriela. A ja , G am aliel, postąpiłem zgodnie z wolą tych świętych: a kiedy wyszedłem od nich, usłyszałem w ielki krzyk w mieście. 1 powiedzieli. „Oto znaleziono kości syna cesarskiego, które ukryli Żydzi z Herodem. Ci ukradli [je] z pow odu nienaw iści [do] Piłata i zm artw ychw stania C hrystusa”. I po tym w szystkim stało się w iadom e, że Herod i arcykapłani ukradli. I przebił H eroda okruch ognia z nieba, bezpo­ średnio, i zniszczył go całego, i stoczyły go robaki, i um arł śm iercią strasznąW!>. A pozostali Żydzi, którzy byli w m iejscu zam ieszk an ia H eroda, w po­ bliżu, spalili się ogniem, ich dzieci i ich żony, i zostali zabici śm iercią gw ał­ towną. która nie była ja k śm ierć ludzi m iasta. Z Ł O Ż E N IE K O ŚC I SY N A C E S A R Z A W G R O B IE J E Z U S A . 27. A Petroniusz wypuścił z więzienia Piłata, Józefa i Nikodema, i przekazał im kości syna cesarza w umie, a także dał pismo cesarza, aby [Piłat] im odczytał. I odczy­ tał Piłat pismo wobec nich, i ogłosił ich błogosławionymi, kiedy usłyszeli wielkie jego uniżenie, i mądrość serca, i siłę jego wiary. A po tym oni pod­ nieśli swoje oczy w górę i zapłakali, i powiedzieli: „Panie nasz, Jezu Chry­ ste, zmartwychwstanie żywych i umarłych: ukaż swoją moc wobec syna ce­ sarza Tyberiusza i przyjmij płacz jego ojca, podobnie jak przyjąłeś opłaki­ wanie wdowy w mieście Nain i wskrzesiłeś dla niej syna610, aby wysławiane było Twoje święte imię. I przyjąłeś jej wiarę, podobnie jak przyjąłeś wiarę Marii i Marty i wskrzesiłeś dla nich ich brata Łazarza611. Okaż łaskawie, Pa­ nie nasz, Jezu Chryste, pocieszenie serca jego ojcu i podźwignij dla niego jego syna mocą Twoją, aby objawiły się cuda, które działy się w Twoim grobie, aby ci, którzy wierzą w Ciebie, ujrzeli, żeś Ty pow stał z martwych”. A po tym, jak powiedzieli to błogosławieni i św ięci nad urną umarłego Ce­ zara, syna cesarskiego, i oddali mu cześć, i ucałowali go, i złożyli go w gro­

bie Pana naszego Jezusa Chrystusa, i zamknęli go kamieniem. m Śmierć Heroda i

in n y c h u c z e s tn ik ó w p r o c e s u

i ukrzyżowania Chrystusa jako kara Zemsty Zbawiciela.

z a b o g o b ó js tw o b y ła p r z e d m io te m k ilk u a p o k ry fó w , m . in.

6,0 Por. Łk 7, 11-15.

2. C ykl

P iłata: M Ę C Z E Ń S T W O P IŁA TA

w s k r z e s z e n i e s y n a CESARZA. 2 8 . 1 p ozostał w nim przez c ztery n o c e , kiedy to bram y grobu p o z o sta w a ły zam k n ięte, a w ich sercu był w ie lk i sm u ­

tek. p o n iew a ż [je sz c z e ] nie ujrzeli zm artw ych w stan ia. A po u p ły w ie c z te ­ rech dni z m a rtw y ch w sta ł i od su n ął kam ień u w e jśc ia do grobu. A k ie d y to ujrzeli ci, którzy p iln o w a li grobu, popadli w zd u m ie n ie i p o b ieg li sz y b k o do dom u P iłata, m ów iąc: „O P anie nasz, ch od ź, aby z o b a c z y ć to, c o stało się [w sp raw ie] grobu Pana n a sze g o , i jak kam ień z o sta ł o d su n ię ty b e z [p o ­ m ocy] lud zk iej ręki i le ż y o d w a lo n y o so b n o ”. A k ied y [to] u sły s z e li J ó z ef, N ik od em i P iłat, odd ali c z e ść Panu B ogu , w ie lc e się radując. I p o w sta li wraz z P etroniuszem , p od czas gd y w szystk ie o dd ziały b yły przy nich. I przyszli do grobu Pana n a sze g o Jezu sa i ujrzeli syna cesarza, który sie d z ia ł na trum nie, w której b y ło z ło ż o n e je g o ciało. I m iał on piękn y c h ó d , i b ył o d z ia ­ ny w sza ty cesarsk ie. I z a w o ła li m ów iąc: „O panie n asz, C e za r z e, w y jd ź m o c ą teg o , który w sk r ze sił c ie b ie . A lb o w ie m oto d ziś radujem y się , tak jak w dniu, g d y Pan nasz Jezu s zm artw ych w stał” . I w ted y w y s z e d ł z grobu, i usiad ł na kam ieniu. O PO W IEŚĆ ZM ARTW YCHW STAŁEGO. 29. I p r z y sz ed ł d o n ie g o w ó w ­

cza s P etro n iu sz, u rzęd n ik j e g o ojca, T yberiu sza, i rzekł d o n ie g o : „O pa­ nie m ój, królu: c z y m je s t to z ja w isk o , które m asz na so b ie ? " I r ze k ł do niego: „ W y sła w ia m Jezu sa, który w sk r z e sił m n ie z g rob u , a lb o w ie m n ie w id z ia łe m n ik o g o sp o śr ó d w sz y s tk ic h zeb ran ych i n ie w id z ia łe m u ż a d ­ nej o s o b y rad ości i św ia tło ś c i, pod obn ej [do te g o , c o u jrza łem ] na J eg o o b licz u . C z y je s t ja k a ś c h w a ła p od ob n a do Jego c h w a ły ? I c z y m j e s t p o ­ tęga m o je g o o jca w p orów n an iu z Jego p otęgą? C zy m j e s t k oron a m o je g o ojca, który n ie o g lą d a ł w sp a n ia ło śc i Jego ś w ię te g o k rzy ża ? I c z y m w o n ­ n o ści i sza ta c h w a ły m o je g o o jca , które są n ic z y m . J e g o z a ś sz a ta j e s t p ełn a św ia tło ś c i, której ję z y k n ie z d o ła o p o w ie d z ie ć ani o k o p o z n a ć , taka je st c h w a ła J eg o szaty. G d y K ró lo w ie św iata um ierają, n ie m o g ą o c a lić sw ojej d u szy. K rólem z a ś, który je s t p r a w d ziw y m B o g ie m , j e s t J e zu s C h rystus. C i z a ś, k tó rzy są w o tc h ła n i, z a d r że li, a p o te m ta k ż e b ram y G eh en n y zad rżały na Jego r o z k a z 612. C i z a ś, k tórzy d r ę c z y li ich d u s z e , ich o b licza b y ły na p od ob ień stw o o b licz a lw ó w , a także na p o d o b ie ń stw o w ę ży . I oto d o s z e d ł do n ich g ło s , który m ó w ił: «P an ro zk a zu je w a m w y p u ś c ić tę

612 Opis zbawczego działania Chrystusa w otchłani, dokąd zstąpił po swej śm ierci, jest przedmiotem EwNik (Zstąpienia do otchłani) (s. 653n), por. także OdSal 42, 13-26; EwPt 8,41; Hermas, Pasterz, Podobieństwo, 9, 16, 5; Klemens Al., Kobierce VI. 6 , 2. 9; O ryeenes, Hom in Reg. 2; Contra Cels. 2, 43; Comm. in Joh. fragm. 79.

730

R 0 / 1 V VI \ l ’OKR'l FY O MI;C H | ZM ARTW YCHW STA NIU

oto duszę, albowiem Chrystus jej poszukuje». A kiedy usłyszeli w spo­ mnienie Jego im ienia, zadrżeli w szyscy razem i uw olnili m oją duszę z ot­ chłani. a On w ezw ał mnie moim im ieniem m ów iąc: «O to rozraduję twe­ go ojca po raz wtóry z tw ego powodu i ze w zględu na M oje św ięte Zmar­ twychwstanie» A w ów czas dotknął mnie sw oim krzyżem , podczas gdy moje ciało spoczyw ało w grobie. 1 kości moje połączyły się ze sobą, i moja dusza odnalazła moje ciało. Ja zaś uląkłem się i zadrżałem , aby nie za­ wrócili mnie ci. którzy mieli władzę nade mną”. PETRONIUSZ INFORMUJE CESARZA O WSKRZESZENIU C E Z A R A . I kiedy syn cesarski. Cezar, m ówił w ten sposób siedząc na kamieniu przed grobem Pana naszego Jezusa, zapytał ich i rzekł do nich: „Jakie to miasto?” A oni odpowiedzieli: „To jest Jerozolima". I powtórnie zapytał ich o sw ojego ojca i matkę, i odpowicdzieli mu: „Żyją oni w sw oim m ieście, w stolicy króle­ stwa". I wtedy zaw ołali Piłat i błogosławieni Józef i N ikodem , i powiedzieli: „Sława Ci Chryste, i chwała Tobie na wieki, albowiem oto dzisiaj zostałeś w ielce wsławiony”. A kiedy Petroniusz to zobaczył, był zdumiony, i po­ biegł. i wspiął się na górę. i posypał sobie głow ę popiołem ze względu na to, co uczynił przeciwko Piłatowi, i płakał przed bramą grobu Pana nasze­ go. I dziw ił się wielce m ocy cudów, jakie się [przez N iego] dokonały, kiedy wskrzesił umarłego, i że zobaczył go żywym , podczas gdy on siedział i roz­ mawiał z nimi. W ówczas zebrali się, aby napisać do cesarza z powodu ra­ dości jego syna, i podali Cezarowi zwój i atrament, ażeby on napisał ręką swoją do sw ojego ojca, otwarcie. L IS T C e z a r a D O O J C A . 30.1 napisał w ten sposób: „Ja, Cezar, syn cesa­ rza Tyberiusza, który umarłem jak w szyscy ludzie, który podlegałem znisz­ czeniu w grobie przez trzy miesiące i stałem się kością i popiołem , a ty przez swoją wiarę posłałeś kości moje do Jerozolimy. Praw dziw ie, położyłeś na­ dzieję w Zmartwychwstaniu Pana naszego Jezusa Chrystusa, a ja ogłaszam ci, że widziałem Jezusa Chrystusa w ciele, które otrzymał z Maryi D ziew i­ cy, matki swojej, w wielkości swego nieogarnionego bóstwa. 1 wezw ał mnie, mówiąc: «O Cezarze zmartwychwstały; to jest twoje pierw sze zmartwych­ wstanie». I wskrzesił mnie w swoje św ięte im ię i przez Jego dobitny głos otrzymałem na powrót życie, i napełnił mnie radością ze w zględu na twoją wiarę w Niego. A teraz, o mój ojcze, Pan nasz, Jezus Chrystus pociągnął ciebie swoją boskością. Pokój tobie, o mój ojcze, cesarzu. Zrozum, że ręka moja, ta, która uległa zniszczeniu w grobie, napisała ten list do ciebie. I doj­ dzie do ciebie ten list, zanim jeszcze twój syn stanie przed tobą”. I kiedy list dotarł do cesarza Tyberiusza, on wziął go i czytał. A kiedy natrafił [na

2. Cykl

Piłata: M Ę C Z E Ń ST W O PIŁATA

731

m iejsce] gdzie byto napisane: „Oto syn twój Cezar, który napisał to do ciebie ręką sw oją, a Pan nasz Jezus Chrystus w skrzesił go w Jerozolim ie”, wtedy popadł w zdum ienie, jak Jakub spraw iedliwy w sw oim czasie, i rzekł: „Czy to prawda, że żyje syn m ój ? ” 613 Z D U M I E N I E TYBERIUSZA l JEGO ŻONY. 3 1 .1 wtedy w ezw ał cesarzow ą, swoją żonę, i przeczytał w ob ec niej list sw ojego syna Cezara, który m ów ił: „Pan nasz w skrzesił m nie z m artw ych”. A kiedy ona to u słyszała, była ogromnie zdumiona. I w ezw ał cesarz posłańca, i rzekł do niego: „O to śm ierć i życie są przed tobą, poniew aż tyś mi to ogłosił. Jeśli zob aczę o b licz e m o ­ jego syna, w ło ż ę koronę na twoją głow ę i uznam ciebie za m oje oko, i o b ­ darzę cię w ielk im i zaszczytam i. Lecz jeżeli nie zob aczę je g o o b licza, z e ­ m szczę się na tobie i utnę ci g ło w ę m ieczem . Teraz zaś idź do w ię zien ia , aż zbadam, czy je st prawdą twoja w iadom ość”. CESARZ PRZYJMUJE SWEGO ZMARTWYCHWSTAŁEGO SYNA. 32. I nie zwlekał cesarz przez w zgląd na radość [z powodu] sw ego syn a i p osłał inne [sługi] aż na drogę. I spotkali w ysłan nicy oddziały, które m aszerow ały wraz z synem cesarza, i oddali syn ow i cesarskiem u pism o od je g o ojca, i przeka­ zali ich list i odeszli od nich, aby zapow iedzieć go je g o ojcu, zanim je sz c z e przybędzie syn je g o do miasta. 1 stał się w ielki cud tej nocy. I w yru szył cesarz na w łasn ych nogach, aby przyjąć sw ego syna. I nie w sia d ł na konia ani na muła. A kiedy ujrzał sw eg o syna, zaw ołał w ielk im g ło se m , który był przedziwny, m ów iąc: „Chwała ci, o Panie Jezu Chryste, alb ow iem o to m i­ łosierdzie Tw oje dotknęło m nie dzisiaj i w skrzesiłeś syna m ojego. 1ja d z i­ siaj w edług [tego] u czy n ię pokój z Panem Jezusem . O to dzisiaj w ie rz ę w uw ielbienie Twoje i um ocniłem m oją w iarę dzisiaj, i raduję się, i w z m a c ­ niać będą m oją radość każdego dnia. 1 dzisiaj w ierzę w T w oje Z m artw ych­ wstanie, i w zm acniać będę w iarę m oją każdego dnia. N ie b y ło [takim ] c u ­ dem w skrzeszen ie Łazarza, którego w skrzesiłeś po czterech dniach w B e ­ tanii. Lecz w ięk szym cudem je st to, co u czyn iłeś słud ze T w ojem u, T yberiuszowi dzisiaj, [że] w sk rzesiłeś syna m ojego. Ten cud w ię k sz y je st od tego, który u czyn iłeś w d o w ie w m ieście N ain, alb ow iem b y łeś tam , gd y ona płakała za sw oim synem , zanim je sz c z e p ochow ali go w grobie, i odd a­ łeś mu ż y cie i radość. 1 w ięk szy je st cud, jaki u czy n iłeś dla m nie od tego, od tego który u czyn iłeś spraw iedliw em u Jakubow i w sw o im c z a sie , a lb o ­ wiem znalazł on sw e g o syna ż y w e g o . M ojego zaś syna, który p o zo sta w a ł przez trzy m iesiące w grobie, w sk rzesiłeś dla m nie”.

KO/OZ. VI. APOKRYFY O MĘCE 1 ZMARTWYCHWSTANIU

732

RADOŚĆ CESARZA. 33. A potem cesarz pow iedział w związku z rado­ ścią [z powodu] sw ego syna, stanął przed nim i uścisnął go mówiąc: „O mój synu, oto ja dzisiaj jakbym ujrzał Pana naszego Jezusa, skoro powstał z martwych". 1 rozkazał ojciec jego, aby go wprowadzili tam, gdzie on sam wstępuje. 1 przychodziły przed niego tysiąc i tysiące, i rozkazał im, aby wołali, mówiąc: „Jezus, który został ukrzyżowany, dzisiaj pow stał z mar­

twych, i wskrzesił dla mnie m ojego syna, a to, co słyszałem m oim i uszami 0 Jego cudach, dzisiaj ujrzałem moimi oczam i614. Cóż zatem pow iem i w jaki sposób w ypowiem to, co stało się cudow nego w m ieście cesarskim, kiedy ujrzeli umarłego przez trzy miesiące, który na now o wstąpił na ry­ dwan?" I potem byli zdumieni. CEZAR OPOWIADA SWOIM RODZICOM O CHRYSTUSIE. 34. Opowiedział im syn cesarza wszystko, co uczynił Pan nasz Jezus w jego grobie. I w y p y ty ­ wał go jego ojciec, mówiąc: „Jaki był wygląd Tego, którego ty widziałeś, 1jakie były Jego ruchy, a jakie były Jego szaty?” I rzekł mu syn jego, swoje­ mu ojcu: „O mój ojcze, czymże jest chwała tw ego królestwa i twoja władza wobec władzy tego króla? I gdzie można spotkać o mój ojcze, coś podobne­ go do Jego chwały, na całej ziemi, i coś podobnego do korony Jego króle­ stwa? Albowiem kara [pochodzi] z Jego gniewu, a życie z Jego woli. I czymże jest blask słońca wobec blasku Jego oblicza, i gdzież jest piękno szat podob­

ne do piękna Jego szat, u wszystkich królów ziem i? Jego rydwan jest [z] ognia a Jego krzyż [ze] światłości, Jego zaś chwała: nie ma nikogo, z tych, którzy zostali stworzeni na ziemi, kto by potrafił ją w yp ow ied zieć. I nie wi­ działem Go na ziemi, o mój ojcze, zanim Go ukrzyżowano, i nie znałem Jego wizerunku. Wyślij jednak list do Piłata, namiestnika Jerozolimy, a on cię poinformuje o Jego życiu i Jego wizerunku”. PIŁAT PRZED CESARZEM OPOWIADA O CHRYSTUSIE. 35. WÓWCZas [Tyberiusz] posłał wysłannika do Piłata, a on przybył do niego. I rzekł cesarz do Piłata: „Czy to ty ukrzyżowałeś Jezusa, Syna żyjącego B o g a ? ” 1 odpo­

wiedział mu: „Ja jestem twoim sługą, który dzisiaj stoi przed tobą. Jednak­ że nie ja jestem tym, który Go ukrzyżował, lecz [uczynili to] Herod615, A n­ nasz 616 i Kajfasz”617.1 rzekł do niego cesarz: „W idziałeś cuda i znaki, które

614 Por. 1 J l, l. ”15 Por. Łk 23, 7-15, gdzie sytuacja jest przedstawiona odwrotnie. Zob. jednak Łk 13, 3 1, gdzie faryzeusze mówią do Jezusa: „Uchodź stąd, bo Herod chce Cię zabić” . 616 Por. J 18, 12-28. 617 Por. Mt 26, 3n. 57.

2 C y k | P íla la :

M ĘCZEŃ STW O P IŁA TA ____________________________

733

On u czyn ił i u k rzy żo w a łeś G o. I są św iad ectw a o tobie, w e d łu g których w y d a ł e ś w yrok p rzeciw k o B ogu , k ied y zasiad ałeś [jako nam iestnik]. Teraz

zaś p o w ied z m i, d o c z e g o p od ob n e są Jego postać i Jego w y g lą d ” . I od rzek ł mu Piłat: „O panie m ój, cesarzu, kto m ó g łb y u czyn ić Jego obraz i o p isa ć Go? A ja je ste m św iad k iem w o b ec c ie b ie , o cesarzu, alb ow iem oto b y ł O n w m oim dom u przez trzy dni i nie poznałem Jego o b licz a , i to n ie je d e n raz. jeden raz p od ob n y był do ogn ia i nie m ożna przykryć Jego blask u. Innym razem pod obn y b y ł d o orła, który w z lec ia ł na n ieb iosa, i b ło g o sła w ili G o a n iołow ie, i w y c h w a la li G o, tak że służeb n ica tw oja, żon a tw e g o słu g i, była św iadkiem , i m iała w id z e n ie , i posłała do m nie w ia d o m o ść, m ó w ią c tak: «B acz, aby nie u czy n ić nic z łe g o tem u c z ło w iek o w i sp ra w ie d liw e m u » 618. Na tw oje ż y c ie , o panie m ój, cesarzu, dałem im d w oje m o ich d z ie c i, i rze­ kłem do nich: « W eźcie tych, uk rzyżujcie ich, a tam tego z o sta w c ie , a ż ja napiszę m oje p ism o do cesarza » 619. 1 nie ch cieli w y p ełn ić m o je g o rozk azu , lecz u w o ln ili z ło d zie ja , a T ego uk rzyżow ali. On zaś w s z y stk o [u c z y n ił], aby w y p ełn ić Jego w o lę ” . I rzekł do n ie g o Tyberiusz: „Jak z stą p ił z n ieba, że p o ch w y cili G o Ż yd zi i u k rzyżow ali G o?” I o d p o w ied zia ł m u Piłat: „Ist­ nieje św ia d ec tw o , ż e narodził s ię z niew iasty, d z ie w ic y b e z z m a zy , im ie ­ niem M aryja”620. PIŁAT s k a z a n y NA ŚMIERĆ PRZEZ CESARZA. 36. I rzekł do n ie g o Ty-

beriusz, cesarz: „Ile lat on przeb yw ał na z iem i, zanim G o u k rz y ż o w a n o ? ” I odp ow ied ział m u Piłat: „P rzebyw ał [na ziem i] trzyd zieści trzy lata” . I rzekł do n iego cesarz Tyberiusz: „I jak to s ię stało, że p rzeb yw ał tr zy d zieści trzy lata pod tw oim p an ow an iem , dokonując cu d ów i zn ak ów , a ty n ie w y s ła łe ś żadnego listu do m n ie aż d o d ziś, ani razu, aby d o n ieść m i o N im ? ” 621 I o d ­ p ow ied ział m u Piłat: „ P raw d ziw ie, na ż y c ie m eg o pana, króla, słu g a tw ój nie w id ział [G o] aż do dnia, w którym p rzyprow adzili G o d o m n ie , m ó ­ wiąc: «U krzyżuj G o, ukrzyżuj G o » ”622. 1 rzekł do n ie g o T yberiusz: „ S p e łn i­ łeś w o lę sw o ją , k ie d y przyprow adzili G o przed c ie b ie 623, i n ie w s p o m n ia łe ś na Jego cuda i znaki, i nie z a w sty d ziłeś się z Jego p o w o d u , i n ie u lą k łe ś się 6,*Por. M t 27, 19. 6111 Motyw nie znany z innych dokumentów. 620 Fragment ten ma charakter polemiczny: Chrystus nie zstąpił z nieba niczym anioł,

nie pojawił się na zasadzie deus ex m achina, lecz przyjął ludzkie ciało przez zrodzenie z kobiety. 621 Sąd ten stoi w jawnej sprzeczności z informacją o raporcie Piłata zawartą w rozdz. 8 . “ 2 Por. Ł k 2 3 , 21; J 19, 6 . 621 Tyberiusz przesłuchuje Piłata i obarcza go w iną za zabicie Jezusa, a następnie każe ściąć mu głowę WydP. Te same zarzuty pojawiają się w List TybP.

734

ROZO? VI. APOKRYFY O MĘCE. I ZMARTWYCHW STANIU

Jego bóstwa, i nic pytałeś o Jego królestwo, aby nic upadł na m iejscu od w łóczni"

. 1 kiedy cesarz, to pow iedział, nadeszli słudzy, aby uciąć mu

głow ą, i rozkazał cesarz, aby go ukrzyżowali, zanim zetną mu głow ę. A bło­ gosław iony Piłat prosił sługi, aby oni mieli c icip liw o ść dla n iego przez chw ilę. aż się pom odli. 1 upadł na kolana i m odlił się w ten sposób'125, m ó­ wiąc: „Panie m ój, Jezu Chryste, który gładzisz grzechy św iata, ukaż m iłość tw oją w obec sługi Twojego, Piłata, i przebacz mu dzisiaj je g o grzechy, i strzeż biedną duszę jego w drodze, którą on pójdzie. Jeszcze C ię proszę, o Panie mój, Jezu Chryste, abyś nie odłączył duszy mojej od du szy Prokuli, sługi Twojej, lecz aby była wraz ze mną w m iejscu odpocznienia. I nie zapom nii o dzieciach sługi Twpjego Piłata, i daj im, aby radowali się przeby­ waniem z ich ojcem i ich matką w przybytku 626 Twej św iętości. W spomnij, 0 Panie mój. jak wydałem je na śmierć za Ciebie w dniu, w którym Ciebie ukrzyżowano. O Panie mój. nie pozostawiaj duszy sługi T w ojego Piłata na zatracenie z tego powodu, że wydałem wyrok przeciw ko Tobie, o królu, 1 nie zaw stydzaj mnie, o Panie mój, w dniu, w którym stanę przed Tobą z powodu niesprawiedliwości, którą uczyniłem przeciw ko Tobie. Albow iem Ty jesteś B ogiem , a ja człow iekiem , [który] w ydał wyrok przeciw ko Tobie. 1 pow iedziałem : «Skąd Ty jesteś?» Upadam przed Tobą, o Panie mój. N ie odsuwaj mnie od szaty Twojej i drogocennej korony, albow iem Twoja jest sława, o królu mój, aż po wieki wieków', am en”. ŚMIERĆ PIŁATA. 37. A gdy Piłat to pow iedział, upadł i m o d lił się. A ja,

G am aliel, nie byłem w stanie uspokoić się z pow odu łez sp ływ ających, kiedy ujrzałem Piłata proszącego sługi słow am i: „K iedy u tn iecie mi g ło ­ w ę, dajcie m oje ciało moim sługom ” . A potem , kiedy to ujrzałem , zw ró­ cił sw oje ob licze i zobaczyłem Sylabusa, zw ierzchn ik a p osłu gu jących do stołu, i inne sw oje sługi, płaczących z je g o pow odu. I rzekł do nich: „Nie płaczcie z m ojego pow odu nad śm iercią moją, alb ow iem Pan mój umarł za nas. A kiedy utną mi głow ę, w eźcie m oje ciało i z a n ieście je do Jerozo­ limy, i uczyńcie mój grób w pobliżu grobu Pana n aszego Jezusa, aby Jego m iłosierdzie zstąpiło na m nie” . A kiedy Piłat to p ow ied ział, ukrzyżow ali g o natychmiast, i ucięli mu głow ę, w dniu 25 m iesiąca sa n e , a [słudzy]

“ 4 Zdanie niejasne. " 5 Por. modlitwa Pifata przed śmiercią w WydP 9. 6:4 Etiop. frh : komnata, paiac (L 226).

2 cykl Piłata: M Ę C Z E Ń ST W O PIŁATA

735

p r /c n ie śli j e g o c ia ło d o J e ro z o lim y . I z n a le ź li j e g o ż o n ę , m iłu ją cą B o g a , która także u m arła te g o sa m e g o d n ia, w raz z d w o jg ie m sw o ic h d z ie c i. 1 p o c h o w a li ich w p o b liż u grobu Pana n a s z e g o Jezu sa, razem w tym sa ­

m ym g r o b ie 627. A p o tem c esa r z p o s ła ł [w o js k o ] d o J e ro zo lim y , aby z n is z ­ c zy li w s z y s tk ic h Ż y d ó w i H eroda razem z n im i. CESARZOWA PRAGN IE SPROWADZIĆ MATKĘ ZBAW ICIELA DO RZYM U. 3 8 . K ied y p r z y b y li p o s ła ń c y , d o n ie ś li, ż e H erod um arł przed P iłatem .

A w szystk o to d z ia ło s ię w c za sie [panow ania] cesarza T yberiusza i u rzęd o­ wania P etroniusza. A po u p ły w ie [p ew n ego] czasu cesa rzo w a , żona T ybe­ riusza. pow tórn ie rozm aw iała z nim , m ów iąc: „O panie m ój, cesarzu, w ie s z , że nie ma n ik o g o , kto b y u c z y n ił w ię k sz e dobro, od tego, które u c z y n ił w o ­ bec nas B ó g n asz, Jezu s C hrystus, po tym jak p ow stał z m artw ych , w sk rzesił dla nas n a sze g o syn a sp ośród um arłych, i po tym jak p ła k a liśm y z j e g o p o ­ wodu, że nie w id z ie liśm y syn a n a sze g o ży w y m , [On] z a ś rozradow ał nas sw oim m iło sierd ziem . A oto ty p o m ściłeś [G o] i zabiłeś nam iestnika J erozo­ limy, p on iew aż on G o u k rzyżow ał. I je śli m iła ci je st m ow a słu ż e b n ic y tw o ­ jej, o panie m ój, p oślij do Jerozolim y, aby sprow adzili M aryję, m atkę C hry­ stusa. A lb o w ie m oto d o n iesio n o nam, że żyje i jest w m ie śc ie Judy. R ozk aż zatem, aby przyprow adzili ją tutaj, przed nas, abyśm y u c z y n ili dla niej koro­ nę królew ską, i ż eb y zam ieszk a ła tutaj w naszym m ieście, i ż e b y śm y w s z y ­ scy p ok łonili się przed nią, ab yśm y stali s ię jej słu żeb n icą i jej słu gą, aby Żydzi nie u czyn ili jej nic z łe g o , jak to u czyn ili w o b ec jej S yn a” . CHRYSTUS z a b i e r a SW OJĄ m a t k ę Z TEGO Ś w i a t a . 3 9 . A k ie d y c e s a ­

rzowa tak m ó w iła , rozrad ow ało się serce cesarza w jej m o w ie , i p o sła ł do Jerozolim y w ie le w o jsk a i ż ołn ierzy, m ło d z ie ż y i eu n u ch ów , a lb o w ie m są ­ dzili, że D z ie w ic a m iło w a ła królestw a [tego] św iata. Jednak n asz Z b a w i­ ciel ukazał s ię s w o im u c z n io m , A p o sto ło m czy sty m , i sw ojej m atce, D z ie ­ w icy. I dał im p o zn a ć w ie le tajem nic. I o p o w ie d z ia ł im to, c o d o ty c z y spra­ w y cesarza, jak on c h c ia ł zabrać Jego m atkę. 1 p o le c ił Jan ow i, aby udał się do cesarza. 1 z w r ó c ił s ię Z b a w iciel do sw ojej m atki D z ie w ic y , i rzekł do niej: „O r o d z ic ielk o m oja, p ow stań, abym p o p row ad ził c ie b ie ku n ieb ia ń ­ skiem u sp o c z y n k o w i, b y ś ujrzała w sp a n ia ło ść m ojej ch w ały, która p rze­ w yższa królestw a c a łe g o św iata. Ty trudziłaś s ię ze M ną, i p rzen osiłaś m nie z m iejsca na m iejsce . P ójdź, aby k r o c zy ć w m oim m ie ś c ie , którym praw ­ d ziw ie je st górne Jeru zalem ” . A po tym , jak to p o w ie d z ia ł Z b a w ic iel do

736

ROZD2. VI. APOKRYFY O M ĘCE I ZM A R TW Y CHWSTANIU

swojej Rodzicielki, wezwał ją na spotkanie z Nim, a serafinow ie ponieśli ją na swoich skrzydłach'’-''. A uczniowie rzekli do N iego: „O Panie, dlacze­ go to uczyniłeś? Czyż nie powiedziałeś do nas: «W stępuję do nieba, do Ojca mojego i Ojca waszego, i nie zostawię w as sierotam i»62''? A terazjeszcze zabierasz matkę Twoją od nas, która była nam pociechą we w szystkich pocieszeniach". I rzekł im Zbawiciel: „O um iłow ani m oi, św ięci i czyści, czyż nic rozumiecie, że uchroniłem ją od śm ierci? Tak ja k w idzieliście j ą wstępującą, tak też powróci do was. w ów czas j ą ujrzycie, a potem , jak j ą będziecie oglądać, umrze jak wszyscy ludzie. I dam jej życie na w ieki i wstą­ pi na niebiosa, do swego m ieszkania na w ysokości, Jero zo lim y niebiań­ skiej". A po tym, ja k Zbawiciel pow iedział to do uczniów , zw rócił się do Jana. swego umiłowanego, i rzekł do niego: „O to u dasz się przed cesarza Tyberiusza. aby zaświadczyć o tym w szystkim , co w idziałeś w zw iązku ze M ną i w jak i sposób wystąpili przeciw ko m nie, tak że [zostałem przybity] do drzewa krzyża". I po tym, ja k Z baw iciel p o w ied ział to do sw oich czy­ stych uczniów, zniknął sprzed nich. ŚW. JA N E W A N G E LISTA P R Z E D C E S A R Z E M T Y B E R IU S Z E M .

40. A wtedy

nadeszły w ojska cesarskie i w eszły do Je ro z o lim y wraz z wielką liczbą m łodzieży i eunuchów [niosąc] cesarską k o ro n ę i wspaniałe szaty odpo­ w iadające pow adze cesarskiej. I szukali D ziew icy w całej krainie Judy i nie znaleźli jej, albow iem w stąpiła [na] niebiosa. A żołnierze pochwy­ cili Jana i zaprow adzili go do cesarza Tyberiusza. I rzekł do niego cesarz: „C zy ty je s te ś Jan, um iłow any B oga i umiłowany Pana naszego Jezusa C hrystusa?” A błogosław iony Jan nie zaprzeczył, lecz odrzekł: „Kiedy nie byłem godny, dał mi to im ię, inaczej ja k śmiałbym odezw ać się, o pa­ nie m ój, cesarzu 9 Kto m oże ro zw iązać rz e m y k Jego sandałów630 i czy ktoś m oże p o ch w y cić blask sło n e czn y lub sz a tę błyskaw icy? Podobnie On, w sw ej m ąd ro ści, ten k tó ry je s t światłością i Bogiem , ze swej w oli uniżył sam ego sie b ie 63' dla nas i w sw ej miłości wybrał nas632 i uczynił nas sw o­ im i braćm i i sw oim i uczniam i. Zaprawdę, powiadam ci, o cesarzu: nie ch ciał nas n azy w a ć sw o im i słu g a m i, ale nazwał nas sw oim i braćmi i swo-

428N a ten tem at także etiopski tekst V. Anras, De Transitu Mariae Apocrypha aethiopic e I-II, CSCO 342/351 (tekstj, 343/352 (tłum . łac.)

“ ’ Por. J 14, 18. 630 Por. M k 1, 7, par. 6,1 Por. Flp 2, 8. “ Por. Łk 6, 13; E f 1, 4.

j Cykl Pitolą: M Ę C Z E Ń S T W O PIŁATA

737

inii d z ied zic a m i”“ 3. I rzekł cesarz T yberiusz do Jana: „Jeśli m ógł uczyn ić t e cuda, ja k ż e Ż yd zi m ogli G o przebić, skoro był B o g iem ? ” 1 od p ow ied ział m u b ło g o sła w io n y Jan: „Z e w zględ u na ż y cie nas w s z y s t­

w s z y s tk ie

I

kich. aby nam dać źród ło żyw ej w od y, która w yp łyn ęła z Jego boku, w oda i krew634. Skoro je st B o g iem , ze sw ej w łasnej w o li został ukrzyżow any, o cesarzu! 1je s z c z e o p o w ie m ci cuda, jak ich dokonał, kiedy rzekła do niego je g o matka: «O Synu mój u m iłow any, oto bracia tw oi zaproszeni na w esele nic m ają ju ż w in a do p icia»“ 5. I od p ow ied ział jej: «O n iew ia sto , prosisz M nie o cud, który dokona się na końcu cza só w , w ina z m ie sz a n e ­ go z w od ą, aby p ili go ci, którzy zostali zaproszeni na w e se le. A Ja na końcu c z a só w dam im to, co w yp ły n ie z m ego boku a to dok ona się na od p uszczenie g r ze ch ó w na w ie k i, w od a i krew, aby pili zeń w s z y s c y w ie ­ rzący636, którzy są na z ie m i, ci w ierzący w m oje im ię » “ 7. I o p o w ie m ci, co On u czyn ił na początku, a na końcu da nam to, co nam ob ieca ł. Teraz zaś, o cesarzu, nie pragnij d ociek ać tajem nic Jego b ó stw a ”. CESARZ PROSI O WIZERUNEK CHRYSTUSA. 4 1 .1 rzekł do n ieg o cesarz: „Czy ty je steś uczn iem , który stał tam przed N im , kiedy G o ukrzyżow ano?” I odpow iedział mu Jan: „To ja napisałem i byłem św iad kiem w e w sz y st­ kim, co u czyn ili p rzeciw k o Panu naszem u Jezusow i C h rystusow i, kiedy Go ukrzyżow ano”“ 8. I rzekł do niego cesarz: „P ow iedz m i, jak G o ukrzy­ żowali, a jeśli potrafisz, uczyń mi Jego wizerunek“ 9, jak w yglądał, gdy w isiał na krzyżu”. I rzekł do niego: „Tak, uczyn ię go dla cieb ie ze w szystk im , co oni uczynili p rzeciw k o N iem u , o cesarzu”. I w tedy cesarz rozkazał, aby przyniesiono mu drogocen ny kam ień o odpow iedniej szerok ości i o pięk­ nym w ygląd zie. I sp orządził Jan dla n iego [w izerunek] na p od obieństw o ukrzyżowania Pana n a szeg o Jezusa w drogocennym kam ieniu. CHRYSTUS PRZEMAWIA Z WIZERUNKU. 42. A kiedy b ło g o sła w io n y Jan

skończył w izerun ek n aszego Pana, p och ylił g ło w ę nisk o i b ło g o sła w io n y Jan ucałow ał w izerun ek Syna żyjącego B oga i p rzylgn ęły w argi w izerunku

6)3 Por. J 15, 15. 653 Por. J 19, 34. 635 Por. J 2, 3. 636 Por. Mt 26, 27-28, par. 637 Cud w Kanie Galilejskiej otrzymuje tu interpretację paschalną i eucharystyczną. 638 Por. J 19, 26. 35. 639 W niektórych apokryfach pojawia się motyw uzdrowienia cesarza Tyberiusza z cho­

roby dzięki obrazowi Chrystusa, co zdaje się być wpływem legendy o królu Abgarzc (por. AN I' 2, lub opowieści o chuście Weroniki, por. ŚmP.

" 'S

KiVIV

\l

M 'H k i;\n

O M I;(l

l / M .\ R I \ V V f l l W S T A N I U

do warg błogosław ion ego Jana przez całą g od zin ę w tym dniu. A kiedy c e ­ sarz Tyberiusz ujrzał ten cud, był bardzo poruszony. W ó w c za s w izerun ek Zbaw iciela zaw ołał tak, że cesarz go usłyszał, p od obn ie ja k w s z y s c y zgro­ madzeni usłyszeli wizerunek m ówiący: „O Janie mój u m iłow an y, d laczego nam alowałeś m oje ukrzyżowanie i mój w izerunek na tym kam ieniu? N ie trzeba było. o mój um iłowany, abyś krzyżow ał m nie po raz drugi przed Tyberiuszem. N ic przypom inasz sobie, jak słud zy Piłata p o d zie lili m ięd zy siebie moje szaty? Teraz w ięc nie pokazuj ludow i R zym u m ojej n agości na krzyżu. Przebili w łócznią bok mójwo w dniu w ig ilii szabatu. Ty zatem nic przebijaj m nie po raz wtóry P° tym, jak zm artw ychw stałem i żyję. C zy nie znałeś niegdyś tego, którego nazywałem m oim u m iłow an ym , a który mnie zdradził"41? Ty w iesz, że m iłuję cię bardziej niż tych, którzy są na całym św ięcie. I nie odstępuj, o mój um iłowany, Tego, który je st przed tobą, i nie zawieszaj G o na krzyżu po raz drugi, o Janie, jednak że poznaj d ziś, że zmar­ twychwstałem , o mój um iłowany Janie”. A gdy w izeru n ek to p ow ied ział, zamilkł. JAN POWRACA DO JEROZOLIMY. 43. A kiedy cesarz z o b a c z y ł ten cud, powstał i ucałował głow ę Jana, św iętego ucznia. 1 rzekł d o n iego: „Zapraw­ dę. ty jesteś uczniem Chrystusa, w iarygodnym ”. A cesarz to pow iedział, pokłonił się i ucałował wizerunek Syna B o ż eg o , który n am alow ał św ięty Jan. i zaniósł go do krainy Rzymu. Zaś co do b ło g o sła w io n e g o Jana, cesarz obdarzył go wspaniałymi darami, lecz on nie ch ciał n ic z e g o przyjąć od niego. 1 w yszedł w ów czas na pustkowie poza m iastem , a św ie tla n y obłok przeniósł go i zaprowadził aż do Jerozolim y, do uczniów . MARYJA z s t ę p u j e Z NIEBA. 44. I rzekł do nich: „Pokój w a m !”, i opo­ w iedział im wszystko, co się w ydarzyło. A k ied y u c z n io w ie to u sły szeli, wysław iali Boga za ogrom cudów, jakich dokonał w e w szy stk ich m iejscach. W ówczas uczniow ie. A postołow ie czy ści, m ów ili m ięd zy sobą: „Tak jak uczynił nas godnym i, abyśmy oglądali naszego u m iło w a n e g o Jana, [tak też] uczyni nas godnym i, abyśmy w szyscy pow tórnie ogląd ali n a szą m atkę, czy­ stą D ziew icę, Panią naszą, Maryję”. A po tym , jak to p o w ie d z ie li, oto czy ­ sta D ziew ica, Pani nasza, Maryja, zstąpiła z nieba w n iew yp ow ied zian ej chwale i stanęła przed nimi. A kiedy ją ujrzeli, zlęk li się i upadli nisk o do stóp i pozostali jak umarli. A ona ujęła ręce Jana i Jakuba i p o d n io sła ich,

640 Por. J 19, 34. Ml Por. Mt 26, 50. Idzie zatem o Judasza, który tak samo jak Jan i inni uczniowie, nazywany jest „umiłowanym” Chrystusa.

, , jk l pjtata: O PO W IA D A N IE JÓ ZEFA Z ARYM ATE!____________ __________________________

739

, u ten s a m s p o s ó b p odniosła w szystkich Apostołów, i oddzieliła od nich ich lęk- 1 o p o w ie d z ia ła im m isterium królestw a niebieskiego, i w jaki spos 5b w y b a w ie n i zostali Piłat i jeg o żona, i w jaki sposób odebrali cześć j c h w a łę , i w jak i sposób rozradow ały się nimi byty niebieskie, i w jaki

drzew o Jego krzyża zajaśniało w obec nich na podobieństw o św iecz­ nika. A kiedy ucznio w ie to usłyszeli, oddali cześć B ogu, m ów iąc: „C hw ała Ci C h r y s te czy n iący cuda, n a w ieki w ieków , am en” . EPILOG G A M A LIELA . 45. A ja , G am aliel, byłem św iadkiem tych zd a­ rzeń, w te n sposób, że to, co w idziałem m oim i oczym a i słyszałem m oim i u sza m i i s p i s a ł e m do k ład n ie w spom nienie cudów, ja k ic h dokonał w sw oim ś w ię ty m g ro b ie p o sw o im Z m artw y ch w stan iu , i w szy stk o , co się sta ło w o w y m c z a s i e sp isałem niezw ło czn ie, z p o m o cą Bożą. EPILOG C Y R IA K A . A ja , u bogi C yriak642, kiedy znalazłem w d om u sk a r­ b ó w k s ię g i uczniów , w d o m u P ro ch om 643, ucznia Jana, w ten sp o só b n ap i­ s a łe m [ tę histo rię], C h ry stu s Syn B oży niechaj przebaczy n am nasze g rze­ c h y i n a s z e p rz e w in ie n ia , i n iech u czy n i n as godnym i rad o ści Jeg o zm a r­ t w y c h w s t a n i a w sw y m n ie sk o ń c z o n y m b ó stw ie, [bo] Je m u n a le ż y s ię o d ­ d a w a n i e czci, ch w a ła i u w ie lb ie n ie , w raz z O jcem p rz eczy sty m i m iło sie r­ n y m , i D u ch em Ś w ięty m , k tó ry je s t Im ró w n y przez b ó stw o , te ra z i za w sz e , i n a w ie k i , i w ie k i w iek ó w , am en . sp o só b

46. S k o ń czo n e s ą d zieje n a m ie stn ik a P iłata, z B o ż ą p o m o cą. Je m u n ie c h b ę d z ie cześć a ż p o w ie k i, am en .

j. Opowiadanie Józefa zArymatei (JózAr) (p rz e k ła d ks. M . S ta ro w ie y sk i, w s tę p , o p ra c o w a n ie k s. M . W ittlie b ) Tekst Opowiadania Józefa z Arym atei wydał po raz pierw szy A. B irch w roku 1804. W ydanie to popraw ił Tischendorf opierając się na szerszej bazie rękopiśm ien­ nej. Na tym w ydaniu opiera się niniejszy przekład. A pokryf nasz stanow i jed en z dodatków uzupełniających cykl Piłata, który wybitny w ydaw ca apokryfów , Thilo, uważa za kom pilację d o konaną na podstaw ie Ew N ik. Jó z ef z A rym atei je s t p o ­ stacią znaną z tekstów ew angelii (M t 21, 57; M k 1 5 ,4 2 ; Ł k 2 3 , 50; J 1 9 ,38J. Po-

W! Por. rozdz. 1. WI Prochor ma być autorem apokryficznych Dziejów Jana, polski przekład: M. Staro­ w ieyski, StudParad 4(1994) 131-202; por. także Spisy Apostołów, Bobolanum 6(1995),

s. 132-154.

Apokryfy t. I, cz. 2 - 13

740

ROZDZ. VI. A P O K R Y FY O M Ę C E 1 Z M A R T W Y C H W S T A N IU

św ięcone mu teksty znajdziem y w d ci« Sanctorum (M artii II, 5 07-510); w sp o m in a 0 nim W ilhelm z M alm esbury644. W ydarzenia na K alw arii i zm artw ychw stanie Jezusa sta n o w ią fu n d am en t m i­ syjnego przepow iadania w spólnot chrześcijańskich, stąd też trad y cja chrześcijań­ ska troszczyła się, aby słuchaczom zaprezentow ać w szystkich n ao czn y c h świad­ ków tych w ydarzeń. D latego starano się przedstaw ić ja k n ajp ełn iejsz y ob raz Józefa z Arym atei. który złożył ciało Jezusa w sw oim grobow cu i przed w ejściem do gro­ bu zatoczył kam ień, przedm iot zm artw ienia kobiet w poranek w ielkanocny. Tego to ucznia Jezusa pochodzącego z A rym atei, osady oddalonej o k o ło 30 km na płd. zachód od Jerozolim y (dziś: Rentis), M ateusz p rzedstaw ia ja k o czło w iek a bogate­ go. Z pew nością był to argum ent na to, iż - nie będąc m ieszk ań cem sto lic y —mógł posiadać w Jerozolim ie w łasny grobow iec; posiadanie g robu w o k o licy świętego m iasta św iadczyło w tym czasie o zam ożności i prestiżu w łaściciela. Ł k i Mt opi­ sując dokładniej w porównaniu z Mk i J postać Jó zefa p odają, że b ył on poważa­ nym członkiem Wysokiej Rady, który jed n ak nie przyczynił się oso b iście do skaza­ nia Jezusa na śm ierć. Jako ukryty uczeń Jezusa (J 19, 38) o czek iw a ł Królestwa Bożego, a będąc człow iekiem prawym i spraw iedliw ym „śm iało u d ał się do Piłata 1 poprosił o ciato Jezusa” (M t 15,43), aby je pogrzebać w e w łasn y m g ro b ie. Prawo rzym skie zabraniało norm alnego pogrzebu skazanem u na śm ierć k rzy żo w ą. Ciało skazańca pow inno wisieć na krzyżu dopóty, dopóki ptaki nie p o z o s ta w ią tylko ko­ ści. Jednak poczucie praw orządności i spraw iedliw ości u tego p ra w d z iw e g o Izra­ elity przestrzegającego skrupulatnie praw a B ożego w zięło g ó rę nad w ypełnieniem ludzkich przepisów. Znając kodeks deuteronom iczny, sto su je go w p rak ty ce: „Jeśli ktoś popełni zbrodnię podlegającą karze śm ierci, zostanie straco n y i p o w iesisz go na drzew ie - trup nie będzie wisiał na drzew ie przez noc, lecz te g o ż d n ia m u sisz go pogrzebać. Bo w iszący jest przeklęty przez Boga. N ie z an iecz y ścisz sw ej ziem i, danej ci przez Boga, Jahw e, w posiadanie” (Pw t 21, 22n.). Jednakże Opowiadanie Józefa z A rym atei je s t nie tyle p rzed staw ie n ie m j e g o mamy je w EwNik - ile raczej uspraw iedliw ieniem rosnącej czci D o b reg o Łotra. Scena z Dobrym Łotrem litującym się nad Jezusem i b łag ający m o przebaczenie występuje tylko u Łk (23, 39-43) - u pozostałych syno p ty k ó w o bydw aj łotrzy lżą Jezusa na krzyżu. JózA r m ógłby być w yjaśnieniem rosnącej p o p u larn o ści ew angelii Łukasza, jakkolw iek apokryf sugeruje „ducha Janow ego” , tem aty b lisk ie Janow i: wym ienia jeg o imię (1 ,3 ), przedstaw ia scenę spotkania Jana z C h ry stu sem , Dobrym Łotrem i Józefem z Arym atei (5, 2); sam utw ór dzieli się na d w ie części: „ciem no­ ści” -o p isu je w ydarzenia przed i w czasie ukrzyżow ania (1, 1-4,1) i „św ia tło śc i” od chwili uw olnienia Józefa z w ięzienia po zm artw ychw staniu Je z u sa (4 ,2 -5 ,4 ). Na podstaw ie zw iązków naszego apokryfu z E w N ik stw ie rd zam y , że nie mógł on pow stać w cześniej, niż w drugiej połow ie IV w., a naw et w V. P rz ek ład oparto na w ydaniu Tischendorfa.

644 Historiae Angliae scriptores quindecim, 1, Oxford 1691, 292.

2. Cykl Piłata:

O P O W IA D A N IE JÓ Z E F A 7. A R Y M A T E J

Opowiadanie Józefa z Arym atei, który w yprosił ciało Pana, podaje się w nim powód w iny dwu łotrów WSTĘP. 1 .1 . Ja jestem J ó z e f z A rym atei, który w y p ro sił u P iłata c ia ło

Pana Jezusa, aby je pogrzeb ać645. Z tego p o w o d u zo sta łem w r z u c o n y d o w ięzienia646 przez Żydów , zabójców i nieprzyjaciół B oga. Oni będąc w p o sia ­ daniu Prawa zadali cierp ien ie sam em u M o jżeszo w i i r o z g n ie w a li p r a w o ­ daw cę, a nie rozp ozn aw szy B oga ukrzyżow ali G o i ja sn o w y k a z a li ty m , którzy G o w yzn aw ali, że uk rzyżow ali Syna B o ż eg o . WINA DWÓCH ŁOTRÓW. N a siedem dni przed m ęk ą C h rystu sa z o sta li przekazani nam iestnikow i P iłatow i dwaj zasądzeni łotrzy z Jerycha647. A w i­ na ich je st następująca: 2. P ierw szy z nich m iał na im ię G esta s. Z a b ija ł on m ieczem w ęd row ców , innych nagich pu szczał, k ob ietom , które w ie s z a ł za kostki g ło w ą w dół, ucinał piersi, a spraw iało m u radość p ić k rew d z ie c i. O Bogu zupełnie zapom niał, Prawem gardził i od początku b y ł okrutny w p o ­ dobnych sprawach. N atom iast p ow ód w in y drugiego b y ł n a stęp u jący: na­ zyw ał się D em as648, p och od ził z G alilei, posiadał zajazd, u ż y w a ł s o b ie na łupieniu bogatych, ubogim natom iast dobrze czy n ił, a c h o ć b y ł z ło d z ie je m , jak Tobiasz grzebał ciała ub ogich649. R abow ał lud ży d o w sk i: uk rad ł k s ię g ę Prawa z Jerozolim y, obrabow ał córkę K ajfasza, która była k a p ła n k ą ś w ią ­ tyni, i wykradł naw et tajem ny depozyt z ło ż o n y tam przez S a lo m o n a . T ak ie to były je g o czyny. ZDRADA JUDASZA. 3. A Jezus został ujęty w ie cz o re m na trzy dni p rzed Paschą. A le dla K ajfasza i ludu ż y d o w s k ie g o nie była to P a sc h a - b y ł to

M5Por. Mt 27, 57-60, par.; por. 4, 1, EwNik 11, 2nn. 646Por. 4, 1, EwNik 12, 1. Por. Mt 27, 38, par. Dziwne określenie „z Jerycha" wskazuje, że autor praw dopo­ dobnie wiąże łotrów z tymi, których wspomina Łk 10, 30 (przypowieść o dobrym Sam ary­ taninie). M* Por. EwDzArab 23 - Dumakus i Titus, por. 4, 1, EwNik 10, ln.; 12, 1 Im iona dwóch łotrów w innych rkp JózAr: Geustus, Dymas. Legenda, której najstarszym św iad­ kiem jest poemat z XII w., Libro del tres Reys d'Orient, 104-200. ed. M. Alvar, M adrid 1965, 40-2, opowiada, że jeden z łotrów (ten lepszy) mial chorego syna. uzdrow ionego wodą z kąpieli Jezusa. Opowiadanie to przejęta legenda ludowa, por. Zowczak 276-278. Inne opowiadanie o Dobrym Łotrze w Wizji Teofila, wyd. A. Mingana, Vision ofT heophihis or the Book o f Fligt o f the Holy Family, BullJohnRylLib 13(1929) 1-92. Inny tekst w ydal M. Geerard, art. cyt. w Bibliografii, tekst ten powtarza Aelrcd z Rielvaux w: D e instilutione inclusoruni, SCh 76, 12-122. Por. także Wstęp do rozdziału VI, 2. Por. Tb 1, 17-19; 2 ,4 -8 .

dla nich dzień w ielk iego smutku z pow odu kradzieży dokonanej w św ią­ tyni. Zawołali w ięc Judasza Iszkariotę i rozm awiali z nim, poniew aż byl on synem brata kapłana Kajfasza. N ie byt on szczerym uczniem Jezusa, ale caty lud zachęcał go do podstępu, aby tow arzyszył Jezusow i nie dlate­ go. aby się przekonać o znakach przezeń dokonanych, ani żeb y go w y ­ znawać, ale aby im Go wydał starając się uchw ycić G o na fałszyw ym słow ie, a jako zapłatę za dobre w ypełnienie tego czynu dawano mu dzien­ nic złotą didrachmę. Upłynęły już dwa lata, jak przebyw ał przy Jezusie, jak twierdzi jed en z uczniów im ieniem Jan. 4. T rzeciego dnia przed uw ięzieniem Jezusa rzekł Judasz do Żydów: „N uże, podajm y pretekst, że zaiste nie złodziej ukradł księgi Prawa, ale sam Jezus - a ja wam dostar­ c zę dow odów na to!” Gdy te słowa zostały w yp ow ied ziane, oto przyszedł do nas N ikodem , w którego pieczy znajdowały się klucze św iątyni i po­ w iedział do nas wszystkich: „Nie czyńcie podobnej rzeczy!” - był bo­ w iem N ikodem najuczciw szy pośród całego ludu ż y d o w sk ieg o 650. A le córka Kajfasza im ieniem Sara poczęła krzyczeć tym i słow y: „On m ów ił przecież w ob ec wszystkich przeciw temu oto św iętem u m iejscu: «M ogę zburzyć ten przybytek i w ciągu trzech dni go odb ud ow ać»”651. R zekli do niej Żydzi: „Znalazłaś wiarę u nas w szystk ich ” - m ieli ją bow iem za prorokinię. I pod tym pretekstem Jezus został uw ięziony. 2. 1. D nia na­ stępnego, a był to dzień czwarty, wprow adzili G o o god zin ie dziewiątej do pałacu Kajfasza. I rzekli doń Annasz i Kajfasz: „P ow ied z nam , z ja­ kiego pow odu ukradłeś nam Prawo i sprzedałeś [księgi] nauk w ygłasza­ nych przez M ojżesza i Proroków?” Na to Jezus nic nie od p ow ied ział. Zno­ wu, po raz drugi w obecności tłumu rzekli doń: „Tę św iątyn ię zbudow ał Salom on w ciągu czterdziestu sześciu lat, dlaczego ty ch c esz j ą zburzyć w jednej chw ili?” A Jezus na to nic nie odp ow ied ział652. A św ię te m iejsce syn agogi zostało obrabowane przez złodzieja. 2. G dy m iał się ku koń co­ w i w ieczór dnia czw artego, cały lud szukał córki K ajfasza, aby j ą wrzu­ cić do ognia z pow odu zaginięcia Prawa; nie m ogli b ow iem spraw ować Paschy. Ona zaś rzekła do nich: „Zaczekajcie, d zieci, gd y zab ijem y tego Jezusa, w tedy i Prawo się znajdzie i czcigod n y dzień św ię ty b ędzie św ię­ con y w edług Prawa”. A A nnasz i Kajfasz dali Judaszow i po kryjom u dużo p ie n ię d z y m ów iąc: „ P ow ied z teraz, jak to nam up rzed n io o b iecałeś: 650 Por. EwNk 5, 1. 651 Por. Mt 26, 61, par.; J 2, 19. 652Por. Mt 26, 59-62, par.; J 2, 20.

2. Cyk! Plinta: O P O W IA D A N IE JÓ Z F .F A Z A R Y M A T E I

743

«W iem , że Prawo zostało ukradzione przez Jezusa», aby w ina n ie spadła na tę niew inn ą d z iew cz y n ę ”. Judasz z g o d z iw sz y się na to p o w ie d z ia ł do nich: „B yleb y tylko lud się nie d ow ied ział, że to w y m nie p o u c z y liś c ie , jak mam postęp ow ać p rzeciw Jezu sow i! L ecz [teraz] u w o ln ijc ie Jezu sa, a ja przekonam lud, że tak się spraw y m ają”. I oni p od stęp n ie u w o ln ili Jezusa. 3. A gdy dniało, dnia piątego, Judasz w sze d ł do św iątyn i i rzekł do ca łeg o ludu: „Co mi dacie, gdy w am w yd am tego n isz c z y c ie la Prawa i złod zieja P roroków ?” R zekli doń Żydzi: „Jeśli nam g o w y d a sz , d am y ci trzydzieści srebrnych m onet”653. Lud zaś nie w ie d z ia ł, że Judasz m ó w i 0 Jezusie; liczn i b ow iem [spośród nich] w yzn aw ali, że O n je s t S y n em B ożym . 1 Judasz w z ią ł trzyd zieści m onet srebrnych. 4 . 1 w y s z e d ł o g o d z i­ nie czw artej, znalazł Jezusa o piątej, pod czas gdy p rzech ad zał się po u li­ cy. P oniew aż zapadł ju ż zm ierzch, rzekł Judasz do Ż y d ó w : „ P rz y ślijc ie mi do p o m o cy żołn ierzy z m ieczam i i kijam i, a ja w am g o w y d a m ” . D ali mu w ięc pachołk ów , aby G o ująć654. W drodze rzekł do nich Judasz: „Ten, którego pocałuję, to On, chw ytajcie go, pon iew aż on ukradł P raw o i P roro­ k ó w ”655. P rzystąp iw szy do Jezusa u całow ał G o m ów iąc: „W itaj rab b i!”656 - a był to w ie cz ó r dnia p iątego. I p o c h w y ciw szy G o w y d a li K a jfa sz o w i 1 kapłanom 657, a Judasz m ów ił: „O to je st ten, który ukradł P raw o i proro­ k ów ”. Poddali G o w ię c Ż ydzi niesp raw ied liw em u badaniu m ó w ią c : „ C z e ­ m uś to u czy n ił? ” A On nic nie od p ow ied ział. A N ik o d e m i ja , J ó z e f, w i­ dząc ten trybunał zarazy, o d e sz liśm y od nich nie ch cąc z g in ą ć p r z ez u d zia ł w tej naradzie b e zb o żn y ch 658. 3. 1. W iele tych i in n ych j e s z c z e str a sz n y c h rzeczy uczyn ili przeciw Jezu sow i ow ej n o c y i gdy w sta w a ł p ią tk o w y d zień P rzygotow ania, w yd a li G o n am iestn ik ow i P iłatow i na u k r z y ż o w a n ie 659, na które z e s z li s ię w szy scy . DWAJ ŁOTRZY. P o przesłuchaniu nam iestnik Piłat nakazał, aby G o p rzy­

bito gw oźd ziam i do krzyża wraz z dw om a łotram i. I tak zo sta li d o k rzy ża przybici w raz z Jezusem : po lew ej stronie G estas, p o prawej D e m a s. 2. I zaczął krzyczeć do Jezusa ten, który w isia ł po lew ic y : „Patrz, ja k w ie lk ie zło u czy n iłeś na ziem i! I gd yb ym w ie d z ia ł, że Ty je s te ś k rólem , za m o rd o -

651 Por. Mt 26, 14-16, par. 654 Por. Mt 26, 47; Mk 14,43. 655 Por. Mt 26, 48; Mk 14, 14. 656Por. Mt 26, 49; Mk 14, 45. 657 Por. Mt 26, 57; Mk 14, 53; Lk 22, 54.

“ Por. Ps 1, 1. " ’ Por. M t2 7 , 1, par.

744

RO ZD Z

VI A P O K R Y F Y O M Ę C K [ Z M A R T W Y C H W S T A N IU

w a tb y m cię. C z em u ż to nazyw asz się S ynem B o ży m , a sa m em u sobie w po­ trz e b ie p o m ó e nie m o ż e sz ? 660 1 ja k m ogłeś n ieść p o m o c in n y m , którzy cię o n ią p ro sili? Je śli je s te ś C h rystusem , zstąp z k rz y ż a , a b y m C i u w ie r z y ł !661 T eraz p a trz ę na C ieb ie n ie ja k o na cz!ow 'icka, ale ja k o na d z ik ą bestię, która g in ie w ra z ze m n ą ” . 1 w y g ad y w ał w iele p o d o b n y ch rzeczy przeciw Jezuso­ w i b lu ź n ią c i zg rzy tając zębam i przeciw N iem u . W p a d ł b y ł już bowiem ło tr w sid ła szatań sk ie. 3. N ato m iast ło tr im ie n ie m D e m a s, który wisiał po p raw ej stro n ie, w id ząc boski w d zięk Je zu sa, tak z a w o ła ł: „Wiem o Tobie, Je zu C h ry ste , że je s te ś S ynem B ożym . W idzę, że T y jesteś Chrystusem, p rzed któ ry m p ad ają na tw arz niezliczone rzesze an io łó w . Przebacz mi grze­ chy, k tó ry ch się do p u ściłem . N ic pozw ól, ab y na s ą d z ie stanęły przeciw m n ie gw iazd y i księżyc, kiedy p rzyjdziesz sądzić św ia t cały, ponieważ w no­ c y d o k o n y w ałem złych zam iarów . N ie p o ru sz sło ń c a , które teraz zaćmiło się ze w zg lęd u na C iebie, aby nie w y p o w ie d z ia ło z ła , które jest w moim sercu. N ie m ogę bow iem przedłożyć żadnego d a ru d la z m a z a n ia moich grze­ chów . a u C ieb ie je s t zm iło w an ie; w y b a w m n ie , P a n ie w szechrzeczy od T w eg o straszliw eg o sądu. N ie daj n ie p rz y ja c ie lo w i w ładzy napadania na m n ie , n iech nie w eźm ie w d zied zictw o m ej d uszy, ja k to się stało z tym, k tó ry za w isł po lew icy. W idzę b o w iem , ja k M o jż e sz i patriarchowie zapła­ k ali p ła c z e m w ielk im , a diab eł n a trz ą sa się z ich sm u tk u . Dlatego też, Pa­ nie, k aż, b y zo stały m i o d p u sz czo n e grzechy, n im d u sz a mnie opuści i w spo­ m nij na m n ie g rzesz n ik a w sw ym k ró le stw ie 662, g d y z w ielk iego tronu Naj­ w y ż s z e g o b ęd z ie sz sądził d w an aście p le m io n Iz ra e la ; w ielk ą bow iem karę p rz y g o to w a łe ś św ia tu ” . OBIETNICA JEZUSA. 4. I g d y to p o w ie d z ia ł ło tr, rz e k ł doń Jezus: „Za­ p ra w d ę , z a p ra w d ę , p o w ia d a m ci, D em asie, d z iś je s z c z e b ędziesz ze mną w ra ju 663, p o d c z a s g d y sy n o w ie k ró lestw a, d z ie c i Abrahama, Izaaka, Jaku­ b a i M o jż e sz a z o s ta n ą w y rzu cen i na z e w n ą trz , w ciem ności - tam będzie p ła c z i z g rz y ta n ie z ę b ó w 664. Ty n a to m ia st je d e n zam ieszkasz w raju aż do d ru g ie g o [m o je g o ] p rz y jśc ia , k ied y to b ę d ę s ą d z ić ty c h , którzy nie w yzna­ w a li m o je g o im ie n ia ” . R z ek ł do łotra: „ O d s z e d łs z y pow ied z Cherubinom

660Por. Łk 23, 39. 35, par. “ 'Por. Mt 27,40. 42; Mk 15, 32. “ Por. Łk 23, 42. “ Por. Łk 23, 43. “ Por. Mt 8, 12; 22, 13.

2, Cykl Piłata: O P O W IA D A N IE JÓ Z E F A

7. A R Y M A T E I

i M ocom , które zataczając koła ogn iste m ieczem strzegą raju od cza su , gd y Adam , praojciec, który żył w raju, dokonał przestępstw a i nie przestrzegał moich przykazań i w yp ęd ziłem go stam tąd663, nikt z pierw szych [lu d zi] nie ujrzy raju, aż przyjdę po raz drugi sąd zić żyw ych i um arłych; to n ap isa­ łem 666 ja, Jezus C hrystus, Syn Boży, który zstąpiłem z w y so k o śc i n ie b io s w y szed łszy w sp osób niepod zielny z łona n iew id zialn ego O jca i zstąp iłem na św iat, aby się w c ielić i być przybity gw oźd ziam i do krzyża, aby zb aw ić Adama, którego przecież stw orzyłem . I do m oich M ocy archanielskich, stró­ żów raju i słu g Ojca m ów ię: «Pragnę i rozkazuję, aby w sz e d ł ten oto uk rzy­ żow any wraz ze M ną, ze w zględ u na M nie otrzym ał o d p u szc ze n ie grze­ chów i przyoblek łszy się w nieśm iertelne ciało w sze d ł d o raju i za m ie sz k a ł tam, gdzie dotąd nikt nie m ógł zam ieszkać»” . I skoro tylko J ezu s w y p o w ie ­ dział te słow a, oddał ducha667 w dniu piątkow ego P rzygotow an ia668 o g o ­ dzinie dziew iątej. I stały się ciem n ości na całej ziem i, a na sk utek w ie lk ie ­ go trzęsienia ziem i zaw aliła się św iątynia i ganek św iątyn i669. ARESZTOWANIE I UWOLNIENIE JÓZEFA. 4 . 1. Ja, Józef, p op rosiłem o ciało Jezusa i zło ż y łem j e do grobu now ego, do którego n ik ogo j e s z c z e n ie z ło ­ żono; ciało łotra, które w isia ło po prawicy, nie zostało z n a le z io n e , c ia ło natomiast tego, który w isiał po lew icy, m iało kształt potw ora; takim j e z n a ­ leziono. M nie zaś, p on iew aż poprosiłem o ciało Jezusa, aby j e p ogrzeb ać, Żydzi ze z ło ści zam knęli w w ięzien iu 670, gd zie była m oc zbrodniarzy. S tało się to w sob otę o zm roku, w którym to dniu lud nasz d ok onał przestęp stw a. I oto, zaiste, lud nasz doznał w dzień tego szabatu strasznych cierp ień . 2. A kiedy było je sz c z e ciem n o, w pierw szym dniu po sz a b a c ie, o g o d z in ie piątej w nocy przyszed ł do m nie, do w ięzien ia, Jezus w raz z łotrem , który był ukrzyżow any po Jego prawicy, z tym , którego w y sła ł do raju - i św ia tło w ielk ie zajaśniało w celi. I pod niósł się na czterech rogach b u d y n ek i m ie j­ sce stało s ię w o ln e , a ja w yszed łem . SPOTKANIE DOBREGO ŁOTRA. Poznałem najpierw Jezusa, a następ nie łotra trzym ającego p ism o [, które otrzym ał był] od Jezusa. 1 gd y w ę d r o w a li­ śm y do G alilei, zabłysło tak w ielk ie św iatło, że nie m o g ło g o z n ieść żadne

445 Por. Rdz 3, 24.

"“ Mówi to Jezus wiszący na krzyżu! 447 Por. Mt 27, 50, par. 648 Por. J 19, 31; Mk 15,42; Mt 27, 62; t k 23, 54. 649Por. Mt 27, 5, par. 47°EwNik 15, 6 ; EwDzArab (L) 49n.

R O ZD Z. VI. AI'OKRV 1 Y O M ĘCE I ZM ARTW YCHW STA NIU

stw orzenie, a od łotra rozchodził się słodki zapach rajsk i. 4. Jezus671 zaś usiadł n a jak im ś m iejscu i odczytał to, co następuje: „My, Cherubini i [Aniołowie] sześcioskrzydli6'-', którzy na rozkaz Tw ojej b o sk o ści strzegą rajskiego ogro­ du, czynim y v>iadom ym to przez u k rzy żo w an eg o w ra z z Tobą łotra, na pod­ staw ie Tw ojego zrządzenia: gdy ujrzeliśm y ra n y po gwoździach łotra, który został w raz z Tobą u k rzyżow any i taki blask T w ojej boskości bijący z Twe­ go pism a tak. że zaćm ił naw et ogień, nie m o g ąc z n ie ś ć blasku rany, usiedli­ śm y w w ielkim strachu: usłyszeliśm y bow iem , że S tw ó rc a nieba i ziemi oraz całego stw orzenia zstąpił z w ysokości w g łęb in y ziemi ze w zględu na praoj­ ca A dam a675. U jrzeliśm y niepokalany krzyż św ie c ą c y ze względu na łotra, a blask jeg o lśnił siedem razy jaśn ie j od sło ń ca; i zadrżeliśm y odczuwając drżenie tych, co byli w św iecie podziem nym . I słudzy podziem ia wraz z na­ mi głosem w ielkim wołali. «Św ięty, św ięty, św ięty, Ten, który był na wyso­ kościach od początku»”. A i Potęgi w ydały głos: «Panie, pojaw iłeś się na niebie i na ziem i przynosząc radość w ieków , gdy wyratowałeś sw e stworze­ nie od śm ierci»”. 5. 1. Ja to w szystko oglądałem. I gdy w ędrowaliśm y do Galilei z Jezusem i łotrem , Jezus się przem ien ił; i stał się innym niż przed ukrzyżow aniem , ale stał się całkow icie światłem674 i aniołow ie zawsze Mu służyli, a Jezus rozm aw iał z nim i. Tak d ziało się przez trzy dni. A z Jezusem nie było nikogo z uczniów', był obecny natomiast jedynie łotr. JAN SPOTYKA DOBREGO ŁOTRA. 2 . A w połow ie Przaśników przyszedł uczeń Jego, Jan, a nigdy nie dow iedzieliśm y się, gdzie się był podział łotr.

Z apytał w ięc Jan Jezusa: „K im je s t ów, że nie sprawiłeś, bym go ujrzał?” A Jezus nic m u nie odpow iedział. P adł m u więc do nóg i powiedział: „Panie, wiem . że od początku m nie um iłow ałeś, d laczeg o w ięc nie pokazałeś mi tego człow ieka?” R zekł doń Jezus: „C zem u sz u k asz rzeczy ukrytych? C zyż jesteś aż tak bardzo bez rozum u? Czy nie czujesz, jak zapach rajski napełnia to m iejsce? C zy nie poznałeś, kim on był? Łotr z krzyża stał się dziedzicem raju. Zapraw dę, zapraw dę, pow iadam ci, że on jeden [spośród ludzi] go po­ siadł aż do nadejścia w ielkiego dnia” . A Jan rzekł: „U czyń m nie godnym, abym go ujrzał” . 3. G dy Jan to jeszcze mówił, ukazał się obydw u łotr. I wiel­ ki lęk ogarnął Jana, który p ad ł na ziem ię. Łotr bow iem nie był w tej postaci, ja k ą m iał przed przybyciem Jana, ale wyglądał jak król m ający w ielk ą moc i odziany był w krzyż. I zabrzm iał głos wielkiego tłumu: „Przyszedłeś do przy71Opuszczony w jednym z rękopisów. ,3Por. Iz 6, 2: aniołowie sześcioskrzydli to Serafini. 73Por. 1 P3, 19. " Por. Mt 17, 1-8, par. (Przemienienie).

2 Cy|d Pilnta: U S T J A K U B A D O K W AD R A TU SA ______________________________________________ 7 4 7

gotowanego dla ciebie miejsca, do raju. M y zaś otrzymaliśmy rozkaz od Tego. który cię posłał, aby ci służyć aż do w ielk iego dnia”. Na ten głos łotr i ja staliśmy się niew idzialnym i i znalazłem się w moim domu. Już nigdy więcej nie w idziałem Jezusa. Z A K O Ń C Z E N IE . 4 . Spisałem te rzeczy, które w idziałem , aby w szyscy uw ierzyli w Jezusa Chrystusa ukrzyżow anego, Pana naszego; i żeby nikt nie zach ow yw ał Prawa M ojżeszow ego, ale aby w ierzono w znaki i czyny, których dokonał, a w ierząc otrzymali w dzied zictw ie życie w ieczn e i by­ śm y znaleźli się w królestw ie niebios. Jemu bow iem należy się chw ała, cześć i m ajestat na w ieki w ieków . Am en.

k. List Jakuba do Kwadratusa (L istJkK w ) (przekład, opracowanie W. W itakowski) L ist Ja ku b a bisku p a Jero zo lim y do K w adratusa znany je s t w dw óch w ersjach język o w y ch , sy ryjskiej o raz lepszej - orm iańskiej. Ta ostatnia, ja k w y kazuje a n a li­ za tekstu, je s t n ajpraw dopodobniej przekładem z syryjskiego, lecz p o d sta w ą je j byt inny, lepszy tekst, nie zaś ten, który dziś posiadam y. List pow stał, ja k m ożna przypuszczać, około roku 400 w środow isku judeochrześciJan syryjskich. W sk a­ zują na to rola Jakuba, p rzedstaw ionego ja k w P seudo-K lem entynach ja k o n ajw aż­ niejsza postać w K ościele oraz im iona tych, którzy „w yznali C h ry stu sa” p o k ry w a­ jące się z listą b isk u p ó w ju d eo ch rześcijańskich Jerozolim y p o d an ą p rzez E u zeb iu ­ sza z C ezarei (H K IV, 5, 3). N a p o d an ą datę utw oru w skazują z kolei zw iązki z N a ­ uką A d d a ja (V w.) o raz fakt, że G am aliel nie je s t jeszcze p rzedstaw iany ja k o ch rze­ ścijan in (jak to m a m iejsce w późniejszych tekstach). N ie bardzo w iadom o je d n a k , dlaczego na ad resata listu w ybrano K w adratusa, biskupa A ten i apologetę żyjącego w początku II w. (choć nie je s t pew ne czy autor Listu m iał na m yśli w łaśnie je g o , czy też je s t to po stać całkow icie fikcyjna). U tw ór podkreśla przyjazny stosunek Tyberiusza do chrześcijań stw a i n ależy do utw orów przychylnych P iłatow i. O prócz w ym ien io n y ch w B ibliografii w ydań brak ja k dotąd obszerniejszych studiów na tem at ListJkK w . ListJkK w przeło żo n o na podstaw ie tekstu syryjskiego R ahm aniego; w arianty arm eńskie podano na p odstaw ie przekładu niem ieckiego Vettera.

Oto list, który Jakub, biskup Jerozolim y, w ystał do Kwadratusa, do kraju Italii [prosząc], by go pow iadom ił [o tym ], co zarządził cesarz Tyberiusz w spaw ie Żydów , którzy ukrzyżow ali Chrystusa i uznali Jego zb aw ­ cze zm artwychw stanie za niepraw dziw e675. 6,s Słowa „i uznali Jego zbawcze zmartwychwstanie za nieprawdziwe” - omi. ponuja.

748

ROZDZ. VI. APOKRYFY O MĘ CE I ZM ARTW YCHW STAM K l ^

Od Jakuba, biskupa Jerozolimy, do Kw adratusa, oddanego wychowan­ ka. wiernego ucznia w Panu. Pokój! Bracie nasz i synu, ucieszyłem się usłyszawszy, ja k bardzo troszczysz się o [szerzenie] nauki Chrystusowej, dbasz o tych, którzy trw ają w spra­ wiedliwości i prawdzie, [że] prow adzisz dysputy z Ż ydam i i poganam i, a winnym ukrzyżowania wskazujesz na św iadectw a o Panu zaw arte w Księ­ gach. Tak bowiem, jak występowali przeciw Panu naszem u, gdy czynił znaki i cuda, takoż i dzisiaj w sporach przeciw nam w ystępują. Wiadomo teraz, że ich obłuda w yszła ja s n o na ja w przed prefektem Poncjuszem Piłatem. Przywódcy Ż ydów A nnasz, K ajfasz, Beniamin i Nachmael zeznali, że przekupili pilnujących grobu Pana n aszeg o 676 oraz straż­ ników, A rystydesa iA etiosa, którzy przyznali, że [w sw y ch zeznaniach] pom inęli to, co widzieli, mówili zaś o czym ś, czeg o n ie widzieli677. Strażni­ cy wyznali również, że wzięli łapów kę za to, by zataić, ż e Pan nasz Jezus Chrystus rzeczyw iście zm artw ychw stał678. Gdy Piłat dow iedział się praw dy o tej sp raw ie, kazał ich sprowadzić i w trącić do więzienia, gdzie trzym a się p rz e stę p c ó w 679. Ponieważ Piłat był prokuratorem z ram ienia cesarza, naszego w ładcy, napisał i w ysłał doń list pow iadam iając go o tym. co Ż ydzi uczynili z Je z u se m Chrystusem. Prze­ raził się bowiem bardzo tym , co usłyszał od sw y c h informatorów, [a mia­ now icie ]. że Jezus był królem Ż y d ó w 680. W szystko to opisał w swym li­ ście. Ż ydzi zaś nie w iedzą, co cesarz w tej sp ra w ie postanowi}681. Ponieważ ży jecie w pobliżu cesarza, postaraj się, bracie nasz, dow iedzieć się i dać m i znać. ja k ie rozporządzenie w y d ał p rz e c iw nim. Powiadom mnie pisząc [o tym ] szczegółow o.

676 Por. Ml 28, 11-15.

„Mówili zaś o czymś, czego nie widzieli" - orni. pomija. “ Tekst syryjski może znaczyć „powstał z grobu” lub „powstał z domu zmarłych”, tj. „z Szeoiu”. i79„Gdzie trzyma się przestępców” - orm, pomija. “ ’ Por. J 18, 33. Orm. ma inny tekst: „Nabrał on bowiem poważnych podejrzeń po tym. co od nich usłyszał Jezus, mówili, jest królem Żydów”, Van den Broeck, 57. 1 Tekst len jest więc świadkiem istnienia tradycji o raporcie Piłata skierowanym do Rzymu.

i

2

C y i(| P iła ta : L I S T J A K U B A D O K W A D R A T U S A

74 9

K o p ią listu , który b ęd z ie sz słał do m nie, w yślij do682 K ościoła w E fe­ zie, do K o ś c io ła A n tio ch ii, do Marka ew an gelisty683, [oraz do] Saula zw a­ n ego P a w łe m , k tóry teraz jest w T essalonikach684. P isz ę do c ieb ie o tym [w szystk im po to], by inni685 poznali podstępy Ż yd ów , tak ja k m y [je] znam y686. [ D o n o s z ę c i dalej, że] Filip, Seneka687, Justus, Lewi i Peri, słynni ży ­ d o w sc y u c z e n i w P iśm ie, przyszli do m nie688, w yznali Chrystusa i otrzyma­ li ch rzest. T eraz prow ad zą dysputy ze sw ym i w spółrodakam i689. G a m a lie l zaś, ich arcykapłan, nie zaprzecza [boskości] Chrystusa, jak [to c zy n ią ] j e g o w sp ó łw ie m i, ale też nie w yznaje [Go] otwarcie tak jak my. W sz e la k o nie słucha tych , którzy nas oskarżają i nie uznaje ich zarzutów. Z a ch o w u je m ilczen ie [i] rezerw ę zw łaszcza po tym, gdy zobaczył, jak Pan nasz w n ie b o w s tą p ił do sw e g o Ojca, i jak dobra nowina [o N im ] rozeszła się na c a ły ś w ia t690, tak że teraz przez w szystkich691 jest czczon y692 wraz ze sw y m O jce m ch w aleb n ym i D uchem Jego boskości. [N ow ina ta] daje693 ż y c ie w s z y s tk im , którzy w ierzą w N ie g o 694. O to poprzez tajem n icę Jego ciała i krwi, które nam ofiarował, [opusz­ c zo n e z o sta ły ] ołtarze, ustały ofiary Żydów , i nie ma już ich kapłanów ani lew itó w , którzy[by] składali ofiary na ołtarzach w edle dawnych zw ycza­ jów . [B ó g ] b o w iem odebrał im kapłaństwo i dał je nam. O biecał [też], że p o z o sta n ie On z nam i aż do końca św iata695. 682 Dosi.: „zostaw w ” . Por. niżej w ersję ormiańską. 685Tj. do A leksandrii.

““ Wersja orm iańska tego akapitu różni się poważnie i brzmi: „Kopię listu, który będziesz sial do nas, zostaw w K ościele w Efezie u Jana, syna Zebedeusza, i w Kościele Antiochii u Szymona Kefasa. Ja zaś (sam) poślę jego kopię do Kościoła Aleksandrii do Marka Ewangeli­ sty, i do Pawia, który byl naszym towarzyszem i współpracownikiem w Tessalonikach”. 685 Syr. dosł.: „obcy” - idzie zapew ne o ludzi, którzy nie byli ani Żydami, ani chrześci­ janam i. Orm. „m ieszkańcy odległych krajów ”. ““ „Tak ja k m y (je) znam y” - orm.: „którzy nie uw ierzyli” . 687 Por. K orPw Sen, A N T 3, 55-66. 688Orm. dodaje „w raz z innym i sw ym i towarzyszam i” . 68.1 Orm. dodaje „na podstaw ie pism proroków ” . 690Orm. dodaje ,ja k św iatło słoneczne, które ogarnia wszelkie stworzenie”. 6.1 Orm. dodaje „pogan” . 6.2 Orm. dodaje „i w ysław iany przez w szystkie języki” . 6.3 Dosi. „rozdziela”. 6MStów a „ .. .w raz ze sw ym O jcem chw alebnym i Duchem Jego boskości. [Nowina ta] daje życie w szystkim , którzy w ierzą w N iego” - orm. pomija. 6,5 Por. M t 2 4 , 2 0 . Akapit ten w w ersji orm.: „Poprzez tajemnicę Jego ciała i krwi, które nam ofiarow ał, usunął też ofiary z dom u winnych ukrzyżowania, bowiem odebrał im

'5 0

R 0 /I1Z VI APOKRYFY O MĘCE I ZMARTW YCHW STANIU I

Przekaż w icie pozd ro w ień N ik a n o ro w i, Parmenasowi, O nezyforow i6’6 i w szystkim w iernym w w aszym z g r o m a d z e n iu 697. C iebie z kolei pozdra­ w iają w ierni w yludnionej Jero zo lim y , k tó ra m a [teraz] w ięcej m ieszkań- I ców ' \ C zekam , bracie m ój, byś w p a n i s tó w a c h [odp ow ied ział] na [mój]

list do ciebie'’09.

1. Świadectwa Ursyniusza (Ś w U rs) [przekład i opracowanie W. W itakowski) Świadectwa Ursyniusza to dwa krótkie teksty łączone z bliżej nieznanym Ursyniuszem, nauczycielem filozofii (Świadectw o II) w kręgu cesarza Tyberiusza (Świadectwo U. Wyraża on niepokój z powodu zjaw isk, które tow arzy szy ły śm ier­ ci Chrystusa (Świadectwo I) 1 komentuje rozpow szechnianie się k ultu U krzyżow a­ nego (Świadectwo II). Te dwa utwory znane są z przekazu niezależn eg o po syryjsku, a także z dwóch w iększych dzieł autorów piszących w tym że ję z y k u , z Kroni­ ki Michała Starszego (Syryjczyka, XII w.)7“ i z C ltronografii G rzeg o rza B ar Hebreusa (XIII w.)’01. Istnieje również wersja arabska zaw arta w K ro n ice M ahbub’a (Agapiusza. X w.). Mimo że Świadectwa przetrw ały w sto su n k o w o późnych tek­ stach czy rękopisach, wydaje się, że pochodzą one z epoki przedm uzułm ańskiej, z V-VII w. (,Świadectwo I) i z V w. (Świadectwo II). P ow stały o n e praw dopodobnie po syryjsku. a nie są tłumaczeniem z j. greckiego. Ich celem je s t przekazanie świa­ dectwa o Chrystusie pochodzącego od filozofa pogańskiego. Przekładu dokonano z j. syryjskiego: Św iadectw o I - z niezależn eg o tekstu wydanego przez Rahmaniego oraz z wersji z K roniki M ichała S tarszego; Świadec­ two II - na podstaw ic Kroniki Michała oraz Chronografii B a r H ebreusa.

k a p łań stw o i nam je d al. J e st O n z e sw y m i w y z n a w c a m i i nie opuści ich św iata [... tu n a stę p u je k ilk a słó w n ie z r o z u m ia ły c h ] , o czym sam wiesz".

** N ik a n o r p o r. D z 6 , 5; P a rm e n a s - p o r. D z 6 , 5 ; 6,7 O rm . d o d a je „ k a p ła n o m i s ta r s z y m ” .

Onezyfor - por.

2

aż do końca tego Tm 1, 16; 4, 19.

wyludnionej Jerozolimy, która ma (teraz) więcej jerozolimski”. ‘" „ C z e k a m , b racie m ó j, b y ś w p a ru s ło w a c h [odpowiedział] na [mój] list do ciebie” orm .: „ C zek am i m am n a d z ie ję , ż e m i n a p is z e s z o ty c h sprawach [i prześlesz] za pośrednic­ “ " „ C ieb ie z k o le i p o z d ra w ia ją w ie rn i

m ie sz k ań c ó w - orm .: ..P o z d raw ia c ię tu te js z y K o ś c ió ł

tw em A ry sty d e sa ” . 700Por. S W P W 155. 701 Por. S W P W

i

37n.

cykl pilnin: .ŚIW/IO£Cnl'/< URSYNIUSZA_______________________________

75 1

A. Pierwsze Świadectwo (Jrsyniusza a . p rz e k a z niezależny: Ursyniusz: nieszczęście, które nas dotknęło i [wielka] trwoga, która n a s o p a n o w a ł a , gdy zaćmiło się słońce, nie tak jak zwykło się czasami ściem­ n ia ć , i [ g d y ] nastąpiło wielkie trzęsienie ziemi. Przerażające też były okrop­ n o ś c i. k t ó r e j a k słyszeliśmy, miały m iejsce w miastach Hebrajczyków 102. I o to d z iś dowiedzieliśmy się słysząc z [odczytanego w naszej obecności] lis tu , który Piłat w ysiał z Judei do naszego pana, cesarza Tyberiusza, że w s z y s tk i e te przerażające rzeczy wydarzyły się z powodu śm ierci pew nego męża, którego ukrzyżow ali Żydzi703. Gdy cesarz to usłyszał, posiał list grożący tym, którzy ukrzyżow ali Pana naszego 704 i odw ołujący Piłata, który postąpił wedle w oli Żydów. R zeki

W ie lk ie b y t o

b. Wersja w K ro n ice M ichała Starszego (Syryjczyka) Również U rsyniusz w V -ej księdze [swego dzieła] rzekł tak: Wielkie n ieszczęście nas dotknęło, gdy zaćm iło się słońce i zatrzęsła się ziemia. Słyszeliśm y [też] o p rzerażających okropnościach [, k tó re m ia­ ły miejsce] w m iastach Hebrajczyków. Oto dziś zrozum ieliśm y do w ied ziaw ­ szy się z listu, który Piłat w ysłał z P alestyny do króla T y b eriu sza, że [te] straszne rzeczy w ydarzyły się z pow odu śm ierci pew nego m ę ż a , k tó reg o Żydzi ukrzyżow ali. Gdy cesarz usłyszał [o tym ], pogroził Ż ydom i odw ołał P iłata, p o n iew aż ten postąpił w edle w oli Ż ydów .

710 Por. ListPTyb, objaśn. 703Tekst świadczący o istnieniu jakiejś formy raportu Piłata.

“"Nieco dziwne określenie w ustach poganina.

73 2

< •

’

MMKKM 1 O M l.l I I / M A R IW YCl IWSTANIU

B. Drugie Świadectwo Ursyniusza Gdy posianie Chrystusa urosło w potęgę, filozof Patrofil rzeki do swe­ go mistrza Ursyniusza: - Jak to się dzieje, że wszystkie ludy wierzą w ukrzyżowanego czło­ wieka? Oto bowiem Teodor, głowa mędrców w Atenach, a także filozof705 Afiykanus z Aleksandrii i Martynus z Bejrutu 706 oraz w ielu innych czczą Chrystusa. Choć [wyznawcy ci] nie żyją w bogactwie, są potężni w mowie i czynach. [Ursyniusz] odpowiedział mu [w te słowa]: - Nie dziw się, że wszyscy Mu się podporządkowują. M yślę, że bogo­ wie i ich kapłani707, którzy im służą, [też] staną się Jego wyznawcami. To że jego uczniowie nie oddają się odrażającym grzesznym obyczajom, świad­ czy o rym. że ich nauka jest o wiele bardziej praw dziw a niż jakakolwiek inna.

70i „Filozof': MS pomija. "Tekst syr ma tylko litery BR W, co wydawca Kroniki J. B. Chabot przyjmuje za skrót od Brwiws. 707„i ich kapłani”: MS pomija.

3. Utwory związane ze św. Bartłomiejem 0< (przekład ks. R. Bartnicki, ks. M. Starow ieyski, w stęp i kom entarz ks. M. Starow ieyski)

a P o sta ć B a r tło m ie ja A p o sto la w a p o k r y fa c h dwie grupy utworów związanych ze św. Bartłomiejem. Pierwszą i naj­ nich stanowią D zieje Bartłom ieja, którymi zajmiemy się w II tomie ANT’09; drugą stanowią dwa utwory: Zapytania Bartłomieja (ZapB) zachowane w j ę z y k u greckim, łacińskim i starosłowiańskim oraz Księga zmartwychwstania Je­ zusa Chrystusa p rz e z Bartłomieja (KsZmB) zachowana po koptyjsku. Istniały jesz­ c z e j a k i e ś inne utwory: Ewangelia Bartłomieja, Księga tajemnic; zaginęły jednak i z n a m y z a l e d w i e ich tytuły oraz poszczególne zdania710. Bartłomiej jest w nich Istn ie ją

lic z n ie js z ą z

708O Bartłomieju i omawianych tu utworach podstawowe wiadomości podaje J. D. Kaestli w wydaniu kieszonkowym Ewangelii Bartłomieja (por. Bibliografia). 709Por. ClAp 258-264, por. także indeks. 710Por. Ps. Dionizy Areopagita, Teologia mistyczna, PG 3, 1000B: „W tym właśnie sensie święty Bartłomiej powiedział, że teologia jest wielka i mała, a Ewangelia jest obszerna, a jedno­ cześnie zwięzła. Wydaje mi się, że on to w sposób cudowny zrozumiał, że dobroczynna przyczy­ na wszystkiego jest zarazem wielosłowna i oszczędna w słowach, i obywa się bez słów, ponie­ waż nie posiada w sobie ani mowy, ani myślenia”; Teologia mistyczna 1, 3, tł. M. Dzielska, Kraków 1997,167. Syryjska The BookofHoly Hierotheus (}l, 21), ed. F. S. Marsh, London 1927 (repr. Amsterdam 1979), 42 i 47: Apostoł mówi o Chrystusie: Je śli cierpimy wraz z Nim, razem z Nim także otrzymamy chwałę (Rz 8, 17). Jak więc możemy z Nim cierpieć, jeśli nie znosimy Jego cierpień? Jak możemy z Nim cierpieć, jeśli nie niesiemy krzyża? Bowiem boski Bartłomiej napisał: «Sławię tajemniczy krzyż cierpień, i znam go, bo jest on pierwszą bramą domu Boże­ go». Ty więc, mój synu, skoro dojdziesz do krzyża nie sądź i nie wierz, że to już jest granica domu Bożego. Bo oto błogosławiony Bartłomiej nazwa! ją tylko bramą. Ale kto może wejść do miasta, jeśli nie przejdzie przez bramę, i kto może dojść do Dobra albo osiągnąć Zjednoczenie bez krzyża ? Krzyż jest więc - mówię - rodzajem potęgi oczyszczającej przez pewne cierpienie, które powoduje męka, co kładzie kres namiętnościom". Dzieło to jest przypisywane pisarzowi syryjskiemu, Stefanowi Barsudaili (f ok. 550) SWPW 204n.

V ,

'54

ROZO/. VI APOKRYF'* O M ljC T I ZMARTWYCHWSTANIU

uważany /a powiernika Bożych tajemnic. Wspomniane utwory związane z Bartło­ miejem można również zaliczyć do apokalips oraz do grupy dialogów Zbawiciela. Umieszczamy je, jak zwykli to czynić w ydawcy apokryfów, w tym tomie ze wzglą­ du na opis zstąpienia Chry stusa do otchłani. Postać Bartłomieja 1jest znana ze spisów Apostołów (Mt 10, 3; Mk 3, 18; Łk 6, 14; Oz 1, 3). Wystąpilie on obok Filipa i Mateusza. Związek z Mateuszem znajduje potwierdzenie w opowiadaniu Euzebiusza z Cezarei (HE 5 ,1 0 ,2n.: „Bartłomiej pozo­ staw ił w Indiach ew angelią Mateusza napisaną literami hebrajskimi, którą wddział Pan­ ien"), a w ZapB jest on uważany za celnika (ZapB 4 ,49). Bartłomieja i Mateusza po­ nadto łączą DzFlp (94-148). Powiązanie z Filipem znajduje potwierdzenie w J 1. 45-51: Filip przyprowa­ dza Natanaela do Jezusa, który wypowiada do niego tajemnicze słowa: „Ujrzycie niebiosa otw arte i aniołów Bożych wstępujących i zstępujących na Syna C złow ie­ czego". które w P ytaniach B artłom ieja zostaną w sw oisty sposób wyjaśnione. Natanael jest identyfikowany z Bartłomiejem; najstarszym potwierdzeniem tego zw iązku są omawiane tu ZapB. choć powszechnie uważa się, że mówi o nim dopie­ ro pisarz syryjski z IX w., Iszodad z Merc712. Wg EwDzArab 30 Bartłomiej miał brata bliźniaka. Gdy on umarł, matka jego przyniosła umierającego Bartłomieja, do Maryi, która w łożyła go do łóżeczka Je­ zusa i Bartłomiej natychmiast został uzdrowiony. Dość dziwne wiadomości o Bartłomieju przynoszą nam teksty koptyjskie. Miał on pochodzić z Italii, był ogrodnikiem i handlował jarzynami713. Podobne wiado­ mości przynoszą fragmenty koptyjskie: potwierdzają poprzednie wiadomości, a po­ nadto stwierdzają, że „był on uznany za godnego zostać Apostołem i widział anio­ łów śpiewających hymny w czasie zmartwychwstania Zbawiciela"714. W obydwoi utworach Bartłomiej zajmuje w'ażne miejsce: w ZapB stawia pyta­ nia Jezusowi, Mary i i Szatanowi i odgrywa rolę przywódcy Apostołów, mimo że sam tę rolę przyznaje Piotrowi. W KsZmB odgrywa nieco mniejszą rolę, niemniej jest nazwany „strażnikiem tajemnic Syna Bożego"715. W obydwu jednak utworach Bartłomiej otrzymuje wyjaśnienia tajemnic związanych ze śmiercią Chrystusa i prze­ kazuje je Apostołom. Jak się wy daje, istniała tradycja „tajemnic Bartłomieja", a choć te objawione w obydwu utworach różnią się od siebie zasadniczo, zawierają pewne elementy wspólne. Zależność obydwoi utworów nie została do końca wyjaśniona i być może uda się ją wyjaśnić po opublikowaniu wydania krytycznego obydwu utworów, które jest przygotowywane. 711 Por. Dwunastu, Ps. Abdiasza Historie Apostolskie, OŻ 11, Kraków 1995, 157-166, 403-417 (VIII ks. Ps. Abdiasza). O Bartłomieju szerzej w ANT 2. 12 U. Holzmeister, Nathanael fuitne idem ac Bartholomaeus apostolus? Bb 21(1940) 28-39. O Iszodadzie por. SWPW 96. 713 KsZmB 17,3. 14 O. Windsted, JThS 9(1907-1908) 379 (tekst koptyjski), 381 (przekład angielski). Wyraźna aluzja do J 1, 48-50. 715 KsZmB 17, 2.

V U tw o ry z w ią z a n e z B a r tło m ie je m : Z A P Y T A N I A B A R T Ł O M I E J A

755

Z tego, co p ow ied zian o, w ynika, że dość w c ze śn ie w ytw orzyła się ja k a ś tra­ dycja zw iązana z Bartłom iejem . N ie jesteśm y jednak w stanie p o w ie d z ieć , w ja ­ kim kręgu kulturow o-religijnym , kiedy i jaka była jej treść. Istnien ie pism na te ­ mat tego A p ostoła w licznych język ach orientalnych św ia d czy o j e j pop ularno­ ści. Tradycja przypisuje mu różne tereny apostolstw a: m iał działać w Indiach, Arm enii, Etiopii, Persji. Ostatecznie nie jesteśm y w stanie pow ied zieć o je g o pracy apostolskiej nic pew n ego.

b . Zapytania B artłom ieja (Z a p B ) Publikowany tu przekład ZapB różni się zasadniczo od pod anego w pierw ­ szym wydaniu ANT. Tekst ten jest dobrym przykładem postępu w nauce, jaki d o­ konał się w ostatnim ćw ierćw ieczu. Utwór ten posiadam y w dwóch rękopisach greckich, dw óch łacińskich i pięciu (z tego dwóch w ydanych!) słowiańskich. W ramach przygotowań w ydania krytycz­ nego okazało się, że Rękopis Jerozolimski tekstu greckiego (H) jest gorszy od R ęko­ pisu W iedeńskiego (G, wydany przez Vassilieva), a tekst łaciński zawiera liczne e le ­ menty pochodzące z innych źródeł. Wprawdzie nie posiadamy je sz c z e w ydania kry­ tycznego ZapB, ale istnieje ju ż francuski przekład krytyczny pióra J. D. K aestli, opierający się na tych w szystkich rękopisach, wydany w serii A p ocryph es716, gdzie w długim i szczegółow ym wstępie daje on dobrą analizę utworu; przekład ten opa­ trzony zw ięzłym wstępem i komentarzem został powtórzony w I tom ie E A C 717. Je­ żeli w ięc tekst zawarty w A N T opierał się na rkps jerozolim skim i łacińskim w yd a­ nym przez U. Moricca, o tyle obecny oparto w 1, 1-8 na tekście łacińskim a ciąg dalszy na rękopisie G wydanym przez Vassilieva oraz na w spom nianym krytycznym przekładzie francuskim J. D. Kaestli, z którego komentarza w iele zaczerpnęliśm y. ZapB stanowią typowy przykład utworów, które Clavis apo eryp h o n im A T nazy­ wa D ialogi cum Salvatore, czyli dialogów uczniów ze Zbawicielem , które często m ia­ ły mieć miejsce po zmartwychwstaniu. Formą tą posługiwali się często gnostycy718. Tradycja pytań skierowywanych do Jezusa jest zawarta w ew angeliach, sz c z e ­ gólnie w ew angelii św. Jana, np. J 16, 5: „Teraz idę do Tego, który M nie posłał, a nikt nie pyta Mnie: «Dokąd idziesz?»”; 16, 19: „Jezus poznał, że chcieli G o p y­ tać”; 16,23: „W owym dniu o nic Mnie nie będziecie pytać”; 16, 30: „Teraz w iem y, że w szystko w iesz i nie trzeba, by Cię kto pytał”, itd. Podobną tradycję spotykam y

716 L 'E v a n g ile d e B a r th é lé m y , J. D. Kaestli, P. Cherix, A pocryphes 1, T um hout 1993: tom zaw iera przekład zarówno ZapB, ja k i KsZmB. 717 S. 254-356, zarówno przekład Z a p y ta ń , jak i K się g i z m a r tw y c h w s ta n ia , przekład i opracow anie J. D. Kaestli. 718 Por. F. Perkins, The G n o stic D ia lo g u e . The E a rly C hurch a n d th e C ris is o f G n o s ti­ c ism , New York, Toronto 1980.

Apokryfy t. t, cz. 2 - 14

756

R o z r w VI APO K RYFY O MĘCE I Z M A R T W Y C H W S

ian iu

u gnostyków. np. w ewangelii Tomasza i. Nag Hammadi: „Rzeki Jezus: «Szukajcie a znajdziecie: ale tego, o co pytaliście w tych dniach, nie powiedziałem wam. Te­ raz chcę powiedzieć, a wy o to nie pytacie»” (92). Przy obecnym stanie badań nie jesteśm y w stanie określić ani czasu, ani miej­ sca powstania utworu Najstarszy rękopis pochodzi sprzed IX w., ale zawiera tekst przepisany w VII w., a najpóźniej VIII w. Teologia ZapB. szczególnie mariologia, wskazuje, że obecna wersja utworu powstała w czasach Soboru Efeskiego (451), utwór posiada z pewnością elementy wcześniejsze i być może powstał w wieku III, a może nawet w II w. Miejsca powstania utworu nie możemy określić i być może dopiero przebadanie całej tradycji Bartłomieja pozwoli na jakieś dokładniejsze jego określenie. Możemy tylko stwierdzić, że sam utwór pow stał na pewno po grecku. ZapB można identyfikować ze wspomnianą przez św. H ieronim a 719 i Dekrety Ps. Gelazjańskie"-": Ewangelią według Bartłomieja. Tekst ten był znany w XIV w. w Etiopii. o czym świadczą wzmianki i cytaty w Księdze tajem nic 721 oraz w komen­ tarzu do Pentateuchu1-'- Prawdopodobnie byt on znany w kręgach manichejskich723. Musiał być dobrze znany i popularny w kręgach używających języka starosłowiań­ skiego. skoro zachowało się pięć rękopisów w tym języku. Utwór składa się z pięciu nierównych pod względem długości scen. W pierw­ szej Bartłomiej pyta Chrystusa o tajemnicę jego śmierci i zstąpienia do otchłani. W drugiej, typowo mariologicznej, jest mowa o tajem nicy cudow nego poczęcia Jezusa. W trzeciej, bardzo krótkiej J e s t mowa o tajem nicy otchłani - Apostołowie nie m ogą na nią patrzy ć i Jezus ją zamyka. N ajdłuższa jest część czw arta, w której jest mowa o szatanie i jego objawieniach: na tem at pow stania aniołów , człowieka i szatana oraz jego działalności. Utwór kończy się c z ę ś c ią p ią tą - trzem a pytaniami postawionymi Jezusowi, nie bardzo jednak zw iązanym i z cało ścią utw oru. Z literackiego punktu widzenia ZapB w ydają się na pierw szy rzut oka skła­ danką kiiku tekstów. Jednak przy bliższym badaniu okazuje się, że teksty te stano­ wią jedność, co nie wyklucza takich wstawek do tekstu, ja k np. końcow e pytania. Być może niektóre elementy, ja k Hymn o łonie Maryi, są w praw dzie wstawkam i, ale następnie dobrze wkom ponowanym i w tekst. Pytania stawia Bartłom iej, który tu w ysuw a się w yraźnie na czoło Apostołów: pełni on funkcje zazw yczaj przypisyw ane Piotrow i lub Janow i i to on w łaśnie dep­ cze Szatana i stawia m u pytania. Inni A postołow ie - m im o p o d k reślen ia roli Piotra - stanow ią tylko tło d la je g o pytań. ZapB są silnie osadzone w Biblii. W izja sz a ta n a je st zw iąza n a z K się g ą Hioba (40-41), zejście C hrystusa do otchłani je s t oparte na eg zeg e zie P salm ów , często

719 CCL 77, 1.

720TU 38, 4, 51; por. s. 80 (cz. 1). 721PO 6, 3,393. 41 In. 72PO 1, i, 58. 723J. D. Kaestli, dz. cyt. 41.

3 Utwory związane z Bartłomiejem: ZA P YTA N IA BAR TŁO M IEJA

757

naw iązuje do N ow ego Testam entu. K luczow e m iejsce w pierw szej części o d g ry w a obrazow a egzegeza w spom nianego w yżej fragm entu E w angelii Jan a o N atan aelu O bok elem entu biblijnego w idzim y fragm enty oparte na tradycji ju d a isty c z n e j, a w szczególny sposób na łacińskim Ż yw ocie A d a m a i E w y. A utor zn a ró w n ież a p o k ry ­ fy N ow ego T estam entu: cytuje elem enty w zięte z P ro lo ew a n g elii J a k u b a i D z ie ­ ciństw a P a n a (Ps. T om asza). Jak się w ydaje, utw ór je s t o sadzony w tradycji p ie rw ­ szych w ieków : elem enty podobne spotykam y u Justyna, u M elito n a z S a rd e s o raz w O dach S a lo m o n a (O da 42). Jeśli idzie o teologię utw oru, podstaw ow ą rolę o dgryw a p o jęcie ta jem n icy (gr. m y ste ń o n ), której objaw ienie m oże przynieść naw et n ie b ezp iecz eń stw o d la św ia ta (np. 2 ,5 ; 4, 10); po w iernikiem tajem nic Bożych je s t w łaśn ie B artło m iej. O p is z s tą ­ pienia do otchłani je s t praw dopodobnie najstarszym opisem tego w y d arzen ia. Z ap B zaw ierają ro zw in iętą m ariologię i angelologię oraz elem en ty cie k a w e d la histo rii egzegezy. M ożna w ięc p ow iedzieć, że ten dość m ało zn an y u tw ó r je s t u tw o re m bogatym p od w zg lędem teologicznym i w artym baczn iejszeg o stu d iu m . Przekład oparty jest na ww. wydaniach tekstów, uzupełnionych na podstaw ie w y ­ dania J. D. Kaestli: zaczerpnięto też wiele z załączonego tam w stępu i kom entarza.

Zapytania Bartłomieja Zaczynają się pytania błogosławionego B artłom ieja A postola oraz innych Apostołów, [postawione] J ezu som C hrystusow i P Y T A N IA U C ZN IÓ W . 1. I. W o w ym czasie, zanim Pan nasz Jezu s Chrystus p o n ió sł m ękę, zebrali się w jednym m iejscu w s z y s c y u c z n io w ie , staw iali M u pytania i m ów ili: „O bjaw nam, Panie, tajem n ice n ie b ia ń sk ie ” . 2. Jezus im od p ow ied ział i rzekł: „D opóki nie o p u sz c z ę te g o c ie le s n e g o ciała, nie m o g ę w am o nich m ó w ić ” . 3. Po m ęce zaś i zm a rtw y ch w sta n iu w szy scy A p o sto ło w ie wpatryw ali się w N ie g o , ale nie śm ieli G o p ytać, g d y ż Jego o b licz e nie w ygląd ało tak jak daw niej, lec z o k a z y w a ło p e łn ię J eg o m o c y 724. 4. W tedy Bartłom iej725 zb liży ł się w ię c do Pana i rzekł d o N ie g o : „C hciałbym m ó w ić z tobą, P anie”. 5. Jezus rzekł do n iego: „B artłom ieju um iłow any, w iem , co mi ch c esz p o w ie d z ieć . Pytaj w ię c , a o d p o w ie m c i, c o ch cesz, a to, c z e g o n ie p am iętasz, ob ja w ię c i” .

724 Wersja słowiańska: „pełnię Jego Bóstwa” .

J!i Już na początku podkreślona jest rola Bartłomieja: nie tylko ośm iela się on stawiać pytania (por. 2, 4; 4, 7 itd.), ale również poznaje tajemnice (mysteria, por. 1 ,8 ; 1, 26. itd.). Bartłomiej jest ukazany jako uczeń umiłowany (dilectissimus, agapetos), co przypom ina Ewangelię Jana (por. J 19, 25-27; 21, 20n.; 18, 15n.) oraz W nbłz, por. ANT 3, 134-163.

758

RO/I)/

VI APOKRYFY O MĘC I I /MAR |\

UKRZYŻOWANIH I ZSTĄPIENIE DO OTCHŁANI. 6 . R zekł do n iego Bartło-

miej: „Panie, gdy Ty szedłeś na uk rzyżow anie, ja szed łem za Tobą z dale­ ka. W szyscy Apostołowie C ię opu ścili, ja jednak szed łem za Tobą726. 1 wj_ działem , jak zaw isłeś na krzyżu i jak an iołow ie zstęp ow ali i w ielbili Cie­ bie. 7. A gdy nastały ciem n ości727, w patryw ałem się w C ieb ie i ujrzałem, że zniknąłeś z krzyża. 1 słyszałem jed yn ie g ło sy d och od zące z otchłani i na­ tychm iast nastał wielki strach i lęk728. W yjaw mi w ię c , Panie, gd zie byłeś, gdy zszed łeś z krzyża?” 8. O dpow iedział mu Jezus: „ B ło g o sła w io n y jesteś, um iłow any przeze M nie Bartłom ieju, że ujrzałeś tę tajem nicę. Teraz zaś objaw ię ci w szystko, o co M nie zapytałeś. 9. G dy zn ik n ąłem z krzyża, uda­ łem się do Piekła"29, aby w yprow adzić stamtąd A dam a i patriarchów: Abra­ hama. Izaaka i Jakuba, i w szystkich spełniając w ten sp osób prośbę archa­ nioła M ichała”730. 10. W tedy zapytał Bartłom iej: „P anie, c ó ż to był za głos, który tam słyszałem ?” 11. Rzekł do n iego Pan: „G dy zstąp iłem z aniołami do piekła, aby rozbić żelazne zasuw y i bramy sp iż o w e , P iek ło rzekło do Beliara731: «Jak w idzę, B óg przychodzi do tego m iejsca » . A n io ło w ie zaś w ołali i m ów ili do M ocy: «P odnieście bram y w a s z e g o k sięcia , ponieważ Król C hw ały zstępuje na ziem ię!» 12. P o w ied zia ło P iekło: «K to jest tym Królem Chwały, który zstępuje do nas?»732 1 3 .1 g d y z n o w u zstąpiłem pięć­ set stopni, Piekło bardzo zadrżało i rzekło: «Z daje się , ż e B ó g zstąpił na ziem ię. S łyszę bow iem głos N ajw yższego. P rzybył On b o w ie m z potężnym tchnieniem, któremu nie m ogę się oprzeć»733. 14. B elzeb u b pow iedział: «Nie ustępuj, o Piekło, i nabierz odw agi, bo B ó g n ie zstęp u je na ziem ię». 15.

726 Jak Piotr, por. Mt 26, 58, par.; J 18, 15n. Bartłomiej jest tu porównany do Piotra. 7:7 Por. Mt 27, 45, par. 721 Por. Mt 27, 54, par. Wersja słowiańska: „Lament i wielkie zgrzytanie zębów, które

natychmiast wybuchły”. ^’ Piekła - w tekście greckim użyty jest tu termin „Hades”, który w literaturze juda­ istycznej i w NT oznaczać może bądź miejsce przebywania wszystkich dusz zmarłych aż do ich zmartwychwstania (por. Dz 2, 27-31), bądź tylko dusz bezbożnych (por. Lk 16, 23; Ap 20, 13n.). Por. J. Jeremias, TW N TI (1933) 146-150. Rzeczownik ten m ożna by przetłuma­ czyć także jako „otchłań”. W tekście łacińskim Infem us, w KsZm Bart koptyjskiej - Amente. 730Por. KsZmBart 16, 3; ŻAdEw (łac.) 4 ln. 731 Beliar - imię diabła; w NT występuje tylko w 2 Kor 6 , 15. Tekst grecki mówi cały czas o Beliarze, tekst łaciński o Belzebubie, księciu demonów, por. M k 3, 22, par.; Mt 12, 27, par.; u Łk słowo użyte przez faryzeuszy; w Mt 10,25 używa go także Jezus. W dalszym opowiadaniu następuje personifikacja piekła. ’ Por. Ps 24(23], 7-10. Jest to najstarsza aplikacja tego psalm u do zstąpienia do ot­ chłani. 733 Por. P s i 8(17] passim.

3 U tw ory z w ią za n e z B a rtło m ie je m : Z A P Y T A N IA B A R T Ł O M IE J A

759

G dy zaś zstąp iłem d a lszy ch p ię ćset stop n i, za w o ła li a n io ło w ie d o M o cy : «P o d n ie śc ie się bram y w a s z e g o k się c ia , o d d z ie lc ie się je d n e od d ru gich , p on iew aż sam K ról C h w a ły zstąp ił z n ie b a » 734. P iek ło z n o w u p o w ie d z ia ło : «B iada mi! C zu ję tch n ien ie B oga, a ty m ó w isz , że B ó g n ie z stęp u je na z ie ­ m ię?» 16. R zek ł B eliar d o Piekła: « C z e g o się lęk asz? O n je s t ty lk o p roro­ kiem , a ty m ó w isz , ż e je st B o g iem ; On stał się ty lk o p o d o b n y d o B o g a . P o ch w y ćm y w ię c teg o proroka i dop row ad źm y G o d o ty c h , k tórzy są d zą , że w stąp ił do n ieb a». 17. R zek ło do n ie g o P iekło: « K to to je s t sp o śr ó d proroków ? P o w ied z mi! C zy m oże je st to H en och , p isarz s p r a w ie d liw o ś c i? A le B ó g m u n ie p o z w o lił zstąpić na z ie m ię przed w y p e łn ie n ie m s ię s z e ś c iu ty się cy lat735. C h c e sz m ó w ić o E liaszu m śc icielu ? A le o n n ie zstąp i p rzed k o ń cem 736. C o m am c zy n ić ? B o oto zguba p rzych od zi o d B o g a i to j e s t ju ż nasz k on iec. B o w m oich rękach je st liczb a lat [?]». 18. B e lia r 737 p o w ie ­ dział d o Piekła: « N ie lękaj się! U m ocnij tw oje bram y i u tw ie r d ź r y g le . W ierz m i, B ó g nie zstęp u je na z ie m ię » . 19. P iek ło mu o d p o w ie d z ia ło : « N ie z w r a ­ cam u w agi na tw oje pięk n e słow a! Brzuch mój pęka, o tw ie r a ją s ię m o je w n ętrzn ości, a d z ieje s ię to d latego, że B ó g tu zstęp u je! O , j a n ie s z c z ę ś li­ w y! D ok ąd m o g ę u c ie c i ukryć s ię d alek o przed o b lic z e m p o tę g i w ie lk ie g o K róla?738 P o zw ó l m i w e jść w c ie b ie sa m eg o , p o n iew a ż ja p rzed to b ą z o s ta ­ łem stw o rzo n y » . 20. W ted y z o sta ły potrzaskane bram y s p iż o w e i ż e la z n e zaw ory. I w s z e d łe m , p o c h w y c iłe m g o i zadałem m u sto c io s ó w , i z w ią z a ­ łem g o łańcucham i n ierozerw aln ym i, i w y p ro w a d ziłem w s z y s t k ic h patriar­ chów , i z n o w u p o w ró c iłe m na krzyż”739. PARIARCHA ADAM . 2 1 . R zek ł do N ie g o B artłom iej: „ W id z ia łe m C ię ,

jak zn o w u z a w isłe ś na krzyżu, jak a n io ło w ie stali przed T o b ą i ja k w s z y s c y zm arli, którzy p o w sta li, o d d aw ali Ci h o łd 740. O b jaw m i je d n a k , P a n ie, k im

734 Por. Ps 24[23], 7-10. 735 Por. Ireneusz, Adv. haer. 5, 28, 3; 36, 3. 736Dwie postaci ST, które zostały zabrane do nieba i, jak uw ażano, pow rócą na ziem ię

na końcu czasów, por. Eliasz - jego przyjście: Mt 11, 14; 17, 11; 27, 49; Henoch: Rdz 44. 16; 49, 16; Hbr 11,5. Postaci wielokrotnie w spom niane w apokryfach. O H enochu por. art. P. Grelot, La légende d'Hénoch dans les apocryphes et dans la B ible, RechScR el 46(1958) 5-26, 181-210. 737 Por. przypis 730. 738 Por. Ps 139, 7; 24, 8 . 739C: „wszystkich, których więziono w owym m iejscu"; H: „aby w yszedł A dam i w szy ­ scy, którzy są z nim” . Te dwa teksty podkreślają, że chodzi tu o zbaw ienie całej ludzkości. 740 Por. Mt 27, 52n. C: „i znowoi powrócili do grobów". Wedle tradycji D ia tessa n m u ukazali się w chwili ukrzyżowania, a nie po zm artwychwstaniu.

R 0 Z 0 Z VI A P O K R Y FY O M Ę C E 1 Z M A R T W Y C H WSTANJlij

był ów w ielki człow iek , którego anieli nieśli na rękach, i c o m u pow iedzia­ łeś. że on tak ciężko westchnął'.’" 22. Jezus mu o d p o w ied zia ł i rzekł: „To był pierw szy spośród stw orzonych, Adam, ze w zg lęd u na którego Ja zstąpiłem z nieba na ziem ię. 1 pow iedziałem do niego: «To z p o w o d u cieb ie i two­ ich dzieci zostałem p ow ieszony na krzyżu». G dy on to u sły sza ł, w yd ał jęk i rzekł: «Tak podobało ci się. Panie»” . w i e l k i a n i o ł . 2 3 . Znowu p ow iedział Bartłom iej: „P anie, widziałem także wszystkich aniołów kroczących przed A d am em i śp iew a ją cy ch hym­ ny. 2 4 . Ale jeden z aniołów, przew yższający w z ro stem p ozostałych , nie chciał w ejść do góry Miał on w ręku m iecz ogriisty i p iln ie Ci się przyglą­

dał. 25. W szyscy aniołow ie prosili go, żeb y w stą p ił d o g ó r y w raz z nimi. Gdy zaś Ty mu wydałeś rozkaz, zobaczyłem p ło m ień w y c h o d zą c y z jego rąk, sięgający aż do miasta [Jerozolim y]” . 26. Jezu s m u odpow iedział: ..Szczęśliw y jesteś mój um iłowany Bartłom ieju, p o n ie w a ż w id z ia łe ś tajem­ nicę. To był bowiem jeden z aniołów m śc ic ie li741, je d e n z tych, którzy stoją przed tronem m ojego Ojca. Tego bow iem anioła p o sła ł O n z inn ym i anioła­ mi, by był ze Mną742. 2 7 . 1 dlatego nie ch ciał on w stą p ić do nieba, bo mój Ojciec nakazał mu i dał mu m oc, aby z n isz c z y ł tę p o tę g ę św ia ta roku ży­ dow skiego [?]. Gdy w ięc nakazałem mu w stą p ić d o n ieb a, o g ie ń w yszedł z jego ręki, i rzuciwszy m iecz, i rozcią w szy z a sło n ę św ią ty n i, pod zielił ją na dw ie części na św iadectw o synom Izraela, z p o w o d u m ęk i i krzyża, bo oni M nie ukrzyżowali”743. OFIARA W RAJU. 2 8 . 744 To p ow ied ziaw szy, rzek ł d o A p o sto łó w : „Cze­

kajcie na M nie w tym m iejscu, gdyż dzisiaj w raju składana je s t ofiara i trze­ ba, abym tam był obecny i żebym ją przyjął”745. 2 9 . Z ap ytał Bartłomiej i rzekł do Jezusa: „Panie, cóż to za ofiara sk ład ana j e s t w raju?” Jezus od­ powiedział: „Dusze spraw iedliw ych, które dzisiaj o p u sz c z a ją ciała, przy­ bywają do raju. N ie m ogą w ejść do raju, je ś li M n ie tam n ie m a”746. 30. Na to zapytał Bartłomiej: „Panie, ile dusz o p u sz cz a św ia t k a ż d e g o dnia?” Je­ zus odpowiedział: „Trzydzieści ty się cy ”747. 3 1. I z n o w u B artłom iej: „PaPor. Wj 12, 23: 2 Sm 24, 16: Mdr 18, 14n. O nich w 4, 29. ’’’Anioł pomagający Jezusowi: por. Łk 22, 43; J 12, 28n. 741 Por. Mt 22, 51 n.; swoista egzegeza tego tekstu, podobnie w: M eliton z Sardes, Ho­ milia paschalna 98. ’“ Od lego miejsca rozpoczyna się tekst rkps G, która odtąd stanow i podstawę tekstu. ’“ Nawiązanie do Lk 23, 43? ’“ Aluzja do Łk 23, 23? 4 Tu i w innych miejscach, gdzie występują liczby i nazwy własne, rękopisy wykazu­ ją bardzo wielkie różnice.

3

U tw ory w iąz a n e z B a rtło m ie je m : Z A P Y TAN IA B A R T Ł O M IEJA

761

rue, gdy Ty będąc z nami n au czałeś nas, c z y w ted y także p r z y jm o w a łe ś ofiary w raju?” Jezus mu od p ow ied ział: „Zaprawdę pow iadam c i, mój u m i­ łowany, że także w tedy, gd y byłem z w am i i nauczałem sło w o , zasia d a łem rów n ocześn ie razem z O jcem m oim i każd ego dnia p rzyjm ow ałem o fia ­ r y "748. 32. W tedy zapytał Bartłomiej: „Panie, ile dusz w ch od zi k a żd eg o dnia

do raju"? O d p ow ied ział m u Jezus: „Tylko trzy”. 33. Z apytał B artłom iej: „Jak to, tylko trzy d u sze w ch o d zą do raju?” O d p ow ied ział m u Jezu s: „ P ię ć ­ dziesiąt trzy w c h o d z ą d o raju, ale tylko trzy sp o cz y w a ją na ło n ie A b rah a­ ma. Inne natom iast pozostają w m iejscu od p oczyn k u , p o n iew a ż nie są o n e jak o w e trzy d u sze sp raw ied liw e” . 34. Zapytał Bartłom iej: „P anie, ile d u sz rodzi się c o d z ie n n ie na św ie c ie ? ” O dp ow ied ział mu Jezus: „T ylko o je d n ą w ięcej od tych, które św iat opu szczają”. 35. G dy to p o w ie d z ia ł, przek azał im pokój i stał się n iew id zia ln y dla ich oczu. PYTANIA SKIEROWANE DO MARYI. 2. 1. A p o sto ło w ie b yli w [m iejscu ]

Cherubim 749 w raz z M aryją. 2. Z b liży ł się Bartłom iej i p o w ie d z ia ł do P io ­ tra, A ndrzeja i Jana: „Z apytajm y tę, która je st pełna ła sk i750, M aryję, jak poczęła T ego, który nie m oże być ogarnięty i jak n o siła T e g o , który n ie m oże b yć n oszon y, i ja k w yd ała na św iat taką w ie lk o ść ” . A le oni w ah a li się ją z a p y ta ć. 3. P o w ied zia ł Bartłom iej do Piotra: „Ty jak o p r z y w ó d c a 751 z b liż się w ię c i zapytaj ją ” . A le Piotr p ow ied ział do Jana: „ P o n ie w a ż ty je s te ś d z iew ic zy i b e z zm azy, należy, byś ty ją zapytał”752. 4. P o n iew a ż je d n a k w szy scy się w ah ali i zrzucali to jed en na drugiego, z b liż y ł s ię B artłom iej z radosnym o b licz e m i rzekł do niej: „Pełna łaski753, n a m io c ie w o k ó ł o c io ­ sany [?] i b ez zm azy, zapytujem y cieb ie my. w s z y s c y A p o sto ło w ie , k tórzy m nie do c ieb ie p o sła li, abyś nam pow iedziała jak p o c z ęła ś T ego, który nie m oże być ogarnięty? jak n o siła ś T ego, który nie m o że być n oszon y? jak w yd ałaś na św iat taką w ielk ość? 5.

R zekła do nich Maryja: „N ie pytajcie m nie o tę tajem n icę. J eśli b o ­

w iem zaczn ę do w as m ów ić, to z ust m oich w yjd zie o g ie ń i spali ca ły św iat".

7n Por. ListApost 17(28), ANT 3, 35. 7J'i Por. Dz 1, 13n. Kodeksy wymieniają różne nazwy tego miejsca: Heltura. C hntir.

Ritor lub nie podają nazwy. 750Por. Łk 1,28. 7!l Przełożony - użyty tu rzeczownik grecki koryphaios w NT nie występuje. W grece klasycznej znaczył: przełożony, kierownik, przywódca, przodownik, pierwszy w kolejności 757 Por. TransMel 1, 1, objaśn. 751 Por. Lk 1, 28.

■>:

K O /tV . V I

\ P O K R Y F Y O M Ę C E I ZM ARTW YCHW STAMn,

6. Lecz on prosił ją jeszcze natarczywiej, a ona nie chciała odmówić wy. słuchania \postołów , pow iedziała: „Pow stańm y w szy scy do modlitwy” 7 Na to Apostołowie stanęli za Maryją. L ecz ona pow iedziała do Piotra„Ty. Piotrze, jesteś pr/y w od cą i najw yższą kolumną, a stoisz za mną? Czyż Pan nie powiedział «G łow ą m ężczyzny jest C hrystus?»754 Stań więc przede mną i módl się!" 8. Lecz oni p ow iedzieli jej: „W tobie Pan rozbił swój namiot i uznał cię za godną, byś zrobiła Mu m iejsce. To raczej więc Ty powinnaś nas gromadzić na m odlitw ę”. 9. Ona p ow iedziała do nich: „Wy jesteście gwiazdy jaśniejące, jak m ów i prorok: «W zniosłem oczy moje ku górom, skąd przyjdzie moja pom oc» '55. Wy zaś je steście górami i wy macie się modlić". 10. Pow iedzieli jej apostołow ie: „Ty pow innaś się modlić, bo jesteś matką króla niebieskiego”. 11. R zecze do nich Maryja: „To na wasze podobieństwo Bóg ulepił małe ptaszki i w y sła ł je na cztery strony świa­ ta"'56. 12. Oni odrzekli do niej: „Ten, którego z trudnością obejmuje sie­ dem niebios zechciał w Tobie zam ieszkać ,757. M O D L I T W A M A R Y I. 13. W tedy M aryja stanęła przed nim i, wyciągnęła ręce ku niebu i zaczęła tak m ówić: „Elfue zarethra charboum nemioth melitho thabroutha m efnounos cheniath aroura m aridon eliso n marmiadon sefon esabutha ennouna saktinos athoor belelam ofreoth abo chrasar”758, co znaczy po grecku: „Boże bezw zględnie najw yższy i w sze ch w ied zą c y , Królu wieków759 niewysłowiony, niewypowiedziany, który sw oim sło w em stworzyłeś wszyst­ kie ogromy nieba, Ty, który poczynając od chmur b ezład nych u stan ow iłeś bieguny nie­ bieskie, Ty. który nadałeś kształt niezróżnicow anej m aterii, Ty, który doprowadziłeś do pew n ego stanu to, c o go nie posiadało, Ty. który mroczną ciem ność od d zieliłeś od św iatła, Ty, który położyłeś fundamenty pod w o d y w je d n y m miejscu,

" : Por. I K o r 1 1 ,3 . T y p o w e

przypisanie słów Apostoła Jezusowi. zastosowany do Apostołów.

" P o r Ps 121, 1 a le g o r y c z n ie 756 Por. E w T m D z 2.

Wenancjusza Fortunata Quem t e r r a p o n t u s aethera. po hebrajsku, ani po grecku. Natomiast takie „wylicze­ nia słó w h e b ra js k ic h " , p o k a z „erudycji” autora, należą do zestawu typowych toposów za­ w a rty c h w a p o k ry fa c h , np. w D /.F lp męcz 9 , 2 6 lub M ęczeństwie M a te u s z a 2 1 . 'P o r. 1 T m 1, 17; A p 15, 3. Modlitwa nawiązuje w dalszym ciągu do Rdz 1-2 " P o d o b n a m y śl w h y m n ie

S ło w a te n ic n ie z n a c z ą a n i

3

U tw ory zw ią za n e z B a rtło m iejem Z A P YTA N IA B A R T Ł O M IE JA

763

Ty, który stałeś się biegiem ciał niebieskich i stałeś się postrachem dla bytów ziem sk ich 760, Ty, który dałeś sied lisk o ziem i i który uw ażałeś, że nie je st dobrze, by ona zginęła, Ty, który napełniłeś ziem ię d eszczem , ziem ia w szystk ich [ .. .] Ojca, Ty, który z trudnością m ieścisz się w siedm iu niebach, zec h c ia łe ś za ­ m ieszkać w e m nie b ez b oleści, Ty, który je ste ś doskonałym Słow em Ojca i w T obie w szy stk o zostało stw orzone761; Daj ch w ałę sw ojem u Imieniu, w ielkiem u ponad w szystk o, i p o z w ó l mi m ów ić w o b e c n o śc i Tw oich św iętych aniołów. W sław tw oje im ię i pozw ól mi w yjaw ić te tajem nice tw oim A p o sto ­ łom ”. 14. G dy sk oń czyła tę m odlitw ę, pow iedziała: „U siąd źm y na ziem i. Ty, Piotrze jako przełożony, podejdź i usiądź z mojej prawej strony, a sw o ją lew ą rękę p od łóż pod m oje ramię. Ty, Andrzeju, uczyń to sam o z lew ej strony. Ty, d z iew ic zy Janie, podeprzyj m oje piersi, a ty, Bartłom ieju, oprzyj silnie kolana o m oje p lecy i ściśnij je m ocno, aby nie ro zlec ia ły się m oje kości, gd y zaczn ę m ó w ić ”. OBJAWIENIA MARYI. 15. G dy oni to uczynili, M aryja z a cz ęła m ów ić: „Gdy m ieszkałam w św iątyni Bożej otrzymując pokarm z ręki anioła762, p ew ­ nego dnia ukazał m i się anioł - to znaczy m iał on kształty anioła, a le je g o ob licze było nie do opisania - który w sw oim ręku nie m iał ani chleb a, ani kielicha, tak jak to m iał anioł, który dotąd do m nie p rzych odził. 16. I n ie ­ sp odziew an ie rozerw ała się zasłona św iątyni i ziem ia z a częła się gw ałtow ­ nie trząść763, a ja upadłam na ziem ię, pon iew aż nie m ogłam zn ieść je g o spojrzenia. 17. A le on ujął m nie sw oją ręką i pod niósł m nie. Spojrzałam w niebo, a oto ob łok rosy spadł na m oją twarz i skropił m nie od g ło w y aż do stóp; a on obtarł m nie sw oją szatą. 1 8 .1 p ow ied ział do m nie: «Raduj się, łaski pełna764, naczynie w ybrane»765. 1 uderzył prawą stroną sw ej szaty i uka­ zał się ogrom ny chleb , który p ołożył na ołtarzu św iątyn i, zjadł najpierw

’“ Por. DzJ 42, 15-17. 761 Por. J 1, 1-3. 763Por. ProtEwJk 8, 1, itd. 763 Por. Mt 27, 51; znak teofanii. 764Por Łk 1, 28.

ROZDZ VI A PO K R YFY O M ĘC E I ZMARTWYCHWSTAMiti

sani trochę i dał także m nie. 19. I zn ow u u d erzył, tym razem w lew ą część sw ej szaty, i oto ukazał się przeogrom ny k ie lic h pełen wina. Pił z niego najpierw sam, a następnie dał także m nie. Sp ojrzałam i zobaczyła, że kie­ lich i chleb są ciągle nietknięte766. 20. I rzekł d o mnie: «Jeszcze trzy lata i poślę ci m oje S ło w o 767 i p o czn iesz m ojego S yn a, przez którego zostanie zbaw ione całe stw orzenie. Ty zaś stan iesz się zbaw ieniem świata. Pokój tobie, um iłow ana m oja76S, mój pokój p o zo sta n ie z tobą na zaw sze». 21. Na te słow a zniknął z m oich oczu, a św iątyn ia stała s ię taka sam a, jaką była przedtem". 22. Gdy ona to m ów iła, w y sz e d ł o g ie ń z jej ust. I gdy niem alże m iał ju ż nastąpić koniec św iata, zjaw ił się Pan i p ow ied ział do Maryi: „Nie m ów tej tajemnicy, bo je szc z e dziś z g in ie c a łe stw orzenie". I strach przejął A postołów , że Pan m oże się na nich rozg n iew a ć. WIZJA OTCHŁANI. 3. 1. I od szed ł z nim i na górę M am bre769, i usiadł

pośrodku nich. 2. Oni zaś przejęci lęk iem w ahali się G o pytać. 3. Powie­ dział w ięc do nich Jezus: „Pytajcie, o co k olw iek ch cecie, a w szystk o wam w yjaw ię i ukażę. Bo je szc z e siedem dni, a pójdę do O jca, i w tej postaci nie ujrzycie M nie ju ż w ięcej"770 4. A oni wahając się, p ow ied zieli: „Panie, pokaż nam otchłań, jak nam obiecałeś". 5. Jezus od p ow ied ział: „Nie jest dla w as dobrą rzeczą w id zieć otch łań 771. A le skoro ch cecie, chodźcie ze mną, a zobaczycie w edle mojej obietnicy". 6 . 1 zaprow adził ich na miejsce zwane Chairoubim, to znaczy m iejsce prawdy. 7. Skinął na an iołów Zacho­ du i ziem ia została odw inięta jak zw ój772 i objaw iła się otchłań. 8. I skoro 766 Cały ten fragment ma nie tylko znaczenie eucharystyczne, ale także interpretuje fragment ProtEwJk o cudownym karmieniu Maryi w św iątyni w kluczu eucharystycznym. Chleb niebieski - por. Ps 78[77], 24n.; Mdr 16, 20 - to m anna niebiańska - por. Wj 16,1315: Lb 11, 9 o rosie niebiańskiej. W tekście połączone są Łk 1, 35 i Wj 40, 35. Mamy tu więc ciekawą interpretację łączącą w jedno ST i NT, zw iastow anie i Eucharystię. ‘^Chronologia ustalona na podstawie ProtEwJk: M aryja kończy sw ój pobyt w świąty­ ni mając 12 lat ( 8, 2 ) a zachodzi w ciążę mając lat 15 lub 16 ( 1 2 , 3 ). "',n Por. tytuł Chrystusa w Wnieblz por. ANT 3, 134-168, 137. ’’'■’Różne wersje: Mauriei, Mauria, Mambre. Być m oże chodzi tu o G órę O liw ną która jest miejscem, na którym w apokryfach m ają miejsce objaw ienia, np. T ransR 3; EwNik 14, 1 , itd. ‘ Zbitka wielu tekstów Janowych: J 20, 17; 16, 10; 7 ,3 3 ; 12, 13; 16, 16; a ponadto Dz 1, 3, gdzie jest mowa o czterdziestu dniach. 71 Piekło - abyssos (łac. abyssus); w literaturze judaistycznej i w N T je s t określeniem miejsca uwięzienia nieposłusznych duchów (zob. Ł k 8 , 31; A p 17, 8 ; 20, 1. 3). Por. J. Jeremias. TWNT I (1933) 146-150. Biblia Tysiąclecia tłum aczy ten term in jako „cze­ luść”. 2 Por. Iz 34,4; Ap 6, 14. Teksty często cytow ane w poezji, por. Muza chrześcijańska 2, OŻ 10, 1 9 9 2 , 217, ale raczej w znaczeniu eschatologicznym .

3 U tw o ry związane z Bartłomiejem: ZAPYTANIA BARTŁOMIEJA

765

zo b a czy li j ą A p o s to ło w ie , pad li na tw arz. 9. Jezu s p o d n ió sł ich m ó w ią c : C zy nie m ó w iłe m w a m , ż e n ie je s t d o b rze, a b y ś c ie o g lą d a li p ie k ło ? ” 7 1 W tedy dał z n o w u znak a n io ło m i o tc h ła ń z o sta ła zakryta. SPÓR O TO , KTO M A PYTAĆ JEZU SA . 4 . 1. I w z ią ł ich z n o w u i z a p r o w a ­

dził na G órę O liw n ą . 2. W ted y p o w ie d z ia ł P iotr d o M aryi: „ P ełn a ła s k i774, poproś Pana, ż e b y nam o b ja w ił to, c o je s t w n ie b ie ” . 3. M aryja o d r z ek ła P iotrow i: „ S k a ło bard zo tw arda775, c z y n ie na to b ie Pan z b u d o w a ł sw ó j K o śc ió ł? Ty w ię c id ź i ja k o p ie r w sz y zapytaj G o ” . 4. P iotr p r o sił j ą z n o w u , i rzekł: „Z apytaj ty, g d y ż ty stałaś s ię d o m e m B o g a n a jw y ż s z e g o ” . 5. O d ­ parła M aryja: „Ty j e s t e ś ob razem A d am a. C z y ż n ie on z o sta ł n ajp ierw s t w o ­ rzony, a d o p ier o p ó ź n ie j E w a ? 776 S p ójrz na s ło ń c e , które lśn i ja k A d a m ! Spójrz na k się ż y c ! Jest p r z ep ełn io n y b ło tem z p o w o d u w y k r o c z e n ia E w y"” . U m ie śc ił b o w ie m B ó g A d a m a na W sc h o d z ie , a E w ę na Z a c h o d z ie . I w y ­ zn aczył w ła ś c iw e m ie jsc e g w ia z d o m tak, b y m o g ły ś w ie c ić na z ie m ię : sło ń c e dla A d am a na w s c h o d z ie , na w o z ie o g n isty m . K się ż y c d a ł E w ie , na z a c h o ­ d zie, o o b lic z u m le c z n y m . A le ona sk alała p rzyk azan ia P a ń sk ie. I d la te g o k się ż y c je s t n a p e łn io n y b ło te m i n ie ja śn ie je ju ż s w o im ś w ia tłe m 778. P o ­ n iew a ż je d n a k ty j e s te ś o b ra zem A d a m a , tob ie w y p a d a p y ta ć . W e m n ie z a ś Pan r a c z y ł z a m ie s z k a ć , p o n ie w a ż p o b u d z iła m m o c b y tó w k o b ie c y c h ” . 6. G dy d o s z li d o sz c z y tu góry, Pan o d d a lił s ię o d n ich na c h w ilę . I p o w ie ­ d ział P iotr d o M aryi: „Ty z n is z c z y łe ś w y s tę p e k E w y p r z e m ie n ia ją c z a w s t y ­ d zen ie w rad ość. T o b ie w ię c w y p a d a z a p y ta ć ”. ZUCHW ALE PY TA N IE BARTŁOM IEJA. 7. G d y J e zu s z n o w u s i ę u k a za ł,

p o w ie d z ia ł d o N ie g o B artłom iej: „P an ie, p o k a ż nam n ie p r z y ja c ie la lu d z i, ab yśm y z o b a c z y li, ja k on w y g lą d a i ja k ie je s t j e g o d z ie ło , sk ą d p o c h o d z i i ja k ą m a m oc; o n b o w ie m n a w et C ie b ie sa m e g o n ie o s z c z ę d z ił, le c z sp ra ­ w ił, ż e z a w is łe ś na k r z y żu ” . 8. W te d y sp ojrzał J e zu s na n ie g o i p o w ie d z ia ł doń: „O ty, tw a r d e g o serca! P ro sisz o to, c z e g o n ie m o ż e s z o g lą d a ć - o to .

773 Apostołowie nie m ogą wytrzym ać widoku piekła, podczas gdy w apokalipsach Piotr, Paweł a następnie Jan i Paweł odbyw ają w ędrów ki po niebiosach i nie tylko w szystko oglą­ dają z ciekaw ością, ale także o tym szeroko opow iadają, por. w A N T 3: A pPt, A pT m . ApM itd. 774 Por. Łk 1, 28. 775 Por. Mt 16, 18 oraz Pwt 8 , 15 LXX; Ps 114(113), 8 ; M dr 11,4. 776Por. 1 Tm 2, 1 3 . 0 porów naniu M aryja - Ewa zob. Ew G ruz I, objaśn. 777 Por. ŻA dEw łac. 32, 2. 778 Apok. gr. B arucha 9, 6 n.

ROZDZ VI.

APOKRYFY

O M ĘCE

I Z M A R T W Y C H W S T A N IU

o c o p rosisz!''” '’. 9. Na te sło w a przeraził się B artłom iej, up adł d o stóp Je­ zusa i zaczął m ó w ić 780: „N iegasn ący Ś w ieczn ik u , Panic Jezu C hryste, w ie k u isty , który obda­ rzyłeś p ow szech n ą łaską tych, którzy c ię kochają, Ty. który p rzyniosłeś dar św iatła w ie c z n e g o d z ięk i T w o jem u przyby­ ciu na św iat, Ty, który je ste ś [ .. .] istotą w y so k o śc i p op rzez S ło w o O jca i w y k o n a łeś dzieło, Ty, który zm ien iłeś sm utną twarz A dam a w radość, Ty, który zn iosłeś sm utek Ew y dzięk i o b lic z u p e łn e m u łask i [przez] narodzenie z łona D ziew icy, daj m i to, o co C ię proszę”. 10. Gdy Bartłom iej to pow iedział, Jezus p o d n ió sł g o i rzek ł d o niego: „Czy ch cesz ujrzeć nieprzyjaciela ludzi? P ow iad am c i, ż e g d y g o zoba­ czysz, nie tylko ty, lecz z tobą w sz y sc y A p o sto ło w ie i M aryja upadniecie na twarz i staniecie się jak m artw i”. 11. A le w s z y s c y p o w ie d z ie li: „Panie, trzeba, byśm y g o ujrzeli”. POJAWIENIE SIĘ BELIARA. 12. On sprow adził ich z G óry O liw n ej i zw ró­ ciw szy się z groźnym ostrzeżeniem do a n io łó w p r z e ło ż o n y c h Tartaru781 dał znak M ich ałow i, że p ow in ien ud erzyć w trąby na w y s o k o ś c ia c h sw ej m ocy787. 1 skoro tylko M ichał zatrąbił, zadrżała z ie m ia i w y s z e d ł Beliar, trzymany przez sześciu set sz e śćd zie sięc iu a n io łó w i z w ią z a n y ognistym i łańcuchami. 13. M iał on tysiąc sz e śćset łok ci w y s o k o ś c i i c z te r d z ie śc i łok­ ci szerokości. Jego ob licze było jak b łysk aw ica o g n ia , a le o c z y m ia ł ciem ­ ne, a z je g o nozdrzy w yd obyw ał się śm ierd zący d ym . J e g o p y sk b ył jak

7,9 Bartłomiej jest zgromiony jak Piotr (por. Mt 16, 22). 7,0W kodeksie C słowa Bartłomieja z wiersza 9. m ają brzm ienie, art. cyt. 500n.:

„O Chryste, światłości świata, Zbawco niestrudzony, "który w każdym wieku dawałeś łaskę, dałeś nam światło ustawiczne i wieczne, który zstąpiłeś na świat, który potwierdziłeś słowo Ojca, który smutek nazwałeś radością który zmieszanie Ewy zamieniłeś w radość, i naprawiłeś je racząc zostać jej łonem ogamiony, Zbawco świata, okaż mi to, o co cię proszę” . 7il Tartarouchos, por. ApPw 16. 18. 34, ANT 3, 254, 256, 266. "Z nak teofanii, por. Wj 19, 16. 20; 20, 8 ; Za 9, 14; Ap 8 , 6 - 9, 1 lub końca świata: Tes 4, 16.

3 Utwory z Bartłomiejem: ZAPYTANIA BARTŁOMIEJA otwarta przep aść o strom ych ścian ach ; j e g o je d y n e sk rzyd ło m ia ło o s ie m ­ dziesiąt ło k c i783. 14. S k oro tylk o z o b a c z y li g o A p o sto ło w ie , upadli tw arzą na ziemie; i stali się ja k m artw i. 15. A le Jezu s p rzy b liży ł się , p o d n ió sł A p o ­ stołów i d od ał im d u ch o m m ocy. N a stęp n ie p o w ie d z ia ł do B artłom ieja: „Zbliż się do n ie g o B artłom ieju , i p ostaw sw o ją stop ę na je g o karku i z a p y ­ taj go o j e g o d z ie ła i jak z w o d z i lu d zi!” 16. Jezu s zaś stał z p o z o sta ły m i A p ostołam i. 17. B artłom iej p rzerażon y z a w o ła ł d o n o śn y m głosem : „O łon o m atki sz e r sz e n iż m iasto! O łon o m atki sz e r sz e n iż n ieb o rozw in ięte! O łono m atki, któreś o garn ęło T ego, którego sied em n ie b io s n ie m o ż e objąć! A le ty za w ierając G o b e z b ólu , zatrzym ałaś G o w s w o im ło n ie, ja k ­ by nic [się nie w y d a rzy ło ]! O łono m atki, któreś w p raw d zie u su n ęło s ię na m ie jsc e ukryte, a leś w sp osób n ie z w y k le w id o c z n y bardzo w y d a ło na św ia t C hrystusa! O łon o m atki, bardziej r o z le g le n iż ca łe stw o rzen ie, któreś stało się kim ś m a ły m !”784 G dy B artłom iej to p o w ie d z ia ł, Jezu s nakazał mu: „ P o d ejd ź i w e jd ź Beliarow i na kark!” S p ie sz n y m krok iem p o d szed ł B artłom iej i w s z e d ł m u na kark, a B eliar zad rżał785. 18. B artłom iej zląk ł się i u ciek ł; i p ow ied zia ł: „Panie Jezu, podaj m i k o n iec tw ej szaty, abym o d w a ży ł s ię z b liż y ć d o n ie ­ g o ”786. 19. N a to Jezu s m u o d p o w ied zia ł: „ N ie m o ż e sz o trzym ać ani sk raw ­ ka mej szaty, p o n ie w a ż m oja szata ju ż nie je st tą, którą n o siłe m przed u k rzy­ żow an iem ”787. 20. N a to B a rtło m iej: „P anie, b oję się, że sk oro on n ie o s z c z ę ­ dził a n io łó w 788, to i m n ie p o c h ło n ie ” . 21. Jezus mu o d p o w ied zia ł: „ C zy w szystko nie stało się p rzez m o je s ło w o i w e d łu g planu m o je g o O jca, że duchy b y ły p o słu sz n e n aw et S a lo m o n o w i789, ty w ię c , który o tr zy m a łeś roz-

,SJ Opis wzorow any na Hi 41, 6 . 10-12. 784 Fragment ten, nawiązujący do narodzenia w jaskini (ProtEwJk 13, 2, objaśn.), sta­ nowi, jak się wydaje, w tym tekście obce ciafo, niemniej nawiązuje do treści EwBart. Bar­ tłomiej, który ma zdeptać Beliara, wzywa bowiem cud dziewiczego poczęcia, dzięki które­ mu została zdeptana głowa szatana, por. Ireneusz, Adv. haer. 4, 40, 3 (Kaestli 119). 7,5 Por. Łk 10, 19 oraz Hi 41, 14 (LXX). " ‘Nawiązanie do cudu, którego doznała kobieta cierpiąca na krwotok (M t 9 ,2 0 ) i Chry ­ stusa kroczącego po falach (M t 17, 2). 787Szatę rozdzielili żołnierze po zmartwychwstaniu, por. 1, 3; Mt 27, 35; 17, 2; DzJ 90. 788Aluzja do 600 aniołów, które poszły za Beliarem, por 4, 56nn. " ‘ Salomonowi - w edług Testamentu Salomona (PG 122, 1315-1358; C. C. M cCown. The Testament o f Salomon, 1922). Salomon uzyskał moc nad złymi duchami Por. B. Bagatti, / Gitideo-Cristiani e 1'anello di Salomone, RechSciencRelig 60(1972) 151-160.

ROZDZ. VI. APOKRYFY O MĘCE 1 ZMARTWYCHWSTANIU

kaz m oim słow em idź i pytaj, o c o c h c esz" . 22. G d y w ię c B a rtło m iej u c z y ­ nił znak krzyża i ruszył w drogę, został w o k ó ł n ie g o z a p a lo n y o g ie ń przez Jezusa, tak że szaty je g o zaczęły się palić. M ów i Jezu s B a r tło m iejo w i: „Tak, jak ci p ow ied ziałem , w ejd ź m u na kark, ab yś m ó g ł g o p y ta ć, ja k a j e s t je g o moc". Bartłomiej p od szed ł do n iego, w s z e d ł m u na kark i w d ep ta ł m u twarz w ziem ię aż po uszy. OBJAW IENIA BELIARA - S T W O R Z E N IE I D Z IA Ł A L N O Ś Ć A N IO Ł Ó W .

23. Bartłomiej zapytał go: „P ow ied z m i, kim je s te ś i ja k ie j e s t tw o je im ię ”790. Rzekł do niego: „U lżyj mi trochę, a p o w ie m c i, k im je s te m , ja k s ię tu dosta­ łem , co czyn ię na tych nisk ościach i jaka je s t m oja m o c ” . 2 4 . B artłom iej ulżył mu trochę i pow iedział: „P o w ied z m i o tym w s z y s tk im , c o robiłeś i co robisz!" 25. Beliar odp ow ied ział: „Jeśli c h c e s z p o z n a ć m o je im ię , to najpierw nazyw ałem się Satanael, c o z n a c zy « A n io ł B o g a » . G d y je d n a k nie chciałem uznać obrazu B oga791, zo sta łem n a z w a n y S z a ta n e m , c o zn aczy «A nioł przełożony Tartaru»"792. 26. Z n ow u B a rtło m iej p o w ie d z ia ł: „W y­ jaw' mi w szystko i n iczego nie ukrywnj". 2 7 . O n o d p o w ie d z ia ł: „ P rzysię­ gam ci na chw ałę m ocy B oga, że naw et g d y b y m c h c ia ł, n ic n ie m o g ę ukryć, ponieważ Ten, który m nie z w y c ię ż y ł, stoi ob ok . G d y b y m ty lk o m ó g ł, to bym w as zgubił, tak jak zgubiłem je d n e g o , który b y ł p r z ed w a m i793. 2 8 . Ja byłem ukształtow any jako pierw szy z a n io łó w 794, b o w ie m g d y B ó g stw o ­ rzył niebo, wdział garść ognia i u tw orzył n ajp ierw m n ie , a ja k o drugiego stworzył M ichała795. Natom iast Jego Syn b y ł z nim , za n im u k sz ta łto w a ł niebo i ziem ię, i nas. Gdy bow iem p ostan ow ił w s z y s tk o s tw o r z y ć , J e g o S y n w y ­ pow iedział jed n o sło w o tak, że je ste śm y stw o r z e n i w o lą S y n a i z a m y słem O jca’96. 29. Stw orzył m nie w ię c ja k o p ie r w sz e g o , n a d r u g im m ie js c u M i­ chała - wodza M ocy na w ysokościach , ja k o tr ze cie g o - G ab riela, ja k o czw ar­ tego - Uriela, na piątym m iejscu R afała, na s z ó s ty m N a ta n a e la i inn ych

790Wierszy 23 b (od słowa: „diabeł”) i 24. nie m a w H; zostały uzupełnione na podsta­ wie G i C. 791 Obrazu Boga - z dalszego kontekstu wynika (4, 54n.), że idzie o pierwszego czło­ wieka. któremu jako ulepionemu z prochu szatan nie chciał oddać czci. 792Obydwa przekłady są fantazyjne. 793 Idzie o Adama lub o Judasza. 794Por. Hi 40, 19 (Behemoth). 95O stworzeniu aniołów, por. Orygenes, O zasadach 2, 9, 1. 6 ; Comm. in Gen 1, 2. 96Tekst zawiera polemikę z archaiczną teologią, w edle której Syn był jednym z anio­ łów. Por. Ps. Cyprian, De centesima, sexagésima, tricésim a 25. Bardzo możliwe, że zdanie to stanowi glossę wtrąconą do tekstu.

t U tw o ry z w ią z a n e z B a rtło m ie je m : ZA PYTA N IA B A R TŁO M IE JA

sześciu , których im io n n ie m o g ę w y m ie n ić . O ni b o w ie m są tym i. k tórzy n iosą rózgi B o g a i c h ło s z c z ą m n ie n im i sie d e m razy w n o c y i sie d m io k r o t­ nie w d zień , n ie o p u sz c z a ją m n ie n ig d y i n iw e c z ą c a łą m o ją m o c . To je s t ow ych d w u n astu a n io łó w z em sty , k tórzy sto ją o b o k tronu B o ż e g o ; to s ą c i, którzy z o sta li stw o r z e n i ja k o p ie rw si. 3 0 . P o n ich z o sta ło stw o r z o n e c a łe m n óstw o a n io łó w : w p ie r w sz y m n ie b ie znajdu je s ię sto m iriad797, w dru­ gim n ieb ie - sto m iriad , w trzecim n ie b ie - sto m iriad, w czw a r ty m n ie b ie - sto m iriad, w p ią ty m n ie b ie - sto m iriad, w sz ó sty m n ie b ie - sto m iriad, w sió d m y m n ie b ie - s t o m iriad. P o za tym i sie d m io m a n ie b a m i zn ajd u je się p ierw sza sfera, g d z ie p r z eb y w a ją m o c e m ające w p ły w na lu d zi. 3 1 . Istn ieją je s z c z e inni a n io ło w ie p r z e ło ż e n i w iatrów : je d e n je s t p r z e ło ż o n y nad B o reasz e m 798 i n a z y w a s ię C h airoum ; m a w sw ojej ręce la sk ę z o g n ia i ham u je nadm ierną s w o ją w ilg o ć , b y z ie m ia n ie w y sch ła . 3 2 . In n y a n io ł j e s t p r z e ło ­ żon y nad W ie lk ą N ie d ź w ie d z ic ą 799, im ię j e g o - Ertha”800; trzym a on la m p ę ognia i p rzyk ład a d o s w e g o b ok u i o g r z e w a je g o z im n o , b y n ie s p o w o d o ­ w ać za m a rz n ięc ia z ie m i z a m ie sz k a łe j. 3 3 . A n io ł p r z e ło ż o n y nad w ia trem p o łu d n io w y m n a z y w a s ię K erkutha i n is z c z y j e g o śm ia ło ść , a b y n ie o b a lił ziem i. 34. Z a ś a n io ł p r z e ło ż o n y nad w iatrem p o łu d n io w o -z a c h o d n im n a z y ­ w a się N a o u th a i m a w sw y m ręku la sk ę z e śn ieg u i p r z y k ła d a ją d o s w y c h ust i gasi o g ie ń w y c h o d z ą c y z j e g o ust. Jeśli b o w ie m n ie b y łb y p o s ła n y anioł przy j e g o u sta ch , sp a liłb y on c a łą z ie m ię z a m ie sz k a łą 801. 3 5 . Jest i in ­ ny anioł p r z e ło ż o n y nad m o rzem , który nadaje m u ś m ia ło śc i d z ię k i j e g o falom . 36. R e sz ty c i n ie p o w ie m , b o n ie p o z w a la m i na to T en, który sto i o b ok ”. OBJAW IENIA B E LIA R A - D ZIAŁALN OŚĆ W ZGLĘDEM L U D ZI. 3 7 . Z a p y ta ł

go B artłom iej: „Jak w y c h o w u je s z lu d zi? ” 3 8 . R z e c z e d o n ie g o B eliar: „C h cesz, b y m ci z w ia s to w a ł w ie d z ę o ob łu d n ik ach , o o sz c z e r c a c h , o k p ia ­ rzach, o b a łw o c h w a lc a c h , o sk ą p ca ch , o c u d z o ło ż n ik a c h , o c za r o w n ik a ch , o w różb itach , o ty c h , k tórzy w nas w ie r z ą i o tych w s z y s tk ic h , k tórym i s ię zajm uję?” 3 9 . R z e c z e d o n ie g o B artłom iej: „ P ro szę c ię , p o w ie d z m i c o ś p r a w d ziw e g o .” 4 0 . I z a zg r zy ta ł z ęb a m i, a z c z e lu ś c i w y s z ła o ś op atrzon a m ieczem , a m ie c z ten m ia ł d w a n a śc ie p o c h e w 802. 4 1 . 1 z a p y ta łem g o m ó ” Miriady - niezliczone ilości. To jest nad wiatrem północnym. Różne rękopisy podają różne wersje tych wiatrów. wCzyli nad północą. wNa wierszu 32 kończy się tekst kodeksu H (jerozolimskiego). 110 wiatrach por. 2 Hen 40, 11; 1 Hen 41, 3n. 12Testament X II Patriarchów: Beniamin 7, Inn.

R O /P

VI M B K R Y FY O M ĘCE I ZMARTWYCHWSTANIU

wiąc: „Co lo jest za m iecz?” 42. On zaś odpow iedział: „To jest miecz żarło­ ków. Zostają oni bowiem posłani do pierwszej pochwy, bo z powodu ła­ komstwa w ym yślają w szystkie grzechy. W d rugą pochw ę wysyłani są oszczercy, którzy m ów ią tajemnie zło przeciw sw oim bliźnim . W trzecią pochwę wysyła się obłudników i innych, którzy upadną w edle mojego po­ stanow ienia”. 42. Bartłom iej pow iedział do niego: „C zy ty to czynisz sam ?"S0! 44. Odrzekł szatan: „Jeślibym j a sam m ógł w yjść na łów, znisz­ czyłbym całą ziem ię w ciągu trzech dni. A le ani ja , ani nikt z sześciuset innych 804 nie wychodzim y sami na łów. M am y bow iem w ierne sługi i im wydajem y rozkazy . Dajemy im bowiem w ędkę o w ielu haczykach i wysy­ łam y ich na polowanie, a oni chw ytają nam dusze łudzi, których przywa­ biają różnym i słodyczami, to jest pijaństw em , naśm iw w aniem się, oszczer­ stwem, obłudą, przyjemnościami, rozpustą i innym i jeszcze sposobam i osła­ biania wyciągniętym i z ich skarbców. O B JA W IE N IA B E U A R A - O A N IO Ł A C H C IĄ G D A L S Z Y . 4 5 . Wymienię ci jeszcze dalsze imiona aniołów. Anioł przełożony nad gradem nazywa się Mermeoth. On zatrzymuje grad na swojej głowie, a moi słudzy zaklinają go i posyła ich, gdzie tylko zechcą. Są jeszcze inni aniołowie postawieni nad gradem, inni zaś aniołowie - nad grzmotem, i inni jeszcze aniołowie nad błyskawicą. A skoro jakiś duch spośród nas chce wyjść na łów czy na ziemię czy na morze, ci aniołowie rzucają ogniste kamienie i ranią nimi nasze członki”. 46. Rzecze Bartłomiej: „Zamilknij wężu głębiny!” 47. Rze­ cze Beliar: „Objawię ci jeszcze wiele rzeczy o aniołach. Tymi, którzy prze­ biegają wzdłuż i wszerz przestrzenie niebieskie i ziemskie są: Mermeoth, Onamatath, Douth, Melioth, Charouth, Grafathas, Oethra, Nefonos, Chalkatoura. Z nimi to przelatują przestrzenie niebiańskie, nadziemskie i pod­ ziemne”. 48. Mówi do niego Bartłomiej: „Zamilknij i utrać sw ą moc, abym mógł pomodlić się do Pana naszego!” MODLITWA BARTŁOMIEJA. 49. Wtedy Bartłomiej padł na twarz, zaczął rzucać sobie proch na głowę i mówić tymi słowami: „Panie Jezu Chryste, imię wielkie i chwalebne, wszystkie chóry anielskie wysławiają Ciebie, o Pa­ nie! Także ja, niegodny, chwalę Ciebie moimi wargami [...]. Wysłuchaj mnie, Twojego sługę, Ty, który mnie wybrałeś z cła805 i nie pozwoliłeś mi

803 Łac.: „Czynisz to sam, za pośrednictwem twoich sług, czy też przez tobie podob­ nych?” "“ Por. 4, 56. “ Częste w literaturze apokryficznej pomylenie Mateusza (Lewiego) - Mt 9,9; Mk 2, 14: Lk 5,27 - z Bartłomiejem.

•) [ itwory o w ią z an e z B a rtło m ie je m : Z A P Y T A N IA B A R T Ł O M IE JA ____________

77 ]

trwać w m o ich d a w n y c h u c zy n k a ch aż do końca. Panie Jezu, wysłuchaj mnie i zm iłuj się nad g r ze sz n ik a m i” . 50. G dy on to pow iedział, rzekł do niego Pan: „ P ow stań , z w ró ć się ku tem u , który w ydał jęk , a ja sprawię, że poznasz r esztę” . 5 1 . W ted y Bartłom iej p od n iósł szatana i rzekł do niego: „Idź do sw e g o m iejsca ze sw o ją nagrodą, Pan bow iem zm iłow ał się nad c a ł ą z ie m ią !”

o b j a w i e n i a b e l i a r a - u p a d ł y ANIOŁ. 52. A le diabeł rzekł: „Pozwól

mi, że ci o p o w ie m , ja k tu up adłem i jak B óg uczynił człow iek a806. 53. Gdy ja je sz c z e b y łe m na tym ś w ie c ie i gd y g o ob iegałem 807, rzekł B óg do M i­ chała: « P rz y n ieś m i garść z ie m i z czterech k oń ców św iata i w od y z czte­ rech rzek rajsk ich »808. A g d y on je przyniósł, ulepił B ó g Adama w krainie w sch odu nadając kształt b ezkształtnej m asie, napiął ścięgn a i żyły, i ułożył je harm onijnie, i [M ich a ł] upadł przed nim na twarz: on pierw szy ze w zglę­ du na N ie g o [B o g a ] - b o b y ł on Jego obrazem , i dlatego też padł przed nim na twarz. 54. R zek ł d o m n ie M ich ał, skoro tylko pow róciłem z krańców ziem i: «O ddaj c z e ś ć o b ra zo w i B o g a , którego ukształtow ał B óg na sw oje p o d o b ień stw o !» Ja zaś r zek łem do niego: «Ja zostałem ukształtow any jako pierw szy, o g ie ń z ognia: c z y ż w ię c m am oddać cześć błotu i materii?» 55. Rzekł do m n ie M ichał: «O ddaj m u c z e ść , aby B ó g nie rozgniew ał się na cieb ie!» Ja rzek łem do n iego: « B ó g się na m nie nie r o z g n ie w a ją natomiast ustaw ię m ój tron przed Jeg o tronem i b ęd ę jak O n». W tedy B óg rozgniewał się na m nie i z rz u c ił m n ie na d ół, i nakazał śluzom nieba, aby się rozwarły. 56. G dy w ię c on m n ie zrzu cił, zapytał tych sześciu set, którzy byli pod moją w ładzą, c z y z e c h c ą od d ać M u c z e ść . O ni na to rzekli: «Tak jak to w id zieli­ śm y, że u c z y n ił ten , który b y ł pierw szy, tak i m y nie oddam y czci temu, który je st najm n iejszy sp ośród nas». W tedy i ow ych sześciu set zrzucił w mój ślad. 57. G dy w ię c z o sta liś m y zrzucen i na ziem ię, pogrążyliśm y się w sen na c zte rd zie ści lat. A le g d y sło ń c e z a św ie ciło siedem kroć silniej niż ogień, w tedy z b u d z iliśm y się . G d y z a cz ą łe m się rozglądać, zobaczyłem , że sze­ ściuset, którzy b y li p od m oją w ład zą, sp ało głęb ok o. 58. W tedy zbudziłem m ojego syn a S a lp sa sa i w z ią łe m go jak o doradcę dla zw odzenia człow ieka, przez k tórego z o sta łe m zrzu co n y z nieba. 59. O to co w ym yśliłem : w ziąłem do ręki czarę, zg a rn ą łem pot z m o ich piersi i m oich w łosów , i w lałem go do 806 A utor idzie tu za tradycją żydow ską, szczególnie zaś za wyrażoną w łacińskim

ŻAdEw. 807 Por. Hi 2, 2. Inny opis powodu upadku szatana podają ZapJ In., ANT 3, 314-316. 808 Por. Rdz 2, 10-14.

Apokryfy t.

1, cz.

2 - 15

R O / l ) / VI. A P O K RYFY O M Ę C E I Z M A R T W Y C H W S T ANIU

wylotów wód, tam gdzie wypływały cztery rzekiS09. I wypiła z nich Ewa i zapłonęła pożądliwością; jeśli bowiem nie byłaby wypiła tej wody, nie mógłbym jej zwieść". 60. Wtedy Bartłomiej nakazał powrócić mu do Ha­ desu810. M O D L IT W A B A R T Ł O M IE JA . 6 1 . P r z y s z e d ł Bartłomiej i upadłszy do nóg Jezusa, zaczął tak mówić ze łzami: „Abba, Ojcze, Ty jesteś dla nas nieprzenikniony, Ty jesteś Słowem Ojca, Ty, którego tylko z trudem obejmuje siedem niebios, a raczyłeś zamiesz­ kać w domu-łonie Dziewicy łatwo i bez bólu, Ty. którego Dziewica nawet nie spostrzegła, gdy Ciebie nosiła, wedle swego zamysłu ustanowiłeś, że wszystko zostało stworzone, Ty, który nim Cię o coś poprosimy, dajesz nam dary swojej wolnej woli; 62. Ty nosiłeś cierniową koronę811, aby nam, którzy pokutujemy, dać przecenny wieniec niebiański; Ty, który zawisłeś na drzewie, aby od nas oddalić drzewo pragnienia pożądliwości812; Ty, który skosztowałeś z podanej Ci na trzcinie gąbki pełnej octu i żół­ ci813, aby nas napoić winem skruchy814, i którego bok został przebity włócz­ nią815, aby nas nakarmić swoim ciałem i sw oją krwią; 63. Ty, który nazwałeś cztery rzeki [Raju]: pierw szą - Feson, z powo­ du wiary, którą Ty głosiłeś, kiedy pojawiłeś się na św iecie, drugą - Geon ze względu na to, że człowiek jest ziem ski, trzecią - Tygrys, bo objaw iłeś nam współistotną w niebie będącą Trójcę, czwartą Eufrat - bo przychodząc na świat rozradowałeś wszelką duszę przez słow o niezn iszczaln ości816;

809 Idzie prawdopodobnie o wspomniane wyżej rzeki rajskie, por. Rdz 2, 10-14. 8,0Łac.: „I Apostoł Bartłomiej rzekł modląc się: «Panie, Jezu Chryste, każ mu wrócić

do piekła, bo okazuje on zbytnią śmiałość względem mnie». Pan Jezus Chrystus rzekł do Szatana: «Idź, wejdź do otchłani i pozostań tam aż do mojego powrotu». I Szatan natych­ miast zniknął”. 811 Por. Mt 27, 29, par. 8,2 Por. Rdz 2, 16nn. 8.3 Por. Mt 27, 48. 34. 8.4 Por. Ps 60, 6. 8.5 Por. J 19, 34. 8,6Por. Rdz 2, 10-14. Otrzymujemy tu teologiczną etymologię ludową nazw rzek: Fison: od gr.pistis - wiara; Geon: od gr. geion - ziemski; Tygrys: od gr. T r ia s - Trójca, Eufrat: - od gr. eufraino - raduję się.

6 4 . M ój B o ż e i O jc z e , n a jw ię k s z y k rólu Z b a w c o , z b a w P a n ie g r z e s z n i­ ków , o P a n ie !” 65 . G d y on tak s ię m o d lił, rzek ł d o n ie g o J e zu s: „ B a r tło m ie ju , O jc ie c n a z w a ł m n ie C h ry stu se m , a b y m z stą p ił n a z ie m ię i n a m a ś c ił o l iw ą ż y c i a 8'7 k a ż d e g o p r z y c h o d z ą c e g o c z ło w ie k a . J e śli z a ś n a z w a n o M n ie J e z u s e m to d la te g o , a b y m u le c z y ł818 m o c ą B o ż ą w s z e lk i g r z e c h n ie ś w ia d o m y c h i a b y m dał lu d zio m B o ż ą m o c ” . OBJA W IEN IE T A JEM N IC. 6 6 . Z n o w u B a rtło m iej m ó w i d o N ie g o : „ P a n ie ,

c z y n a le ż y o b ja w ić lu d z io m te ta jem n ice ? ” 6 7 . M ó w i d o n ie g o J e zu s: „ B a r ­ tło m ie ju m ój u m iło w a n y , j e ż e li o n i w ie r z ą i m o g ą j e z a c h o w a ć d la s ie b ie , n a le ż y j e im p o w ie r z y ć . Jednak n ie k tó r zy z nich s ą n ie g o d n i, a in n y m n ie m ożn a ich p o w ie r z a ć , b o s ą z a ro z u m ia lc a m i, p ija k a m i, p y s z n y m i, b e z m i­ ło sier d z ia , z w ią z a n y m i b a łw o c h w a ls tw e m , w c ią g a ją c y m i w r o z p u stę , o b m a w ia ją cy m i, n a u c z y c ie la m i sa m o c h w a ls tw a i, je d n y m s ło w e m , w y p e łn ia ­ ją c y m i w s z y s tk ie m o ż liw e d z ie ła szatana; d la te g o n ie s ą o n i g o d n y m i, a b y im j e p o w ie r z a ć . 6 8 . S ą j e s z c z e i in n e r z e c z y zak ryte d la ty c h , k tó r z y ich n ie ro zu m ieją . C i z a ś, k tórzy j e p ojm u ją, b ę d ą m ie li w n ic h u d z ia ł. I d la te ­ go, m ój u m iło w a n y , p o w ie d z ia łe m to b ie , ż e je s te ś b ło g o s ła w io n y ty i w s z y ­ sc y tw o i b lis c y - o tr z y m a c ie to s ło w o z p o c h w a łą . W s z y s c y z a ś , k tó r z y j e p rzyjęli, o tr zy m a ją to, c o p r a g n ę li, w dn iu m o je g o są d u ” . 69. W te d y ja , B artłom iej, z a p isa łem to w s z y s tk o w m o im se r cu , a u ją w ­ s z y z a ręk ę M iło śn ik a lu d z k o śc i, z a c z ą łe m ra d o w a ć s ię i tak m ó w ić : „ C h w a ła T o b ie , P an ie Jezu C h ryste d ający nam tę ła sk ę , ż e m y w s z y ­ sc y p o z n a je m y , A lle lu ja . C h w a ła T ob ie P an ie, ż y c ie dla g r ze sz n ik ó w . C h w a ła T o b ie, P an ie, b o śm ierć s ię z a w sty d z iła . C h w a ła T o b ie, P a n ie, sk arb ie sp r a w ie d liw o śc i, b o B ó g j e s t c z c z o n y [p ie śn ią ]” . 70. G d y to p o w ie d z ia ł B artłom iej, Jezu s z n o w u z ło ż y ł s w o j e s z a ty i w z ią ł c h u s tę 8'9 z s z y i B a rtłom ieja, i z a c z ą ł s ię r a d o w a ć , i m ó w ić : „ [ .. .] za n a s, A llelu ja . Ł a sk a w y i d ob ry d la n as, A llelu ja .

817 C hrystus - od gr. chrio - nam aszczam [oliwą]. A luzja do legendy o Secie, który chciał przynieść konającem u ojcu oliw y z rajskiego drzew a m iłosierdzia. Por. Ż A dE w łac. 42; EwNik 19. 818 Etym ologia ludow a słow a Jezus od gr. iaom ai - leczę. 8l9Orarion - część szat liturgicznych kapłana.

7 7 4 ______________________________ R 0 2 D Z VI APOKRYFY O M ĘCE I ZM A R TW Y C H W STA N IU

Chwała Tobie, Panie, bo Ja teraz daję się wszystkim, którzy Mnie pra­ gną. Alleluja. Chwała Tobie, Panie, na wieki wieków. Amen. Alleluja”. 71. A gdy Mu powrócił spokój. Apostołowie okazali Mu swoją mi­ łość, a On przekazał im [znak] pokoju i miłości. O STA TN IE PYTANIA*-'0 1 Z A K O Ń C Z E N IE . 5 . 1 . Mówi Bartłomiej: „W yjaw nam, Panie, jaki jest najcięższy grzech spośród wszystkich grzechów ?” 2. Jezus mu odpowiedział: „Zaprawdę, mówię ci, najcięższym ze w szyst­ kich grzechów jest obłuda i oszczerstwo. O nich bowiem mówi prorok, który wyśpiewał w Psalmie: «Nie podniosą się bezbożni po sądzie ani też grzesz­ nicy na sądzie sprawiedliwych»821, ani bezbożni na sądzie Ojca m ojego. Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam, że każdy grzech zostanie odpuszczo­ ny każdemu człowiekowi, ale nie zostanie odpuszczony grzech przeciw ko Duchowi Świętemu"822. 3. Powiedział do niego Bartłomiej: „C o to znaczy grzech przeciwko Duchowi Świętemu?” 4. Mówi do niego Jezus: „Każdy, kto powie słowo przeciwko człowiekowi służącemu mojemu św iętem u Ojcu, zbluźnił przeciwko Duchowi Świętemu. Bo każdy czło w iek , k tó ry naboż­ nie służy Bogu, jest godny Ducha Świętego, i nie zostanie p rzeb aczo n e temu, który mówi przeciw niemu coś złego822. 5. Biada temu, k tó ry p rzy sięg a na głowę Boga824, choćby przysięgał nań prawdziwie. Jest b o w ie m dw anaście szczytów Boga Najwyższego825. On bowiem jest prawdą825 i n ie m a w N im kłamstwa ani fałszywej przysięgi. 6. Wy więc idąc głoście w sz e lk ie m u stw o­ rzeniu słowa prawdy. Ty więc, Bartłomieju, głoś wszystkim, k tó rz y tego zapragną, to słowo, a ci, którzy w nie uwierzą, będą godni o trz y m a ć życie wieczne”827. 7. Rzekł Bartłomiej: „O Panie, jeśliby ktoś z g rz e s z y ł p o p eł­ niając grzech cielesny, jaką otrzyma zapłatę?” 8. P o w ie d z ia ł Je z u s: „Jest rzeczą dobrą, jeśli ten, kto został ochrzczony, p rz e d sta w i sw ó j c h rz e s t n ie ­ skalany. Przyjemność jednak ciała staje się namiętnością, a je d n o ż e ń s tw o jest rzeczą świętą. Zaprawdę, powiadam wam: p o trz e c im m a łż e ń s tw ie

820 Te pytania nie są związane z teksem i stanowią dodatek. 821 Por. Ps 1, 5. 822Por. Ml 12, 3 In. 823Problem rozumienia „grzechów przeciwko Duchowi Świętemu” omawia W. Turek, Grzech przeciw Duchowi Świętemu w tradycji patrystycznej, Kraków 2000. 824Por. Mt 5, 33-36; Jk 5, 12.

82! Idzie prawdopodobnie o Apostołów. 826Por. J ¡4, 6.

3

U tw ory z w ią za n e z B a rtłom iejem : K S IĘ G A Z M A R T W Y C H W S T A N IA

775

grzesznik nie je st godn y B oga. 9. W y zaś g ło śc ie w szy stk im lu d z io m '-', aby przestrzegali tej zasady. Ja b ow iem p ozostaję nie o d d z ie lo n y o d w a s i obdzielam w a s D u ch em Ś w ięty m ” . 10. W tedy Bartłom iej wraz z A p ostołam i z w ró co n y do N ie g o c h w a lił Boga gorącym i słow am i: „C hw ała Tobie, O jcze Ś w ięty , sło ń c e n ie g a sn ą c e , które nie zna zachodu, Tobie chw ała, T obie c z e ść i p o k ło n na w ie k i w ie ­ ków. A m en !”

c.

Księga Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa przez Bartłomieja Apostoła (K sZ m B ) (opracow ał ks. M. S tarow ieyski)

Utworu nie tłumaczymy, podajemy tu tylko jego obszerne streszczenie uważa­ jąc, że mimo różnic, tekst ten stanowi dobre uzupełnienie ZapBart. Jego tytuł został ułożony przez jego wydawcę E. A. W. Budge na podstawie elem entów znajdują­ cych się w dziele i powszechnie się przyjął. Jest to utwór zachowany po koptyjsku i prawdopodobnie ten język był jego językiem pierwotnym. Stan zachowania się tekstu jest zły. Księga zm artwychwstania (KsZmB) w bardzo wielu miejscach nawiązuje do rozdziału 20 Ewangelii św. Jana. Tekst zaczyna się od sceny wskrzeszenia koguta przez Chrystusa w czasie uczty (por. EwNik, Dodatek 1); dalej mówi o zdradzie Judasza i jego żonie, która jest piastunką córki Józefa z Arymatei (1-2). Następuje opowiadanie o Ananiaszu: ob­ jął Jezusa ukrzyżowanego, wygłosił mowę przeciw Żydom, został przez nich um ę­ czony, a duszę jego przeniósł do Raju Chrystus zmartwychwstały (3). Istnieją wąt­ pliwości co do przynależności niektórych z tych fragmentów do KsZmB. Śmierć ze swoimi sześcioma synami daremnie poszukuje w grobowcu duszy Jezusa, a następnie zstępuje do otchłani (Amente); Jezus śmieje się z niej, ona zaś wygłasza mowę. Następujądalsze mowy śmierci (4-5). Jezus zstępuje do otchłani, by skuć szatana i wyzwolić Adama i wygłasza przekleństwo Judasza (6). Następuje ko­ lejna mowa Śmierci; otchłań zostaje spustoszona przez Jezusa, a pozostają w niej tylko Judasz, Kain i Herod; śmierć natomiast rozpoznaje w Jezusie Syna B ożego (7). Następuje opowiadanie o wydarzeniach wielkanocnych i tu autor nawiązuje do opisu z Ewangelii św. Jana: niewiasty udają się do grobu i ogrodnik Filogen opowiada im o złożeniu do grobu i o teofaniach (8). Zjawia się Zbawiciel na w ozie Ojca wszechświata, objawia się Maryi i przekazuje jej przesłanie skierowane do swoich uczniów. Zbawiciel błogosławi łono Maryi, czego świadkiem jest Bartło-

8!*Por. Mt 28, 19, par.

7

7

6

___________________ ROZDZ. VI. A P O K R Y F Y O M ĘCE I ZM A R TW Y C H W STA N IU

miej, i zapowiada, że weźmie jej ciało do swojego królestwa (9-10). Maryja prze­ kazuje uczniom przesianie (II). Zbawiciel wstępuje do siódmego nieba, o czym zaświadcza Bartłomiej, aniołowie śpiewają hymny, a Syn zasiada po prawicy Ojca (12). Następują trzy hymny aniołów (13). Bóg każe przyprowadzić Adama i Ewę, zapowiada im zbawienie i zachęca aniołów do obchodzenia pojednania. Aniołowie i Adam śpiewają hymny, a sprawiedliwi ściskają Adama i Ewę i zajmują właściwe miejsca w królestw ie niebieskim (14-16). Następuje dialog z Apostołami i uznanie pokory Bartłomieja (17-19). Apostołowie sprawują Eucharystię; Chrystus przy­ chodzi, aby ich pocieszyć; następuje dialog Apostołów z Chrystusem (20). Tomasz dowiedziawszy się o śmierci swego syna Siofanesa wskrzesza go, co powoduje przybycie tłumów; Siofanes opowiada swoje losy w zaświatach, co budzi powszech­ ny zachwyt. Tomasz chrzci słuchaczy i zakłada Kościół (22). Powróciwszy do Apo­ stołów na Górę Oliwną dowiaduje się o objawieniach Zmartwychwstałego, a wo­ bec wątpliwości Tomasza Apostołowie zachęcają go, by się ich pozbył. Pojawia się Zbawicie!, rozmawia z Tomaszem, kieruje swoje ostatnie słowa do Apostołów i wstę­ puje do nieba, Apostołowie zaś przed rozejściem się sprawują ostatni raz Euchary­ stię (23-24). Tekst, jak widzimy, jest niejednolity, zawiera różne elementy, nie zawsze logicznie z sobą związane. Zawiera liczne fragmenty poetyckie (hymny). Jest on jednak dość bogaty pod względem teologicznym, jego wielkimi tematami są: Eu­ charystia, której rola jest bardzo podkreślona, angelologia i podobnie jak w ZapBart - mariologia. Bartłomiej odgrywa tu ważną rolę, niemniej nie tak zasadniczą, jak w ZapB. Jeżeli obydwa utwory zawierają szereg elementów wspólnych lub podobnych (np. wspólna dla obydwu postać Bartłomieja, zstąpienie do otchłani, wyzwolenie Ada­ ma), to jednak posiadają też elementy tak różne (np. inne ujęcie triumfu nad śmier­ cią) i tak odmiennie przedstawione, że w żadnym wypadku nie mogą być uważane za dwie wersje tej samej Ewangelii Bartłomieja. J. D. Kaestli przeprowadza wy­ czerpujące porównanie obydwu utworów829. Tekst oparty jest na Piśmie Świętym, ale podaje również szereg epizodów w mm zupełnie nie związanych, pochodzących z tradycji apokryficznej (np. scena z Filogenem. synowie Tomasza i Bartłomieja, itd.). Niejesteśmy w stanie określić czasu powstania tego utworu. J. D. Kaestli uważa go utwór przeznaczony do użytku liturgicznego, zawierający elementy typowe dla homilii koptyjskich. KsZmB zawiera rysy typowe dla homilii koptyjskich z V i VI w., niemniej jednak znajdują się w nim elementy teologii archaicznej.

Dz. cyt., 20-26.

R ozdział VII

APOKRYFY O ODEJŚCIU M ARYI (przekład i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

1. W stąp (s. 7 7 7 ); 2. T ransitus R (s. 7 8 2 ); 3 . T ra n situ s J a n a T e o lo g a ( E w a n g e ­ listy ) (s. 817); 4. T ransitus J ó z e fa z A ry m a te i (s. 7 8 2 ); 5. T ra n situ s M e lito n a z S a rdes (s. 817); 6. D o d a te k ; a. L e g e n d a o G a lb io sie i K a n d id o s ie (s. 8 2 7 ); b . H is to r ia E u ty m ia ck a (s. 833).

1. W stęp Pośród apokryfów należy wyróżnić grupą utworów mówiących o odejściu Ma­ ryi z tego świata; jak zobaczymy - termin „asumpcjonistyczne” (użyty w ANT) nie jest ścisły; dla ich określenia będziemy używali łacińskiego terminu Transitus. Stano­ wią one grupę pośrednią między apokryfami zbliżonymi do kanonicznych Ewangelii i zbliżonymi do Dziejów Apostolskich. Nie mówią one wprawdzie o wydarzeniach wchodzących w ramy czasowe Ewangelii, ale podobnie jak ProtEwJk czy NarM podkreślająrolęMaryi; wchodząw ramy czasowe Dziejów Apostolskich, ale Apostoło­ wie odgrywają w nich wprawdzie rolę ważną, lecz drugorzędną. Idąc za większością wydawców apokryfów umieszczamy je w tomie Ewangelii apokryficznych. Dodaj­ my, że klasyczny zbiór niemiecki W. Schnecmelchera (a przedtem E. Hennecke) opusz­ cza tę grupę pism tak ważnych dla rozwoju kultury europejskiej. Treść naszej grupy utworów przedstawia syntetycznie Grzegorz z Tours (t 594); „Gdy błogosławiona Maryja zakończyła już bieg swojego życia i gdy zo­ stała powołana z tego świata, zgromadzili się do jej domu wszyscy Apostołowie z poszczególnych krain. A gdy usłyszeli, że ma zostać zabrana z tego świata, czu­ wali wraz z nią. 1 oto Pan Jezus wszedł ze swymi aniołami, i wziąwszy jej duszę oddal ją aniołowi Michałowi, i odszedł. Rankiem zaś wzięli Apostołow ie jej ciało, złożyli w jej grobie, i strzegli je gotowi na przyjście Pana. 1 oto znowu stanął przed nimi Pan, i wziąwszy święte ciało nakazał ponieść je na chmurze do raju, gdzie

R O Z D Z . V il

\ P O K R Y F Y O O D E J Ś C IU M A R Y I

teraz, przybrawszy sw oją duszę i ciesząc się z wybranymi Pana, używa dóbr w iecz­ nych, które nigdy się nie skończą*'1. Są to ramy treściowe, które następnie b ę d ą rozwijane z różnymi wariantami tak anegdotycznym i, jak i teologicznym i. Jeśli idzie o strukturę literacką Transitus M. B o v e r dzieli je na trzy części: Wstęp Maryja odczuwa bliskość śmierci; zebranie się A postołów (często podawany jest również opis m iejsc, z których przybyli3), ich czuwanie z Maryją; - Odejście Maryi - przyjście Syna, odejście (śm ierć Maryi), pogrzeb; - Powtórne przyjście Syna, przeniesienie do nieba ciała i duszy, zmartwych­ wstanie. Najpraw dopodobniej w tekście oryginalnym istniała część „apokaliptyczna”: Mary ja [i Apostołow ie] odbywają podróż po zaświatach (por. ApM 4) i po niej do­ piero jej ciało zostaje złożone w niebie. I znowm poszczególne elem enty są w róż­ ny sposób ustawiane, w pewnych utworach niektórych w ogóle brak, np. zmartwych­ wstania. Utwory te m ówią o odejściu Maryi z tego świata. Zasadniczo dla określenia tego wydarzenia używają kilku terminów' (podajemy tu tylko greckie i łacińskie): - Łac. transitus (gr. m etastasis) - „przejście”; termin najpopularniejszy w j. łacińskim (dlatego używam y go na określenie tych utworów) i nieprzetłumaczalny na j. polski - zwTaca uwagę na „przejście Maryi” (por. hebr. p e sa h ), a w ięc nawią­ zuje do terminu będącego źródłem słowa Pascha łącząc odejście Maryi ze zmar­ twychwstaniem Chrystusa; - Lac. dorm itio (gr. koim esis) - „zaśnięcie”. Termin łac. d orm itio występuje stosunkowo rzadko, natomiast gr. koim esis jest najpopularniejszym określeniem na obszarze języka greckiego (por. ros. uśpienie) i wskazuje na now y sposób przejścia Maryi do drugiego życia; - Łac. assum ptio (gr. analepsis) - „w zięcie [do nieba]” podkreśla w niebo­ w zięcie Maryi. Te sześć terminów wzajem nie się uzupełnia. Wedle nich można usystem atyzo­ wać tę grupę pism, dzieląc je na: - Utwory m ówiące o zaśnięciu Maryi a nie zawierające je sz c z e nauki ojej w niebow zięciu ani zmartwychwstaniu - są to zazwyczaj utwory najstarsze; - Utwory m ówiące o zaśnięciu, natomiast niejasno o zmartwychwstaniu i wnie­ bowzięciu; - Utwory m ówiące zarówno o zaśnięciu, jak i w n iebow zięciu - utwory za­ zwyczaj najpóźniejsze.

1 M iraculorum I. VIII, Liber de gloria martyrum, 4, PL 71, 780; M G H , Mer. 1, 2, 1885, 489, por. 493. 2 La Asunción de Maria, M adrid 1947, 164-171. 3 Por. J. D. Kaestli, Les scènes d'atribution des cham ps des m issions et de départ de l'apôtre dans les Actes apocryphes, w: A A W , L es actes apocryphes des apôtres, Gèneve 1981,249-264. 4 ANT 3, 279-292.

Transitus pokazuje więc rozwój wiary we W niebowzięcie N. M. P. - od jej pierwocin w wieku V do pełnego sformułowania na przełomie w ieków VII/VIII. Utwory te zasadniczo bardzo oględnie m ówią o samym odejściu Maryi i tylko rzadko kiedy wspominają wyraźnie o je j śmierci używając wyżej w ym ienionych eufemizmów. Sprawa śmierci Maryi pozostaje w nich w ięc nie rozstrzygnięta. Do tych danych Mimouni dorzuca jeszcze termin topologiczny - um iejsco­ wienie grobu Maryi: bądź w Jerozolimie (Getsemani, Syjon), bądź w Betlejem . Ta próba klasyfikacji utworów o odejściu Maryi nie jest jedyna: C lavis A p o cryphorum 5 wymienia pięć innych, które proponują (lub proponowali) różni bada­ cze problemu - a więc M. Jugie, A. Wenger, E. Cothenet, B. Bagatti, M. van Esbroeck - i nie jest też na pewno definitywna. Klasyfikacja S. M imouni - podobnie jak przyporządkowanie przez niego różnych utworów do wspom nianych grup - sp o­ tkała się z krytyką ze strony specjalistów, np. M. Clayton (por. Bibliografia), która posługuje się systemem zaproponowanym przez M. van Esbroeck. Istnieje ogromna ilość Transitus: ich listę podaje CAp6; uzup ełn iają M. Aran­ da Perez7. Posiadamy je w języku oryginału, to jest przeważnie w j. greckim i ła­ cińskim (często jednak interpolowane i zmieniane, a w ięc znacznie odbiegające od nie zachowanego oryginału) oraz w przekładach na niemalże w szystkie języki świata starożytnego, a w ięc na arabski, armeński, etiopski, gruziński, staroangielski, sta­ rosłowiański, syryjski, z tym że prawdopodobnie tekst najbardziej zbliżony do ory­ ginału znajdujemy nie pośród tekstów greckich czy łacińskich, ale wśród etiop­ skich (Liber requiei) i syryjskich (Liber de exequiis). W iele z tych utw orów to tek­ sty liturgiczne czytane w czasie święta wniebow zięcia lub też hom ilie w ygłaszane w to św ięto (Jana z Tessaloniki, św. Jana D am asceńskiego lub też przypisyw ane wielkim pisarzom, np. Ps. Cyrylowi Jerozolimskiemu). W iele z tych utw orów b yło tłumaczonych, parafrazowanych (epitome), interpolowanych, przerabianych; w te­ dy też często otrzymywały tytuły liturgiczne w m iejsce pierwotnych. N a ogół rzad­ ko można stwierdzić, czy tytuł obecnie przez nas posiadany odpow iada tytułow i oryginalnemu. Nie wchodzimy tu w wyjątkowo trudny problem wzajem nego związku tych utworów odsyłając do dzieł wymienionych w Bibliografii. Jeżeli dyskusyjna jest sama systematyzacja utworów, to nie mniej problem a­ tyczna jest ich datacja. Łączy się ona z równie delikatnym problemem pojaw ienia się nauki o w niebow zięciu Maryi. Apokryfy typu Transitus stanow ią najstarsze p o­ mniki tej wiary, stąd też teologow ie - m imo ich w ręcz irracjonalnej niechęci do apokryfów - musieli się nimi zająć. T eologow ie franciszkańscy z jerozolim skiej Szkoły Biblijnej (B. Bagatti, E. Testa, F. Manns) starali się udow odnić, że najstarsze utwory (lub ich prototypy) tego rodzaju powstały w kręgach judeochrześcijańskich

780

R O Z D Z . V II A P O K R Y F Y O O D E J Ś C I U M A R Y I

w U 111 w. O ile słuszn ym jest ich stw ierdzenie, że znajdują się w nich elem enty judeochrześcijańskie (np. w m odlitw ie Maryi w TransR. 9-12), to jednak biorąc pod u w agę złożon y charakter apokryfów (do których dołączano różne elem enty) teza ta pozostaje niem ożliw a do udowodnienia, co w ięcej, należy ją odrzucić. Na ogół przyj­ muje się datację najstarszych utw orów na koniec V w. i początek VI w. W tedy je spisano, ale kiedy pow stał ich nie spisany prototyp? Pytanie o kres Maryi znajduje­ my ju ż w IV w. u Epifaniusza z Salaminy, który jednak wyraźnie stwierdza, że nie potrafimy nic na ten temat pow iedzieć na podstaw ie K siąg Św iętych8. Natom iast od V w ieku zw raca się w iększą uw agę na kres życia Maryi. W w ie ­ ku V zainteresow anie chrystologią inkam acjonistyczną (podkreślającą w cielen ie Chrystusa) w ysu w a się przed chrystologię paschalną (akcentującą zm artwychw sta­ nie Chrystusa). W ramach tej chrystologii pojawiają się coraz częściej pytania o życie M aryi, a w ięc też o je g o kres Na przełom ie V i VI w. w ybucha wśród m onofizytów w Syrii i P alestynie w ielk i spor o skazitelność bądź nieskazitelność ciała Chrystusa (spór aftartodoketów). Jest to również okres w zm ożon ego kultu m ęczenników , któ­ rych św ięta uroczyście obchodzono w dniu ich narodzenia do nieba. W obec w zra­ stającego kultu M aryi, zw łaszcza po Soborze Efeskim (431 r.), rodzi się pytanie, kiedy należy św iętow ać d ie s natalis Maryi? Ś w ięto „w spom nienia M aryi” obcho­ dzone 15. VIII w' k ościele Kathisma przy drodze do B etlejem w V w ieku, staje się w następnym - św iętem W niebow zięcia Maryi. O bok problem u w n iebow zięcia Transitus zawiera je sz c z e inne ciekawe ele­ menty teologii Maryjnej. W Transitus mamy do czynienia z silnym powiązaniem życia Maryi i Chrystusa: opis jej zm artwychwstania podobny jest do zmartwych­ wstania Chrystusa: now y grób - w Getsemani (niedaleko m iejsca, gdzie zwykł modlić się Chrystus), pozostaw ion e szaty, trzy dni w grobie, itd. Zm artw ychw stanie Maryi jest powiązane z K ościołem , czego oznakąjest przybycie dwunastu Apostołów (sym­ bol K ościoła) z e w szystkich stron świata; niosą oni M aryję do grobu jak Izraelici Arkę Przymierza; po odejściu Maryi ma m iejsce sąd - Chrystus pyta Apostołów, co ma uczynić z nią. oni zaś proszą o jej w n ieb ow zięcie (por. Łk 22, 30 - Aposto­ łow ie mają sądzić dw anaście pokoleń Izraela). Za sprawą M aryi dzieją się liczne cuda (np. TransJTeol 26nn.; 34; 43, itd.), co św iadczy o w ierze w jej pośrednictwo; tę naukę potw ierdzałby opis wędrówki Maryi po zaświatach w ApM i jej wstawien­ nictw o za potępionym i, o ile należał on istotnie do Transitus. C ałościowe opraco­ w anie teologii Transitus czeka w ciąż na autora. U tw ory typu Transitus odegrały zasadniczą rolę w formowaniu się ikonografii Maryjnej na W schodzie i Z achodzie. Bardzo liczne przedstawienia odejścia Maryi w kościołach w schodnich, mniej liczn e, ale nie mniej piękne przedstawienia w ko­ ściołach zachodnich (zaśnięcie M aryi Wita Stw osza w Kościele Mariackim w Kra­ kow ie, ukoronowanie Maryi na portalach katedr gotyckich , itd.) opierają się na

Por. E. Sm others, St. Epiphanius and the Assumption, AmerEccRev 125(1951) 355372.

I. W S T Ę P

______________________________________________________________________________________ 7 8 1

różnych w ersjach tego apokryfu; na jakich - m ożna rozpoznać na podstaw ie przed­ stawionych szczegółów. W niniejszym zbiorze podajem y cztery utw ory m ów iące o kresie ży cia M aryi, a więc dwa greckie -- Transitus Jana Teologa i Transitus R o raz dw a łaciń sk ie Transitus M elitona z Sardes i Transitus Józefa z A rym atei; zagadnienia z nim i zw ią­ zane om aw iam y we w stępach do nich. W naszym tom ie staraliśm y się u ło ży ć ap o ­ kryfy w edle ich w ieku, o ile na to pozw alają skrom ne dane i trudności zw iązan e z dokładną datacją. U m ieszczam y je w hipotetycznym układzie ch ro n o lo g iczn y m - od najprostszych (najstarszych) do najbardziej rozw iniętych. W D odatku podajem y dw a utw ory nie apokryficzne, ale ty p o w o h ag io g raficz ne, zw iązane z przew iezieniem szat M aryi do K onstantynopola: Legendą o Galbianosie i Kandidosie oraz Historią Eutymiacką o p o w iad ające o o d k ry ciu i p rz e ­ w iezieniu do K onstantynopola relikw ii szat M aryi, które n a stę p n ie u m ie sz c z o n o w kościołach w B lachem ach i w C halkoprateia, stanow iących n a jw a ż n ie jsz e s a n k ­ tuaria K onstantynopola.

2. Transitus R (TransR)

Transitus R zostai tak nazwany przez A. Wenger, w ydaw cę tekstu, od jed y ­ nego jeg o rękopisu, znajdującego się w Bibliotece W atykańskiej ( R - Rom anus). Ten tekst liturgiczny, ja k świadczy wezwanie „P obłogosław ojcze” um ieszczone na początku tekstu, jest uważany za najstarszy grecki tekst T ra n situ s. Tekst ten należy do grupy utw orów dotyczących w niebow zięcia autorstw a Jana z Tessaloniki, Kosm asa W estitora czy Germana z K onstantynopola oraz T ra n situ s grec­ kich, łacińskich i syryjskich; stanowi praw dopodobnie skrót pierw szych dwóch ksiąg syryjskiego L iber de exequiis (w V ks.). R ękopis nie posiada tytułu, choć tytuł pierw otny być może znajduje się w tytule obecnym : O p is z a ś n ię c ia p r z e n a j­ św iętszej M atki Boga: ...w ja k i sposób odeszła n ie sk a la n a M a tk a P a n a n a szego. Przypisywanie utw oru Janowi Teologowi nie św iadczy o jak im ś szczególnym związku z TransJEw. Jeśli idzie o teologię utworu, to mówi on w yraźnie o zaśnięciu i w niebow zię­ ciu: dusza i ciało Maryi zostały przeniesione do nieba, dusza znow u włożona w ciało i wraz z nim położona pod drzewem życia, jednak bez uprzedniego zm artw ych­ wstania. Ponieważ wszystko to nie jest wyrażone w sposób jasny, w ydaje się, że stoimy wobec utworu wskazującego na przejście od tekstów „dorm icjonistycznych” do „asumpcjonistycznych”. Utwór zawiera dość wątpliwe i niejasne dane o topografii Jerozolim y, wydaje się więc, że nie powstał w kręgu palestyńskim, natomiast w zm ianka o szatach Maryi wskazuje, być może, na krąg konstantynopolitański (sanktuaria z relikw iam i szat Maryi w Blachemach i Chalkoprateia, por. niżej 6. Dodatek). Jest to utw ór później­ szy, datowanie go na II w. przez Szkołę Franciszkańską w Jerozolim ie wydaje się przesadą, natomiast prawdopodobna jest jego datacja na V-VI w. Jak się wydaje, Szkoła Franciszkańska ma rację podkreślając, że zawiera on liczne m odlitw y z ele­ mentami wyraźnie archaicznymi, gnostycko-judeochrześcijańskim i, a więc z okre­ su bardzo wczesnego, być może nawet, jak tw ierdzą jej przedstaw iciele, z II w. Utwór przełożono na podstawie wydania A. Wenger.

783

2 . T R A N S IT U S R

D n ia d ru giego m iesią ca lip ca9

O pis zaśn ięcia p rzen ajśw iętszej B ogurodzicy napisany p rzez św iętego J an a Teologa i E w an gelistę: w ja k i sposób odeszła n iesk alan a M atk a Pana naszego P anie p o b ło g o sła w ! WSTĘP. 1. W ielk ie, g o d n e p o d z iw u , p o n ad w s z e lk ie sło w a i w s z e lk ie m y śli są ta je m n ic e św ię tej za w sz e d z ie w ic y M aryi, k tó ra, z a is te , b y ła m a t­

ką p ra w d z iw e g o B o g a n asz e g o i n aszeg o P an a Je z u sa C h ry stu s a . S ą to: je j d z ie w ic z e p o c z ę c ie , z ro d z e n ie b e z sk a zy o raz B ó g , k tó ry z niej w z ią ł c ia ło i p rz y sz e d ł n a św ia t w p o sta ci c z ło w iek a, ale n ie m n ie jsz a o d n ich j e s t ta ­ je m n ic a je j św ię te g o z a ś n ię c ia 10. PIERWSZA ZAPOWIEDŹ ODEJŚCIA MARYI. 2. S k o ro M a ry ja u s ły s z a ła od P an a, że m a o p u śc ić c iało , p rz y b y ł do niej w ielk i an io ł i rz e k ł: „ M a ry jo , p o w s ta w sz y w e ź tę o to p a lm ę " , k tó rą d ał m i ten, k tó ry z a s a d z ił r a j12, i o d ­ daj j ą A p o s to ło m , ab y w z ią w s z y j ą śp ie w ali h y m n idąc p rz e d to b ą , p o n ie ­ w aż p o trzech d n iach o p u śc isz ciało. O to b o w iem ja w y ś lę 13 d o c ie b ie w s z y s t­ kich A p o sto łó w , a o n i b ę d ą c ię strzeg li i n ie o p u sz c z ą cię, a ż c ię n ie z a n io s ą na m iejsce , g d z ie b ę d z ie s z p rz e b y w a ła w c h w a le .” 3. W o d p o w ie d z i r z e k ła M a ry ja d o n ie g o : „ D la c z e g o p rz y n io słe ś ty lk o m i tę je d n ą , a n ie d la k a ż d e ­ g o z A p o s to łó w : je ś li b o w ie m d am ty lk o je d n e m u , p o z o sta li b ę d ą s z e m ra li. I co c h c e s z , a b y m u c z y n iła i ja k ie je s t tw e im ię, ab y m , g d y z a p y ta ją m n ie , m o g ła im o d p o w ie d z ie ć ? ” 14 I rz e k ł do niej an io ł: „ C z e m u ż m n ie p y ta s z o im ię? Je st o n o g o d n e p o d z iw u i ty g o n ie m o ż e s z u s ły s z e ć . A le s k o ro b ęd ę o d c h o d z ił z p o w ro te m [do nieba] p o w ie m ci je , a b y ś w ta je m n ic y p r z e ­ k a z a ła j e A p o s to ło m ; n ie b ę d ą g o z w ia sto w a li lu d z io m , a n a u c z ą s ię m o c y m ej w ład zy . N ie tro sz c z się z p o w o d u palm y, p o n ie w a ż d z ię k i niej d z ia ć s ię b ę d ą w ie lk ie c u d a , a o n a sta n ie się p ro b ie rz e m d la w s z y s tk ic h lu d z i w J e ro -

9 Jest to data święta w sanktuarium w Blachcmach w Konstantynopolu. 10 Na początku utworu wymieniono wielkie tajemnice życia Maryi: dziewictwo, Boże macierzyństwo i wniebowzięcie. " Palma, gr. brabeton, oznacza znak nagrody niebieskiej (dlatego była znakiem mę­ czenników), życie wieczne, nieśmiertelność. Obszernie o roli palmy w czasie ucieczki do Egiptu i o pobłogosławieniu jej przez Jezusa mówi PsMt 20n. 12 Por. Rdz 2, 8. 13 W TransAug sam Chrystus przybiera postać anioła. 14 Por. Wj 3, 13.

zolim ie: temu, który wierzy, zostanie ona objawiona, a dla tego, co nie wie­ rzy, zostanie ona zakrytals. Udaj się więc na górę i tam poznasz m o je im ię: nie wym ówię go bowiem pośrodku Jerozolim y16, aby ona zupełnie nie o p u ­ stoszała, ale usłyszysz je na Górze Oliwnej, lecz nie będziesz m o g ła go powtórzyć Apostołom tak, jak je tobie wypowiem, ponieważ zbliża s ię czas odejścia i złożenia ciała”. ZA PO W IED Ź O D EJŚCIA MARYI DANA NA GÓ RZE OLIW N EJ. 4. Wtedy udała się Maryja na Górę Oliwną, a światło anioła jaśniało przed nią17, w swojej ręce trzymała palmę. Gdy przybyła na Górę Oliwną, tak zadrżała wraz ze wszystkimi drzewami, które tam się znajdowały, że rosnące tam drzewa poczęły chylić swe korony i oddawać cześć palmie, którą ona trzymała w rę­ c e 18. 5. Gdy więc Maryja ujrzała [anioła], sądząc, że jest to Chrystus, rze­ kła: „Panie, czy ty nie jesteś moim Panem?” W tedy rzekł do niej anioł: „Nikt nie może czynić cudów, jeśli nie Pan chwały: ja k bowiem posłał mnie Ojciec dla zbawienia ludzi i dla nawrócenia tych, których mi naznaczył [...]. Przenoszę nie tylko drzewa, ale niosę ludzi, którzy się upokorzą przed Bogiem, i przenoszę ich do miejsca sprawiedliwych w ten dzień, w którym opuszczają ciało. Gdy więc ty wyjdziesz z ciała, ja sam przyjdę do niego [ciała] czw artego 19 dnia, ponieważ Zbawca nasz został w skrzeszony trze­ ciego dnia. i wyprowadzę cię dnia czwartego; nie tylko ciebie, ale i wszyst­ kich, którzy strzegą przykazań Bożych i znów przeniosę20 do raju wonno­ ści, poniew aż starali się być czystymi na ziem i”. 6. M ów i doń M aryja: „Pa­ nie, ja k do nich przyjdziesz i kogo przeniesiesz? Czy m oże ci są w yróżnie­ ni, którzy składają ofiary wonności i dzięki tem u przyjdziesz po nich, czy też raczej przyjdziesz po sprawiedliwych, lub po w ybranych, lub też, gdy jesteś posłany, ludzie w modlitwach będą wzywali tw oje im ię i w tedy ty do nich przyjdziesz? Pow iedz mi o tym, abym i ja to uczyniła, a ty, gdy przyj-

15Por. J 18, 1. 16 Maryja miała mieszkać w środku Jerozolimy, na Syjonie. 17Anioł prowadzi M aryję jak słup ognia prowadził Izraelitów (W j 1 3 ,2 2 ). O b ecn ie na Górze Oliwnej stoi kaplica dla przypomnienia tego epizodu, którą o p isa ł j u ż M . da Poggibonsi w 1347 r., por. Baldi 645 wraz z przypisem. “ Por. PsMt 20 i Efrem: „Pod wpływem wiatrów drzew a s ię k ła n ia ją , ja k b y p a d a ją przed nim [drzewem życia] na twarz, jest bowiem wodzem i pierw szym z d rz e w ” (H y m n i de paradiso, E. Beck, 22). 19 Jest to typowe dla Transitus łączenie odejścia M a ry i ze ś m ie rc ią i z m a rtw y c h w s ta ­ niem Chrystusa. Chwała Maryi jest mniejsza, a w ięc z m a rtw y c h w s ta n ie c z w a rte g o dnia, a nie jak Chrystus - trzeciego. Niektóre rękopisy mają je d n a k „ trz e c ie g o ” . 20 Por. JózCieś 13, 2, objaśn.

2. t r a n s it u s r

dziesz, abyś zab rał m n ie”21. 7 . 1 rzekł do niej: „C óż tobie. M a tk o ? G d y zo ­ staną posłan y do ciebie, nie p rzy jd ę sam , ale zjaw ię się z cały m w o jsk ie m aniołów , aby śp iew ać przed to b ą hym n. Do ciebie teraz zo stałem p o słany, abyś p o zn ała to, co p rzek ażesz A p o sto ło m w tajem nicy. C h c esz p o zn ać te ­ raz, co m asz czy n ić? G dy zo stałem p o słan y do ciebie, w y ch o d zą c do c ieb ie o tr z y m a łe m o d O jc a m o d litw ę , k tó r ą te r a z to b ie p o w ie m , a b y ś j ą w y p o w ied ziała, kied y b ęd ziesz op u szczała ciało, o w sch o d zie sło ń c a. T ak j ą trzeb a w y p o w iad ać, a to, co tobie pow iem , p rzek ażesz A p o sto ło m , p o ­ niew aż oni także przyjdą. N ikt z przyjaciół tego św iata m iłu jący ch ten św ia t nie m oże w y p o w ied zieć tej m odlitw y” . 8. To p o w ied ziaw szy , p o lecił je j, aby p rzek azała tę m o d litw ę apostołom : „P rzy jd ą b o w iem do cieb ie, ja k ci to ju ż p o w ied ziałem , i b ę d ą śpiew ali p rzed tw oim o b liczem , i p o g rz e b ią cię. W eź w ięc tę p alm ę” . I M a ry ja w zięła palm ę, a an io ł stał się ja k św ia tło i od szed ł do nieb io s. MODLITWA MARYI. 9. M aryja pow róciła do sw eg o d o m u , a on n a ty c h ­ m iast zad rżał z p o w o d u ch w ały palm y, k tó rą m iała w sw y m ręk u . P o tem M ary ja w eszła do sw ej uk ry tej kom ory i złożyła p a lm ę n a d ro g o c e n n y m prześcierad le. W ziąw szy w o d y u m y ła się i w znosząc m o d litw y d z ię k c z y n ­ ne w ło ży ła in n e szaty, m ó w iąc22:

10. „W y sław iam C ieb ie, który je s te ś znakiem 23 o b ja w io n y m z n ie b a na ziem i, n im m n ie w y b rałeś i zam ieszk ałeś w e m nie. W y sław iam C ieb ie i m o ich przodków , k tórzy m n ie p rzy jęli i p rzy szli niew id zialn ie p rz e d Tobą, ab y C ię w prow adzić. W y sław iam C ieb ie, g d y ż p rzezn aczy łeś m nie w m o cy d la [u k sz ta łto ­ w ania] c zło n k ó w T w eg o ciała i uczyniłeś m n ie g o d n ą p o c a łu n k u T w ojej ko m n aty ślu b n e j, ja k m i to p rzepow iedziałeś. W y sław iam C ię, ab y m się stała g o d n ą [u czestn ictw a ] w d o sk o n a łe j ofierze d zięk czy n n ej24 i w Twej ofierze w onności, któ ra je s t zy sk iem w s z y st­ kich ludzi. 11. W y sław iam C ieb ie, bo dałeś mi o dzienie, które p rzy o b iecałeś w sło ­ w ach: «P o n im z o stan iesz p o zn an a przez sw y ch k rew n y ch » , i sp ra w ia s z , że b ęd ę p rzen iesio n a aż do sió d m eg o n ieb a25, ab y m się sta ła g o d n ą , w ta z ze 21 Język grecki tego rozdziału jest niejasny. 22 Wenger (dz. cyt. 40) uważa, że ta modlitwa (10-12) stanowi pierwotną warstwę

utworu; zawiera ona elementy teologii prymitywnej. 23 Tym znakiem jest sam Chrystus. 24 Autor używa tu greckiej terminologii liturgicznej (eulogeo, prosforii, eucharislia). 25 Nieba - terminologia teologii judeochrześcijańskiej.

786

K O /I)/

V II A P O K R Y F Y O O D E J Ś c m MABVT

w s z y s tk im i, k tó rz y w C ie b ie w ie rz ą , T w o je j p e łn e j w on n ości, abyś ich wraz ze m n ą z g ro m a d z ił d o królestw a 1w e g o , b o T y j e s te ś ukryty pom iędzy ukry­ ty m i w id z ą c n ie w id z ia ln y c h . IV je s te ś r o d z a je m ukrytym, i Ty znowu je­ s te ś p e łn ią , i Ty je s te ś p e łn o ś c ią , i C ie b ie najpierw w bólach zrodziłam i w s z y s tk ic h , k tó rz y u fa ją w T o b ie * .

12. W y słu ch aj m odlitw \ M a tk i, k tó ra w o ła do C iebie. U s ły s z m ó j g ło s i z e ś lij na m n ie Tw'e b ło g o sła w ie ń stw o ; i niech żad­ na m o c n ie p r z y jd z ie d o m n ie w o w e j c h w il i, w której o p u szczę moje c ia ło , a le w y p e łn ij to , co p o w ie d z ia łe ś , g d y płakałam przed Tobą mó­ w ią c : « S p ra w . a b v m o m in ę ła m o c e n a c h o d z ą c e m oją d u szę». I obiecałeś m i to w sło w a ch : « N ie p ła c z M a tk o m o ja , M aryjo, bo nie a n iołow ie przyjdą p o c ie b ie an i a rc h a n io ło w ie, an i C h e r u b in i, a n i Serafin i, ani żadne inne M o c e . ale J a sa m p rz y jd ę p o tw o ją d u s z ę » . Teraz w ła śn ie cierp ien ie przy­ b liż y ło się d o ro d z ą c e j. W y sła w ia m C ie b ie i tro je słu g w y s ła n y c h od C ieb ie na posłu gę trzech dróg. W y sław iam C ieb ie i św ia tło w ie k ó w , w których zam ieszku jesz. W y sław iam w s z y stk o to, co p o s a d z iła Twoja ręka, która trwa na wieki. Ś w ięty, Ś w ięty ten, k tó ry sp o c z y w a w śród św iętych : w ysłuchaj głosu m ej m o d litw y ” . ZA PROSZENIE ZNAJOM YCH I KREWNYCH.

13. G dy w yrzekła te słowa,

w y szła i p o w ie d z ia ła do słu ż e b n ic y sw ego domu: „W yjdź i zawołaj moich k rew n y ch i m o ich z n a jo m y c h m ó w ią c , że M aryja w as w o ła ”. W yszła na­ p rz e c iw n ich . ja k je j to z o sta ło nakazane. G dy oni przybyli, rzekła Maryja: „O jcow ie i b racia, p o m a g a jm y sobie naw zajem przez dobre uczynki i wia­ rę w B o g a Żyw ego: ju tro b o w ie m opu szczę c ia ło i w ejd ę do w iecznego o d p o czy n k u . P o w sta w sz y więc okażcie mi w ielk ą łask aw ość. N ie proszę w as ani o z ło to , ani o sreb ro , poniew aż są to r z e c z y próżne i zniszczalne. O je d n o w as p ro szę: o ła s k a w o ść , abyście zach ow ali to, c o m ów ię, to jest, ab y ście p rz e b y w a li ze m n ą dwa dni i dw ie n oce. K ażd y z w a s niech w e­ źm ie dob ry k a g a n e k i nie pozw ólcie, aby one z g a sły 27 w ciągu tych trzech

dni, abym w am pow iedziała myśli m ego serca, nim od ejd ę z tego m iejsca”.

Być może jest tu aluzja do Ef 4,13, gdzie użyty jest ten sam termin, lub zwrot ten ma związek z terminologią gnostycką. Jest tu mowa o duchowym m acierzyństwie Maryi wzglę­ dem tych, którzy ufają jej Synowi. Tu i w dalszym ciągu nawiązanie do przypowieści o pannach mądrych i głupich

(Mt 25, 1-13).

2. TRA N S1W SR

___________ 7 8 7

I w s z y s c y u c z y n ili to , o c o ich p r o s iła 2*. 14. R o z e s z ła s ię w ie ś ć p o ś r ó d w s z y s tk ic h z n a jo m y c h i p r z y ja c ió ł M a ry i, i z a w o ła ła M a ry ja w s z y s tk ic h b lis k ic h i r/.ck ta d o n ic h : „ P o w s ta w s z y m ó d lm y s ię ” . A p o m o d litw ie u s ie ­ dli i ro z m a w ia li p o m ię d z y s o b ą o w ie lk ic h c z y n a c h , z n a k a c h i c u d a c h B o ­ ż y c h , k tó r e u c z y n ił B ó g p r z e z s w o ją M a tk ę . P R Z Y B Y C IE JA N A .

15. A g d y s k o ń c z y ła m o d litw ę i w y r z e k ła „ A m e n ” ,

o to n a g le p o ja w ił s ię n a o b ło k u a p o s to ł J a n i z a p u k a ł d o d rz w i [d o m u ] M a ry i i o tw o rz y w s z y j e w s z e d ł d o w n ę trz a . G d y M a ry ja g o u jrz a ła , p r z e lę k ła s ię 29 w d u c h u , w y d a ła ję k i n ie b y ła w sta n ie p o w s trz y m a ć s w y c h łe z an i te ż n ie m o g ła u c is z y ć w ie lk ie g o b ó lu . Z a w o ła ła w ię c g ło s e m w ie lk im ty m i s ło w y : „O jc z e Ja n ie , p a m ię ta j n a s ło w a N a u c z y c ie la , o ty m , c o ci o n n a k a z a ł w z g lę ­ d em m n ie w ó w d z ie ń , w k tó ry m o d sz e d ł sp o ś ró d n a s . I g d y z p ła c z e m m ó ­ w iła m te sło w a : « O d c h o d z is z ? K o m u m n ie p o z o s ta w is z i u k o g o z a m ie s z ­ k a m ? » , rz e k ł d o m n ie , a ty sta łe ś i sły sz a łe ś: « Ja n b ę d z ie ty m , k tó ry b ę d z ie c z u w a ł n a d to b ą » 30. T e ra z w ię c , o jc z e Ja n ie , n ie z a p o m in a j o ty m , c o ci z o s ta ­ ło p rz y k a z a n e o m n ie . P a m ię ta j w ię c , że O n c ię u k o c h a ł p o n a d w s z y s tk ic h , że ty lk o to b ie w y p o w ie d z ia ł ta je m n ic ę , g d y sp o c z y w a łe ś n a J e g o p ie r s i31 i n ik t inny je j n ic p o z n a ł, j a k ty lk o ty i ja : ty - b o je s te ś w y b r a n y 32 i d z ie w ic ą 33; j a bo O n m n ie n ie c h c ia ł m a rtw ić . J e ste m M u b o w ie m b lis k a , w ię c w te d y r z e ­ k łam d o N ieg o : « P o w ie d z m i, c o ś p o w ie d z ia ł J a n o w i? » I w te d y p o w ie d z ia ł to b ie, b y ś m i p rz e k a z a ł tę ta je m n ic ę 34. T eraz w ięc, o jc z e J a n ie , n ie o p u s z c z a j n T r a n s A u g 5:

kaganki rzekła Maryja: „Czuwajmy, bo nie znamy godziny, w której Dwaj bowiem aniołowie przychodzą do człowieka: jeden to anioł spra­ w i e d liw o ś c i, drugi - złośliwości, a wchodzą wraz ze śmiercią. A gdy śmierć zacznie na­ p r z y k r z a ć s ię duszy, przychodzą owi dwaj aniołowie i badają ciało człowieka. Jeśli czynił d z ie ła s p r a w ie d l iw o ś c i , cieszy się z niego anioł sprawiedliwości i przychodzą aniołowie spra­ w ie d liw o ś c i do jego duszy ciesząc się z nią i prowadzą do miejsca sprawiedliwych. Wtedy p ła c z e a n io ł niesprawiedliwości, ponieważ nie ma do niej przystępu. Ale jeśli okazałoby się, ż e c z y n ił z łe czyny, cieszy się ów zły anioł i sprowadza z sobą siedmiu innych duchów g o r s z y c h o d s ie b i e (por. Mt 12, 43-45), i niosą duszę, i zabierają ją z ciała, a anioł sprawie­ d liw o ś c i gorzko płacze”. 29 Por. Łk 1,29 (?). 30 Por. J 19, 27. 31 Por. J 13, 23-26. 32 „Wybrany" (gr. eklektós) występuje często w tradycjach ezoterycznych, gnostyckich a nawet gnostycyzujących (np. EwTm 49; 50). TransR jest pełen takich rysów ezoterycz­ nych: anioł ma tajemne imię (3), tajemnicą jest modlitwa, którą Maryja otrzymała od anioła (7), Maryja pokazuje tajemną księgę, którą Chrystus spisał w dzieciństwie (20), itd. 33 Por. objaśnienie do TransMel 1. 34 Por. objaśnienie do „wybrany” ; przyp. 32. G d y z a p a lo n o

p r z y j d z ie z ło d z i e j.

Apokryfy l. | , cz. 2 - 16

Z °8 -

ROZDZ. VII. A PO K R YFY O ODEJŚCIU MARy ,

mnie”. 16. To powiedziawszy zapłakała Maryja głosem spokojnym i cichym A Jan nie wytrzymał i przeląkł sit; w duchu, i nic mógł znaleźć słów, aby do niej odezwać się. bo jeszcze nie wiedział, że ma opuścić ciało. Zawołał więc wtedy wielkim głosem: „Maryjo; siostro moja. ty, która stałaś się matką dwu­ nastu latorośli “: co chcesz, abym ci uczynił? Pozostawiłem bowiem mojego sługę“, by ci przygotowywał pokarm. Chyba nie chcesz, bym przestąpił przy­ kazanie Pana mojego, które nam polecił w słowach: «Przebiegajcie cały świat, aż. grzech świata zostanie zgładzony?» Teraz więc, powiedz mi Maryjo, cze­ go ci brakuje?”. 17. Ona zaś rzekła do niego: „Ojcze Janie, nie potrzebuję niczego, co należy do tego świata, ale pojutrze opuszczę to ciało. Proszę cię, Ojcze Janie, uczyń mi łaskę, zabezpiecz moje ciało, złóż je do grobu, i strzeż go wraz z swymi braćmi Apostołami przed kapłanami. Usłyszałam bowiem na własne uszy, jak mówili: «Jeśli znajdziemy jej ciało, rzucimy je w ogień; z niej bowiem wyszedł ów zwodziciel»”. 18. Gdy Jan usłyszał to, co ona mu powiedziała, a mianowicie że opuści ciało, padł do jej kolan i wybuchnął płaczem, mówiąc: „Panie, kimże jesteśmy, że pokazujesz nam tę niedolę? Oto nie zapomnieliśmy jeszcze pierwszego utrapienia37, a ju ż przyszło na­ stępne? I dlaczego toja nie jestem tym, który ma opuścić ciało, a ty, Maryjo tą, która byś mnie pielęgnowała?”. 19. Gdy ona usłyszała to, co powiedział Jan i jak on zapłakał, poprosiła wokół stojących, aby zamilkli, i oddaliła się z Janem, mówiąc te słowa: „Ojcze Janie, miej nieco cierpliwości względem mnie płaczącej, aż ci powiem to, co przekazał mi anioł”. Jan otarł więc łzy. 1 rzekła doń Maryja: „Wyjdź ze mną i powiedz ludowi, aby śpiewali Psal­ my”. Gdy oni śpiewali Psalmy, wprowadziła Jana do swej komory i wypo­ wiedziała mu modlitwę, którą jej był przekazał anioł. 2 0 . 1 przyniosła szka­ tułkę, w której znajdował się zwój, i rzekła: „Ojcze Janie, weź tę oto książ­ kę5*, w której znajdowała się tajemnica, ponieważ Nauczyciel, gdy miał pięć lat oznajmił mi wszystko o stworzeniu, a was dwunastu zapisał w niej tak­ że". J pokazała mu również swoje szaty śmiertelne i wszystkie sprzęty domo­ we, mówiąc: „Ojcze Janie, znasz wszystko, co posiadam w tym wielkim domu, to jest śmiertelne szaty i dwie tuniki. Są tu dwie wdowy. Gdy już opuszczę to

wszyscy Apostołowie. miał być Józef z Arymatei.

33 C zy li A p o sto łó w i d la te g o w c h w ili je j o d e jś c ia p r z y b y w a ją 34 W edług T ra n sJó z A r rk p . C ty m , k tó ry u s łu g iw a ł M a ry i, 37 Id zie tu o m ęk ę i ś m ie rć C h ry stu sa .

które m ia ły być przekazane Maryi, i któ­ w wersji syryjskiej. W EwDzTm n a d z w y c z a jn e j wiedzy Jezusa jako dziecka.

' N o w y ry s ezo te ry cz n y . Istn ie ją o b ja w ie n ia ,

re s ta n o w iły a p o k a lip ty c z n e z a k o ń c z e n ie Tra n situ s, n p . z n a jd u je m y w ie lo k ro tn ie w z m ia n k i o

2. T R A N S IT U S R

789

ciało, daj każdej z nich po jednej”39. 21. Gdy to powiedziała, wprowadziła go na miejsce, gdzie znajdowała się palma dana jej przez anioła, aby ją ponieśli Apostołowie. I rzekła doń: „Ojcze Janie, w eź tę oto palmę, abyście ją nieśli przede m n ą - po to ona właśnie została dana”. Wtedy rzekł do niej Jan: „Matko i siostro moja, Maryjo, nie mogę wziąć jej sam, gdy nie ma tu moich w sp ół­ braci Apostołów, aby - gdy przyjdą- nie szemrali i nie powstał m iędzy nami spór. Jest bowiem ktoś większy ustanowiony pomiędzy nami. Gdy się zgro­ madzimy razem, powstanie m iędzy nami łaskawość Zbaw cy”40. PRZYBYCIE APOSTOŁÓW. 22. Potem w y szli obyd w oje. A skoro oni w yszli z komory, oto nagle zagrzmiało tak, że przelękli się ci, którzy tam byli. A skoro tylko zagrzmiało, oto nagle A postołow ie zostali przyniesieni na obłokach z krańców ziem i przed drzwi [domu] Maryi. B yli oni w liczb ie dwunastu i siedzieli na obłokach. Pierwszy Piotr, drugi Paw eł - on także został przyniesiony na obłoku; był on zaliczony do grona A p ostołów , b o­ wiem wtedy w łaśnie otrzymał byt od Boga pierw ociny w iary41. Po nim p o­ zostali A postołow ie42 spotkali się razem na obłokach i przybyli do drzwi [domu] Maryi, pozdrowili się, bacznie się sobie przyglądali i zdum iew ali się, jak to się stało, że spotkali się razem. 23. I odpow iadając pow ied ział Piotr: „Bracia, m ódlm y się do Boga, który nas zgrom adził, szczeg ó ln ie dla­ tego, że brat Paweł - radość naszej duszy - znajduje się razem z nam i. Za­ iste, bracia, wypełnia się pism o proroka i słow a tego, który m ów i: «O to c ó ż jest piękniejsze i bardziej radosne nad to, gdy bracia przebyw ają razem »”43. Rzekł Paweł do Piotra: „Znalazłeś w łaściw e św iad ectw o, ja bow iem byłem oddzielony, a zostałem sprowadzony do wspólnoty A p ostołów ”. W tedy Piotr zw rócił się do nich, aby w ypow iedzieli słow a m odlitw y. I A p o sto ło w ie

59 Zwrócenie szczególnej uwagi na szaty Maryi być może jest aluzją do relikwii szat Maryi przechowywanych w Konstantynopolu, por. poniżej Dodatek s. 827n. 40 Gdy Apostołowie są razem, jest z nimi szczególna laska Boża. Tu i wielokrotnie podkreślono rolę Piotra. Stówa te przypominają spory pomiędzy Apostołami (Mt 18, 1-5; 20, 20-23). 41 Nawrócenie św. Pawia miato miejsce ok. 36/37 r. W tym więc czasie umieszcza nasz apokryf zaśnięcie Maryi. Por. także rozdz. 18. 42 Wg H. Lausberga Transilus jako rodzaj literacki powstał z apokryficznych Dziejów Apostolskich (Zur literarischen Gestaltung des Transilus Beatae Mariae, Historisches Jahrbuch 72(1953] 25-49). Stąd tak mocno podkreślano rolę Apostołów we wszystkich tekstach Transilus. a nawet cześć i szczególny szacunek Maryi względem nich (por. objaśnienie do rozdz. 15). WTransMel 15 Chrystus dokonuje wniebowzięcia Maryi dzięki pośrednictwu św. Piotra (40n.). Ta cześć Apostołów należy, wedle Wenger, do pierwotnej części Transilus 43 Ps 133, 1.

N O /» /

Ml

AIN)KRYFV O

OD EJŚCIU MARYI

podnieśli sw e glosy, mówiąc ..Nuże, m ódlm y się, aby zostało nam obja­ wione, po co nas tu Bóg zgromadził". I gdy spierali się pom iędzy sobą, kto ma być uznany za godnego do wypowiedzenia słów m odlitwy, powiedzieli do Piotra. „Ojcze Piotrze, ty jesteś postawiony nad nami; to ty, a nie my, powinieneś odmówić modlitwę”. Rzeki Piotr: „B óg i O jciec nasz, i Pan nasz Jezus Chrystus niech wam da chwałę, tak jak we m nie je st czczon y mój urząd. Pobłogosławcie mnie. jeśli zechcecie”. MODLITWA p i o t r a . 24. Wtedy Piotr w y c ią g n ą ł sw e ręce i powiedział: „Boże. władco, który siedzisz na w ozie Cherubinów/44, Który' siedzisz na wysokościach i spoglądasz na n isk ości4i, Który zamieszkujesz światło niedostępne46 w spoczynku wieków, Tajemnico z a k r y t a , w której został ukazany zb aw czy krzyż47. Dlatego też my czyniąc to wyciągam y ręce na kształt krzyża, abyśmy w poznaniu go osiągnęli spoczynek, bo Ty je steś odp oczynk iem dla znu­ żonych członków, Ty prowadzisz do końca trudne prace, Ty jesteś skarbem ukrytym, Ty w nas zaszczepiłeś swą dobroć. Któż bowiem z bogów, jak O jciec Twój, pełen m iłosierdzia, bo nie odwracasz od nas swej łaskawości? Któż litujący się jest podobny do Ciebie, który je ste ś tak miłosierny, jak Twój Ojciec, ponieważ w yzw oliłeś od n ie sz cz ęść tych, którzy ufają w Tobie? 25. Twoja wola zwyciężyła w szelką żądzę, Wiara, która od Ciebie pochodzi, zm iażdżyła kłam stw o. Twoje piękno zw yciężyło złudny pow ab, Twoja pokora obaliła wszelką pychę, Ty. który jeste ś życiem , zw y c ię ży łe ś śm ierć, Tyś jest naszym odpoczynkiem, bo w yk orzen iłeś śm ierć, Tyś jest chwalą miłosierdzia, zesłaną nam od D u ch a O jca Prawdziwe­ go. Emanuelu, Emanuelu48, Maranatha49: teraz i na w ie k i w ie k ó w . A m en”.

44 Por. Ps 99[98], 1. 45 Por Ps I I3[l 12], 5n. “ Por. 1 Tm 6, 16. 47 Por. objaśnienia do EwPt 10 (40).

“ Hbr. „Bóg z nami”, por. Iz 7, 14; Mt 1, 23.

4 Maranatha aram. (por. 1 Kor 16,22; Flp 4,5 oraz Ap 2 0 , 22) można czytać,,marana

2. TR A N S1T U SR

7 9 1.

ROZMOWA PIOTRA I JANA. 26. G dy on w yrzekł „A m en”, Piotr i A n ­

drzej50 uścisnęli się nawzajem . 1 [stanął] pośrodku nich Jan i rzekł: „P ob ło­ gosław cie m nie w szy scy ”. W tedy w szy scy uścisnęli się w zajem n ie, każdy według sw eg o m iejsca. A gdy się u ścisk ali, rzekł Piotr i Andrzej: „Janie, um iłowany przez Pana, skąd tu przyszed łeś i ile dni tu ju ż przebyw asz?" Odpowiadając rzekł Jan: „Słuchajcie, co mi się przydarzyło: Stało się to, gdy byłem w m ieście Sardes. Mając dw udziestu ośm iu uczn iów , którzy w ierzyli w Z baw iciela, zostałem podniesiony na chm urze sp o m ięd zy nich. D ziało się to o dziew iątej godzinie, i oto chmura zstąpiła w m iejsce, na któ­ rym znajdow aliśm y się, porwała m nie i przyniosła m nie tu. G dy zapuka­ łem do drzwi, otw orzono mi i znalazłem w ielki tłum w o k ó ł M aryi, matki naszej, a ona m ówiła: «O pu szczę ciało». N ie m ogłem dłużej p o zo sta w a ć w tłum ie, który znajdow ał się w ok ół niej, a płacz p rzygniótł m n ie jak b y wielkim ciężarem . 27. Teraz przeto, bracia m oi, skoro rozp oczyn a się d zień następny, nie płaczcie, aby ona nie przelękła się - sp ełn ia się b o w iem to, o czym pou czył m nie nasz N au czyciel, gdy sp o czy w a łem na Jego piersi w czasie w ieczerzy 51 - i aby nie doznały rozdw ojenia serca tłum y, które znajdują się koło niej, i aby na w idok naszego płaczu nie m ów ili: «1 oni też lękają się śm ierci», ale pocieszajm y się słow am i U k och a n eg o ” . PRZYWITANIE MARYI I APOSTOŁÓW. 28. W tedy A p o sto ło w ie w e sz li do dom u M aryi i zaw ołali jed n ym głosem : „M aryjo, sio stro n asza, m atko w szystkich zbaw ionych, łaska Pana je st z tobą”52. G dy ona ich ujrzała n a ­ pełniona radością zaw ołała tymi słow y: „I łaska niech b ęd zie także z w am i. Jak to się stało, że przybyliście razem? W idzę w as tu b o w iem w sp ó ln ie zgrom adzonych” . I każdy z nich opow iedział, jak w jednej c h w ili zostali przeniesieni ze w szystkich krain. K ażdy w ięc m ów ił, z ja k ie g o kraju został przeniesiony. Później pozdrow ili ją w szyscy, p o c z ą w sz y od Piotra aż do Pawła, słow am i: „N iech ci błogosław i Pan, który w szy stk ich z b a w ia ” .

Iha " - „Panie nasz, przybądź” lub ,M aran atha" - „Pan nasz nadchodzi”. Umieszczanie trudno zrozumiałych słów hebrajskich lub aramejskich stanowi jedną z cech apokryfów 50 Wskazuje to na wysokie miejsce Andrzeja pośród Apostołów. Ostatnie miejsce św Pawła wynika z tego, że, jak zaznacza autor, nawrócił on się dopiero niedawno, por. również 28: „od Piotra aż do Pawła”. Por. 23. 51 Por. J 13, 23-26. Wtedy to Jezus miał przekazać Janowi tajemnice, jak wierzono w kołach gnostyckich, por. ZapJ 1, ANT, t. 3, 314. 52 Por. Łk 1, 28.

1 9 1 ____________________________

R O Z » / . V II.A P O K R Y F Y O O D EJŚC IU

29. W tedy Maryja rozradowała się w duchu53 i rzekła: „W ysław iam C iebie, który rządzisz w szelk im błogosław ieństw em ; W ysław iam przybytki Tw ojego b łogosław ieństw a; W ysław iam w ielk iego Cherubina św iatła, który stał się Twoim miesz­ kaniem w m oim łonie54; W ysław iam w szystkie dzieła rąk Twoich, które słuchają C ię pełnym posłuszeństw em ; W ysław iam Twą m iłość, którą nas ukochałeś; W ysław iam słow a życia, które w yszły z T w ych ust i które zostały nam dane w prawdzie. W ierzę bow iem , że to, co mi zapow iedziałeś, stanie się. Powiedziałeś bow iem : «P oślę w szystkich A postołów do ciebie, gd y b ęd ziesz miała opu­ ścić ciało» i oto oni się zgromadzili, i jestem p om ięd zy nim i jako winny krzew przynoszący ow oce, tak jak wtedy, gdy byłam z Tobą i Ty byłeś jako krzew w inny pom iędzy sw ym i aniołam i i z w iązałeś Z łeg o w e wszelkim je g o działaniu. W ysławiam Cię ze wszystkich sił, bo stało się to, c o m i powiedziałeś. Pow iedziałeś bowiem: «Ujrzysz m nie wraz z A p ostołam i, gdy opuścisz cia­ ło». Oto Panie, oni zebrali się razem” . 30. To pow iedziaw szy Maryja zaw ołała Piotra i w szystk ich Aposto­ łó w i wprow adziła ich do swej komory, i pokazała im sw e szaty śmiertelne. A potem w yszed łszy usiadła pom iędzy nim i, a oni zapalili kaganki i nie zgasili ich, jak im nakazała Maryja. A skoro dnia drugiego zaszło słońce, w nocy, gdy zbliżał się trzeci dzień, rzekł Piotr do A p ostołów : „Bracia, jeśli ktoś z w as ma słowa pouczenia, niech przem aw ia przez całą noc do tłum ów słowam i zachęty aż pow stanie sło ń ce”. I rzekli doń Apostołowie: „Któż jest mądrzejszy od ciebie? M y też uradujemy się słuchając słów twojej nauki”55.

5! Por. Łk 1,47. MJak się wydaje, reminiscencje gnostyckie. Wedle nich Cherubin czuwał nad Chrystu­ sem już w łonie matki. Być może, określeniem „Wielki cherubin światła” jest oznaczony sam Chrystus, ponieważ w teologii judeochrześcijańskiej Chrystus bywa! identyfikowany z aniołem (por. E. Staniek, Angelologia w „Pasterzu” Hermasa, SThV 9[1971] 51-81). 55 TransAug podaje następującą przemowę św. Piotra: 19. „...Bracia, nie sądźcie, że śmierć Maryi jest śmiercią; nie jest śmiercią, ale je życiem wiecznym. Śmierć bowiem sprawiedliwych jest chwałą u Boga. Ona jest chwałą, a druga śmierć nie może jej zaszkodzić”.

2. t r a n s i t u s r

793

MOWA PIOTRA. 3 1. W tedy p oczął przem aw iać Piotr: „ W sz y sc y bracia i w y w szyscy, którzyście przyszli tu na to m iejsce, o tej g o d zin ie, p o w o d o ­

wani przyjaźnią ku naszej m atce, M aryi - wy, którzy trzym acie k a g a n k i5' św iecące ogniem tej w idzialnej ziem i, d ok on aliście dobrej przysługi. C h cą i ja, aby każda d ziew ica otrzym ała sw ą lam pę na łuku n ieb io s, na którym nie m asz m aterii. To je st lampa o trzech knotach w ew n ętrzn ego c z ło w ie k a , którą stanowi nasze ciało, dusza i duch57. Jeśli w szystk ie trzy p łon ą praw d zi­ w ym ogn iem , o który w a lczy cie, nie zaw styd zicie się, gd y w e jd z ie c ie na gody i sp o czn iecie wraz z oblubieńcem . To sam o d zieje się z M aryją, m at­ ką naszą: św iatło jej lam py napełniło cały św iat i nie z g a śn ie aż do sk o ń ­ czenia się w iek u , aby w szy scy , którzy ch cą [być z b a w ie n i], d zięk i niej na­ brali odw agi i ab yście otrzym ali b łogosław ień stw o sp oczyn k u . Teraz w ię c , bracia, w a lc zc ie w ied ząc, że nie pozostan iem y tu na w ie k i” . 3 2 . Tak prze­ m aw iał Piotr aż do brzasku i um acniał tłumy. 20. Gdy on lo jeszcze mówit, oto w domu rozbłysło tak wielkie światło, że znikło przy nim światło kaganków, i rozległ się głos mówiący: „Piotrze, strzeż się, aby tego nie wyja­ wić, bo tylko wy możecie poznać te sprawy i wypowiadać wiedzę". Zwróciwszy się więc [do innych] Piotr powiedział: „Bracia, jasnym stało się to, że nie możemy mówić wszystkie­ go, co chcielibyśmy powiedzieć. Ale ten, który rządzi naszymi sercami, niech On sam was strzeże”. 21. Wtedy padły do nóg jego trzy dziewice i mówiły: „Spraw, abyśm y stały się godny­ mi wielkich cudów Chrystusa i wyjaw nam to, co ci zostało objawione” . Tedy Piotr podniósł je mówiąc: „Powstańcie i słuchajcie tego, co dla was jest łaską i zaszczytem. Nie m niem aj­ cie, że głos odezwał się do mnie, abym z waszego powodu nie wyjawił [prawd]; jesteście bowiem godne tych rzeczy, jesteście ich godne jak wszyscy, którzy strzegą czystości i jak wszyscy, którzy zachowują cnotę skromności na tym świecie. Słuchajcie i nauczcie się, co wam nakazał wasz Nauczyciel w słowach: «Podobne jest królestwo niebieskie dziewicom » (Mt 25,1). Nie rzekł On: «Podobne jest królestwo niebieskie wielu czasom», ponieważ czas przemija, natomiast trwa imię dziewictwa. I wierzę, że jesteście pełne chwały, i dlatego uczynił wam podobne królestwo niebieskie. Na każdego bowiem przychodzi w ypełnienie, posłana jest śmierć potężna. A gdy przyjdzie na duszę grzesznika cierpiącego, który zgromadził w so­ bie wiele niegodziwości, i gdy stała mu się bardzo przykra, wtedy błaga Pana słowam i: «Bądź, o Panie, cierpliwy, aż zostaną rozwiązane grzechy, które zasiałem w ciele». Ale śmierć nie przebacza. A jakże zresztą może przebaczyć, skoro wypełnił się już czas ustanowiony? Jeśli dusza miałaby grzechy, a nie ma w niej żadnej sprawiedliwości, wiedzie ją na miejsce cierpień. Jeśli zaś wykona dobre uczynki, cieszy się i mówi: «Nic mi nie zaszkodzi, nic mam nic, jak tylko imię i uczynki dziewicy: czego więc miałbym się lękać?» (Ps 27[26], 1) W tedy wyjdzie dusza z ciała i z pochwałami jest prowadzona do oblubieńca aż do m iejsca, które zostało obiecane tym, którzy strzegą Jego przykazań, to jest aż do siódm ego nieba. I gdy ją ujrzy, ucieszy się Ojciec, i ustanowi ją nad swymi świętymi”. To mówiąc Piotr utwierdzał lud aż do rana, aż do wschodu słońca. “ Tu i dalej nawiązanie do Mt 25, 1-3. 57 Autor ujmuje człowieka trychotomicznie: ciało, dusza, duch - gr. sdma, notis,p neum a.

R O Z D Z V II. A P O K R Y F Y O O D E JŚ C IU M A .) v i

O D E JŚ C IE M A R Y I. A gdy pow stało słońce, M aryja w yszła na dwór i od­ m ów iła m odlitw ę daną jej przez anioła. A po m odlitw ie powróciła, poło­ żyła się na sw oim łożu i w ypełniła plan w y znaczony jej przez Pana'®. U je j w ezgłow ia siedział Piotr, a u nóg Jan - p ozostali zaś wokół jej łoża. 33. O koło g odziny trzeciej w dzień rozległ się p o tężn y grzmot i rozlał się zapach tak słodki, żc z nadmiaru słodkiej woni w szyscy z wyjątkiem trzech dziew ic 59 zapadli w sen60. A to, że one czuw ały, stało się dlatego, aby mo­ gły św iadczyć o odejściu 61 Matki Pana i o j e j chw ale. I oto nagle pojawił się Pan Jezus na chm urach wraz z niezliczo n y m tłu m em świętych anio­ łów. i w szedł do komnaty, gdzie znajdow ała się M a ry ja wraz z Michałem i G abrielem 62, a aniołow ie, którzy stali na zew nątrz, śpiewali hymn. A gdy w szed ł Z baw iciel, znalazł A p o sto łó w w o k ó ł M a ry i i pozdrowił ich. 34. W tedy M aryja otw orzyła usta i w y sła w iała tym i słowy: „Wysławiam Cię, poniew aż uczyniłeś to, co p rzyrzekłeś i nie opuściłeś mej duszy. Obie­ całeś mi bow iem , że nie pozw olisz, ab y an io ło w ie przyszli po mą duszę, ale [obiecałeś], że Ty sam po n ią p rzy jd ziesz i sta n ie mi się, Panie, we­ dług słow a Twego. K im że je s te m ja , p o k o rn a , że uczyniłeś mnie godną

tak w ielkiej ch w ały ? ”631 gdy to po w ied ziała, wypełniła plan wyznaczony je j p rzez P ana z uśm iechem na tw arzy ku Panu zwróconej. 35. A Pan ją p o zd ro w ił, w ziął św ię tąjej duszę, odd ał w rę c e Michała, a otoczył ją skó­ ram i, których blask, zaiste, był n ie do o p isa n ia . M y natomiast, Apostoło­ w ie, u jrzeliśm y duszę M aryi, k tó rą p rz e k a z a ł w rę c e M ichała, a miała ona do sk o n a łą form ę człow ieczą, tyle że n ie m ia ła kształtu ani kobiety, ani m ężczyzny, a je d y n ie była o b d arzo n a podobieństwem w szelkiego ciała, a blask je j był siedm iokroć w ięk szy [od sło ń c a]. POGRZEB MARYI. 3 6 .1 rzecze Z baw iciel do Piotra: „Zaopiekuj się z całą troską ciałem M aryi, w której zam ieszk ałem był, i wyjdź z prawej strony

' ’Nieprzetłumaczalne słowo greckie oikonomia tłumaczę opisowo. Opis śmierci Ma­ ryi jest przedstawiony bardzo dyskretnie. Por. 24. 59Podobnie jak z Chrystusem w Ogrójcu byli tylko trzej Apostołowie, por. Mt 26, 37. ® Usypiają podobnie jak w Ogrójcu, ale zaraz się budzą, ponieważ na końcu ro z d z ia łu Chrystus ich pozdrawia. 61 Gr. kedeia - pogrzeb, uroczystości pogrzebowe. 62 Archaniołowie Michał i Gabriel odgrywali wielką rolę w teologii judeochrześcijańskiej, por. JózCieś 13, 2, objaśn. 63 Reminiscencje Łk 1, 38-48.

2. T R A N S IT U S l<_

miasta, a zn ajd ziesz grób n o w y 64: w nim z łó ż jej ciało i p o zo sta ń cie przy niej, dopóki w as nie zaw ołam ”. G dy to p ow ied ział Z baw ca, z a w o ła ło c ia ło Maryi tym i słow y: „Pamiętaj o m nie, o, Królu chw ały, pam iętaj, że je ste m Twoim stw orzen iem , pam iętaj, że ustrzegłem skarb, który został mi p o ­ w ierzon y”. W tedy rzekł Pan do ciała: „N ie o p u szczę mej perły, m e g o skar­ bu nieskalan ego. N ie , zaiste, nie o p u szczę skarbu opatrzonego pieczęcią., aż będzie on p oszu k iw an y”. I to p o w ie d z ia w sz y nagle w stąp ił ku górze. 37 . Piotr, Jan i p ozostali [A p ostołow ie] czu w ali, a trzy d z iew ic e z a tro sz c zy ły się o pogrzeb ciała M aryi. I z ło ż y li je na Mary. a potem o b u d zili innych. Piotr uniósł palm ę i rzekł do Jana: „Janie, ty zach o w a łeś d z ie w ic tw o , d la te­ go ty p ow in ien eś śp iew ać hym n przy marach niosąc tę oto p a lm ę” . R zek ł Jan: „Ty je ste ś ojcem naszym i naszym biskupem , ty p o w in ien eś iść przy marach, aż d on iesiem y je do m iejsca”. I rzekł doń Piotr: „A b y nikt nie był zasm ucony, u w ieńczym y nią Mary”. I powstali A p ostołow ie, i pon ieśli Mary, na których sp o czy w a ła Maryja. A Piotr zaintonow ał hym n: „W yszed ł Izra­ el z E giptu65, A llelu ja”. 3 8 . Z baw iciel i a n iołow ie na chm urach; w pew n ej o d ległości przed trumną, śp iew ali hym ny, choć sam i byli n ie w id z ia ln i. S ły ­ chać b yło tylko jeden g ło s w ielk ieg o tłumu, tak że w y szła cała Jerozolim a. KARA I UZDROWIENIE JEFONIASZA. A arcykapłani u słyszeli zgiełk i g ło ­ sy śp iew ających hym ny, w zburzyli się m ów iąc: „C óż to za z g ie łk ? ” I rzekł im ktoś, że M aryja op u ściła cia ło , a a n iołow ie śp iew ają w o k ó ł niej hym ny. I natychm iast w sze d ł w nich szatan66 i m ów ili: „P ow stań m y, w yjd źm y, z a ­ bijm y ich i sp alm y cia ło , które n osiło o w e g o z w o d z ic ie la ” . I p o w sta w sz y

MPor. Mt 27, 60; Łk 23, 53. B. Bagatti przeprowadził badania archeologiczne w tzw grobie Maryi w Getsemani w Jerozolimie i wyniki badań opublikował w „Liber Annuus Studn Biblici Franciscani" 22(1972) 193-199. Wnioski teologiczne opublikował w 34(1972) 193199. Tak konkluduje: „Położenie nekropolii tak blisko jaskini Getsemani, gdzie według tradycji Jezus zwykł był spędzać noce, nasuwa nam przypuszczenie, że ten sam przyjaciel, który oddal grób do dyspozycji Galilejczyków, przygotował także miejsce dla pochowania Jego Matki. Ze względu na szacunek do Maryi, jak zresztą ntialo to miejsce z Jezusem, nikt nie ośmielił się tam pochować innego zmarłego. Zbieżność, którą w idzieliśmy między dany­ mi dokumentu zwanego Dormilio Mariae i resztki grobu, które do nas dotarły, pozwala nam przypuszczać, że istnieje tu nieprzerwana tradycja trwająca przez wieki, która sięga czasów apostolskich. Była ona podtrzymywana najpierw przez chrześcijan grupy judaistycznej, a póź­ niej grupy pochodzącej z pogan, którzy ją wyrażali w inny sposób, ale w tym samym celu" Istnieją jednak teksty, które zdają się przeczyć temu poglądowi i nasuw ają trudności, np Adomnan, De locis sanctis 1,12, 3, w: P. Iwaszkiewicz, Do ziemi .miętej. OŻ 13, 199o. 303 65 Por. Ps 114, 1.

-'-VC>

ROZDZ. VII. APOKRYFY O ODEJŚCIU MARYI

wyszli z bronią i tarczami67, aby ich zabić. 39. I natychm iast niewidzialni aniołowie uderzyli ich ślepotą, i oni uderzali głowam i o mury, bo nie wi­ dzieli, gdzie idą, z wyjątkiem jednego jedynego, który był pom iędzy nimi i skierował się na drogę ku wyjściu, aby ujrzeć, co się przydarzyło. A gdy zbliżył się do Apostołów, ujrzał, jak nieśli uwieńczone M ary wśród śpie­ wów i hymnów. Wtedy przepełniony gniewem rzekł: „Oto ja k ą chwałę odbiera dziś przybytek tego, który obłupił nasz lud”. I zbliżył się z gnie­ wem w sercu do mar, chcąc je obalić na ziem ię, i dotknął ich tam, gdzie znajdowała się palma, i natychmiast ręce jeg o odcięte od łokci przylgnęły do mar i tak zwisając pozostały68. 40. W tedy ów człow iek wybuchnął pła­ czem i błagał Apostołów, mówiąc: „Nie pozostaw iajcie m nie w takim sta­ nie. Piotrze, wspomnij na mojego ojca, gdy dziew czyna odźw ierna zapyta­ ła cię mówiąc: «I ty jesteś spośród uczniów tego człow ieka» - ja k i w jaki sposób ciebie wypytywałem”69. Wtedy pow iedział Piotr: „N ie je s t to w mo­ jej mocy, bym ci dopomógł, ani też w mocy nikogo z tu obecnych. Uwierz więc, że Jezus jest Synem Bożym, przeciwko którem u pow staliście, które­ go schwytaliście i zamordowali - i w tedy ustanie ta nauka dana ci teraz”. 41. W odpowiedzi rzekł Jefoniasz70: „Nie znaczy to w cale, żeśm y nie uwie­ rzyli, nie, zaiste, m yśmy wiedzieli, że On je s t Synem B ożym . Lecz cóż mamy czynić, gdy skąpstwo zaćmiło nasze oczy? N asi ojcow ie przed śmier­ cią zawołali nas i mówili: «Oto Bóg was w ybrał spośród w szystkich ple­ mion, abyście rządzili tym ludem, byście zbierali d ziesięciny i pierwociny. Lecz strzeżcie się, dzieci, aby to m iejsce nie obrosło w b o g actw a i byście się nie stali bogatymi i byście nie zagniew ali B oga, ale to, co m acie w nad­ miarze, dajcie ubogim i sierotom». M y nie posłuchaliśm y, ale w idząc, że miejsce to posiada wielkie bogactwa, um ieściliśm y 71 sto ły sprzedawców i kupców w świątyni. I Syn Boży wszedł do św iątyni i pow yrzucał je wszyst­ kie mówiąc: «Nie czyńcie z domu Ojca m ojego dom u h an d lu » 72. A my pa­

67 Jak po Jezu sa do G etsem ani, por. M t 26, 4 7 , par.

Przymierza i zginął. Maryja więc Uzdrowienie Jefoniasza - w rozdzia­ następnych - w skazuje na p o śred n ictw o Maryi oraz podkreśla rolę św. Piotra. 69 Por. M t 2 6 ,6 9 , par. Tekst n ieja sn y : być m o że cały ten fragment wzięty jest z innego, “ Scena naśladuje 2 Sm 6, 6-8: Uzza d o tk n ął A rk i

pośrednio jest tu p o ró w n y w an a do A rki Przy m ierza. łach

nieznaneg o apokryfu.

świadczyć o zaczerpnięciu elemen­ on Ruben. n a podstawie homilii Jana z Tesaloniki.

6 Im ię p o jaw ia się n iesp o d ziew an ie i w y d a je się tów z innego apokryfu. W T ran sJó zA r

14 n a z y w a

się

Tekst gr. „zap o m n ieliśm y " je s t p o p raw io n y 77 Por. M t 21, 12n., par.

2.

t r a n s it u s r

797

trząc na to, jak On niszczy nasze obyczaje, postanowiliśm y w sobie zło, aby G o zabić, choć wiedzieliśmy, że On jest Synem Bożym. Ale zapomnijcie 0 naszej głupocie i przebaczcie mi. To, co mi się przydarzyło, jest znakiem miłości Bożej, abym żył”. 42. Wtedy Piotr kazał zatrzymać Mary i rzekł: „Jeśli teraz wierzysz z całego serca twego, podejdź i ucałuj ciało Maryi mówiąc: «W ierzę w ciebie, Bogurodzico D ziew ico, Matko czysta, i w zro­ dzonego z ciebie Pana i Boga naszego»”. Wtedy arcykapłan wołając po­ czął przemawiać po hebrajsku i z płaczem w ielbił Maryję aż do godziny trzeciej, i nie pozw olił komukolwiek dotknąć mar, i przytaczał św iadec­ twa wzięte z Pisma św. i Ksiąg Mojżesza, iż napisane jest o niej, że nazwa­ na będzie św iątynią Boga i bramą nieba, tak że nawet A postołow ie przy­ słuchiwali się wielkim i prawdziwym rzeczom, które opowiadał. 43. Rzekł więc Piotr: „Zbliż się i przyłóż do siebie poszczególne części twoich rąk”. 1 podbiegł Jefoniasz, i rzekł żarliwie: „W imię Pana Jezusa Chrystusa, syna Boga i Maryi - przeczystej gołąbki, ukrytego w dobroci, niech przyłączą się do siebie poszczególne części, i niech będzie tak, jak było daw niej” . I natychmiast stało się tak, jak było na początku. A Piotr rzekł do niego: „Wstań, w eź [listek] z palmy, którą ci dam, a gdy w ejdziesz do miasta, znajdziesz wielki tłum, który nie może wyjść, i opow iedz im, co ci się przydarzyło. A tym, którzy uwierzą, przyłożysz do oczu ten oto listek i na­ tychmiast przejrzą”. 44. A Jefoniasz wstąpił do miasta, jak mu nakazał Piotr, i znalazł wielki tłum płaczących i mówiących: „Biada, bo to, co przyda­ rzyło się w Sodom ie73, przydarzyło się i nam. Najpierw bow iem Pan ude­ rzył ich ślepotą, następnie, spadł na nich ogień i spalił ich74. Biada nam, zostaliśmy bowiem oślepieni, następnie ogień na nas zstąpi”. W tedy Jefo­ niasz wziął listek i m ów ił do nich o wierze, a ci, którzy uw ierzyli, przej­ rzeli. WNIEBOWZIĘCIE MARYI. 45. Apostołowie wnieśli Maryję do grobowca i zasiedli razem oczekując na Pana, jak im nakazał. I rzekł Paweł do Piotra: „Ojcze Piotrze, wiedz, że ja dopiero co przyjąłem chrzest i posiadam zaled­ wie pierwociny wiary w Jezusa Chrystusa, i nie spotkałem jeszcze mistrza, który by opowiedział mi tajemnice chwalebne. Słyszałem jednak, że On ob­ jawił się wam wszystkim na Górze Oliwnej75, błagam was w ięc, byście mnie

73 Por. Rdz 19. 74 Por. Rdz 19, 11. 24n. 75 Góra Oliwna była miejscem, na którym Chrystus, według apokryfów, szczególnie

o charakterze gnostyckim, miał przekazać swoim uczniom tajemne objawienia.

■ i2 a _ -

KOZDZ. Vil. APOKRYFY O ODEJŚCIU MARYI I

0 tym wszystkim pouczyli . Wtedy rzekł Piotr do Pawła: „Jest rz e c z ą ja sn ą , ¡ że cieszymy się wielce, żc przyszedłeś do wiary Chrystusow ej, ale nie może- ; my ci objawić owych tajemnic, ani ty ich nie m ożesz słuchać. Lecz pocze­ kaj: pozostaniemy tu trzy dni’6, jak nam pow iedział Pan. Przyjdzie On bo­ wiem ze swymi aniołami, aby zabrać ciało M aryi i je śli pozwoli nam, obja­ wimy ci z radością". 46. Gdy oni tak wspólnie rozm aw iali o nauce i wierze, 1wielu innych sprawach, a siedzieli przed bram ą grobowca, oto Pan Jezus przybył z niebios, a Michał i Gabriel byli z Nim , i usiadł pośród Apostołów, i rzekł do Pawła: „Pawle, najmilszy, nie m artw się tym , że m oi Apostołowie nie objawili ci tajemnic chwalebnych. Im bow iem objawiłem je na ziemi, ciebie zaś pouczę w niebiesiech”. 47. W tedy dal znak Michałowi i rzekł Mi­ chał w mowie w łaściwej aniołom, i zstąpiły na nich chm ury, a na każdej chmu­ rze tysiące aniołów i śpiewały77 przed Panem , i rzekł Pan do Michała, aby wziął ciało Maryi na chmurę i złożył j e w raju. A gdy ciało Matyi zostało wzięte, powiedział Pan do Apostołów, aby się nie zbliżali doń. I gdy oni wstąpili na chmurę i zaśpiewali głosam i anielskim i, P an nakazał chmurom, aby udafy się na wschód, ku krainie raju78. 48. I skoro zbliżyli się do raju, złożyli ciało Maryi pod drzewem życia. I p rzy n ió sł M ic h a ł jej świętą duszę i złożył ją w jej ciele. A Pan wysłał z pow rotem A p o sto łó w do ich miejsc, aby nawracali ludzi dla ich zbawienia, p o n iew aż Je m u należy się chwała, cześć i potęga na wieki wieków. Amen. ipj. ■

76Por. 5, gdzie jest mowa o trzech dniach. 77 Tekst poprawiony przez A. Wenger.

“ Tego rozdziału i następnego nie ma w homilii Jana z Tesaloniki. Mówią one o zmar­ twychwstaniu Maryi: jej ciało zostaje przeniesione do raju i tam znowu ożywione przez duszę.

3. Transitus Jana Teologa (TransJEw)

Transitus Jana Teologa (Ewangelisty) jest najbardziej popularnym i jedynym utworem greckim powszechnie używanym w czasie liturgii Wniebowzięcia, toteż zawiera nawiązania do niej: Maryja raz po raz bierze kadzielnicę i dokonuje okadzeń (4; 8n.; 26, itd.). Stąd też ogromna ilość rękopisów: od 50 do 100. Od niego wywodzi się przekład łaciński, dwa przekłady arabskie i gruziński, jest też bliski jednemu z tekstów syryjskich; byl on ponadto bardzo popularny w świecie słowiań­ skim. Nie istnieje jednak jego wydanie krytyczne, a wydanie powszechnie używa­ ne, Tischendorfa, jest dalekie od doskonałości. Tekst nie ma tytułu, istnieje bo­ wiem wiele, różniących się od siebie tytułów w różnych rękopisach. W niektórych rękopisach dołączano do niego na końcu Apokalipsę M aryi19. Jeśli idzie o treść teologiczną, utwór mówi o przeniesieniu ciała Maryi do raju i o przeniesieniu jej duszy, a więc wyraża wiarę w jej zaśnięcie, ale jeszcze nie w jej wniebowzięcie. Należy więc do pierwszej, najstarszej grupy Transitus. Pod­ kreśla mocno dziewictwo Maryi oraz jej wstawiennictwo. Nasz utwór zawiera wzmiankę o „wspomnieniu Maryi” (gr. m neme, por. 42), które powstało w Jerozolimie w końcu IV lub na początku V w. i było obchodzone w niedzielę przed Bożym Narodzeniem; miało ono stację w Kathisma, na drodze do Betlejem, a wedle naszego utworu tam był dom Maryi (TransJEw 4 i 28). Około 460 r. wdowa Ikelia zbudowała kościół poświęcony Maryi (por. ProtEwJk 17,1 objaśn.) na drodze z Betlejem do Jerozolimy. Święto dedykacji tego kościoła ob­ chodzono w dniu 13 sierpnia. W TransJEw stwierdza się, że święto odejścia Maryi ma miejsce w niedzielę, a więc nie ma tu jeszcze mowy o święcie Wniebowzięcia, które ustanowił na Wschodzie cesarz Maurycjusz (582-602) a na Zachodzie papież Sergiusz (687-701), a które obchodzone jest 15 sierpnia. W tych ramach czaso­ wych, prawdopodobnie około 460 r., powstał TransJEw. Jeśli idzie o dom Maryi, to wedle TransJEw znajduje się on w Betlejem, ale drugi jest w Jerozolimie (por. 34); procesja z jej domu w Betlejem wyrusza do Je-

?00

_

^ Q g p z . Vil. A POKRYFY P O D E JŚ C IU MARY

rozolimy. Czyżby to byta próba pojednania dwóch sanktuariów rywalizujących z so­ bą w czasach walk monofizyckich w Jerozolimie: Kathisma znajdującą sią w rę­ kach chalcedończyków i Getsemani antychalcedończyków? Mielibyśmy tu więc do czynienia z pewnego rodzaju „ekumenizmem". Utwór przełożono z wydania K. v. T is c h e n d o rf.

Opowieść Jana Teologa o zaśnięciu św iętej B ogurodzicy80 M ARYJA U GROBU PANA. I . Gdy przenajświętsza i przesławna Boguro­ dzica zawsze dziewica Maryja udała się wedle zwyczaju do świętego gro­ bowca Pana naszego, aby tam zapalić wonności, uklękła na swe święte kolana i błagała Boga naszego, Jezusa Chrystusa, który się z niej narodził, aby mogła do Niego powrócić. 2. Żydzi widząc, z jaką żarliwością przy­ chodzi do Bożego grobu, udali się do arcykapłanów i powiedzieli im: „Mary­ ja codziennie udaje się do grobowca”. Arcykapłani więc zawołali tych, któ­ rych postawili na straży, by nikt nie przychodził się modlić przy świętym grobie, i pytali o nią, czy rzeczywiście tak się rzeczy mają. Strażnicy nato­ miast odpowiedzieli, że nic takiego nie widzieli; bo Bóg nie pozwolił im

ujrzeć jej obecności.

3. Pewnego dnia - a było to w piątek - udała się wedle zwyczaju święta Maryja do grobowca i gdy modliła się, otworzyły się niebiosa i archanioł Gabriel zstąpi) do niej i rzekł: „Witaj ty, która zrodziłaś Chrystusa, Boga naszego. Modlitwa twoja doszła do niebios i została przyjęta przez Tego, który się z ciebie narodził. Od tej chwili, wedle twojej modlitwy, opuścisz świat i udasz się do niebios, do Syna, aby żyć życiem prawdziwym i wiecz­ nym, które nie ma końca”. M O D LITW A M A R Y I. 4. Gdy ona usłyszała te słowa z ust świętego archa­ nioła, wróciła do świętego Betlejem81. Miała zaś ze sobą trzy dzieweczki, które jej usługiwały. Po krótkim odpoczynku, usiadłszy rzekła do dziewe­ czek: „Przynieście mi kadzielnicę, abym mogła się modlić”. I przyniosły, jak im nakazała. 5. I modliła się tymi słowy: „Panie mój, Jezu Chryste, który dzięki swej najwyższej dobroci raczyłeś narodzić się ze mnie, wysłu­ chaj mojej modlitwy i poślij do mnie swojego Apostoła Jana, abym, gdy go

'"A utor przyjmuje imię jednego z Apostołów, jak to ma miejsce często w apokryfach. Istnieją inne tytuły, wymienia je wydawca, K. v. Tischendorf, s. 95. A więc dom Maryi znajduje się w Betlejem, gdzie (na drodze do Betlejem) znajdo­ wała się najstarsza świątynia M aryjna Jerozolimy z V w. - Kathisma.

_

8 0 1

_

3 . TRANS1TUS JA N A T E O L O G A ____________________________________________ J

zobaczę, otrzymała zadatek radości. Wyślij do mnie, wedle Twego św ięte­ go rozkazu, również pozostałych Apostołów, tych, co ju ż u Ciebie przeby­ wają i tych, którzy sąjeszcze na tym świecie, gdziekolwiek by byli na zie­ mi, abym ujrzawszy ich m ogła sławić Twoje prześw ięte imię. U fam , że we wszystkim wysłuchasz swej służebnicy”. PR ZY B Y CIE JA N A . 6 . Gdy ona się tak modliła, oto zbliżyłem się ja , Jan przez Ducha Świętego porwany na chmurze z Efezu; a postaw ił m nie O n na miejscu, gdzie spoczywała M atka Pana m ojego. Gdy w szedłem do niej, pochwaliłem Tego, który się z niej narodził, słowam i: „W itaj m atko Pana mojego, która zrodziłaś Boga naszego - Chrystusa. C iesz się, poniew aż w wielkiej chw ale schodzisz z tego św iata!” 7. I pochw aliła B oga św ięta Boża Rodzicielka, poniew aż przyszedłem do niej ja, Jan, ja k o że p am iętała słowa Pana, który powiedział: „Oto m atka tw oja” , „Oto syn tw ó j” 82.1 p rzy ­ szły trzy dzieweczki i oddały cześć. 8 . 1 m ówi do m nie św ięta B oża R o d z i­ cielka: „M ódl się i dorzuć kadzidła”. I m odliłem się tak: „P anie Jezu C h ry ­ ste, który uczyniłeś cuda, uczyń i teraz cud w zględem tej, k tó ra C ię z ro d z i­ ła. Niech M atka Twoja w yjdzie z tego życia, a zaw stydzeni z o sta n ą ci, k tó ­ rzy Cię ukrzyżow ali i nie uw ierzyli w C iebie” . 9 . 1 gdy u k o ń czy łem m o d li­ twę, rzekła do m nie św ięta M aryja: „Przynieś mi k ad zieln icę” . 1 gdy d o rz u ­ ciła kadzidła, rzekła: „C hw ała Tobie Boże i Panie m ój, p o n ie w a ż w y p e łn i­ łeś na m nie to, co mi przyrzekłeś przed Tw oim odejściem do n ie b a , to je s t, że gdy będę odchodziła z tego św iata, Ty przybędziesz do m n ie w ch w ale z rzeszą aniołów ” . 1 0 . 1 m ów ię do niej ja, Jan: „P rzyjdzie P an n a s z , Je z u s Chrystus i Bóg nasz, i ujrzysz G o, ja k był ci przyrzekł” . O d p o w iad ając św ięta Bogurodzica p ow iedziała mi: „Ż ydzi zaprzysięgli, że g dy n a d e jd z ie śm ierć, spalą m oje ciało ” . O d p ow iadając rzekłem : „N ie ujrzy z e p s u c ia tw o je ś w ię ­ te i drogocenne ciało” 85.1 odpo w iadając mi rzekła: „ P rzy n ieś k a d z ie ln ic ę , dorzuć kad zid ła i m ódl się” . A z n ieb io s o d ezw ał się g ło s, k tó ry rzek ł: „A m en” . 11. I ja , Jan, u sły szałem ten głos. I rzek ł do m n ie D u c h Ś w ię ty : „Janie, czy u sły szałeś g łos, k tó ry przem ów ił do cieb ie p o z a k o ń c z e n iu m o ­ dlitw y?” W o d p o w ied zi rzekłem : „T ak, sły szałem ” . 1 rz e k ł d o m n ie D u c h Święty: „G łos, k tó ry sły szałeś, ozn acza b lisk ie p rz y b y c ie b ra c i tw o ic h A postołów i św ięty ch M ocy, p o n ie w a ż d z iś tu p rz y b y w a ją ” .

82 J 19, 26. 83 Por. Ps 16, 10; Dz 2, 27n.

802

RO ZD Z. V II. APOKRYFY O O D EJŚCIU M A R Y «

PRZYBYCIE APOSTOŁÓW. 12. Ja, Jan, m odliłem się za nich. A oto Duch Ś w ięty rzekt do Apostołów: „W szyscy razem wstąpiwszy na chmurę zgro­ m adzicie się niezw łocznie z krańców ziemi do świętego Betlejem ze względu na M atkę Pana naszego, Jezusa Chrystusa: Piotr z Rzymu, Paweł z Tyber ii'\ Tomasz z głębi Indii, Jakub z Jerozolimy. 13. Andrzej, brat Piotra i Fi- j lip, Łukasz i Szym on Kanancjczyk, i Tadeusz, którzy już zasnęli w Duchu Świętym , powstali z grobów. D o nich to przemówił Duch Święty: „Nie sądź­ cie, że to już jest zm artwychwstanie, ale dlatego pow staliście z waszych grobów, byście pospieszyli z pozdrowieniem ze względu na cześć i cuda Matki Pana i Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa; zbliża się bowiem chwi­ la jej odejścia - wstąpienia do nieba. 14. Marek, który również był jeszcze przy życiu, przybył osob iście z Aleksandrii z innymi, jak to już było po­ wiedziane, ze w szystkich stron. Piotr uniesiony przez chmurę zatrzymał się m iędzy niebem i ziem ią podtrzymywany przez Ducha Św iętego i ujrzał in­ nych Apostołów, którzy - i oni porwani przez chmury - znaleźli się wraz z Piotrem. I tak, za sprawą Ducha Św iętego - jak już pow iedziano - przy­ byli w spólnie. 1 5 . 1 gdy w eszliśm y do Matki Pana i B oga naszego, oddali­ śm y cześć i rzekliśm y: „N ie lękaj się, ani też się nie martw. Pan i B óg z cie­ bie narodzony w eźm ie cię w chwale z tego świata”. A ona uradowała się w Bogu i Zbaw icielu85 sw oim , usiadła na łożu i rzekła do Apostołów: „Te­ raz uwierzyłam , że przychodzi Nauczyciel i Pan nasz z niebios, i że ujrzę Go, i tak odejdę z tego życia, bo ujrzałam was, którzy przybyliście. Pragnę, byście mi pow iedzieli, jak przybyliście do mnie, z jakich stron i z ja k dale­ ka przybyliście dow iedziaw szy się o moim odejściu. Sp ieszyliście się bo­ wiem, aby m nie ujrzeć. N ie ukrywał tego przede mną Ten, którego zrodzi­ łam, Pan nasz, Jezus Chrystus, Bóg. W ierzyłam bow iem i dotąd w ierzę, że On jest Synem N ajw yższego”. SKĄD PRZYBYLI APOSTOŁOWIE? 16.1 odpowiadając rzekł Piotr do Apo­ stołów: „Niech każdy [z nas] opow ie dokładnie Matce Pana naszego to, co mu Duch Święty objawił i nakazał”. 1 7 .1 odpowiadając rzekłem ja, Jan: „Gdy podszedłem do św iętego ołtarza w Efezie, aby sprawować liturgię, Duch Święty rzekł do mnie: «Zbliża się odejście Matki Pana twego: udaj się do Betlejem, aby ją pozdrowić». I chmura światła porwała mnie, i postawiła koło bramy, za którą ty spoczywasz. 18. Odpowiedział Piotr: „A ja przeby­ wałem w Rzymie. O św icie usłyszałem głos Ducha Św iętego, który powie-

“ Miejscowość czy kraina nie do zidentyfikowania (por. 19). ,s Por. Łk 1, 47.

3. t r a n s it u s j a n ą t e o l o g a

dział do mnie: «Zbliża się czas, że Matka Pana twego ma opuścić świat. Udaj się do Betlejem, aby ją pozdrowić». I oto chmura światła porwała rrmie, i ujrzałem pozostałych Apostołów dążących na chmurach ku mnie, i usły­ szałem głos skierowany do mnie: «Wszyscy udajcie się do Betlejem »” . 19. Odpowiadając Paweł rzekł: „Ja właśnie przebywałem w m ieście bardzo od­ ległym od Rzymu -T y b eria nazywa się owa ziemia - gdy usłyszałem jak Duch Święty powiedział do mnie: «Matka Pana opuszcza ten oto św iat ku niebu i dokonuje swego biegu ku śmierci; udaj się więc i ty do B etlejem , aby ją pozdrowić». I oto chmura światła porwała mnie, i ustaw iła m nie tu, ja k i was”. 20. Odpowiadając Tomasz rzekł: „Przybyłem z krainy Indii, gdzie dzięki łasce Chrystusa umacnia się [Jego] nauka. Gdy w pałacu m iał w łaśnie przyjąć pieczęć chrztu syn siostry króla imieniem Labdanos, nagle Duch Święty rzekł do mnie: «1 ty, Tomaszu, udaj się do Betlejem , aby pozdrow ić Matkę Pana twego, gdyż dopełnia się jej odejście do niebios». I chm ura św ietl­ na pochwyciła m nie, i postawiła mnie przy was” . 21. O dpow iadając M arek rzekł: „A ja odprawiłem właśnie modlitwy tercji w A leksandrii, i w czasie modlitwy Duch Święty porwał mnie i przyprowadził do w as” . 22. O dp ow ia­ dając Jakub rzekł: „Ja, gdy byłem w Jerozolim ie, Duch Św ięty zw rócił się do mnie ze słowami: «Udaj się do Betlejem , ponieważ dokonuje się odejście Matki Pana». I oto chmura światła porwała nie i postawiła tu, k oło w as” . 23. Odpowiadając M ateusz rzekł: „Ja sław iłem i sław ię B oga, po n iew aż gdy byłem na statku płynącym po m orzy wzburzonym strasznym i b ałw anam i, nagle chm ura św iatła okryła zam ęt burzy i uciszyła ją, m nie nato m iast p o ­ rwała i postawiła koło w as”. 24. Odpowiedzieli rów nież i ci, którzy b y li ju ż odeszli [z tego świata] i również opowiedzieli, ja k tu przybyli. R zekł B artło ­ miej [również]: „Ja byłem w Tebaidzie 86 i głosiłem n aukę [P ana], i oto D u ch Święty rzekł do m nie: «M atka Pana gotuje się do odejścia; udaj się, aby j ą pozdrowić w Betlejem », ł oto chm ura św iatła porw ała m nie i zap ro w ad ziła mnie do w as” . 25. To wszystko m ówili A postołow ie do św iętej B o g u ro d zi­ cy, ja k i jak im sposobem tu przybyli. A ona w y ciągnąw szy ręce m o d liła się tymi słow am i: „U w ielbiam Cię, w yśpiew uję hym n i w y ch w ala m n a jsła w ­ niejsze im ię Twoje, o Panie, poniew aż spojrzałeś n a p o k o rę sw ojej słu ż e b n i­ cy i uczyniłeś mi w ielkie rzeczy, Ty, który jeste ś potężny. 1 oto b ło g o sła w ić m nie b ęd ą w szystkie pokolenia”87.

“ Tebaida w środkowym i Górnym Egipcie (Provincia Thebais 1 i 11). słynna jako „kraina mnichów”. 87 Por. Łk 1,46-49.

Apokryfy t. l.c z .

2

- 17

RO ZDZ. VII. APOKRYFY O ODEJŚCIU MA»-J j

C U D A W O K Ó Ł DOM U M ARYI. 26. 1 odm ówiwszy modlitwę, rzekła do Apostołów: „Dorzućcie kadzidła i m ódlcie się!” A gdy oni się modlili, oto rozległ się grzmot z nieba i doszedł glos wzbudzający grozę, jakby huk wo­ zów, i [przybyła] rzesza wojska anielskiego i Mocy, i dał się słyszeć głos Syna Człowieczego, a Serafini kręgiem otoczyli dom, w którym spoczywa­ ła św ięta i niepokalana Matka Boga - Dziewica. I tak wszyscy, którzy byli w Betlejem, ujrzeli te cuda i udali się do Jerozolim y, i oznajmili o tych wszystkich cudach, które się były wydarzyły. 2 7 .1 stało się, że gdy zabrzmiał ów głos, nagle ukazało się słońce i księżyc 88 koło domu, a na jej cześć i chwa­ łę zgromadzili się pierwsi pośród świętych, i stanęli koło domu, gdzie spo­ czywała Matka Pana. Widziano też, jak działy się liczne znaki: ślepi odzy­ skiwali wzrok, głusi słuch, chromi chodzili, trędowaci byli oczyszczani, a opętani przez duchy nieczyste byli uzdraw iani89. A wszyscy chorzy lub słabujący dotykali na zewnątrz ścian, za którymi ona leżała, i wołali: „Święta Maryjo, któraś zrodziła Chrystusa, Boga naszego, zlituj się nad nami” - i natychm iast doznawali uleczenia. 28. Gdy liczne tłumy, które przybyły do Jerozolim y z wielu krain, aby się tam m odlić, usłyszały o znakach, które dokonały się w Betlejem™ za spraw ą Matki Pana, przybyły na to miejsce, aby uprosić uleczenie z licznych chorób - i tak też się stało. Zapanowała więc w owym dniu niewypowiedziana radość tłum ów : i tych, którzy zosta­ li uzdrowieni, i tych, którzy oglądali. I chw alili oni Chrystusa, Boga nasze­ go, i Jego Matkę. Cała Jerozolim a św iętowała pow racając z Betlejem - śpie­ wali psalm y i hym ny duchow e91. GNIEW ŻYDÓW. 29. A kapłani żydow scy wraz ze swym ludem rozgnie­ wali się bardzo na to, co się wydarzyło, i zdjęci szaleńczym zamysłem, zw oław szy radę, postanow ili w ysłać [lud] przeciw świętej Bogurodzicy i zgrom adzonym tam, w Betlejem , św iętym Apostołom. I tłum Żydów udał

się w pochodzie do Betlejem . A gdy przeszli około jednej mili, pokazała się ich oczom budząca grozę zjaw a, a nogi ich zostały spętane i dlatego też powrócili do swych w spółrodaków , i powiedzieli arcykapłanom o tej strasz­ liwej zjawie. 30. A ci je szcze bardziej zawrzeli złością serca i udali się do nam iestnika krzycząc tymi słow am i: „Naród żydowski zginie z powodu tej

""Por. Ap 12 , 1 [?].. "''Por. Mt 11,4-6. " Por. wstęp. Zarówno tu, jak 1w rozdz. 4 jest mowa o domu Maryi w Betlejem, pod­ czas gdy w rozdz. 34 dowiadujemy się o domu w Jerozolimie. 51 Por. Ef 5, 19.

3. TRANSITUS JANA

TEOLOGA

805

niewiasty! Wypędź ją z Betlejem i prowincji Jerozolimy!” A namiestnik, uderzony cudami, rzeki do nich: „Ja jej nie wypędzę ani z Jerozolimy, ani z jakiegokolwiek innego miejsca”. Ale Żydzi powstali krzycząc i zaklina­ jąc go na powodzenie cesarza Tyberiusza, aby wygnał z Betlejem także Apostołów: „Jeśli tego nie uczynisz, odniesiemy się do cesarza”. I tak zo­ stał on zniewolony i wysłał tysięcznika do Betlejem przeciw Apostołom 1'2. 31. A Duch Święty rzekł do Apostołów i Matki Pana: „Oto namiestnik wysłał przeciw wam tysięcznika, ponieważ powstali Żydzi. Wyjdźcie w ięc z B e­ tlejem, nie lękajcie się: oto bowiem w chmurze93 poprowadzę was do Jero­ zolimy. Moc Ojca i Syna, i Ducha Świętego jest z wami”. M A R Y J A W J E R O Z O L I M I E . 3 2 . Powstali więc natychmiast Apostołowie i wyszli z domu niosąc loże władczyni - Bogurodzicy, i w pochodzie udali się do Jerozolimy; a natychmiast - jak im był powiedział Duch Św ięty chmura porwała ich do Jerozolimy, do domu Władczyni. A pow stawszy śpiewaliśmy hymn pięć dni bez przestanku. 3 3 . A gdy tysięcznik przybył do Betlejem i nie znalazł tam ani Matki Pana, ani Apostołów, uwięził m iesz­ kańców Betlejem mówiąc do nich: „Czyż nie wy przyszliście do namiestni­ ka i kapłanów, i powiadaliście im o znakach i cudach, jakie miały m iejsce, i że przybyli Apostołowie z krain ziemi? Gdzież więc oni są? Nuże, udaj­ cie się do namiestnika, do Jerozolimy!” Nie wiedział bowiem tysięcznik, że apostołowie i Matka Pana odeszli do Jerozolimy. Pochwycił w ięc ty­ sięcznik mieszkańców Betlejem i udał się do namiestnika mówiąc mu, że nie znalazł nikogo. 3 4 . Po pięciu dniach dowiedział się namiestnik, kapłani oraz całe miasto na podstawie znaków i cudów zdziałanych, że Matka Pana wraz z Apostołami znajduje się w Jerozolimie, w swym własnym domu. Zbiegł się więc wielki tłum mężów, kobiet i dziewic, i wołali: „Święta D zie­ wico, któraś zrodziła Chrystusa, Boga naszego, nie opuszczaj rodzaju ludz­ kiego!” 3 5 . Gdy się to wydarzyło, tłumy Żydów poruszyły się jeszcze bar­ dziej w swojej nienawiści i wraz z kapłanami, i porwawszy drzewo i ogień, wyruszyli, aby podpalić dom, w którym znajdowała się Matka Pana wraz z Apostołami. A namiestnik stał z dala i przyglądał się widowisku. Gdy tłum Żydów doszedł do drzwi, oto nagle za sprawą anioła wypadł z wnętrza domu ogień i spalił wielu spośród Żydów. I na całe miasto padł wielki strach i chwalono Boga, którego ona zrodziła. 3 6 . Gdy namiestnik ujrzał to, co się było przydarzyło, zawołał wobec całego ludu tymi słowami: „Zaprawdę, n Autor naśladuje opis procesu Jezusa odpowiednio go modyfikując, por. J 19, 15n 93 Por. Wj 14, 19 [?].

S06

RO/.D/. \ n APOKRYFY O ODBJtoUMApY,

jest Synem Bożym'"4 len , który /o sta ł / r o d z o n y / D z ie w ic y , którą wy za­ m ierzacie w ypędzić lo są bow iem znaki Boga p r a w d z iw e g o ”. Podzielił się lud żydow ski na d\\ ie poło w \ a w ielu uwierzyło w im ię Pana naszego Jezusa Chrystusa / powodu tych d o k o n a n y c h znaków. PRZYGOTOWAŃ i H o o ODEJŚCIA MARYI. 3 7 . P o tych w sz y stk ic h cudach, które \\y d a r/y ł\ się e w ględu na B o g u r o d z ic ę z a w sz e D z ie w ic ę Maryję.

owio. b y liśm y w ra z z nią w Jerozolim ie, rzgki do nas D u ch Sw ięty ..W ied zcie, że w n ie d z ie lę 45 zw ia sto w a ł D ziew icy ar­ chanioł G abriel i że w n ie d z ie lę, w B e tle je m , narodził się Zbawiciel, i ¿e w n ied zielę w yszły d zieci je r o z o lim sk ie z liś ć m i p alm ow ym i na jego spo­ tkanie w ołając: «H osann a na w y s o k o ś c ia c h , b ło g o sła w io n y , który idzie w im ię P ań sk ie»4*, i że w n ie d z ie lę p o w sta ł z m artw ych, i ż e w niedzielę ma przyjść, aby sądzie ż y w y ch i zm arłych , i ż e w n ied zielę ma przyjść z nieb iosow dla oddania czci i ch w ały o d e jśc iu ś w ię te j i pełnej sław y Dziewicy, która G o zrodziła" 3 8 . 1 w ten w ła śn ie d z ie ń n ied zieln y rzekła M atka Pana do A p ostołów ..D orzu ćcie kadzidła, p on iew a ż przychodzi Chrystus z woj­ skiem aniołów " I oto pojaw ia się C h rystus na tronie C herubinów. I gdy my w szy scy m od liliśm y się, p ojaw ił się n ie z lic z o n y tłum a n io łó w i Chrystus siedzący na Chrubinach z m ocą w ielk ą . S tru m ień św iatła spłynął na świętą D z iew icę, gdy pojaw ił się jej jed n o ro d zo n y S y n i padły p rzed N im w uwiel­ bieniu w szy stk ie M oce niebios. 3 9 . I rzek ł Pan z w r ó c iw sz y się do swojej Matki: ..M aryjo!" I odpow iadając rzekła: „ O to ja , P anie”97. 1 rzekł do niej Pan: „N ie żałuj, lecz niech serce tw oje n a p ełn i s ię radością: znalazłaś bo­ w iem łaskę9*, by ujrzeć ch w ałę daną m i p r z ez m e g o O jca”. I spojrzawszy nań św ięta M atka B oga ujrzała w N im taką ch w a łę, jakiej ję z y k ludzki nie jest w stanie w ypow ied zieć ani też u c h w y c ić . Pan zaś p ozostał przy niej mów iąc „Oto teraz zostanie tw oje d r o g o c e n n e c ia ło p rzen iesion e do raju, a św ięta rwoja dusza do n ieb ios, do sk arb ów O jca m o je g o , do nadprzyro­ dzonej św iatłości, g d z ie panuje sp ok ój, radość św ięty ch a n io łó w i jeszcze więcej". 40. O dpow iadając M atka Pana rzekła doń: „ W łó ż na mnie twoją prawicę, o Panie, i p o b ło g o sła w m n ie !” Pan w y c ią g n ą w szy swojąniepoka-

114 Por. Mt 27. 54. 95 Por. Wstęp do TransJEw. Słowa te pozwalają na datację utworu. Zestawienie świąt

obchodzonych w niedzielę jest ważne dla poznania kalendarza świąt palestyńskich i syryj­ skich. 96 Por. Mt 21, 9. 97 Por. 1 Sm 3, 1-10. w Por. Lk 1, 30.

J TR Ą -V.S7TU S JA N A T E O L O G A

807

laną praw icę p o b ło g o sła w ił ją. Ona zaś ujrzaw szy Jego n iepok alan ą p raw i­ cę ucałow ała ją m ów iąc: „U w ielb iam tę oto praw icę, która stw o rzy ła n ie b o i z iem ię, i w zyw am T w ego im ienia w y sła w ia n eg o , C hryste, B o ż e, K rólu w ieków , jed n orod zon y O jcze. Przyjmij T w ą słu żeb n icę, który ra cz y łe ś n a­ rodzić się z e m nie, pokornej, aby zbaw ić rodzaj ludzki w e d le s w e g o n ie w y ­ p ow ied zian ego zrządzenia. U d ziel Twojej p o m o cy każdem u c z ło w ie k o w i, który w y p o w ia d a , m od li s ię lub w z y w a im ie n ia T w ojej s łu ż e b n ic y ” . 41. G dy ona tak m ów iła, A p o sto ło w ie padli do jej stóp i o d d a w szy jej c z e ś ć m ów ili: „M atko Pana, zostaw św iatu b ło g o sła w ie ń stw o , g d y z n ie g o o d ­ ch od zisz. P o b ło g o sła w iła ś go i pod niosłaś, gdy padał w ruinę z r o d z iw s z y św iatło św iata”. M atka Pana m odląc się w yp o w ied zia ła takie słow a: „ B o ż e , który w sw ej w ielk iej dobroci z esła łeś z nieba sw o je g o je d n o r o d z o n e g o Syna, aby zam ieszk ał w m oim pokornym c ie le, Ty, który r a cz y łe ś s ię naro­ dzić ze m nie, pełnej pokory, zm iłuj się nad św iatem i nad k ażd ą d u szą, która w z y w a T w ojego im ien ia”. 4 2 . 1 zn ow u m odliła się , m ó w ią c: „P an ie, królu n ieb io s, Synu B oga ż y w e g o , przyjmij m od litw ę k a ż d e g o c z ło w ie k a , który w zy w a T w ojego im ienia, aby zostało w sła w io n e T w oje n a r o d z e n ie ” . I dalej m ó w iła w m odlitw ie: „Panie Jezu Chryste, który p o sia d a sz w s z e lk ą m oc na niebie i na ziem i: tą m odlitw ą w ysław iam Twoje św ię te im ię. W k a ż­ dym c za sie i m iejscu , g d z ie je st spraw ow ane w sp o m n ie n ie " m o je g o im ie ­ nia, niech b ęd zie u św ię c o n e o w e m iejsce. Daj ch w a łę tym , k tórzy sła w ią C ię m oim im ien iem przyjm ując w sz e lk ą ich o fiarę, w s z e lk ie b ła g a n ie i w sz e lk ą m o d litw ę” 100. 4 3 . G dy ona tak się m od liła, rzekł Pan d o sw ojej Matki: „ N iech serce tw oje się rozraduje i napełni radością: w s z e lk a łask a i w szelk i dar dany je st tob ie od O jca m ojego, który je s t w n ie b io sa c h , i o d e M nie, i od D u ch a Ś w ię te g o . W szelk a dusza, która w z y w a im ien ia tw e g o , nie zostan ie zaw styd zon a, ale znajdzie z m iło w a n ie i p o c ie s z e n ie , i p o m o c , i otu ch ę w tym o b ecn y m ż y ciu i w przyszłym w o b e c O jca m o je g o , który jest w n ie b io sa c h ” . 4 4 . 1 Pan z w ró c iw sz y się do Piotra, p o w ie d z ia ł: „ Z b liża się czas, aby z a czą ć h ym n ”. A gdy Piotr zaczął śp ie w a ć h ym n , w s z y s tk ie m oce n ieb io s o d p ow ied ziały: „A llelu ja ”. I w te d y o b lic z e M atki Pana r o z­

99 Por. objaśnienie do r. 37. 100 Podobny opis w JózCieś 26 o ustanowieniu święta św. Józefa. Słowa tu w ypow ie­

dziane wyrażają wiarę w pośrednictwo Maryi; jeszcze mocniej tę myśl akcentuje rozdział następny. Te słowa dały początek etiopskiem u świętu Kidana M ehrat - „Pakt M iłosierdzia” , por. Abba G abré Jesús Hailú, Pactum Misericordiae secundum litterarum aethiopicarum , 1953, 46-55. Por. objaśn. do 37.

808

i>

\ n

\iv k K \n

o odi

isc u.

m AKYi

b ły sło bardziej niż ston ce i p o d n ió słsz y się p o b ło g o sła w iła w łasną ręką każdego A postoła, a \vszysc> oddali c h w a ły B o g u ; a Pan w yciągnąw szy sw e św ięte i niepokalane ręce przyjął jej ś w ię tą i p r z ec zy stą duszę. 45. A w ch w ili w yjścia jej przeć ystej d u szy n a p ełn iło się o w o m iejsce zapachem i niew ypow iedzianym św iatłem , i u sły sz a n o g ło s z n ieb a m ów iący: „Bło­ gosław ionas Tv m ięd zy niew iastam i"101. 1 b ie g liśm y . Piotr i ja, Jan, i Pa­ w eł, i Tomasz; i objęliśm y jej d rogocen n e stop y, a b y się u św ięc ić. Dwuna­ stu A p o sto łó w

p o n io s ło je j ś w ię t e i d r o g o c e n n e c ia ł o z ło ż o n e na

marach. NAPAŚĆ 1 UZDROWIENIE J E F O N IA S Z A . 4 6 . I g d y j e tak n ieśli, pewien

Żyd potężnej postawy im ieniem J efo n ia sz rzu cił s ię z p o d n iesio n y m i ręka­ mi na Mary . które nieśli A p o sto ło w ie. 1 oto a n io ł P ańsk i z n iew id zialn ą siłą obciął od bark oby dw ie je g o ręce o g n isty m m iec ze m ; o n e zaś za w isły w po­ wietrzu koło mar. 47. Tłum Ż yd ów na w id o k d o k o n a n e g o cudu zakrzyknął w ielkim głosem : ..Zaiste, praw d ziw ym B o g ie m je s t ten, który się z ciebie narodził. B ogurodzico zaw sze D z ie w ic o . M a ry jo !” G d y za ś Piotr nakazał, aby sam Jefoniasz potw ierdził cuda B o g u r o d z ic y stojąc za m aram i, ten za­ wołał: ..Św ięta Maryjo, któraś zrodziła C h rystu sa, B o g a , zm iłuj się nade mną!" I Piotr, odw róciw szy się, rzekł do n ieg o : „W im ię T ego, który został z niei zrodzony, m ech ręce odd alone od c ie b ie , p o w r ó c ą z n ó w na swoje miejsca!" I natychm iast na sło w o Piotra p o w r ó c iły d o J efo n ia sza ręce, któ­ re zaw isły nad marami W ładczyni. I u w ierzy ł, i w y c h w a la ł C hrystusa, Boga z mej zrodzonego. ODEJŚCIE MARYI. 48. Po w y p ełn ien iu się te g o cudu A p o sto ło w ie za­

nieśli Mary i złożyli jej drogocenne i św ię te c ia ło w G etsem a n i, w nowym grobowcu 02. I oto olejek o drogocennej w o n i w y p ły n ą ł z e św ię teg o gro­ bowca B ogurodzicy, naszej W ładczyn i. I w c ią g u trzech dni sły sz a n o głosy niew idzialnych aniołów , którzy c h w a lili C h rystu sa, B o g a n a sze g o , który się z niej narodził. A gdy w yp ełn ił się trzeci d z ień , z a m ilk ły g ło sy , z czego poznali w szyscy, ż e je j drogocenne c ia ło z o sta ło p r z e n ie sio n e d o raju. 49. Gdy zaś ono zostało p rzen iesione, oto u jr z eliśm y E lż b ie tę , m atkę św iętego Jana Chrzciciela, i A nnę, matkę W ład czyn i, i A b rah am a, i Izaaka, i Jakuba, i Dawida grającego „A llelu ja”, i w sz y stk ie ch óry ś w ię ty c h odd ające cześć drogocennym szczątkom M atki Pana. I [u jrzeliśm y ] m ie js c e rozśw ietlone,

101 Por. Łk 1,42. m Por. Mt 27, 60, par.

3

rR A fi/S /T U S

JA N A TEO LO G A

809

a od tego światła nie ma nic jaśniejszego; i w ow ym m iejscu od czu liśm y mnóstwo słodkiej woni. Stamtąd zostało przeniesione św ięte i d rogocen ne ciało do raju. I zabrzmiały pieśni śpiew ających na cześć T ego, który się z niej narodził, a tę słodkąpieśń dane jest słyszeć jedynie d ziew icom , które nigdy jej nie mają dość. ZAKOŃCZENIE. 50. A my, A postołow ie, którzy nagle ujrzeliśm y prze­ niesienie jej drogocennego ciała, chw aliliśm y B oga, który nam okazał sw e cuda w odejściu Matki Pana naszego Jezusa Chrystusa. D zięk i jej m o d li­ twom i za jej w stawiennictw em obyśm y i my w szy scy stali się godn ym i pozostać pod jej obroną, opieką i cieszyć się jej p om ocą teraz, a r ó w n ież i w przyszłym życiu, sławiąc zaw sze i w szędzie jed n orod zon ego Jej Syna wraz z Ojcem i Duchem Św iętym na w ieki wieków. A m en.

4.

Transitus J ó z e f a

z A r y m a t e i (TransJAr)

Transitus Józefa z Arymatei, utwór łaciński, znajduje się na trzech znanych rękopisach nosza.cych różne tytuły, stąd trudno ustalić tytuł właściwy, jak też usta­ lić przyczyny, dla których został on przypisany Józefowi z A rym atei103. Pewne ele­ menty tekstu kierują ku Egiptowi jako m iejscu powstania, natomiast epizod z To­ maszem Apostołem kieruje ku średniowiecznej Toskanii, gdzie w Prato przecho­ wywano relikwię Sacra Cintola (Świętego Paska). Natom iast dane topograficzne są stosunkowo precyzyjne: grób Maryi znajduje się w Dolinie Jozafata, a jej dom w Jerozolimie, na Syjonie. Jeśli idzie o treść teologiczną, to jest ona trudna do określenia. Utwór mówi o śmierci i o wzięciu do nieba duszy i ciała Maryi, wydaje się więc to być utwór nie wspominający o zmartwychwstaniu, tymczasem terminy assumptio i transitus wska­ zują na wiarę autora we wniebowzięcie. M am y więc do czynienia z terminologią nieprecyzyjną, wskazującą raczej na starszą fazę problem atyki. Ogólnie mówiąc, tekst wymyka się kryteriom klasyfikacyjnym i sprawa jeg o powstania oraz genezy pozostaje otwarta. Tekst oparto na wydaniu K.v. Tischendorfa.

O odejściu B łogosław ion ej Maryi Dziewicy Z A P Y T A N IA M A R Y I. 1. W ow ym czasie, nim je szc z e Pan udał się na mękę, pośród wieiu pytań, z którymi Matka zwracała się do Syna, tak za­ częła Go wypytywać o swoje odejście: „O najdroższy Synu, proszę Ciebie,

o Najświętszy, abyś powiadom ił mnie na trzy dni przedtem, że dusza moja wyjdzie z ciała i przyjął ją, um iłowany Synu, wraz ze sw ym i aniołami”. 2. Przyjął tedy błaganie umiłowanej swojej Matki i rzekł do niej: „O kom­

103 Por. Wstęp do EwNik.

4. J R A N S IT U S JÓ Z E FA Z A R Y M A T EI______________________________________

811

nato104 i św iątyn io B oga ż y w eg o , o b łogosław ion a rod zicielk o, o k ró lo w o w szystkich św iętych i b łogosław ion a ponad w szystk ie niew iasty, nim j e s z ­ cze M nie nosić p oczęłaś w sw ym łonie, strzegłem cię z a w sz e i sp raw iłem jak w ie sz o tym - że pożyw ałaś codzien n ie anielski pokarm 105. Jakże m ia ł­ bym op u ścić cieb ie, któraś M nie nosiła, ż y w iła , w c za sie ucieczk i u n iosła do Egiptu i zn osiła dla M nie w iele cierpień? O tóż w iedz: a n io ło w ie m oi zaw sze c ię strzegli i strzec będą aż do tw ojego odejścia. A g d y p o n io sę m ękę dla ludzi - jak jest napisane - i trzeciego dnia zm artw ychw stanę, i po czterdziestu dniach w stąpię do nieba, gdy ujrzysz, ż e przych od zę do c ie b ie ze św iętym i, w ied z z pew n ością, że dusza twoja od d zieli się od ciała i pon io s ę ją d o nieba, gd zie ju ż zgoła nie zazna cierpienia i b ólu ” . 3. W tedy ona napełniona radością i chw ałą ucałow ała kolana Syna sw o je g o i b ło g o sła ­ w iła Stw órcę nieba i z iem i, który ud zielił jej tak w ie lk ie g o daru przez jej Syna, Jezusa Chrystusa. ZAPOWIEDŹ WNIEBOWZIĘCIA. 4. W drugim przeto roku po w stąp ien iu [do nieba] Pana n aszego, Jezusa Chrystusa, N ajśw iętsza D z ie w ic a p o z o sta ­ wała nieustannie na m od litw ie dniem i nocą. N a trzy dni przed jej śm iercią przyszedł do niej anioł Pański, pozdrow ił ją i rzekł: „Witaj M aryjo, łask iś

pełna, Pan je st z tobą” 106. Ona w odp ow ied zi rzekła: „B ogu d z ięk i” . Z n ó w rzekł do niej: „Przyjm ij tę palm ę107, którą obiecał ci Pan” . O na zaś sk ład a­ jąc B ogu dzięk i z w ielk ą radością przyjęła z rąk anioła palm ę dla niej p rze­ słaną. R zekł do niej anioł Pański: „Za trzy dni nastąpi tw oje [w niebo] w z ięc ie ” . Ona zaś odpow iedziała: „B ogu dzięki". 5. W tedy w e zw a ła J ó z e ­ fa z m iasta A rym atei'08 i innych uczniów Pańskich, a gd y oni zgrom ad zili się w raz z w szy stk im i b lisk im i i znajom ym i, ozn a jm iła im w s z y s tk im 0 sw ym odejściu. W tedy Maryja um yła się i odziała jak k rólow a, i w y g lą ­ dała przybycia Syna sw eg o , jak to był jej przyrzekł. I prosiła w szy stk ich bliskich, aby jej strzegli i pocieszali ją. M iała przy so b ie trzy d ziew eczk i: Sefforę, A b ig e ę i Z ael109. U czn iow ie Pana n aszego Jezusa C hrystusa b yli już rozproszeni po całym św iecie dla nauczania ludu B o ż eg o . Rkp C rozwija tą apostrofą do Matki Bożej. Dowiadujemy sią z niej. że ma do niej przyjść archanioł Gabriel i pouczyć ją o wniebowzięciu. 105 Por. ProtEwJk 8 , 1; 13, 2; 1S, 3. IM Por. Lk 1, 28. Por. objaśn. TransR 2. I0* O dalszych losach Józefa por. EwNik, r. 12; 15, 6 i JózAr passim oraz wstąp do rozdziału VI. Rkp C dodaje w tym miejscu: „Który samej chwalebnej Dziewicy Maryi dniem 1 nocą usługiwał i służył jej". Por. TransR, 16. Imiona te występują w PsMt 8 , 5.

R O /.n Z VII. APO K RYFY O O D E J Ś C I U M A R Y I

P R Z Y B Y C IE J A N A 1 P O Z O S T A Ł Y C H A P O S T O Ł Ó W . 6. Wtedy, o trzeciej go­ dzinie, rozległy się wielkie grzmoty, spadł deszcz, zaczęto się błyskać, zapa­ nował lęk i ziemia zadrżała, gdy Maryja królowa stanęła w swej komnacie. Jan Ewangelista i Apostoł został natychmiast sprowadzony z Efezu i wszedł do komnaty błogosław ionej Maryi, pozdrowił ją i rzekł do niej: „Witaj Ma­ ryjo. łaskiś pełna. Pan z tobą""1’. Ona zaś odpowiedziała: „Bogu dzięki” i po­ wstawszy ucałow ała świętego Jana. Rzekła doń błogosławiona Maryja: „O najdroższy synu, dlaczego opuściłeś mnie na tak długi czas? Dlaczego nie baczyłeś na nakaz twojego Mistrza, abyś mnie strzegł. On ci to przecież nakazał, gdy w isiał na krzyżu?”1" On zaś uklęknąwszy prosił o przebacze­ nie. Wtedy błogosławiona Maryja pobłogosławiła go i ucałowała go powtór­ nie. 7 . 1 gdy chciała go spytać, skąd przychodzi i dlaczego przybył do Jero­ zolimy, oto w szyscy uczniowie Pańscy, z wyjątkiem Tomasza zwanego Didymus ', zostali przyniesieni na obłoku do komnaty błogosławionej Maryi. Gdy [tam] stanęli i weszli, pozdrowili Królową i uczcili ją [tymi słowami]: „Witaj Maryjo, łaskiś pełna, Pan z tobą”"3. A ona, zatroskana, szybko po­ wstała i pochyliw-szy się ucałowała ich, i złożyła Bogu dzięki”. 8. Oto są imiona wszystkich uczniów Pańskich, którzy tam przybyli na obłoku: Jan Ewangelista i Jakub brat jego, Piotr i Paweł, Andrzej, Filip, Łukasz, Barna­ ba, Bartłomiej i Mateusz. Maciej zwany spraw iedliwym 114, Szymon Kananejczyk. Juda i brat jego Nikodem, i M aksymin"5, i wielu innych, których trudno jest wymienić. 9. Wtedy błogosławiona Maryja rzekła do swoich bra­ ci: „Dlaczego to w szyscy przybyliście do Jerozolimy?” W odpowiedzi rzekł

do niej Piotr: „Uważaliśmy za konieczne, by ciebie oto zapytać, a ty nas pytasz9 W każdym razie sądzę, że nikt z nas nie zna powodu, dla którego tak szybko przybyliśm y tu dzisiaj. Dopiero co byłem w A ntiochii, a już jestem tu”. Rów nież mni wym ienili otwarcie m iejsce, w którym się znajdowali

"°Por. Łk 1,28. Por. J 19,27. 112 Por. J 11, 16; 20, 24; 21, 2. 1,5 Por. Łk 1,28. 114 Por. Dz 1,23: nie idzie tu jednak o Macieja, ale o Józefa zwanego Sprawiedliwym. 115 Katalogi Apostołów znajdujemy w Mt 10, 2-4; Mk 3, 16-19; Łk 6 , 14-16; Dz 1, 13n.: opis jest tu niekompletny i nie znajdujemy imion wszystkich Apostołów. Autor dodaje imiona uczniów Pańskich. Maksymin miał być towarzyszem Łazarza i Magdaleny w ich drodze do Galii oraz pierwszym biskupem Aix. Prawdziwy jednak Maksymin żył prawdo­ podobnie w wieku IV (por. BS 9, 39). Charakterystyczny jest tu fakt wymienienia Jana jako pierwszego.

4. t r a n s i t u s

Jó z e fa z a ry m a te i

813

w owym dniu. Zdum ieli się tym w szyscy obecni, gdy to usłyszeli. 10. R zekła do nich błogosław iona M aryja: „P rosiłam Syna m ego, nim jesz c z e po d jął mękę, aby przy m ojej śm ierci był obecny i O n, i wy. O tóż w iedzcie: ju tro nastąpi m oje odejście. C zuw ajcie w ięc i m ódlcie s ię " 6, aby P an, gdy p rz y j­ dzie zabrać m o ją duszę, zastał nas czuw ających” " 7. W tedy w szy scy p rz y ­ rzekli, że b ęd ą czuw ać. I czuw ali, i m odlili się przez c a łą n o c w śró d p s a l­ m ów i pieśni przy jasn o zapalonych św iatłach. W Z IĘ C IE D O N IE B A D U S Z Y M A R Y I. 11. Gdy nadeszła niedziela"8, o go­ dzinie trzeciej, tak jak Duch Święty zstąpił w obłoku na Apostołów"9, tak i zstąpił Chrystus z mnóstwem aniołów i przyjął duszę Maryi swej Matki najmilszej. Taki był blask i słodki zapach, a aniołowie śpiewali Pieśń nad Pieśniami, w której mówi Pan: „Jak lilia między cierniem, tak przyjaciółka moja między córkami [ludzkimi]”120, a wszyscy, którzy tam byli obecni, pa­ dli na twarz tak, jak padli Apostołowie, gdy Chrystus przemienił się w obec nich na górze Tabor121, a przez całą godzinę i jeszcze pół, nikt z nich nie był w stanie powstać. 12. Lecz wraz z ustającym światłem została wzięta do nie­ ba dusza błogosławionej Maryi wśród psalmów, hymnów i śpiewu Pieśni nad Pieśniami. I gdy tak podniósł się obłok, zadrżała ziemia i w jednej chw i­ li mieszkańcy Jerozolimy wyraźnie ujrzeli śmierć świętej Maryi. NIENAWIŚĆ MIESZKAŃCÓW JEROZOLIMY I RUBENA. 13. W tejże god zi­ nie wstąpił w nich szatan122 i zaczęli rozmyślać, co mają uczynić z jej cia ­ łem 123. 1 chwycili za broń, by spalić jej ciało i zabić A postołów ; z niej b o ­ wiem w yszło rozproszenie Izraela na skutek ich grzechów i zgrom adzenia w jedno pogan. A le dotknęła ich ślepota i uderzali głow am i o ściany, i za­ bijali się nawzajem. 14. W tedy Apostołowie, [uprzednio] przerażeni tak wielkim światłem, podnieśli się przy śpiewie psalm ów i ponieśli jej św ięte ciało z góry Syjon do Doliny Jozafata124. Lecz nim przebyli p o ło w ę drogi, oto Żyd imieniem Ruben125 chciał rzucić na ziem ię M ary z ciałem b ło g o ­

1,6 Por. Mt 26,41. 117 Por. Łk 12, 37. 118 Obszerniej TransJEw, r. 37. Rkp C odnosi się nie do Zesłania Ducha Świętego, ale

do Przemienienia. Wniebowzięcie ma miejsce w niedzielę jak Zmartwychwstanie. 119 Por. Dz 2, Inn. 15. 170 Por. Pnp 2, 2. 121 Por. Mt 17, 6n„ par. 122 Por. J 13, 27. 123 Rkp C mówi o czarach i zaklęciach, które Żydzi sprawują przeciw Maryi. 124 Gctsemani, tradycyjne miejsce grobu Maryi, leży niedaleko Doliny Jozafata. Svjon. wedle tradycji, uważany jest za miejsce domu Maryi; tam też stoi bazylika zaśnięcia M ar. t Por. objaśn. do TransMel, 15.

8

1 4 ______________________

K O / t l Z V il. A P O K R Y F Y O ODEJŚCIU MA»Ył

sław ionej M aryi, lecz uschła mu ręka aż do ło k c ia 126, i ch c ą c nie chcąc zstąpił aż do D o lin y Jozafata / płaczem i narzek aniem , g d y ż ręce je g o po­ zostały w z n ie sio n e ku marom i nie m ó g ł naw et ich p rzy cią g n ą ć do siebie, 15.

1 zaczął prosić A postołów , aby dzięki ich m o d litw o m z o sta ł ocalony

i stał się chrześcijaninem . W tedy A p o sto ło w ie u k lęk n ą w szy błagali Pana, aby go u w oln ił [od kary]. G dy w ię c w ow ej g o d z in ie z o sta ł uzdrow iony, składając Bogu dzięki i całując stopy K rólow ej w sz y s tk ic h św ię ty c h i A p o­ stołów . w tym że m iejscu został och rzczon y i p o c z ą ł g ło s ić im ię B oga na­ szego, Jezusa Chrystusa. WZIĘCIE DO NIEBA CIAŁA MARYI. „N IEW IERN Y TO M A SZ ” . 16. W tedy

A postołow ie płacząc z w ielk ą c z c ią i c h w a łą z ło ż y li c ia ło w grobow cu i śp iew ali z w ielk ą m iłością i sło d k o śc ią . I n a ty c h m ia st z a b ły sła w ok ół nich św iatłość z nieba, a gdy padli na z ie m ię , ś w ię t e c ia ło z o s ta ło przez an iołów w z ięte do nieba. 17. G dy w ie lc e b ło g o s ła w io n y T o m a sz został n iesp od ziew an ie p rzyw ied ziony na G órę O liw n ą , ujrzał, ja k n ajśw iętsze ciało dążyło do nieba i począł w o ła ć tym i sło w a m i: „O św ię ta M atko, Matko b łogosław ion a, M atko n iepok alan a, j e ś li j u ż d o z n a łe m tej łask i, że cię teraz w idzę, pon iew aż d ążysz do n ieb a, uraduj s łu g ę tw e g o dzięki twem u w ielk iem u m iłosierd ziu ”. W tedy o p a s k a 127, k tórą p rzep a sa li A p o ­ stołow ie najśw iętsze ciało, została zrzu con a z n ie b a b ło g o s ła w io n e m u To­ m aszow i. Podniósł ją, ucałow ał, i składając B o g u d z ię k i p o n o w n ie 128 udał się do d olin y Jozafata. 18. Z nalazł [tam ] w s z y s tk ic h A p o s to łó w i w ielk i tłum innych, którzy bili się w piersi z p o w o d u ś w ia t ło ś c i, która b yli uj­ rzeli. G dy zob aczyli się naw zajem i u c a ło w a li s ię , r z e k ł d o n ic h św ięty Piotr: „Zaiste, byłeś zaw sze zatw ard ziały i n ie w ie r n y 129, d la te g o w ię c , ze w zględ u na tw oją n iew iern ość, nie p o d o b a ło s ię B o g u , a b y ś b y ł z nam i, gdy ch ow aliśm y M atkę Z b a w iciela ” . O n z a ś, b iją c s i ę w p ie r s i, rzekł:

125 W TransR i TransJEw występuje imię Jefoniasza. Ruben występuje w ProtEwJk 1, 2 jako ten. który wygnał Joachima ze świątyni. ,I6 Jak w ProtEwJk 20. 127 Tę relikwię (Sacra Cintola) ma przechowywać katedra w Prato (Toskania), stąd malarze florenccy z predylekcją przedstawiają tę scenę. Scena ta jednak nie jest typowa tylko dla tego apokryfu. Występuje ona w tekstach arm eńskich, arabskich, etiopskich, gru­ zińskich, greckiej i łacińskiej: por. homilie Kosmasa W estitora (por. M im ouni, 341). Por. T. Casini, La sacra cinlura, Prato 1954.

Nie wiadomo, dlaczego, bo w 7 i 18 jest wyraźnie powiedziane, że Tomasz byt nieobecny, gdy zebrali się Apostołowie. 129 Por. J 20, 27.

4

t r a n s it u s

J ó z e fa z a ry m a te i

815

„W iem i m o c n o w to w ie r z ę , że je s te m z ły m c z ło w ie k ie m i że z a w sz e bytem n iew iern y . P ro szę p rzeto w a s w s z y stk ic h o p r z eb a czen ie mi m ojej zatw ard ziałości i n ie w ie r n o ś c i” . I w s z y s c y p om od lili się za n ieg o . 19. W te­ dy rzekł b ło g o s ła w io n y T om asz: „ G d zie z ło ż y liś c ie jej ciało?' O ni w s k a ­ zali p a lcem grób. O n za ś rzekł: „ N ie m a tam c ia ła z w a n e g o n a jśw ię t­ sz y m ” . R z ek ł w te d y d o n ie g o św ię ty Piotr: „Już inn ym razem nie c h c ia łe ś uw ierzyć w z m a r tw y c h w sta n ie n a s z e g o n a u cz y c ie la i P ana, o ile n ie d o ­ tkn iesz [g o ] sw y m i p alcam i i n ie u jr z y sz 130; ja k ż e w ię c u w ie r z y s z nam , ż e tu znajduje s ię ś w ię te c ia ło ? ” On jed n ak zn ow u p o w ie d z ia ł sło w a m i: „ N ie m asz g o tu z g o ła ” . W te d y p raw ie ju ż rozgn iew an i p rzystąp ili do grobu, który b ył na n o w o w y k u ty w s k a le 131, p o d n ieśli kam ień , a le g d y n ie z n a ­ leźli c ia ła , n ie w ie d z ie li, c o r ze c, bo p rzek on ały ich s ło w a T om asza. 20. P otem b ło g o s ła w io n y T o m a sz o p o w ie d z ia ł, jak śp ie w a ł m sz ę w In­ diach - b ył j e s z c z e ubrany w sz a ty kap łańsk ie - i S ło w o B o ż e p r z en io sło go na G órę O liw n ą , c h o ć b y ł te g o n ieśw ia d o m . U jrzał w te d y , ja k naj­ św ię tsz e c ia ło b ło g o sła w io n e j M aryi w stęp u je do nieba i w te d y b ła g a ł je , aby [ona] u d z ie liła m u b ło g o sła w ie ń s tw a . Ona w y słu ch a ła j e g o m o d litw ę i rzuciła m u s w ą o p a sk ę , którą b yła przepasana. 1 p o k a za ł o w ą p rzep ask ę w szy stk im [o b e c n y m ], 2 1 . G d y A p o sto ło w ie ujrzeli o p a sk ę , k tó r ą ją p rze­ pasali, c h w a lili B o g a i p ro sili o b ło g o sła w ie ń s tw o T om asza, by im p rze­ b aczył ze w z g lę d u na b ło g o sła w ie ń s tw o , którego mu u d z ie liła b ło g o s ła ­ w ion a M aryja, i p o n ie w a ż w id z ia ł, jak w stęp o w a ło do n ieb a jej n a jśw ię t­ sze c ia ło . I p o b ło g o s ła w ił im b ło g o sła w io n y T om asz i rzekł: „O to ja k dobrze i ja k m iło b raciom m ieszk a ć sp o łe m ” 132. p o w r ó t APOSTOŁÓW . 2 2. N a obłok u zostali p r z y w iez ie n i i ten sam

obłok p rzen iósł k ażd ego z nich na j e g o m iejsce, tak jak F ilipa, gd y ch rzcił rzezańca - jak to m o ż em y przeczytać w D ziejach A p o sto lsk ic h 133 - i jak Habakuka proroka, który p rzyn iósł pokarm D a n ie lo w i, g d y ten zn ajd ow ał się w lw iej ja m ie i n atychm iast p o w ró cił do Ju d ei134. Tak też i A p o sto ło w ie szybk o w rócili tam , g d z ie zn ajd ow ali się up rzednio dla nau czania ludu B o ­ żego. 22. N ie je st to rze cz ą d ziw n ą, ż e tak w ie lk ie r zeczy u c z y n ił Ten, który przez zam knięte łon o w s z e d ł i w y s z e d ł z D z iew ic y ; który przy d rzw iach

,3° Por, 131 Por. 133 Por. 133 Por. 134 Por.

J 20, 25. Mt 27, 69, par. Ps 132, 1. Dz 8 , 39. Dn 14, 36.

1 1 6 _______________________________

R P / I V V II.A P O K R Y F Y O ODEJŚCI

zam kniętych w szedł do u czn ió w 11', który spraw ił, że głusi słyszeli, który um arły ch w skrzeszał, oczyszczał trędow atych, który niewidomym ukazał św ia tło i dokonał innych licznych czynów godnych podziwu. W to trzeba w ierzyć bez w ątpienia. Z A K O Ń C Z E N IE . 24. Ja jeste m ów Józef, który złożyłem ciało Pańskie w m y m g ro b o w cu 150, i który' w idziałem Go zm artw y ch w sta łe g o 137, który zaw sze strzegłem - przed i po wniebowstąpieniu —Ś w iątynię Jego, przenajśw iętszą M aryję zaw sze D ziew icę, a na karcie i w m oim sercu spisałem [w szystko], co wy szło z ust. Bożych i jak zdarzyło się za zrządzeniem Bożvm to. o czym pow yżej. I oznajm iłem wszystkim Żydom i poganom to, co oczym a w idziałem i uszam i słyszałem , i jak długo żyć będę, nie przestanę tego g ło s ić 138 Jej w niebow zięcie je s t dziś czczone i obch o d zo n e na całym ś w ie c ie 139, j ą też gorąco błagam , by pamiętała w niebie o nas przed swym n ajśw iętszy m Synem . Jem u cłrwała przez nieskończone w ielki wieków. A m en.

,:i Por. ; 19, 19. 26 136 Por. Mt 27. 57-60, par.; EwNik 15, 6; JózAr4, 1. 137 Por. EwNik 15, 6 ; JózAr 4, 2 i dalej. 118 Rkp. C: „I niech wie każdy chrześcijanin, że temu, kto to pismo będzie posiadał

w swoim domu, czy to duchowny, czy to świecki, czy kobieta, nie zaszkodzi mu szatan. Syn jego nie stanie się lunatykiem albo opętanym przez szatana, ani głuchym ani ślepym, a w domu jego nie [...], nie umrze śmiercią nagłą. W jakiejkolwiek potrzebie zawoła do niej, ona go wysłucha, a w dniu jego śmierci przybędzie mu z pomocą wraz ze swymi dziewica­ mi. Błagam więc usilnie, by owa najlepsza i najbardziej miłosierna Królowa zawsze pamię­ tała o mnie i o wszystkich, którzy w nią wierzą i jej ufają, przed Synem swoim, najlepszym Synem, Panem naszym Jezusem Chrystusem, który z Ojcem i Duchem Świętym żyje i kró­ luje. Bóg na nieskończone wieki wieków. Amen”. J znajdujemy jeszcze dopisek: „Niech pokój stanie się czytającemu, a godna łaska pro­ szącemu. Kto będzie czytał tę mowę, ten się zbawi”. 1WŚwięto wniebowstąpienia zostało wprowadzone przez cesarza Maurycjusza (592602) na Wschodzie; na Zachodzie wprowadził je papież Sergiusz (687-701).

5. Transitus Melitona z Sardes (TransMel)

Jeżeli TransJTeo! stanowi tekst najpopularniejszy Transitus w św iecie grec­ kim, to TransMel jest najbardziej rozpowszechnionym tekstem w świecie łaciń­ skim. Dla dwóch wersji TransMel posiadamy około 40 rękopisów, z których naj­ starszy pochodzi z VIII wieku. Utwór posiada różne tytuły. Nie bardzo wiadomo, dlaczego jest on przypisywany Melitonowi z Sardes, pisarzowi-apologecie z II w. W niektórych rękopisach występuje prolog, w którym autor oświadcza, że napisał utwór przeciw bezbożnym tezom Leuciusa, nie wymienia jednak, przeciw jakim. Leucius, postać prawie mityczna, jest autorem, któremu przypisuje się różne apo­ kryfy heretyckie, zazwyczaj o charakterze gnostyckim140. Prawdopodobnie obydwie posiadane przez nas wersje TransMel stanowią przeróbkę tego utworu przypisywa­ nego Leuciuszowi. Czas powstania utworu jest dyskusyjny. B. Bagatti i jego szkoła twierdzą, że powstał w wieku II, co wydaje się jednak być przesadą. W TransMel zostało prze­ pracowane źródło: uzupełnia je i dodaje nowe epizody, np. dialog Chrystusa z Apo­ stołami, w którym podaje się argumenty za koniecznością wniebowzięcia Maryi. Utwór nasz zawiera rozwiniętą teologię zaśnięcia, zmartwychwstania i wniebowzię­ cia Maryi, co wskazywałoby na to, że stanowi on ostatni etap ewolucji teologii asumpcjonistycznej i nie może być datowany wcześniej niż na koniec VI, a raczej początek VII w. Prawdopodobnie „herezja”, którą autor we wstępie przypisuje Leucjuszowi, polega na negowaniu przez niego zmartwychwstania Maryi lub jej wnie­ bowzięcia lub obydwu tych prawd. Od TransMel pochodzą obydwie staroangielskie wersje Transitus Utwór przedstawia Górę Oliwnąjako miejsce zamieszkania Maryi. Przekładamy tu wersję pierwszą na podstawie wydania Tischendorfa.

140 Por. utwory grupy EwNik.

S IS

R 0 2 P Z . V II A P O K R Y F Y O O DEJŚCIU MARYI

WSTĘP. [M eliton141, sługa Chrystusa, biskup K ościoła w Sardes, przesy­ ła pozdrowienia wielebnym w Panu braciom z Laodycei z nami w pokoju. Pamiętam, żc często pisyw ałem o pew n ym L eu cju szu 142, który ze mną

przebywał z Apostołam i i. który' od stąp iw szy od drogi sprawiedliwości, dzięki odmiennemu um ysłow i i duchow i lek k om yśln em u w ie le rzeczy do­ tyczących A postołów w łączył do sw ych ksiąg. O ich cnotach m ów ił mnó­ stwo. i to różnych rzeczy, o nauce zaś ich nakłam ał w ie le , poniew aż twier­ dził, że oni inaczej nauczali i ukuwając z ich ksiąg sw e n iegod ziw e dowo­ dy. sądził, żc tego nic dość, ale co w ięcej: o d e jśc ie b łogosław ion ej zawsze Dziewicy. Bogurodzicy Maryi tak n ie g o d z iw ie o p isa ł, że nie tylko nie go­ dzi się tego czytać w kościele, ale nie g o d z i się te g o naw et słuchać. My więc na waszą prośbę piszem y po prostu to, c o od Jana u słyszeliśm y i do was, bracia, kierujemy, wierząc nie w o b ce praw dy szerzon e przez herety­ ków, lecz w Ojca - w Synu, i w Syna - w O jcu, i w istnienie trzech Osób boskiej nierozdzielnej istoty, i nie w d w ie natury u stan ow ion e w człow ie­ ku. to jest w dobrą i złą, lecz w jed n ą dobrą naturę od B o g a ustanowioną, która za podstępem w ęża143 stała się u łom n ą p rzez w in ę i naprawiona zo­ stała przez łaskę Chrystusa. ]

Z aczyna się K sięg a O d e j ś c ia b ło g o s ła w io n e j M a r y i MARYJA w JEROZOLIM IE.

1. 1. G dy w ię c Pan i Z b a w ic iel Jezus Chry­

stus, za życie całego świata przybity g w o ź d z ia m i, z a w isł na drzew ie krzy­ ża, ujrzał Matkę stojącą koło krzyża i Jana E w a n g elistę , którego m iłow ał144 ponad wszystkich A postołów , pon iew aż tylk o on p ośród n ich był niewinny na c iele145. Przekazał w ięc jem u troskę o św ię tą M aryję m ó w ią c doń: „Oto

41 Meliton z Sardes (druga połowa II w.), prawdopodobnie biskup Sardes, apologeta, autor odkrytej na papirusie H om ilii Paschalnej. Trudno stwierdzić, dlaczego autorstwo tego apokryfu przypisano właśnie jemu. I4; Por. EwNik 17, 3, objaśn. u>Por. Rdz 3. 144 Por. J 13,23: 19, 26; 20, 2; 21, 7. 20. Dosłownie: „był dziewicą". Temat ten powtarzają często pisarze starożytni: Tertulian, D e monogamia 17, 1.CC L2, 1252; Metody z Olimpu, D e r esu rre ctio n e 1 , 59 , 6 , GCS 27, 323; ZapBart 2, 14; DzJ 113, por. wyżej; prologi monarchiańskie, szczególnie do Jana, Kleine Tcxte 1, 13; Ps. Klemens Rzymski, Epist. de virgin. 1, 6 , ŹrM on 14, 1997, 85; Hieronim, Adv. lovin. I, 26, PL 23, 246B; Faustus (w: Augustyn, Contra Fanstum 30, 4,

5. TR J M I T U S M E L IT O N A Z S A R D E S__________________________________________________

819

matka tw oja” ; do niej natom iast pow iedział: „Oto twój syn” 146. 2. Od tej chw ili św ięta B oża R odzicielka pozostaw ała w szczególn ej pieczy Jana, jak długo przebyw ała na o b czyźn ie tego życia. I gdy A p ostołow ie w y lo so ­ wali krainy, w których m ają g ło sić E w an gelię147, ona pozostała w dom u je g o rodziców koło G óry O liw n ej148. PRZYBYCIE ANIOŁA. 2. 1. Tak w ięc, p ew n ego dnia w drugim roku od

chw ili, gdy Chrystus po p rzezw yciężeniu śm ierci w stąpił do nieba, Maryja płonąc pragnieniem [spotkania] Chrystusa, gdy była sam a w sw oim m iesz ­ kaniu, p oczęła płakać. I oto anioł jaśniejący odzien iem w ie lk ie g o św iatła stanął przed nią i w y p o w ied zia ł słow a pow itania, m ów iąc: „B ądź pozdro­ w iona b łogosław ion a od Pana149, przyjmij pozdrow ienie tego, który posłał zbaw ienie Jakubow i przez sw o ich proroków. Oto - m ów i - gałąź p alm y150, przyniosłem ci ją z raju P ańskiego. Rozkaż, aby p on iesion o ją przed twym i marami, gd y trzeciego dnia zostan iesz w zięta z ciałem . Oto b ow iem o c z e ­ kuje cię Syn twój z tronami i aniołam i i wszystkim i m ocami nieba”. 2. W tedy Maryja rzekła do anioła: „P roszę, aby zgrom adzili się przy m nie w sz y sc y A p ostołow ie Pana Jezusa Chrystusa” . N a to anioł [rzecze]: „O to - m ów i je szc z e dziś m o cą Pana m ojego Jezusa Chrystusa przybędą do cieb ie w s z y ­ scy A p o sto ło w ie ” . R zek ła doń Maryja: „Proszę cię, abyś m i zesłał sw oje b ło g o sła w ień stw o , aby żadna m oc piekielna nie zabiegła mi drogi w ow ej godzinie, gd y dusza m oja w yjd zie z ciała i abym nie ujrzała księcia cie m ­ n o ści” 151. I rzekł anioł: „Żadna m oc piekielna nie zaszkodzi tobie, a b ło g o ­

CSEL 25, 175); Augustyn, In Joannem Trąd. 124, 7, CSEL 36, 687; Psałterz manichejski. wyd. Allberry 142, 192, PisS 41; 96, GCS 45,92; 148), Epifaniusz, Haer. 78, 13, GCS 37. 463, itd. Por. Hennecke 2, 234n. O Janie por. ANT 3, 293-295. 146 Por. J 19, 26n. 147 Por. J. D. Kaestli, Les scènes d'atribution des champs des missions et de départ de l'apôtre dans les Actes apocryphes, w: A A W , Les actes apocryphes des apôtres. Genève 1981, 249-264. '4* Inna tradycja mówi o mieszkaniu Maryi na Syjonie (14), jeszcze inna o mieszkaniu w Betlejem i w Jerozolimie (TranJEw 4; 32n ), TransR (16) mówi o słudze, którego pozo­ stawi! Jan, aby shtżyl Maryi; TransJózAr rkp C mówi, że Józef z Arymatei opiekował się Maryją, wg TransJTeol 4, 7 usługiwały Maryi trzy dzieweczki, według TrasR 20 - dwie wdowy. Por. TransR 33; TransJózAr 4. 145 Por. Łk 1,28; Jdt 13,23. 150 Por. objaśnienia do TransR 2. 151 Dusza wychodząca z ciała, według wierzeń judeochrześcijan wywodzących się z mdaistycznej literatury apokryficznej, musiała przejść przez tzw drabinę kosmiczną, na kiorei czyhały na nią zle duchy. Por objaśn. do TransR. O tych problemach pisze B. Bagatn. The Church o f the Circumcision, Jérusalem 1971,279nn. Elementy tych wierzeń spoty kane w apo-

Apokryfy 1. 1. cz. 2 - 18

820

R O /IV

\ II A P O K R Y P Y 0 01)1 JŚ( II MARYI

sław ieństw o w ieczno dał ci Pan B ó g tw ój; ja je ste m natom iast tylko jego sługą i zwiastunem ; nie sądź w ięc, żc ja m o g ę sp ra w ić, iż nie ujrzysz księ­ cia ciem ności, uczynić to m oże tylko Ten, k tórego n o siła ś w łon ie - On ma bow iem w ielk ą m oc na w ieki w ie k ó w ” 152. To p o w ie d z ia w sz y od szed ł anioł w w ielk im blasku. MODLITWA MARYI NA GÓRZE OLIWNEJ. 3. A p alm a o w a jaśn iała w iel­

kim światłem. W tedy Maryja zdjęła szaty i w ło ż y ła na sie b ie p ięk n iejsze153. I w zięła palm ę, którą otrzymała z ręki anioła, w y s z ła na G órę O liw n ą i po­ częła się m odlić, mówiąc: „N ic byłab ym , P anie, g o d n a przyjść do Ciebie, gdybyś Ty nie zm iłow ał się nade mną, a jed n a k strzeg ła m skarbu, który mi pow ierzyłeś. Dlatego też proszę C ię, K rólu C h w a ły , ab y m i n ie zaszkodziła m oc Gehenny. Jeśli bow iem a n iołow ie c o d z ie n n ie drżą przed Tobą, to ileż bardziej człow iek uczyniony z ziem i, który nie m a w so b ie nic dobrego, jak ty lko to, co otrzymał z Twojej św iętej s z c z o d r o b liw o ś c i. Ty je ste ś, Panie, B ogiem zaw sze błogosław ionym na w ie k i” . I to p o w ie d z ia w s z y pow róciła do mieszkania. PRZYBYCIE J a n a . 3. 1. I oto n agle, g d y ś w ię ty Jan w y g ła sz a ł kazanie

o godzinie trzeciej w Efezie, pow stało w ie lk ie tr zę sien ie ziem i i chmura podniosła go, i zabrała sprzed oczu w szy stk ich , i d o n io sła do bram y domu, gdzie znajdowała się Maryja. I zapuk aw szy d o bram y, n atych m iast w szedł. Gdy go ujrzała Maryja, rozradowała się rad ością i rzekła; „ P roszę cię, synu Janie, pamiętaj na słowa Pana m ojego Jezu sa C h rystu sa, który p o le cił mnie Tobie154. Oto bowiem za trzy dni o p u sz cz ę c ia ło , a sły sz a ła m o zamiarach Żydów, którzy mówili: „Czekajm y dnia, g d y um rze ta, która n osiła ow ego zwodziciela; spalimy wtedy jej ciało w o g n iu ” . 2. Z a w o ła ła w ię c św iętego Jana i wprowadziła go do ukrytej kom n aty w d o m u i p ok a za ła mu szatę [przygotowaną] na pogrzeb i tę palm ę św ie tlistą , którą p rzyjęła od anioła napominając, aby się zatroszczył, by p alm ę o w ą n ie sio n o przed jej marami, gdy udadzą się do grobowca. PRZYBYCIE APOSTOŁÓW. 4. I . R z ek ł d o niej ś w ię ty Jan: „W jaki spo­

sób ja sam przygotuję tobie pogrzeb, je ś li n ie p r z y b ę d ą bracia i w spóła-

kryfach wskazują na ich substrakt judeochrześcijański, który następnie został „oczyszczo­ ny”. Te elementy spotykamy w TransMel, por. także 7, 1 oraz w innych apokryfach, np. TransR 11,29, JózCieś 13n. 152 Por. Ap 5, 13; Jud 25. ,5J Por. ProtEwJk 2, 4 [?]. 154 Por. J 19, 27.

s T R A X S /T U S M E L 1T 0N A Z SA R D E S

821

p o sto ło w ie Pana m ojego Jezusa C hrystusa, by oddać c z e ść tw o im z w ło ­ kom ?” 1 oto natychm iast z b o sk ieg o rozkazu w s z y s c y A p o sto ło w ie z o sta ­ li un iesieni i porwani na chm urach z m iejsc, w których g ło sili sło w o B o ż e i zostali złożen i przed bramą dom u, w którym za m ieszk iw ała Maryja. I w i­ tając się naw zajem d ziw ili się i m ów ili: „Z ja k ie g o p ow od u z g ro m a d ził nas tu Pan?” 5. W tedy w sz y sc y A p o sto ło w ie radow ali się i je d n o g ło śn ie od m ów ili sw ą m od litw ę. A gd y rzekli „A m en ”, o to n atych m iast przybył b ło g o sła w io n y Jan i p ow ied ział im to w szystk o. W eszli w ię c A p o s to ło ­ w ie do dom u i zn aleźli M aryję, i pozdrow ili ją m ów iąc: „ B ło g o sła w io n a ś ty od Pana, który u czy n ił niebo i z ie m ię ” 155. A ona rzekła d o nich: „Pokój z w am i, bracia najukochańsi, ja k ż e ż tu p rzy b y liście? ” O ni o p o w ie d z ie li jej, w jak i sp osób każdy z nich przybył u n iesio n y przez D u ch a Ś w ię te g o na chm urach i został tu złożon y. Ona rzekła do nich: „ N ie o sz u k a ł m n ie B óg przed w a szy m o b licz e m . O to w c h o d zę na drogę całej z ie m i i nie w ątp ię, ż e teraz w as tu sp row ad ził, aby nieść m i p o c ie s z e n ie w c ię ż k ic h ch w ilach , które na m nie przyjdą. Teraz w ięc proszę w as, a b y ście b ez p rze­ rwy w s z y s c y razem c z u w a li156 aż do ow ej godziny, w której Pan p rzy b ę­ d zie, a ja o p u sz cz ę ciało. ŚMIERĆ MARYI. 6 . G dy sie d z ie li w k oło p ocieszając j ą i trwali trzy dni na m od litw ie pochw alnej, oto trzeciego dnia, o k oło g o d z in y trzeciej, na w szystk ich , którzy byli w tym dom u, spadł sen i nikt nie m ó g ł c zu w a ć, jak tylko A p o sto ło w ie 157 i trzy d z ie w e c z k i158, które tam były. I o to n atychm iast przybył Pan z w ielk im m nóstw em aniołów , i blask w ie lk i zstąp ił na o w o m iejsce, i byli tam a n io ło w ie, którzy śp iew ali hym ny i c h w a lili Pana. W te ­ dy Z baw iciel p ow ied ział te słow a: „Przybądź n ajcenniejsza perło, w ejd ź do przybytku życia w ie c z n e g o ”. 7. 1. W tedy M aryja padła tw arzą na p o ­ sadzkę w ielb iąc B oga, i rzekła: „B ło g o sła w io n e je st im ię tw ojej ch w ały, Panie i B o ż e m ój, który raczyłeś wybrać m nie, T w oją s łu ż e b n ic ę 159, i p o ­ w ierzyć mi g łęb ię twojej tajem nicy. Pamiętaj w ię c o m n ie, ICrólu ch w ały. Ty b ow iem w ie sz , ż e C ię ukochałam całym sercem i strzegłam p o w ie r z o ­ nego mi skarbu. Przyjmij przeto m nie, tw oją słu ż e b n ic ę, i w y z w ó l m n ie od potęg cie m n o ści, aby na drodze nie napadł m nie szatan i abym n ie w id z ia ła

155 Por. 156 Por. 157 Por. 158 Ich 159 Por.

Jdt 13, 23; Rdz 1, 1. Mt 26, 38, par. Mt 26, 30, par. imiona podaje TransJózAr 5. Łk 1,38.

922—

R OZ D Z . V II. A P O K R Y F Y O O D EJŚCIU MApY |

szpetnych duchów, które mi stanęły na drodze”160. 2. O dpow iedział jej Zba­ wiciel: „Gdy posłany od Ojca dla zbawienia zawisłem na krzyżu, przybył do mnie książę ciemności, a gdy nie znalazł we mnie naw et śladu swojego dzieła, odszedł zwyciężony i zdeptany. Ty ujrzysz go - a ujrzysz go pra­ wem śmierci rodu ludzkiego, przez które przypada ci także śmierć - ale on tobie nie może zaszkodzić, bo ja jestem z tobą, abym cię w spierał. Przejdź bezpiecznie, bo oczekuje cię wojsko niebieskie, aby cię wprowadzić w ra­ dości raju. 3. I gdy to powiedział Pan. powstała Maryja z posadzki, położy­ ła się na swoim łożu i składając Bogu dzięki, oddała d u ch a. A Apostołowie ujrzeli, że jej dusza była otoczona takim blaskiem, ż e j ę z y k śmiertelników nie może tego godnie wypowiedzieć; zaćmiła bowiem w szelk ą białość śniegu i wszelkiego metalu i srebra rzucającego blaski w ie lk ą ja s n o ś c ią światła. P R Z Y G O T O W A N IA D O P O G R Z E B U MARYI. 8. 1. Wtedy rzekł Zbawiciel: „Powstań Piotrze i weź ciało Maryi, złóż je w prawej części miasta, na wschód, a znajdziesz tam nowy grób161, w którym ją złożycie i oczekujcie, aż do was przyjdę. 2. To powiedziawszy oddał Pan duszę świętej Maryi Michałowi, który był przełożonym raju i księciem ludu Izraelskiego162, a Ga­ briel szedł za nim. I natychmiast Zbawiciel wraz z aniołami został przyjęty do raju. 9. 1. Wtedy trzy dzieweczki, które znajdow ały się tam i czuwały, w zięły ciało Maryi i umyty je, jak zw ykło się czynić dla pogrzebania. Gdy jednak obnażyły jej święte ciało z szat, zajaśniało ono takim blaskiem, że ledwo można go było dotknąć dla oddania czci, a nie m ożna było zupełnie dojrzeć kształtu z powodu zbyt w ielkiego światła jaśniejącego, ponieważ pojawił się wielki blask Pana i nie czuty niczego, gdy m yty najczystsze ciało nie skalane nawet śladem brudu. 2. Gdy odziały ją w suknie śmiertel­ ne, stopniowo ściemniło się owo światło. A ciało Maryi było podobne do kwiatu lilii, a zapach, który zeń w ychodził, był tak słodki, że podobnej słod­ kości nie podobna znaleźć. PROCESJA ZE z w ł o k a m i MARYI. 10. 1. W tedy w ięc złożyli na Mary święte ciało i mówili do siebie A postołow ie: „Kto p on iesie tę palmę przed

marami?” Wtedy rzekł Jan do Piotra: „Ty, który górujesz nad nami jako Apostoł, pow inieneś nieść palmę przed jej ło że m ”. O dpow iedział mu Piotr: „Ty jeden spośród nas zostałeś wybrany przez Pana jako jedyny żyjący w dziewiczej czystości i znalazłeś tak w ielk ą łaskę, że sp oczyw ałeś na Jego

160Por. 2, objaśn. 1,1 Por. Mt 27, 60, par. Por. TransR 36, objaśn. 162 Por. Dn 10, 13. 21; 12, 1.

5.

t r a n s it u s

m e lito n a z s a rd e s

823

p iersi163. On też, gd y dla n a sze g o z b a w ie n ia z a w isł na d r z ew ie k rzy ża , p o le ­ cił ją tobie słow am i w łasn ych u st164. Ty w ię c p o w in ie n e ś n ie ść tę p a im e . a m y w e ź m ie m y to cia ło i p o n ie sie m y aż do m iejsca g r o b u ” . 2. N a s tę p n ie pod niósł się Piotr [i p o w ied ział]: „W eźcie c ia ło ! ” i p o c z ą ł ś p ie w a ć ty m i słow am i: „W yszed ł Izrael z E giptu, A llelu ja ” 165. W raz z n im c ia ło b ło g o ­ sław ionej M aryi n ieśli p ozostali A p o sto ło w ie , a Jan n ió sł przed m aram i św ietlistą palm ę, p ozostali natom iast A p o sto ło w ie śp ie w a li w ie lc e s ło d k i­ mi głosam i. 11. 1. O to n o w y cud: nam m aram i p o ja w iła s ię bard zo w ie lk a chmura tak, jak z w y k ł pojaw iać się w ielk i krąg w o k ó ł ja ś n ie ją c e g o k s ię ż y ­ ca, a w o jsk o an ielsk ie zn ajd ow ało się na chm urze śp ie w a ją c sło d k ie p ie śn i, i rozb rzm iew ała z iem ia dźw ięk am i w ielk iej sło d k o śc i. W te d y z m ia sta w y ­ szed ł lud - n iem a lże p iętn aście ty się c y - i d z iw ili s ię m ó w ią c : „ C ó ż to za dźw ięk tak bardzo słod k i?” N A PA ŚĆ N A Z W L O K J M A R Y I I U Z D R O W IE N IE K A P Ł A N A . 2 . W te d y Stanął

jed en [z nich] i p ow ied ział: „M aryja op u ściła c ia ło i u c z n io w ie J e zu sa ś p ie ­ w ają w o k ó ł niej hym n p o c h w a ln y ” . I r o zejrzaw szy s ię u jrzeli M ary o z d o ­ bione w ie lk ą ch w a łą i A p o sto łó w śp iew ających p ełn ą p iersią . 3. I o to je d e n z nich, który był p ierw szym spośród kapłanów ż y d o w sk ic h 166 w sw ojej z m ia ­ nie, przep ełniony g n iew em i w ście k ło śc ią rzekł d o p o z o sta ły c h : „ C z y ż p rzy­ bytek T ego, który w p row ad ził nieład u nas i w c a ły m n a r o d z ie, m a d o z n a ­ w ać tak w ielk iej c h w a ły ? !” I z b liż y w s z y się c h c ia ł w y w r ó c ić M ary i z r z u ­ cić cia ło na z ie m ię . A le natychm iast u sch ły mu ręce i p r z y lg n ę ły d o mar. G dy A p o sto ło w ie p o d n ieśli Mary, c z ę ść je g o z a w isła , a c z ę ś ć p r z y lg n ę ła do mar i cierp iał straszliw ą m ękę, p od czas g d y A p o s to ło w ie sz li i ś p ie w a li psalm y. A a n io ło w ie, którzy b yli na chm urach, d otk n ęli lud śle p o tą . 12. 1. W tedy ó w p ierw szy [sp ośród kapłanów ] z a w o ła ł ty m i sło w a m i: „ B ła g a m cię, św ięty P iotrze, nie opu szczaj m n ie w tak w ie lk ie j p o tr z eb ie , b o str a sz ­ nie cierp ię w w ielk iej m ęce! Pam iętaj, ż e gd y w pretorium d z ie w c z y n a o d ­ źw ierna rozpoznała c ię 167 i rzekła innym , by ci u b liż a li, w te d y j a p r z e m ó ­ w iłem za tobą” 168. W tedy w od p o w ied zi rzekł Piotr: „ N ie m o g ę ci d ać n ic innego; je śli jed n ak w ie rz y sz z c a łe g o serca w Pana J e zu sa C h rystu sa, k tó -

163 Por. 164 Por. 165 Por. 166 Por. 167 Por.

1, objaśn. 1, objaśn. Ps 114, 1. TransR 39 i 41, objaśn. Mt 26, 69n., par. ,6H Por. TransR 40, objaśn.

824

K O Z P Z . V II. A P O K R Y F Y O

ODEJŚCIU MARYI

rego ona nosiła w łonie i pozostała dziew icą po narodzeniu, to łaskawość Pana, który obfituje w dobroć i zbawia niegodnych, da tobie także zbawie­ nie". 2. Na to ów odpowiedział: „Czyż my nie w ierzym y? L ecz cóż mamy czynić? Nieprzyjaciel rodzaju ludzkiego zaślepił nasze serca, a zmieszanie okryło nasze oblicza, abyśmy nie głosili w ielkich czyn ów Boga, szczegól­ nie gdy Mu blużniliśmy, wołając przeciw Chrystusowi: «K rew Jego na nas i na syny nasze!»"165 Wtedy Piotr rzekł: „To przekleństw o zaszkodzi tylko temu, kto pozostanie niewiernym w zględem N iego; tym natomiast, którzy nawracają się do Boga, nie odmawia On sw eg o m iłosierdzia”. A ów rzekł: „Wierzę w to wszystko, co mi m ów isz, ale błagam c ię tylko, zmiłuj się nade mną, abym nie umarł”. 13. 1. Wtedy Piotr kazał zatrzym ać Mary i rzekł do niego: „Jeśli wierzysz z całego sw ojego serca w Pana Jezusa Chrystusa, niech twe ręce uwolnią się od mar”. I gdy tylko to p ow ied ział, zostały uwol­ nione jego ręce od mar, i stanął na sw ych nogach, ale ram iona je g o pozo­ stały uschnięte i nie ustąpiła je g o męka. 2. W tedy rzekł do niego Piotr: „Przystąp do ciała, ucałuj łoże i mów: «W ierzę w B o g a i w Syna Bożego, którego ona nosiła - Jezusa Chrystusa, i w ierzę w e w szy stk o , cokolwiek powiedział mi Piotr, Apostoł B oży»”. I p rzy b liży w szy się , u całow ał łoże, i natychmiast odstąpił od niego w szelki ból, i ręce je g o zostały uzdrowio­ ne. 3. Wtedy zaczął gorąco błogosław ić B oga i św ia d c z y ć o N im na pod­ stawie ksiąg Mojżeszowych tak wychwalając Chrystusa, ż e naw et sami Apo­ stołowie dziwowali się i płakali z radości w ych w alając im ię Pana. UZDROWIENIE I n a w r ó c e n i e ŻYDÓW. 14. 1. A P iotr rzek ł do niego: „Weź tę palmę z ręki brata naszego Jana, a g d y w e jd z ie sz do m iasta ujrzysz wielki tłum dotknięty ślepotą, i oznajmij im w ie lk ie c z y n y B oga; ktokol­ wiek uwierzy w Pana Jezusa Chrystusa, temu w ło ż y sz na o c z y p alm ę i przej­ rzy170, a ci, co nie uwierzą, pozostaną śle p i” 171. 2. I g d y tak u c z y n ił, znalazł tłum dotknięty ślepotą. 1 skarżyli się: „B iada nam , bo sta liśm y się podobni mieszkańcom Sodomy dotkniętych śle p o tą 172. N ie p o z o sta je nam nic inne­ go, jak tylko zginąć”. Gdy jednak u sły sze li sło w a w y p o w ie d z ia n e przez pierwszego [spośród] kapłanów, który sam z o sta ł u z d r o w io n y , uw ierzyli w Pana Jezusa Chrystusa, i gdy nakładał im p a lm ę na o c z y , od zysk iw ali wzrok. Pięciu spośród nich, którzy pozostali w zatw ard ziałości serca, umarło.

5 . TR A N SITU S

m e lito n a z s a r d e s

825

I pierw szy spośród kapłanów pow rócił do A postołów , zw rócił im p alm ę i doniósł o w szystkim , co się przydarzyło. POGRZEB I W N IEBO W ZIĘCIE M ARYI. 15. 1. A A p o sto ło w ie n iosąc M a­ ryję doszli do D oliny Jozafata173, na którą w skazał im Pan, i z ło ż y li j ą w n o ­ w ym grobow cu174, i zamknęli grób. Oni zaś siedli przy w ejściu do g r o b o w ­ c a 175, jak nakazał im Pan. I oto nagle przybył Pan Jezus Chrystus z w ie lk im w ojskiem anielskim jaśniejąc promieniami w ielk iej św iatłości i rzekł do Apostołów: „Pokój w am ”176. A oni w odpow iedzi rzekli: „N iech T w oje m i­ łosierdzie będzie z nami Panie, jako że zaufaliśm y T obie”177. 2. W tedy Z b aw ­ ca rzekł do nich tymi słowam i: „Nim wstąpiłem do O jca m ego, o b ie ca łe m wam tymi słow am i, że wy, którzy szliście za Mną, w odrodzeniu, g d y S yn C złow ieczy zasiądzie na tronie sw ego majestatu, zasią d ziecie i w y na d w u ­ nastu tronach sądząc dw anaście pokoleń Izraela178. T ę tutaj w yb rałem sp o ­ śród pokoleń Izraela, za zrządzeniem Ojca m ojego, aby w niej zam ieszk ać. Cóż w ięc chcecie, abym jej uczynił?” 3. W tedy rzekł Piotr i inni A p o sto ło ­ wie: „Panie, wybrałeś najpierw tę oto służebnicę Twoją, b y stała się dla Ciebie niepokalaną komnatą, a nas, Twoje sługi, byśm y T obie słu żyli. Przed wszystkim i wiekam i przew idziałeś razem z O jcem i z D u ch em Ś w ięty m , z którymi m asz jedno B óstw o równe i nieskończoną p otęgę. Jeślib y w ię c to m ogło się stać w obec m ocy Twojej laski, w ydaje się n am 179, słu g o m Twoim, że jest rzeczą słuszną, aby tak jak Ty p r z ez w y c ię ży w sz y śm ierć królujesz w chwale, tak również ona po w skrzeszeniu ciała została dopro­ wadzona pełna radości do nieba. 16. 1. W tedy rzekł Z baw iciel: „N iech się stanie według w aszego zdania!” I nakazał archaniołowi M ichałow i, by przy­ niósł św iętą duszę Maryi. I oto M ichał archanioł od w alił kam ień od w e j­ ścia grobu180, i rzekł Pan: „Przyjaciółko moja i bliska m ojalsl, która nie zna­ lazłaś zepsucia przez współżycie, nie będziesz cierpiała rozkładu ciała w gro­

Była to dolina, w której mial się dokonać sąd nad wszystkimi narodami (por. J1 3, 2). Dolinę Jozafata identyfikowano z doliną Ccdronu, koto której leży Gctsemani, gdzie znajdował się grób Maryi. 174 Por. Mt 27, 60, par. 175 Por. Mt 27, 65. 176 Por. Łk 24, 36, par. 177 Por. Ps 33, 22; Te Deurn w. 29. I7* Por. Mt 19, 28; Łk 22, 30. 1,9 Stówa przypominają dekret tzw. Soboru Jerozolimskiego, por Dz 15. 24. m Por. Mt 28, 2 [?]. 1,1 Por. Pnp 2, 13.

R O Z D Z . VII. APOKRYFY O O D E JŚC IU t

826

b ie ”. 2.1 natychm iast zm artw ychw stała M aryja z grobu, i błogosław iła pana i p a d łszy do Jego stóp p ow ied zia ła w ie lb ią c G o: „ N ie m o g ę Ci oddać god­ n e g o p od zięk ow an ia, Panic, za T w oje n iezm iern e dobrodziejstw a, których raczyłeś ud zielić m nie. Twojej służebnicy. Twoje im ię, Z b aw co świata, Boże Izraela, niech będ zie b ło g o sła w io n e na w iek i! 182 17. 1. I ucałow aw szy ją od szed ł Pan, i du szę jej przekazał an iołom , aby ją za n ieśli do raju. R O Z E JŚC IE SIĘ A PO ST O ŁÓ W . I rzekł d o A p o sto łó w : „Przystąpcie do

m n ie!” I gd y przystąpili, ucałow ał ich i rzekł: „P okój w a m !183 Jak ja za­ w sze b yłem z w am i, tak będę aż do w yp ełn ien ia w ie k ó w l84. 2 . 1 natych­ m iast, gdy tylko Pan to w yp ow ied ział, p o d n iesio n y na chm urze został przy­ jęty do nieba i wraz z N im an iołow ie, niosąc do raju b łogosław ion ą Mary­ ję. A p ostołow ie zaś w zięci na chm ury p ow rócili, aby dalej głosić [naukę Chrystusa] w m iejscach w ylosow an ych i op ow iad ali w ie lk ie czyny Pańskie chwaląc Pana naszego, Jezusa Chrystusa, który ż y je i króluje z Ojcem i Duchem Świętym w jedności doskonałej, i w jednej boskiej istocie na wieki w ieków . Amen.

2 Por. Ps 144, 3. 21, itd. 1 Por. Łk 24, 36, par.

‘ Por. Mt 28, 12.

6. Dodatek

Do tego zbioru czterech Transilus dodajem y dwa teksty hagiograficzne zw ią­ zane z translacją (przew iezieniem ) relikwii Maryi do K onstantynopola i pow sta­ niem sanktuarium w Blachem ach. Nie są to utwory typu apokryficznego, lecz ra­ czej hagiograficznego, ja k II i III część ŻJ, niemniej jednak stanow ią cenne dopeł­ nienie wyżej przełożonych tekstów: - Legenda o G albiosie i K andidosie z V w. - H istoria Eutym iacka z VI w. Obydwie te legendy stanow ią oraz szerzą wiarę w zaśnięcie i w niebow zięcie Maryi, o której czytam y w Transitus, i stosują te praw dy w konkretnych w ypad­ kach.

a. Legenda o Galbiosie i Kandidosie Utwór ten zachował się w dwóch wersjach, z których każda zaw iera tekst dłuż­ szy i krótszy. Tekst przez nas przekładany stanowi w ersję A dłuższą, pow stał p raw ­ dopodobnie w Konstantynopolu (szczegóły architektoniczne kościoła w B lachernach), w V w. Służył on do wyjaśnienia pochodzenia relikw ii M aryi przechow yw a­ nych w K onstantynopolu. Opisane tu zajście, typow y opis „pobożnej kradzieży" jest praw dopodobnie historyczny i jak się zdaje miał m iejsce około 473 r., za p ano­ wania cesarza Leona I (457-477). U tw ór przedstaw ia pierw otną fazę rozw oju w ia­ ry we w niebowzięcie: w sam o tylko zaśnięcie M aryi (brak w zm ianki o grobie M a­ ryi, szaty dostarczone są przed jej odejściem ). Utwór stanowi czytanie na św ięto Matki Bożej w B lachem ach (2 lipca). Przekładu dokonano na podstaw ie w ydania A. Wenger.

s :s

ko

/

i

./

m i

\

t o k kv

i-o o

o d e jś c iu

Maryi

W dniu d ru giego lipea O p o w ieść o zn alezien iu cen n eg o m a f o r io n u 185 n ajczystszej Pani naszej B o g u r o d z ic y i o jego złożeniu w św iętej sk rzyn i w B la c h e r n a c h 1. W czasach pobożnych cesarzy Leona i Weroniki (Weryny)186żyto dwóch przestaw nych dowódców, Galbios i Kandidos, którzy byli rodzonymi braćmi Pochodzili oni ze szlachetnej rodziny Aspara i Ardobariosa, także dowódców i patrycjuszy. Ich to skazał na śmierć w pałacu tenże bardzo bogobojny cesarz Leon za gorliwe wyznawanie szalonej nauki Anusza. Po tym wydarzeniu wspo­ mniani generałowie Galbios i Kandidos powrócili do jedności świętego Ko­ ścioła Katolickiego, bo i oni byli wyznawcami zlej nauki Ariusza. 2. Wkrótce po ich powrocie do wspólnoty św iętego K ościoła udali się oni do w ielce bogobojnego i umiłowanego przez Chrystusa cesarza Leona z prośbą, by im dat urlop tak, by mogli udać się dla uczczenia Miejsc Świę­ tych. Gdy osiągnęli cel i cesarz udzielił im pozw olenia, szybko opuścili miasto cesarskie [Konstantynopol] i podjęli drogę lądem, chcąc dotrzeć do Jerozolimy. Gdy więc przybyli do ziemi palestyńskiej, zastał ich późny wieczór, a oni jeszcze byli w drodze. W ieczór zastał ich na miejscu pustyn­ nym i nie wiedzieli, gdzie się zatrzymać, aby ocalić sw oje życie i tych, któ­ rzy z nimi byli razem. I gdy obchodzili to m iejsce, znaleźli gospodarstwo, w którym mieszkała pewna staruszka, Żydówka. Gdy w ięc dowódcy przy­ byli do Żydówki, prosili ją, aby ich przyjęła do domu i udzieliła gościny, bo był już późny wieczór. 3. Oni to otrzymali. I gdy składali swoje bagaże, ujrzeli w domu salę, a w niej licznych chorych, mężczyzn, kobiety i dzieci dotknięte różnorod­ nymi chorobami i dręczonych przez duchy nieczyste. D ow ódcy i ich ludzie przyglądali się temu, dziwili się i pytali, co to ma znaczyć. Gdy wspomnia­ ni dowódcy zasiedli do stołu i jedli pokarm darowany ludziom przez Boga, postanowili w roztropny sposób zaprosić do stołu także Żydówkę, aby zmylić ją i dowiedzieć się od niej, co się dzieje w tej sali i po co leżą w niej chorzy i jak dochodzą oni do zdrowia. Ona na to im odpowiedziała, że nie może jeść z nimi, bo jest Żydówką: „U Żydów bowiem są inne dania, których wy, chrześcijanie, nie spożyw acie”. Oni zaś się wytłum aczyli i prosili, aby ona przyniosła z sobą dania i je spożyła: „My tobie tym robimy tylko zaszczyt. Rodzaj welonu okrywającego głową. IMIdzie o cesarza Leona 1 (457-477) i jego żonę Werenę.

D o d a lc k : LEG END A O G A LB IO SIE I K A ND ID O SIE

P rz y jd ź więc tylko, przysiądź się do nas, gdy spożyw am y w ieczerzę

829

Vly

zaś, jeśli B óg pozw oli, rano wyruszym y do M iejsc Świętych".

4. Gdy ona to usłyszała przyszła szybko, aby jeść z czcigodnym i do­ wódcami. Oni zaś, chcąc w ydobyć jej tajemnicę, dali po kryjomu rozkaz, by mocno upić kobietę przyniesionym przez nią winem żydow skim . I tak zbiegiem losu zw iedli ją i doprowadziwszy do upicia winem , w ypytyw ali ją o dzieje leżących tam chorych i jak oni dochodzą do zdrowia, 5. W tedy ona zaczęła m ówić. I rzekła: „Tam znajduje się w ielka ta­ jem nica”. I jęła powiadać, że znajdują się tam św ięte szaty najczystszej Maryi, które leżą w kuferku, a tam w sali leżą chorzy na różne choroby". Złożyli je [szaty] tam przed wielom a pokoleniami przodkow ie m ojego rodu dla uleczenia i zbawienia wszystkich”. Staruszka opowiadała dalej, że w cza­ sie odejścia z tego świata czystej D ziew icy Maryi ona dała je w d zied zic­ two pewnej Ż ydów ce, która wtedy usługiwała C zystej187. Ta zaś należała do jej przodków, którzy nakazywali strzec jej z pokolenia na pokolenie skar­ bu zam kniętego w kuferku i bez przerwy czcić je światłam i zapalonym i na cześć i chw ałę znajdującego się w niej skarbu czystej D ziew icy. 6. „W ydawszy takie zarządzenie moi przodkowie umarli. I tak los padł na mnie i ja zajmuję się paleniem świateł przed nim aż do dziś, i liczni chorzy przybywają do tych św iętości dzięki Bożem u objaw ieniu lub dzięki tym, którzy ich doznali, i są uzdrawiani dzięki nim”. 7. Gdy dow ódcy G albios i Kandidos słuchali tych słów , rzekli do ko­ biety: „Czy i my m ożem y pozostać w tej świętej kom nacie i n ieco w niej spocząć?” N a to ona rzekła: „Dzieci moje, jakże m o g ę odm ów ić w aszej miłości? N ic to naprawdę! Zróbcie w ięc to, w ejdźcie i prześpijcie się w niej spokojnie. A ponieważ stało się zadość waszej prośbie, w spom nijcie o m nie, pokornej grzesznicy”. 8. Jednak z B ożego zrządzenia i z pom ocą niepokalanej Pani naszej, Bogurodzicy, gdy oni tam w eszli, zapom nieli tej nocy o śnie i z cała uw agą w zięli miarę kuferka, jego w ysokość, długość i szerokość, rodzaj i kształt drzewa. Rankiem zaś wstali i wyruszyli w dalszą drogę do Jerozolim y. P o­ zdrowili kobietę i zapytali, c zy jej czeg o ś nie potrzeba, [obiecali], że w sp o ­ mną o niej w św iętych m iejscach i wracając z powrotem przyw iozą jej; ona zaś im pow iedziała, czego potrzebuje, a oni obiecali jej to spełnić.

1,7 Maryja oddaje szaty wdowom, por. TransR 20. Służebnice wspomniano w TransJózAr 4; TransR 33. A więc Maryja oddała swe szaty przed swym odejściem, a nie znalezio­ no ich w jej pustym grobie, jak stoi w Historii Eutymiackiej, por. niżej s. 832.

830

R O Z D Z .v i l .

A P O K R Y F Y O ODE

9. Oni zaś wyruszyli, i jechali dalej, i przybyli do Jerozolimy, i wy- 1 pełnili swoje modlitwy do Boga. 1 natychmiast zamówili, aby z całą sta­ rannością zrobiono kuferek, określając rzemieślnikom podobieństwo i formę drzewa, jego szerokość i długość. Kazali także zrobić osłonę w kształ­ cie pokrowca, piękną i przemiłą dla oka. Spełniwszy więc swoje modli­ twy i wszystkie pobożna praktyki, wyruszyli się z powrotem do miasta cesarskiego. 1 powtórnie przybyli do miejsca, gdzie znajdował się zba­ wienny kuferek zawierający szaty Pani naszej Bogurodzicy. Zrobili tam postój i przyjęła ich ta sama Żydówka. I z całą życzliw ością dali jej to, o co ich prosiła, aby jej przywieźli z Miejsc Św iętych, a więc aromaty, kadzidła i inne cenne rzeczy. I znowu postąpili jak poprzednio: sprawili wielką ucztę i zaprosili ją, aby z nimi jadła. 10. Ona więc przyszła i radowała się z nimi w czasie uczty, a po jej skończeniu oni weszli tym razem śmiało do sali, gdzie znajdował się kufe­ rek ze skarbem naszego życia, dzięki któremu dokonały się uzdrowienia tych, którzy tam leżeli chorzy. I położyli się do snu, ale nie pozwolili sobie usnąć. Gdy więc zobaczyli, że w szyscy tam leżący zapadli w głęboki sen, owi szlachetni bracia rodzeni Galbios i Kandidos powstali tajemnie po­ środku nocy i zamienili kuferek, w którym znajdowały się szaty naszej Pani i postawili w jego miejsce podobny kuferek, który kazali sobie zrobić, a na nim położyli welon w formie pokrowca, dla zm ylenia Żydówki i Żydów, i chorych, którzy tam leżeli. 1 1 . 1 wziąwszy kuferek ze świętym i szatam i naszej Pani Bogurodzi­ cy uciekli jeszcze tej godziny, spiesząc się, by osiągnąć m iasto cesarskie. Gdy zaś tam przybyli, nie w iedzieli, gdzie z ło ży ć cenny kuferek. Mieli oni w illę pod miastem, za murami, nad brzegiem m orza nazw anego Keras [Róg], która nosiła nazwę Blachem y. W tej w ięc w illi podm iejskiej wy­ żej wspomniani czcigodni Galbios i K andidos z ło ż y li kuferek i zbudo­ wali oratorium poświęcone świętym A postołom Chrystusa, naszego Boga, Piotrowi i Markowi. 12. Gdy zaś oni umarli, wspomniany ju ż cesarz i Berenika (Werena), jego w ielce bogobojna małżonka, uczcili godnie czcigod n e szaty Pani na­ szej, Bogurodzicy, w całej chwale i czci i nazwali to [sanktuarium] jej czci­ godnym domem. Um ieścili też w domu w spom niany kuferek ze szczerego złota i drogich kamieni - oddając cześć i chw ałę - który zaw ierał przesławny i w ielce czcigodny skarb i um ieścili w nim tę [stosow ną] inskrypcję na po­ krywie świętej i drogocennej skrzyni, a konsekrując sanktuarium Matki Bożej u m o c n ili potęgę cesarstwa.

6 . D o d a te k : L E G E N D A O G A L B I O S I E I K A N D I D O S I E

831

13. W n im za ś o w i n ab ożn i i m ili C h ry stu so w i c e sa r z e u m ie ś c ili w re­ lik w iarzu ku ferek ora z d ali sz c z e r o z ło tą ik o n ę z d r o g o c e n n y c h k a m ie n i N a ob razie z a ś w id z im y , ja k sie d z i na tron ie Pani n asza, n a jc z y stsz a B o g u ­ rodzica, a z je d n e j i z drugiej stron y znajdu ją s ię L eon i W eron ik a (W c re na) z e s w o im sy n e m , L eo n em M ło d sz y m na rękach ora z ich córk a, A d r ia n ­ na; on i z a ś padli na tw arze przed P anią n a szą B o g u r o d z ic ą . Ta z a ś ik on a o d tego cza su p o z o sta je pon ad o łtarzem r elik w ii św ię te j sk rzy n i. Ten z a ś L eo n M ło d sz y rząd zi teraz p o śm ie rc i s w o je g o ojca. 14. P o p e w n y m c z a s ie Ż y d ó w k a p ozn ała, ż e skarb jej z o sta ł u k ra d zio ­ ny i c h c ia ła to uk ryć. A le g d y ch orzy, którzy s ię g r o m a d z ili w o k ó ł r e lik w ii, nie b y li ja k d aw n iej u zd raw ian i, p o d n io sło się w ie lk ie n a r z ek a n ie i p o w sta ł rozruch p r z e c iw k o Ż y d ó w c e z p o w o d u uk radzeniu jej te g o c e n n e g o sk arb u i w s z y s c y m ie s z k a ń c y kraju P a le sty n y p o w sta li p r z ec iw w sp o m n ia n e j k o ­ b iecie. Z w y c ię ż o n a zm a rtw ie n iem Ż y d ó w k a o d w a ż y ła s ię o tw o r z y ć p o d ­ sta w io n y ku ferek i n ie z n a la zła w nim św ię ty ch szat n a jśw ię tsz e j Pani n a ­ szej B o g u r o d z icy ; p o p a d ła w n ie p r z e z w y c ię ż o n y sm u tek i z b liż y ła s ię d o śm ierci, tym bardziej, że w k rótce w sz ę d z ie , naw et tam , d o szła w ie ś ć o u zd ro­ w ien ia ch , które m ia ły m ie js c e w B la ch em a c h i o cu d ach d o k o n a n y c h p r z ez tę św ię tą r elik w ię . 15. P o k a zu jem y to j e s z c z e dla u tw ierd zen ia w ie r n y c h , k tó rzy p r z y c h o ­ dzą od d ać c z e ś ć tem u darow i cu d u , w tych b o w ie m c z a s a c h w sp o m n ia n i ju ż m ę ż o w ie G a lb io s i K an d id os u fu n d o w a li ik on ę o grom n ej c h w a ły i n ie ­ z w y k le d rogą dla najbardziej godn ej h y m n ó w i n a jc z y stsz ej Pani n a sze j, B ogu rod zicy: z prawej i lew ej strony sto ją dwaj a n io ło w ie , p o obyd w ai stro ­ nach św . Jan C h rzciciel i św . K onon; na tej ikon ie są te ż sa m i G a lb io s i K an ­ did os m o d lą c y s ię i d z ięk u ją c y B o g u i Pani n aszej, B o g u r o d z ic y . Ik ona ta znajduje s ię [w jej c z c ig o d n y m d om u ] p o m ię d z y d w o m a d ia k o n ik o n a m i188 na c z e ść i c h w a łę jej ś w ię te g o im ien ia, dla u z d r o w ie n ia d u sz i c ia ł d z ię k i tem u cen n em u darow i dla w sz y stk ic h lud zi. 16. Tak w ię c od tam tych c z a s ó w aż d o teraz sp raw u je s ię ja śn ie ją c a i p rzesław na s y n a x is m , pam iątka d ed yk acji św ię ty m A p o sto ło m P io tr o w i i M arkowi, w jej c zc ig o d n y m dom u, w m iesią cu grudniu, na c z e ś ć i na c h w a ­

188 O łtarz boczny, prawy, znajdujący się w sanktuarium kościołów w schodnich, służ\ do przygotowywania strojów liturgicznych dla celebrujących. 189 Pojęcie nie zawsze ostre, określające najpierw rodzaj liturgii słowa, następnie łą­ czono ją również z Eucharystią, od V w. oznacza się nim nabożeństwa me eucharystyczne

.

R O Z D Z . VII. A P O K RY FY P O D E J Ś C IU M A R Y I

łę oraz w y n o sz e n ie O jca i Syna, i D ucha Ś w ię te g o . Teraz i na z a w sze i na w iek i w ie k ó w , am en.

b.

Historia Eutymiacka

Historia Euty m iacka bierze imię od bliżej nieznanego mnicha Eutymiosa, jest utworem interpolowanym w II H om ilię o W niebowzięciu M aryi św. Jana Dama­ sceńskiego (+ 749); obecnie jednak znaleziono szereg świadków niezależnego w y­ stępowania tego utworu. Dziełko to jest najstarszym świadectwem istnienia grobu Maryi w Getsemani. Zawiera ono jeszcze nie ukształtowaną prawdę o wniebowzięciu (mowa o pustym grobie i o szatach w nim, nie ma natomiast jeszcze nauki ojej zmartwychwstaniu. Utwór powstał prawdopodobnie na początku VI w., a nie za czasów patriarchy Jerozolimy Juwenala (połowa V w.), który w tym opowiadaniu cytuje Ps. Dionizego Areopagitę. działającego na przełomie V/VI w. Jak się wyda­ je, autor zna opowiadanie o Galbiosie i Kandidosie i stara się je uzgodnić z coraz bardziej rozwijającą się nauką o Wniebowzięciu Maryi. Jeżeli sanktuarium w Get­ semani w Jerozolimie znajdowało się w rękach monofizytów a sanktuarium w Blachemach - ortodoksów, połączenie tych dwóch miejsc kultu w tym opowiadaniu stanowi swego rodzaju „ekumenizm” VI w. Przekładu dokonano na podstawie wydania P. Voulet w SCh 80. W id zicie u m iłow ani ojco w ie i bracia, c o nam w sk azu je na ten w ie lc e ch w aleb n y grób. A ż e tak się działo, m o ż e b y ć d o w o d em H is to r ia E u ty ­ m ia c k a , g d z ie w trzeciej księdze, rozd ziale c zterd ziestym tak w ła śn ie stoi napisane: Jak w yżej p o w ied zian o, w ie le św iątyń w K on stan tyn op olu zbud ow ała dla Chrystusa św iętej pam ięci Pulcheria190. Jedną z nich je st św iątyn ia w Blach em ach , zbudow ana na początku panow ania boskiej p am ięci [cesarza] M arcjana. Oni w ię c zbud ow ali tam sanktuarium [ku c zc i] ch w alebnej i naj­ św iętszej B ogurodzicy, z a w sz e D z ie w ic y M aryi. O zd o b iw sz y j e z całym przepychem poczęli szukać jej przen ajśw iętszego ciała, które przyjęło B oga. W ezw ali w ięc Juw enala, arcybiskupa Jerozolim y i b isk u p ów P alesty­ ny, którzy w tedy w łaśn ie przebyw ali w cesarsk im m ieście z p ow od u o d b y ­ w ającego się w tedy soboru w C h a lc e d o n ie 191. I rzekli do nich: „ S ły sz e li­

190 Cesarzowa w latach 450-453, była niemalże symbolem ortodoksji; tekst arabski mówi o Eudokii ( t 460), żonie Teodozjusza II, osiadłej w Jerozolimie i sprzyjającej mono-

fizytom. 191 W 451 r.

6 . Podatek: H I S T O R I A E U T Y M I A C K A ___________________

833

śm y, ż e w Jerozolim ie znajduje się pierw sza i najpiękniejsza św iątyn ia N a j ­ ś w ię ts z e j B ogu rod zicy D z iew ic y M aryi, w m iejscu zw an ym G etsem an i. g d z ie w trum nie192 zło żo n o ciało, które n osiło ży cie. C h cie lib y śm y tę reli­ k w ię tu p rzyw ieść, aby stała się obroną tego m iasta cesarsk iego".

Zabrał g ło s Juw en al193 i p ow iedział: „W św iętym i natchn ion ym przez B oga P iśm ie nic nie stoi napisane o śm ierci św iętej B o g u ro d zicy M aryi, ale p rzyjęliśm y ze starej i godnej wiary tradycji, że w c z a sie jej p r z e sła w ­ nego zaśn ięcia św ię c i A p o sto ło w ie, którzy dla zb aw ien ia ludzi p rzeb iegali zam ieszk ałą ziem ię, w jednej ch w ili drogą niebieską zostali zgrom ad zen i do Jerozolim y. G dy byli [zgrom adzeni] koło niej, p ojaw ili s ię im w w id z e ­ niu a n io ło w ie i dał się sły sz e ć boski śp iew m ocy n a jw y ższy ch . I tak m o c ą B ożą i n ie zie m sk ą z ło ż y ła M aryja sw oją św iętą du szę w ręce B o g a w niew y sło w io n y sp osób . A ciało, które n osiło B oga, p rzen iesio n o w c z a s ie p o ­ grzebu przy śp ie w ie a n iołów i A p o sto łó w i złożon o w trum nie w G e tse m a ­ ni; w tym to m iejscu trzy dni bez przerw y słychać było śp ie w c h ó r ó w a n ie l­ skich. T rzecieg o dnia ustały śp ie w y anielskie. W tedy znajdu jący s ię tam A p o sto ło w ie o tw orzyli trumnę na prośbę jed n eg o z nich, T om asza, który przybył trzeciego dnia, pragnąc oddać cze ść ciału, które n o s iło B o g a 1'4. A le ju ż nie m ogli zn aleźć najch w aleb n iejszego ciała; a g d y z n a leź li le ż ą c e jej szaty śm ierteln e195, z których un osiła się n ie w y sło w io n a sło d k o ść , z a ­ m knęli trumnę. Ten pełen tajem n icy cud przeraził ich, i tylko je d n o m o g li w n io s k o ­ w ać, że Ten, który raczył się w c ie lić w e w łasnej o so b ie i z niej stać się c zło w iek iem , i narodzić się w c ie le jako B óg, S ło w o i Pan c h w a ły , a po narodzeniu zach ow ać jej nietknięte d ziew ictw o , On też raczył p o jej o d e j­ ściu z tego św iata u c z cić jej św ięte i niepokalane c ia ło n ie z n is z c z a ln o śc ią i un iesieniem go [do nieba] je sz c z e przed w sp óln ym w szy stk im i p o w s z e c h ­ nym zm artw ychw staniem . B ył tam w ted y o b ecn y wraz z A p ostołam i w ie lc e c z c ig o d n y T y m o te­ usz, św ięty ap ostoł, p ierw szy biskup E fe zu 196 i D io n iz y A r eo p a g ita 197, jak 192 Choć mamy tu lokalizację Getsemani, znajduje się tam ..trumna'* (gr. soros). a nie

grób. 193 Patriarcha jerozolimski w latach 422-458. 194 O Tomaszu, por. TransJózAr 17nn. 195 Gr. epitafia. W L eg en d zie o G albiosie i K andidosie 6 . Maryja oddaje sw e szaty

przed swoim odejściem, tu i w niektórych apokryfach szaty odnaleziono w jej grobie 196 Uczeń i adresat dwóch listów św. Pawia. 197 Por. Dz 17,34.

to poświadcza ten sam wielki Dionizy A reopagita, w piśmie o błogosła­ wionym Hieroteuszu, który był tam zresztą obecny, skierowanych do wspo­ mnianego już Apostoła Tymoteusza, tymi słowy: „Bo i on [Hieroteusz] wyróżniał się nawet m iędzy naszymi przez Boga natchnionymi kapłanami. Było to wtedy, gdy ty, ja i liczni nasi święci bra­ cia zebraliśmy się razem, by zobaczyć to ciało, będące zasadą życia i tym, które przyjęło Boga. Byli tam też obecni i Jakub - brat B oga198, i Piotr, naj­ ważniejsza i najczcigodniejsza postać pośród teologów. Po tym zdecydo­ wano, że każdy za kapłanów, na m iarę swoich m ożliw ości, wygłosi po­ chwałę słabości i nieograniczonej mocy dobroczynnej Boskiej Zwierzch­ ności. Wówczas [Hieroteusz] przewyższył w szystkich innych kapłanów, poza Apostołami, gdy w najwyższym uniesieniu, ja k b y całkow icie rozsta­ jąc się ze sobą, doświadczył zjednoczenia z tym , co w ysław iał. Przez tych wszystkich, którzy go widzieli i słyszeli, przez tych, którzy go znali i nie znali, uznany został za wybranego m ęża w ieszczącego chw ałę Boga. Lecz po cóż opowiadam ci o tym, co tam m ów iło się o B ogu? Dobrze przecież pamiętam, jak często słyszałem od C iebie niektóre fragm enty tych inspiro­ wanych przez Boga hymnów uw ielbienia” 199. Gdy cesarz to usłyszał, poprosił sam ego biskupa Juw enala o wysłanie mu owej świętej trumny, należycie opieczętow anej, zaw ierającej w sobie szaty:o° przechwalebnej i najśw iętszej B ogurodzicy M aryi. G dy j ą otrzy­ mał, złożył w sanktuarium w B lachem ach pośw ięconym N ajśw iętszej Bo­ gurodzicy. Tak się mają rzeczy.

Czyli Jakuba, Brata Pańskiego, pierwszego biskupa Jerozolimy. " Cyt. wg Ps. Dionizy Areopagita, Imiona Boskie 2, tł. M. Dzielska, Kraków 1997,75. 200Gr. himution.

R o z d z ia ł V III

B IB L IO G R A F IA

I. B ib lio g ra fia o g ó ln a A p o k ry fó w N ow ego T e sta m e n tu Literatura apokryficzna w Polsce jest na ogół nieznana, artykuły en­ są bądź przestarzałe, bądź mocno niekom pletne, a dostąp d o publikacji zagranicznych ciągle jeszcze niewielki ze w zglądu na brak t r a d y c j i s t u d i ó w nad apokryfami. Stąd też ludzie, którzy m uszą z koniecz­ n o ś c i konsultować apokryfy, znajdują sią w poważnych kłopotach z p o ­ w o d u braku elem entarnych informacji; w podobnej sytuacji znajdują sią t a k ż e ci, którzy próbują przekładać lub opracowywać apokryfy. Stąd ro ­ d z i sią konieczność dłuższego wprowadzenia bibliograficznego do n in iej­ s z e g o przekładu, w którym znajdziem y zestaw podstaw ow ych publikacji i n a r z ą d z i pracy. Staram y się też podać m ożliwie najnow szą literaturą ze w z g l ą d u na bardzo szybki rozwój studiów nad apokryfam i w ostatn ich czasach. Przy ich pom ocy będzie m ożna zorientow ać sią w stanie w ydań, badań oraz odnaleźć dalszą potrzebną literaturą szczegółow ą. c y k lo p e d y c z n e

Apokryfy t. 1, CZ. 2 - 19