Szczytno. Z dziejow miasta i powiatu

SZCZYTNO
Z DZIEJÓW MIASTA I POWIATU
P O J E Z I E R Z E
OLSZTYN 1962
Komitet redakcyjny:
JAN JAŁOSZYNSKI
(przewodniczący)
GUSTAW LEYDING, FRYDERYK LEYK,
WALTER PÓŹNY, LEON STAWICKI
Redaktor:
WANDA KORYCKA
Redaktor techniczny:
LEANDER GARDZIELEWSKI
Korektor:
HANNA GRZYBOWSKA
Okładkę projektował:
MIECZYSŁAW ROMAŃCZUK
Zdjęcia wykonali:
CENTRALNA AGENCJA FOTOGRAFICZNA,
B. FURMANCZYK, H. HERMANOWICZ, F. KLONOWSKI,
A. KURACZYK, V/. ŚNIEŹKO-BŁOCKI, S. WIŚNIEWSKI
Nakładem Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Szczytnie
vJL/" obliczu ważnych rocznic historycznych: Tysiąclecia Państwa
Polskiego, 550-lecia zwycięstwa pod Grunwaldem, 15-lecia powrotu Ziem
Zachodnich i Północnych do Polski, 600-lecia osadnictwa polskiego w powie­
cie szczycieńskim — zrodziła się myśl wydania publikacji poświęconej polsko­
ści ziemi szczycieńskiej. Inicjatywa ta spotkała się z gorącym poparciem Po­
wiatowego Komitetu Frontu Jedności Narodu oraz lokalnych władz państwo­
wych i partyjnych.
Zespół redakcyjny, któremu tą drogą wyrażam podziękowanie za ni­
niejsze opracowanie, postawił sobie ambitne zadanie: przypomnieć waż­
ne karty historii naszego miasta i powiatu oraz ukazać dziedzictwo twór­
czych tradycji i myśli politycznej — jako czynników podtrzymujących i umac­
niających polskość tych ziem w ciągu wieków.
Szczytno, któremu w przeszłości los nie szczędził klęsk i zniszczeń, ma
wspaniałą i bogatą kartę historii. Stanowiło ono ważny ośrodek w walce
z naporem germanizacji, w walce o narodowe i społeczne wyzwolenie ludu
mazurskiego.
W roku 1945 otworzył się nowy rozdział w historii miasta. Po złamaniu
potęgi hitlerowskich Niemiec władzę objęli tu prawowici gospodarze. Z za­
pałem i energią przystąpili do odbudowy i rozbudowy Szczytna zarówno ci,
którzy się tu urodzili i wychowali, jak i przybysze: osadnicy i repatrianci.
Wyniki tej pracy są już dziś widoczne.
Książka niniejsza z jednej strony, zapewne, zaspokoi choć w części brak
polskich opracowań o Szczytnie, z drugiej zaś powinna wpłynąć na pobu­
dzenie, zmobilizowanie i zorganizowanie inicjatywy społecznej dla dalszego
rozwoju miasta i poioiatu. Winna też stać się przewodnikiem i informatorem
dla wielotysięcznej rzeszy turystów, którzy rokrocznie zwiedzają „Gród
Juranda'.
Niechaj opracowanie to przyczyni się do jeszcze większego umiłowania
krainy mazurskiej, która została już teraz na zawsze zespolona z Polską
Rzecząpospolitą Ludową.
Kazimierz Wróblewski
Przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady
Narodowej
I. MIESZKAMY NA MAZURACH
Edzmn Ossowski
CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO
POWIATU SZCZYCIENSKIEGO
Położenie geograficzne i obszar
Województwo olsztyńskie położone na północnym wschodzie Polski obej­
muje przede wszystkiem pagórkowaty i pojeziorny teren Warmii i Mazur
będący środkową częścią Pojezierza Mazurskiego, rozciągającego się między
doliną Wisły i Niemna. Od północy obszar województwa dotyka na wąskim
odcinku Zalewu Wiślanego, na południu przechodzi w Nizinę Mazowiecką,
do której przylega jeden z dwudziestu, a zarazem największy w wojewódz­
twie o powierzchni 1908 km2 — powiat szczycieński.
Leży on między 53° 16' 30"— 53° 47' szerokości geograficznej północnej
i 20° 35' — 21° 29' długości geograficznej wschodniej. Najbardziej na po­
łudnie wysunięty jest róg powiatu w okolicy Opaleńca, na północy natomiast
tereny gromady Rumy. Miejscowością wysuniętą najdalej na zachód jest
Czarny Piec (gromada Jedwabno), a na wschodzie Kowalik (gromada Ro­
zogi). Rozciągłość powiatu z południa na północ wynosi 30' 30", co stanowi
56,5 km, z zachodu na wschód 44' (48,5 km). Nieomal w samym geometrycz­
nym środku leży miasto Szczytno.
Budowa geologiczna i morfologia powierzchni
Budowa geologiczna terenu jest wynikiem akumulacyjnej i erozyjnej dzia­
łalności ostatniego, najmłodszego zlodowacenia, które pokryło swymi osa­
dami najstarsze formacje geologiczne. Olbrzymie masy lodu parły na po­
łudnie ze Skandynawii. Lądolód ów zawierał w sobie zwietrzałe części mate­
riału skalnego różnej wielkości. Przy cofaniu się lodowca materiał ten
osadzał się w charakterystyczne, łagodnie falujące wyniosłości, wśród któ­
rych utworzyły się płytko leżące jeziora. Krajobraz taki zwiemy krajobrazem
9
moreny dennej. Główna masa materiału osadzała się na krawędzi lodowca
tam, gdzie jego czoło przez długi czas stało w miejscu ulegając niewielkim
tylko przesunięciom. Tutaj powstały moreny czołowe. Wody wypływające
z topniejącego lodowca osadzały na płaskim, wolnym od lodu przedpolu
olbrzymie ilości piasku. Szczególnie silne osadzenie było tam, gdzie łączyło
się więcej strumieni wodnych. W ten sposób powstały w najbliższym są­
siedztwie moren czołowych lekko opadające na południu równiny zwane
zandrami, zbudowane ze żwirów i piasków.
W powstaniu dzisiejszego krajobrazu decydujące znaczenie miała, jak już
zaznaczono, ostatnia faza zlodowacenia. Przed ostatnim najściem lodowiec
cofnął się daleko na północ. Geologiczne badania wykryły liczne terasy
jeziorne przy Szczytnie i Targowie pochodzące z tego okresu. ...