W9. Prawidlowosci dot emocji i procesu emocjonalnego

Psychologia Emocji i motywacji IX. Prawidłowości dotyczące emocji i procesu emocjonalnego Dr hab. Aleksandra Tokarz, prof. UJ Instytut Psychologii UJ rok akad. 2011/2012

Ważniejsze prawidłowości 1. 2. 3. 4.

„Prawa emocji” wg Frijdy Emocje a język Asymetrie w wartościowaniu Rozwój emocjonalny

Przypomnienie Ważne rozróżnienia związane z emocjami [N. Frijda, za: Natura emocji) • Dyspozycje emocjonalne (n. p. lękliwość), czyli zwiększona wrażliwość na bodźce emocjonalne określonego typu • Nastrój – odczucie pozytywne lub negatywne, pozbawione wyraźnie określonego obiektu • Sentymenty czyli postawy emocjonalne: odczucie emocjonalne, zachowanie, procesy poznawcze (wiedza) związane z jakimś obiektem • Stymulatory emocji: typowe bodźce wywołujące dana emocję (n. p. bliskie spełnienie zamiarów wywołuje radość) • Epizody emocjonalne

PRAWA EMOCJI WEDŁUG NICO FRIJDY • PRAWO [Indywidualnego] ZNACZENIA SYTUACYJNEGO • Emocje powstają jako odpowiedzi na znaczenia danych sytuacji; różne emocje powstają w odpowiedzi na różne struktury znaczeniowe. Np. Zagrożenie wywołuje lęk, nowość – reakcję ciekawości • PRAWO ZAANGAŻOWANIA • Emocje powstają w odpowiedzi na zdarzenia, które są ważne z uwagi na: cele, motywy, rzeczy i sprawy ważne dla danej osoby. • PRAWO BEZPOŚREDNIO SPOSTRZEGANEJ RZECZYWISTOŚCI • Emocje są wywoływane przez zdarzenia uważane za rzeczywiste, a ich intensywność odpowiada temu, do jakiego stopnia są za takie uważane. • PRAWO ZMIANY I ODCZUWANIA PORÓWNAWCZEGO • Emocje powstają zarówno wskutek oceniania czegoś jako korzystnego bądź niekorzystnego, jak i wskutek aktualnych lub oczekiwanych zmian w korzystnych lub niekorzystnych warunkach.

PRAWA EMOCJI WEDŁUG NICO FRIJDY • PRAWO HEDONISTYCZNEJ ASYMETRII • Przyjemność jest zawsze zależna od zmiany i zanika wraz z ciągłością zaspokojenia. Przykrość może utrzymywać się stale, w stale trwających, złych warunkach. • PRAWO ZACHOWANIA EMOCJONALNEGO MOMENTU • Zdarzenia emocjonalne zachowują swoją siłę wywoływania emocji na czas nieokreślony, chyba, że spotykają się z oddziaływaniami, które mogą spowodować wygaszenie urazu lub przyzwyczajenie się do przykrości. • PRAWO ZAMKNIĘCIA SIĘ W SOBIE • Emocje wykazują skłonność do zamykania się przed sądami o względności bodźca, który je spowodował i przed wymaganiami celów innych niż ich własny. • PRAWO ZWAŻANIA NA KONSEKWENCJE • Każdy emocjonalny impuls powoduje impuls wtórny, który zmierza do zmodyfikowania pierwotnego impulsu, czyli podjęcia czynności samokontroli • PRAWO MINIMALNEGO OBCIĄŻENIA I MAKSYMALNEGO ZYSKU • Ilekroć można ocenić sytuację na więcej niż jeden sposobów, pojawia się skłonność do takiej interpretacji, która minimalizuje negatywne obciążenie emocjonalne.

Język emocji - wprowadzenie Język pełni dwie podstawowe funkcje: • Reprezentatywną [przedstawieniową] • Komunikacyjną [użytkową] • Język to słowa, struktura gramatyczna, fonetyka, narracja Jakie są relacje między językiem a poznaniem? • Determinizm językowy • Relatywizm językowy [hipoteza Sapira-Whorfa] [za Kurcz, 2000]

Determinizm językowy • „język wyznacza, determinuje myślenie: nie możemy pomyśleć o niczym, co nie zostałoby wcześniej zakodowane w języku(...) myśl jest uwięziona w języku i całkowicie mu podporządkowana”. (Kurcz, 2000, s.26)

Relatywizm językowy Czyli hipoteza Sapira- Whorfa: • „sposób ujmowania świata zależy od języka, w którym mówimy” (Kurcz, 2000,s. 262) • różne elementy naszego systemu poznawczego są zależne od kulturowego systemu przekonań • słownictwo i gramatyka poszczególnych języków skłaniają, a nawet zmuszają osoby nimi mówiące do widzenia świata i myślenia o nim w specyficzny sposób

Relatywizm językowy: (Whorf, 1982/1956) • „Dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze języki ojczyste. Wyodrębniamy pewne kategorie i typy w świecie nie dlatego, że każdemu obserwatorowi rzucają się one w oczy, wręcz przeciwnie – rzeczywistość jawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń, strukturę natomiast nadają jej nasze umysły – to jest przede wszystkim tkwiące w naszych umysłach systemy językowe. (za: Kurcz, 2000, s..263)

Eksperyment Browna i Lennenberga (1954r.) • Język niemiecki określa innym wyrazem barwę zieloną a innym barwę niebieską, Język japoński nie zna tego rozróżnienia i ma dla obu barw wspólną nazwę. • Japończycy, gdy wśród wielu kolorów kazano im odróżnić barwę zieloną od niebieskiej, często popełniali błędy, myląc te dwa kolory. Niemcom nie zdarzyło się to nigdy, poznawali barwę zieloną i barwę niebieską nieomylnie.

ALE… • W swojej pierwotnej postaci hipoteza ta została już dawno zakwestionowana • Jej zasadnicza stwierdzenie – określenie relacji między strukturą języka i obrazem rzeczywistości w umyśle ludzkim – pozostaje wciąż jednym z ważniejszych problemów. • Mimo różnych zastrzeżeń, hipoteza ta nie straciła wiele ze swej znaczenia, odegrała znacząca rolę w rozwoju lingwistyki i psychologii. • W językach obcych, zaliczanych do naszego kręgu kulturowego użycie zbliżonych konstrukcji semantycznych i gramatycznych często nie jest identyczne i nie będzie w danym języku zrozumiałe.

Jak się bada językowe reprezentacje znaczenia emocjonalnego? (G.M. White, 2005) • Kategoria – modele leksykalne: opracowane za pomocą analizy skupień i skalowania wielowymiarowego mapują określenia na podstawie znaczeniowego podobieństwa • Metafora – odczytanie złożonych znaczeń, n.p, Lakoff i Koevecses stwierdzili, że w języku angielskim metafory złości reprezentują elementy prototypowych sekwencji wydarzeń związanych ze scenariuszem złości • Schemat – analizy sekwencji zdarzeń w języku potocznym • Dyskurs – badanie lingwistyczne i semiotyczne, pragmatyka emocji, badanie jak one oddziaływają na życie społeczne

Język emocji – podstawowe stwierdzenia A.Wierzbickiej 1. Mentalizm 2. Semantyka kognitywna 3. Istnienie INDEFINIBILIÓW czyli elementarnych jednostek myśli i znaczeń, np. : 1.Ja, ty, ktoś, coś, ludzie, ciało, 2.Ten, ten sam, inny, 3. Jeden, dwa, niektóre dużo, wszystkie, 4.Wiedziec, myśleć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć, 13. Bardzo, więcej,

Język emocji – podstawowe stwierdzenia A.Wierzbickiej 4. Weryfikacja zestawu prostych konstrukcji składniowych 5. Praca nad GRAMATYKĄ UNIWERSALNĄ; NATURAL SEMANTIC METAGLANGUAGE 6. Poszerzenia badań na języki nie indoeuropejskie

Język emocji – podstawowe stwierdzenia A.Wierzbickiej 7. Badania artefaktów, aktów mowy, emocji, relacji między ludźmi 8. Rozwój teorii skryptów kulturowych [myślenie, działanie, odczuwanie] 9. Podejście interdyscyplinarne [Wierzbicka, 1999]

Język emocji –stwierdzenia badaczy emocji • Wierzbicka [1999,s.138] „ Tak zwane „emocje podstawowe” takie jak hapiness [szczeście], fear [strach], czy anger [gniew] są kulturowymi artefaktami języka angielskiego w takim samym stopniu , jak pojęcia liget używane przez Ilongotów i song Infaluków są kulturowymi produktami społeczeństw Ilongot i Ifaluk. Dlatego nie jest rzeczą właściwą mówić ogólnie o ludzkich emocjach, posługując się kategoriami hapiness [szczeście], fear [strach], czy anger , podobnie jak niewłaściwe byłoby mówić o nich liget czy song”

Język emocji –stwierdzenia badaczy emocji Johnson-Laird – Oatley [1989,s.90] „W przyjętej przez nas teorii istnieje zbiór podstawowych emocji, które odpowiadają sygnałom wewnętrznym wkraczającym do świadomości. Te emocje - happiness [szczęście], sadness [smutek], anger [gniew], fear [strach], disgust [obrzydzenie], powinny zostać powszechnie przyjęte jako rozróżnialne kategorie bezpośredniego doświadczenia”

Język emocji, przykłady nazw specyficznych kulturowo • W języku japońskim występuje słowo AMAE • „jest to emocja współzależności, która bierze początek w pewnego rodzaju symbiozie, w radości całkowitej akceptacji ze strony drugiej osoby • To uczucie dostrzegalne w innych kulturach, nie jest pozbawione uniwersalnego znaczenia • Dla ludzi Zachodu ta emocja jest jednak uczuciem niedojrzałym labo świadczącym o regresji (Morsbach i Tyler, 1986)

Język emocji, przykłady nazw specyficznych kulturowo Emocje na atolu Ifaluk (Lutz, 1988), SONG • To słuszny gniew w reakcji na pogwałcenie reguł społecznych • Wyrażenie SONG jest konieczne, gdy dostrzegamy cokolwiek, co może zakłócić funkcjonowanie społeczne • Naturalną reakcja na SONG jest METAGU, pełna lęku troska o innych

Język emocji –stwierdzenia badaczy emocji Wierzbicka komentując Johnsona-Lairda i Oatley: „Gdyby Johnson-Laird i Oatley urodzili się jako Ilongoci lub Ifalucy, a nie Anglicy, liget i song wydawałyby się im równie naturalnymi kandydatami na „podstawowe ludzkie emocje” co anger etc..[tamże]

Język emocji –stwierdzenia badaczy emocji Ekman (1973,s.219-220) „Materiał dowodowy potwierdza istnienie uniwersalnych wyrazów twarzy. Odkrycia te domagają się wyjaśnienia, dlaczego ta sama mimika jest związana u wszystkich ludzi z tymi samymi emocjami? Dlaczego obserwatorzy we wszystkich kulturach znają ten szczególny zbiór wyrazów twarzy? […]

Ekman (1973,s.219-220) c.d. […] Jednakże te wyrazy twarzy nie są im tylko po prostu znane. Niezależnie od języka, od tego, czy jest to kultura wschodnia czy zachodnia, te wyrazy twarzy nazywane są przy pomocy tych samych terminów oznaczających emocje: hapiness [szczęście], sadness [smutek], anger [gniew], fear [strach], disgust [wstręt] i surprise [zaskoczenie]”

Język emocji – komentarz Wierzbickiej „Rozumowanie Ekmana nieomal implikuje, że cały świat mówi po angielsku”[…] „Może to znaczyć tylko tyle, że chociaż rzeczywiste słowa używane przez różnych obserwatorów są różne [..] to pomimo barier kulturowych i językowych mogą być łatwo dopasowane do angielskich słów” [tamże, s.138/139]

Język emocji – komentarz Wierzbickiej „Jednakże w rzeczywistości nie ma terminów oznaczających emocje w różnych językach, które można by łatwo dopasować do siebie […], nie ma uniwersalnych pojęć wyrażonych leksykalnie we wszystkich językach świata. Nie oznacza to, że nie ma emocji uniwersalnych ani tego, że pewne emocje nie są łączone z pewnymi wyrazami twarzy” [tamże]

Język emocji - pogląd Wierzbickiej •

podsumowanie analizy słów anger, liget, złość: 1. to, co je łączy to „ogólny komponent czucia” 2. To składnik wolicjonalny „z tego powodu chcę coś zrobić” 3. Poza tym oznaczają różne warunki, odmienne doświadczenia, odmienny rodzaj sprawstwa – RÓŻNIĄ SIĘ

Język emocji –pogląd Wierzbickiej • Większość określeń dotyczących emocji jest „nieokreślona co do referencji lub rozmyta” • „Nie oznacza to, że nie ma żadnych emocji uniwersalnych ani tego, że ludzie nie nazywają wyrazu twarzy”

Złość wg słownika języka polskiego […]”stan irytacji, wzburzenia; gniew, pasja, wybuch gniewu, także: uczucie wrogości, urazy do kogoś. Bezsilna, głucha złość. Atak, paroksyzm złości. Napady złości. Błysk złości w czyichś oczach. Mieć, odczuwać złość do kogoś. Wpaść w złość, hamować, dusić w sobie złość.[..] Pienić się, pękać ze złości, wpadać w furię[…] Złość piękności szkodzi” (t.III s.1030)

Abstrakcyjne znaczenie anglojęzycznej „złości” Wg Wierzbickiej, jako zestaw stwierdzeń: „X myśli cos takiego: Ta osoba (Y) zrobiła cos złego Nie chce tego Chce zrobić tej osobie cos złego z tego powodu X czuje cos złego wobec Y z tego powodu X chce cos zrobić (G.M. White, 2005, s.64) Emocje są tu ujęte jako schemat wydarzeń : WYDARZENIE – UCZUCIE - REAKCJJA MYŚLOWA/ BEHAVIORALNA Jest to uniwersalna podstawa potocznego myślenia o emocjach

Abstrakcyjne znaczenie anglojęzycznej „złości” Wg Lakoffa I Koevecsesa (1987), prototypowy scenariusz dla anger składa się z etapów Uwłaczające wydarzenie Reakcje afektywne Reakcje psychologiczne Akt performatywny „odwet”

Jak emocje były analizowane? • Emocje są tu ujęte jako schemat wydarzeń : WYDARZENIE – UCZUCIE - REAKCJJA MYŚLOWA/ BEHAVIORALNA • Jest to uniwersalna podstawa potocznego myślenia o emocjach • Jest to użyteczna forma reprezentacji językowej, która umożliwia powiązanie analizy znaczenia emocjonalnego z kontekstualnymi zastosowaniami danego języka

Język emocji –stwierdzenia badaczy emocji Podsumowanie poglądów Wierzbickiej: „ Uniwersalne punkty odniesienia można znaleźć nie w kulturowo uwarunkowanych słowach angielskich takich jak happiness [szczęście] czy sadness [smutek] ale w uniwersaliach leksykalnych takich jak: „chcieć”, „wiedzieć”, „mówić”, „dobry”, „zły” i tak dalej”. [podkr. AT] [199.s.146]

Asymetria emocjonalna „Sądzę, że wartościowość jest własnością różnicującą szeroką klasę procesów regulacji, nadająca tym procesom swoistą organizację. Swoistość ta nie kryje jednak w sobie prostej opozycji: w zakresie funkcji regulacyjnej to, co jest pozytywne, nie stanowi lustrzanego odbicia tego, co jest negatywne” [Czapiński 1985, s.12, pokr.AT]]

ASYMETRIA EMOCJONALNA • Reguły, które rządzą każdym z dwóch typów wartościowania nie są ani takie same, a nie dokładnie przeciwstawne; • REGUŁY TE SĄ ODMIENNE • Inklinacja wartościująca [wg JC]t o: Porównanie relacji pozytywnych z negatywnymi [sygnały, dynamika, efekt, wpływ na funkcje regulujące podmiotu]

Dowody odrębności mechanizmów wartościowania pozytywnego i negatywnego: 1.Odrębność neuroanatomiczna i neurochemiczna [sugestia, że ośrodek nagrody na niższy próg pobudzenia] 2. Odmienność reguł wartościowania pozytywnego i negatywnego: • Odmienność procesu uczenia się dążenia [mniej stromy gradient] i unikania [bardziej stromy]

Dowody odrębności mechanizmów wartościowania pozytywnego i negatywnego Badania słów o znaczeniu wartościującym: • Badania nagradzającej funkcji pieniędzy. „Skala ocen negatywnych jest bardziej „gęsta” [zróżnicowana] od skali ocen pozytywnych; przy czym różnica gęstości wzrasta w miarę przesuwania się w kierunku ekstremalnych krańców obu skal” [tamże, s. 49]

Przejawy inklinacji pozytywnej • Efekt Polyanny: przewaga optymizmu nad pesymizmem: W wielu językach względna frekwencja określeń pozytywnych jest większa niż negatywnych; • Efekt Panglossa: syntetyczna postać optymizmu [czego się spodziewać od życia: 42 % pozytywnych, 18% negatywnych prognoz]

Przejawy inklinacji pozytywnej • Efekt Marks-Irwina: optymizm w zakresie szansy, poczucie kontroli [stąd upodobanie do gier liczbowych], optymizm w zakresie sprawstwa

Wyjaśnienia inklinacji pozytywnej ZŁOTA PROPORCJA [0.62:0.38]: STAŁOŚĆ PROPORCJI ZNACZEŃ POZYTYWNYCH I NEGATYWNYCH - NAJSILNIEJSZA W OCENACH INTERPERSONALNYCH

Wyjaśnienia inklinacji pozytywnej Relacje pozytywne: prawdopodobieństwo bliskie 60%, negatywne: 35-42% Pozytywne czyli prostsze Pamięć jako „źródło” doświadczeń pozytywnych

Wyjaśnienia inklinacji pozytywnej • • • •

Hipoteza zasady przyjemności Hipoteza powodzenia w realizacji potrzeb Hipoteza familiarności Hipoteza pierwotności poznawczych kategorii pozytywnych

Rozwój procesów emocjonalnych • • • •

Kontekst rozwoju Kontrowersje teoretyczne i badawcze Problemy badawcze Związki różnych procesów w rozwoju emocjonalnym

Kontekst rozwoju emocjonalnego Przełomowe momenty w rozwoju emocjonalnym wiążą się z • Procesami dojrzewania poszczególnych systemów nerwowych • Dojrzewanie biologiczne i nabywanie doświadczeń życiowych pozostają w interakcji • Założenie, że obserwowane u dzieci stadia rozwoju moralnego i emocjonalnego są wyłącznie konsekwencją ich indywidualnych doświadczeń życiowych jest ryzykowne Panksepp (1994/1998)

Kontekst rozwoju emocjonalnego- przykłady „U każdego gatunku już po urodzeniu występują liczne procesy biologicznego dojrzewania układu nerwowego i niewątpliwie stanowią one warunek pojawiania się pewnych form emocjonalności” (Panksepp, 1998, s.309): • Tworzenie się więzi społecznych (wdrukowanie) pojawia się w „okresach wrażliwości” ( Hess, 1973) • Zmiany w reagowaniu stresem na rozłąkę najpierw stres narasta, potem plateau, stopniowo spada dopiero w okresie dojrzewania • Analogiczny wzorzec w przypadku zabaw agresywnych • U szczurów i u ludzi analogiczna skłonność młodych do zabaw „w macierzyństwo” • Skłonności macierzyńskie poprzedza wydzielanie okcytocyny • W okresie dorastania obserwuje się dojrzewanie emocjonalnych aspektów seksualizmu, zależne od zmian hormonalnych

Wdrukowanie, imprinting • Zjawisko to zaobserwowano początkowo u ptaków zagniazdowników. • Jest to utrwalenie się pewnego wzorca zachowania • Przejaw specyficznego uczenia się, polegającego na skojarzeniu instynktownej reakcji „podążania za” ze specyficznym bodźcem, który tę reakcję wyzwala. • Uczenie to występuje w ściśle określonym momencie rozwoju (tzw. okres krytyczny, czasami trwający zaledwie kilka godzin). • W tym okresie każdy poruszający się i większy od pisklęcia przedmiot (np. piłka lub atrapa kaczki) wywołuje u niego reakcję podążania za, co ma oczywisty sens adaptacyjny. • Zjawisko opisał też Konrad Lorenz, austriacki etolog i filozof. Badał on zachowanie gęsi szarych. Opisał zjawisko wdrukowania i jego wpływ na dojrzałe życie tych ptaków. Pisklęta, które tuż po wykluciu się natknęły się na opiekuna, podążały za nim, jak za gęsią matką.

Kontrowersje teoretyczne i badawcze Rozmaitość teoretycznego ujmowania rozwoju emocjonalnego: 1. Teoria emocji różnicowych (dyskretnych), zakłada ograniczoną liczbę e. podstawowych, ich komponenty rozwijają się stopniowo 2. Teoria systemów dynamicznych: emocje to szczególne typy interakcji pomiędzy osobą a zdarzeniami zewnętrznymi

Teoria emocji różnicowych Izard (Malatesta) (z tezy Tomkinsa): Każda emocja wrodzona tworzy „pakiet”, czyli dana „E” wiąże się z zestawem zmian somatycznych, ekspresją i specyficzną informacją zwrotną Ekspresja to wskaźnik wewnętrznych programów W trakcie rozwoju programy te ulegają modyfikacjom.

Teoria emocji różnicowych Izarda Kryteria występowania u dzieci emocji dyskretnych: 1. Wobec specyficznego bodźca ekspresja przewidywana powinna wystąpić znacznie częściej niż nie przewidywana (n. p. pozorne urwisko = strach, a nie zaskoczenie) 2. Przewidywana ekspresja musi być okazywana częściej we właściwych dla niej warunkach wyzwalających (strach częściej przy urwisku niż n. p. przy zniknięciu przedmiotu)

Teoria emocji różnicowych Izarda Z licznych badań wynika, że radość spełnia te warunki, a inne emocje w mniejszym stopniu Koncepcja emocji różnicowych dotyczy dojrzewania struktur wrodzonych, wstępnie zaprogramowanych i podzielonych na „pakiety”

Kontrowersje teoretyczne i badawcze W rozwoju następuje zmiana warunków wzbudzających emocje i samych emocji: • Zmiana repertuaru bodźców [ rozbawienie] • Zmiana celów i zadań [ich „indywidualnej hierarchii” – Lazarus] • Istnieją wątpliwości odnośnie do „stałości” doświadczanych emocji i ich funkcji regulujących [Izard- tak, Dunn- nie]

Związki różnych procesów w rozwoju 1.„Ułatwianie przez emocje wzrostu osobowego i zasada emocjonalnego przywiązania” [Izard]: Spitz, Wolf (1946) – znaczenie emocji w rozwoju Bowlby (1953) – opisanie syndromu hospitalizacji i choroby sierocej

Związki różnych procesów w rozwoju 2. Zjawisko „wdrukowania” [Hess,1973] 3. „Zasada systemów interakcyjnych” [Izard] – aktywność systemu emocjonalnego powiązana z systemem homeostatycznym, popędowym, poznawczym 4. „Zasada podmiotowej regulacji i wykorzystania emocj” [Izard]