Zeigler T. Wiara i wiedza

FILOZOFIA PRAKTYCZNA IV. Sbr, %eo6atd Ssiegier. -¡= S ~ —

»■ — — 1 ~ - * b

WIARA I WIEDZA

WARSZAWA

1

W now szych czasach często odzywająsię gło sy, św iadczące o pew nym niezado­ woleniu z naszych uniw ersytetów i z w y ­ kładan ych w nich nauk. a streszczające się w żądaniu, żeb y naukę zb liży ć do życia i bardziej niż dotychczas oddać na usługi życia. K iedy pom yślim y o naukach p rzy ­ rodzonych i o iuli zw iązku z praktyczną m edycyną, albo naw et o tym , że obecnie pow ażnie zaczynają się zajm ow ać sprawą dodania do naszej w szechnicy szóstego w y ­ działu, technicznego, t. j. połączenia poli­ tech niki ze starem i naszem i u niw ersyte­ tami, 1) m oglibyśm y zadać sobie pytanie c z y przez to w szystko scisły zw iązek nauki i ży c ia nie dość jeszcze je st ustalony i w y ­

2

kazany. in aczej jed n ak rzecz się ma w isto­ cie z pewną częścią nauk duchow ych, a w fi­ lozof ji trudno się d op atrzyć takiego zw ią z­ ku, jeśli wzrokiem naszym nie sięgniem y głęb iej. G d yb y to b yło praw dą, co N ietz­ sche o niej mówi: -) „W łaściw i filozofow ie są w ładcam i i prawodawcam i, icli poznanie je st tworzeniem, ich pragnienie p raw dy jest pragnieniem potęgi, “ w ted y m iałab y i filozotja z góry zapew niony skuteczny w pływ na życie, a je j zw iązek z życiem stalb j się wprost przewodnictwem . A le mniemam, że w lększą słuszność, niż Nietzsche, m a H egel, który się w yraża skrom niej, a conajm niej równie bystro ja k on: :l) „K ie d y filozofja na sza ­ rym tle m aluje na szaro, w ted y jedna z po­ staci ży c ia się starzeje, a n akładając barw ę szarą na tło szare, nie p rzyw rócim y je j m łodości, lecz ty lk o ją poznam y; sowa Minerw y dopiero o zm ierzchu rozpoczyna sw ój lo t.“ P rzez to filozofja w rzeczy sa­ mej je st skazana na ostateczną rezygnację. Nie m oże przew odzić, lecz ty lk o iść ślada­ mi życia; nie m oże tw o rzyć i w sk azyw ać dróg, lecz ty lk o poznaw ać to, co je s t rze­ czyw iste, i con ajw yżej w yd ziela ć w nir l

3

k ry tyczn ie to, co rozumne, od tego, co nieroznmne, a poza tym conajw yżej, m acając liypotetyczn ie. lin ję spekulatyw ną pociąg ać dalej o kilka drobnych kroków. Jak W otan. zm uszona je st o sobie powiedzieć: „p rzyszłam patrzeć, a nie tw o rzyć “ Tej skromnej swej roli nie odgryw a z a ­ pewne w żadnej dziedzinie ta k świadomie i ta k oczyw iście, ja k wobec religji. .Rzecz jasna, że nie jest powołaniem filozofji tw o­ rzy ć religję, lecz tylk o rozum ieć relig ję A jed n ak w łaśnie w ty m stosunku napoty­ kam y p ytan ia i zagadnienia, które g łęb o ­ ko sięgają w kipiące naokół ży cie aktu al­ ne, które również poza kresem uczonej w ie­ d z y i badania odczuw ainy ja k o za g a ­ dnienia. w których rozw iązaniu i roz­ strzygn ięciu przeto życie samo bierze bez­ pośredni udział. Tu w ięc zrozumienie staje się porozumieniem, i filozofja od ra ­ zu staje na usługach życia, staje się p rak tyczn ą. C hciałbym to w y k a za ć na p rzykładzie; dlatego w ciągu tej godziny, kied y nowo obranemu rektorow i wolno w y ­ pow iedzieć swe m yśli przed szerszym g ro ­

4

4 nem słuchaczy, pozw olę sobie roztrząsać jedno z pytań, czyli raczej głów ne pytanie, dotyczące filozofji religji, a obchodzące nas w szystkich, m ianow icie pytanie, ja k i jest w zajem ny stosunek wiary i wiedzy. 41 To roztrząsanie równocześnie pozw oli nam rzu ­ cić okiem na różnego rodzaju trudności i potrzeby, do któ rych prow adzi w iedza, z których jednak znow u poszukuje w yjścia i znajduje w yjście; albowiem i w iedza— to m iecz, który nietylko ran y zadaje, lecz je również goi. K a ż d y z nas w ie, że stosunek w iary do w ied zy nie je st prosty, lecz nader zaw iły , m e je st na wskroś pokojow y, lecz częstokroć z a ­ m ącony, po części w prost sprzeczny i w rogi. Nie m ożem y przeto om inąć p ytan ia i pow iedzieć: co jednem u do drugiego, co Atenom do Jerozolim y, co A kadem ji do Kościoła? 5) pozw ólm yż im spokojnie przechodzić obok i mimo siebie, czyli, ja k się w yra ża Strauss dobitnie: 6) „N iech w ierzący pozw ala w ie­ dzącemu, ja k ten tamtemu, spokojnie kro­ czyć sw oją drogą; m y pozostaw iam y im ich w iarę, niech oni nam pozostaw ią naszą filozof]ę!“ B y ło b y to najw ygodn iej, ale

5

jest tu rzecz niem ożliwa: ch o tb y dlatego że w iata i wiedza, a w ięc w ierzący i w ie ­ dzący bynajm niej nie są ta k ściśle rozdziele­ ni i nie dają się ta k w yraźn ie rozdzielić, ja k pow yższe zdanie przypuszcza: w w ie­ rze samej tk w i, ja k zobaczym y, niem ała część w ied zy, a poniew aż w edle w yrażenia G oethego p rzy dzieleniu rzeczyw istości przez rozum zaw sze pozostaje reszta, to i naodwrót w ied zący jest zaw sze równo­ cześnie i w ierzącym , a przynajm niej może uiin być; a tym sposobem w każdym oso­ bniku wiara i w iedza dążą w ciąż do jedn o­ ści i zgodności. Przedew szystkim zaś— w iara i w iedza sku p iły się w dwóch w iel­ kich, dziejow ych potęgach, w iara w K o ś­ ciele, wiedza w nauce, które, ja k o potęgi, usiłują się u trzym ać jedna w obec drugiej na sw ym tra d y cy jn ym stanow isku i przytym chw ilow o muszą się spotykać jak o przeci wieństwa. W praw dzie niejednokrotnie nap otyka­ m y w dziejach okresy, w których to prze­ ciw ieństw o b yło załagodzone i zdaw ało się praw ie zupełnie nie istnieć. T a k było za czasów scholastyki, kied y teologja filozofję,

6

o wiara w iedzę p rzyjęła na służbę, ja k o ancilla, służebnicę, i vvydzieliła je j zadanie udowodnienia naukow ego tych rzeczy, które b y ły przedmiotem w ia iy religijnej. A le ju ż z samego p oczątku w yk aza ła nie­ bezpieczna książka A belarda „.Sic et non,'1 ż ę to b yła rzecz bardzo drażliw a, że z po­ mocą trad ycji historycznej równie dobrze m ożna dowieść ,n o n “ lnie;, ja k „sic“ (tak). A pod koniec okresu soholastycznego filuzotja, pozostająca na usługach teologji, doszla ostatecznie nawet do nieznośnej nauki o dw ojakiej praw dzie, wedle któ rej w teologji m ogło b y ć prawdą, co w filozofji było fałszem , i naodwrót. Jak Penelopa, rozpruła scholastyka o zm ierzchu swego schyłku kunsztowną tkaninę, którą w ciągu długiego dnia swego panowania i swego rozkw itu utkała. Innego rodzaju próbę pogodzenia oby­ dwu dziedzin napotykam y w wieku 1P, kiedy usiłowano zracjonalizow ać wiarę, upraszczając ją , porzucając cały szereg trudnych do utrzym ania posterunków i oszańeow ując się w trzech ideach zasadn i­ czych: B oga, wolności i nieśmiertelności.

7

A le p rzy ty m ludziom w ieku oświecenia relig ja ro zp łyn ęła się w rękach, a na je j m iejsce w stąp iła m etafizyka i moralność; i naodw rót K an f, ten wszech burzyciel, w skazał na trudności naw et w trzech po­ zostałych ideach zasadn iczych i zb urzył m etafizyką iciojonalistyczną, która w swej w iedzy ta k się czuła bezpieczną. A jeśli w iek oświecenia ch ciał obok ow ych trzech racjonalnych głów n ych artykułów , zacho­ wać, ja k o rzeczy nadprzyrodzone, jeszcze niektóre rze czy nadrozumowe, w tedy na­ rażał się na niebezpieczeństw o, że tę nadrozm nowość policzono mu za nierozum; a kto m iał w tym razie zakreślić granicę? K to m ógł rozum ow i raz na zaw sze p rzy ­ kazać; „dotąd a nie d a le j“? O wiele gien jalniejsza b y ła trzecia i osta­ tnia próba załagodzenia sporu i w yrów n a­ nia przepaści próba H eglow skiej filozotji jreligji. W iara i w iedza podług H egla m ają tę samą treść, ty lk o form a ich je st inna: co w iara zaw iera w form ie w yobra­ żenia, to w iedza podnosi do form y pojęcia. Z d aw ało się, że cała trudność za jednym zamachem b y ła usunięta; form a w yobrażę-

8

8 nia stała się czarodziejskim zaklęciem , k tó ­ re m iało w szelką biedę w yp arow ać ze św ia­ ta i dwóch przeciw ników na zaw sze z sobą ,r'o-odzićJ a które rzeczyw iście w ielu teo­ logom w ow yc ■ / ’kii-li iziiś : zaspo­ koiło sumienie i rzuciło z ło ty most ku w ierze kościelnej. K ied y jed n ak w raz ze Straussem na m iejsce „fo im y w yo b ra że­ n ia “ postawiono pojęcie „m y tu ,“ w ted y niebezpieczeństwo tego rozw iązania dla w iary od razu w yszło na jaw . A le i to p o­ m inąw szy, religji i ta k przez to d ziała się krzyw da: jeśli je j form a b yła niestosowna i m niejszą posiadała w artość, to i ona sama m iała m niejszą w artość niż wiedza i zasłu­ g iw a ła na usunięcie; tym sposobem nie m o­ żna rozdzielić treści i form y; tu taj również m ożna powiedzieć: „G d y spadnie purpura, i książę upadnie“ ; dlatego religja nie m ogła się zgo d zić na takie rozw iązanie. T o też przeszło zaledw ie kilka lat, g d y w sarnim łonie filozofji heglow skiej, ja k o przeciw ień­ stw o p raw icy i lew icy, w yb u ch ł spór za ż a r t j ; a zw ątp iw szy o w szelkiej m ożliwości rozw iązania, napisał Strauss p rzytoczone pow yżej słow a o w ierzącym i w iedzącym .

9

9 k tó rzy w edług niego powumi uę spokojnie m ijać na swej drodze. A jed n ak znaleziono ju ż dawno w ła ści­ w y w y ra z dla rozw iązania, choć me dla pogodzenia sprzeczności w ypow iedziano go w owej książce, której setną roczni­ cę właśnie w tych dniach obchodzim y, w Schleierm achera „ M owach o relig ji do w yk ształco n ych m iędzy je j lżyciela m i“i które były- ukończone w kw ietniu r. 1799 w Poczdam ie. 7) Sch o lastyk a i praw ow ierio ś ć protestancka, w iek oświecenia i filozorja h eglow cka— p rzyp u szczały, że religji i w iara są rzeczą m yślenia i w yobrażania, wie­ d z y i świadomości; stąd naturalnie w y n i­ k a ła trudność, że dw a rodzaje m yślenia, w iedza religijn a i św iteka, jednakow o sa ­ m odzielne, sta ły obok siebie, a w ted y wciąż nastręczało się pytanie: czy jedn a ustąpi drugiej i podda się jej? c z y w w ynikach sw ych zg ad zają się z sobą, czy nie? A w ięc służebnictw o dla jed n ej albo dla drugiej strony — na t.o naturalnie ani jedna, an druga długo godzić się nie m ogły; sprze­ czności zaś, które z konieczności w ciąż się nasuw ały, czło w iek z lo giczn ym swym p o­ pędem do jednom yślności nie m ógł w ż a ­

10

1U den sposób długo znosić. W te d y w yk aza ł Nchleiermacher w yd aje nam się to dzisiaj prawie ja k b y jajk ie m K olum ba— że religia w swej treści i w swej istocie w cale nie je st rzeczą m yślenia, lecz raczej rzeczą nczncia. Uczuciem prostej zależności n azw ał je pó­ źniej nipco jednostronnie; •' i z p oczątku na­ zy w a ł to uczucie jeszcze z b y t rom antycznie „oglądaniem w szech św iata,“ ale w cią ż ju ż w yraźnie w sk a zyw a ł na ścisły zw iązek te­ go oglądania z uczuciem i uczuciu p rzyzn a­ w ał pierwszeństwo. Jeśli dalej rozm yślać będziem y nad tym określeniem uczucia, podanym przez Sclileierm acliera. to w n et dojdziem y dc wniosku, że w iedzący m oże mieć również religijne uczucia i poglądy, jak niew iedzący i nieuczony. Punkt w yjścia, powstawanie, będzie zapew ne u jednego i u drugiego in ­ ne na to zgoda. W jednym zbudzi się uczucie religijne, być może, w chw ili, kiedj grad nielitościwie zn iw eczy pracę i na­ dzieję całego roku, k ied y on w działaniu przyrody uzna w ład ztw o W szechpotężnego i W szechm ogącego. W badaczu zaś zjaw i się w tedy, kied y je g o w iedza i dow cip sta­

11

11 ną u swego kresu, kiedy ja k F aust w ober. D ucha Ziem i, uczuje się podobnym do ro­ baka, ryją ceg o się w prochu; albo najbar­ dziej filozoficznie w tedy, kied y obejmie w zrokiem całość, w spaniałą „concatenatio rerum “ w spraw ach przyrody, kied y poza w yjaśnienie św iata w yb iegać będzie m yślą ku zrozum ieniu św iata i zada sobie pytanie, ja k i sens i ja k i cel ma ta całość zw iązków p rzyczyn ow ych ; kiedy stanąw szy nad otchłanią przypadkow ości, jed n a k nie zechce u w .erzyć w coś zupełnie pozbawione­ go sensu l celu, w coś zupełnie przypadko­ wego. Odm ienny powód naturalnie inaczej zabarw i uczucia, ale re lig ijn y m i pobożnym m oże b y ć zarów no uczony, ja k nieuczony. T a k zupełnie proste nie je st jed n ak i to rozw iązanie. W sza k to ten. sam człow iek czu­ je i zarazem m yśli, i dusza nasza nie ma ta ­ kich ró żn y ch szufladek, żebyśm y, ja k IL g e l słusznie się w yśm iew a, w jednej kie­ szeni m ogli nosić uczucie, a w drugiej m y ­ ślenie. Tm bardziej p sych ologja naprow a­ dza nas na przekonanie, że intelektualizm nie ma racji, że nie w yobrażenie, lecz u czu ­ cie je s t w łaściw ą podstaw ową fu n k cją du-

12

12 szy, ) tym bardziej uznać musimy je g o łą ­ czność z w szystkiem i innemi funkcjam i psychicznemu, oraz przyznać, że uczucie z konieczności się też przeobraża i zgęszcza w w yobrażenia i m yśli, „Zam arłym uczuciem “ nazw ał m yślenie n a jg łę b szy z rom antyków , N m alis. To też k a żd y szczegółow y rodzaj uczucia, a w ięc i ów pogląd religijny, owo uczucie prostej zależno.sci, musi o d d ziaływ ać na m yśl naszą, musi je j nadaw ać swoiste zabarw ienie i odcień, musi przechodzić w w yobrażenia i myśli i w nich szukać ujścia. A tym sp o­ sobem otrzym ujem y i tutaj znów dwa r o ­ dzaje m yślenia: w zględnie pozna wionę uczucia, m yślenie naukow e— sine ira et. stu­ dio jak ieg o h istoryk rzym ski w praw dzie raczej teoretycznie w ym agał, niż p ra k ty ­ cznie je w ykon yw ał, oraz m yślenie, zabaiwione uczuciem , które nawel rozchodzi się w d w i'1 rożne formy , m yślenie artystyczn e i my ślenie religijne. Tam , w nauce, m am y oderwane m yśli, pojęcia i praw a; w religji i w sztuce— p oglądy i obrazy, znaki i sym ­ bole, ja k to w yraźnie nam wy kazuje rzut oka na pisma proroków i apokaliptyków .

13

W każd ym jednak razie w religji nryśl i w yobrażenie je st rzeczą drugorzędną, wtórną; je j sądy są zaw sze przedew szystkim sadami uczucia, podyktow anem i przez uczucie, odpuwiadającem i potrzebom uczu­ cia, budującem i i nastrajaj ącemi uczucie; jedn a z n o w o ży tn y ch szkół teologicznych n a zy w a je dlatego sądami wartości. A le przez to pom ija się w łaśnie głów n e p y ta ­ nie, a nie rozw iązuje się go, m ianowicie pytanie, na które w iara religijn a cal3 na­ cisk kładzie 1 k ła ść musi: czy ow ym po­ glądom i obrazom, ow ym sądom uczucia i w artości odpowiada rzeczyw istość, c zy w ięc są zarazem sądam i o bycie? W iara naturalnie na to p ytan ie odpow iada tw ier­ dząco; dla niej rów nież je st rzeczą n ajw a­ żniejszą nie to, że posiadają w artość, lecz to. że są praw dziw e. A le c zy w iara ma tu rację? czy rzeczyw iście są prawdziwe? T ego w łaśnie lilozolja pow innaby dov iesć. A le c z y ż ona ro zdoła uczynić? a przedew szystkim , c z y ona przez to znów się nie wyniesie ponad w iarę, a w iara nie będzie oddana niejako pod je j dozór i opie­ kę? W tym p rzyk rym położeniu, któie

14

u i filozofja, ja k o teorja poznania, usiłuje w yjaśn ić, nasuw a się rozw ażanie religijnoiilozoficzne i w skazuje jed yn ie m ożliwe w yjście z labiryntu p ła ta ją cych się tutaj i k rzyżu jących naw zajem ścieżek. Z a punkt w yjścia słu żyć nam m oże znane określe­ nie listu do Żydów : '-) „W ia ra jest pe­ w ną ufnością w to. czego się spodziew am y, i nie wątpieniem o tym , czego nie w id zim y.“ Przedm ioty wiary są niew idzialne, to zn a ­ czy' zarazem : nie m ogą być przedmiotem wieęl/y i dowodzenia. A tego filozoficznie n ik t bysti zej nie pojm ow ał i w yraźniej nie zazn aczył, ja k K a n t, kiedy' w yk azał, że i owe tr z y idee podstaw ow e teologji ośw ie­ cenia — B ó g, wolność i nieśm iertelność— w rzeczyw istości n ig d y się nie pokazują, że ich b yt n ig d y też nie da się w ykazać niew ątpliw ie i bezsprzecznie przez wnioski rozum owe. Jeśli je d n a k filozofia -wzbrania się w y k a z a ć praw dziw ość tego, w co w iara w ierzy, uzy to znaczyć 'że w iara — to nic, że ow e sąd y w artości nie są praw dziw e, nie są sądami o bycie? K ant nie tylk o tego nie tw ierd ził, lecz naw et b y ł przekonany, że przez zburzenie starej m etafizyki i je j

15

15 pozornych dowodów w łaśn ie uczynił m iej­ sce i p rzy g o to w ał gru n t dla wiary'. : ) I w rze czy sam ej, lich y dowód zawsze szkodzi sprawie: w yd aje się. że sama spraw a została pobita, g d y tym czasem ty lk o spo­ sób je j dow odzenia okazał się słabym i kruchym . W łaśnie w^edy, gdy' w iara w to. co niew idzialne, n ig d y nie daje się zam ie­ nić av wiedzę, w łaśnie w tedy, i ty lk o v . te­ dy, pozostaje ona na wieki tym , c z y m je s t, — w iara. "W praw dzie i nauka m oże ze stanov. isaa swej wiedzy dojsc do p rzyjęcia czegoś nie­ w idzialnego; krok od w yjaśn ien ia św iata do zrozum ienia św iata i przez nią nieraz w filozofji b y ł uczyniony. A le tu mówimy w tedy, w przeciw staw ieniu do w iedzy, 0 „go łej, p ro stej“ wierze. u ) P oniew aż nie m ożna tego dow ieść, p ozostaje to dla w ie­ d zy ty lk o h ypotezą, a ja k o hypoteza, nosi w sobie niepewność, m ożliwość, że może też być inaczej, a nie tak, słowem , nosi w sobie w ątpliw ość. A le c z y to choć trochę je st podobne do tego, co człow iek relig ijn y n a zy w a wiarą 1 w co. w ierzy? C z y w łaśnie tu ta j nie w łą-

16

IG czarny *tego, co tam je st w yłączone? W ia ­ ra naukow a je st przesiąknięta wątpieniem 0 sobie samej i o praw dziw ości tego, co t y l­ ko h yp otetycznie przyjm uje: w ątpić i badać z narażeniem się na błądzenie— to je j obo­ w iązek i je j praw o, to w prost w arunek je j życia i konieczność; dubito, ergo sum— m ożna tu i w tym znaczeniu p ow ied zieć;16) wiara religijna je st przeciw nie w y ższa nad w szelką w ątpliw ość; w ątpienie dla niej je st grzechem , błąd jest winą; je st ona w rzeczy samej pew ną ufnością, nie w ątpiącą o tym, czego oko ludzkie nie w id ziało, a ucho lu d z­ kie nie słyszało. D la nauki niem a spokoju 1 w ytchnienia, niem a zatrzym an ia się i kre­ su; dla je j badania niema w ędzidła i h a­ mulca: wiara przeciw nie odpoczyw a w pe­ wnym, gotow ym posiadaniu; a ufnością p rzyjm u je i p rzysw aja sobie i w ty m znajdu­ je swój cel i swój kres. D odajm y jeszcze, że św iat niew idzialny nauki je st czym ś zu ­ pełnie nieokreślonym , ciem nym i za gad k o­ w ym , a w re lig ji przeciw nie czym ś żyw y m i w yraźn ym i zarazem osobistym, do k tó ­ rego w ierzący ma zaufanie, iż zaspokoi j e ­ go tęsknotę do nieskończoności; tam m yśli

17

17 i pojm uje wola.; tu serce i uczucie, tain me­ tafizyka, tu m istyka, i dlatego w łaśnie— tam m yśl jed n ostk i albo szczupłej szkoły, a tu zle w a ją cy się consensus w szystkich w iernych: w ierzy m y w szy scy w jednego B o g a !— T a k dochodzim y do n ajpon ętn iej­ szego zadania filozoji religji, do zagadnie­ nia o psych ologiczn ej gienezie w ia ry i tk w iącej w niej ufności i siły. U czucie nieskończonej tęskn oty, pro­ w adzące do w ia ry w coś nieskończonego, otrzym uje naturalnie samo coś z tej nie­ skończoności i w zniosłości, z tej s iły i w szechpotęgi, z tej doskonałości i św ięto­ ści, ja k ą p rzyzn aje swemu przedm iotowi, i tym sposobem samo staje się świętością, której naruszać ani sobie, ani innym nie nozw alam y. A ta w iara, chociaż w tej for­ m ie p ow stała i u kształto w ała się z początku zupełnie indyw idualnie w jednostce, jednak nie pozostaje w łasnością jednostki, lecz staje się spraw ą i w spólnym dobrem wielu, w yzn an iem pewnej relig ji, pew nego K o ś­ cio ła i gm in y religijnej. P rzez to stoi poza nią cała p otęga te j społeczności, poczucie m asy, która j ą w yzn aje i sw ym oddźw ię­

2

18

1« kiem w zm acnia je j to n ,' stoi tra d y cja i przeszłość dziejow a, p rzekazu jąca j ą z po­ kolenia do pokolenia. T a społeczna strona w iary, którą p rzeciw staw iam y niebardzo słusznemu mniemaniu, ja k o b y re lig ja b y ła spraw ą p z y w atną każdego, 16) ta strona ma ogrom ną w a g ę p rzy m ierzeniu s iły wiary: w iara m a w sobie coś p o ryw ającego j e ­ dnostkę; typ ow ym tego przykładem je st suggiestyjn e „B ó g tak ch ce“ w w ojnach k rzy żo w y ch . A zarazem łą c z y się ona z najsilniejszą potęgą w iążącą nas ludzi, ze zw ycza jem i o b yczajem — i to w d w oja­ kim kierunku. Im w yże j rozw inięta je st relig ja . tym mocniej tk w ią w niej korzenie poglądów ^ o raln y ch je j w yzn aw ców : w iel­ c y zało życiele religji b yli zarazem tw órca­ mi now ej, w yższej moralności; i dlatego w ią ż ą się z w iarą religijn ą o b yczaje i mo­ ralność; do pewnej form y uczucia re lig ij­ nego n ależy też pew na form a postępowania m oralnego; id e a ły moralne przez nie się k szta łtu ją , a tym sposobem sumienie staje się dla pobożnego głosem je g o B o ga , po­ tęg a dobra łą c z y się w nim z siłą w iary. A jeszcze przedtym człow iek niejako w ra-

19

dza się w swą wiarę; dlatego z młodości p rzy w yk liśm y do u ległego p rzyjm ow a­ nia w iary, ja k o czegoś substancjalnie w aż­ nego i posiadającego znaczenie. T a k w ięc •dla każdego z nas je st ona nabytkiem m ło­ dości w raz z całą pełnią wspom nień m ło­ docianych; od rodziców, z ust m atki do nas p rzyp łyn ęła, a dlatego podtrzym uje ją po­ w aga, lecz zarazem opromienia ją szczęście młodości i domu ojczystego, krzepi ją całe piękno i w szelkie dobro, któregośm y do­ św iadczyli w domu rodzicielskim i któreśm y z niego wynieśli, ja k o n iep o żyty skarb na cale życie. A w iara w ogóle daje. nam szczęście: nie tylko szczęście wspomnień dzieciń stw a i młodości, drgające w niej i odbrzm iewające, lecz również i szczęście, leżące, że ta k rzekę, w każdej chwili w niej samej. N iem a słowa praw dziw szego nad to, że w iara zbaw ia; w tym właśnie okazu­ j e się je j istota, ja k o czegoś uczuciowego: nieskończona tęsknota i fan tazyjn e kszta ł­ tow anie tej tęskn o ty w ob razy wspaniałe i świetne, rozszerzanie i podnoszenie duszy, w yzw olen ie i w ybaw ien ie z p ęt skończoności, ufne oczekiw anie spełnienia i za ­

20

spokojenia, m istyczne ukojenie i cisza w zje ­ dnoczeniu z Bogiem , spokój posiadania i doj­ ścia do celu — to w szystko le ż y w wierze. A ponieważ uczucie zaw sze je st bardziej za­ chow aw cze n iż lotna m yśl, przeto zupełnie naturalnie w iara, przesiąknięta ta k bogatą treścią uczuciową i ta k głębokim uczuciem szczęścia, podnoszona najszczęśliw szem i doświadczeniam i osobistemi, ta k mocno się zrosła z człow iekiem , że je j sobie w yrw ać nie pozw ala i w a lc zy o nią, ja k o tnnry w arow ni. Skądże jed n ak mimo to pochodzi sra cie m iędy tą swoistą w iarą człow ieka reli­ gijn ego a zupełnie odmiennej n atu ry w ie­ dzą nauki? U czuciow e myślenie w obra­ zach, jak eśm y w iarę przedtym określili,— to jed n ak nie zupełnie w ystarcza do o k re ­ ślenia istoty tej jednej strony w iary. Im głęb szą i szerszą je st religja, tym bardziej usiłuje również czysto logicznie zdać sobie sprawę ze swej treści i upew nić się — choć­ b y z początku ty lk o w celu obrony od ze­ w nętrznych zaczepek — o tef treści m yślo­ wo, słowem , staje się pouczającą-, ju ż jeden z pierw szych m yślicieli chrześcijańskich na­

21

21 z w a ł chrześcijaństw o w prost filozofją. 17) P oniew aż zaś każda re lig ja jest dzieckiem sw ego czasu, stąd samo przez się w ynika, że do budow y tej sw ojej nauki, sw ego systematu. swej teologji w staw ia cegiełki, uzbie­ rane z prądów tego czasu, i z ty c h cegiełek buduje swój w izerunek świata; głów nie zaś z filozofji i liistorji zapo życza te c e ­ giełki. A to właśnie je st ten punkt, w k tó ­ rym z konieczności dojść musi do sprze­ czności i starcia. W iara, jak eśm y pow ie­ dzieli, je s t zachow aw cza; tego, co raz p r z y ­ ję ła , trzym a się ze w szystkich sił serca; nauka przeciw nie j est ruchliw a i postępowa, je s t niezm ordowanie czyn n a i k rytyczn a , znajduje się w cią g łym ruchu i przem ianie, a tym sposobem starzeją się w łaśnie owe części składow e_w iąry, zapożyczone od w ied zy i nauki- T a k stało się np. w chrze­ ścijańskim p oglądzie na św iat z pierw iast­ kam i, pochodzącem i z filozofji Arystotelesaże b y dziś jeszcze je zachow ać, na to nie zg o d zi się ani filozofją, ani nauka przyrody, a ty m mniej nie dadzą się do tego zmusić. W ia ra przeciw nie, nie badająca i nie roz­ bierająca k rytyczn ie pochodzenia swego

22

22_ stanu posiadłości, w zbrania się to p rzy ­ znać, i tym sposobem w yb u ch a spór. Ta w alka staje się też zw yk le bardzo prędko nam iętną i złośliv ą; naprzód wsku­ tek nieporozumienia, poniew aż w iara mnie­ ma, że zaczepki nauki d otyczą tego, co w niej je st treścią religijną, i nie uznaje, że nauka w rzeczy samej chce ty lk o odebrać napow rót m aterjał, którego w ierze dostar­ czyła , i na je g o m iejsce dostarczyć je j lep­ szego. A w tym tk w i ta k że pierw iastek osobisty. W ia ra etaji mi; łatw o nietole rancką; dzięki swej mocno zachow aw czej naturze nie chciałaby się pozbyć nam niejszęj drobnostki z tego, co posiada; w k a ż ­ dym , k tó ry po nią sięga, w idzi zbrodniarza i grzesznika, poniew aż dla niej w szystk o jest jednakow o w ażne i niet3,kalne; dlatego też upiera się p rzy tym , co pod w z g lę ­ dem religin ym je st obojętne, ja k g d y b y i to stanow iło dla niej kw estję życia. T a k np. w idei stw orzenia ca ły nacisk relig ijn y i cała w artość polega na zależności św iata, w je go bycie i własnościach, od nieskończo­ nej p rzy c z y n y świata; przeciw nie, w yob ra­ żenie sześciu dni tw orzenia jest. ty lk o uzm y-

23

słow ienieir tej trw ałej w artości, uzm ysło­ wieniem p rzestarzałym , które w obec nauki ostać się nie może; a jed n ak w iara upiera się i p rzy mm, ja k g d y b y ono b yło czym ś w ięcej nad w yobrażenie ludzkie i czasowe, czym ś w ięcej, ja k szatą antropomorficzną, p rzyo b lek ającą m yśl p raw dziw ie religijną. Odpowiedzialność za ta k ie niepotrzebne zaostrzanie przeciw ieństw a i za w yn ik a ją ­ c y stąd b rak w yrozum iałości, ja k i cechuje nasze czasy, a zw łaszcza w iele jednostek w ykształconym i naszego czasu, w obec w szelkiej relig ji. spada zdaniem moim na naukę relig ji w naszych szkołach w y ż ­ szych. Z e w nauce relig ji nie chodzi o w ie­ dzę i o masę m aterjału naukow ego, lecz o to, co pod w zględem religijn ym posiada w artość i znaczenie— o tym nasza m łodzież najczęściej w cale się nie dow iaduje i w ca ­ le tego nie odczuwa. A le c zy ż m ożna się tem u dziw ić, kied y w regulam inach eg za ­ m in acyjn ych dla nauczycieli religji p rzy w y ższy c h szkołach w cale niema wzm ianki o filozofji religji? Z drugiej jed n ak strony i nauka okazuje w obec w ia ry pew ną p ych ę i zarozum iałość,

24

ja k g d y b y wiara, u ży w a ją c przy sposobności starych kam ieni do swej budowy, b yła sa­ ma czym ś p rzestarzałym i p rzeżytym , czym ś niegodnym dojrzałego człow ieka i jego dojrzalszych m yśli. T y m sposobem g rz e ­ szą—z jednej strony nietolerancją i duchem prześladow czym , z drugiej strony pychą, a rozdżw ięk staje się coraz to jaskraw szym , położenie coraz to bardziej naprężone. P ło ­ mieni stosu, na którym Giordano Bruno w R zym ie, albo M ichał Servet w G enew ie położyli życie, ja k o m ęczennicy nauki, tak samo niepodobna puście wr niepam ięć, ja k obelżyw ych, grubi jań ski eh słów zm aterjalizowanej nauki o zacofanej w ierze w ęgla ­ rzy. 18) Zdaje się, że pow ołaniem teologji nau­ kow ej je st podjęcie pośrednictwa w tym starciu, zw łaszcza, o ile naw iązu jąc swe starania do m yśli Schleierm acliera, postaw i sobie za zadanie, pogodzenie re lig ji z kul­ turą, zw łaszcza też, odkąd ta k pobożni m ężow ie, ja k R yszard R otlie, którego se­ tną rocznicę urodzin przed kilku miesiącami obchodzono, z całym przekonaniem ośw iad­ c zy li się za tą spraw ą. |,J) I w rzeczy samej,

25

25 stopniow e przekształcenie świata w yobra­ żeń religijnych, w yłączen ie z nich przesta­ rzałych pierw iastków w ie d zy — to w łaściw e zadanie i p raw d ziw a zasługa tej teologji: zw ła szcza pierw iastki, historycznie nieuza­ sadnione, śm iało i stanow czo pośw ięciła i odrzuciła. A le zato dostało się tej to, co często dostaje się peśrednikom: zadow olić nie m ogą ani jednej, ani drugiej strony; z obudwu stron doznają niechęci i napaści; ta k w tym razie ze strony K ościoła, któ ry ustępstw a teologji dla ku ltu ry i nauki u w a­ ża za z b y t daleko sięgające i niebezpie­ czne, albo w cale o żadnych ustępstw ach słyszeć nie chce; z tej w ięc strony o d zyw a­ j ą się skargi, że teologja zdradza religję na korzyść nauki, a w szyscy dobrze pam ię­ tam y, ile r a z y ksiądz n akazał milczenie profesorowi. A le i przedstaw iciele innych nauk z b y t łatw o lekcew ażą usługi, które ta k a teologja m oże im oddać, i przyjm u ją je niewdzięcznie: pod zasłoną tej teologji nauka może pracow ać stosunkowo dość spo­ kojnie; teologow ie część w alki biorą na sie­ bie, pracując nad przekształceniem i zmo­ dernizowaniem religijn ego poglądu na

26

26 św iat w ed łu g w yn ik ów badań history­ czn ych albo przyrodniczych- um ożliw iają im spokój, potrzebny do p racy, w yk on yw ając, ja k żyd zi w czasach Nehem jasza p rzy odbudow yw aniu m urów Jerozolim y, jedn ą ręką sw ą pracę, a podając im oręż drugą ręką. Z e jed n ak to przekształcenie w yobrażeń religijn ych w ogóle jak o ś się nie udaje i żół­ w im postępuje krokiem , to le ż y znów w sa­ mej naturze w iary. T u d ziała rów nież znane nam ju ż usposobienie zachow aw cze, nie pozw alające człow iekow i religijnem u zgodzić się na takie przekształcenie, z oba­ w y, żeb y całości nie narazić na szwank; nie chce on nic p ośw ięcić, bo w szystko zro­ sło się z je g o sercem, a przeto nie chce i nie umie słuchać głosu nauki i rozumu. K sią żę B ism arck kied yś pow iedział: „U czu ­ cie w chw ili stanow czej je st silniejsze i w y trw alsze, niż rozum rozum nych.“ 20) T o spraw dza się nie ty lk o w polityce, lecz ró­ wnież i religji, i ona przedew szystkim , m a swe im ponderabilia. A w iara m a do tego słuszne praw o. N ow ego w yzn an ia niem o­ żna dowolnie sform ułow ać, niem ożna zro­

27

27 bić. W iem y w p raw dzie z historji K ościoła i dogm atów , ja k bardzo po ludzku często odbyw ało się ostateczn e ustalenie w yzn ań ale nie są one mimo to czym ś dowolnym w nastroju i treści, lecz zw ycięskim w y n i­ kiem ostatecznym i koniecznym osadem prądu i rozw oju rzeczyw iście istniejącego, ruchu, dążącego do tego celu. P rzedew szystkim jednak, w ielkie nowatorstwa religijne w ym a ga ją w każdym czasie w iel­ kich bohaterów religijn ych . T u znowu Ichleierm acher w sw ych m owach w skazał na pojęcie gienjusza religijnego, zupełnie jeszcze przeoczone przez K an ta. M am y w ięc tutaj, ja k w e w szelkim dziejow ym sta­ waniu się, podw ójną g rę czyn n ika zbioro­ wego i indyw idualistycznego; do now otw o­ rów religijn ych potrzeba rzasów religijnie usposobionych i podnieconych, potrzeba również w odzów religijnie gienjalnych. D latego nie m ożna się spodziewać takiego przekształcenia w czasach, obojętnych pod w zględem religijn ym i w ogóle w ięcej zw ró­ conych ku pracom zew nętrznie ekstensy­ w nym , niż ku w ewnętrznem u cichemu skupieniu, do ja k ic h należą nasze czasy.

28

a tym bardziej brak nam gienjusza re lig ij­ nego, k tó ry b y nas porw ał i zjed n ał dla te­ go przekształcenia. A le ch ociażby naw et od czasu do czasu zaprow adzano takie zm iany i popraw ki, m o głyb y one jed n a k zaw sze ty k o na krótki czas sprow adzić pokój; bo w ieczn y pokój i tutaj, zarówno ja k w życiu p olitycznym , jeśli m a być czym ś w ięcej niż ideą kiero­ w niczą, je s t ty lk o u topją i pobożnym ż y ­ czeniem. -l) N auka ustaw icznie postępuje naprzód, dlatego cegiełki, od_niej za p o ży­ czone, za każd ym razem prędzej c z y pó­ źniej muszą przestarzeć; stąd też nie m oże n ig d y utrw alić się stanow czy pokój m iędzy postępową nauką a nieruchomą wiarą; mo­ żna je od czasu do czasu zb liż y ć do siebie, m ożna je naw et niekiedy doprow adzić do zupełnej zg o d y i odpowiedniości; lecz po niejakim czasie znow u się oddalają od siebie i stają n ap rzeciw ko siebie, g o ­ tow e do w alki; to w y p ły w a z ich w ła ­ snej istoty; dlatego w alka m iędzy w iarą a w ied zą je s t koniecznością, a nie dow ol­ nością. D opóki to nie będzie powszechnie zrozum iane i przyznane, zaw sze jedn a stro­

29

29 na będzie p rzyp isyw ała winę drugiej; kto tę konieczność zrozum ie, nie będzie ju ż się s k a rż y ł i przeklinał, ale p rzyjm ie ją ze spokojem i poddaniem, ja k o zrządzenie losu. A tu w łaśnie je s t punkt, w którym filo­ z o f j a re lig ji powinna w zią ć się do p ra k ty ­ cznej pracy; tu le ż y m e ty lk o je j zadanie, ja k o nauki, lecz rów nież i je j zw iązek z żu ­ ciem i usługa, ja k ą oddać m oże życiu; nie na to ona istnieje, a b y tw o rzyć religję, al­ bo, j a l ju ż nieraz od niej w ym agano, ab y relig ję zastąpić: “ ) tego ona nie m a i nie m oże czynić; pow tarzam y: filozofow ie nie są tw órcam i, a zatym nie są i założycielam i religji. L e cz rów nież nie je st icli p ow oła­ niem i zadaniem burzenie religji: i tego nie m ogą uczynić, i to je s t w yłączn ie dziełem założyciela, pow ołującego coś no­ w ego do życia, k tó ry w ystępuje ja k o pan i praw odaw ca z okrzykiem : „Słyszeliście, co powiedziano do ojców w aszych — j a zaś powiadam w am .“ Nie, filozofja religji, j a ­ ko nauka, pow inna skromnie, ograniczając swój zakres, jed y n ie usiłow ać zrozumieć psychologicznie i historycznie p rzeja w y re-

30

30 lig ji \vc w szystkich je j postaciach, oraz w yk aza ć icli początek w istocie człow ieka: nie je st ona m etafizyką, lecz przedew szystkim psychologia religji. i:!) T o też nie m oże ona przeciw ieństw a w iary i w ied zy ani w yw o łać, ani usunąć ze świata; nie m oże też zaoszczędzić w alki jednostce, której w indyw idualnym rozw o­ ju um ysłu ta w alka się uświadom i i ogar­ nie duszę. A le m oże tej w alce odjąć zn a­ m ię w in y i przez to p rzyczyn ić się do spro­ w adzania pokoju. Praw da, że biorąc reli g ję za przedm iot dociekań historycznych i psychologicznych, otrząsam y z niej n ie ­ m ało p y łk u kw iatow ego; gdzie chodzi o subtelną tkan kę ży c ia uczuciow ego, tam nauka, kierująca się rozumem, m oże niezręcznem i swem i palcam i niejedno popsuć; je j szarzyzn a na tle szarym ściera z przed­ m iotów rumieniec życia. Jest to rzecz nie­ unikniona: iilozofja religji, ja k każda nau­ ka, obraca się w ostrym , rozrzedzonym po­ w ietrzu n a jw y ższy ch szczytów , które nie każd}r zdoła znieść. L ecz rozpatrując relig ję ze stanow iska czysto naukow ego i usi­ łu jąc j ą zrozumie ć, przecież coś u czyn i

31

dla ży c ia ty c h , którzy' słuchają je j głosu, a za tym i dla ży c ia w ogóle. To życie je st zapełnione i rozdarte ow ym przeciw ień­ stwem w iary i wiedzy', ow ym w irem w alki, stąd w ybu ch ającej, ow ą nienawiścią, dzie­ lącą obie strony i zagłuszającą w nich p o ­ czucie spraw iedliw ości— i nieraz się zdaje, że porozum ienie je st tu niem ożliwe. U si­ łu ją c zrozum ieć to przeciwieństw o i wy ka­ za ć je g o psychologiczną konieczność z sa­ mej istoty stron w alczących , nie usuw am y g o w praw dzie ze św iata i z ży c ia narodu, nie oszczędzam y ludziom , p atrzącym g łę ­ biej i dążącym w yżej, ciężkiego brzemienia i ciężaru; ale w yryrw am y temu przeciw ień­ stw u żądło dowolności i um yślności, zło­ śliw ości i w iny; nie podżegamy' ognia i nie g asim y go, ale odbieramy' mu siłę niszczenia i zadaw ania nieuleczalnych cierpień; u c z y ­ m y, że i w w irze w alk i jedn a je st ty lk o cno­ ta, tolerancja i cierpliwość. Ty'm sposobem i ta praca religijno-filozoficzna nie je st pro­ stą zabaw ką uczonego dowcipu, nie je st prostą w iedzą dla w iedzy; je st ona, ja k w szelka nauka, na usługach ludzkości, je st w spółpracow nictw em p rzy turkoczącym

32

w arsztacie czasu, je st pracą dla życia j e ­ dnostki i dla ży c ia całego narodu, niestety tak smutnie nurtow anego i rozdartego przez to przeciw ieństw o. Ze lilozofow ie re lig ji na ty m ta k samo w ychodzą, ja k teologow ie, że w łaśnie z po­ wodu tej p racy pokojow ej uchodzą za nie­ bezpiecznych burzycieli pokoju, to nie po­ winno ich m artw ić i zb ija ć z tropu; stano­ w i to ty lk o jedną z kart, na których je st skreślona m artyro logja nauki. A le jednej . ze c z y pow inniśm y zaw sze w ym agać — nie dla siebie, lecz dla życia, na którego usłu­ gach je st nauka, i dla zachow ania zdrow ia tego życia: żeb y w a lk a m iędzy w iarą a wiedzą to czyła się na tym polu, na któ­ rym w zrosła, na gruncie duchowym . W ró­ żn y ch czasach i w różnych m iejscach w iara w z y w a ła na pomoc i uzbrajała ram ię świeckie, a przynajm niej chętnie p rzyjm ow ała w yzn aczanie różnorakich nagród za w iarę, które j ą zalecały dla zew n ętrzn ych korzyści. Ż e w skutek tego słońce i w ia tr nierówno b y ły podzielone, i w iedza b y ła pokrzyw dzona, nie było tc jeszcze rzeczą najgorszą: takie utrudnienie

33

staje się w ż y c iu duchowym często raczej w prost zyskiem i nie pow strzym uje postę­ pu. Nie, co przez to rzeczyw iście ponosi uszczerbek i narażone byw a na szwank, je st to w iara sama. W ia ra je st czym ś zu ­ pełnie w ew n ętrznym i czym ś zupełnie szczerym ; jeśli z nią pow iążem y zew nętrzne korzyści, w ted y ona sama staje się zew nętrz­ ną i p ozb yw a się szczerości. „W ołanie: pa­ nie. panie!“ je s t karykaturą i śmiercią p raw dziw ej w iary. Jeśli zaś religja, ja k i nauka, ty lk o w ted y m oże oddaw ać życiu te usługi, ja k ie powinna mu oddawać, kie­ d y je st samą sobą, t. j. zupełnie praw dziw ą i zupełnie wolną, to trzeba ją też w ysta ­ w iać na czyste św iatło p raw dy i wolności. T ym sposobem w iara i w iedza, jak kolw iek często i zaw zięcie ze sobą w alczą, jak o dzieci jednego ducha, sp otykają się osta­ tecznie mimo całego przeciw ieństw a we w spólnym żądaniu i w e wspólnej myśli, którą m ożem y w yrazić w następujących słowach: T y lk o praw da m oże nam dać wolność, a ty lk o w olność— prawdę.

34

D o p i s k i . 'i Tę myśl, już dawniej nieraz rozważaną, podda) niedawno dyskusji F . K le in w Rwym wykładzie p. t„Uniwersytet i wszechnica techniczna“, wygłoszonym na zjezdzie przyrodników w Dusseldorfie w r. 1898(zob. jego Rozprawy, str. 25-35). Głównie nas tu obchodzi, że i nasz strasburski kolega, prof. Dr. F . B ra u n , wcielił ją do swej mowy na urodziny cesarskie w r. 1899 „O fizykalnym sposobie badania“, na str. 29. Byłoby rzeczą bardzo pożądaną, gdyby wszechnica strasburska w tym nowym stuleciu energicznie za jęła się urzeczywistnieniem tego projoktu; tym sposo­ bem rozwiązałaby wielkie zagadnienie drogą jedynie odpowiednią, drogą próby. 2> F r N ietzsch e , Jenseits von Gut und Böse, Werke Bd. 7. str ldl i nast. 3) H e g e l w przedmowie do „Grundlinien der Philosophie des Rechts“, Werke Rd. 8, str. 20 i nast.

35

4) W mzstrząsaniu stosunków wiary i wiedzy w m ojej pracy „Religion und Religionen- (Stuttgart 1893), str. 36 i nast. znajduje się znaczna szczerba, na którą sam wskazałem w „Zeitschrift filr Philoso­ phic und pliilos. Kri tik“, tom 103, str. 198. i nast. Było dla mnie rzeczą pożądaną, że mogłem wypełnić tutaj tę szczerbę i całą kwestję omówić jeszcze raz szcze­ gółowo. Przy tym naturalnie nieraz korzysta­ łem ze swoich dawniejszych wywodów i niejedno wprost zapożyczyłem z tamtej pracy, jak również odsyłam do niej w celu bliższego uzasadnienia nie­ których szczegółów, tutaj tylko pobieżnie zazna­ czonych. *) J e rtu llia n u s, liber de praescriptione haereticorum, cap. 7 „Quid Athenis et Hierosolymis? Quid Academiae et Ecclesiae?1' 6) D • F r . S tra u ss, Die christliehe (ilaubenslehre in ihrer geschichtlichen Entwicklung und im Kampfe mit der modernen Wissenschaft, Bd. 1, str. 356. Do zrozumienia tego zdania nie dodaje nic no­ wego niemiła książka S. E ck a, D. Fr. Strauss (Stutt­ gart 1899): nawet jej złośliwość nie jest nową. 7) Dnia 15 kwietnia 1799 pisze Schleiermacher do Henryki Herz: „Dziś właśnie, 15 kwietnia, pocią­ gnąłem kreskę pod Religją, rano o wpół do dziesią­ tej“. (Aus Schleiermachers Leben in Brielen, Bd. 1, 2. Aufl. str. 208;.

36

Obok poczucia zależności stoi zawsze 8) i uczucie podniesienia duszy, ale uczucie zależności jest w religji rzeczą pierwsza. — Zresztą wiem na­ turalnie o tym. że ta nauka Sehleiermachera o uczu­ ciu, jako siedlisku i jako istocie religji, nie jest po­ wszechnie przyjęta. Zwłaszcza G u tb e rM w swej pra­ cy „Der Kampf urn die Secie“ C1899) niedawno oświadczył się bardzo ostro przeciw tej „religji uczu­ cia“. Dla niego religja jest wciąż jeszcze „przedewszystkiiu rozumnym poznaniem, wpływającym na wolę i uczucie“: wbrew Kantowi jest on przekona­ ny, że „filozofja chrześcijańska z przekonywającą jasnością dowodzi istnienia osobistego Boga“. 9) Co do tego, mogę odesłań czytelnika do m ojej książki „Das Gefiihl“ (Stuttgart 1893), w której usiło­ wałem uzasadnić pierwszeństwo uzzucia w życiu psychicznym. 10) W „Uczniach z Saisu“ (Schriften, 4. Ausg. str. 298) powiada N o u a lir. „Myślenie jest, tylko snem czucia, zamarłym ezneiem, blndoszarym, słabym ży­ ciem“. “ ) Tu możnabyjeszcze wywieść następującą myśl: dowieść tego, w co wierzy wiara, lilozolja nic może choćby dlatego, ze wiara w różnych religjach wie­ rzy w coś różnego. Czy i\ ięc ma dowodzić wszyst­ kiego i każdego? Naturalnie, że nie; ale wtedy mu­ siałaby pociągnąć przed swój sąd wszystkie religje i naprzód rozstrzygnąć, która z nich jest prawdziwą,

37

37 a przez to znowu postawiłaby się ponad religją. Ca­ ła ta pretensja do filozofji polega na pomieszaniu jej z apologietyką, która w rzeczy samej jest „ancilla theologiae“. *-j Ten przekład Lutra listu do Żydów 11, 1 nie jest wprawdzie dosłowny, ale zupełnie oddaje myśl oryginału i może dlatego w swej klasyczne) formie właśnie w tym miejscu służyć za odpowiedni punkt wyjścia. (V n lg a ta to miejsce tak podaje: „Ust autem fide0 sperandarum substautia rerum, argumentum non apparentium“. W ujek tłumaczy to wiernie i traf­ nie: „A wiara jest gruntem rzeczy tych, których się ¡spodziewamy, wywodem rzeczy nie widzianych“. Przyp. tłumacza). ,3) W słowach Kanta: „Musiałem znieść wie­ dzę, aby uczynić miejsce dla wiary" znajdują swój ostateczny wyraz jego wywody do dyalektyki trans­ cendentalnej, oraz rozdział o „mniemaniu, wiedzy i wierze“ na końcu Krytyki czystego rozumu. 1 4 1 Tutaj mój pogląd stanowczo się rozchodzi z poglądem S ry k a A d ickesa , rozwiniętym przezeń w rozprawie „Wissen und Ulauben“ Deutsche Rund­ schau. 13d. 94, styczeń 1898, str. 86—107). Zalicza on. metafizykę obok „religji objawionej“ do, wiary. We­ dług niego „metafizyka nie jest nauką i nigdy nią stać eię nie może“; „indywidualność jest. alfa i omegą wszelkiego poglądu na świat, a więc i metafizyki“. Ją stawiam przeciwnie metafizykę po stronie nauki, po­

38

38 nieważ w niej jest zawarte pojęcie, że rzecz może się mień również inaczej, pojęcie bypotetyczności jej za­ łożeń. Dlatego jej „wiara“ różni 6ię « całe niebo od wiary religijnej. Metafizyka, jako trascendentna, jest. nawskroś hypotetyczjia i problematyczna, nawet dla metafizyka samego. Naturalnie, kto mniema, iż znalazł „prawdziwą filozofję“, jak J . K a fta n , w rozpra­ wie „Llas Christentum und die Philosophie“ (Lipsk 1895), tego metafizyka doprowadzi nietylko „do pro­ gu wiary chrześcijańskiej“, ale stanie on, jak Gutberlet, w samym jej środku, lecz właśnie przez to stanie poza filozoiją, jako nauką; jest on apologietą, nie filozofem. Zresztą Kaftan mimoto prawdziwiej określił istotę filozofji, niż Adickes: pisze on bowiem na str. 25: „Kilozofja zachowuje zawsze cos z wolne­ go, ruchliwego charakteru nauki. Nie może i nie po­ winna utrwalić się i związać. Jest i pozostaje zawsze gotowa prostować swe twierdzenia dla słusznych powodów i ustąpić lepszemu przeświadczeniu. Ta wolność, to ucho,zaweze i wszędzie otwarte, jest jej chlubą i zaszczytem. Naturalnie właśnie stąd pocho­ dzi to, co stanowi jej słabość (?), że zawiera coś hypotetycznego, że nigdy nie traci cechy ludzkiego mniemania i nigdy nie prowadzi do zupełnej pewnoś­ ci wewnętrznej“. Bez wątpienia doprowadziła Adickesa do jego poglądu Kantowska teorja postulatów; ale nie wydaje się mi rzecz» potrzebną wchodzić tu w tę teorję; należy ona też do tych części filozofji Kantowskiej, które trudno dają się pogodzić z najgłębszemi jej myślami zasadniczomi: porówn, A lb ert

39

39 Die Keligionsphilosophie Kants (Preibtirg 1899). Podobnie nie miałem też powodu do zajmowa­ nia s!ę w mej mowie „objawieniem“: dla filozofji religji niema „religji objawionej“, ponieważ znowu wie­ le religji rości sobie prawo do tego tytułu, lecz istnie­ je tylko wiara w objawienie; nam zaś chodziło jedy­ nie o wiarę, jako wiarę, a nie o ten lub ów przedmiot wiary: a wiec nie chodziło nain też o objawienie, jako przedmiot wiary, ani też o psychologię objawienia, która zresztą, jest bardzo interesująca. S ch w eitzer,

15) Naturalnie rozumiem dobrze, że u filozofa, wychodzącego z zasady „dubito, ergo sum“, u Kartezjusza. błąd, jako sprawa woli, stanowi winę.
40

40 masy. Słusznie nazywa H . J . H oltm ann , K. Rothes speculatives System (Freibnrg 1899) zdanie Renana: „Żyjemy reiigjsj innych- zlaniem „godnym uwagi“ , które bardzo wyraźnie wskazuje na „religijną spuś­ ciznę przodków i moralnego ducha wspólności, wy­ tworzonego przez religję“. 17i

Jitstin u s ,

Dialogu* emn Tryphone Judaeo 8.

18) K a ro l Vogt w swym spo. ^e z Rudolfem W ag­ nerem. Jego pismo polemiczne, zwrócone przeciw­ ko niemu (Giessen 1855) ma tytuł „Köhlerglaube und Wissenschaft“. 19) ° tym porówn. H oltm ann dz. przyf. Str. 248 i nast.

aoy W przemowie do Wiirtemberczyków w Kissingen. U H . von P oschin gera , Die Ansprachen des Fürsten Bismarck 1848- -1894 (Stuttgart 1895j słowa te brzmią: „W polityce narodowej serce zawsze jest silniejsze od rozumu... Serce jest właśnie silniej­ sze“. 21) Dziwna rzecz, że i A dickes wierzy w możli­ wość wiecznego pokoju między wiarą a wiedzą; przynajmniej na str. 105, wyżej przyt. dzieła po­ wiada- „Przez uznanie, że poza granicami nauk poszczególnych leży dziedzina wiary, stary spór między wiarą a wiedzą będzie ostatecznie zała­ twiony. Bez tego uznania może wprawdzie na­ stąpić krótkie zawieszenie broni, ale nie wie­ czny pokój“. Lecz nakoniec jednak dochodzi do po-

41

■41 dobitych wniosków, jak ja; na str. 106. powiada; _Kto dokonał togo podziału, dla tego między wiarą a wiedzą nietyiko nite zachodzi żadna rozterka, lecz będzie też unikał wszelkiej walki na gruncie wiaryNigdy nie przyjdzie lun na myśl dowodzić tara czegoś albo coś odpierać, przeklinać i głosić nauki jedynie zbawiające, wymuszać powszechne uznanie, zamiast spodziewać 6ię tylko przyznania dusz pokrewnych“. Vle znowu nadaje inny obrót swym myślom, mówiąc: „Tak mogłaby i z badań metafizycznych zniknąć zna­ czna część polemiki“: a nakoniec i on zmuszony jest zawołać, jak Strauss: „Niech każdy każdemu pozosta­ wi jego wiarę! My filozofowie teologom, ale i oni ii.uu“. Tym sposobem mści się na nim wszędzie po­ mieszanie metafizyki z wiarą religijną. 52) Tak w ostatni cli czasach zwłaszcza J . Btm w dwu rozprawach: „Die Grundfrage der Religion“. (Stuttgart 1895) i „Wie Christus urteilenund handeln wiirde, wenn er heutzutage unter uns lebte“ (Stuttgart 1896). Próbuje on zbudować „teologję, spo­ czywającą na naukach realnych, a więc przedmio­ tową“, zbudować religję palikową i podaje nawet — bardzo ciekawe—wyznanie, jako punkt zborny gmi­ ny takich chrześcijan moralnych i przyjaciół nauk (w drugiej rozprawie, str, 74 i nast.) Na to odpo­ wiada F r . P a u lse n w swym „Wstępie do iilozofji“ (Berlin 1892) na str. 322. zupełnie słusznie: „Filozofja nie jest religją i nie może jej zastąpić. Nie chce ona być wiarą, lecz wiedzą“. Że „każda filozofja zawiera w sobie również pierwiastek wiary, m ann

42

42 którego nauka, jako nauka, nie zawiera-—albo po­ wiedziałbym raczej ostróżniej: nie zawiera w tym samym stopniu, na to mogę się z nim zgodzić; z dni giej strony zarzucił też tymczasem albo przynaj­ mniej znacznie ograniczył swoje zbyt optymistycz­ ne nadzieje pokoju (tamże str. 13); mam tu na my­ śli przedewszystkim jego polemikę z Ottonem Willmasnem. *ł) L u d w ik F eu erbach , DarsŁellung, Entwicklung und Kritik der Leibuitz’schen Philosophie. Werke l!d. 5, str. 126: „Prawdziwe pośrednictwo filozolji z teologją bynajmniej nie polega na tym, żeby wyka­ zać, że podstawą dogmatów są myśli, prawdy rozu­ mowe“. Z teologją filozofia „nie może w ogóle mieć związku syntetycznego, lecz tylko gienetyczny. Jej pośrednictwo polega tylko na tym, żeby gienetycznie rozwinąć stanowisko, stanowiące podstawę teologji, stanowisku religji, i wykazać przez to, że tu stanowisko jest realne i posiada swą treść“.

KONIEC.

43