13. Literatura postmodernistyczna

Literatura postmodernistyczna Opracowanie na podstawie:  

moich notatek z zajęć Krzysztof Uniłowski, 1989 – inicjacja postmodernizmu, [w:] Przypadki krytyczne. Studia i szkice o krytyce, życiu oraz świadomości literackiej po roku 1918, pod red. D. Nowackiego i K. Uniłowskiego. Katowice 2007.

Obowiązkowe lektury: Marek Bieńczyk, Tworki; Magdalena Tulli, W czerwieni Cechy prozy postmodernistycznej 

palimpsestowość



intelektualizm



eklektyzm



metatekstowość



kategoria nierozstrzygalności



parodia (pusta parodia), pastisz



technika rekombinacji gotowych elementów



kultura cytatów, mówienie w cudzysłowie ze świadomością bezsensowności



pisanie jako nadpisywanie, dopisywanie, wpisywanie



podwójne kodowanie – pisanie ważnych tekstów w konwencji literatury popularnej (np. Imię Róży Eco)



pisarz jako skryptor, producent tekstu (a nie sensu), wykonawca aktu pisania. Tekst nie narzuca żadnego systemu wartości, żadnej niepowtarzalnej wizji świata



pisarz, autor jest schowany



oddanie głosu wszelkim marginesom (a nie tekstowi głównemu) i wszelkim mniejszościom – wyznaniowym, seksualnym, kulturowym

Postmodernizm wobec przeszłości Postmodernizm to nurt głęboko zakorzeniony w modernizmie; nie tylko go krytykuje, ale też czerpie z niego, a niekiedy nawet radykalizuje niektóre postulaty. POST to pasożyt żerujący na tym, co było przed nim, czyli na ANTE. Realizm, który był przed modernizmem, wierzył w całościową wizję świata. Modernizm uznaje jej istnienie, ale ukrywa ją i rozbija. Wysoki modernizm przełamuje tę konwencję (Joyce, Woolf, Elliot). Postmodernizm zupełnie ją odrzuca.

Postmodernistyczny sposób myślenia: 

sprawy cywilizacyjne, zmiana gospodarki



nie ma całości, nie ma jednej, ustalonej prawdy



koniec świata wielkich narracji, koniec wiary w rozwojową narrację oświeceniową, według której postępował cały XIX w.



możliwe są tylko małe, lokalne narracje, ustalone na chwilę

John Berth, esej Literatura wyczerpana – neguje model powieści modernistycznej, uznaje go za wyczerpany. Pisze o krańcowości języka i norm i o potrzebie wypracowania nowych. Brian McHale – pisze o dominancie, elemencie scalającym: 

dla literatury modernistycznej – dominanta epistemologiczna (fabuła kryminalna)



dla literatury postmodernistycznej – dominanta ontologiczna (fabuła fantastyczna) (mnogość światów, na jakim świecie żyjemy?, gdzie jestem? – postmodernizm stawia pytania zasadnicze!)

Polską świadomość literacką w latach 90. określały kategorie modernistyczne. Formułowane na początku lat 90. wizje kultury były w gruncie rzeczy rozmaitymi pomysłami na odnowienie modernizmu, który zawsze odwoływał się do reguły renowacji, by poświadczyć własną prawomocność i dowieść swojej żywotności i aktualności. Kategoria postmodernizmu stała się wówczas w Polsce kłopotliwa, bo sugerowała anachroniczność formułowanych u nas koncepcji, nieadekwatność do tego sposobu myślenia o kulturze, sztuce i literaturze, jaki uznawaliśmy za oczywisty. Trzeba też zauważyć, że dopiero na przełomie lat 80. i 90. zaczęła ona funkcjonować w polskiej świadomości jako nazwa szerokiej formacji artystycznej i intelektualnej, a nie tylko nurtu w prozie północnoamerykańskiej. W latach 90. postmodernizm uznawano za spadkobiercę i przedłużenie awangardy, jej najnowszą, aktualną odmianę. Działało to na jego niekorzyść, była to bowiem awangarda ułomna, wyzuta z wiary we własną historyczną misję, obalona już w latach 70. i 80. Taka interpretacja niestety mocno banalizowała postmodernizm: podporządkowywała go utrwalonemu sposobowi myślenia o literaturze, uznając go za zjawisko peryferyjne i niegroźne dla dominacji nieawangardowych nurtów literatury nowoczesnej. Przemysław Czapliński postawił tezę, że jesteśmy uczestnikami i świadkami przełomu o zupełnie innym module niż ten, którego oczekiwaliśmy: niewyraźnego i trudno uchwytnego, zjawiska, które mnoży i myli ślady, posiada zarazem cechy niedostatku i nadmiaru. Przełom

ten nie zasadza się ani na rewolucyjnej zmianie paradygmatu, ani na ewolucyjnym ciągu przeobrażeń, lecz wynika z działalności dywersyjnej. Reakcje krytyki na postmodernizm Większość polskich komentatorów bez skrupułów uznała więc postmodernizm za zjawisko destrukcyjne, bo dążące do zakwestionowania konstytutywnych dla tradycji Zachodu wartości i idei, a w dodatku – otwarte na niwelujące wpływy kultury masowej(!). Sympatię dla postmodernizmu deklarował kwartalnik „FA-art” – jako jedyny spośród wielu nowych czasopism, z reguły tworzonych przez najmłodsze pokolenie. W Powrocie centrali czytamy: „Konformizm i dywersja – oto bieguny komunikacyjnych postaw przejawianych przez naszą literaturę”. Bieguny te niekoniecznie muszą jednak wyznaczać rozbieżne postawy i konkurujące ze sobą nurty. Najciekawsze przypadki to takie, gdzie subwersywna gra między oboma biegunami dokonuje się w tym samym tekście, gdzie konformizm może być zasłoną dymną dla dywersji, ta z kolei – zakamuflowaną postacią konformizmu. W tym kontekście na pewno warto powrócić do idei podwójnego kodowania. Z upływem czasu rosło przeświadczenie o konformistycznym charakterze najnowszej twórczości (zwłaszcza prozy), uległej wobec dyktatu rynku, reguł komunikacji masowej oraz zastanego sposobu rozumienia „wartościowej” literatury. Jako odpowiedź na postmodernistyczne wyzwanie traktowano najczęściej komentowane i najbardziej uznane zjawiska dekady – prozę małych ojczyzn oraz tzw. lekcję starych mistrzów w poezji. Imitacja, pastisz Ważną techniką postmodernistyczną była koncepcja – i incepcja ;) – mającej charakter metatekstowy imitacji. Postmodernizm wywraca do góry nogami modele mimetyczne Platona i Arystotelesa. Twierdzi, że nie ma czystej rzeczywistości, jest tylko jej przetworzenie, kopie kopii kopii itd. Jaźń artysty jest zaś zaburzona i zmieniona przez obrazy i wyobrażenia. Za kluczową kategorię postmodernistycznej sztuki uznano pastisz. Na pastiszowy charakter dominującego nurtu najnowszej polskiej prozy część krytyki zwróciła uwagę podczas dyskusji nad Esther Stefana Chwina, a więc w roku 2000. Taka diagnoza pojawiła się dlatego, że z czasem postmodernizm przestał być traktowany wyłącznie jako przedłużenie awangardy. Przykładowo literatura małych ojczyzn, do niedawna uznawana za koronny dowód żywotności modernistycznego mitografizmu, okazała się „podróbką” modernizmu, która się podszywa, zastępuje, a ostatecznie – dezaktualizuje i unieważnia to, za co sama się podaje.

Pastisz nie polega na tym, że popularne konwencje romansu albo powieści detektywistycznej nasycone zostają obcymi im treściami. Dzieje się wręcz przeciwnie – to między innymi

odwołania

do

literatury

popularnej

fikcjonalizują,

zawieszają

poznawczą

prawomocność przywołanych konwencji wysokoartystycznych. Dwie perspektywy postmodernizmu W 1991 r. Grzegorz Dziamski pisał o dwóch perspektywach postmodernizmu: 

postmodernizm neokonserwatywny o główny ideolog – Daniel Bell o modernistyczny impuls popierany jest w sferze techniczno-ekonomicznej, natomiast zwalczany w sferze kultury



perspektywa poststrukturalistyczna o odwołuje się do francuskiej filozofii o przywołuje tradycję awangardy o korzysta z doświadczeń literatury amerykańskiej przełomu lat 60. i 70. o w dużo większym stopniu przystaje do rozpowszechnionego w Polsce stereotypowego wyobrażenia postmodernizmu

Konserwatyzm postmodernizmu Dziamski pisał tak: Odrodzenie religijne odgrywa ważną rolę w koncepcji Bella i neokonserwatystów: religia ma wypełnić duchową próżnię naszych czasów, przezwyciężyć kulturowy nihilizm modernizmu. (…) Nie przeszkadza to jednak temu, by postulowane przez neokonserwatystów ożywienie postaw religijnych, powrót mitu i wiary w mityczną strukturę świata wychodziło naprzeciw jednej z postmodernistycznych tendencji, którą Ihab Hassan nazywa immanences, Jean Gebser narodzinami świadomości integralnej.

Uwagi Dziamskiego rzucają ważne światło na fenomen recepcji twórczości Olgi Tokarczuk. Jej twórczość często bywa omawiana w kontekście jungizmu, New Age, tradycji gnostyckich, feminizmu. Ale jednocześnie zaakceptowana została przez sporą część tradycjonalistycznie nastawionej krytyki oraz publiczności, ponieważ upomina się o potrzeby duchowe, apeluje o restytucję fundamentalnej, dialogowej więzi, łączącej człowieka ze światem, pojmowanym zawsze jako kosmiczna całość. Nieopodal neokonserwatyzmu należałoby umieścić anarchokonserwatyzm, który za sprawą „bruLionu” tak wyraźnie zaznaczył się w polskim życiu literackim na progu lat 90., a z czasem ewoluował w stronę integryzmu „Frondy”, a także formuły, którą pismo Tekielego przyjęło w połowie dekady.

Eklektyzm Specyficzny rys postmodernizmu widoczny w krajach naszego regionu polegał na przewrotnym połączeniu dziedzictwa klasycznej awangardy z popkulturą oraz prawicowym populizmem. Taki obrazoburczy eklektyzm był odpowiedzią na kompromitację tradycji lewicowej, przechwyconej i wykorzystanej przez polityczną dyktaturę. Podsumowanie Na polskiej scenie literackiej po roku 1989 przeważają tendencje postmodernistyczne, zwłaszcza jeśli chodzi o twórczość autorów średniego i młodszego pokolenia. Na ogół jest to jednak postmodernizm „słaby” czy wręcz „utajony” – nieufny wobec świata, w którym kategorie tożsamości i osiadłości tracą na znaczeniu; obawiający się kultury masowej, chętnie przywołujący klasyczne dokonania literatury nowoczesnej (Schulz, Miłosz, nurt kresowy) i rehabilitujący po stu latach… filistra. Jego „postność” zaznacza się za sprawą estetyki pastiszu, przez którą wyraża się gorzka świadomość, że odnowienie podziwianych wzorów jest już niemożliwe, że odkrywcza misja literatury uległa wyczerpaniu. Zaznacza się również pełną rezygnacji zgodą na kondycję peryferyjną – literatury wobec nowych mediów, artystowskiej enklawy wobec kultury masowej, Polski i całego regionu wobec światowych salonów, dyktujących najnowsze intelektualne i artystyczne mody. Zaznacza się wreszcie sekretną kolaboracją z mediami elektronicznymi, kulturą masową, intelektualnymi i artystycznymi modami. Zjawiska, które otwarcie odwołują się do postmodernizmu, upatrując w nim szansy na przedefiniowanie polskiej kultury, nie odniosły większego sukcesu – jakkolwiek i one są obecne. Tak czy owak, rok 1989 w uzasadniony sposób można uznać za inicjację postmodernizmu w najnowszej literaturze polskiej, który należałoby traktować nie jako jednolity prąd artystyczny, lecz konstelację zjawisk, z których każde inaczej, na swój sposób zrywa, przekracza, rewiduje tradycję modernizmu. Każde z nich proponuje nie tylko inną interpretację nowoczesności oraz inny projekt artystyczno-ideowy, ale też operuje specyficzną dla siebie opowieścią założycielską. Co oczywiste, taka interpretacja odsuwa na dalszy plan kwestię przemian ustrojowych. Rok 1989 jest w tej optyce zaledwie wygodną datą orientacyjną. Przesilenie kulturowe miałoby miejsce bez względu na okoliczności społeczno-polityczne, niemniej te ostatnie były ważnym tłem i kontekstem. Wzmocniły postawy nostalgiczne i sentymentalne, zdecydowały o autorytecie rynku, ufundowały mit prozy środka i ideę powrotu do powieści mieszczańskiej, mówiąc krótko – ułatwiły sukces „perspektywie neokonserwatywnej”.