3. HISTORIA UCIECZKI

Tytuł oryginału: STORIA DI CHI FUGGE E DI CHI RESTA Copyright © 2013 by Edizioni e/o Copyright © 2016 for the Polish edition by Wydawnictwo Sonia Draga Copyright © 2016 for the Polish translation by Wydawnictwo Sonia Draga Przekład książki był możliwy dzięki pomocy finansowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Włoskiej; La traduzione del libro è stata possibile grazie al contributo del Ministero degli Affari Esteri della Repubblica Italiana. Projekt graficzny okładki: Mariusz Banachowicz Redakcja: Jolanta Olejniczak-Kulan Korekta: Magdalena Bargłowska, Joanna Rodkiewicz ISBN: 978-83-7999-550-9 WYDAWNICTWO SONIA DRAGA Sp. z o.o. Pl. Grunwaldzki 8-10, 40-127 Katowice tel. 32 782 64 77, fax 32 253 77 28 e-mail: [email protected] www.soniadraga.pl www.facebook.com/wydawnictwoSoniaDraga E-wydanie 2016 Skład wersji elektronicznej:

konwersja.virtualo.pl

Spis treści

Postaci występujące w powieści Dorosłość 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78.

79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106.

107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. Przypisy

Postaci występujące w powieści i krótka informacja o ich losach w poprzednich tomach Rodzina Cerullo (rodzina szewca): Fern an do Cerullo, szewc, ojciec Lili. Nie pozwala córce kontynuować nauki po ukończeniu szkoły podstawowej. Nun z ia Cerullo, matka Lili. Ma bliski kontakt z córką, ale brakuje jej stanowczości, by wraz z nią sprzeciwić się ojcu. Raffaella Cerullo, zwana Liną albo Lilą. Urodziła się w sierpniu 1944 roku. W chwili zniknięcia ma sześćdziesiąt sześć lat. Nie pozostawia po sobie żadnego śladu. Zdolna uczennica, w wieku dziesięciu lat pisze opowiadanie zatytułowane Błękitn a w róż ka. Po ukończeniu szkoły podstawowej porzuca naukę i rozpoczyna praktykę w zakładzie szewskim. W bardzo młodym wieku wychodzi za Stefana Carracciego i z powodzeniem prowadzi najpierw sklep z wędlinami na nowym osiedlu, a potem butik na piazza dei Martiri. Podczas wakacji na Ischii zakochuje się w Ninie Sarratorem, dla którego porzuca męża. Po rozpadzie związku z Ninem i narodzinach syna Gennara Lila odkrywa, że Stefano będzie miał dziecko z Adą Capuccio. Definitywnie odchodzi od męża. Z Enzem Scanną przeprowadza się do San Giovanni a Teduccio i rozpoczyna pracę w fabryce wędlin Bruna Soccava. Rin o Cerullo, starszy brat Lili, szewc. Wraz z ojcem Fernandem i dzięki Lili oraz pieniądzom Stefana Carracciego zakłada fabryczkę obuwia „Cerullo”. Żeni się z siostrą Stefana, Pinuccią Carracci, z którą ma syna Ferdinanda, zwanego Dino. Pierwszy syn Lili nosi imię Rina. In n e dz ieci. Rodzina Greco (rodzina woźnego): Elen a G reco, zwana Lenuccią albo Lenù. Urodzona w sierpniu 1944 roku, jest autorką tej długiej historii. Elena zaczyna ją pisać w chwili, w której dowiaduje się o zniknięciu przyjaciółki z dzieciństwa, Liny Cerullo, którą tylko ona nazywa Lilą. Po szkole podstawowej Elena z powodzeniem kontynuuje naukę. W liceum, dzięki protekcji profesor Galiani i wrodzonym umiejętnościom, bez szwanku wychodzi ze sporu z katechetą na temat roli Ducha Świętego. Za namową Nina Sarratorego, w którym jest od najmłodszych lat potajemnie zakochana, i z pomocą Lili opisuje zajście w artykule, ten jednak nie zostaje przyjęty do druku przez

pismo, z którym współpracuje Nino. Jej wieloletnią naukę wieńczy obrona pracy magisterskiej w Wyższej Szkole w Pizie, gdzie poznaje późniejszego narzeczonego, Pietra Airotę, oraz publikacja powieści, w której opowiada o swojej dzielnicy i o młodzieńczych doświadczeniach na Ischii. Peppe, G ian n i i Elisa, młodsze rodzeństwo Eleny. Ojciec, woźny w magistracie. Matka, gospodyni domowa. Elena ma obsesję na punkcie tego, że jej matka kuleje. Rodzina Carraccich (rodzina don Achillego): Don Achille Carracci, prawdziwy potwór z bajek, spekulant, lichwiarz. Został zamordowany. Maria Carracci, żona don Achillego, matka Stefana, Pinucci i Alfonsa. Pracuje w rodzinnym sklepie z wędlinami. S tefan o Carracci, syn zamordowanego don Achillego, mąż Lili. Zarządza dobrami zgromadzonymi przez ojca. Dzięki dobrze prosperującym dwóm sklepom z wędlinami i butikiem na piazza dei Martiri, który otwiera z braćmi Solara, staje się znaną w dzielnicy postacią. Rozczarowany burzliwym małżeństwem z Lilą potajemnie spotyka się z Adą Capuccio, z którą zamieszkuje po tym, jak kochanka zachodzi w ciążę, a Lila przeprowadza się do San Giovanni a Teduccio. Pin uccia, córka don Achillego. Najpierw pracuje w rodzinnej wędliniarni, a potem w butiku. Poślubia brata Lili, Rina, z którym ma syna Ferdinanda, zwanego Dinem. Alfon so, syn don Achillego. Kolega Eleny ze szkolnej ławy. Zaręczony z Marisą Sarratore. Jemu zostaje powierzony butik na piazza dei Martiri. Rodzina Peluso (rodzina stolarza): Alfredo Peluso, stolarz. Komunista. Oskarżony o zamordowanie don Achillego, skazany, umiera w więzieniu. G iuseppin a Peluso, żona Alfreda. Pracownica zakładu tytoniowego, oddana dzieciom i odbywającemu karę mężowi. Po jego śmierci odbiera sobie życie. Pasquale Peluso, najstarszy syn Alfreda i Giuseppiny, murarz, komunista, aktywista. Jako pierwszy dostrzegł urodę Lili i wyznał jej miłość. Nienawidzi rodziny Solara. Jego dziewczyną była Ada Capuccio. Carm ela Peluso, chce, by ją nazywano Carm en . Siostra Pasqualego, pracuje w sklepiku z pasmanterią, ale wkrótce zostaje zatrudniona przez Lilę w nowym sklepie z wędlinami otworzonym przez Stefana. Przez wiele lat była dziewczyną Enza Scanny, ale ten po powrocie z wojska zostawia ją bez słowa wyjaśnienia. Carmela zaręcza się z właścicielem stacji benzynowej.

In n e dz ieci. Rodzina Cappuccio (rodzina oszalałej wdowy): Melin a, krewna Nunzii Cerullo, wdowa. Sprząta klatki schodowe w starej dzielnicy. Była kochanką Donata Sarratorego, ojca Nina. Rodzina Sarratore opuszcza dzielnicę właśnie z powodu ich relacji. Melina traci wtedy zmysły. Mąż Melin y, rozładowuje towar na targu owocowo-warzywnym, umiera w niejasnych okolicznościach. Ada Cappuccio, córka Meliny. W dzieciństwie pomaga matce w sprzątaniu. Dzięki Lili zostaje zatrudniona jako sprzedawczyni w wędliniarni w starej dzielnicy. Przez wiele lat jest dziewczyną Pasqua​lego Pelusa. Zostaje kochanką Stefana Carracciego. Gdy odkrywa, że jest z nim w ciąży, przenosi się do jego mieszkania. Owocem ich związku jest córeczka Maria. An ton io Cappuccio, brat Ady, mechanik. Były chłopak Eleny, bardzo zazdrosny o Nina Sarratorego. Zadręcza się myślą o możliwym powołaniu do służby wojskowej, ale kiedy Elena zwraca się do braci Solara, aby mu tego oszczędzić, czuje się głęboko upokorzony i kończy ich związek. W wojsku przeżywa załamanie nerwowe i zostaje przedwcześnie zwolniony. Po powrocie, by utrzymać rodzinę, zatrudnia się u Michelego Solary – ten w pewnym momencie zleca mu tajemnicze zadanie i na wiele lat wysyła do Niemiec. In n e dz ieci. Rodzina Sarratore (rodzina kolejarza poety): Don ato S arratore, pracownik kolei, poeta, dziennikarz. Wielki kobieciarz, był kochankiem Meliny Cappuccio. Podczas wakacji na Ischii Elena przebywa pod jednym dachem z rodziną Sarratore, w końcu ucieka z wyspy przed seksualnym molestowaniem przez Donata. Ale podczas jednych z kolejnych wakacji, pogrążona w cierpieniu z powodu romansu Nina i Lili, oddaje mu się na plaży. Aby wyrzucić z pamięci to upokarzające doświadczenie, opisuje je w swojej książce, która następnie zostaje opublikowana. Lidia S arratore, żona Donata. Nin o S arratore, najstarszy z pięciorga dzieci Donata i Lidii. Nienawidzi ojca. Jest zdolnym studentem. Ma romans z Lilą, a gdy ona zachodzi w ciążę, na krótko zamieszkują razem. Marisa S arratore, siostra Nina. Jest zaręczona z Alfonsem Carraccim. Pin o, Clelia i Ciro S arratore, młodsze dzieci Donata i Lidii. Rodzina Scanno (rodzina handlarza owocami): Nicola S can n o, handlarz owocami. Assun ta S can n o, żona Nicoli, umiera na raka.

En z o S can n o, syn Nicoli i Assunty, również sprzedaje owoce. Lila od wczesnego dzieciństwa darzy go sympatią. Enzo przez długi czas był w związku z Carmen Peluso, ale rzuca ją bez słowa wyjaś​nienia po powrocie z wojska. W wojsku wraca do nauki i zaocznie zdobywa tytuł rzeczoznawcy przemysłowego. Kiedy Lila postanawia odejść od Stefana, zabiera ją i Gennara i przeprowadzają się do San Giovanni a Teduccio. In n e dz ieci. Rodzina Solara (rodzina właściciela baru-cukierni „Solara”): S ilvio S olara, właściciel baru-cukierni, monarchista i faszysta, kamorysta powiązany z nielegalnymi interesami w dzielnicy. Sprzeciwiał się powstaniu fabryczki obuwia „Cerullo”. Man uela S olara, żona Silvia, lichwiarka, jej czerwony zeszyt budzi postrach w dzielnicy. Marcello i Michele S olara, synowie Silvia i Manueli. Pyszałkowaci i aroganccy, ale lubiani przez miejscowe dziewczyny, oczywiście z wyjątkiem Lili. Marcello zakochuje się w Lili, ale ona go odrzuca. Michele, niewiele młodszy od Marcella, jest bardziej wyrafinowany, inteligentny i brutalny. Zaręcza się z Gigliolą, córką cukiernika, ale z biegiem lat rośnie w nim coraz większa żądza i obsesja na punkcie Lili. Rodzina Spagnuolo (rodzina cukiernika): Pan S pagn uolo, cukiernik, pracuje w barze-cukierni „Solara”. Rosa S pagn uolo, żona cukiernika. G igliola S pagn uolo, córka cukiernika, zaręczona z Michelem Solarą. In n e dz ieci. Rodzina Airota: G uido Airota, profesor literatury greckiej. Adele, żona profesora. Współpracuje z mediolańskim wydawnictwem, które wydaje powieść Eleny. Mariarosa Airota, najstarsza córka, wykłada historię sztuki na uniwersytecie w Mediolanie. Pietro Airota, kolega ze studiów i narzeczony Eleny. Czeka go wspaniała kariera naukowa. Nauczyciele: Pan Ferraro, nauczyciel i bibliotekarz. Nagradza małą Lilę i Elenę za wytrwałe czytanie książek. Pan i Oliviero, nauczycielka. Jako pierwsza dostrzega możliwości Lili i Eleny. Lila w wieku dziesięciu lat pisze bajkę zatytułowaną Błękitn a w róż ka. Historyjka bardzo podoba się Elenie, więc daje ją do przeczytania pani Oliviero. Nauczycielka jednak nigdy nie wyraża swojej opinii, gdyż jest zła na rodziców Lili, że ci postanowili nie posyłać córki do gimnazjum. Przestaje zajmować się Lilą i koncentruje wyłącznie na postępach Eleny. Umiera po długiej

chorobie, wkrótce po zakończeniu studiów przez Elenę. Pan G erace, nauczyciel w gimnazjum. Pan i G alian i, nauczycielka w liceum. Dobrze wykształcona, komunistka. Zachwycona inteligencją Eleny. Pożycza jej książki, broni w sporze z katechetą, zaprasza do domu na przyjęcie wydane przez dzieci. Ich relacje ochładzają się, kiedy Nino, ogarnięty uczuciem do Lili, zrywa z Nadią. Pozostałe postaci: G in o, syn aptekarza. Pierwszy chłopak Eleny. Nella In cardo, kuzynka pani Oliviero. Mieszka w Barano d’Ischia i każdego lata wynajmuje pokoje rodzinie Sarratore. Gości Elenę podczas wakacji. Arm an do, student medycyny, syn pani Galiani. Nadia, studentka, córka pani Galiani, dziewczyna Nina. Nino zrywa z nią listownie, kiedy zakochuje się w Lili. Brun o S occavo, przyjaciel Nina Sarratorego i syn bogatego przemysłowca z San Giovanni a Teduccio. Zatrudnia Lilę w rodzinnym zakładzie wędliniarskim. Fran co Mari, student i chłopak Eleny podczas pierwszych lat na uniwersytecie.

Dorosłość

1. Po raz ostatni widziałam się z Lilą pięć lat temu, zimą 2005 roku. Wybrałyśmy się wczesnym rankiem na spacer wzdłuż głównej ulicy i, jak to bywało od lat, nie czułyśmy się ze sobą swobodnie. Pamiętam, że mówiłam tylko ja: ona coś nuciła pod nosem, witała się z przechodniami, którzy nawet jej nie odpowiadali, a gdy już się odezwała, wykrzykiwała tylko jakieś niezwiązane z tematem frazesy. W minionych latach wydarzyło się zbyt wiele złego, czasem nawet potwornego, więc by na powrót połączyła nas zażyłość, potrzebne nam były zwierzenia. Mnie jednak brakowało sił, by poszukać właściwych słów, a jej – choć siły pewnie miała – chęci: nie czuła takiej potrzeby. Nadal bardzo ją lubiłam i spotykałam się nią za każdym razem, kiedy przyjeżdżałam do Neapolu, choć muszę przyznać, że nie bez strachu. Zmieniła się. Starość dopadła nas obie, ale podczas gdy ja walczyłam ze skłonnością do tycia, ona niezmiennie wyglądała jak skóra naciągnięta na kości. Nosiła krótkie włosy, które sama sobie ścinała, i była siwa, nie z wyboru, lecz z niedbalstwa. Coraz bardziej pomarszczona twarz przypominała twarz jej ojca. Śmiała się nerwowo, piskliwie i mówiła zbyt głośno. Bez ustanku gestykulowała, nadając ruchom rąk tak okrutną determinację, jakby chciała rozciąć na pół domy, ulice, przechodniów i mnie. Kiedy przechodziłyśmy przed szkołą podstawową, minął nas nieznany mi młodzieniec. Krzyknął do Lili, że na skwerze obok kościoła znaleziono ciało kobiety. Ruszyłyśmy w tę stronę. Lila, ciągnąc mnie za sobą, przepchnęła się niegrzecznie w sam środek grupki gapiów. Na ziemi, obrócona na bok, leżała strasznie gruba kobieta ubrana w niemodny ciemnozielony prochowiec. Lila rozpoznała ją od razu, ja potrzebowałam kilku chwil: patrzyłyśmy na naszą koleżankę z dzieciństwa, Gigliolę Spagnuolo, byłą żonę Michelego Solary. Nie widziałam jej od kilku dziesięcioleci. Niegdyś ładna twarz zbrzydła z wiekiem, kostki rozrosły się do potwornych rozmiarów. Jej w młodości ciemne włosy teraz były ognistoczerwone, długie jak dawniej, ale przerzedzone, rozrzucone w nieładzie po ziemi. Na jednej stopie miała zniszczony but na płaskim obcasie, na drugiej tylko szarą wełnianą skarpetę z dziurą na dużym palcu. But leżał metr dalej, jak gdyby spadł, kiedy ona wierzgała nogami, broniąc się przed bólem albo przerażeniem. Rozpłakałam się, Lila spojrzała na mnie z poirytowaniem. Usiadłyśmy na pobliskiej ławeczce i czekałyśmy w milczeniu, aż Gigliola zostanie zabrana. Potem poszłyśmy do domu Lili, starego małego mieszkanka odziedziczonego po rodzicach, w którym żyła z synem Rinem. Zaczęłyśmy rozmawiać o dawnej koleżance. Ona wyrażała się o niej źle, skrytykowała życie, jakie wiodła, jej pretensjonalność, przewrotność. Tym razem to ja

nie słuchałam, nie mogłam oderwać myśli od twarzy leżącej na ziemi, od tego, jak bardzo przerzedziły się jej długie włosy, od białych łysych placków skóry na głowie. Jak wiele osób, z którymi się wychowałyśmy, już nie żyło, zniknęło z powierzchni ziemi z powodu choroby, bo nerwy nie wytrzymały pod naporem udręk, bo przelano ich krew. Siedziałyśmy w kuchni pogrążone w otępieniu: żadna nie ruszyła się, aby posprzątać ze stołu. Potem znowu wyszłyśmy. Zimowe słońce nadało otoczeniu radosny wygląd. W przeciwieństwie do nas stara dzielnica prezentowała się jak dawniej. Nic się nie zmieniły niskie i szare budynki, podwórko, na którym się bawiłyśmy, główna ulica, ciemny wjazd do tunelu i przemoc. Zmienił się za to dalszy krajobraz. Nie było już zielonkawych połaci przy stawach, stara fabryka konserw rozpadła się. W ich miejsce wyrosły oszałamiające szklane drapacze chmur, zapowiedź świetlistej przyszłości, w którą nikt nie uwierzył. Te zmiany przez lata dostrzegałam mimowolnie, rzadko przyglądając się im z ciekawością. Jako dziecko wyobrażałam sobie, że Neapol poza naszą dzielnicą pełen jest cudowności. Na przykład dawno temu wieżowiec przy dworcu głównym, pnący się piętro po piętrze, wywierał na mnie ogromne wrażenie: z zachwytem patrzyłam na szkielet budynku wyrastający u boku odważnie zaprojektowanej stacji kolejowej, który wtedy wydawał nam się bardzo wysoki. Jakże się dziwiłam, przechodząc przez piazza Garibaldi. Spójrz, jaki wysoki – mówiłam do Lili, do Carmen, do Pasqualego, do Ady i Antonia, do wszystkich dawnych kolegów i koleżanek, z którymi zapuszczałam się nad morze, na skraj zamożnych dzielnic. Myślałam sobie, że tam w górze mieszkają anioły i z pewnością cieszą oko widokiem całego miasta. Och, jakżebym chciała wejść na sam szczyt. To był n asz wieżowiec, chociaż znajdował się poza granicami dzielnicy, bo dzień po dniu widzieliśmy, jak pnie się coraz wyżej. Ale prace stanęły. Kiedy wracałam do domu z Pizy, wieżowiec przy dworcu głównym nie był już w moich oczach symbolem odradzającej się wspólnoty, lecz kolejnym przejawem tutejszej niewydolności. W tamtym czasie przekonałam się, że nie ma wielkiej różnicy między dzielnicą a resztą Neapolu: niedomaganie niezmiennie paraliżowało i jedno, i drugie. Za każdym razem miasto coraz bardziej wyglądało tak, jakby zrobiono je z kruchej gliny, nieodpornej na zmiany sezonowe, na ciepło, zimno, a przede wszystkim na burze. A to zalało dworzec na piazza Garibaldi, a to zapadł się tunel przed muzeum, a to osunęła się ziemia albo zabrakło prądu. W pamięci miałam ciemne i niebezpieczne ulice, coraz bardziej chaotyczny ruch samochodowy, popękane chodniki, rozlane kałuże. Zapchane studzienki rzygały wodą, strumienie ścieków, brudu i bakterii spływały do morza ze zboczy upstrzonych nowymi i nietrwałymi budynkami albo drążyły podziemny świat. Ludzie umierali z powodu niedbalstwa, korupcji, ucisku, a mimo to przy kolejnych wyborach entuzjastycznie wyrażali swoją aprobatę dla polityków, którzy ich życie zamieniali w piekło. Jak tylko wysiadałam z pociągu, ostrożnie ruszałam w kierunku miejsc, w których się wychowałam, pamiętając, by zawsze odzywać się w dialekcie, co było

wyraźnym sygnałem: jestem jedn ą z w as, n ie róbcie m i krz yw dy. Kiedy się obroniłam, kiedy spontanicznie napisałam opowiadanie, które w sposób dla mnie nieoczekiwany w ciągu kilku miesięcy przerodziło się w książkę, otoczenie, z którego się wywodziłam, zaczęło przybierać coraz bardziej przerażające kształty. I tak jak w Pizie czy Mediolanie czułam się dobrze, chwilami nawet szczęśliwa, w rodzinnym mieście za każdym razem dopadał mnie strach, że jakieś nieprzewidziane wydarzenie uniemożliwi mi wyjazd, że zostanie mi odebrane wszystko, co zdobyłam. Nie będę mogła spotkać się z Pietrem, którego miałam wkrótce poślubić; drzwi do wytwornych pokoi w wydawnictwie zamkną się przede mną; nie otrzymam już żadnych dowodów życzliwości ze strony Adele, przyszłej teściowej, matki takiej, jakiej nigdy nie miałam. Już od dawna miasto wydawało mi się przeludnione: widziałam jeden tłum ciągnący się od piazza Garibaldi aż po via Forcella, vico Duchesca, via Lavinaio i Rettifilo. Pod koniec lat sześćdziesiątych miałam wrażenie, jakby ten tłum się zagęścił, a rozdrażnienie i agresja zaczęły rozprzestrzeniać się w sposób niekontrolowany. Któregoś ranka zapuściłam się aż na via Mezzocannone, gdzie kilka lat wcześniej pracowałam w księgarni. Poszłam z ciekawości, by przyjrzeć się miejscu, w którym sporo się natrudziłam, a przede wszystkim, aby rzucić okiem na uniwersytet, do którego nigdy nie weszłam. Chciałam skonfrontować go z Wyższą Szkołą z Pizy. Miałam też nadzieję, że wpadnę na dzieci profesor Galiani, na Armanda i Nadię, i będę mogła pochwalić się swoimi dokonaniami. Ale ulica, sam gmach wzbudziły we mnie lęk: pełno tam było studentów z Neapolu i okolic, w ogóle z całego Południa, dobrze ubranych młodzieńców, hałaśliwych, pewnych siebie, butnych i zarazem uległych. Tłoczyli się w wejściach, w aulach, przed sekretariatami, gdzie ciągnęły się kolejki, w których nierzadko dochodziło do kłótni. Kilka kroków ode mnie trzech czy czterech studentów nagle rzuciło się do bójki: samo spojrzenie doprowadziło do eksplozji obelg i ciosów. Samcza wściekłość domagała się krwi, padały wyzwiska w dialekcie, który z trudem byłam w stanie zrozumieć. Odeszłam pośpiesznie, jakbym otarła się o coś groźnego, i to w miejscu, które w moich wyobrażeniach powinno być ostoją bezpieczeństwa i rozumu. Krótko mówiąc, z każdym rokiem sytuacja przedstawiała się coraz gorzej. W tamtym okresie, obfitującym w ulewne deszcze, miasto doznało kolejnego uszczerbku: cała jedna kamienica przechyliła się na bok, jak człowiek w fotelu, który opiera się na zjedzonym przez korniki podłokietniku i ten podłokietnik się łamie. Były ofiary śmiertelne, wielu rannych. A poza tym krzyki, bójki, petardy. Jak gdyby Neapol krył w trzewiach furię, która nie potrafi znaleźć ujścia i dlatego zżera go od środka albo wywołuje na powierzchni owrzodzenie cieknące jadem przeciwko wszystkim: dzieciom, dorosłym, starcom, ludziom z innych miast, Amerykanom z NATO, turystom wszelkiej narodowości, samym mieszkańcom. Jak można wytrzymać w tak niebezpiecznym i chaotycznym miejscu, na peryferiach, w centrum, na wzgórzach, pod

Wezuwiuszem? Co za potworne wrażenie wywarła na mnie wyprawa do San Giovanni a Teduccio, do fabryki, gdzie pracuje Lila, i sama Lila, Lila z małym dzieckiem, Lila, która mieszka w żałosnym bloku z Enzem, chociaż nawet ze sobą nie sypiają. Powiedziała mi, że on zgłębia tajniki działania komputerów i że ona chce mu w tym pomóc. W pamięć zapadł mi sztuczny ton eksperta, którym usiłowała odegnać pamięć o San Giovanni, o wędlinach, smrodzie unoszącym się w fabryce, o własnej sytuacji, i przytaczała nazwy w rodzaju: Ośrodek Cybernetyki w Państwowej Szkole Wyższej w Mediolanie, Radzieckie Centrum Badań nad Zastosowaniem Komputerów w Naukach Społecznych. Jakby usiłowała dać mi do zrozumienia, że wkrótce także w Neapolu powstanie analogiczne centrum. A ja pomyślałam wtedy, że owszem, w Mediolanie tak, na pewno w Związku Radzieckim, ale nie tutaj, że to tylko wymysły jej rozbujałej fantazji, w które wciąga biednego i oddanego jej Enza. Stąd trzeba uciekać. Definitywnie, daleko od życia, jakiego doświadczyłyśmy od dnia narodzin. Tam, gdzie wszystko jest zorganizowane, gdzie wszystko jest naprawdę możliwe. I ja tak zrobiłam. Ale tylko po to, by w kolejnych dziesięcioleciach odkryć, jak bardzo się myliłam, że to zawsze jest zamiana na łańcuch o coraz grubszych oczkach: dzielnica to jedynie cząstka miasta, miasto to cząstka Włoch, Włochy to cząstka Europy, a Europa – całej planety. Dzisiaj tak właśnie myślę, że to nie dzielnica jest chora, nie Neapol, lecz cały ziemski glob, cały wszechświat albo wszechświaty. A sztuczka polega na umiejętności ukrywania tego stanu rzeczy przed sobą i przed innymi. Tamtego zimowego popołudnia 2005 roku powiedziałam Lili o tym, z emfazą i niejako ku przestrodze. Chciałam przyznać jej rację, że ona już jako dziecko wszystko zrozumiała, choć nigdy nie wybrała się poza Neapol. Ale od razu powstydziłam się swoich słów, wyczułam w nich gniewliwy pesymizm starzejącego się człowieka, ton, którego ona przecież nie znosiła. Uśmiechnęła się nerwowo, szczerząc stare zęby, i powiedziała: – Cóż to, wymądrzasz się? Rzucasz mi jakieś sentencyjki? Co zamierzasz? Chcesz o nas napisać? Chcesz napisać o mnie? – Nie. – Mów prawdę. – To byłoby zbyt trudne. – Ale zastanawiałaś się nad tym, dalej się zastanawiasz. – Trochę. – Masz mnie zostawić w spokoju, Lenù. Masz nas wszystkich zostawić w spokoju. Musimy zniknąć. Ani Gigliola, ani ja, nikt z nas na nic nie zasłużył. – To nieprawda. Skrzywiła się z niezadowoleniem i przyjrzała mi się badawczo. Jej źrenice były tak małe, że ledwo dostrzegalne. Miała rozchylone usta.

– Dobrze – powiedziała. – Napisz, jeśli chcesz, napisz o Giglioli, o kim ci się żywnie podoba. Ale nie o mnie, nawet się nie waż, obiecaj. – O nikim nie napiszę, o tobie też nie. – Będę cię miała na oku. – Czyżby? – Przyjdę i wedrę się do twojego komputera, przeczytam pliki i skasuję je. – Daj spokój. – Myślisz, że nie potrafię? – Wiem, że potrafisz. Ale ja umiem się obronić. Roześmiała się złowrogo: – Nie przede mną.

Darmowe eB ooki: www.eB ook4me.pl

2. Nie zapomniałam tych trzech słów, bo to była ostatnia rzecz, jaką mi powiedziała: n ie prz ede m n ą. Od tygodni piszę z wielkim zapałem, nie tracąc czasu na czytanie tego, co już powstało. Popijam kawę, spoglądam na Pad, który uderza w filary Ponte Principessa Isabella, i wyobrażam sobie, że Lila – jeśli jeszcze żyje – nie będzie mogła się oprzeć, przyjdzie, żeby zajrzeć do mojego komputera, przeczytać, a ponieważ jest starą złośnicą, zdenerwuje się, że jestem nieposłuszna, będzie chciała ingerować, poprawiać, dodawać, zapomni o tym, że przecież chciała się rozpłynąć w nicości. Potem płuczę filiżankę, siadam do biurka i wracam do pisania, do tamtego zimnego wiosennego wieczoru w Mediolanie sprzed ponad czterdziestu lat, do księgarni, do chwili kiedy mężczyzna w okularach o grubych szkłach z sarkazmem wyraził się o mnie i o mojej książce, a ja, cała drżąc, odpowiedziałam w sposób dość zawiły. Aż nagle wstał Nino Sarratore, trudny do rozpoznania ze względu na czarną brodę, i ostro wystąpił przeciwko temu, kto wpierw mnie zaatakował. Od tej chwili całe moje jestestwo zaczęło w milczeniu wykrzykiwać jego imię – od jak dawna go nie widziałam: od czterech, a może pięciu lat? – i choć cała się trzęsłam z zimna i napięcia, poczułam, jak wybucha we mnie pożar. Gdy Nino skończył mówić, mężczyzna taktownym ruchem ręki poprosił o głos. Było wyraźnie widać, że nie spodobało mu się to, co usłyszał, jednak mną wstrząsały tak gwałtowne uczucia, że nie od razu zrozumiałam dlaczego. Oczywiście zauważyłam, że wystąpienie Nina brutalnie, a wręcz niegrzecznie przeniosło dyskusję z literatury na politykę. Ale w pierwszej chwili nie przyłożyłam do tego wagi, nie potrafiłam wybaczyć sobie przegranej, tego, że dałam się zapędzić w kozi róg, i to na oczach tak wykształconej publiczności. A przecież umiałam sobie radzić. W liceum w kryzysowych sytuacjach reagowałam, naśladując profesor Galiani: przybierałam jej ton i słownictwo. W Pizie taka postawa już nie wystarczała, miałam do czynienia z ludźmi o wiele bardziej bojowniczymi. Franco, Pietro, wszyscy zdolni studenci oraz, rzecz jasna, wykładowcy w Szkole Wyższej wyrażali się w sposób skomplikowany, pisali z wystudiowaną afektacją, cechowały ich kategoryczność i chłodna logika, których Galiani nie posiadała. Wytrenowałam się więc w tym, by być jak oni. I często mi się to udawało, myślałam, że mam tak wielką władzę nad słowami, że już na zawsze zażegnałam poczucie nieprzystosowania, ujarzmiłam emocje i zapanowałam nad skrępowaniem. Jednym słowem potrafiłam tak mówić i pisać, że dzięki precyzyjnie dobranemu słownictwu, przemyślanej

i szeroko rozbudowanej strukturze, zwinnej argumentacji i eleganckiej formie, której nigdy nie może zabraknąć, unicestwiałam rozmówcę i odbierałam mu chęć do wysuwania zastrzeżeń. Ale tego wieczoru sprawy nie potoczyły się tak, jak powinny. Najpierw onieśmieliła mnie Adele i jej niezwykle oczytani – w moim przekonaniu – znajomi, a potem mężczyzna w okularach o grubych szkłach. Na powrót stałam się potulną dziewczynką z ubogiej dzielnicy, córką woźnego o silnym południowym akcencie, zastanawiającą się, jakim cudem tu trafiła i odgrywa rolę młodej wykształconej pisarki. Straciłam pewność siebie i zaczęłam mówić bez przekonania, chaotycznie. I jeszcze Nino: jego pojawienie się wytrąciło mnie z równowagi, a poziom jego wystąpienia w mojej obronie potwierdził, że nagle ulotniły się gdzieś moje umiejętności. Wywodziliśmy się z podobnych środowisk, oboje włożyliśmy wiele wysiłku, żeby przyswoić sobie taki styl mówienia. A mimo to on posługiwał się nim z naturalnością, bez trudu uderzał w rozmówcę, choć w kilku miejscach, gdy uznał to za konieczne, z bezczelną arogancją świadomie wprowadził do wypowiedzi bałagan, w wyniku czego profesorski ton mężczyzny w okularach brzmiał teraz anachronicznie i wręcz śmiesznie. Dlatego gdy zobaczyłam, że mężczyzna znowu chce przemówić, pomyślałam: teraz jest już naprawdę wkurzony i jeszcze bardziej skrytykuje moją książkę, aby upokorzyć Nina, który wystąpił w jej obronie. Ale mężczyzna miał co innego w zanadrzu, nie wrócił do powieści, zostawił mnie w spokoju. Skupił się natomiast na pewnych sformułowaniach, którymi Nino posłużył się dość marginalnie, choć powtórzył je kilkakrotnie, jak: buta akadem ickich baron ów czy literatura an tyautorytarn a. Dopiero wtedy zrozumiałam, że rozgniewał go fakt, iż dyskusja zboczyła na tory polityczne. Nie spodobało mu się to słownictwo, a swoją dezaprobatę podkreślił sarkastycznym falsetem. (Zatem dum a z posiadan ej w iedz y dz isiaj z w an a jest butą, a w ięc n aw et literatura jest już an tyautorytarn a?) Potem przeszedł do subtelnej zabawy ze słowem w ładz a: dzięki Bogu – powiedział – władza panuje nad źle wychowanymi młodzieniaszkami, którzy plotą co im ślina na język przyniesie, posiłkując się bzdurami wyuczonymi na alternatywnych kursach uniwersyteckich. Długo rozwodził się na ten temat, zwracając się zawsze do zgromadzonych i nigdy bezpośrednio do Nina czy do mnie. Na koniec przeszedł najpierw do starszego wiekiem krytyka, który siedział obok mnie, a potem do Adele, która przypuszczalnie od samego początku stanowiła główny cel jego przemówienia. Ja nie mam za złe młodym – powiedział z grubsza – lecz dojrzałym uczonym, którzy zawsze dla własnego interesu skłonni są biec za każdą nawet najgłupszą modą. W tym miejscu zamilkł i ruszył do wyjścia, torując sobie drogę cichymi, acz energicznymi: „przepraszam”, „pani wybaczy”, „dziękuję”. Obecni wstawali, aby go przepuścić. Na ich twarzach malowała się wrogość, ale i poważanie.

Wtedy ostatecznie zrozumiałam, że to ważna persona, tak ważna, że nawet Adele odpowiedziała na ponure pożegnanie uprzejmym: „dziękuję, do widzenia”. Być może dlatego wszyscy okazali zaskoczenie, kiedy Nino z pewnością siebie i zarazem z sarkazmem nazwał go profesorem (Profesorz e, gdz ie pan idz ie, prosz ę n ie uciekać), udowadniając, że wie, z kim ma do czynienia, i dzięki długim zwinnym nogom zastąpił mu drogę, stanął przed nim twarzą w twarz i z typową dla siebie zuchwałością wypowiedział zdania, które z miejsca, gdzie siedziałam, nie do końca dosłyszałam i nie do końca zrozumiałam, a które musiały brzmieć jak rozpalone słońcem stalowe druty. Mężczyzna słuchał nieruchomo i cierpliwie, a potem machnął ręką, jakby chciał powiedzieć „odsuń się”, i skierował się do wyjścia.

3. Wstałam od stołu oszołomiona, z trudem docierało do mnie, że Nino naprawdę tu jest, jest w Mediolanie, w tym pomieszczeniu. Tymczasem on już szedł mi naprzeciw, powoli, bez pośpiechu, z uśmiechem na twarzy. Uścisnęliśmy sobie dłonie: jego była gorąca, a moja lodowata. Wyraziliśmy radość ze spotkania po tak długiej rozłące. Świadomość, że najgorsze już minęło i że oto mam go przed sobą, z krwi i kości, polepszyła mi humor, ale nie zmniejszyła podekscytowania. Przedstawiłam go krytykowi, który nie szczędził pochwał mojej książce, powiedziałam, że to dawny kolega z Neapolu, że razem chodziliśmy do liceum. Profesor, choć jego Nino też nie oszczędził, zachował się uprzejmie, pochwalił za sposób, w jaki potraktował mężczyznę w okularach, z sympatią wypowiedział się o Neapolu. Mówił do niego tak, jak mówi się do zdolnego studenta, któremu należy dodać zachęty. Nino wyjaśnił, że od wielu lat mieszka w Mediolanie, że zajmuje się geografią gospodarczą, że znajduje się – i tu się uśmiechnął – na najniższym szczeblu akademickiej drabiny, czyli należy do kategorii asystentów. Uczynił to z wdziękiem, bez naburmuszonego tonu, jaki znałam z jego lat chłopięcych: odniosłam wrażenie, że ciężką zbroję, która fascynowała mnie w liceum, zamienił na inną, lżejszą, jak gdyby zrzucił zbędny balast, by móc się fechtować ze zwinnością i elegancją. Z ulgą stwierdziłam, że nie ma obrączki. W tym czasie podeszło do mnie kilka koleżanek Adele, abym wpisała im dedykację do książek, co bardzo mnie wzruszyło: to było pierwsze takie doświadczenie. Zawahałam się, bo nie chciałam ani na chwilę stracić Nina z oczu, ale jednocześnie usiłowałam przekreślić wrażenie speszonej dziewczynki, jakie z pewnością na nim wywarłam. Zostawiłam go ze starym profesorem – nazywał się Tarratano – i życzliwie przyjęłam czytelniczki. Myślałam, że szybko się ich pozbędę, ale egzemplarze były nowe, pachniały farbą drukarską, niczym nie przypominały zniszczonych i śmierdzących książek, jakie z Lilą wypożyczałyśmy w bibliotece dzielnicowej. Dlatego nie miałam odwagi zniszczyć ich pośpiesznymi bazgrołami. Wymyślne wpisy kaligrafowałam z dbałością, jak za czasów pani Oliviero, co u czekających pań wzbudziło niecierpliwość. Serce biło mi głośno, kątem oka pilnowałam Nina. Drżałam na myśl, że mógłby sobie pójść. Ale nie poszedł. Do niego i do Tarratana dołączyła teraz Adele. Nino zwracał się do niej z respektem i zarazem z wielką swobodą. Przypomniałam sobie, jak na szkolnym korytarzu rozmawiał z profesor Galiani, i niewiele mi trzeba było, by scalić w wyobraźni tamtego zdolnego licealistę z tym młodym mężczyzną. Brutalnie natomiast, jak nikomu niepotrzebne odchylenie

od normy, które wszystkim sprawiło wiele cierpienia, odrzuciłam wspomnienie studenta z Ischii, kochanka zamężnej przyjaciółki, zagubionego chłopaka ukrywającego się w sklepowej toalecie na piazza dei Martiri, ojca Gennara, którego nigdy nie widział. Pojawienie się Lili z pewnością wprawiło go w zakłopotanie, ale jak się teraz przekonałam, chodziło tylko o przypadkowy epizod. Choć ich przeżycia były niezwykle intensywne, choć pozostawiły niezatarty ślad, wszystko się skończyło. Nino, ku mojemu zadowoleniu, odnalazł równowagę. Pomyślałam, że powinnam powiedzieć Lili o tym spotkaniu, że wszystko z nim w porządku. Potem jednak zmieniłam zdanie: nie, nic jej nie powiem. Kiedy skończyłam podpisywanie książek, salka dawno opustoszała. Adele uścisnęła delikatnie moją dłoń, pochwaliła mnie za przemówienie i za odpowiedź, jakiej udzieliłam na to nieszczęsne, jak się wyraziła, wystąpienie mężczyzny w okularach. Ponieważ zaprzeczałam (gdyż dobrze wiedziałam, że to nieprawda), poprosiła Nina i Tarratana, aby wyrazili swoją opinię. Naturalnie obaj prześcigali się w komplementach. Nino powiedział wręcz, patrząc na mnie z powagą: gdybyście w idz ieli to dz iew cz ę w gim n az jum , jaka była m ądra, ocz ytan a, bardz o odw aż n a i piękn a. I w chwili, kiedy ja czułam, jak płoną mi policzki, on zaczął uprzejmym i zarazem żartobliwym tonem opowiadać o sporze z katechetą. Adele słuchała uważnie, co rusz wybuchając śmiechem. Szybko w rodzinie dostrzegliśmy zalety Eleny, stwierdziła, i zaraz dodała, że zarezerwowała stolik w pobliskiej restauracji. Przestraszyłam się, wymamrotałam z zażenowaniem, że jestem zmęczona i nie mam ochoty na kolację, dając do zrozumienia, że ponieważ nie widzieliśmy się z Ninem od bardzo dawna, chętnie przespaceruję się przed snem. Wiedziałam, że to niegrzecznie z mojej strony, bo kolacja była na moją cześć, a zarazem w podziękowaniu dla profesora Tarratana za zaangażowanie w sprawę książki, ale nie umiałam się powstrzymać. Adele popatrzyła na mnie z ironią i powiedziała, że mój przyjaciel też jest zaproszony, a potem dodała tajemniczo, jakby chciała wynagrodzić mi moje poświęcenie: przygotowałam dla ciebie wspaniałą niespodziankę. Spojrzałam z niepokojem na Nina: czy przyjmie zaproszenie? Odrzekł, że nie chce się narzucać, spojrzał na zegarek i wyraził zgodę.

4. Opuściliśmy księgarnię. Adele dyskretnie poszła przodem razem z profesorem Tarratanem, a ja i Nino szliśmy za nimi. Szybko dotarło do mnie, że nie wiem, o czym z nim rozmawiać, bałam się, że powiem coś niewłaściwego. On się zatroszczył o przegnanie ciszy. Jeszcze raz pogratulował mi książki, z wielkim szacunkiem wyraził się o państwie Airota (określił ich mianem najbardziej ludzkiej rodziny z tych, co liczą się we Włoszech), zdradził, że zna Mariarosę (z aw sz e staje w pierw sz ym sz eregu: dw a tygodn ie tem u bardz o się pokłóciliśm y), i złożył mi życzenia, bo dowiedział się od Adele, że jestem zaręczona z Pietrem: ku mojemu zaskoczeniu znał jego książkę o obrzędach bachicznych. Ale z największym poważaniem wyrażał się o profesorze Guido Airocie, „człowieku naprawdę niezwykłym”. Rozdrażniło mnie, że wie już o moich zaręczynach, i zrobiło mi się przykro, że słowa uznania dla mojej powieści stanowiły jedynie wprowadzenie do bardziej gorących pochwał, jakimi obdarzył całą rodzinę Pietra, a nawet jego książkę. Przerwałam mu, zapytałam, co u niego, ale nie powiedział nic konkretnego, wspomniał tylko mimochodem o drobnej publikacji, która właśnie ma się ukazać, a którą nazwał nudną, lecz niezbędną. Nie odpuszczałam, zapytałam, czy ciężko mu było na początku pobytu w Mediolanie. Zdawkowo rzucił coś o problemach, na jakie napotykają południowcy, kiedy przyjeżdżają na północ bez grosza przy duszy. I zaskoczył mnie nieoczekiwanym pytaniem: – Wróciłaś do Neapolu? – Na razie tak. – Do naszej dzielnicy? – Tak. – Ja ostatecznie zerwałem kontakty z ojcem, nie widuję się też z nikim z rodziny. – Szkoda. – Tak lepiej. Przykro mi tylko, że nie mam informacji o Linie. Na krótką sekundę zrodziło się we mnie podejrzenie, że może się pomyliłam, że może Lila nigdy nie zniknęła z jego życia, że nie przyszedł do księgarni dla mnie, lecz tylko po to, aby dowiedzieć się czegoś o niej. Ale zaraz się uspokoiłam: gdyby naprawdę chciał wiedzieć co u niej, znalazłby przez te wszystkie lata sposób, by zdobyć o niej informacje. Zareagowałam gwałtownie, tonem kogoś, kto chce zamknąć szybko temat: – Zostawiła męża i żyje z innym. – Urodziła chłopca czy dziewczynkę?

– Chłopca. Skrzywił się z niezadowoleniem: – Lina jest odważna, zbyt odważna. Ale nie umie podporządkować się realiom, nie potrafi zaakceptować ani siebie, ani innych. Nasza miłość była trudnym doświadczeniem. – W jakim sensie? – Ona nie wie, na czym polega poświęcenie. – Chyba przesadzasz. – Wcale nie. Z nią w ogóle coś jest nie tak: z jej głową i z całą resztą, nawet podczas seksu. Te ostatnie słowa – n aw et podcz as seksu – uderzyły mnie najbardziej. Czyżby Nino negatywnie oceniał swoją relację z Lilą? Czy nie stwierdził właśnie, ku mojemu zażenowaniu, że ta ocena obejmuje także sferę erotyczną? Spojrzałam na ciemne kształty Adele i jej przyjaciela, kroczące przed nami. Zażenowanie przerodziło się w niepokój, zrozumiałam, że wyrażenie n aw et podcz as seksu to tylko wstęp, że zaraz będzie jeszcze bardziej dosłowny. Wiele lat temu, po ślubie Lili, Stefano zwierzył się przede mną z problemów z żoną, ale ani razu nie wspomniał o seksie, zresztą nikt w dzielnicy nie ośmieliłby się tak mówić o ukochanej kobiecie. Nie do pomyślenia było, żeby na przykład Pasquale opowiadał mi o seksualności Ady, czy – co gorsza – Antonio rozmawiał o mojej z Carmen albo Gigliolą. Faceci między sobą dyskutowali o seksie, i to w sposób wulgarny, ale tylko na temat tych dziewcząt, na których im nie zależało albo już przestało zależeć. Natomiast mężczyzna z kobietą nigdy. Przeczułam, że Nino, ten nowy Nino uważa za całkiem naturalne omawianie ze mną stosunków seksualnych, jakie utrzymywał z moją przyjaciółką. Speszyłam się i zmieniłam temat. Pomyślałam, że o tym też nigdy Lili nie powiem, i z udawaną swobodą rzuciłam: dawne czasy, zapomnijmy o smutkach, wróćmy do ciebie, nad czym pracujesz, jakie masz perspektywy na uniwersytecie, gdzie mieszkasz, czy jesteś sam? Włożyłam w to tak wiele zapału, że zorientował się, iż staram się zepchnąć rozmowę na inne tory. Uśmiechnął się ironicznie i już miał odpowiedzieć, ale oto dotarliśmy do restauracji. Weszliśmy do środka.

5. Adele przydzieliła miejsca przy stole: ja obok Nina i naprzeciwko profesora Tarratana, ona przy profesorze i naprzeciwko Nina. Złożyliśmy zamówienie. Rozmowa zeszła na mężczyznę w okularach, profesora literatury włoskiej, jak zrozumiałam, stałego współpracownika „Il Corriere della Sera”, chadeka. Ani Adele, ani jej przyjaciel już się nie hamowali. Ponieważ oficjalna część wieczoru minęła, wyrażali się o nim tak nieżyczliwie jak tylko potrafili, wychwalając zarazem Nina za to, jak go potraktował i znokautował. Z rozbawieniem skupili się na słowach, które wymierzył w niego w chwili, kiedy ten usiłował opuścić salę: oni je słyszeli, a ja nie. Poprosili, żeby je dokładnie zacytował, Nino jednak się wykręcał, stwierdził, że nie pamięta. W końcu jednak przypomniał sobie, może nawet dostosował do sytuacji: jest pan gotów z n ieść dem okrację w obron ie każ dego prz ejaw u w ładz y. Od tego momentu rozmawiali już tylko we trójkę, rozpalając się coraz bardziej: o tajnych służbach, o Grecji, o torturach stosowanych w tym kraju, o Wietnamie, o nieoczekiwanym powstaniu ruchu studenckiego nie tylko we Włoszech, ale i w Europie, a nawet na świecie, o artykule profesora Airoty na łamach „Il Ponte” – Nino stwierdził, że zgadza się z każdym jego słowem – na temat sytuacji badań naukowych i nauczania akademickiego. – Powiem córce, że się panu spodobał – powiedziała Adele. – Mariarosa krytycznie go oceniła. – Mariarosę fascynuje tylko to, czego świat nie może zaoferować. – Brawo, zgadzam się. Nic nie wiedziałam o artykule mojego przyszłego teścia. Poczułam się skrępowana, słuchałam w milczeniu. Większość mojego czasu pochłonęły wpierw egzaminy, potem praca magisterska, a następnie książka i jej szybka publikacja. W kwestiach wydarzeń na świecie orientowałam się dość ogólnikowo i niewiele słyszałam o studentach, manifestacjach, starciach, rannych, aresztowaniach, krwi. Ponieważ nie byłam już związana z uniwersytetem, jedyne, co tak naprawdę słyszałam, to utyskiwania Pietra, który żalił się listownie na to, co sam określał mianem „pizańskiego bagienka”. Dlatego czułam się jakby zanurzona w scenerię o dosyć mętnych konturach, które oni jednak potrafili wyodrębnić z wyjątkową precyzją. Zwłaszcza Nino. Siedziałam tuż obok, słuchałam go, nasze ramiona stykały się i już sam kontakt przez ubranie budził we mnie silne emocje. Nie zatracił dawnego zamiłowania do liczb: wymienił, ilu studentów zapisało się na uniwersytet – wielki tłum – potem liczby wskazujące na rzeczywiste możliwości budynków, na ilość godzin, w których akademiccy baronowie faktycznie pracowali, i na te, podczas których zamiast prowadzić badania naukowe czy nauczać, zasiadali

w parlamencie albo w radach nadzorczych czy też oddawali się prestiżowym konsultacjom i prywatnemu szkolnictwu. Adele i jej przyjaciel kiwali potakująco głowami, wtrącając informacje o osobach, o których nigdy nie słyszałam. Czułam się wykluczona z towarzystwa. Świętowanie sukcesu odniesionego przez moją książkę nie było już ich najważniejszym celem, moja teściowa zapomniała chyba nawet o zapowiedzianej niespodziance. Mruknęłam cicho, że muszę się na chwilę oddalić. Adele z roztargnieniem skinęła głową, Nino nie przestawał mówić. Tylko Tarratano pomyślał, że pewnie się nudzę, i naprędce rzucił: – Proszę szybko wracać, ciekaw jestem pani opinii. – Ja nie mam żadnej opinii – odparłam z lekkim uśmiechem. On też się uśmiechnął: – Pisarka zawsze potrafi jakąś wymyślić. – Ja chyba nie jestem żadną pisarką. – Jest pani. Poszłam do toalety. Za każdym razem gdy Nino otwierał usta, ukazywał mi moje zacofanie. Pomyślałam, że muszę wziąć się do nauki, jak mogłam się tak zaniedbać? Oczywiście potrafię udawać obeznanie i zaangażowanie. Ale nie mogę tak dalej postępować, nauczyłam się zbyt wielu rzeczy nieistotnych i zbyt mało tych, które są naprawdę ważne. Gdy związek z Frankiem dobiegł końca, utraciłam tę odrobinę ciekawości wobec świata, którą on zdołał we mnie zaszczepić. A narzeczeństwo z Pietrem bynajmniej mi nie pomagało: to, co jego nie interesowało, mnie też przestawało obchodzić. Jakże bardzo Pietro różni się od ojca, od siostry, od matki. A przede wszystkim od Nina. Gdyby to od niego zależało, nie napisałabym nawet powieści. Wiadomość o niej przyjął wręcz z niesmakiem, jak gdybym dopuściła się zdrady akademickich zasad. A może przesadzam, może to moja wina. Jestem ograniczoną dziewczyną, potrafię skupić się tylko na jednej rzeczy i odcinam się od całej reszty. Teraz jednak się zmienię. Od razu po tej nudnej kolacji wyciągnę Nina na spacer, zmuszę go, byśmy chodzili przez całą noc, zapytam, jakie książki powinnam przeczytać, jakie filmy obejrzeć, jakiej muzyki słuchać. I wezmę go pod ramię, i powiem: zimno mi. Niejasne postanowienia, niedokończone zdania. Sama przed sobą ukryłam niepokój, który mną targał, pomyślałam tylko: to może być nasza ostatnia szansa, jutro wyjadę, nigdy więcej go nie zobaczę. I jednocześnie ze złością spoglądałam na siebie w lustrze. Zmęczona twarz, drobne wypryski na brodzie i fioletowe sińce pod oczami zapowiadające miesiączkę. Jestem brzydka, niska, ze zbyt wielkim biustem. Już dawno powinno do mnie dotrzeć, że nigdy mu się nie podobałam, nie bez powodu wybrał Lilę. Ale z jakim skutkiem? Z n ią jest coś n ie tak n aw et podcz as seksu, powiedział. Źle zrobiłam, że zmieniłam temat. Powinnam była okazać zaciekawienie, pozwolić mu mówić dalej. Jeśli wróci do tego, będę bardziej otwarta, zapytam go: kiedy z dziewczyną jest

coś nie tak podczas seksu? Wyjaśnię ze śmiechem, że chcę wiedzieć, bo może sama powinnam coś w sobie poprawić. O ile w ogóle można to poprawić. Kto wie. Z dreszczem obrzydzenia przypomniałam sobie to, co wydarzyło się między mną a jego ojcem na plaży Maronti. Potem pomyślałam o miłości, którą z Frankiem uprawialiśmy w jego pokoju w Pizie. Czy przy tych okazjach zrobiłam coś niewłaściwego, co zostało dostrzeżone, ale taktownie przemilczane? A gdybym, załóżmy, teraz poszła z Ninem do łóżka i znowu zrobiła coś nie tak, czy on pomyślałby sobie: jest jak Lila; czy za moimi plecami rozmawiałby o tym z koleżankami z uniwersytetu, a może nawet z Mariarosą? Dotarło do mnie, jak przykre były jego słowa. Powinnam była go za nie skarcić. Powinnam była powiedzieć: z tego wypaczonego seksu, z tego doświadczenia, które teraz tak negatywnie oceniasz, zrodził się wasz syn, mały Gennaro, który jest bardzo mądrym dzieckiem. Nieładnie, że tak mówisz, bo tu nie chodzi o to, z którą dziewczyną jest w porządku, a z którą nie, ale o to, że Lila dla ciebie poświęciła wszystko. Dlatego postanowiłam, że kiedy pozbędę się Adele i jej przyjaciela i kiedy Nino odprowadzi mnie do hotelu, wrócę do tematu i mu to wszystko powiem. Wyszłam z toalety. Wróciłam na salę i odkryłam, że podczas mojej nieobecności sytuacja uległa zmianie. Przyszła teściowa, jak tylko mnie dostrzegła, pomachała ręką i powiedziała z radością w głosie i z rozpalonymi policzkami: wreszcie jest ta twoja niespodzianka. Niespodzianką był siedzący obok niej Pietro.

6. Mój narzeczony wstał energicznie i mnie przytulił. Nic mu nigdy nie mówiłam o Ninie. O Antoniu wspomniałam w kilku słowach, powiedziałam też coś o relacji z Frankiem, która zresztą była powszechnie znana w środowisku studenckim. Nina przemilczałam. Ta historia ciągle mnie bolała, obejmowała też żałosne epizody, których się wstydziłam. Nie mogłam jej opowiedzieć, bo musiałabym się przyznać, że od zawsze kocham innego mężczyznę, i to tak, jak Pietra nigdy nie zdołam pokochać. A żeby nadać jej jakiś porządek i sens, musiałabym też opowiedzieć o Lili i o Ischii, być może nawet zdradzić, że fragment z mojej książki o seksie z dojrzałym mężczyzną opiera się na prawdziwym doświadczeniu, na rozpaczliwej decyzji, która teraz, z perspektywy lat, wydaje się czymś odrażającym. To są jednak moje sprawy, moje tajemnice, które postanowiłam zachować dla siebie. Gdyby Pietro o nich wiedział, od razu zrozumiałby, dlaczego tak chłodno go przywitałam. Wrócił na swoje miejsce między matką a Ninem. Pochłonął befsztyk, wypił wino i co chwilę spoglądał na mnie z niepokojem: wyczuł, że jestem w złym humorze. Z pewnością miał wyrzuty sumienia, bo nie przyjechał na czas i ominęło go tak istotne dla mnie wydarzenie, bo jego zaniedbanie mogło zostać zinterpretowane jako dowód na to, że mnie nie kocha, bo zostawił mnie na pastwę obcych, bez pociechy, bez czułego wsparcia. Nie mogłam mu wytłumaczyć, że moja ponura mina i milczenie wynikają w łaśn ie z faktu, że nie pozostał nieobecny aż do samego końca, że stanął między mną a Ninem. Na dodatek Nino robił wszystko, żebym czuła się jeszcze bardziej nieszczęśliwa. Siedział koło mnie, ale do mnie nie zwrócił się ani jednym słowem. Wyglądał na zadowolonego z przyjazdu Pietra. Dolewał mu wina, poczęstował papierosami, podał zapalniczkę i teraz we dwójkę, z zaciśniętymi wargami, wypuszczali kłęby dymu, rozmawiali o ciężkiej podróży z Pizy do Mediolanu, o przyjemności prowadzenia auta. Uderzyło mnie to, jak bardzo się różnią: Nino był chudy, niedbale ubrany, miał wysoki i serdeczny głos. Pietro był krępy, z zabawną plątaniną włosów nad ogromnym czołem, miał czerwone, podrapane żyletką policzki i niski głos. Wyraźnie cieszyło ich to spotkanie, rzecz dość nietypowa dla Pietra, który zawsze zachowywał dystans. Nino co chwile go zagadywał, wykazywał rzeczywiste zainteresowanie jego badaniami (G dz ieś trafiłem n a artykuł, w którym m leko i m iód prz eciw staw iasz w in u i w sz elkiej form ie upojen ia) i zachęcał do mówienia, a mój narzeczony, choć generalnie unikał rozmowy na ten temat, teraz uległ, odpowiadał na pytania, życzliwie prostował informacje. Ale właśnie wtedy, kiedy Pietro zaczął się otwierać, wtrąciła się Adele.

– Dosyć ploteczek – zwróciła się do syna. – Co z niespodzianką dla Eleny? Popatrzyłam na nią zmieszana. Jak to, są jeszcze inne niespodzianki? Nie wystarczy ta, że Pietro jechał przez kilka godzin, ani na chwilę się nie zatrzymując, żeby zdążyć przynajmniej na kolację zorganizowaną na moją cześć? Potem spojrzałam na narzeczonego: zrobił dobrze mi znaną nadąsaną minę, którą przybierał wtedy, kiedy okoliczności zmuszały go do publicznego mówienia o sobie. Oznajmił mi cicho, niemalże szeptem, że został profesorem – bardzo młodym profesorem – i otrzymał własną katedrę na uniwersytecie we Florencji. Ot tak, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Nigdy się nie chwalił swoimi sukcesami, nie wiedziałam, że był uznanym i cenionym pracownikiem naukowym, przemilczał przede mną trudne egzaminy, do których podchodził. A teraz rzucił tę wiadomość lekceważącym tonem, jak gdyby matka go do tego zmusiła, jak gdyby dla niego to nic nie znaczyło. A przecież znaczyło wiele: wielki zaszczyt w tak młodym wieku, finansową stabilizację, wyjazd z Pizy, oderwanie się od politycznego i kulturowego klimatu, który od miesięcy, sama nie wiem dlaczego, bardzo dawał mu się we znaki. Znaczyło przede wszystkim, że pobierzemy się na jesieni albo najpóźniej na początku przyszłego roku i wyjadę z Neapolu. Nikt o tym nawet nie wspomniał, ale wszyscy składali nam gratulacje. Nawet Nino, który zaraz potem spojrzał na zegarek, rzucił coś cierpko na temat uniwersyteckiej kariery i wykrzyknął, że strasznie mu przykro, ale musi już iść. Wszyscy wstaliśmy. Nie wiedziałam, co robić, na darmo szukałam jego wzroku. W piersiach czułam rosnący ból. Koniec spotkania, zmarnowana szansa, stracone nadzieje. Gdy wyszliśmy na ulicę, liczyłam, że zostawi jakiś numer telefonu, adres. A on tylko uścisnął mi dłoń i życzył wszelkiej pomyślności. Odniosłam wrażenie, że każdy jego ruch świadomie oddala mnie od niego. Na pożegnanie uśmiechnęłam się słabo i pomachałam mu ręką, którą ułożyłam tak, jakbym trzymała w niej pióro. Ten błagalny gest oznaczał: wiesz, gdzie mieszkam, napisz do mnie, proszę. Ale on już odwrócił się do mnie plecami.

7. Podziękowałam Adele i jej przyjacielowi za cały ich trud. Oboje długo i szczerze zachwycali się Ninem, mówiąc tak, jakby to była moja zasługa, że wyrósł na sympatycznego i mądrego młodzieńca. Pietro nie odezwał się ani słowem, kiwnął tylko nerwowo głową, kiedy matka przypomniała mu, że ma późno nie wracać, bo zostali zaproszeni przez Mariarosę. Rzuciłam pośpiesznie: – Nie musisz mnie odprowadzać, idź z matką. Nikomu nie przyszło do głowy, że mówię poważnie, że czuję się nieszczęśliwa i wolę zostać sama. Przez całą drogę byłam nie do zniesienia. Rzuciłam, że Florencja mi się nie podoba, ale to nie była prawda. Że nie chcę już więcej pisać, że chcę uczyć, i to też nie była prawda. Że jestem zmęczona, że chce mi się spać, choć to też nie była prawda. Co więcej, kiedy Pietro bez ogródek zapowiedział, że chce poznać moich rodziców, zawołałam: – Zwariowałeś, zostaw ich w spokoju. Ty nie pasujesz do nich, a oni nie pasują do ciebie. Wtedy zapytał mnie przerażonym tonem: – Nie chcesz już za mnie wyjść? Mało brakowało, a odparłabym ow sz em , n ie chcę, ale w porę się pohamowałam, wiedziałam zresztą, że to też nieprawda. Powiedziałam łagodnie: przepraszam, czuję się przybita, jasne, że chcę za ciebie wyjść, i wzięłam jego dłoń, splatając palce z jego palcami. To był mądry, nadzwyczaj wykształcony i dobry człowiek. Lubiłam go, nie chciałam sprawiać mu cierpienia. Jednak właśnie w chwili, kiedy trzymałam go za rękę, kiedy zapewniałam, że chcę być jego żoną, dotarło do mnie jasno i wyraźnie, że gdyby tego wieczoru nie pojawił się w restauracji, starałabym się zdobyć Nina. Z trudem przyznałam to sama przed sobą. Bez wątpienia byłoby to świństwo, na jakie Pietro nie zasługiwał, a jakiego bym się dopuściła, i to prawdopodobnie bez wyrzutów sumienia. Znalazłabym sposób, aby przyciągnąć do siebie Nina wraz ze wszystkimi minionymi latami: od szkoły podstawowej przez liceum aż po wakacje na Ischii i spotkanie na piazza dei Martiri. Wzięłabym go sobie, choć to wyrażenie, odniesione do Lili, nie podobało mi się i budziło we mnie niepokój. Wzięłabym go sobie i nic bym Pietrowi nie powiedziała. Może mogłabym o tym opowiedzieć Lili, ale kto wie kiedy, na starość chyba, kiedy nic by to już nie znaczyło ani dla niej, ani dla mnie. Jak zawsze czas odgrywał decydującą rolę. Romans z Ninem trwałby tylko jedną noc, następnego ranka zostawiłby mnie. Bo choć znałam go od zawsze, nie mogłabym go

zatrzymać przy sobie: był tworem mojej wyobraźni, przybywał z czasów dzieciństwa, składał się z dziecięcych marzeń, brakowało mu konkretności i przyszłości. Pietro natomiast należał do teraźniejszości, był jak skała, jak kamień graniczny. Wyznaczał początek obszaru całkiem dla mnie nowego, gdzie królował rozsądek i rządziły reguły przekazywane z pokolenia na pokolenie, które wszystkiemu nadawały sens. Panowały na nim wielkie ideały, kult dobrego imienia, niepodważalne priorytety. W środowisku Airotów wszystko miało jakiś głębszy sens. Na przykład taki ślub był ściśle związany z wkładem w walkę o laicyzację. Rodzice Pietra pobrali się tylko w urzędzie i Pietro, choć o ile mi było wiadomo, posiadał szeroką wiedzę na tematy religijne, a może właśnie z tego względu, nigdy by się nie ożenił w kościele, prędzej by ze mnie zrezygnował. To samo dotyczyło chrztu. Ani Pietro, ani Mariarosa nie zostali ochrzczeni, zatem również nasze ewentualne dzieci nie otrzymają chrztu. Wszystko, co mój narzeczony robił, podyktowane było zasadami, jakby od zawsze kierował nim jakiś wyższy porządek, który choć nie pochodził od Boga, a od rodziny, dawał mu pewność, że stoi po stronie prawdy i sprawiedliwości. W kwestiach seksu był ostrożny. Znał na tyle dobrze moją historię z Frankiem Marim, że pewnie domyślał się, iż nie jestem dziewicą, ale mimo to nigdy nie podjął tego tematu, nigdy z jego strony nie padł najmniejszy wyrzut, grubiański żart czy uśmieszek. Nie słyszałam, aby miał kiedyś jakąś inną dziewczynę, trudno mi go było sobie wyobrazić z dziwką, wykluczałam też możliwość, żeby choć minutę poświęcił na rozmowę o kobietach z innymi facetami. Nie cierpiał sprośnych żarcików. Nie cierpiał próżnej gadaniny, podniesionego głosu, uroczystości, wszelakiego marnotrawstwa czasu. I choć był zamożny, skłaniał się – tocząc o to spór z rodzicami i siostrą – do swego rodzaju dostatniego ascetyzmu. Na dodatek miał silne poczucie obowiązku, nigdy nie sprzeniewierzyłby się zobowiązaniom wobec mnie, nigdy by mnie nie zdradził. Nie chciałam go więc stracić. Nic nie mogłam poradzić na to, że pomimo wykształcenia moja natura nadal pozostawała nieokrzesana, daleka od jego rygoru, że nie potrafiłam szczerze wyznać, jak długo wytrzymam w tym układzie. On dawał mi pewność, że ucieknę od oportunizmu mojego ojca i grubiaństwa mojej matki. Dlatego odepchnęłam myśl o Ninie, wzięłam Pietra pod rękę i wyszeptałam: tak, pobierzmy się tak szybko jak to możliwe, chcę wyjechać z domu, chcę zrobić prawo jazdy, chcę podróżować, chcę mieć telefon, telewizję, bo nigdy niczego nie miałam. On wtedy poweselał, roześmiał się, zgodził na wszystko, co ja w wielkim zmieszaniu wygadywałam. Przed hotelem przystanął i zapytał cicho: mogę spać z tobą? To była ostatnia niespodzianka tego wieczoru. Popatrzyłam na niego z zakłopotaniem, wiele razy chciałam się z nim kochać, on jednak zawsze się wycofywał. Dzisiaj nie miałam ochoty iść z nim do łóżka, nie tutaj, w Mediolanie, w hotelu, po traumatycznej dyskusji w księgarni, po spotkaniu z Ninem. Odpowiedziałam więc: tak długo czekaliśmy, możemy

poczekać jeszcze trochę. Pocałowałam go w ciemnym zaułku, a potem odprowadziłam wzrokiem. Stałam w progu hotelu i patrzyłam, jak się oddala po corso Garibaldi, jak odwraca się co chwilę i macha nieśmiało ręką. Jego chaotyczny krok, płaskie stopy, zmierzwione włosy rozczuliły mnie.

8. Od tego momentu życie nie dawało mi spokoju, miesiące uciekały w pośpiechu jeden za drugim, nie było dnia, żeby nie wydarzyło się coś dobrego albo złego. Wróciłam do Neapolu, rozpamiętując Nina i nasze bezowocne spotkanie: chwilami ogarniało mnie przemożne pragnienie, by pobiec do Lili, poczekać, aż wróci z pracy, opowiedzieć jej to, co dałoby się opowiedzieć, nie zadając bólu. Potem doszłam do wniosku, że sama wzmianka o Ninie mogła ją zranić, i dałam sobie spokój. Lila poszła w jedną stronę, a Nino w drugą, mnie zaś czekały pilne sprawy. W wieczór po powrocie z Mediolanu oznajmiłam rodzicom, że wkrótce przyjedzie Pietro, żeby ich poznać, że prawdopodobnie pobierzemy się do końca roku, że zamieszkamy we Florencji. Nie okazali żadnej radości czy choćby zadowolenia. Pomyślałam, że może przyzwyczaili się już do moich przyjazdów i wyjazdów, że jestem im coraz bardziej obca, obojętna na ich codzienne kłopoty. Jako coś normalnego potraktowałam to, że tylko mój ojciec lekko się zakłopotał, bo zawsze się denerwował, gdy miał w perspektywie sytuacje, do których nie czuł się przygotowany. – Czy profesor uniwersytecki naprawdę musi przychodzić do naszego domu? – zapytał sucho. – A gdzie jak nie tu? – rozzłościła się moja matka. – Jak inaczej ma ciebie poprosić o rękę Lenucci? Jak zwykle miała gotową odpowiedź, była bardziej konkretna od ojca, a jej determinacja graniczyła z nieczułością. Ale gdy już go uciszyła, gdy mąż poszedł spać, a Elisa, Pepe i Gianni przygotowali łóżka w jadalni, musiałam zmienić o niej zdanie. Naskoczyła na mnie szeptem, który jednak przybrał postać wrzasku, i wysyczała, wpatrując się przekrwionymi oczami: my dla ciebie jesteśmy niczym, o wszystkim mówisz nam w ostatniej chwili, panienka uważa się za nie wiadomo kogo, bo skończyła szkoły, bo pisze książki, bo wychodzi za profesora, ale moja droga, z tego brzucha wyszłaś i z tego ciała jesteś ulepiona, dlatego nie wywyższaj się i nie zapominaj, że jesteś inteligentna, bo ja jestem tak samo inteligentna jak ty, a może nawet bardziej, bo gdybym miała możliwości, osiągnęłabym to samo, rozumiesz? W furii wściekłości najpierw zarzuciła mi, że to przeze mnie braciom nie powiodło się w szkole, bo wyjechałam, myśląc tylko o sobie; a potem poprosiła, a właściwie zażądała pieniędzy, twierdząc, że skoro zmuszam ją do przyjęcia mojego narzeczonego, musi kupić nową sukienkę Elizie i doprowadzić dom do porządku. Przemilczałam szkolne niepowodzenia rodzeństwa. A pieniądze dałam jej natychmiast, choć

nieprawdą było, że potrzebowała ich na sprawy domowe: ciągle o nie prosiła, każdy powód był dobry. Nigdy nie wyraziła tego otwarcie, jednak nie mogła pogodzić się z myślą, że trzymam wynagrodzenie na książeczce oszczędnościowej, zamiast powierzać je jej, jak to robiłam kiedyś, gdy zaprowadzałam nad morze córki właścicielki papierniczego czy pracowałam w księgarni na via Mezzocannone. Prawdopodobnie zachowując się tak, jakby moje pieniądze należały do niej, usiłowała sobie wmówić, że ja też do niej należę i będę zawsze należeć, nawet kiedy wyjdę za mąż. Byłam spokojna i aby ją udobruchać, oświadczyłam, że zamierzam założyć w domu telefon i kupić telewizor na raty. Popatrzyła na mnie niepewnie, z nagłym podziwem w oczach, który kłócił się ze wszystkim, co przed chwilą powiedziała. – Telewizor i telefon? Tutaj? – Oczywiście. – Ty za to zapłacisz? – Tak. – I będziesz zawsze płacić, nawet po ślubie? – Tak. – A czy profesor wie, że nie mamy ani grosza na twój posag i na wesele też? – Wie i nie będzie żadnego wesela. Jej nastrój znowu uległ zmianie, a oczy zapłonęły. – Jak to żadnego wesela? Każ mu za nie zapłacić. – Nie, obejdziemy się bez. Moją matkę na powrót ogarnął szał, na wszelkie sposoby usiłowała mnie sprowokować do takich odpowiedzi, żeby miała powód do jeszcze większej awantury. – Czy pamiętasz ślub Liny, czy pamiętasz wesele, jakie wyprawiła? – Tak. – I ty, lepsza od niej, nie chcesz nic robić? – Nie. Jeszcze przez chwilę tak ze sobą rozmawiałyśmy, aż w końcu postanowiłam, że zamiast dozować jej złość, lepiej będzie od razu zmierzyć się z eksplozją gniewu. – Mamo – powiedziałam – my nie tylko nie wyprawimy wesela, ale nawet nie weźmiemy ślubu w kościele, pobierzemy się w urzędzie stanu cywilnego. Wtedy stało się tak, jakby silne uderzenie wiatru otworzyło drzwi i okna. Choć moja matka nie była kobietą religijną, straciła panowanie nad sobą, poczerwieniała na twarzy, przechyliła się do przodu i zaczęła wykrzykiwać potworne wyzwiska. Wrzasnęła, że ślub jest nieważny, jeśli ksiądz nie powie, że jest ważny. Że jeśli nie wezmę go przed Bogiem, nigdy nie będę żoną, tylko

dziwką. I pomimo chorej nogi niemalże poleciała budzić mojego ojca i rodzeństwo, by poinformować ich o tym, czego zawsze się obawiała, że nadmiar wiedzy wypali mi mózg, że choć mi się poszczęściło, daję się traktować jak kurwa, że ona nie będzie mogła pokazać się przed ludźmi ze wstydu, że jej córka nie ma Boga w sercu. Mój ojciec, oszołomiony i w samych slipach, oraz rodzeństwo usiłowali zrozumieć, w jakie znowu tarapaty ich wpędziłam, i jednocześnie starali się uspokoić matkę, ale bezskutecznie. Wrzeszczała, że zaraz wyrzuci mnie z domu, zanim przyniosę jej wstyd, zanim również jej córka – rów n ież jej – zostanie konkubiną, jak Lila i Ada. Nie robiła nic, żeby zbić mnie po twarzy, ale waliła rękami w powietrzu, jakbym ja była tylko cieniem, a ona pochwyciła prawdziwą mnie, której zadawała okrutne ciosy. Minęła chwila, zanim się uspokoiła, i to dzięki Elisie. Moja siostra zapytała bowiem ostrożnie: – Kto chce mieć ślub w urzędzie, ty czy twój narzeczony? Wyjaśniłam jej, ale tak, jakbym mówiła do wszystkich, że dla mnie Kościół od dawna nie ma znaczenia, więc jest mi obojętne, czy wezmę ślub przed ołtarzem czy w urzędzie. Za to dla mojego narzeczonego ślub cywilny jest bardzo istotną kwestią, wie wszystko o wierze i uważa, że religię, rzecz godną najwyższego szacunku, niszczy właśnie zaangażowanie w sprawy państwowe. Jednym słowem, albo pobierzemy się w urzędzie, albo on w ogóle się ze mną nie ożeni. Wtedy mój ojciec, który początkowo stanął po stronie matki, w jednej chwili przestał jej wtórować w wyzwiskach i lamentach. – Nie ożeni się? – Nie. – A co zrobi, rzuci cię? – Zamieszkamy we Florencji bez ślubu. Tej informacji moja matka nie była w stanie ścierpieć. Całkiem straciła nad sobą panowanie i przyrzekła, że w takim razie chwyci za nóż i poderżnie mi gardło. Mój ojciec natomiast zmierzwił sobie włosy nerwowym gestem i powiedział: – Zamknij się, przestań mnie wkurzać, musimy się zastanowić. Dobrze wiemy, że można wziąć ślub przed księdzem, wyprawić huczne wesele, a i tak źle skończyć. Najwyraźniej on też czynił aluzje do Lili, która w dzielnicy była przyczyną coraz większego skandalu. I to wreszcie przemówiło do mojej matki. Ksiądz nie dawał żadnych gwarancji, nic ich nie dawało w dzisiejszym okropnym świecie. Dlatego przestała wrzeszczeć i zrzuciła na ojca obowiązek zbadania okoliczności oraz ewentualnego dania za wygraną. Nie przestała jednak chodzić tam i z powrotem, kuśtykając, kręcąc głową i mrucząc pod nosem obelgi pod adresem mojego przyszłego męża. Kto to taki, profesor? Komunista? Komunista i profesor? Gówno nie

profesor! Co to za profesor, co tak myśli? Tak myśli tylko dupek. Ale ojciec się sprzeciwił, że żaden dupek, że się uczył i wie lepiej od innych, do czego posuwają się księża, i dlatego woli złożyć przysięgę tylko w urzędzie. Zgadza się, że komuniści też tak robią. Zgadza się, że to tak, jakby nasza córka w ogóle nie miała ślubu. Ale ja chcę zaufać temu profesorowi: on ją kocha i nie wierzę, że pozwoli, aby Lenuccię traktowano jak kurwę. A jeśli jemu nie ufamy – choć ja ufam, nawet jeśli go nie znam, bo to ważna osoba, tutejsze dziewczęta mogą tylko pomarzyć o takiej partii – to zaufajmy przynajmniej urzędom. Ja pracuję w urzędzie i zapewniam cię, że taki ślub liczy się tak samo jak kościelny, a może nawet bardziej. Dyskusja trwała jeszcze kilka godzin. W pewnym momencie rodzeństwo nie wytrzymało i cała trójka poszła spać. Ja zostałam, aby uspokoić rodziców i przekonać ich do zaakceptowania tego, co dla mnie było wyraźną oznaką mojego wkroczenia do świata Pietra. Na dodatek czułam, że w ten sposób choć raz jestem bardziej odważna niż Lila. A przede wszystkim, gdyby udało mi się jeszcze spotkać Nina, mogłabym mu powiedzieć z aluzją w głosie: widzisz, dokąd zaprowadziła mnie kłótnia z katechetą, z każdą decyzją wiąże się jakaś historia, wiele chwil z naszego życia latami ciśnie się w jakimś kącie, czekając na ujście, i to ujście w końcu się pojawia. Ale to byłaby przesada, bo rzeczywistość przedstawiała się bardziej prozaicznie. Od co najmniej dziecięciu lat Bóg z czasów dzieciństwa, już wtedy stosunkowo słaby, usunął się w cień jak chory starzec, a ja nie odczuwałam żadnej potrzeby nadania mojemu małżeństwu świętości. Ważne, żebym wyrwała się z Neapolu.

9. Oburzenie, jakie zrodziło się w mojej rodzinie na wieść o świeckim małżeństwie, nie minęło po nocy, ale nieco zelżało. Następnego dnia moja matka zachowywała się tak, jakby wszystko, czego się dotknęła – imbryk do kawy, filiżanka z mlekiem, cukiernica, świeży bochen chleba – wiodło ją na pokuszenie, by tym we mnie cisnąć. Ale była cicho. Ja natomiast nie zwracałam na nią uwagi, wyszłam wczesnym rankiem, żeby złożyć dokumenty o podpięcie telefonu. Potem przeszłam przez Port’Alba, zajrzałam do kilku księgarni. Zamierzałam w krótkim czasie przygotować się do śmiałego wypowiadania się za każdym razem, kiedy znajdę się w sytuacji analogicznej do tej z Mediolanu. Na wyczucie wybrałam kilka czasopism i książek, wydałam sporą sumkę. Po długim wahaniu, ciągle przeżywając zdanie Nina, które nieustannie powracało mi w pamięci, wzięłam także T rz y eseje z teorii seksualn ej – choć o Freudzie nie wiedziałam prawie nic, a to, co wiedziałam, nie podobało mi się – oraz dwie książeczki na temat erotyzmu. Liczyłam, że uda mi się zrobić tak, jak w przeszłości robiłam z lekcjami, egzaminami, pracą magisterską, gazetami przekazywanymi mi przez Galiani czy tekstami marksistowskimi, które kilka lat temu dał mi Franco. Chciałam n aucz yć się współczesnego świata. Trudno powiedzieć, co w tamtym czasie już zmagazynowałam w swojej głowie. Były tam dyskusje z Pasqualem, a nawet z Ninem. Była odrobina uwagi poświęconej Kubie i Ameryce Łacińskiej. Była nieuleczalna bieda rodzeństwa tylko poświęcenia. Były dawno zlały się w

w dzielnicy, przegrana walka Lili. Była szkoła, która zrezygnowała z mojego dlatego, że mniej się przykładali do nauki, że brakowało im mojego długie rozmowy z Frankiem i okazjonalne pogaduszki z Mariarosą, które jedną mglistą całość. (Ś w iat jest bardz o n iespraw iedliw y i trz eba go z m ien ić,

ale z arów n o pokojow e w spółistn ien ie am erykań skiego im perializ m u i stalin ow skiej biurokracji, jak reform istycz n a polityka europejskich, a z w łasz cz a w łoskich partii robotn icz ych m ają n a celu utrz ym an ie proletariatu w m araz m ie i stan ie podporz ądkow an ia, które gasz ą ogień rew olucji, w z w iąz ku z cz ym , jeśli z w ycięż y św iatow y im pas, jeśli z w ycięż y socjaldem okracja, klasa robotn icz a padn ie ofiarą kon sum pcjon iz m u). Te bodźce z pewnością odegrały swoją rolę, od dawna buzowały w środku, czasami wybuchały. Ale do decyzji o przeprowadzeniu przyspieszonego doszkalania, przynajmniej na początku, pchnęło mnie gorące pragnienie uznania. Od dawna żywiłam przekonanie, że wszystkiego można się nauczyć, nawet zamiłowania do polityki. Kiedy płaciłam, w oko wpadła mi moja książka. Szybko odwróciłam wzrok. Za każdym razem kiedy widziałam ją na wystawie pośród innych nowości, odczuwałam w duchu mieszaninę dumy

i strachu, przebłysk przyjemności, która przeradzała się w niepokój. Moje opowiadanie powstało przez przypadek, w dwadzieścia dni, bez większego wysiłku, jako środek uśmierzający depresję. A ja przecież dobrze wiedziałam, czym jest wielka literatura, zgłębiałam klasyków i podczas pisania ani razu nie przeszło mi przez myśl, że robię coś wartościowego. Choć zaangażowałam się w trud znalezienia właściwej formy. I to zaangażowanie stało się książką, przedmiotem, który zawarł w sobie całą mnie. Teraz ja byłam tutaj, na w ystaw ie, i gdy tak na siebie patrzyłam, coś gwałtownie kołatało mi się w piersiach. Czułam, że nie tylko w mojej książce, ale we wszystkich powieściach jest coś, co mnie porusza, jakieś nagie i bijące serce, to samo, które chciało wyskoczyć, kiedy Lila zaproponowała, abyśmy wspólnie napisały opowiadanie. Ale to mnie przypadło w udziale zrobić to na poważnie. Czy tego właśnie chciałam? Czy chciałam pisać nie przez przypadek, pisać coraz lepiej? I zgłębiać tajniki dawnych i obecnych powieści, aby zrozumieć ich mechanizm i nauczyć się wszystkiego o świecie w jednym tylko celu, by tworzyć żywe serca, których nikt nie będzie w stanie lepiej dopracować, nawet Lila, gdyby miała taką okazję? Opuściłam księgarnię i zatrzymałam się na piazza Cavour. Dzień był piękny, via Foria wyglądała na nienaturalnie czystą i solidną, pomimo prętów w ścianach, którymi upstrzony był tunel. Narzuciłam sobie dawny rygor. Wyciągnęłam notatnik, który właśnie kupiłam: postanowiłam postępować jak prawdziwi pisarze, utrwalać myśli, obserwacje, potrzebne informacje. Przeczytałam „L’Unità” od deski do deski, zapisałam to, czego nie wiedziałam. W „Il Ponte” natrafiłam na artykuł ojca Pietra, przeczytałam go z ciekawością, ale nie wydał mi się tak istotny, jak to przedstawił Nino. Co więcej, zrobił na mnie niemiłe wrażenie, i to z dwóch powodów: po pierwsze, Guido Airota posługiwał się jeszcze bardziej surowym profesorskim tonem niż mężczyzna w okularach; po drugie, w akapicie poświęconym studentkom („Te nowe rzesze panienek – pisał – najwyraźniej niewywodzące się z zamożnych rodzin, w skromnych sukienkach i o skromnym wykształceniu, słusznie spodziewają się po nieopisanym trudzie wkładanym w ukończenie studiów przyszłości związanej nie tylko z obrzędowością domową”) dopatrzyłam się aluzji do mnie, aluzji świadomej bądź całkiem przypadkowej. To również zapisałam w notatniku (Cz ym jestem dla pań stw a Airota: cz y tylko w isien ką n a torcie ich sz erokich horyz on tów ?) i już w gorszym nastroju, wręcz znudzona, zabrałam się za przeglądanie „Il Corriere della Sera”. Pamiętam tamto ciepłe powietrze, zachowałam też wspomnienie zapachów – prawdziwych, a może tylko wymyślonych – mieszaninę zadrukowanego papieru i pizzy. Przewracałam kartki strona po stronie, patrząc na tytuły, i nagle zaparło mi dech w piersiach. Pośrodku czterech ciemnych kolumn tekstu widniało moje zdjęcie. W tle widać było fragment dzielnicy i tunel. Tytuł głosił: Pikan tn e w spom n ien ia am bitn ej dz iew cz yn y. Debiutan cka pow ieść Elen y G reco. A pod

spodem podpis mężczyzny w okularach o grubych szkłach.

10. Gdy czytałam, zimny pot spływał mi po plecach: czułam, że zaraz zemdleję. Moja książka została potraktowana jako przyczynek do stwierdzenia, że w ostatnim dziesięcioleciu wszystkie sfery życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego, od fabryk po urzędy, od uniwersytetów po wydawnictwa i kino, jednym słowem cały świat legł pod naporem rozpieszczonej i pozbawionej wartości młodzieży. Co jakiś czas padało w cudzysłowie moje zdanie, mające wykazać, że stanowię doskonały przykład na źle wychowane pokolenie. Na końcu zostałam określona mianem „dziewczynki skupionej na skrywaniu własnego beztalencia za irytującym parawanem przeciętnego i trywialnego tekstu”. Rozpłakałam się. To była najostrzejsza krytyka, jaką przeczytałam od czasów publikacji książki, tym razem nie na łamach niskonakładowego pisma, lecz najbardziej popularnej we Włoszech gazety. A najbardziej nieznośna była moja uśmiechnięta twarz na fotografii w otoczeniu tak obraźliwych słów. Do domu wróciłam na piechotę, ale wcześniej pozbyłam się egzemplarza „Il Corriere”. Bałam się, że moja matka przeczyta recenzję i wykorzysta ją przeciwko mnie. Wyobraziłam sobie, jak ją wkłada do swojego albumu, aby wypomnieć mi ją za każdym razem, kiedy zrobię jej jakąś przykrość. Stół został nakryty tylko dla mnie. Ojciec był w pracy, matka poszła prosić o coś sąsiadkę, a rodzeństwo już zjadło. Wrzuciłam w siebie makaron z ziemniakami, czytając na wyrywki wiersze z mojej książki. Myślałam w rozpaczy, że może naprawdę jest do niczego, że została wydana tylko po to, żeby zrobić przysługę Adele. Jak mogłam ułożyć tak bezbarwne zdania, tak banalne uwagi? Wodolejstwo. Za dużo przecinków. Nie napiszę już nic więcej. Siedziałam zniesmaczona jedzeniem i książką, kiedy nadeszła Elisa z kartką w ręku. Otrzymała ją od pani Spagnuolo, która życzliwie udostępniła swój numer telefonu, gdyby ktoś miał mi coś pilnego do przekazania. Kartka informowała, że aż trzy osoby próbowały się ze mną skontaktować: Gina Madeotti, która zajmowała się biurem prasowym wydawnictwa, Adele i Pietro. Te trzy imiona, niezgrabnie wypisane ręką pani Spagnuolo, nadały konkretny wymiar podejrzeniu, które do tej chwili skrywałam w głębi ducha. Przykre słowa mężczyzny w okularach poszły w świat i w ciągu jednego dnia dotrą do każdego zakątka. Przeczytali je już Pietro, jego rodzina, kierownictwo wydawnictwa. Może dotarły również do Nina. Może patrzyli na nie moi profesorowie z Pizy. Z pewnością przyciągnęły uwagę Galiani i jej dzieci. I kto wie, może przeczytała je też Lila. Znowu się rozpłakałam, przerażając tym Elisę. – Co ci jest, Lenù?

– Źle się czuję. – Zaparzyć ci rumianek? – Tak. Ale nie było na to czasu. Zapukano do drzwi: to była Rosa Spagnuolo. Powiedziała radośnie, choć z lekką zadyszką, bo pokonała schody w biegu, że znowu dzwoni mój narzeczony, że ma piękny głos, piękny północny akcent. Ruszyłam, żeby odebrać, przepraszając jednocześnie za kłopot. Pietro starał się mnie pocieszyć, powiedział, że matka zapewnia mnie, iż nie mam się czym martwić, najważniejsze, żeby się o książce mówiło. Ja jednak, ku zaskoczeniu pani Spagnuolo, która znała mnie jako spokojną dziewczynę, wrzasnęłam: co mnie obchodzi, że się o niej mówi, skoro mówi się źle. On znowu prosił, żebym się uspokoiła, i dodał, że jutro w „L’Unità” wyjdzie kolejny artykuł. Zakończyłam rozmowę chłodnym stwierdzeniem, że byłoby lepiej, gdyby przestano się mną zajmować. W nocy nie zmrużyłam oka. Rano nie mogłam się powstrzymać i pobiegłam kupić „L’Unità”. Przejrzałam gazetę w pośpiechu, jeszcze przed kioskiem, dwa kroki od szkoły podstawowej. Znowu miałam przed sobą własne zdjęcie, to samo co w „Il Corriere”, tym razem jednak nie w środku artykułu, a na górze, obok tytułu: Młodz i bun tow n icy i starz y reakcjon iści. S łow o o książ ce Elen y G reco. Nigdy nie słyszałam o autorze artykułu, ale musiał to być ktoś, kto dobrze pisze: jego słowa podziałały na mnie jak balsam. Otwarcie wychwalał moją książkę i zuchwale krytykował cieszącego się autorytetem profesora w okularach. Wróciłam do domu pokrzepiona, wręcz w dobrym humorze. Przejrzałam książkę i tym razem wydała mi się dobrze przemyślana i napisana z brawurą. Moja matka zapytała nieprzyjemnym tonem: – Wygrałaś w totka? Bez słowa położyłam gazetę na kuchennym stole. Późnym popołudniem pojawiła się pani Spagnuolo: znowu ktoś do mnie dzwonił. Ponieważ byłam wyraźnie zażenowana i gorąco ją przepraszałam za tę niedogodność, powiedziała, że jest szczęśliwa, że może pomóc takiej dziewczynie jak ja. I obdarzyła mnie wieloma komplementami. Na schodach westchnęła z żalem, że Gigliola nie miała tyle szczęścia, ojciec wziął ją ze sobą do cukierni Solarów, gdy miała zaledwie trzynaście lat, i dobrze, że zaręczyła się z Michelem, inaczej przez całe życie musiałaby tyrać. Otworzyła drzwi i poprowadziła mnie przez korytarz aż do zawieszonego na ścianie aparatu. Zauważyłam, że postawiła krzesło, abym mogła z wygodą rozmawiać: jak wiele względów dla kogoś, kto zdobył wykształcenie. Wykształcenie było traktowane jako wybieg co sprytniejszej młodzieży, aby uniknąć harówki. Pomyślałam: jak ja mam tej kobiecie wytłumaczyć, że od kiedy skończyłam sześć lat, jestem niewolnicą liter i cyfr, że mój nastrój zależy od udanej kombinacji tych elementów, że radość z dobrze wykonanego zadania pojawia się rzadko, jest chwiejna, że trwa góra godzinę,

popołudnie, noc? – Czytałaś? – zapytała mnie Adele. – Tak. – Jesteś zadowolona? – Tak. – W takim razie powiem ci coś jeszcze: książka zaczyna się bardzo dobrze sprzedawać, jeśli dalej tak pójdzie, zrobimy dodruk. – Co to oznacza? – To, że nasz przyjaciel z „Il Corriere della Sera” myślał, że może nas zniszczyć, ale wyświadczył nam tylko przysługę. Do widzenia, Eleno, ciesz się sukcesem.

11. Już w następnych dniach zdałam sobie sprawę, że książka naprawdę dobrze się sprzedaje. Najbardziej widoczną oznaką były coraz częstsze telefony od Giny, która to informowała mnie o jakimś artykule w gazecie, to przekazywała zaproszenie do księgarni czy domów kultury, zawsze żegnając się czułym zdaniem: książka rozchodzi się jak świeże bułeczki, panno Greco, moje gratulacje. Dziękowałam jej, ale nie odczuwałam zadowolenia. Publikowane w gazetach teksty wydawały mi się powierzchowne, ograniczały się do powielania entuzjastycznych sformułowań z „L’Unità” albo destrukcyjnej krytyki z „Il Corriere della Sera”. I choć Gina przy każdej okazji powtarzała, że nawet negatywne opinie są pożyteczne, sprawiały mi ból. Aby jednak zrównoważyć głosy sprzeciwu i poczuć się lepiej, z niecierpliwością wyczekiwałam każdej pozytywnej recenzji. Przestałam wreszcie ukrywać przed matką perfidne teksty, jakie o mnie wypisywano, i zaczęłam wręczać jej wszystko jak leci. Ona, przybierając bojowniczą minę, usiłowała czytać, głośno sylabizując, ale nigdy nie wyszła poza cztery czy pięć linijek i albo od razu natrafiała na powód do awantury, albo z nudów zanurzała się w swojej kolekcjonerskiej manii. Chciała artykułami wypełnić cały album i żaliła się, kiedy nie miałam dla niej niczego nowego: bała się, że zostaną jej puste kartki. Recenzja, która w tamtym czasie przysporzyła mi najwięcej cierpienia, ukazała się na łamach „Romy”. Zdanie po zdaniu szła w ślady artykułu z „Il Corriere della Sera”, z tą jednak różnicą, że napisana była w niezwykle kwiecistym stylu, a pod koniec obsesyjnie powtarzała jedną tylko myśl: że dzisiejsze kobiety tracą wszelkie zahamowania, i żeby to sobie uświadomić, wystarczy przeczytać obsceniczną powieść Eleny Greco, która jest nędzną kopią ordynarnej powieści François Sagana W itaj, sm utku. Artykuł był dziełem ojca Nina, Donata Sarratorego. Pomyślałam o wrażeniu, jakie w dzieciństwie wywarła na mnie informacja, że ten człowiek jest autorem tomiku poezji; pomyślałam o zachwycie, z jakim na niego spoglądałam, gdy dowiedziałam się, że pisze do gazet. Skąd więc tak złośliwa recenzja? Czyżby chciał się zemścić, bo rozpoznał siebie w sprośnym ojcu, który molestuje bohaterkę? Kusiło mnie, by do niego zadzwonić i obrzucić go w dialekcie wszystkimi najokropniejszymi wyzwiskami. Nie zrobiłam tego tylko ze względu na Nina. I wtedy odkryłam coś ważnego: nasze doświadczenia były bardzo podobne. Oboje odrzuciliśmy wzorce proponowane przez nasze rodziny: ja od zawsze dystansowałam się od matki, on definitywnie spalił wszystkie mosty, które łączyły go z ojcem. To podobieństwo pokrzepiło mnie i gniew powoli przestał we mnie wrzeć. Zapomniałam jednak, że „Roma” była najczęściej czytaną gazetą w dzielnicy. A przekonałam

się o tym już wieczorem. Gdy przechodziłam przed apteką, Gino, syn aptekarza, cały napompowany przez podnoszenie ciężarów, wyszedł przed drzwi w białym lekarskim fartuchu, choć jeszcze nie ukończył studiów. Zawołał mnie, wymachując gazetą, i zapytał z powagą w głosie, bo od niedawna robi partyjną karierę w MSI1: widziałaś, co o tobie piszą? Nie chciałam dać mu satysfakcji, odpowiedziałam, nawet się nie zatrzymując, że piszą różne rzeczy, i pomachałam ręką na pożegnanie. On się zmieszał, burknął coś pod nosem, a potem rzucił wyraźnie i dobitnie: muszę przeczytać tę twoją książkę, wygląda na to, że jest dosyć interesująca. To był dopiero początek. Następnego dnia podszedł do mnie na ulicy Michele Solara i usilnie zapraszał na kawę. Poszliśmy do jego baru i kiedy Gigliola wyraźnie rozdrażniona moim widokiem, a może nawet widokiem narzeczonego, obsługiwała nas w milczeniu, zagadnął: Lenù, Gino dał mi do przeczytania artykuł, który donosi, że napisałaś książkę tylko dla dorosłych. Popatrz, popatrz, kto by się spodziewał? Czy tego uczono cię w Pizie? T ego nauczyli cię na uniwersytecie? Nie wierzę. Moim zdaniem umówiłyście się z Liną: ona te rzeczy robi, a ty o nich piszesz. Czyż nie tak? Przyznaj się. Spąsowiałam, nie poczekałam na kawę, pożegnałam się z Gigliolą i wyszłam. On zawołał za mną rozbawionym tonem: co jest, obraziłaś się, nie odchodź, tylko żartowałem. Niedługo potem spotkałam się z Carmen Peluso. Moja matka zmusiła mnie, abym udała się do nowej wędliniarni Carraccich, bo tam oliwa jest tańsza. Było popołudnie, wędliniarnia ziała pustką. Carmen obsypała mnie komplementami. Jak dobrze wyglądasz – wyszeptała – to zaszczyt być twoją przyjaciółką, jedyne szczęście, jakie mnie w życiu spotkało. Potem powiedziała, że przeczytała artykuł Sarratorego, ale tylko dlatego, że dostawca przez roztargnienie zostawił gazetę w sklepie. Stwierdziła, że to czysta złośliwość, i była szczerze oburzona. Jej brat Pasquale zaś pokazał jej artykuł w „L’Unità”, bardzo przychylny, opatrzony pięknym zdjęciem. Jesteś piękna – powiedziała – i wszystko co robisz, też jest piękne. Od mojej matki dowiedziała się, że wkrótce wychodzę za profesora akademickiego i że zamieszkam we Florencji, w ładnym mieszkaniu. Ona też bierze ślub, z właścicielem stacji benzynowej na głównej ulicy, ale nie wiadomo kiedy, na razie nie mają pieniędzy. I bez żadnego związku logicznego zaczęła żalić się na Adę. Od kiedy Ada zajęła miejsce Lili u boku Stefana, wszystko idzie coraz gorzej. Panoszy się w wędliniarniach, kłóci się z nią, oskarża o kradzieże, dyryguje, pilnuje. I ona już ma tego dość, chce się zwolnić i pracować na stacji benzynowej u przyszłego męża. Słuchałam z uwagą i tymczasem myślałam, jak to kiedyś ja i Antonio chcieliśmy się pobrać i też prowadzić stację benzynową. Powiedziałam jej o tym dla żartu, ona jednak odparła naburmuszona: pewnie, ty i pompa, masz szczęście, że podźwignęłaś się z biedy. A potem

dodała cicho, że zbyt wiele jest niesprawiedliwości, Lenù, zbyt wiele, trzeba z tym skończyć, dalej tak nie można. Nie przestając mówić, wyciągnęła z szuflady moją książkę, z pogiętą okładką i całą brudną. Po raz pierwszy widziałam, aby ktokolwiek z dzielnicy ją miał. Uderzyło mnie, że pierwsze kartki były wymięte i poczerniałe, pozostałe zaś nienaruszone i śnieżnobiałe. Czytam trochę wieczorami – powiedziała – albo tutaj, gdy nie ma klientów. Ale jestem dopiero na dwudziestej trzeciej stronie, mam strasznie mało czasu, ja się wszystkim zajmuję, Carracci trzymają mnie tutaj od szóstej rano do dziewiątej wieczorem – powiedziała. I szelmowsko zapytała znienacka: daleko jeszcze do śmiałych scen? Ile muszę jeszcze przeczytać? Ś m iałych scen . Chwilę potem wpadłam na Adę trzymającą w ramionach córeczkę Marię, dziecko Stefana. Po tym wszystkim, co mi powiedziała Carmen, z trudem zmusiłam się do uprzejmości. Pochwaliłam dziewczynkę, stwierdziłam, że ma ładną sukienkę i kolczyki. Ada zaś była nieprzyjemna. Mówiła o Antoniu, że do siebie piszą, że to nieprawda, że się ożenił i ma dzieci. Zarzuciła mi, że wypaliłam mu mózg i umiejętność kochania. Potem zajęła się moją książką. Wyjaśniła, że jej nie czytała, ale że słyszała, że to nie jest odpowiednia pozycja, by trzymać ją w domu. I dodała zdenerwowanym tonem: co, jeśli dziecko ją znajdzie, gdy podrośnie? Przykro mi, ale jej nie kupię. Cieszę się jednak, że się dorobiłaś. Powodzenia.

12. Te wydarzenia zrodziły we mnie podejrzenie, że książka sprzedaje się, ponieważ zarówno wrogo nastawione gazety, jak i te przychylne wskazały na obecność odważnych opisów. Doszłam wręcz do przekonania, że Nino mógł wspomnieć o seksualności Lili tylko dlatego, że sądził, iż może bez problemu porozmawiać na ten temat z kimś, kto pisze takie rzeczy. Dlatego znowu ogarnęła mnie chęć, by spotkać się z przyjaciółką. Zastanawiałam się, czy Lila kupiła książkę, jak Carmen. Wyobraziłam ją sobie, jak wieczorem, wykończona po powrocie z fabryki, z Enzem w drugim pokoju, leży obok dziecka i czyta z rozchylonymi wargami i pomarszczonym czołem, jak to miała w zwyczaju za każdym razem, kiedy się na czymś koncentrowała. Jaka jest jej opinia? Czy dla niej powieść również ogranicza się tylko do śm iałych scen ? A może w ogóle jej nie czytała, bo skąd ma wziąć pieniądze na kupno mojej książki? Powinnam sama zawieźć jej egzemplarz. Przez chwilę sądziłam, że to dobry pomysł, potem jednak zrezygnowałam. Dalej zależało mi na Lili bardziej niż na kimkolwiek innym, a mimo to nie potrafiłam się zdecydować i pojechać do niej. Nie miałam czasu, musiałam się nauczyć zbyt wielu rzeczy, i to w zbyt krótkim czasie. A poza tym nasze ostatnie spotkanie – Lila w fartuchu założonym na kapotę, na fabrycznym placu, przed ogniskiem, w którym pali się Błękitn a w róż ka – było definitywnym pożegnaniem z pozostałościami po dzieciństwie, dowodem, że nasze drogi ostatecznie się rozeszły. Może usłyszałabym tylko: nie mam czasu, by cię czytać, przecież widzisz, jak wygląda moje życie. Dlatego skupiłam się na swoim. Tymczasem z takiego czy innego powodu książka naprawdę dobrze się sprzedawała. Któregoś razu zadzwoniła Adele i jak to ona, tonem po trosze ironicznym, a po trosze serdecznym, oznajmiła mi: – Jeśli dalej tak pójdzie, staniesz się bogata i nie będziesz wiedziała, co począć z biednym Pietrem. – Potem przekazała słuchawkę swojemu mężowi, dodając: – Guido chce z tobą mówić. Przestraszyłam się, bo rzadko kontaktowałam się z profesorem Airotą i zawsze czułam się w tych kontaktach skrępowana. Ale ojciec Pietra był wobec mnie bardzo serdeczny, pogratulował mi sukcesu, zażartował ze wstydliwości moich oskarżycieli, długo rozwodził się na temat włoskiego średniowiecza, pochwalił mnie za mój wkład w unowocześnianie kraju, i dalej mówił w ten deseń. O samej powieści nie powiedział nic konkretnego, pewnie nie przeczytał: był bardzo zapracowanym człowiekiem. Ale to było miłe, że postanowił przekazać mi wyrazy podziwu i akceptacji. Mariarosa była nie mniej serdeczna, ona również nie szczędziła pochwał. Na początku

wydawało się, że zamierza długo rozwodzić się nad książką, nagle jednak podekscytowanym tonem zmieniła temat i oznajmiła, że chce mnie zaprosić do siebie na uniwersytet. Uważała, że powinnam uczestniczyć w tym, co określiła jako n iepoham ow an y roz w ój w ydarz eń . Wyjedź jutro – zachęcała – widziałaś, co się dzieje we Francji? O wszystkim wiedziałam, żyłam z uchem przyklejonym do starego niebieskiego i oblepionego brudem radyjka, które moja matka trzymała w kuchni. Powiedziałam, że to cudowne, Nanterre, barykady w Dzielnicy Łacińskiej. Ale ona była lepiej poinformowana, bardziej zaangażowana. Planowała wyjazd do Paryża razem z kilkoma towarzyszami i zaprosiła mnie, bym pojechała z nią samochodem. Propozycja była kusząca. Powiedziałam, że dobrze, zastanowię się. Och, wyruszyć do Mediolanu, a potem do Francji, dotrzeć do ogarniętego buntem Paryża, stawić czoła brutalności policji, zanurzyć się w rozpalonym nurcie wydarzeń z ostatnich miesięcy, dopisać ciąg dalszy do tamtej podróży poza granice Włoch, które lata temu odbyłam u boku Franca. Jak cudownie byłoby wybrać się z Mariarosą, jedyną znaną mi dziewczyną, która niemalże na równi z mężczyznami była tak otwarta, tak nowoczesna, tak zainteresowana sprawami świata, tak obyta z polityką. Podziwiałam ją: tocząca się rewolta, mająca wywrócić porządek do góry nogami, nie obfitowała w znane kobiece postaci. Młodzi bohaterowie, którzy na własny koszt i ryzyko stawiali czoła brutalnemu odwetowi, nazywali się Rudi Dutschke, Daniel Cohn-Bendit i jak w przypadku filmów wojennych, gdzie pojawiają się sami mężczyźni, trudno się było z nimi utożsamiać: ich można było tylko kochać, można było przejąć ich myśli i ubolewać nad ich losem. Przyszło mi do głowy, że pośród towarzyszy Mariarosy pewnie pojawi się także Nino. Znali się, więc było to możliwe. Och, spotkać go, dać się ponieść przygodzie, razem z nim narażać się na niebezpieczeństwo. Na takich marzeniach minął mi dzień. Teraz kuchnia tonęła w ciszy, rodzice dawno już spali, bracia szwendali się jeszcze po ulicach, a Elisa myła się w łazience. Och, wyjechać, najlepiej jutro rano.

13. I wyjechałam, ale nie do Paryża. Po wyborach parlamentarnych, które odbyły się nie bez zamieszek, Gina posłała mnie w podróż po Włoszech, żebym promowała książkę. Zaczęłam od Florencji. Zostałam zaproszona do studium nauczycielskiego przez znajomą pewnego znajomego Airotów i znalazłam się na jednym z alternatywnych kursów, jakie masowo organizowano na zbuntowanych uniwersytetach, by przemówić przed grupą trzydziestu studentek i studentów. Od razu uderzył mnie fakt, że wiele dziewcząt wyglądało gorzej niż te opisane przez mojego teścia na łamach „Il Ponte”: były źle ubrane, źle umalowane, przesadnie podniecone, chaotyczne w wypowiedziach, wkurzone na egzaminy, na wykładowców. Zachęcona przez panią profesor entuzjastycznie wypowiedziałam się na temat studenckich demonstracji, zwłaszcza tych, które właśnie toczyły się we Francji. Zaprezentowałam swoją wiedzę o tym, czego właśnie się uczyłam, i byłam z siebie bardzo zadowolona. Czułam, że wyrażam się z przekonaniem i jasnością, że otacza mnie podziw, zwłaszcza ze strony dziewcząt, za to, jak mówię, co wiem, jak podejmuję złożone problemy, z którymi boryka się świat, i umieszczam je w precyzyjnie zarysowanym kontekście. Szybko jednak uświadomiłam sobie, że unikam jakiejkolwiek wzmianki o książce. Mówienie o niej krępowało mnie, bałam się reakcji podobnych do tych z mojej dzielnicy: wolałam włas​nymi słowami streścić idee przedstawianie na łamach „Quaderni piacentini” czy „Monthly Review”. Z drugiej strony właśnie w sprawie książki mnie zaproszono. Kilka rąk już się uniosło. Pierwsze pytania dotyczyły trudu, jaki moja bohaterka włożyła, by wyrwać się z rodzimego środowiska. Dopiero pod koniec jakaś dziewczyna, bardzo wysoka i bardzo chuda, poprosiła, chichocząc nerwowo, abym wytłumaczyła, dlaczego uznałam za konieczne włączenie do bardzo poprawnej historii tak n ieprz yz w oitego epiz odu. Poczułam się zażenowana, może nawet się zaczerwieniłam: rzuciłam garstkę argumentów o społecznym charakterze. Dopiero pod koniec powiedziałam o potrzebie szczerego opowiadania o każdym ludzkim doświadczeniu, nawet o tym, co – jak podkreśliłam – wydaje się trudne do wyartykułowania i co właśnie z tego względu przemilczamy nawet same przed sobą. Te ostatnie słowa spodobały się, nabrałam więc odwagi. Spotkały się również z aprobatą pani profesor, która zaprosiła mnie na prelekcję: powiedziała, że musi się nad nimi zastanowić i że napisze do mnie. Jej uznanie utrwaliło w mojej głowie tych kilka myśli: wkrótce stały się nieodzownym elementem wystąpień. Często się do nich uciekałam: raz żartobliwie, a innym razem z dramatyzmem w głosie; raz dość ogólnikowo, a innym razem rozwijając je przy pomocy kunsztownych gier słownych. Szczególnie elokwentna poczułam się pewnego wieczoru w jednej

z turyńskich księgarni, gdy siedziałam przed stosunkowo liczną publicznością i wypowiadałam się z coraz większą swobodą. Rzeczą naturalną stało się dla mnie, że ludzie zadają mi sympatyczne bądź prowokacyjne pytania na temat epizodu z seksem na plaży. A moja gotowa odpowiedź, dopracowana i z polotem, za każdym razem odnosiła sukces. W Turynie, z polecenia wydawnictwa, towarzyszył mi profesor Tarratano, stary przyjaciel Adele. Powiedział, że jest dumny z tego, że jako pierwszy dostrzegł potencjał tkwiący w mojej powieści, i przedstawił mnie publiczności w tych samych entuzjastycznych słowach, którymi posłużył się jakiś czas temu w Mediolanie. Pod koniec wieczoru pogratulował mi znacznego postępu, jaki osiągnęłam w tak krótkim okresie. A potem zapytał dobrotliwym tonem: – Dlaczego tak chętnie godzi się pani, aby erotyczne fragmenty nazywano nieprzyzwoitymi? Dlaczego sama je pani tak określa przed słuchaczami? I wyjaśnił, że nie powinnam tego robić: przede wszystkim moja książka nie ogranicza się tylko do wydarzenia na plaży, jest w niej wiele ciekawszych i piękniejszych fragmentów. A poza tym, jeśli tu i ówdzie dopatrzyć się można pewnej śmiałości, to przede wszystkim dlatego, że napisała ją młoda dziewczyna. Zakończył stwierdzeniem, że obsceniczność nie jest obca dobrej literaturze, a prawdziwa sztuka opowiadania, nawet jeśli przekracza granice obyczajności, nigdy nie jest nieprzyzwoita. Zmieszałam się. Ten bardzo wykształcony mężczyzna właśnie taktownie mi wyjaśnił, że grzechy popełnione w książce to grzechy powszednie i że nie powinnam za każdym razem mówić o nich, jak gdyby chodziło o grzechy śmiertelne. Jednym słowem przesadzam. Dałam się zwieść krótkowzroczności czytelników, ich powierzchownemu spojrzeniu. Obiecałam sobie, że dosyć z tym, że nie mogę być tak uległa, muszę umieć się sprzeciwić czytelnikom, nie powinnam schodzić do ich poziomu. I postanowiłam, że przy pierwszej lepszej okazji postaram się ostrzej zareagować, jeśli ktoś znowu podejmie kwestię tych stron. Podczas kolacji w restauracji hotelowej, zarezerwowanej przez biuro prasowe wydawnictwa, po trosze zażenowana, a po trosze rozbawiona słuchałam Tarratana, który chcąc dowieść, że jestem zasadniczo niewinną pisarką, odwołał się do Henry’ego Millera i wyjaśnił, zwracając się do mnie per „drogie dziewczę”, że nie tak mało zdolnych autorek z lat dwudziestych i trzydziestych tyle wiedziało o seksie i pisało o nim tak, że ja na tym etapie życia nie potrafię sobie tego wyobrazić. Zanotowałam nazwiska i zaczęłam podejrzewać, że ten człowiek, choć obsypuje mnie komplementami, nie uważa mnie za zbytnio utalentowaną. W jego oczach jestem tylko dziewczynką, która odniosła niezasłużony sukces, i nawet strony, które najbardziej przyciągają czytelników, nie są jego zdaniem istotne, mogą oburzyć kogoś nieobytego, ale nie kogoś takiego jak on. Powiedziałam, że jestem zmęczona, a ponieważ on za dużo wypił, pomogłam mu się

podnieść. Był niskiego wzrostu, ale miał wystający brzuch typowy dla smakosza. Jego duże uszy porastały zmierzwione siwe kosmyki włosków, a z czerwoną twarzą kontrastowały wąskie usta, wielki nos i żywe oczy. Palił sporo i miał pożółkłe palce. W windzie próbował mnie objąć i pocałować. Chociaż wykręcałam się i odpychałam go, nie dawał za wygraną. W pamięci zapadł mi kontakt z jego grubym brzuchem i śmierdzący winem oddech. W tamtym czasie nawet przez myśl by mi nie przeszło, że starszy, dystyngowany i wykształcony pan, bliski przyjaciel mojej przyszłej teściowej może zachować się w ten sposób. Gdy znaleźliśmy się na korytarzu, pośpieszył z przeprosinami, całą winę zrzucił na alkohol i szybko zamknął się w swoim pokoju.

14. Następnego dnia podczas śniadania i drogi do Mediolanu z zaangażowaniem opowiadał o najbardziej ekscytującym okresie swojego życia, za który uważał lata między 1945 a 1948 rokiem. W jego głosie wyczułam autentyczną nostalgię, która znikła, gdy przeszedł do równie entuzjastycznego omawiania obecnego klimatu rewolucji i energii, która – stwierdził – ogarnia zarówno młodych, jak i starych. Przez cały czas potakiwałam głową, dziwiąc się temu, jak bardzo mu zależało na przekonaniu mnie, że moja teraźniejszość jest de facto jego ekscytującą przeszłością. Zrobiło mi się go żal. Nieuważna wzmianka biograficzna skłoniła mnie do przeprowadzenia w pewnym momencie szybkiej kalkulacji: wyliczyłam, że człowiek, obok którego siedzę, ma pięćdziesiąt osiem lat. W Mediolanie poprosiłam, żeby wysadził mnie kawałek od wydawnictwa, po czym pożegnaliśmy się. Byłam nieco ogłuszona, źle spałam w nocy. Po drodze usiłowałam ostatecznie pozbyć się nieprzyjemnego wspomnienia o fizycznym kontakcie z profesorem Tarratanem, ale nadal czułam na sobie jego dotyk i pewną analogię ze sprośnością typową dla mojej dzielnicy. W wydawnictwie spotkałam się z hucznym powitaniem. To nie była już tylko uprzejmość sprzed kilku miesięcy, lecz powszechne zadowolenie, które oznaczało: byliśmy naprawdę dobrzy i potrafiliśmy dostrzec twój talent. Nawet pani telefonistka, jedyna w tym środowisku, która dotychczas traktowała mnie z dystansem, wyszła ze swej kabiny i mnie przytuliła. A redaktor, który skrupulatnie przygotował mój tekst do edycji, po raz pierwszy zaprosił mnie na obiad. Jak tylko zasiedliśmy w prawie pustej małej restauracyjce, położonej kilka kroków od wydawnictwa, wrócił do twierdzenia, że jego zdaniem mój styl kryje w sobie jakąś fascynującą tajemnicę, i między jednym daniem a drugim doradził, abym na spokojnie, nie spoczywając na laurach, zaczęła zastanawiać się nad nową powieścią. Po czym przypomniał mi o spotkaniu na uniwersytecie o godzinie piętnastej. Nie chodziło o inicjatywę Mariarosy: wydawnictwo, dzięki swoim kontaktom, zorganizowało mi prelekcję przed grupą studentów. Zapytałam, do kogo mam się zwrócić, kiedy już tam dotrę. Mój współbiesiadnik odparł z dumą: przy wejściu będzie na panią czekał mój syn. Wróciłam do wydawnictwa po bagaż i zaniosłam go do hotelu. Spędziłam tam tylko kilka minut, bo zaraz wyszłam, by udać się na uniwersytet. Było nieznoś​nie gorąco. Znalazłam się w otoczeniu manifestów, flag czerwonych i z godłami walczących narodów, plakatów zapowiadających takie czy inne inicjatywy, a przede wszystkim gwaru, śmiechów i powszechnego podniecenia. Krążyłam przez chwilę, szukając czegokolwiek, co dotyczyłoby

mojej osoby. Pamiętam pewnego ciemnego młodzieńca, który szturchnął mnie w biegu, stracił równowagę, podniósł się i uciekł, jak gdyby ktoś go gonił, choć nikt za nim nie biegł. Pamiętam samotny i czysty dźwięk trąby, który przeciął duszne powietrze. Pamiętam drobną blondynkę, która wlokła hałaśliwie za sobą łańcuch z dużą kłódką na końcu i krzyczała nie wiadomo do kogo: nadchodzę. Pamiętam to wszystko, ponieważ czekając, aż ktoś mnie rozpozna i podejdzie do mnie, aby nadać sobie powagi, wyciągnęłam notatnik i zapisałam to i owo. Ale minęła godzina i dalej nikt się nie pojawił. Wtedy przyjrzałam się ogłoszeniom i plakatom z większą uwagą, licząc, że natrafię na własne nazwisko, na tytuł powieści. Bez rezultatu. Nieco zdenerwowana odrzuciłam pomysł zaczepienia któregoś ze studentów: wstydziłam się wspominać o własnej książce jako temacie dyskusji w miejscu, gdzie plakaty na ścianach obwieszczały o wiele poważniejsze kwestie. Z rozdrażnieniem odkryłam, że balansuję między dwoma sprzecznymi uczuciami: silną sympatią do wszystkich tych chłopców i dziewcząt, którzy demonstrowali absolutny brak dyscypliny, i strachem, od którego uciekam od dziecka, że zostanę pchnięta w sam środek rwetesu, gdzie wkrótce jakaś niepodważalna władza – Woźny, Profesor, Rektor czy Policja – dopatrzy się u mnie, tak porządnej dziewczyny, jakiejś winy i mnie ukarze. Postanowiłam stąd odejść: co mnie obchodzi jakaś garstka niewiele młodszych studentów, którym będę i tak wciskać te same bzdury co zawsze? Chciałam wrócić do hotelu i korzystać ze zdobytego statusu dość znanej pisarki, która dużo podróżuje, stołuje się w restauracjach i sypia w hotelach. Ale nagle przeszło koło mnie pięć czy sześć dziewcząt z zaaferowanymi minami, z wypchanymi torbami, i mimowolnie podążyłam za nimi, za głosami, za krzykami, nawet za dźwiękiem trąbki. I tak skończyłam przed zatłoczoną aulą, z której właśnie w tym momencie dochodziły wściekłe wrzaski. A ponieważ dziewczyny, do których się przyłączyłam, weszły do środka, ja weszłam za nimi. W auli rozgrywał się bardzo ostry konflikt między różnymi stronnictwami, i to zarówno pośród zgromadzonego tłumu, jak i w małej grupce okupującej katedrę. Stanęłam przy drzwiach, gotowa do ucieczki: gorące opary papierosowego dymu i ludzkich wyziewów, silny zapach podniecenia nie zachęcały do pozostania. Usiłowałam zrozumieć, o co chodzi. Przypuszczam, że awantura dotyczyła kwestii proceduralnych, choć wyglądało na to, że nikt nie wierzy w możliwość osiągnięcia porozumienia: jedni krzyczeli albo milczeli, inni drwili sobie albo się śmieli, ktoś przemieszczał się szybko, jak szeregowiec z rozkazami na polu bitwy, a ktoś inny siedział obojętnie albo uczył się na boku. Liczyłam, że wypatrzę gdzieś Mariarosę. I powoli przyzwyczajałam się do hałasu, do zaduchu. Ile tu ludzi: przeważali mężczyźni, piękni lub brzydcy, eleganccy bądź niechlujni, brutalni, przerażeni, rozbawieni. Z ciekawością przyjrzałam się dziewczętom i odniosłam wrażenie, że tylko ja jestem sama. Jedne – jak te, za którymi tu przywędrowałam – cisnęły się do siebie

ramię przy ramieniu, nawet kiedy rozdawały w zapełnionej auli ulotki: razem krzyczały, razem się śmiały, a jeśli oddalały się na kilka metrów, nie spuszczały się nawzajem z oczu, aby się nie zgubić. Stare przyjaciółki, a może tylko przypadkowe znajome, którym tylko bycie w grupie daje prawo, by przebywać w tym chaotycznym miejscu; zwiedzione atmosferą rozpasania, ale gotowe na takie doświadczenie pod warunkiem, że się nie rozstaną, jak gdyby wcześniej, w jakimś bezpieczniejszym miejscu ustaliły, że jeśli jedna sobie pójdzie, także reszta za nią podąży. Inne natomiast w pojedynkę albo co najwyżej w parach przeniknęły do męskich szeregów i teraz popisują się wyzywającym spoufaleniem i radosnym upadkiem wszelkiego bezpiecznego dystansu. I to one wyglądały na najbardziej szczęśliwe, najbardziej agresywne, najbardziej groźne. Poczułam się inna, bez prawa i bez powodu, by tu być, by również coś wykrzykiwać, by pozostać w tych wyziewach i zapachach, które przywołały w pamięci wyziewy i zapachy dobywające się z ciała Antonia, z jego oddechu, kiedy obściskiwaliśmy się nad stawami. Jaka ja byłam żałosna, jak bardzo dałam się zniewolić poczuciu obowiązku, że muszę być najlepsza. Prawie wcale nie chodziłam do kina. Nigdy nie kupowałam płyt, choć o tym marzyłam. Nie miałam ulubionego piosenkarza, nie biegałam na koncerty, nie zbierałam autografów, nigdy się nie upiłam, a seks zawsze uprawiałam w zakłopotaniu, w strachu, w ukryciu. Te dziewczyny natomiast wyrosły w klimacie większej swobody i są lepiej przygotowane do obecnej przemiany: być może swoją obecność w tym miejscu, w takiej atmosferze traktują nie jako przypadek, lecz słuszny i niezbędny wybór. Pomyślałam, że teraz, kiedy dysponuję pewną sumą pieniędzy i kto wie, ile jeszcze zarobię, mogę nadrobić niektóre z zaległości. A może nie, może jestem zbyt wykształcona, zbyt głupia, zbyt opanowana i nawykła do ostudzania zapału poprzez gromadzenie myśli i dat, zbyt bliska małżeństwa i ostatecznej stabilizacji, jednym słowem zbyt dobrze przystosowana do porządku, który tutaj właśnie przemija. Ta ostatnia myśl przeraziła mnie. Rozkazałam sobie: uciekaj stąd, bo każdy gest i każde słowo to obraza dla trudu, jaki sobie zadałaś. Zamiast tego wcisnęłam się w głąb zatłoczonej auli. Od razu moją uwagę przykuła pewna ładna dziewczyna o łagodnych rysach, czarnych włosach do ramion, bez wątpienia młodsza ode mnie. Nie mogłam oderwać od niej oczu. Stała pośród bojowniczo nastawionych studentów, a za nią, jak ochroniarz, czuwał trzydziestoletni ciemny mężczyzna, który palił cygaro. Z otoczenia wyróżniała ją nie tylko uroda, ale to, że trzymała na rękach kilkumiesięczne niemowlę i karmiła je piersią, a jednocześnie nie przestawała przyglądać się konfliktowi i od czasu do czasu sama też coś wykrzykiwała. Kiedy dziecko – błękitne zawiniątko z gołymi różowymi nóżkami i stópkami – odrywało buzię od sutka, nie chowała nabrzmiałej piersi do stanika, lecz stała obnażona, z rozpiętą bluzką, ściąg​niętymi brwiami, rozchylonymi ustami, dopóki nie docierało do niej, że synek już nie ssie, i mechanicznie nie

próbowała na powrót go przystawić. Ta dziewczyna nie dawała mi spokoju. W hałaśliwej i zadymionej auli stanowiła ikonę macierzyństwa zrywającego ze schematami. Miała mniej lat niż ja, subtelny wygląd i synka pod opieką. I wyglądała, jakby na wszelkie sposoby chciała zerwać z wizerunkiem młodej kobiety pochłoniętej troską o swoje dziecko. Piszczała, wymachiwała rękami, domagała się dopuszczenia do głosu, śmiała się gniewnie, mówiła z pogardą. A jeszcze to niemowlę, które stanowiło część jej, szukało piersi, gubiło ją. Wspólnie tworzyli nietrwały obraz, jakby namalowany na szkle, któremu grozi rozpad: dziecko wypadnie jej z rąk albo coś je uderzy w główkę, jakiś łokieć, niekontrolowany odruch. Odetchnęłam z ulgą, kiedy nagle obok niej wyrosła Mariarosa. Nareszcie. Jaka była ruchliwa, jaka barwna, jaka życzliwa: wyglądało na to, że jest w bliskich kontaktach z młodą matką. Pomachałam ręką, ale mnie nie zobaczyła. Przez chwilę mówiła coś dziewczynie na ucho, potem znikła i znowu się pojawiła, tym razem pośród tych, co brali się za łby wokół katedry. Wtedy z bocznych drzwi do auli wtargnęła grupka osób, które samą swoją obecnością nieco uspokoiły nastroje. Mariarosa skinęła, poczekała na odpowiedź, chwyciła za megafon i powiedziała kilka słów – te ostatecznie uciszyły zgromadzony tłum. Przez kilka sekund wydawało mi się, że Mediolan, towarzyszące mi w tym okresie napięcie, moje podekscytowanie uwolniły w końcu tłoczące się w mojej głowie cienie. Ileż to razy w minionych dniach wspominałam moje pierwsze polityczne doświadczenia? Mariarosa oddała megafon młodzieńcowi, który do niej podszedł i którego rozpoznałam w jednej chwili. To był Franco Mari, mój chłopak z pierwszych lat spędzonych w Pizie.

15. Nic się nie zmienił: ten sam ciepły i przekonujący głos, ta sama umiejętność przemawiania, wychodzenie od ogólnych stwierdzeń, by krok po kroku konsekwentnie iść w kierunku znanych wszystkim doświadczeń z życia codziennego i ukazać ich prawdziwy sens. Kiedy o tym piszę, zdaję sobie sprawę, jak niewiele pamiętam z jego wyglądu fizycznego: tylko bladą i gładką twarz oraz krótkie włosy. A przecież do tej chwili tylko jego ciało obejmowałam tak, jakbyśmy byli małżeństwem. Podeszłam do Franca, gdy skończył przemawiać. Otworzył szeroko oczy ze zdziwienia i przytulił mnie. Nie mogliśmy jednak porozmawiać, ktoś ciągnął go już za ramię, ktoś inny atakował ostrym tonem i wytykał palcem, jak gdyby odpowiadał za jakieś potworne czyny. Pozostałam w grupce przy katedrze, czułam się teraz nieswojo: podczas kłótni straciłam z oczu Mariarosę. Tym razem to ona mnie wypatrzyła i chwyciła za rękę. – Co ty tu robisz? – zapytała z zadowoleniem. Pominęłam wyjaśnienia, że nie stawiłam się na spotkanie i trafiłam tu przypadkiem. Odpowiedziałam, wskazując na Franca: – Znam go. – Mariego? – Tak. Mówiła o Francu z entuzjazmem, potem szepnęła: zapłacą mi za to, ja go zaprosiłam, popatrz tylko na to żmijowisko. A ponieważ on miał spać w jej mieszkaniu i dopiero następnego dnia wyjechać do Turynu, nalegała, żebym ja też do niej poszła. Machnęłam ręką na hotel i zgodziłam się. Zebranie przeciągało się, nastąpiło kilka chwil wielkiego napięcia. Zresztą atmosfera cały czas była podminowana. Opuściliśmy uniwersytet dopiero o zmierzchu. Do Mariarosy, oprócz Franca, przyłączyli się młoda matka, której na imię było Silvia, oraz trzydziestoletni mężczyzna, którego już wcześniej widziałam na sali – ten, co palił cygaro – niejaki Juan, malarz z Wenezueli. Wszyscy udaliśmy się na kolację do tawerny, w której bywała moja przyszła szwagierka. Rozmowa z Frankiem przekonała mnie, że się myliłam, że on nie jest taki jak dawniej. Ktoś, a może nawet on sam, założył mu na twarz maskę, która choć perfekcyjnie pasowała do dawnych rysów, zniszczyła jego szczodrość. Teraz był spięty, zdystansowany, długo ważył słowa. Podczas krótkiej i pozornie poufnej wymiany zdań ani razu nie wspomniał o naszym związku, a kiedy ja o to zapytałam, żaląc się, że nie napisał do mnie więcej, uciął krótkim: tak miało być.

Również w kwestii studiów był oględny, zrozumiałam, że ich nie ukończył. – Są inne, ważniejsze sprawy – stwierdził. – Co? Zwrócił się do Mariarosy, wyraźnie rozdrażniony zbyt prywatnym charakterem naszej rozmowy: – Elena pyta, co ważnego jest do zrobienia. Mariarosa odpowiedziała radośnie: – Rewolucja. Na to przyjęłam ironiczny ton i rzuciłam: – A w czasie wolnym? Odezwał się Juan, z powagą, potrząsając delikatnie zaciśniętą piąstką synka Silvii, która siedziała obok niego: – W czasie wolnym trzeba ją przygotować. Po kolacji wszyscy wsiedliśmy do samochodu Mariarosy. W Sant’Ambrogio miała stare i bardzo duże mieszkanie. Była w nim swego rodzaju pracownia Wenezuelczyka, w której panował wielki bałagan i do której zaprowadził mnie i Franca, żeby pokazać nam swoje dzieła: ogromne malowidła przedstawiające sceny z zatłoczonego miasta, wykonane z niemalże fotograficzną precyzją; poprzyczepiał do nich jednak – niszcząc je tym samym – tubki z farbami, pędzle, palety, kubki z terpentyną i szmatki. Mariarosa bardzo go chwaliła, zwracając się przede wszystkim do Franca, na którego opinii szczególnie jej zależało. Przyjrzałam się im, niczego nie rozumiejąc. Bez wątpienia Juan tu mieszka, bez wątpienia mieszka tu także Silvia, która porusza się po mieszkaniu z Mirkiem, swoim dzieckiem, z wielką swobodą. Ale choć początkowo doszłam do wniosku, że młodziutka matka i malarz stanowią parę i wynajmują jeden z pokoi, szybko musiałam zmienić zdanie. Wenezuelczyk bowiem przez cały wieczór okazywał Silvii jedynie życzliwość, natomiast często obejmował Mariarosę ramieniem, a raz nawet pocałował ją w szyję. Na początku rozmowa dotyczyła dzieł Juana. Franco od zawsze wyróżniał się godną pozazdroszczenia znajomością sztuk pięknych, wyrafinowaniem i niesłychaną wrażliwością. Słuchaliśmy go z przyjemnością, z wyjątkiem Silvii, bo jej synek, do tej chwili niesamowicie cichy, nagle zaczął płakać i nie dawał się uspokoić. Liczyłam, że Franco powie też coś mądrego o mojej książce, tak jak mówił o obrazach Juana, choć dało się w jego słowach wyczuć pewną surowość. Ale nikt nawet o niej nie wspomniał, a po gwałtownej reakcji Wenezuelczyka, któremu nie przypadła do gustu wypowiedź Franca o sztuce i o społeczeństwie, panowie przeszli do rozważań nad kulturalnym zacofaniem Włoch, nad sytuacją polityczną po wyborach, nad masowymi ustępstwami ze strony socjaldemokratów, nad studentami i policyjną represją, nad tym, co

nazwano lekcją udz ielon ą prz ez Fran cję. Wymiana zdań szybko przerodziła się w ostrą polemikę. Silvia, która nie mogła zrozumieć, czego domaga się Mirko, cały czas wychodziła i krzyczała na niego, jakby zwracała się do dużego dziecka, co i rusz wtrącała do dyskusji swoje trzy grosze, wołając to z korytarza, po którym nosiła syna tam i z powrotem, to z pokoju, w którym go przewijała. Mariarosa, opowiedziawszy o przedszkolach dla dzieci strajkujących studentów, jakie zorganizowano na Sorbonie, opisała, jak wyglądał Paryż w dniu pierwszego czerwca: zimny i zlany deszczem, zablokowany przez strajk generalny. Informacje nie pochodziły z pierwszej ręki – niestety nie udało jej się wyjechać – lecz z relacji przesłanej jej w liście przez koleżankę. Franco i Juan z roztargnieniem słuchali obydwu dziewcząt, ani na chwilę nie zapominając o toczącej się między nimi polemice, która nabierała coraz bardziej wrogiego charakteru. Skutek był taki, że my, dziewczęta, jak trzy jałówki sennie czekałyśmy, aż samce przeprowadzą próbę tego, kto silniejszy. Nie podobało mi się to. Liczyłam, że Mariarosa włączy się znowu do dyskusji, sama też miałam taki zamiar. Ale Franco i Juan nie dopuszczali nas do głosu, dziecko płakało coraz głośniej, a Silvia traktowała je z coraz większą agresją. Pomyślałam, że Lila była od niej o wiele młodsza, gdy urodziła Gennara. I zdałam sobie sprawę, że już podczas zebrania w auli porównałam je ze sobą. Może z powodu samotności, której doświadczyła Lila po zniknięciu Nina i zerwaniu ze Stefanem. A może z powodu urody: gdyby pojawiła się z Gennarem w auli, byłaby jeszcze bardziej fascynującą matką, jeszcze bardziej zdeterminowaną niż Silvia. Ale Lila została zepchnięta na margines. I choć fala myśli, jakie ogarnęły mnie w auli, z pewnością dotrze aż do San Giovanni a Teduccio, ona nawet jej nie spostrzeże, pogrzebana w tym upadlającym miejscu. Szkoda. Czułam się winna. Powinnam była ją zabrać, porwać w podróż ze mną. Albo przynajmniej umocnić jej obecność w moim ciele, wymieszać nasze głosy. Jak w tej chwili. Usłyszałam w głowie jej głos: skoro milczysz, skoro pozwalasz, aby tylko ta dwójka dyskutowała, skoro zachowujesz się jak kwiatek w doniczce, pomóż przynajmniej tej dziewczynie, pomyśl, co to znaczy mieć małe dziecko. Co za dziwna fuzja dwóch różnych czasoprzestrzeni, dwóch odległych nastrojów. Wstałam energicznie, delikatnie i z troską wzięłam od Silvii niemowlę. Ona chętnie mi je oddała.

16. To była niezapomniana chwila. Co za rozkoszne dziecko. Mirko zauroczył mnie od pierwszej chwili. Przeguby rąk i całe nóżki pokrywały fałdki różowego ciałka. Był piękny, miał śliczny krój oczu i mnóstwo włosów. I jakie długie i delikatne nogi, i jak ślicznie pachniał. Szeptałam mu litanię pochwał i nosiłam po całym mieszkaniu. W dal odpłynęły głosy mężczyzn, ich przekonania, ich wrogość, a wtedy stało się coś całkiem dla mnie nowego: ogarnęła mnie rozkosz. Nagle poczułam w sobie ciepło dziecięcego ciałka, jego ruchy, i wydało mi się, jakby wszystkie moje zmysły się wyostrzyły, jakby aż do bólu wyostrzyła się percepcja tego doskonałego fragmentu życia, który trzymałam w ramionach, a jednocześnie zalała mnie fala słodyczy i poczucia odpowiedzialności: byłam gotowa na to, by je chronić przed wszystkim złymi cieniami, jakie czyhały w ciemnych kątach domu. Mirko musiał to wyczuć i się uspokoił. To również było przyjemne, czułam się dumna, że mogłam ofiarować mu ukojenie. Kiedy wróciłam do pokoju, Silvia, która ułożyła się na kolanach Mariarosy i przysłuchiwała dyskusji dwóch mężczyzn, wtrącając się nerwowymi okrzykami, spojrzała na mnie i chyba dostrzegła na mojej twarzy błogość, z którą tuliłam do siebie niemowlę, bo poderwała się nagle, zabrała mi swoje dziecko z suchym dziękuję i zaniosła je do pokoju. Ogarnęła mnie nagła świadomość straty. Czułam, jak opuszcza mnie ciepło Mirka. Usiadłam w złym nastroju, bijąc się z chaotycznymi myślami. Chciałam znowu przytulić to niemowlę, miałam nadzieję, że się rozpłacze i że Sylvia poprosi mnie o pomoc. Co się ze mną dzieje? Czyżbym pragnęła mieć dzieci? Czy chcę zostać mamą, karmić piersią, lulać do snu? Chcę małżeństwa i ciąży? A co, jeśli właśnie teraz, kiedy czuję się już bezpieczna, nagle wyskoczy mi z brzucha moja matka?

17. Nie mogłam skupić się na lekcji, jakiej udziela nam Francja, na pełnej napięcia konfrontacji dwóch samców. Nie zamierzałam jednak siedzieć w milczeniu. Chciałam powiedzieć, co przeczytałam o paryskich wydarzeniach, o swoich przemyśleniach, ale słowa plątały mi się w głowie i nie mogłam ich uporządkować. Dziwiło mnie, że również Mariarosa, taka zdolna, taka wolna, milczy, przytakując z uśmiechem tylko i wyłącznie temu, co mówi Franco. To irytowało Juana i odbierało mu pewność siebie. Pomyślałam, że skoro ona nic nie mówi, to ja się odezwę: ostatecznie po co tu przyszłam, po co zrezygnowałam z hotelu? Dobrze wiedziałam po co. Chciałam pokazać mężczyźnie, który znał mnie w przeszłości, jaka się stałam. Chciałam, żeby Franco uświadomił sobie, że nie może mnie traktować jak dziewczynkę, żeby spostrzegł, że jestem kimś całkiem innym, żeby w obecności Mariarosy przyznał, że ten ktoś całkiem in n y cieszy się jego szacunkiem. Dlatego skoro dziecko spało, skoro Silvia znikła razem z nim, skoro już mnie nie potrzebowali, odczekałam chwilę i w końcu znalazłam sposób, aby nie zgodzić się z moim byłym chłopakiem. Był to sprzeciw improwizowany: nie kierowały mną konkretne zapatrywania, celem było tylko wypowiedzenie się prz eciw ko Fran cow i, i zrobiłam to, mieszając z udawanym przekonaniem pewne formułki, które wtedy mi się nasunęły. Powiedziałam z grubsza, że mam wątpliwości co do stopnia dojrzałości walki klasowej we Francji, że na obecną chwilę jedność studentów i robotników wydaje mi się czymś raczej abstrakcyjnym. Mówiłam ze zdecydowaniem, obawiając się, że któryś z nich mi przerwie i wtrąci coś, co na powrót rozpali dyskusję tylko między nimi. Wszyscy jednak słuchali mnie z uwagą, nawet Silvia, która wróciła prawie na palcach, bez dziecka. Ani Franco, ani Juan nie okazali zniecierpliwienia, co więcej, Wenezuelczyk zgodził się ze mną, kiedy dwa czy trzy razy wypowiedziałam słowo n aród. Co nie spodobało się Mariemu. Twierdzisz, że sytuacja n ie jest obiektyw n ie rewolucyjna – podkreś​lił z ironią w głosie, a ja dobrze znałam ten drwiący ton, który oznaczał, że przechodzi do defensywy. Wtedy zaczęliśmy mówić jeden przez drugiego: nie wiem, co oznacza obiektyw n ie; oznacza, że działanie jest już nieuniknione; czyli jeśli nie jest nieuniknione, będziesz stać z założonymi rękami; nie, bo zadaniem rewolucjonisty jest zrobić wszystko, co się da; we Francji studenci zrobili nawet to, czego się nie da, machina nauczania została zniszczona i już nie da się jej naprawić; przyznaj, że sytuacja się zmieniła i dalej będzie się zmieniać; tak, ale nikt nie prosił ani ciebie, ani nikogo innego o pisemną gwarancję, że sytuacja jest obiektyw n ie rewolucyjna, studenci po prostu wzięli się do działania i tyle; nieprawda; prawda. I tak dalej. Aż w końcu razem zamilkliśmy.

To była nietypowa dyskusja, nie pod względem treści, ale rozgorączkowanego tonu, który niewiele miał wspólnego z dobrym wychowaniem. W oczach Mariarosy dostrzegłam błyski rozbawienia, zrozumiała, że skoro ja i Franco rozmawiamy w ten sposób, łączyło nas kiedyś coś więcej niż tylko zwykłe koleżeństwo. – Pomóżcie mi – zwróciła się do Silvii i Juana. Musiała wyciągnąć drabinę, żeby dla mnie i dla Franca poszukać pościeli. Poszli za nią. Juan szepnął jej coś na ucho. Franco przez chwilę patrzył w podłogę. Zacisnął usta, jak gdyby chciał pohamować uśmiech i powiedział czułym tonem: – Zawsze byłaś drobnomieszczańska. Wiele lat temu tak właśnie kpił sobie ze mnie, gdy ja się bałam, że ktoś mnie znajdzie w jego pokoju. Nie obawiając się niedyskretnych uszu, odparłam gwałtownie: – Sam jesteś drobnomieszczański, z urodzenia, z wychowania, z zachowania. – Nie chciałem cię obrazić. – Nie obraziłam się. – Zmieniłaś się, stałaś się agresywna. – Jestem taka jak dawniej. – W domu wszystko w porządku? – W jak największym. – A co u tej przyjaciółki, na której zawsze ci bardzo zależało? To wyrwane z kontekstu pytanie zdezorientowało mnie. Czy ja mu mówiłam w przeszłości o Lili? I co takiego? Dlaczego właśnie teraz sobie o niej przypomniał? I jaki ona ma z tym wszystkim związek – związek widoczny dla niego, ale nie dla mnie? – Ma się dobrze. – Co robi? – Pracuje w zakładzie wędliniarskim na peryferiach Neapolu. – Nie wyszła za sklepikarza? – Ich małżeństwo się rozpadło. – Kiedy przyjadę do Neapolu, musisz mi ją przedstawić. – Oczywiście. – Zostaw mi jakiś numer telefonu, adres. – Dobrze. Popatrzył na mnie uważnie, jakby chciał tak dobrać słowa, by najmniej zabolały, i zapytał: – Czy ona czytała twoją książkę? – Nie wiem, a ty czytałeś? – Jasne.

– I co myślisz? – Dobra. – W jakim sensie? – Są tam piękne fragmenty. – Jakie? – Na przykład ten, w którym obdarzasz bohaterkę umiejętnością scalania ułamków rzeczywistości wedle własnego planu. – Tylko tyle? – Nie wystarczy? – Nie, widać, że ci się nie spodobała. – Powiedziałem, że jest dobra. Znałam go, widziałam, że nie chce mnie upokorzyć. To mnie rozdrażniło, rzuciłam: – Ta powieść wzbudziła dyskusję, ludzie chętnie ją kupują. – To chyba dobrze, prawda? – Tak, ale nie dla ciebie. Co takiego ci nie pasuje? Jeszcze mocniej zacisnął wargi. W końcu oznajmił: – Eleno, nie ma w niej nic wielkiego. Za miłostkami i za żądzą wspinania się na kolejne szczeble społeczeństwa skrywasz to, co naprawdę warto opowiedzieć. – Czyli co? – Daj spokój, późno już, musimy iść spać – zakończył z pobłażliwą miną, tonem kogoś, kto ma ważne zadanie do wykonania i cała reszta musi poczekać: – Zrobiłaś co mogłaś, prawda? Ale obiektywnie rzecz ujmując, to nie jest właściwy moment na pisanie powieści.

18. Właśnie w tej chwili Mariarosa, Juan i Silvia przynieśli czyste ręczniki i piżamy. Mariarosa na pewno słyszała ostatnie zdanie, musiała zrozumieć, że dotyczy mojej książki, ale nie odezwała się słowem. Mogła rzucić, że jej się podobała, że powieści można pisać w każdym momencie, ale tego nie zrobiła. Zrozumiałam, że abstrahując od wyrazów sympatii i przyjaźni, w tym jakże wykształconym i wessanym przez politykę środowisku moja książka uznawana jest za bezwartościową, a strony, dzięki którym stała się popularna, albo traktowane są jak odpadki o wiele bardziej poruszających tekstów, których zresztą nigdy nie czytałam, albo z lekceważeniem, jak Franco, przypina im się etykietkę opow ieści o m iłostkach. Przyszła szwagierka uprzejmym, ale roztargnionym gestem pokazała mi łazienkę i mój pokój. Pożegnałam się z Frankiem, który miał wyjechać wcześnie rano. Uścisnęłam mu dłoń: ani on, ani ja nie zamierzaliśmy się objąć. Patrzyłam za nim, jak znika z Mariarosą w pokoju, i po ponurej minie Juana oraz nieszczęśliwym spojrzeniu Silvii zrozumiałam, że gość i pani domu będą spać razem. Zamknęłam się w pokoju, który przeznaczyła mi szwagierka. Unosił się w nim silny zapach dymu papierosowego. Były tam tylko niepościelone łóżko i żyrandol pośrodku sufitu: żadnej lampki nocnej, żadnej komódki. Na podłodze leżały stosy gazet, stare numery „Menabò”, „Nuovo impegno”, „Marcatré”, drogie książki o sztuce, niektóre zniszczone, inne wyraźnie nietknięte. Pod łóżkiem znalazłam popielniczkę pełną petów: otworzyłam okno i wystawiłam ją na parapet. Rozebrałam się. Koszula nocna od Mariarosy była za długa i za ciasna. Wyszłam na ciemny korytarz i udałam się do łazienki. Nie odczułam braku szczoteczki: nikt w dzieciństwie nie wyrobił we mnie nawyku mycia zębów, to było świeże przyzwyczajenie nabyte w Pizie. Gdy leżałam już w łóżku, starałam się wymazać z pamięci Franca, którego dzisiaj spotkałam, i zastąpić go Frankiem sprzed lat, chłopcem bogatym i szczodrym, który mnie kochał, który mi pomógł, który mi wszystko kupował, który mnie wiele nauczył, który zabrał mnie do Paryża na wiece polityczne i na wakacje do Versilii, do domu swoich rodziców. Ale nie potrafiłam. Górę wzięła teraźniejszość z całym tym zamieszaniem, z wrzaskami w zatłoczonej auli, z politycznymi hasłami tłukącymi się w mojej głowie i dewaluującymi wartość mojej książki. Czyżbym łudziła się co do czekającej mnie literackiej przyszłości? Czyżby rację miał Franco, że istnieją ważniejsze sprawy niż pisanie powieści? Jakie wrażenie na nim zrobiłam? Jak wspomina naszą miłość, jeśli ją w ogóle wspomina? Czy teraz skarży się na mnie przed Mariarosą, tak jak Nino skarżył się przede mną na Lilę? Było mi smutno i źle. Bez dwóch zdań wieczór, który miał

być miły i może nieco nostalgiczny, okazał się żałosny. Nie mogłam się doczekać, aż minie ta noc i wrócę do Neapolu. Wstałam, żeby zgasić światło. Do łóżka wróciłam po ciemku. Nie mogłam zasnąć. Wierciłam się bez przerwy, łóżko i ściany zachowały pamięć o zapachach innych ciał, o intymności – zupełnie jak w moim domu, tyle że tutaj związanych z obcymi, może nawet odrażającymi ludźmi. W końcu zapadłam w drzemkę, ale tylko po to, żeby nagle się przebudzić: ktoś wszedł do pokoju. Wymamrotałam sennie, kto to. Odezwał się Juan i zapytał bez ogródek, błagalnym tonem, jakby prosił mnie o bardzo ważną przysługę, wręcz o ratunek: – Czy mogę spać z tobą? Prośba ta zabrzmiała tak absurdalnie, że aby przebudzić się do końca i zrozumieć, o co mu chodzi, powtórzyłam: – Spać? – Tak, położę się obok, nie będę przeszkadzał, nie chcę być sam. – Wykluczone. – Dlaczego? Nie wiedziałam, co odpowiedzieć, dlatego burknęłam: – Jestem zaręczona. – I co z tego? My tylko będziemy spać, nic więcej. – Proszę, wyjdź, nawet cię nie znam. – Jestem Juan, pokazałem ci swoje prace, czego chcesz więcej? Usłyszałam, że siada na łóżku, zobaczyłam ciemny zarys sylwetki, poczułam jego oddech i woń wypalonego cygara. – Proszę cię – wymamrotałam. – Chce mi się spać. – Jesteś pisarką, piszesz o miłości. Wszystko, co przeżywamy, karmi naszą wyobraźnię i pozwala tworzyć. Pozwól mi się przytulić, a będziesz miała o czym pisać. Musnął moją stopę opuszkami palców. Tego było za wiele, skoczyłam do włącznika i zapaliłam światło. On nadal siedział na łóżku, miał na sobie slipy i podkoszulek. – Wynocha – wysyczałam. Zabrzmiałam tak stanowczo, tak bliska wrzasku, gotowa, by się na niego rzucić jako pierwsza i walczyć ze wszystkich sił, że wstał powoli i prychnął z niesmakiem: – Świętoszka. Wyszedł. Zamknęłam za nim drzwi: nie było w nich klucza. Byłam wycieńczona, wściekła, przerażona, w głowie wirowały mi najbardziej krwiste dialektalne obel​gi. Poczekałam chwilę, zanim wróciłam do łóżka, ale nie zgasiłam już światła. Jakie ja sprawiam wrażenie? Za jaką kobietę mnie biorą? Co skłoniło Juana do złożenia mi takiej propozycji? Czy może fama kobiety wolnej, jaka mnie otacza z powodu mojej książki? Czy też słowa o polityce, które padły z moich ust, a które najwyraźniej nie były jedynie dialektycznym

ćwiczeniem, grą mającą pokazać, że potrafię dorównać mężczyznom, lecz określały całą moją osobę, w tym również seksualną emancypację? Czy to przynależność do tego samego ugrupowania zaprowadziła tego mężczyznę do mojego pokoju, tak jak zaprowadziła Franca do pokoju Mariarosy? A może zostałam już skażona powszechną podnietą erotyczną, którą wyczułam w uniwersyteckiej auli, i mimowolnie ją wokół siebie roztaczam? Przecież to w tym mieście gotowa byłam uprawiać miłość z Ninem i zdradzić Pietra. Ale ta namiętność towarzyszy mi od zawsze, dlatego usprawiedliwia seksualne pożądanie, a nawet zdradę. Natomiast seks sam w sobie i dążenie do orgazmu mnie nie przekonują, nie jestem na to gotowa, czuję wręcz odrazę. Z jakiej racji przyjaciel Adele rzucił się na mnie w Turynie, z jakiej racji Juan dotknął mnie tutaj, co ja takiego mam udowadniać, co on i chcą przez to udowodnić? Nagle powróciło wspomnienie kontaktu z Donatem Sarratorem. Nie tego wieczorem na plaży na Ischii, który przerobiłam w powieściowy epizod, lecz tamtego, kiedy pojawił się w kuchni Nelli: położyłam się chwilę wcześniej, on mnie pocałował, dotknął i wbrew mej woli wywołał falę rozkoszy. Czy jest jakaś więź między tamtą zaskoczoną, przerażoną dziewczynką a kobietą napastowaną w windzie, kobietą, do której pokoju wtargnięto? Czy przyjaciel Adele, uczony Tarratano, i ten wenezuelski artysta, Juan, są ulepieni z tej samej gliny co ojciec Nina, konduktor, poecina, gryzipiórek?

19. Nie zmrużyłam już oka. Do nadszarpniętych nerwów, do sprzecznych ze sobą myśli dołączył Mirko, bo znowu zaczął płakać. Powróciły silne emocje, których doświadczyłam, kiedy trzymałam go w ramionach, a ponieważ on nie mógł się uspokoić, ja nie potrafiłam się powstrzymać. Wstałam i skierowałam się do drzwi, zza których dobiegał płacz i prześwitywało światło. Zapukałam. Silvia odpowiedziała szorstko. Jej pokój był bardziej przytulny od mojego, stały tu stara szafa, komoda i łóżko małżeńskie, na którym siedziała ubrana w różową halkę, ze skrzyżowanymi nogami i groźną miną. Rękami podpierała się na prześcieradle, a na jej nagich udach leżał – jak ofiara wotywna – Mirko, również nagi, wierzgający, siny, z otwartą buzią i zaciśniętymi powiekami. Początkowo przyjęła mnie wrogo, potem złagodniała. Powiedziała, że nie jest dobrą matką, że nie wie, co robić, że jest zrozpaczona. W końcu mruknęła: zawsze tak robi, chyba że je, może jest chory, umrze mi tutaj na łóżku, i kiedy tak mówiła, wydała mi się całkiem inna niż Lila, brzydka, oszpecona przez nerwowe tiki ust, wytrzeszczone oczy. W końcu się rozpłakała. Płacz matki i dziecka rozczulił mnie, chciałam przytulić ich oboje, uścisnąć, ukołysać. Szepnęłam: mogę go potrzymać przez chwilę? Skinęła głową, nie przestając szlochać. Wtedy wzięłam dziecko z jej nóg, przytuliłam do piersi i znowu odczułam falę zapachów, dźwięków, ciepła, jak gdyby po czasie rozłąki jego witalne siły powracały do mnie z pośpiechem i radością. Spacerowałam po pokoju tam i z powrotem, mrucząc improwizowaną i pozbawioną logiki litanię, długie bezsensowne wyznanie miłości. Mirko uspokoił się i zasnął. Położyłam go powoli obok matki, choć nie miałam ochoty się z nim rozstawać. Bałam się powrotu do pokoju, coś we mnie krzyczało, że znajdę tam Juana, dlatego wolałam pozostać tutaj. Silvia wyraziła wdzięczność beznamiętnym i chłodnym dziękuję, do którego dołączyła listę moich zasług: jesteś mądra, wiesz wszystko, budzisz respekt, jesteś prawdziwą matką, twoje dzieci będą miały szczęście. Zaprzeczyłam, powiedziałam: pójdę już. Ona jednak zerwała się z przerażeniem, chwyciła mnie za rękę i poprosiła, abym została: on cię czuje, zrób to dla niego, będzie spokojniejszy. Zgodziłam się od razu. Położyłyśmy się po obu stronach dziecka i zgasiłyśmy światło. Ale nie spałyśmy, zaczęłyśmy opowiadać o sobie. W ciemnościach Silvia nie wydawała się już taka odpychająca. Mówiła o odrazie, jaką poczuła, gdy odkryła, że jest w ciąży. Ukrywała ją przed ukochanym mężczyzną, a nawet przed samą sobą, była przekonana, że to w końcu minie, jak choroba, która musi chwilę potrwać. Ale jej ciało zaczęło się zmieniać, zniekształcać. Musiała powiedzieć o tym rodzicom, dobrze sytuowanym

i znanym osobom w Monzy. Zrobili jej straszną awanturę, wyprowadziła się z domu. Zamiast jednak przyznać przed sobą, że przez te wszystkie miesiące czekała na cud, że nigdy nie myślała o aborcji ze względu na zwykły fizyczny strach, zaczęła utrzymywać, że chce tego dziecka z miłości do człowieka, który jest jego ojcem. On jej powiedział: jeśli ty go chcesz, to przez miłość do ciebie ja też chcę. Kochała ona, kochał on i w tamtej chwili oboje mówili poważnie. Ale po kilku miesiącach, zanim jeszcze ciąża dobiegła końca, miłość w nich wygasła, co Silvia wielokrotnie i z bólem podkreśliła. Pozostała po niej tylko niechęć. Silvia była zdana na siebie, a to, że jakoś sobie do tej pory radzi, zawdzięcza wyłącznie Mariarosie – nie szczędziła jej pochwał i serdecznych słów: to wspaniała i oddana studentom profesorka, niezastąpiona koleżanka. Przyznałam, że cała rodzina Airota jest niesamowita, i dodałam, że jestem zaręczona z Pietrem, że na jesieni się pobierzemy. Ona odparła natychmiast: małżeństwo mnie przeraża, zakładanie rodziny też, to przestarzały zwyczaj. I nagle uderzyła w nostalgiczny ton: – Ojciec Mirka też pracuje na uniwersytecie. – Tak? – Wszystko zaczęło się na jego kursie. Był taki pewny siebie, dobrze przygotowany, mądry i przystojny. Miał mnóstwo zalet. I jeszcze zanim rozpętały się bunty, mówił nam: wychowujcie swoich profesorów, nie dajcie się traktować jak zwierzęta. – Czy choć trochę zajmuje się dzieckiem? Roześmiała się w ciemności, odburknęła cierpko: – Facet pozostaje zawsze na zewnątrz, z wyjątkiem tych kilku szalonych chwil, kiedy się kochacie i wchodzi w ciebie. Dlatego kiedy już go nie kochasz, irytuje cię samo wspomnienie, że kiedyś go chciałaś. Podobaliśmy się sobie, ale teraz koniec. Codziennie ktoś mi się podoba. Tobie nie? Ale trwa to tylko chwilę, potem mija. Tylko dziecko pozostaje, jest częścią mnie. Ojciec zaś jest kimś obcym i obcy pozostaje. Nawet jego imię nie brzmi jak dawniej. Kiedyś, jak tylko się budziłam, powtarzałam je jak zaklęcie: Nino. Teraz jego dźwięk przepełnia mnie smutkiem. Przez chwilę milczałam, potem zapytałam szeptem: – Czy ojciec Mirka nazywa się Nino? – Tak, wszyscy go tu znają, na uniwersytecie. – A nazwisko? – Sarratore.

20. Wyszłam wczesnym rankiem, kiedy Silvia spała jeszcze z dzieckiem przy piersi. Po malarzu nie było śladu. Pożegnałam się tylko z Mariarosą, która musiała wstać bardzo wcześnie, żeby zawieźć Franca na dworzec, i dopiero co wróciła. Miała zmęczoną twarz, wyglądała na zakłopotaną. Zapytała: – Dobrze spałaś? – Długo rozmawiałam z Silvią. – Powiedziała o Sarratorem? – Tak. – Wiem, że jesteście przyjaciółmi. – On ci tak powiedział? – Tak. Poplotkowaliśmy chwilę o tobie. – Czy to prawda, że Mirko jest jego synem? – Tak. – Ziewnęła, uśmiechnęła się. – Nino jest pociągający, dziewczyny biją się o niego, ciągną to tu, to tam. Czasy na szczęście są takie, że bierzesz, co chcesz, zwłaszcza że od niego biją radość i energia. Powiedziała, że ruch bardzo potrzebuje takich ludzi. I dodała, że Ninem trzeba się zająć, pomóc mu dojrzeć, ukierunkować go. Ludzie zdolni potrzebują przewodników, żeby nie wziął w nich góry drobnomieszczański demokrata, technik biurowy czy innowator. Obie stwierdziłyśmy z żalem, że miałyśmy za mało czasu, by ze sobą pobyć, obiecałyśmy sobie, że nadrobimy to przy następnej okazji. Odebrałam bagaż z hotelu i wyjechałam. Dopiero w pociągu, podczas długiej podróży do Neapolu, w pełni dodarła do mnie informacja o podwójnym ojcostwie Nina. Ponury cień kładł się na Silvii i na Lili, na Mirku i na Gennarze. Namiętność z Ischii, pełna miłości noc w Forio, sekretny romans na piazza dei Martiri, ciąża – to wszystko w moich oczach poszarzało, zamieniło się w mechaniczną sekwencję wydarzeń, którą Nino po opuszczeniu Neapolu powielił z Silvią i kto wie z iloma jeszcze dziewczynami. Czułam się urażona, jak gdyby w mojej głowie siedziała Lila i komunikowała mi swoje emocje. Czułam rozgoryczenie, które czułaby też ona, gdyby się o tym dowiedziała. I wściekłam się, jakby to mnie dotknęła ta zniewaga. Nino zdradził nas obie, Lilę i mnie. Obie zostałyśmy upokorzone, obie go kochałyśmy, choć on tak naprawdę nie kochał żadnej. Czyli pomimo swoich zalet jest człowiekiem frywolnym, powierzchownym, zachowuje się jak zwierzę, które ocieka potem i innymi wydzielinami i zostawia za plecami jako pozostałość po przelotnej rozkoszy, żywą

materię: poczętą, wykarmioną i ukształtowaną w żeńskich łonach. Przypomniałam sobie dzień sprzed kilku lat, kiedy Nino odwiedził mnie w dzielnicy i rozmawialiśmy na podwórku, a Melina zobaczyła go z okna i pomyliła z jego ojcem. Była kochanka Donata dostrzegła w nim podobieństwo, którego ja nie widziałam. Nino nie ucieka przed ojcem ze strachu, że stanie się jak on, Nino już jest jak ojciec, tylko nie chce się do tego przyznać. Mimo to nie umiałam go znienawidzić. W rozpalonym przez ukrop pociągu nie tylko wspominałam chwilę, kiedy zobaczyłam go w księgarni, ale powiązałam również z wydarzeniami, słowami, zdaniami z minionych dni. Seks mnie prześladował, pochwycił w swoje szpony: był zarazem obleśny i pociągający, obsesyjnie obecny w gestach, rozmowach, książkach. Bariery pękały, pęta dobrych manier rwały się. A Nino intensywnie korzystał z klimatu, jaki nastał. Należał do kłótliwego, spoconego zgromadzenia na uniwersytecie, pasował do bałaganu panującego w domu Mariarosy, której na pewno był kochankiem. Dzięki inteligencji, pragnieniom, umiejętności uwodzenia z pewnością siebie i ciekawością obracał się w obecnej sytuacji. Może popełniłam błąd, kojarząc go ze sprośnymi żądzami ojca, może jego zachowanie należy do innej kultury, co zresztą podkreśliły Silvia i Mariarosa: dziewczyny go pragną, on je bierze, nie ma żadnego nadużycia, nie ma niczyjej winy, tylko prawo do przyjemności. Kto wie, może gdy Nino mówił, że z Lilą coś jest nie tak nawet podczas seksu, chciał mi zakomunikować, że czas roszczeń dobiegł końca, że obarczanie przyjemności odpowiedzialnością to wypaczenie. Nawet jeśli posiada naturę ojca, z pewnością jego zamiłowanie do kobiet to całkiem inna historia. Ze zdziwieniem i pewnym zniesmaczeniem dotarłam do Neapolu właśnie w chwili, kiedy na myśl o miłosnych historiach Nina coś we mnie ustąpiło i przyznało: co w tym złego, że cieszy się życiem z tym, kto potrafi się nim cieszyć. A gdy szłam w stronę dzielnicy, zauważyłam, że właśnie dlatego, że wszystkie go pragną, a on je wszystkie bierze, ja pragnę go najbardziej, bo przecież pragnę go od zawsze. Dlatego postanowiłam, że za wszelką cenę będę unikać kontaktów z Ninem. W sprawie Lili nie wiedziałam, jak postąpić. Milczeć czy o wszystkim jej powiedzieć? Podejmę decyzję, kiedy i jeśli się spotkamy.

21. W domu nie chciałam wracać do tego tematu, zresztą nie miałam na to czasu. Zadzwonił Pietro, oznajmił, że przyjeżdża w następnym tygodniu, żeby poznać moich rodziców. Przyjęłam tę informację jak zło konieczne: znalazłam hotel, wypucowałam mieszkanie i starałam się łagodzić niepokój rodziny. Bez skutku, bo było tylko gorzej. W dzielnicy coraz więcej plotkowano o mojej książce, o mnie, o moim ciągłym podróżowaniu w pojedynkę. Moja matka broniła się, mówiąc z dumą, że wkrótce wychodzę za mąż, ale żeby moja sprzeczna z wolą Bożą decyzja dodatkowo nie skomplikowała sytuacji, wymyśliła, że ślub nie odbędzie się w Neapolu, lecz w Genui. To tylko zwiększyło plotki, co jeszcze bardziej ją zirytowało. Któregoś wieczoru napadła na mnie ostro i powiedziała, że ludzie czytają moją książkę i czują się zgorszeni, gadają za jej plecami. Wykrzyczała mi w twarz, że moi bracia musieli pobić synów rzeźnika, bo ci nazwali mnie kurwą, ale to nie wszystko: rozwalili twarz szkolnemu koledze Elisy, który chciał z nią robić te same świństwa, co robi jej starsza siostra. – Co ty takiego napisałaś? – wrzasnęła. – Nic. – Może opisałaś obrzydlistwa, na jakie sobie wkoło pozwalasz? – Jakie obrzydlistwa! Przeczytaj lepiej. – Nie mam czasu na te bzdury. – To daj mi spokój. – Jeśli ojciec się dowie, co o tobie mówią, wyrzuci cię z domu. – Nie musi, sama odejdę. To było wieczorem. Wyszłam, żeby ochłonąć i nie powiedzieć jej czegoś, czego potem będę żałować. Na ulicy, w parku, kiedy szłam wzdłuż głównej drogi, miałam wrażenie, że ludzie przyglądają mi się uważnie, jak oburzone cienie świata, do którego ja już nie należę. W pewnym momencie wpadłam na Gigliolę wracającą z pracy. Mieszkałyśmy w tej samej kamienicy, poszłyśmy więc kawałek razem. Obawiałam się, że wcześniej czy później powie coś irytującego. Ona jednak, choć zawsze agresywna, jeśli nie wręcz perfidna, ku mojemu zaskoczeniu odezwała się nieśmiałym tonem: – Przeczytałam twoją książkę, jest piękna, masz wiele odwagi, żeby napisać o takich rzeczach. Zesztywniałam: – Jakich rzeczach?

– Tych, które robisz na plaży. – To nie ja je robię, ale moja bohaterka. – Tak, ale opisałaś je doskonale, Lenù, właśnie tak jak jest, z całym tym brudem. Takie rzeczy wiemy tylko my, kobiety. – Chwyciła mnie za ramię i zmusiła, żebyśmy przystanęły. Powiedziała cicho: – Powiedz Linie, jeśli ją zobaczysz, że miała rację. Dobrze zrobiła, wypinając się na męża, na matkę, ojca, brata, Marcella, Michelego, na całe to gówno. Ja też powinnam była stąd uciec, powinnam była wziąć z was przykład, bo wy jesteście mądre. Ale ja się już taka głupia urodziłam i nic na to nie poradzę. Nie powiedziałyśmy sobie nic ponad to, ja przystanęłam na podeście, ona weszła do mieszkania. Jej zdania zapadły mi w pamięć. Uderzyło mnie, że upadek Lili zestawiła z moim sukcesem, jak gdyby w porównaniu z jej sytuacją były równie pozytywnymi wydarzeniami. Ale największe wrażenie wywarł na mnie fakt, że w brudz ie mojej powieści dostrzegła własne doświadczenie brudu. To było coś nowego, coś, czego nie umiałam ocenić. Zwłaszcza że wkrótce przyjechał Pietro i na jakiś czas o tym zapomniałam.

22. Wyszłam po niego na dworzec i odprowadziłam na via Firenze, gdzie znajdował się hotel, który doradził mi mój ojciec i na który w końcu się zdecydowałam. Pietro wyglądał na jeszcze bardziej przerażonego niż moja rodzina. Wyszedł z pociągu wymięty jak zwykle, ze zmęczoną twarzą, cały czerwony z gorąca, ciągnąc za sobą dużą walizę. Uparł się, że kupi mojej matce kwiaty i wbrew swoim zwyczajom wybrał dość duży i dość drogi bukiet. W hotelu zostawił mnie z kwiatami w holu, powiedział, że zaraz wraca, wrócił po półgodzinie w granatowym garniturze, białej koszuli, błękitnym krawacie i błyszczących butach. Roześmiałam się, on zapytał: źle wyglądam? Zapewniłam, że wygląda świetnie. Ale na ulicy czułam na sobie spojrzenia mężczyzn i słyszałam szydercze chichoty, jakbym szła sama albo nawet gorzej, jakby mój towarzysz nie zasługiwał na szacunek. Pietro, z ogromnym bukietem, którego nie pozwolił mi nieść, perfekcyjny w każdym calu, nie pasował do tego miasta. I choć wolną ręką obejmował moje ramiona, miałam wrażenie, że to ja muszę chronić jego. Otworzyła nam Elisa, potem nadszedł ojciec, a następnie bracia, wszyscy w odświętnych ubraniach, wszyscy przesadnie życzliwi. Na końcu pojawiła się moja matka, a jej nierównomierny krok doszedł do naszych uszu tuż po szumie spłukiwanej wody. Włosy miała uczesane prosto od fryzjera, na ustach i na policzkach lekki makijaż: pomyślałam, że kiedyś musiała być piękną dziewczyną. Kwiaty przyjęła z wyniosłą miną, po czym przeszliśmy do jadalni, w której nie było śladu po łóżkach, jakie codziennie wieczorem rozkładaliśmy i codziennie rano składaliśmy. Wszystko lśniło czystością, a stół został starannie nakryty. Moja matka i Elisa od kilku dni gotowały, dlatego kolacja trwała całe wieki. Pietro zaskoczył mnie swoją ekspansywnością. Wypytywał ojca o jego pracę w magistracie i wprawił go w tak dobry nastrój, że ten porzucił swój wymuszony włoski i zaczął w dialekcie opowiadać anegdoty o urzędnikach, na które mój narzeczony, choć niewiele rozumiał, reagował z entuzjazmem. I nigdy nie widziałam, aby aż tyle zjadł, co więcej, nie tylko chwalił moją matkę i siostrę za każde danie, ale choć sam nie potrafił sobie nawet jajka ugotować, wypytywał o składniki, jakby wkrótce zamierzał stanąć przy garnkach. A nad ziemniaczanym gateau okazał tak wielki zachwyt, że moja matka przyniosła mu drugą, bardzo obfitą porcję i obiecała swoim znudzonym tonem, że zrobi je jeszcze przed jego wyjazdem. W krótkim czasie zapanowała całkiem przyjemna atmosfera. Nawet Peppe i Gianni zrezygnowali ze spotkania z kolegami. Po kolacji przeszliśmy do sedna rzeczy. Pietro spoważniał i poprosił mojego ojca o moją rękę. Drżącym głosem wypowiedział tę właśnie formułę, co wycisnęło łzy u mojej siostry i rozbawiło

braci. Ojciec wyglądał na zakłopotanego, wybełkotał pod nosem wyrazy sympatii dla tak wybitnego i poważnego profesora, który zaszczycił go swoją prośbą. Wyglądało na to, że wieczór wreszcie dobiegnie końca, kiedy nagle wtrąciła się moja matka. Odezwała się ponuro: – My się nie zgadzamy na ślub poza kościołem: małżeństwo niepobłogosławione przez księdza to nie małżeństwo. Zapadło milczenie. Rodzice najwyraźniej potajemnie się zmówili i to moja matka wzięła na siebie obowiązek zakomunikowania ich dezaprobaty. Ojciec jednak nie umiał się powstrzymać i natychmiast lekko uśmiechnął się do Pietra na znak, że on, choć jest częścią owego wspomnianego przez żonę m y, gotów jest iść na ustępstwa. Pietro odwzajemnił uśmiech, ale tym razem nie potraktował ojca jako prawomocnego przedstawiciela rodziny i zwrócił się tylko do mojej matki. Przestrzegłam go przed wrogim nastawieniem rodziców, dlatego był na to przygotowany. Zaczął mówić prosto, życzliwie i jak zawsze z wielką bezpośredniością. Powiedział, że rozumie, ale że sam również chce być rozumiany. Powiedział, że żywi wielki szacunek do wszystkich, którzy szczerze powierzają się jakiemuś bogu, ale że on tego nie potrafi. Powiedział, że być osobą niewierzącą to wcale nie znaczy, że w nic się nie wierzy: on ma swoje przekonania i absolutną wiarę w miłość do mnie. Powiedział, że nie ołtarz, nie ksiądz i nie urzędnik, ale właśnie ta miłość utwierdzi nasze małżeństwo. Powiedział, że rezygnacja z ceremonii religijnej wynika z jego zasad i z pewnością ja przestałabym go kochać albo kochałabym go mniej, gdyby on okazał się człowiekiem bez zasad. Na koniec dodał, że żywi przekonanie, iż nawet moja matka nie oddałaby swojej córki komuś, kto gotów jest się wyprzeć choćby jednego z przekonań, na których zbudował własne życie. Mój ojciec przyjął te słowa z aprobatą i energiczną gestykulacją, bracia rozdziawili usta, a Elisa znowu miała łzy w oczach. Ale matka pozostała niewzruszona. Przez kilka chwil bawiła się obrączką, potem spojrzała Pietrowi prosto w oczy i zamiast wrócić do tematu i przyznać, że ją przekonał albo znowu podjąć dyskusję, zaczęła chwalić mnie z lodowatą determinacją. Od dziecka byłam niepospolitą dziewczynką. Dokonałam rzeczy, jakich żadna dziewczyna przede mną nie dokonała. Byłam i jestem powodem do dumy dla niej i dla całej rodziny. Nigdy jej nie rozczarowałam. Własną pracą zdobyłam prawo do tego, by być szczęś​liwą, i jeśli ktoś sprawi mi cierpienie, ona się postara, żeby cierpiał po tysiąckroć bardziej. Słuchałam z zażenowaniem. Przez cały czas próbowałam zrozumieć, czy mówi poważnie, czy zwyczajnie chce pokazać Pietrowi, że ma gdzieś jego profesorskie stanowisko i całą tę gadkę, bo to nie on wyświadcza przysługę rodzinie Greco, ale Greco wyświadczają przysługę jemu. Bez skutku. Mój narzeczony natomiast uwierzył jej, bo przez cały czas pokazywał gestami, że całkowicie się z nią zgadza. Kiedy wreszcie zamilkła, oznajmił, że doskonale wie, jakim skarbem jestem, i że jest jej wdzięczny, iż wychowała mnie na tak cudowną osobę. Potem włożył rękę do

kieszeni marynarki i wyciągnął granatowe pudełko, które podał mi nieśmiałym gestem. A co to takiego, pomyślałam? Przecież już dał mi pierścionek: czyżby chciał mi dać drugi? Otworzyłam pudełko. I faktycznie to był pierścionek, przepiękny, z czerwonego złota, z ametystem wysadzanym wkoło brylantami. Pietro powiedział cicho: należał do mojej babci, do matki mojej matki, i wszyscy w rodzinie cieszymy się, że będzie należał do ciebie. Prezent był wyraźnym znakiem, że rytuał dobiegł końca. Wróciliśmy do toastów, ojciec znowu zaczął opowiadać o zabawnych wydarzeniach z życia osobistego i zawodowego, Gianni zapytał Pietra, jakiej drużynie kibicuje, a Peppe wyzwał go na pojedynek na ręce. Ja tymczasem pomagałam siostrze sprzątać ze stołu. W kuchni popełniłam jednak błąd i zapytałam matkę: – I jak ci się podoba? – Pierścionek? – Pietro. – Jest brzydki i ma krzywe stopy. – Tata nie był lepszy. – Co masz przeciwko ojcu? – Nic. – Więc siedź cicho, potrafisz być despotyczna tylko wobec nas. – To nieprawda. – Czyżby? To dlaczego dajesz sobą dyrygować? On ma zasady, a ty nie? Każ się szanować. Wtrąciła się Elisa: – Mamo, Pietro to dżentelmen, a ty nigdy prawdziwego dżentelmena nie widziałaś. – A ty widziałaś? Uważaj, gdzie twoje miejsce, bo jesteś jeszcze smarkulą i mogę dać ci po twarzy. Widziałaś, jaką ma czuprynę? Czy dżentelmen nosi taką czuprynę? – Dżentelmen nie musi być piękny, mamo, dżentelmenem się jest, to taki typ. Matka zamachnęła się na niby, a moja siostra wyciągnęła mnie ze śmiechem z kuchni i powiedziała wesoło: – Lenù, szczęściara z ciebie. Jaki ten Pietro dystyngowany, jaki zakochany. Dał ci zabytkowy pierścionek po babci. Pokażesz mi go? Wróciłyśmy do jadalni. Teraz już obaj bracia i ojciec chcieli się siłować na ręce z moim narzeczonym, zależało im, aby wykazać swoją wyższość przynajmniej w kwestii tężyzny fizycznej. A on się nie wykręcał. Zdjął marynarkę, podwinął rękawy i usiadł przy stole. Przegrał z Peppe, przegrał z Giannim, przegrał nawet z moim ojcem. Uderzyło mnie, z jak wielką powagą podchodzi do tej rywalizacji. Posiniał na twarzy, na czole nabrzmiała mu żyła, protestował, bo jego przeciwnicy bezwstydnie gwałcili wszelkie zasady. Ale co najważniejsze, z zaparciem stawił czoło Peppemu i Gianniemu, choć ci ćwiczyli podnoszenie ciężarów, i mojemu

ojcu, który potrafił odkręcać śruby palcami. Przez cały czas miałam poważne obawy, że prędzej da sobie złamać rękę, niż się podda.

23. Wizyta Pietra trwała trzy dni. Ojciec i bracia szybko się do niego przywiązali. Zwłaszcza Peppe i Gianni okazywali zadowolenie, że nie zadziera nosa i zwraca na nich uwagę, chociaż w szkole uznano, że są do niczego. Moja matka natomiast ciągle traktowała go z nieufnością i zmiękła dopiero przed wyjazdem. To była niedziela, mój ojciec postanowił pokazać przyszłemu zięciowi, jak piękny jest Neapol. Pietro się zgodził i zaproponował, abyśmy obiad zjedli w restauracji. – W restauracji? – zapytała matka, marszcząc brwi. – Tak, proszę pani, mamy co świętować. – Lepiej, jeśli ja coś ugotuję, obiecałam, że znowu zrobię ci gateau. – Dziękuję, ale nie, miała pani wystarczająco dużo pracy. Gdy szykowaliśmy się do wyjścia, matka odciąg​nęła mnie na bok i zapytała: – On zapłaci? – Tak. – Na pewno? – Na pewno, mamo, sam nas zaprosił. Wczesnym rankiem, wystrojeni jak od święta, ruszyliśmy w stronę centrum. Wydarzyło się coś, co zaskoczyło przede wszystkim mnie. Mój ojciec wziął na siebie zadanie oprowadzenia gościa. Pokazał mu zamek Maschio Angioino, pałac królewski, posągi królów, Castel dell’Ovo, via Caracciollo i morze. Pietro słuchał ze skupioną miną. W pewnym momencie jednak, choć był w naszym mieście po raz pierwszy, sam z wielką dyskrecją zaczął o nim opowiadać, odkrywać je przed nami na nowo. To była piękna chwila. Nigdy nie wykazywałam szczególnego zainteresowania miejscami, które stanowiły przecież tło dla mojego dzieciństwa i lat dorastania. Dziwiło mnie, że Pietro potrafi opowiadać z takim podziwem i znajomością rzeczy. Pokazał, że zna historię Neapolu, jego literaturę, związane z nim baśnie, legendy i anegdoty, jego zabytki, te widoczne i te zapomniane przez niedbalstwo. Przypuszczam, że wiedział tak wiele o moim mieście po części dlatego, że on wie wszystko, a po części dlatego, że z typowym dla siebie rygorem nauczył się tego, bo to moje miasto, bo wpłynęło na mój głos, na moją gestykulację, na całe moje ciało. Oczywiście ojciec poczuł się zdetronizowany, a bracia szybko zaczęli się nudzić. Gdy to spostrzegłam, skinęłam na Pietra, aby już przestał. On się zaczerwienił i natychmiast zamilkł. Moja matka jednak nieoczekiwanie uwiesiła się na jego ramieniu i powiedziała: – Nie przerywaj, podoba mi się, nikt nigdy mi tych rzeczy nie opowiedział. Na obiad poszliśmy do restauracji przy via Santa Lucia, w której zdaniem mojego ojca – nigdy

tu nie był, ale wiedział o niej od innych – podawano wyśmienite potrawy. – Czy ja mogę zamówić to, co chcę? – zapytała mnie Elisa na ucho. – Tak. Czas mijał szybko i przyjemnie. Moja matka wypiła za dużo i wymknęło jej się kilka nieprzyzwoitych uwag, a mój ojciec i bracia znowu zaczęli żartować między sobą i z Pietrem. Ja nie spuszczałam oczu z przyszłego męża, byłam pewna, że go kocham, że jest to człowiek, który ma świadomość swojej wartości, a mimo to, jeśli zachodzi potrzeba, z wielką naturalnością zapomina o sobie. Po raz pierwszy dostrzegłam jego skłonność do słuchania, wyrozumiały ton jak u świeckiego spowiednika, co bardzo mi się spodobało. Może powinnam go przekonać, aby został jeszcze jeden dzień, i zawieźć go do Lili, powiedzieć jej: wychodzę za tego człowieka, wyjeżdżam z nim z Neapolu, co ty o tym myślisz, czy dobrze robię? Poważnie się nad tym zastanawiałam, kiedy nagle przy pobliskim stoliku pięciu czy sześciu studentów, którzy świętowali coś przy pizzy, zaczęło uporczywie spoglądać w naszą stronę i się śmiać. Od razu zrozumiałam, że drwią z Pietra, z jego gęstych brwi, z wielkiej czupryny nad czołem. W ciągu kilku minut moi bracia wstali równocześnie, podeszli do stolika studentów i ze zwyczajną dla siebie agresywnością wszczęli kłótnię. Doszło do przepychanek, krzyków, poleciały kuksańce. Moja matka rzucała wyzwiskami w obronie synów, a mój ojciec i Pietro ruszyli, by ich odciągnąć. Pietro wyglądał na rozbawionego, jak gdyby nie docierało do niego, o co ta cała awantura. Gdy byliśmy już na ulicy, zapytał ironicznie: to taki lokalny zwyczaj, że wstajecie nagle i idziecie zbić tych ze stolika obok? Efekt był taki, że moi bracia i on wyglądali na jeszcze bardziej rozbawionych i zżytych. Ale jak tylko nadarzyła się okazja, ojciec odciągnął Peppego i Gianniego na bok i skarcił ich za tak niegrzeczne zachowanie, jakim popisali się przed profesorem. Słyszałam, jak Peppe usprawiedliwia się niemalże szeptem: tato, nabijali się z Pietra, co do cholery mieliśmy robić? Spodobało mi się, że powiedział Pietro, a nie profesor: dał do zrozumienia, że uznaje go za członka rodziny, za domownika, za ważnego przyjaciela i że choć on może nieco dziwnie wygląda, nikomu nie pozwoli z niego szydzić. Ale ten epizod uświadomił mi, że lepiej nie prowadzić Pietra do Lili: znałam ją, jest złośliwa, z pewnością wyda jej się śmieszny i zadrwi sobie z niego jak młodzieńcy w restauracji. Wieczorem byliśmy wycieńczeni całodzienną wędrówką, zjedliśmy więc coś w domu, a potem wszyscy odprowadziliśmy mojego przyszłego męża do hotelu. W chwili pożegnania moja matka, nieco podchmielona, nieoczekiwanie cmoknęła go głośno w oba policzki. W drodze powrotnej jednak, gdy my mówiliśmy o Pietrze w samych superlatywach, ona milczała jak zaklęta. Dopiero przed drzwiami do sypialni odezwała się do mnie z zawiścią w głosie: – Za bardzo ci się poszczęściło, nie zasługujesz na tego biedaka.

Darmowe eB ooki: www.e B o o k 4 m e.pl

24. Książka świetnie się sprzedawała przez całe lato, a ja jeździłam po Włoszech na spotkania autorskie. Uważałam, aby bronić powieści obojętnym tonem, zdarzało mi się jednak ostro uciszać zbyt nachalną publiczność. Bywało, że powracały mi w pamięci słowa Giglioli, a wtedy mieszałam je z własnymi, usiłując nadać im jakiś porządek. Pietro natomiast w pierwszych dniach września przeniósł się do Florencji, do skromnego hoteliku przy dworcu centralnym i zabrał się za szukanie dla nas domu. W okolicach kościoła Santa Maria del Carmine znalazł małe mieszkanko na wynajem – pośpieszyłam je zobaczyć. Było w fatalnym stanie i miało tylko dwa ciemne pokoje. Miało ciasną kuchnię i łazienkę bez okna. Kiedy w przeszłości uczyłam się w nowym mieszkaniu Lili, często pozwalała mi poleżeć w swojej czystej wannie, zanurzyć się w ciepłej wodzie i wysokiej pianie. W tym mieszkaniu wanna była obita, pożółkła i można było w niej co najwyżej usiąść. Stłumiłam niezadowolenie i powiedziałam, że mi odpowiada: Pietro zaraz miał zacząć zajęcia, musiał skupić się na pracy, nie mógł więcej tracić czasu. Zresztą to miejsce i tak było królewskim pałacem w porównaniu z mieszkaniem rodziców. Ale właśnie kiedy Pietro zamierzał już podpisać umowę najmu, przyjechała Adele, która nie bała się powiedzieć, co sądzi. Stwierdziła, że mieszkanie wygląda jak nora i nie jest odpowiednie dla pary, która będzie w nim spędzać większość swojego czasu. Zrobiła coś, czego jej syn nie uczynił, choć mógł. Podniosła słuchawkę i nie zważając na ostentacyjny protest Pietra, postawiła na nogi florenckich przyjaciół, ludzi znaczących i wpływowych. W krótkim czasie znalazła w pobliżu Porta San Niccolò, i to za śmieszną cenę, bo po znajomości, apartament składający się z pięciu jasnych pokoi, wielkiej kuchni i przyzwoitej łazienki. Na tym nie poprzestała: na własny koszt wyremontowała mieszkanie i pomogła mi je umeblować. Wyliczała możliwości, udzielała rad, sugerowała właściwy kierunek. Często jednak musiałam przyznać, że nie ufa ani mojej uległości, ani mojemu gustowi. Jeśli wyrażałam akceptację, drążyła, czy naprawdę się z nią zgadzam, a jeśli mówiłam nie, tak długo mnie przekonywała, aż w końcu zmieniałam zdanie. Zazwyczaj robiliśmy tak, jak ona chciała. Z drugiej strony rzadko jej się sprzeciwiałam, szłam za nią potulnie, starając się nauczyć jak najwięcej. Byłam pod wrażeniem sposobu, w jaki mówiła, jej ruchów, uczesania, zawsze pięknego ubioru, butów, broszek, naszyjników i kolczyków. A jej podobała się moja postawa uważnej uczennicy. Przekonała mnie, że powinnam ściąć włosy na

krótko, nakłoniła do zakupu sukienek w jej stylu w pewnym bardzo drogim sklepie, w którym dawano jej wysokie upusty; podarowała mi parę butów, które jej się podobały i które najchętniej kupiłaby sobie, ale uznała, że nie pasują do jej wieku; zaprowadziła mnie nawet do zaprzyjaźnionego dentysty. Tymczasem z powodu kolejnych remontów w mieszkaniu, które zdaniem Adele były niezbędne, w związku z nawałem pracy u Pietra przełożyliśmy ślub z jesieni na wiosnę, co pozwoliło mojej matce wciąż toczyć swoją wojnę i dalej wyciągać ode mnie pieniądze. Unikałam awantur, dlatego udowadniałam jej, że nie zapomniałam o swojej rodzinie. Gdy zamontowano aparat telefoniczny, kazałam przemalować korytarz i kuchnię oraz położyć w jadalni nową tapetę w kwiaty w kolorze wina. Kupiłam też nowy płaszcz Elisie i telewizor na raty. W pewnym momencie postanowiłam sobie również zrobić prezent: zapisałam się do szkoły jazdy i bez problemów zdałam egzamin. Na to moja matka uniosła się: – Nie masz na co wyrzucać pieniędzy? Na co ci prawo jazdy, skoro nie masz samochodu? – To się okaże. – Co? Chcesz kupić samochód? Ile tak naprawdę odłożyłaś? – Nie twoja sprawa. Pietro miał samochód i liczyłam, że po ślubie pozwoli mi nim jeździć. Kiedy znowu przyjechał do Neapolu, tym razem właśnie samochodem i z rodzicami, dał mi poprowadzić po starej i nowej dzielnicy. Ruszyłam wzdłuż głównej ulicy, minęłam szkołę podstawową i bibliotekę, pojechałam w stronę nowych osied​li, gdzie po ślubie mieszkała Lila, potem cofnęłam się w kierunku parku. I to jedyne miłe wspomnienie z tego dnia. Reszta popołudnia to był koszmar, a potem nastąpiła niekończąca się kolacja. Kiedy rodzina Airota wyszła, zabierając ze sobą ogromną ilość resztek po posiłku, do czego zmusiła ich moja matka, nagle wydało mi się, że popełniam straszny błąd. Ja wywodzę się z tej rodziny, a Pietro z tamtej, każde z nas kryje w ciele cechy przodków. Jak będzie wyglądało nasze małżeństwo? Co mnie czeka? Czy podobieństwa przeważą nad różnicami? Czy będę umiała napisać kolejną książkę? Kiedy i o czym? Czy Pietro będzie mnie w tym wspierał? A Adele? A Mariarosa? Któregoś wieczoru, gdy po głowie tłukły mi się tego rodzaju myśli, ktoś wołał mnie z ulicy. Pobiegłam do okna, bo od razu rozpoznałam głos Pasqualego Pelusa. Nie był sam, przyjechał z Enzem. Zaniepokoiłam się. Czy Enzo nie powinien być o tej porze w domu w San Giovanni a Teduccio razem z Lilą i Gennarem? – Możesz zejść? – zapytał głośno Pasquale. – Co się dzieje? – Lina nie czuje się dobrze i chce cię widzieć. Odpowiedziałam, że już idę, i rzuciłam się w dół po schodach, słysząc za plecami wołanie

mojej matki: – Gdzie lecisz o tej porze, wracaj natychmiast.

25. Chociaż od dawna nie widziałam się z Pasqualem i Enzem, nie było żadnego powitania: przyszli w sprawie Lili i od razu zaczęli o niej mówić. Pasquale zapuścił długą brodę jak Che Guevara i moim zdaniem tak wyglądał dużo lepiej. Jego oczy wydawały się większe i bardziej przenikliwe, a gęste wąsy zakrywały popsute zęby, nawet kiedy się śmiał. Enzo natomiast nic się nie zmienił, był jak zwykle milczący, jak zwykle skoncentrowany. Dopiero kiedy wsiedliśmy do starego samochodu Pasqualego, dotarło do mnie, jak zaskakującą rzeczą jest ten duet. Byłam przekonana, że nikt już w dzielnicy nie chce mieć do czynienia z Lilą i z Enzem. A tu proszę, sprawy miały się inaczej: Pasquale bywał częstym gościem w ich domu, przywiózł Enza do mnie, Lila posłała ich obu, aby mnie odszukali. To Enzo w typowy dla siebie zwięzły i uporządkowany sposób opowiedział mi o tym, co się stało. Pasquale miał wstąpić do nich na kolację po pracy na budowie w okolicach San Giovanni a Teduccio. Lila zazwyczaj wracała z fabryki o czwartej trzydzieści, ale kiedy Enzo i Pasquale pojawili się o siódmej wieczorem, jeszcze jej nie było. Mieszkanie stało puste, a Gennaro bawił się u sąsiadki. We dwójkę zabrali się za gotowanie, potem Enzo nakarmił dziecko. Lila wróciła dopiero koło dziewiątej, strasznie blada i bardzo zdenerwowana. Nie odpowiedziała na żadne pytania, jedyne zdanie, jakie padło z jej przerażonych ust, brzmiało: paznokcie mi się odrywają. Nic podobnego, Enzo wziął jej ręce i sprawdził: paznokcie były w porządku. Wtedy ona się rozgniewała i zamknęła z Gennarem w swoim pokoju. Po chwili krzyknęła, żeby pojechali i sprawdzili, czy jestem w domu, bo musi pilnie się ze mną spotkać. Spytałam Enza: – Pokłóciliście się? – Nie. – Źle się czuła? Może skaleczyła się w pracy? – Nie wydaje mi się, nie wiem. Pasquale odparł: – Nie dajmy się ponieść panice. Założymy się, że jak tylko Lina cię zobaczy, uspokoi się? Cieszę się, że cię zastaliśmy, jesteś ważną osobą, z pewnością masz mnóstwo obowiązków. Ponieważ zaprzeczałam, przypomniał mi artykuł, który kiedyś pojawi się w „L’Unità”, a Enzo przytakiwał mu głową, bo też go czytał. – Nawet Lila czytała – powiedział. – I co powiedziała?

– Zdjęcie bardzo jej się spodobało. – Ale – Pasquale burknął z niezadowoleniem – dali do zrozumienia, że jesteś jeszcze studentką. Powinnaś napisać list do redakcji i wyjaśnić, że już się obroniłaś. Pożalił się, że wiele gazet, w tym „L’Unità”, poświęca teraz dużo uwagi studentom. Enzo przyznał mu rację: zaczęli rozmawiać w tonie zbliżonym do tego, który słyszałam w Mediolanie, tyle że przy użyciu bardziej potocznego słownictwa. Wyraźnie było widać, że Pasquale próbuje zabawić mnie rozmową godną dziewczyny, której zdjęcie, choć jest ich koleżanką, pojawia się na łamach „L’Unità”. A może po prostu w ten sposób usiłowali przegnać niepokój. Przysłuchiwałam się temu, co mówili. Szybko zrozumiałam, że ich stosunki bardzo się zacieśniły właśnie dzięki politycznym zamiłowaniom. Często spotykali się po pracy na zebraniach partyjnych albo takiego czy innego komitetu. Z grzeczności uczestniczyłam w ich dyskusji, oni odpowiadali na moje uwagi, a tym czasem moje myśli krążyły nieustannie wokół Lili zżeranej przez tajemniczy strach, Lili, która zawsze była bardzo silna. Kiedy dotarliśmy do San Giovanni, nie kryli dumy ze mnie, zwłaszcza Pasquale, który nie przepuścił ani jednego słowa i często spoglądał na mnie w lusterku. Choć mówił jak zwykle wyniośle – był sekretarzem dzielnicowej sekcji partii komunistycznej – w moich słowach dopatrywał się dowodu na to, że stoi po właściwej stronie. Dlatego kiedy wyraźnie poczuł moją przychylność, wyjaśnił z bólem w głosie, że razem z Enzem i innymi towarzyszami bierze udział w ostrym sporze w ew n ątrz partii, która – stwierdził ze zmarszczonym czołem, uderzając dłońmi o kierownicę – jak posłuszny pies woli czekać na gwizdek od Alda Moro, niż odrzucić wątpliwości i iść na bój. – Co ty o tym sądzisz? – Masz rację. – Jesteś dobra – pochwalił mnie uroczystym tonem, gdy wchodziliśmy po brudnych schodach – zawsze byłaś dobra. Prawda, Enzo? Enzo potwierdził skinieniem. Wiedziałam jednak, że, podobnie jak u mnie, u niego również z każdym kolejnym stopniem nasila się niepokój o Lilę i ma wyrzuty, że dał się ponieść luźnej pogawędce. Otworzył drzwi, głośno zawołał, że już jesteśmy, i pokazał mi przeszklone drzwi do jej pokoju, przez które przebijało słabe światło. Ostrożnie zapukałam i weszłam.

26. Lila leżała na łóżku w ubraniu. Obok niej spał Gennaro. Wejdź – powiedziała – wiedziałam, że przyjdziesz. Przywitaj się ze mną. Pocałowałam ją w policzki, usiadłam na pustym łóżku polowym, które pewnie należało do jej synka. Ile czasu minęło od naszego ostatniego spotkania? Jeszcze bardziej schudła, jeszcze bardziej pobladła, miała przekrwione oczy, poranione nozdrza, pocięte dłonie. Zaczęła mówić jednym tchem, szeptem, aby nie zbudzić dziecka: widziałam cię w gazetach, dobrze wyglądasz, jakie piękne włosy, wszystko o tobie wiem, wiem, że wychodzisz za mąż, że on jest profesorem, że przeprowadzasz się do Florencji, przepraszam, że niepokoję cię o tej porze, ale z moją głową jest źle, rozkleja się jak tapeta na ścianie, dobrze, że tu jesteś. – Co się dzieje? – zapytałam, chcąc pogłaskać ją po dłoni. To jedno pytanie, ten jeden gest sprawiły, że nagle wytrzeszczyła oczy, zadrżała i gwałtownie odsunęła rękę. – Nie czuję się dobrze – wyjaśniła – ale poczekaj, nie bój się, zaraz się uspokoję. I uspokoiła się. Powiedziała powoli, skandując niemalże każde słowo: – Lenù, ściągnęłam cię tutaj, bo musisz mi coś obiecać, ja ufam tylko tobie. Jeśli coś mi się stanie, jeśli pójdę do szpitala, jeśli zabiorą mnie do wariatkowa, jeśli mnie więcej nie odnajdą, musisz zająć się Gennarem, musisz wziąć go do siebie, musisz go wychować w swoim domu. Enzo jest dobry, jest zdolny, ufam mu, ale nie da dziecku tego, co ty mu możesz dać. – Dlaczego tak mówisz? Co z tobą? Wyjaśnij mi, bo nie rozumiem. – Najpierw obiecaj. – Dobrze. Znowu była wzburzona. Przestraszyłam się. – Nie, nie wystarczy samo dobrze. Musisz przyrzec tutaj i teraz, że weźmiesz moje dziecko. A jeśli będziesz potrzebować pieniędzy, odnajdź Nina, powiedz mu, że ma ci pomóc. Ale obiecaj mi: ja w ychow am to dz iecko. Popatrzyłam na nią niepewnie i obiecałam. A potem słuchałam całą noc.

27. Prawdopodobnie po raz ostatni opowiadam o Lili z takim bogactwem szczegółów. Z biegiem lat stawała się coraz bardziej nieobecna, a materiał, jaki miałam do dyspozycji, zubożał. Nasze drogi się rozeszły, a my się od siebie oddaliłyśmy. Mimo to, nawet kiedy mieszkałyśmy w różnych miastach i prawie nigdy się nie spotykałyśmy, ona, jak zwykle, nic o sobie nie mówiła, a ja wysilałam się, aby o nic nie pytać, jej cień inspirował mnie, deprymował, przepełniał dumą albo upokarzał, nie dawał mi spokoju. Dzisiaj, kiedy piszę, jeszcze bardziej potrzebuję tego bodźca. Chciałabym, aby była przy mnie, po to zresztą piszę. Chciałabym, aby kreśliła, dopisywała, współpracowała przy tworzeniu naszej historii, reorganizując wszystko, co wie, co powiedziała albo co pomyślała, wedle własnego zamysłu: moment, kiedy stanęła przed faszystą Ginem; kiedy spotkała Nadię, córkę profesor Galiani; kiedy wróciła do domu na corso Vittorio Emanuele, gdzie kiedyś czuła się bardzo nieswojo; kiedy przyjrzała się bezlitośnie swoim erotycznym doświadczeniom. Moim skrępowaniem, cierpieniem, tymi kilkoma rzeczami, które ja jej powiedziałam podczas tej długiej opowieści, zajmę się później.

28. Jak tylko ognisko na zakładowym placu zamieniło Błękitn ą w róż kę w popiół, Lila wróciła do pracy. Nie wiem, czy nasze spotkanie coś zmieniło w jej życiu, z pewnością przez wiele dni czuła się nieszczęśliwa, ale nie zastanawiała się z jakiego powodu. Nauczyła się już, że szukanie przyczyn boli, dlatego czekała, aż poczucie nieszczęścia wpierw przemieni się w ogólny zły nastrój, potem w melancholię, a na koniec zostanie pogrzebane przez normalne codzienne troski, jak: opieka nad Gennarem, słanie łóżek, sprzątanie mieszkania, pranie i prasowanie dziecięcych ubranek oraz odzieży swojej i Enza, przygotowywanie obiadu dla całej trójki, powierzanie Rina sąsiadce, udzielanie jej niezbędnych wskazówek, praca w fabryce i znoszenie trudu oraz nadużyć, powrót do domu i poświęcanie czasu synkowi, a także dzieciom, z którymi Gennaro się bawi, wspólna kolacja we trójkę, usypianie Gennara, podczas gdy Enzo sprząta i myje talerze, powrót do kuchni, aby pomóc mu w nauce, na czym jemu bardzo zależy i czego ona, choć bardzo zmęczona, nigdy mu nie odmawia. Co takiego widziała w Enzu? Chyba to samo, co chciała widzieć w Stefanie i w Ninie: szansę na zaprowadzenie definitywnego porządku. Ale choć Stefano, gdy opadła zasłona pieniędzy, okazał się człowiekiem bez zasad, a wręcz niebezpiecznym, choć Nino, gdy opadła zasłona mądrości, przemienił się w czarną smugę cierpienia, Enzo jak na razie wydawał się osobą niezdolną do sprawiania nieprzyjemnych niespodzianek. Był jej dawnym kolegą ze szkoły podstawowej, którego ona z niewiadomych przyczyn zawsze darzyła wielkim szacunkiem, a teraz stał się mężczyzną tak bliskim, tak rezolutnym wobec świata i tak łagodnym wobec niej, że wykluczyła możliwość, aby nagle mógł przybrać całkiem inną postać. Nie spali jednak ze sobą, bo Lila nie potrafiła się do tego zmusić. Każde zamykało się w swoim pokoju. Słyszała, jak kręci się za ścianą, aż w końcu wszelkie odgłosy cichły i pozostawały tylko dźwięki dobiegające z innych mieszkań, z ulicy. Pomimo zmęczenia miała trudności z zasypianiem. W ciemności wszystkie nieszczęścia, którym przez ostrożność wolała nie nadawać imienia, mieszały się ze sobą i skupiały na Gennarze. Zastanawiała się, na kogo wyrośnie to dziecko? Myślała sobie: nie powinnam nazywać go Rinucciem, bo w ten sposób nakłaniam go do dialektu. Myślała: powinnam pomagać również dzieciom, z którymi się bawi, jeśli nie chcę, żeby przestając z nimi, sam się uwsteczniał. Myślała: nie mam czasu, nie jestem taka jak dawniej, nie biorę pióra do ręki, nie czytam żadnych książek. Czasami czuła ucisk w piersiach. Niepokoiło ją to, zapalała światło w środku nocy, patrzyła na śpiącego syna. Nie widziała w nim podobieństwa do Nina, Gennaro bardziej przypomniał jej

brata. Kiedy był mniejszy, cały czas pragnął jej obecności; teraz nudzi się z nią, krzyczy, chce biec na podwórko i tam się bawić, mówi do niej brzydkie słowa. Bardzo go kocham – myślała – ale czy kocham go takim, jaki jest? To brzydkie pytanie. Im dłużej przyglądała się synowi, tym bardziej dostrzegała, że choć sąsiadka uznaje go za niezwykle mądre dziecko, nie jest taki, jakim ona by go chciała. Czuła, że lata, kiedy cały czas poświęcała tylko jemu, poszły na marne, i twierdzenie, że zalety człowieka zależą od tego, jakie było jego najwcześniejsze dzieciństwo, teraz wydawało jej się fałszem. Do tego potrzeba systematyczności, a Gennaro jej nie posiada, ona zresztą też nie. Głowa ciągle mi robi głupie żarty, coś jest ze mną nie tak i z nim też jest nie tak. Ale zaraz wstydziła się tych myśli, szeptała do śpiącego dziecka: jesteś zdolny, umiesz już czytać i pisać, umiesz dodawać i odejmować, twoja matka jest głupia, wiecznie niezadowolona. I całowała malca w czoło, po czym gasiła światło. Sen jednak nadal nie nadchodził, zwłaszcza kiedy Enzo wracał późno i nie prosił jej, żeby się wspólnie pouczyli. Wtedy Lila wyobrażała sobie, że był z jakąś dziwką albo że ma kochankę, robotnicę z fabryki, w której pracuje, działaczkę z partii komunistycznej, do której się zapisał. Mężczyźni już tacy są – myślała sobie – a przynajmniej ci, których ja poznałam: ciąg​le potrzebują seksu, inaczej są nieszczęśliwi. A Enzo pewnie nie jest inny, bo dlaczego miałby być. Zresztą to ja go odrzuciłam, zostawiłam samego w łóżku, nie mogę więc niczego od niego wymagać. Bała się tylko, że Enzo się zakocha, a wtedy odeśle ją tam, skąd przyszła. Nie przerażał jej brak dachu nad głową, miała przecież pracę w zakładzie wędliniarskim i czuła się silna, o wiele bardziej niż wtedy, kiedy wyszła za Stefana i miała bardzo dużo pieniędzy, ale była od niego zależna. Przerażała ją jednak perspektywa, że straci życzliwość Enza, uwagę, jaką przykłada do jej stanów, jego spokój i siłę, dzięki którym najpierw ocalił ją przed nieobecnością Nina, a potem przed obecnością Stefana. Co więcej, w okolicznościach, w jakich się teraz znajdowała, on jako jedyny dostrzegał jej zalety i był pewien nadzwyczajnych zdolności. – Czy wiesz, co to znaczy? – Nie. – Przyjrzyj się uważnie. – To po niemiecku, Enzo, ja nie znam niemieckiego. – Jeśli się skupisz, za chwilę go poznasz – mówił do niej pół żartem, pół serio. Enzo włożył wiele trudu, żeby zdobyć dyplom. Ją uważał za o wiele bardziej inteligentną, choć zatrzymała się na piątej klasie szkoły podstawowej, i przypisywał jej cudowną umiejętność szybkiego przyswajania każdego rodzaju wiedzy. Kiedy w oparciu o nieliczne informacje doszedł do wniosku, że od języków programowania komputerowego nie tylko zależy przyszłość rodzaju ludzkiego, ale że elita, która jako pierwsza je sobie przyswoi, odegra w dziejach świata wybitną rolę, natychmiast zwrócił się do niej.

– Pomóż mi. – Jestem zmęczona. – Nasze życie jest obrzydliwe, Lina, musimy je zmienić. – Mnie pasuje. – Dziecko cały dzień spędza z obcymi. – Jest już duży, nie mogę go trzymać pod kloszem. – Spójrz na swoje ręce. – Są moje i zrobię z nimi co mi się podoba. – Chcę zarobić więcej, dla ciebie i dla Gennara. – Ty zajmij się swoimi sprawami, a ja zajmę się swoimi. Tak wyglądały ich rozmowy. Enzo zapisał się na eksternistyczny kurs, bardzo kosztowny jak na ich bud​ż et. Organizatorzy przewidzieli okresowe testy, które należało przesyłać do Międzynarodowego Ośrodka Przetwarzania Danych w Zurychu, gdzie były poprawiane i odsyłane z powrotem. Powoli zaangażował w to Lilę, a ona starała się go wspierać. Ale wobec Enza postępowała całkiem inaczej niż wobec Nina, któremu obsesyjnie usiłowała udowodnić, że jest w stanie we wszystkim mu pomóc. Kiedy uczyła się z Enzem, była spokojna, nie zamęczała go. Wieczorne godziny, które poświęcali na naukę, dla niego były wielkim wysiłkiem, dla niej zaś środkiem uspokajającym. I może dlatego kiedy sporadycznie wracał późno i nie szukał jej towarzystwa, Lila z niepokojem wsłuchiwała się w szum wody w łazience, którą jak sobie wyobrażała, zmywa z ciała ślad po kontaktach z kochankami.

29. W zakładzie od razu zrozumiała, że przesadny wysiłek popycha ludzi do seksu: nie z żoną czy z mężem we własnym domu, do którego wraca się bez sił i bez chęci, ale tutaj, w pracy, rano albo po południu. Mężczyźni nagabywali kobiety przy każdej nadarzającej się okazji, składali propozycje, nawet gdy tylko je mijali; a kobiety, zwłaszcza te posunięte w latach, śmiały się, ocierały obfitą piersią, zakochiwały. I ta miłość stawała się odskocznią, łagodziła wysiłek i monotonię, stwarzała pozory prawdziwego życia. Od pierwszych dni w zakładzie mężczyźni lgnęli do Lili, jakby chcieli ją wybadać. Ona ich odpychała, ci albo się śmiali, albo odchodzili, nucąc piosenki pełne sprośnych aluzji. Któregoś ranka, aby definitywnie zakończyć tę sytuację, prawie oberwała ucho jednemu z nich, kiedy ten, przechodząc obok, wypowiedział wulgarne zdanie, a potem głośno cmoknął ją w szyję. Trafiło na czterdziestoletniego pięknisia o imieniu Edo, który schlebiał wszystkim paniom i umiał opowiadać sprośne kawały. Lila chwyciła go za małżowinę, wbiła w nią paznokcie i wykręciła ze wszystkich sił. Nie puściła nawet wtedy, kiedy Edo próbował się bronić przed kopniakami, które jednocześnie mu wymierzała. Po czym wściekła poszła prosto do Bruna Soccava. Od kiedy Bruno ją zatrudnił, Lila widziała go tylko parę razy, w przelocie, nie zwróciwszy na niego większej uwagi. Teraz jednak miała okazję przyjrzeć mu się dokładnie. Stał za biurkiem, bo dżentelmeni wstają, kiedy do pomieszczenia wchodzi kobieta. Lila była zaskoczona: Soccavo miał nalaną twarz, rozleniwione dostatkiem oczy, ciężki brzuch, a przede wszystkim ogorzałą skórę, która kontrastowała z czernią włosów i bielą wilczych zębów. Zapytała siebie, co ten człowiek ma wspólnego z przyjacielem Nina, z młodzieńcem, który studiował prawo? I poczuła, że nie ma żadnej łączności między czasem spędzonym na Ischii a zakładem wędliniarskim: pomiędzy tymi dwoma czasoprzestrzeniami rozciągała się pustka, a Bruno, przeskakując z jednej do drugiej – prawdopodobnie dlatego, że jego ojciec niedawno podupadł na zdrowiu i całe przedsiębiorstwo (z długami, jak głosiła plotka) nagle spadło na jego barki – bardzo się postarzał. Lila przedstawiła mu swoje pretensje, on się roześmiał. – Lina – odparł z przestrogą w głosie – wyświadczyłem ci przysługę, dlatego nie sprawiaj mi kłopotów. Wszyscy ciężko pracujemy, nie możesz na każdego warczeć: ludzie od czasu do czasu muszą się zrelaksować, inaczej zaczynają wierzgać. – Sami ze sobą się relaksujcie. Spojrzał na nią z rozbawieniem: – Wiedziałem, że lubisz żartować.

– Lubię, ale tylko wtedy, kiedy sama tego chcę. Złowrogi ton Lili sprawił, że on też spoważniał i rzucił, nie patrząc na nią: nic się nie zmieniłaś, na Ischii byłaś piękną dziewczyną. Po czym wskazał na drzwi: wracaj do pracy. Ale od tej chwili za każdym razem, kiedy ją mijał w obecności innych, zagadywał i zawsze obdarzał jakimś miłym słowem. Ta pozorna zażyłość usankcjonowała pozycję Lili: jest w łasce u młodego Soccava, dlatego lepiej zostawić ją w spokoju. Co potwierdziło się któregoś popołudnia, tuż po obiedzie, kiedy drogę Lili zastąpiła potężna kobieta o imieniu Teresa i powiedziała drwiąco: chcą cię w dojrzewalni. Lila poszła do prostokątnego pomieszczenia, gdzie w żółtawym świetle gęsto zwisały z sufitu wędliny. Tam spotkała Bruna, który wyglądał, jakby przeprowadzał kontrolę, w rzeczywistości jednak chciał sobie uciąć pogawędkę. Gdy tak krążył i wąchał z miną znawcy, zapytał o Pinuccię, szwagierkę Lili. I badając stan sopressaty, stwierdził: nie była szczęśliwa z twoim bratem, tamtego lata zakochała się we mnie, jak ty w Ninie, co zirytowało Lilę. Zrobił kilka kroków i dodał, odwróciwszy się do niej plecami: to dzięki niej odkryłem, że kobiety w ciąży bardzo lubią seks. Nie dając Lili czasu na komentarz, drwinę czy złość, zatrzymał się pośrodku pomieszczenia i wyznał, że choć od dziecka cały zakład budził w nim odrazę, tutaj, w suszarni, zawsze czuł się dobrze, bo unosi się w niej coś, co przepełnia satysfakcją, poczuciem spełnienia: produkt dojrzewa, uszlachetnia się, rozsiewa swój zapach, staje się gotowy, by wyruszyć w świat. Popatrz tylko – powiedział – dotknij, jakie to wszystko zbite, twarde, wciągnij nosem powietrze, pachnie tak, jak wtedy kiedy mężczyzna i kobieta obejmują się i dotykają. Podoba ci się? Gdybyś wiedziała, ile ja tu ich przyprowadziłem. Nagle objął ją w pasie, przylgnął ustami do jej długiej szyi i jednocześnie ściskał ją za tyłek. Zaczął ją obmacywać, jakby miał setkę rąk, po fartuchu, pod fartuchem, z zawrotną prędkością, dysząc niespokojnie, eksplorując bez przyjemności, w czystym szale popędu. Całe to otoczenie, począwszy od zapachu wędlin, przywołało u Lili wspomnienie brutalności Stefana i na kilka sekund zamarła, bojąc się, że on ją zabije. Potem ogarnęła ją wściekłość, uderzyła Bruna po twarzy i w krocze i wrzasnęła: jesteś świnia, brak ci jaj, chodź tutaj, spróbuj go wyciągnąć, to ci go odetnę, gnoju. Bruno ją puścił, odsunął się. Dotknął krwawiącej wargi, zachichotał z zakłopotaniem i wymamrotał: przepraszam, myślałem, że zasłużyłem na odrobinę wdzięczności. Lila znowu wrzasnęła: chcesz powiedzieć, że tak mam ci się odpłacić, bo inaczej mnie zwolnisz, tak? On znowu zachichotał i pokręcił głową: nie, jeśli nie chcesz to nie, koniec, przeprosiłem cię, czego jeszcze ode mnie żądasz? Ale ona przestała nad sobą panować, dopiero teraz zaczęła odczuwać jego dotyk i wiedziała, że to nie minie, że tego nie da się zmyć mydłem. Cofnęła się w stronę drzwi i zagroziła: teraz ci się upiekło, ale bez względu na to, czy mnie wyrzucisz czy nie, przysięgam, że będziesz przeklinał chwilę, w której mnie dotknąłeś. Wyszła, a on ciągle mruczał

pod nosem: co ja takiego zrobiłem, nic nie zrobiłem, chodź tu, gdyby tylko takie problemy istniały, pogódźmy się. Lila wróciła na swoje miejsce. Wtedy pracowała przy kotłach jako swego rodzaju posługaczka i do jej obowiązków należało między innymi dbać o to, żeby podłoga była sucha, co w zasadzie było nierealne. Edo, ten, któremu prawie oberwała ucho, popatrzył na nią z ciekawością. Także pozostali, kobiety i mężczyźni, nie spuszczali z niej oczu, od kiedy wściekła wróciła z suszarni. Lila za to nie spojrzała na nikogo. Chwyciła za szmatę, rzuciła ją na podłogę, która przypominała raczej bagno, i zaczęła wycierać płytki, skandując głoś​no i groźnie: zobaczymy, czy jakiś sukinsyn jeszcze się odważy. Wtedy wszyscy skupili się na swojej pracy. Przez wiele dni czekała na zwolnienie, ale nic takiego się nie stało. Gdy natykała się na Bruna, on uśmiechał się do niej życzliwie, a ona odwzajemniała się chłodnym skinieniem głowy. Najwyraźniej epizod nie miał dalszych konsekwencji, z wyjątkiem wstrętu do tych krótkich rąk i przebłysków nienawiści. Ale ponieważ Lila dalej z typową dla siebie wyniosłością miała wszystkich gdzieś, kierownicy znowu zaczęli się na niej wyżywać: nieustannie zmieniali jej obowiązki, zmuszali ją do katorżniczej pracy, mówili jej świństwa. Najwyraźniej otrzymali na to pozwolenie. Enzowi nic nie powiedziała o naderwanym uchu, o napastowaniu Bruna, o złośliwościach i zmęczeniu. Jeśli pytał, co słychać w zakładzie, odpowiadała sarkastycznie: dlaczego nie powiesz, co słychać u ciebie w pracy? A ponieważ on milkł, ona przez chwilę natrząsała się z niego, a potem wspólnie koncentrowali się na ćwiczeniach z kursu eksternistycznego. W nich szukali ucieczki od wielu spraw, przede wszystkim od pytań o przyszłość: kim są dla siebie, dlaczego on troszczy się o nią i o Gennara, dlaczego ona się na to godzi, dlaczego od dawna mieszkają pod jednym dachem, ale Enzo dalej nadaremnie liczy każdej nocy, że ona w końcu przyjdzie do niego, i wierci się w łóżku, idzie do kuchni pod pozorem, że chce się napić wody, spogląda na przeszklone drzwi, by sprawdzić, czy ma jeszcze zapalone światło i czy widać jej cień. Nieme napięcie – zapukam, pozwolę mu wejść – nierozwiązane wątpliwości. Koniec końców oboje woleli je zagłuszyć, ćwicząc się na wyścigi w schematach blokowych jak na drążkach gimnastycznych. Lila: stwórzmy schemat otwierających się drzwi. Enzo: stwórzmy schemat węzła na krawacie. Lila: stwórzmy schemat tego, jak wiążę buty Gennarowi. Enzo: stwórzmy schemat tego, jak przygotowuje się kawę po neapolitańsku. I tak dalej, od najprostszych do najbardziej skomplikowanych czynności. I choć testy z Zurychu tego nie przewidywały, głowili się, jak zamknąć w schematach całą codzienność. Nie dlatego, że Enzo tego chciał, ale ponieważ Lila, która początkowo była stosunkowo obojętna, z wieczora na

wieczór coraz bardziej się do tego zapalała, i choć w nocy mieszkanie bardzo się wychładzało, ogarnęło ją szaleństwo sprowadzania całego nędznego świata, w jakim żyli, do systemu dwójkowego. Jak gdyby dążyła do osiągnięcia jakiejś abstrakcyjnej linearności – z której brały się wszystkie pozostałe abstrakcje – i liczyła, że to zaprowadzi w niej ład i porządek. – Stwórzmy schemat fabryki – zaproponowała któregoś wieczoru. – Ze wszystkim, co się tam robi? – Enzo zapytał niepewnie. – Tak. Spojrzał na nią i odparł: – Dobrze, zacznijmy od twojej. Ona skrzywiła się z rozdrażnieniem, burknęła dobranoc i poszła do swojego pokoju.

30. Ta dosyć chwiejna równowaga uległa zmianie, kiedy pojawił się Pasquale. Pracował na budowie w okolicy i przyjechał do San Giovanni a Teduccio na zebranie lokalnej sekcji Partii Komunistycznej. Z Enzem spotkali się przez przypadek, na ulicy, i od razu powróciła dawna zażyłość: rozmowa zeszła na politykę, łączyło ich to samo niezadowolenie. Na początku Enzo wypowiadał się ostrożnie, ale ku jego zaskoczeniu Pas​quale, pomimo istotnego stanowiska w dzielnicy – bo przecież był sekretarzem sekcji – nie miał żadnych obiekcji, aby zaatakować partię, którą jego zdaniem cechował konserwatywny charakter, oraz związki zawodowe, które zbyt często przymykały oczy. Tak im się dobrze gadało, że Pasquale skończył w ich domu na kolacji i Lila musiała naprędce coś przygotować. Wieczór nie rokował dobrze. Ona czuła się obserwowana, musiała dołożyć starań, aby się nie zdenerwować. Czego Pasquale od niej chce? Może ją szpieguje? Może zamierza donieść w dzielnicy, jak żyje? Jakim prawiem śmie ją osądzać? Nie zwrócił się do niej ani jednym przyjaznym słowem, nie udzielił informacji o rodzinie, o Nunzii, o jej bracie Rinie, o Fernandzie. Rzucał tylko badawcze spojrzenia, jak faceci z fabryki, a jeśli ona je przechwytywała, szybko odwracał wzrok. Z pewnością stwierdził, że zbrzydła, pewnie myślał: jak mogłem zakochać się w niej jako chłopiec, co za kretyn ze mnie. I bez wątpienia uznał ją za straszną matkę, skoro mogła wychowywać syna w dobrobycie, jaki gwarantowały dwie wędliniarnie Carraccich, a zamiast tego zafundowała mu ubóstwo. W pewnym momencie Lila prychnęła do Enza: posprzątaj ze stołu, ja idę spać. Ale Pasquale przybrał znienacka uroczysty ton i lekko drżącym głosem zwrócił się do niej: Lina, zanim odejdziesz, muszę ci powiedzieć, że nie ma drugiej takiej kobiety jak ty, rzucasz się w wir życia z taką mocą, że gdybyśmy wszyscy byli tak silni, już dawno zmienilibyśmy świat. Przełamawszy lody, opowiedział, że Fernando znowu naprawia buty, że Rino zadręcza Stefana ciągłym żebraniem o pieniądze, że Nunzia nie wychodzi z domu i rzadko można ją spotkać. – Ale ty dobrze zrobiłaś – dodał. – Nikt w dzielnicy tak nie dokopał Carraccim i Solarom jak ty. I ja cię popieram. Począwszy od tego wieczoru, często do nich zaglądał, co znacząco wpłynęło na ich naukę. Przychodził w porze kolacji z czterema gorącymi pizzami, odgrywał rolę człowieka, który wie wszystko o świecie kapitalistycznym i antykapitalistycznym, i dawna przyjaźń stopniowo zaczęła odżywać. Nietrudno było zrozumieć, że brakuje mu uczucia: jego siostra Carmen zaręczyła się i nie miała już tyle czasu dla niego co wcześniej. Na samotność reagował wściekłą

aktywnością, która podobała się Lili, ciekawiła ją. Chociaż praca na budowie wykańczała go, zajmował się jeszcze związkami zawodowymi, rzucał workami z krwistoczerwoną farbą w amerykański konsulat, jeśli trzeba było pobić się z faszystami, stawał w pierwszym szeregu, uczestniczył w komitecie robotniczo-studenckim i bez ustanku kłócił się z tymi ostatnimi. Pomijając samą partię komunistyczną: ze względu na bardzo krytyczne stanowisko groziła mu w każdej chwili utrata stanowiska sekretarza sekcji. Z Enzem i Lilą rozmawiał bez ogródek, mieszając osobiste żale z racjami politycznymi. Oni m i mówią, że jestem wrogiem partii – żalił się – oni m i mówią, że robię burdel, że muszę się uspokoić. A to on i niszczą partię, on i zamienili ją w kółko zębate panującego systemu, on i sprowadzili antyfaszyzm do demokratycznej czujności. A czy wy wiecie, kogo postawili na czele sekcji Ruchu Społecznego w naszej dzielnicy? Syna aptekarza, Fina, durnego sługusa Michelego Solary. I ja mam spokojnie patrzeć, jak faszyści rosną w siłę w naszej dzielnicy? Mój ojciec – mówił ze wzruszeniem – żyły sobie wypruł dla partii i po co? Dla tych popłuczyn antyfaszyzmu, dla tego gówna? Kiedy ten niewinny człowiek skończył w więzieniu (był czysty jak łza – denerwował się Pasquale – bo to nie on zabił don Achillego), partia go opuściła, chociaż był wielkim działaczem, chociaż uczestniczył w Czterech Dniach i walczył na Ponte della Sanità, chociaż po wojnie w naszej dzielnicy zrobił więcej niż ktokolwiek inny. A Giuseppina, matka Pasqualego? Czy ktoś jej pomógł? Gdy Pasquale tylko wspominał o matce, brał Gennara na kolana i pytał: widzisz, jaka twoja mama jest piękna? Kochasz ją? Lila słuchała. Czasami przychodziło jej na myśl, że powinna była przyjąć awanse tego chłopca, który pierwszy ją dostrzegł, zamiast liczyć na pieniądze Stefana i pakować się w kłopoty z powodu Nina. Powinna była zostać na swoim miejscu, nie grzeszyć pychą, uspokoić ambicje. Ale innym razem, słuchając inwektyw Pasqualego, czuła, że na powrót dopada ją dzieciństwo, okrucieństwo dzielnicy, don Achille i jego morderstwo, o którym od dziecka opowiadała tak często i z taką ilością zmyślonych szczegółów, że teraz wydawało jej się, jakby sama przy tym była. W pamięci wbrew jej woli powracało aresztowanie ojca Pasqualego, to, jak on krzyczał, jak krzyczała jego żona i córka Carmen: prawdziwe wspomnienia mieszały się z wyobraźnią, widziała przemoc, widziała krew. Wtedy otrząsała się z niesmakiem, próbowała przerwać utyskiwania Pasqualego i aby się uspokoić, zachęcała go, żeby opowiedział o Bożym Narodzeniu i Wielkanocy w rodzinie, o wspaniałej kuchni mamy Giuseppiny. To szybko skłoniło Pasqualego do przypuszczenia, że Lili, podobnie jak i jemu, brakuje rodzinnego ciepła. Dlatego któregoś razu przyszedł bez zapowiedzi i radosnym głosem oznajmił: popatrz, kogo ze sobą przyprowadziłem. A przyprowadził Nunzię. Matka i córka objęły się, Nunzia długo szlochała, podarowała Gennarowi szmacianego Pinokia. Ale jak tylko zaczęła krytykować Lilę za jej decyzję, ta, choć na początku była uszczęśliwiona

spotkaniem, oznajmiła: mamo, albo będziemy się zachowywać tak, jakby do niczego nie doszło, albo będziesz musiała wyjść. Nunzia obraziła się, skupiła na zabawie z dzieckiem, mamrocząc pod nosem pytania, które zdawała się kierować do wnuka: kiedy twoja mama idzie do pracy, komu ciebie, biedaczynę, zostawia? Wtedy Pasquale zrozumiał, że popełnił błąd, rzucił, że zrobiło się późno, że pora wracać. Nunzia wstała i zwróciła się do córki, ni to z prośbą, ni to z groźbą: najpierw pozwoliłaś nam zakosztować pańskiego życia, a potem nas zniszczyłaś; twój brat poczuł się porzucony i nie chce cię więcej widzieć na oczy, twój ojciec wyrzekł się ciebie; Lina, proszę, skoro nie możesz już się pogodzić z mężem, rozmów się przynajmniej z Solarami, bo ci przez ciebie wszystko nam zabrali i Rino, twój ojciec, my wszyscy znowu jesteśmy nikim. Lila słuchała, a potem niemalże wypchnęła ją za drzwi, mówiąc na pożegnanie: mamo, lepiej, żebyś tu nie wracała. To samo wrzasnęła do Pasqualego.

31. Skumulowało się zbyt wiele problemów: poczucie winy wobec Gennara i wobec Enza; ciężka praca, nadgodziny, świństwa Bruna; rodzina, która znowu zaczęła dawać się we znaki, oraz obecność Pasqualego, na którego nie działały żadne niegrzeczne słowa. On nigdy się nie obrażał, wpadał uroczyście i to zapraszał Lilę, Gennara i Enza do pizzerii, to wiózł ich samochodem do Ageroli, by dziecko zażyło świeżego powietrza. Ale przede wszystkim usiłował wciągnąć ją w swoją partyjną działalność. Namówił ją, by zapisała się do związków zawodowych, chociaż ona wcale tego nie chciała i zrobiła to tylko na złość Soccavowi, który z pewnością nie będzie patrzył na to przychylnym okiem. Przynosił jej wszelkiego rodzaju broszury, pisane przejrzystym i dobitnym językiem i poświęcone takim tematom jak wynagrodzenie, umowy o pracę, widełki, bo dobrze wiedział, że choć on ich nawet nie przejrzał, Lila wcześniej czy później je przeczyta. Razem z dzieckiem i z Enzem zaciągnął ich na via Riviera di Chiaia, na marsz o pokój w Wietnamie, który przerodził się w chaotyczną ucieczkę manifestantów: latały kamienie, faszyści wszczynali zamieszki, policja nacierała, Pasquale rozdawał ciosy, Lila obrzucała obelgami, a Enzo przeklinał chwilę, w której postanowili zabrać ze sobą Gennara. W tamtym okresie dwa wydarzenia odegrały w życiu Lili szczególną rolę. Któregoś razu Pasquale bardzo nalegał, aby poszła na spotkanie z pewną ważną działaczką partyjną. Lila przyjęła zaproszenie z ciekawości. Niestety, niewiele usłyszała z wystąpienia – które z grubsza dotyczyło partii i klasy robotniczej – ponieważ działaczka przybyła z opóźnieniem i kiedy zebranie wreszcie się rozpoczęło, Gennaro stał się marudny i musiała go zabawiać: to wychodziła na ulicę, aby się z nim pobawić, to wracała, ale tylko po to, żeby zaraz znowu wyjść. Niemniej to, co zdołała usłyszeć, wystarczyło, by zrozumiała, jak wielki majestat otacza tę kobietę i jak bardzo różni się ona od robotniczej i drobnomieszczańskiej publiczności. Dlatego kiedy zobaczyła, że Pasqualemu, Enzowi i kilku innym nie podoba się to, co ona mówi, pomyślała, że są niesprawiedliwi, że powinni być tej wykształconej kobiecie wdzięczni, że marnuje dla nich czas. A kiedy Pasquale wystąpił i zaczął z nią ostro polemizować, a pani poseł zdenerwowała się i gniewnym tonem zagroziła: dosyć tego, bo zaraz wstanę i wyjdę, Lili spodobała się ta reakcja, całym duchem ją poparła. Ale najwyraźniej jak zwykle kierowały nią niepokorne uczucia. Bo kiedy Enzo wstawił się za Pasqualem i zakrzyknął: towarzyszko, nie byłoby ciebie bez n as, dlatego zostaniesz tak długo, jak m y będziemy chcieli, i odejdziesz dopiero wtedy, kiedy m y ci pozwolimy, zmieniła zdanie, poczuła się częścią tego gniewnego m y i doszła do wniosku, że kobieta sobie na to zasłużyła. Do domu wróciła rozgniewana na dziecko, które popsuło jej

wieczór. O wiele bardziej poruszające było zebranie komitetu, do którego przyłączył się Pasquale, podążając za wrodzonym instynktem działania. Lila poszła z nim nie tylko dlatego, że jemu bardzo na tym zależało, ale ponieważ jej zdaniem wewnętrzny brak spokoju, który pchał Pasqualego do szukania odpowiedzi, jest czymś pozytywnym. Komitet zbierał się w Neapolu w starym mieszkaniu przy via dei Tribunali. Przyjechali samochodem, weszli po monumentalnych, choć zniszczonych schodach. Pomieszczenie było duże, a zebrani nieliczni. Lila zauważyła, że nietrudno odróżnić twarze studentów od twarzy robotników, swobodę przewodniczących od bełkotu zwykłych członków. Coś prędko zaczęło ją irytować. Wystąpienia studentów brzmiały w jej uszach obłudnie, skromne miny tych ludzi nie pasowały do mądrych zdań. A śpiewka zawsze była taka sama: jesteśmy tutaj, aby uczyć się od was, czyli robotników. W rzeczywistości jednak mieli określone stanowisko wobec kapitału, wykorzystywania, zdrady socjaldemokracji, metod prowadzenia walki klasowej. Na dodatek kilka przybyłych dziewcząt, które zazwyczaj zachowywały milczenie, teraz z zalotnymi minkami plotło trzy po trzy z Enzem i Pasqualem. Zwłaszcza Pasquale, który był bardzo towarzyski, cieszył się wielką popularnością. Uznawano go za robotnika, który choć miał w kieszeni legitymację partyjną, choć kierował jedną z sekcji, postanowił swoje proletariackie doświadczenie wnieść w środowisko, gdzie wykluwają się idee rewolucyjne. Kiedy on i Enzo zabrali głos, studenci, którzy między sobą ciągle się spierali, tylko kiwali głowami z aprobatą. Enzo jak zwykle był zwięzły. Pasquale natomiast, mieszając język włoski z dialektem, rozgadał się o postępach w politycznym zaangażowaniu robotników na prowincji i rzucał docinki w stronę studentów, którzy jego zdaniem za słabo się udzielali. Na koniec bez uprzedzenia wciągnął do rozmowy Lilę. Przedstawił ją z imienia i nazwiska, nazwał towarzyszką pracującą w małym zakładzie spożywczym i nie szczędził pochwał. Lila zmarszczyła czoło i zmrużyła oczy: nie podobało jej się, że wszyscy na nią patrzą jak na jakieś egzotyczne zwierzę. Kiedy po Pasqualem zabrała głos jedna z dziewczyn – pierwsza, która publicznie się na to odważyła – jej irytacja jeszcze bardziej wzrosła, przede wszystkim dlatego, że dziewczyna mówiła tak, jakby czytała z książki, po drugie dlatego, że często ją wymieniała, nazywając towarzyszką Cerullo, a po trzecie, ponieważ Lila ją znała: to była Nadia, córka profesor Galiani, dziewczyna Nina, która słała mu na Ischię listy miłosne. Przez chwilę obawiała się, że Nadia też ją rozpoznała, ale dziewczyna w żaden sposób tego nie okazała, choć prawie cały czas zwracała się do niej. Zresztą dlaczego miałaby ją poznać? Kto wie, w ilu przyjęciach u zamożnych rodzin uczestniczyła i jak wiele cieni tłoczyło jej się głowie. Lila natomiast widziała ją tylko jeden raz, wiele lat temu, i bardzo dobrze ją zapamiętała. Pamiętała też mieszkanie na corso Vittorio Emanuele, Nina, pozostałych chłopców i dziewczęta

z dobrych rodzin, książki, obrazy oraz to nieprzyjemne doznanie, złe samopoczucie, które ją wtedy ogarnęło. Nie była w stanie znieść natłoku wspomnień, wstała, kiedy Nadia jeszcze przemawiała, i wyszła z Gennarem, a ponieważ złe emocje, które ze sobą zabrała, nie mogły znaleźć ujścia, ścisnęły jej żołądek. Szybko jednak wróciła na górę, aby nie czuć się gorsza i też coś powiedzieć. Teraz jakiś młodzieniec z kręconymi włosami ze znajomością rzeczy opowiadał o Italsiderze 2 i o pracy na akord. Lila poczekała, aż skończy, i ignorując pytający wzrok Enza, poprosiła o głos. Mówiła długo, po włosku, trzymając na rękach wyrywającego się Gennara. Chociaż zaczęła cicho, prędko podniosła głos pomimo panującego milczenia. Drwiącym tonem powiedziała, że nie wie nic o klasie robotniczej. Powiedziała, że zna tylko robotników i robotnice z zakładu, w którym pracuje, i są to osoby, od których naprawdę nie ma się czego uczyć, może jedynie biedy. Zapytała: czy potraficie sobie wyobrazić, co znaczy spędzać osiem godzin na dzień po pas w wodzie, w której wyparza się mortadelę? Czy możecie sobie wyobrazić, co znaczy mieć pokaleczone palce z powodu odcinania mięsa od kości? Czy możecie sobie wyobrazić, co znaczy wchodzić i wychodzić z chłodni, gdzie jest minus dwadzieścia stopni i zarabiać tylko dziesięć lirów na godzinę więcej – dziesięć lirów – za złe warunki pracy? Jeśli możecie, to czego chcecie się nauczyć od ludzi, którzy zmuszeni są tak żyć? Robotnice godzą się, bo nie mają innego wyjścia, żeby zwierzchnicy i koledzy klepali je po tyłkach. Jeśli właściciela przypili, jedna z nich musi iść z nim do dojrzewalni, jak za czasów jego ojca, a może nawet i dziadka, a tam, zanim się na nią rzuci, wpierw zrobi wykład o tym, jak podnieca go zapach wędlin. Kobiety i mężczyźni poddawani są rewizjom – przy wyjściu znajduje się coś, co nazywamy „kontrolką”, i jeśli zapali się czerwona lampka zamiast zielonej, to znaczy, że wynosisz salami albo mortadelę. Mechanizmem steruje strażnik, szpieg z ramienia właściciela, który zapala czerwoną lampkę nie tylko po to, żeby wyłapać ewentualnych złodziei, ale przede wszystkim ładne i oporne dziewczęta oraz wichrzycieli. Tak przedstawia się sytuacja w fabryce, w której ja pracuję. Związki nigdy nie pojawiły się w zakładzie, a robotnicy to tylko biedni i uciskani ludzie zdani na prawo właściciela, które głosi: płacę ci, więc ty, twoje życie, twoja rodzina i wszystko, co cię otacza, należycie do mnie, a jeśli ci się to nie podoba, to cię zniszczę. Na początku obecni wstrzymali oddech. Potem były inne wystąpienia, które z pobożnością odwoływały się do słów Lili. Na koniec Nadia podeszła do niej i ją objęła. Gratulowała jej: jesteś taka piękna, taka silna, i tak ładnie mówisz. Podziękowała jej i oznajmiła z powagą w głosie: pokazałaś nam, ile jeszcze pracy przed nami. Ale pomimo wzniosłego, prawie uroczystego tonu wydała się Lili bardziej dziecinna niż wtedy, kiedy wiele lat temu widziała ją z Ninem. Co oni wtedy robili? Tańczyli, rozmawiali, ocierali się o siebie, całowali? Tego nie pamiętała. Jedno jest pewne, takiego wdzięku się nie zapomina. A teraz, gdy miała ją przed sobą, widziała, że jest

jeszcze bardziej niewinna, czysta i krucha, i tak naiwnie wrażliwa na cierpienia innych, że Lila niemalże odczuwała je w swoim własnym ciele. – Wrócisz jeszcze? – Mam dziecko. – Musisz wrócić, potrzebujemy cię. Ale Lila pokręciła tylko głową, powtórzyła: mam dziecko i wskazała ręką na chłopczyka. A Gennarowi poleciła: przywitaj się z panią, powiedz, że umiesz czytać i pisać, pokaż, jak ładnie potrafisz mówić. Ponieważ Gennaro ukrył twarz w jej szyi, a Nadia, choć się uśmiechała, nie zwróciła na niego szczególnej uwagi, Lila dodała: mam dziecko, pracuję osiem godzin dziennie, nie licząc nadgodzin, ludzie tacy jak my wieczorem marzą tylko o spaniu. I odeszła oszołomiona, czując, że zbyt wiele zdradziła tym ludziom, którzy choć kierowani dobrymi zamiarami, choć w teorii wszystko rozumieli, w praktyce nie mogli pojąć, o co jej chodzi. Ja w iem – mówiła Nadii w myślach – w iem , co z n acz y ż yć w dobrobycie i m ieć dobre in ten cje, a ty n aw et sobie n ie w yobraż asz , jak w ygląda praw dz iw a bieda. Gdy Lila znalazła się na ulicy, jej niepokój się nasilił. W drodze do samochodu zobaczyła, że Pasquale i Enzo się dąsają, przeczuła, że jej wystąpienie ich zraniło. Pasquale wziął ją delikatnie za ramię, likwidując dystans, którego do tej chwili nie ośmielił się skrócić, i zapytał: – Czy ty naprawdę pracujesz w takich warunkach? Zirytowana tym kontaktem cofnęła rękę i natarła: – A ty w jakich warunkach pracujesz? W jakich warunkach obaj pracujecie? Nie odpowiedzieli. Wiadomo, że pracowali ciężko. I przynajmniej Enzo musiał w swojej fabryce oglądać robotnice nie mniej niż Lila wycieńczone wysiłkiem, upokorzeniami i domowymi obowiązkami. Teraz jednak obaj spochmurnieli na myśl o warunkach, w jakich on a pracowała, i tego nie mogli tolerować. Przed mężczyznami trzeba wszystko ukrywać. Oni wolą nie wiedzieć, wolą udawać, że to, co wyprawia właściciel, w jakiś cudowny sposób nie spotyka bliskiej im kobiety, którą powinni chronić nawet za cenę własnego życia, bo tak ich wychowano. Milczenie, jakie zapanowało, tylko rozjuszyło Lilę. – Pieprzcie się – powiedziała. – Wy i cała klasa robotnicza. Wsiedli do samochodu i przez całą drogę do San Giovanni a Teduccio wymieniali tylko ogólnikowe sformułowania. Kiedy jednak Pasquale zatrzymał się przed ich domem, oznajmił Lili z powagą: nic się nie zmieniło, dalej jesteś najlepsza, i ruszył w stronę dzielnicy. Enzo natomiast, niosąc na rękach śpiące dziecko, zapytał ponuro: – Dlaczego nic mi nie mówiłaś? Czy ktoś w fabryce cię obmacywał? Byli zmęczeni, dlatego postanowiła go uspokoić: – Nikt się nie ośmielił.

32. Kłopoty zaczęły się kilka dni później. Lila przyszła do pracy wczesnym rankiem, trapiona tysiącem ciążących na niej obowiązków i całkowicie nieprzygotowana na to, co miało się wydarzyć. Było bardzo zimno, od kilku dni miała kaszel, czuła, że bierze ją grypa. W bramie wpadła na dwójkę studentów, którzy najwyraźniej postanowili iść na wagary. Jeden z nich pozdrowił ją z pewną poufałością i dał jej nie ulotkę, jak to czasami bywało, lecz powieloną kilkustronicową broszurę. Na pozdrowienie odpowiedziała pytającym spojrzeniem: widziała tego chłopca na zebraniu komitetu przy via dei Tribunali. Broszurę wcisnęła do kieszeni płaszcza i minęła strażnika Filippa, nie zaszczycając go nawet spojrzeniem. Ten krzyknął za nią: co to za maniery, może chociaż dzień dobry. Jak zwykle pracowała bez wytchnienia – w tym czasie przesunęli ją na obieralnię – tak że całkiem zapomniała o chłopcu. W przerwie obiadowej wyszła z menażką na zakładowy plac, żeby poszukać sobie jakiegoś miejsca na słońcu, ale jak tylko Filippo ją zobaczył, wyszedł ze stróżówki i podszedł do niej. Był to pięćdziesięcioletni mężczyzna niskiego wzrostu, ociężały, lubujący się w najbardziej soczystych sprośnościach, ale również skłonny do nachalnego sentymentalizmu. Niedawno urodziło mu się szóste dziecko i łatwo popadał we wzruszenie, wyciągał portfel i wszystkich zmuszał do podziwiania synka. Lila pomyślała, że i jej postanowił się pochwalić, ale myliła się. Mężczyzna wyjął z kieszeni kurtki broszurę i powiedział ostrym tonem: – Cerullo, słuchaj uważnie, co mam ci do powiedzenia: jeśli te gnojki od ciebie się dowiedziały tego, co tu wypisują, wpakowałaś się w potworne tarapaty. Jasne? Lila odpowiedziała mu lodowato: – Nie wiem, do cholery, o czym ty mówisz, daj mi zjeść. Filippo ze złością rzucił jej broszurę w twarz i wypalił: – Nie wiesz co? To przeczytaj. Między nami zawsze panowała miłość i zgoda, i tylko taka wywłoka jak ty mogła rozpowiadać te bzdury. Ja zapalam kontrolkę wedle własnego widzimisię? Ja obmacuję kobiety? Ja, ojciec rodziny? Uważaj, bo albo don Bruno każe ci za to zapłacić, albo jak Bóg na niebie sam rozkwaszę ci gębę. Odwrócił się do niej plecami i ruszył do swojej stróżówki. Lila ze spokojem dokończyła obiad, potem podniosła broszurę. Tytuł brzmiał pretensjonalnie: Ś ledz tw o w spraw ie w arun ków pracy w Neapolu i n a prow in cji. Przewertowała strony. Jedna z nich poświęcona była zakładowi wędliniarskiemu Soccavów. Przeczytała słowo w słowo to, co

wymsknęło jej się z ust podczas zebrania na via dei Tribunali. Udała, że jej to nie dotyczy. Zostawiła broszurę na ziemi, weszła do środka, ani razu nie spojrzawszy w stronę stróżówki, i wróciła do pracy. Była wściekła na tego, kto bez uprzedzenia wpędził ją w kłopoty: przede wszystkim na świętoszkowatą, uporządkowaną i pretensjonalną Nadię, bo to na pewno ona napisała ten artykuł. Kiedy obrabiała nożem zimne mięso i unoszący się zapach wzbudzał w niej mdłości, a gniew coraz bardziej pęczniał, czuła, jak wokół niej gęstnieje wrogość kolegów z pracy, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Wszyscy znali się od lat, byli zarówno ofiarami, jak i współwinnymi, i nie mieli wątpliwości co do tego, kto jest szpiegiem: ona, jedyna, która od pierwszej chwili zachowywała się tak, jakby z pracą nie musiało się wiązać przyzwolenie na upokorzenie. Po południu pojawił się Bruno i zaraz potem kazał ją wezwać do siebie. Jego twarz była bardziej niż zazwyczaj czerwona, w ręce trzymał broszurę. – Czy to twoja sprawka? – Nie. – Lina, powiedz prawdę. Tam na zewnątrz zbyt wielu już mąci, czy ty też się do nich przyłączyłaś? – Powiedziałam, że nie. – Nie, co? Ale nikt oprócz ciebie nie ma na tyle odwagi i wyobraźni, by wymyślić te kłamstwa. – Może to ktoś z urzędników. – Wykluczone. – Czego ty ode mnie chcesz, ptaszki ćwierkają, na nie się wkurzaj. Prychnął, wyglądał na szczerze zmartwionego. Powiedział: – Dałem ci pracę. Milczałem, kiedy zapisałaś się do CGIL-u3, choć mój ojciec wyrzuciłby się na zbity pysk. Dobra, popełniłem błąd tam, w dojrzewalni, ale cię przeprosiłem, nie możesz mnie oskarżać, że cię prześladuję. A ty co robisz? Mścisz się, pokazując w fałszywym świetle mój zakład i przedstawiając czarno na białym, że zabieram robotnice do dojrzewalni? Ja i robotnice, chyba oszalałaś! Chyba pożałuję, że wyświadczyłem ci przysługę. – Przysługę? Ja tyram, a ty mi płacisz marne grosze. To raczej ja ci wyświadczam przysługę, a nie ty mnie. – Widzisz? Mówisz jak te gnojki. Przynajmniej miej odwagę i przyznaj się, że ty to napisałaś. – Ja niczego nie napisałam. Bruno skrzywił usta, popatrzył na kartki, które trzymał w ręce, i wtedy Lila zrozumiała, że się waha, że nie wie, jak postąpić: czy przejść do ostrzejszych słów, zagrozić jej, zwolnić ją, czy też wycofać się i sprawdzić, czy w przygotowaniu są inne tego rodzaju inicjatywy? Podjęła decyzję za niego i cichym, pojednawczym tonem, z kokieteryjną miną, którą przybrała

niechętnie i która kłóciła się z ciągle żywym wspomnieniem molestowania, powiedziała: – Zaufaj mi, mam małe dziecko, naprawdę nie mam z tym nic wspólnego. On skinął głową i odburknął z niezadowoleniem. – Wiesz, co teraz będę musiał zrobić? – Nie wiem i nie chcę wiedzieć. – I tak ci powiem. Jeśli to twoi znajomi, ostrzeż ich, że jak tylko wrócą pod bramy zakładu, każę spuścić im takie manto, że przejdzie im wszelka ochota. A jeśli chodzi o ciebie, uważaj i nie przeciągaj struny, bo tym razem się zerwie. Na tym jednak się nie skończyło. Kiedy przechodziła przez bramę, zapaliła się czerwona lampka. To był codzienny rytuał: rozbawiony strażnik zawsze wybierał trzy czy cztery ofiary. Nieśmiałe dziewczyny pozwalały się obmacywać ze spuszczonymi oczami, a dojrzałe i co cwańsze kobiety śmiały się, mówiąc: Filì, pośpiesz się, bo muszę iść przygotować obiad. Tym razem Filippo zatrzymał tylko Lilę. Było bardzo zimno, wiał ostry wiatr. Strażnik wyszedł z budki. Lilę przebiegł dreszcz, warknęła: – Jeśli tylko mnie dotkniesz, Bóg mi świadkiem, że albo sama cię zabiję, albo komuś innemu każę to zrobić. Filippo z ponurą miną pokazał jej stolik, który od zawsze stał przy stróżówce. – Opróżnij kieszenie, a rzeczy połóż tutaj. Lila wymacała w płaszczu świeżą kiełbasę: z odrazą wyczuła pod palcami miękkie mięso wciśnięte w kiszkę. Wyciągnęła ją i roześmiała się: – Ale z was bydlaki.

33. Padły groźby o oskarżenie o kradzież. O potrącenie z pensji, o grzywnach. I obelgi, którymi obrzucali się Filippo i Lila. Bruno się nie pokazał, chociaż na pewno był jeszcze w zakładzie, bo jego samochód stał na placu. Lila zrozumiała, że od tej chwili będzie już tylko gorzej. Wróciła do domu bardziej niż zwykle zmęczona. Zdenerwowała się na Gennara, który chciał zostać u sąsiadki, potem przygotowała kolację. Powiedziała Enzowi, że musi dzisiaj sam popracować nad skryptami, i położyła się do łóżka. Ponieważ było jej pod kołdrą zimno, wstała, by na nocną koszulę włożyć wełniany sweter. Właśnie miała znowu się położyć, kiedy nagle, bez żadnej wyraźnej przyczyny, serce skoczyło jej do gardła i zaczęło tak silnie bić, jakby należało do kogoś innego. Znała te objawy, zawsze pojawiały się jednocześ​nie z tym, co jedenaście lat później, w 1980 roku, nazwała rozwarstwieniem. Ale nigdy dotąd nie były aż tak silne, a przede wszystkim po raz pierwszy przytrafiały się, kiedy była sama, nie miała wokół siebie osób, które z takiego czy innego powodu mogły je wywołać. Potem z przerażeniem zdała sobie sprawę, że wcale nie jest sama. Z jej rozwarstwionej głowy wydobywały się postaci i głosy z minionego dnia i unosiły się po pokoju: dwaj studenci z komitetu, strażnik, koledzy i koleżanki z pracy, Bruno w dojrzewalni, Nadia. Wszyscy, nawet czerwone światło lampki kontrolnej, nawet Filippo, który wyrywał jej z rąk kiełbasę i odgrażał się, poruszali się jakby w przyspieszeniu, jak w niemym filmie. Wiedziała, że umysł ją oszukuje, bo w pokoju poza Gennarem, który oddycha spokojnie na łóżku obok, nie ma żadnych innych osób i dźwięków. Ale to zamiast ją uspokoić, tylko wzmogło jej przerażenie. Serce waliło tak silnie, że mogło rozsadzić spoiwa przedmiotów. Solidny uścisk, który scalał ściany pokoju, zaczął słabnąć, a gwałtowne pulsowanie w jej gardle wstrząsało łóżkiem, rozpychało szczeliny w ścianach, rozsadzało jej czaszkę, może nawet mogło rozsadzić dziecko, o tak, jak kukiełkę celuloidową, rozrywając klatkę piersiową, brzuch i głowę, by ukazać to co wewnątrz. Muszę go od siebie odsunąć – myślała – im jest bliżej mnie, tym bardziej prawdopodobne, że pęknie. I wtedy przypomniała sobie o tym drugim dziecku, które odrzuciła, dziecku, które nigdy nie ukształtowało się w jej brzuchu, o dziecku Stefana. To ja je z siebie wypchnęłam, a przynajmniej tak za moimi plecami powtarzały Pinuccia i Gigliola. A może naprawdę to zrobiłam, wyrzuciłam je specjalnie? Dlaczego nic nigdy mi się nie udaje? I dlaczego miałabym zatrzymać coś, co mi się nie udało? Serce nie potrafiło się uspokoić, zjawy nacierały na nią szmerem głosów: znowu podniosła się z łóżka, usiadła na brzegu. Cała była zlana zimnym

potem – lepkim jak olej. Bose stopy oparła o łóżko Gennara i odsunęła je powoli, ale nie za daleko: bała się, że jeśli go zatrzyma przy sobie, zniszczy go, ale obawiała się też, że jeśli go za bardzo odsunie, to go straci. Drobnymi kroczkami ruszyła w stronę kuchni, opierając się o meble, o ściany, i ciągle oglądała się za siebie w obawie, że podłoga za nią pęknie i pochłonie Gennara. Napiła się wody z kranu, umyła twarz. Wtedy serce nagle stanęło, odrzuciwszy ją w przód, jak przy gwałtownym hamowaniu. Koniec. Wszystko na powrót się scaliło, jej ciało wróciło do właściwej formy, ochłonęło. Lila dostała drgawek i była tak zmęczona, że ściany wokół zaczęły wirować. Bała się, że zaraz zemdleje. Muszę iść do Enza – pomyślała – i ogrzać się: wejść pod kołdrę, przytulić się do jego pleców, usłyszeć, jak śpi, i też zasnąć. Ale nie zrobiła tego. Piekła ją kokieteryjna minka, którą zrobiła, kiedy mówiła Brunowi: z aufaj m i, m am m ałe dz iecko, ja n apraw dę n ie m am z tym n ic w spóln ego. Ujmujący, a może uwodzący wyraz twarzy, kobiece ciało, które reaguje w sposób automatyczny bez względu na odrazę. Zrobiło jej się wstyd: jak mogła tak się zachować, przecież ciągle pamięta, co Soccavo zrobił jej w dojrzewalni. Ech, te nieustanne nagabywania ze strony samców, którzy traktują kobiety jak zwierzęta i narzucają im własną wolę. Nie, nie, dosyć tego, w przeszłości, z różnych powodów i niemalże podświadomie, kokietowała Stefana, Nina, Solarów, a może nawet Enza; teraz z tym koniec, inaczej poradzi sobie ze strażnikiem, z kolegami z pracy, ze studentami, z Soccavem, z własną głową pełną roszczeń, która nie potrafi się poddać i wykańcza się, ścierając z ludźmi i otaczającą rzeczywistością.

34. Po przebudzeniu odkryła, że ma gorączkę: zażyła aspirynę i poszła do pracy. Na ciemnym niebie pojawiło się słabe niebieskawe światło, które lizało kontury niskich budowli, błotnistych pól i gruzów. Już na początku bitej drogi prowadzącej do zakładu, omijając kałuże, zorientowała się, że do dwójki chłopców z dnia poprzedniego dołączył trzeci w tym samym wieku i czwarty, z dużą nadwagą, mniej więcej dwudziestoletni. Na murze przykleili manifesty, które namawiały do walki, i właśnie zaczęli rozdawać ulotki napisane w tym samym tonie. Poprzedniego dnia robotnice i robotnicy brali broszurki z uprzejmości bądź z ciekawości, teraz zaś większość z nich albo przechodziła z opuszczoną głową, albo od razu mięła otrzymane ulotki i wyrzucała je na ziemię. Lila zirytowała się na widok młodzieńców, którzy punktualnie stawili się do tego, co nazywali pracą polityczną, jakby obowiązywały ich godziny jeszcze bardziej restrykcyjne od tych, do których sama musiała się dostosować. Poirytowanie przerodziło się we wrogość, kiedy młodzieniec z poprzedniego dnia rozpoznał ją i podbiegł z życzliwą miną i plikiem kartek w ręku. – Wszystko w porządku, towarzyszko? Lila zignorowała go: paliło ją w gardle i czuła pulsowanie w skroniach. Chłopiec pobiegł za nią i powiedział niepewnie: – Jestem Dario, pewnie mnie nie pamiętasz, spotkaliśmy się na via dei Tribunali. – Wiem, do cholery, kim jesteś – wybuchła – ale nie chcę mieć nic wspólnego ani z tobą, ani z twoimi koleżkami. Dario zaniemówił, zwolnił, na koniec zapytał cicho: – Nie chcesz ulotki? Lila nic nie odpowiedziała, żeby nie wykrzyczeć mu w twarz czegoś niemiłego. Zapadła jej w pamięć zdezorientowana mina chłopca, wyraz twarzy typowy dla kogoś, kto uważa, że stoi po właściwej stronie, i nie może zrozumieć, dlaczego inni nie podzielają jego opinii. Pomyślała, że powinna mu wytłumaczyć, dlaczego wtedy, na zebraniu, powiedziała to, co powiedziała, i dlaczego oburza ją fakt, iż jej słowa skończyły w broszurce, i z jakiego powodu uważa za bezsensowne i głupie to, że ta czwórka, zamiast leżeć jeszcze w łóżkach albo szykować się do szkoły, stoi na zimnie i rozdaje drobno zadrukowane kartki ludziom, którzy ledwo potrafią czytać – zresztą po co mieliby się zmuszać do takiego wysiłku, skoro oni o tym wszystkim wiedzą, bo doświadczają tego każdego dnia i mogliby opowiedzieć o większych potwornościach,

niewyrażalnych, których jednak nikt nigdy nie opowie, nie napisze ani nie przeczyta, a które stanowią prawdziwą przyczynę ich podporządkowania. Ale miała gorączkę, była tym wszystkim zmęczona, takie wyjaśnienia zbyt wiele by ją kosztowały. Zresztą doszła już do bramy a tu sprawy przybierały coraz gorszy obrót. Strażnik wydzierał się w dialekcie na największego młodzieńca, tego z nadwagą: przekrocz tę linię, gówniarzu, wejdź bez zezwolenia na prywatny teren, a ja do ciebie strzelę. Student odpowiadał agresywnym i głoś​nym śmiechem, któremu towarzyszyły obelgi: nazwał strażnika sługusem, wrzeszczał po włosku: strzelaj, pokaż, co potrafisz, to nie jest własność prywatna, wszystko, co znajduje się w środku, należy do ludu. Lila przeszła koło nich – bo nie pierwszy raz widziała taką bufonadę: Rino, Antonio, Pasquale, a nawet Enzo byli w tym mistrzami – i zwróciła się do Filippa poważnym tonem: spełnij jego życzenie, po co tracisz czas, kto przychodzi i wkurwia innych, zamiast spać albo się uczyć, zasługuje na kulkę. Strażnik usłyszał ją, popatrzył i zaniemówił z zaskoczenia: nie wiedział, czy naprawdę zachęca go do tego szalonego czynu, czy kpi sobie z niego. Za to student nie miał wątpliwości. Spojrzał na Lilę z wściekłością i wrzasnął: idź, idź lizać tyłek właścicielowi, po czym kręcąc z niesmakiem głową, cofnął się o kilka kroków i rozdawał ulotki dwa metry od bramy. Lila przeszła przez plac. Dopiero siódma rano, a ona już była zmęczona, oczy ją piekły, a kolejnych osiem godziny pracy wydawało się wiecznością. Wtedy za jej plecami rozległ się pisk hamulców i męskie pokrzykiwania. Odwróciła się. Nadjechały dwa samochody, szary i granatowy. Ci, co wysiedli z pierwszego, zabrali się za zdzieranie manifestów. Nieźle się zaczyna – pomyślała Lila i instynktownie zaczęła wracać, choć wiedziała, że powinna zrobić jak reszta, szybko wejść do zakładu i zacząć pracę. Wystarczyło zaledwie kilka kroków, aby wyraźnie zobaczyła wielkiego i muskularnego młodzieńca, który siedział za kierownicą szarego auta: to był Gino. Widziała, jak otwiera drzwi i wysiada, trzymając w rękach kij. Reszta miała łańcuchy i pałki, zarówno ci, którzy zrywali manifesty, jak i pozostali, którzy leniwie opuszczali samochody, w sumie siedmiu czy ośmiu mężczyzn. To byli faszyści, prawie wszyscy z jej dzielnicy, niektórych nawet znała. Faszyści jak ojciec Stefana, don Achille, faszyści jak sam Stefano, jak rodzina Solara – dziadek, ojciec, synowie – choć czasami udawali monarchistów, czasami chadeków, w zależności od okoliczności. Nienawidziła ich od dziecka, od chwili kiedy ze szczegółami wyobraziła sobie świństwa, do jakich są zdolni, kiedy zrozumiała, że nie można się od nich uwolnić, zacząć od początku. Spoiwo łączące przeszłość z teraźniejszością tak naprawdę nigdy nie ustąpiło, dzielnica ich kochała i hołubiła, a oni przy każdej bijatyce wyłaniali się ze swoją czarną obrzydliwością. Dario, chłopiec z via dei Tribunali, jako pierwszy zaprotestował przeciwko zrywaniu manifestów. W rękach trzymał plik ulotek. Lila pomyślała: wyrzuć je, kretynie, ale on tego nie

zrobił. Usłyszała, jak wypowiada po włosku bezsensowne zdania typu: skończcie z tym, nie macie prawa, i odwraca się do pozostałych, szukając u nich ratunku. Nie wie nic o bójkach: nie wolno tracić z oczu przeciwnika. W dzielnicy nikt nie rozmawiał, co najwyżej krzyczał z wytrzeszczonymi oczami, aby wzbudzić strach, i jednocześnie sam pierwszy atakował, zadając tyle bólu ile się da, bez zahamowania, to inni go powstrzymywali, jeśli byli do tego zdolni. I jeden z tych, którzy zrywali manifesty, tak właśnie zrobił: bez zapowiedzi walnął Daria pięścią w twarz, powalając go na ziemię, na rozsypane ulotki, potem rzucił się na niego i kopał, a kartki papieru fruwały wokoło, jak gdyby nawet przedmioty ogarnęła ekscytacja. Gruby student zauważył leżącego chłopca i ruszył z pomocą, z gołymi rękoma, ale jeden taki z łańcuchem zatrzymał go w połowie drogi ciosem w ramię. Młodzieniec z wściekłością chwycił za łańcuch i próbował go wyrwać napastnikowi: przez chwilę walczyli ze sobą, obrzucając się wyzwiskami. W końcu Gino podbiegł do studenta od tyłu i powalił go kijem. Lila zapomniała o gorączce i zmęczeniu, podbiegła do bramy bez sprecyzowanego zamiaru. Nie wiedziała, czy chce lepiej wszystko widzieć, czy pomóc studentom, czy zwyczajnie kieruje nią odwieczny instynkt, przez który bijatyki nigdy jej nie przerażały, co więcej, rozpalały w niej wściekłość. Ale nie zdążyła wyjść na drogę, musiała usunąć się na bok, żeby grupa robotników, którzy biegiem przekraczali bramę, jej nie stratowała. Niektórzy, w tym pewnie Edo, próbowali powstrzymać napastników, ale bez skutku, i teraz uciekali. Uciekali mężczyźni i kobiety, a za nimi biegło dwóch bandziorów z żelaznymi prętami. Urzędniczka o imieniu Isa krzyknęła piskliwie do Filippa: zrób coś, ingeruj, wezwij policję, a Edo, który miał zakrwawioną rękę, powiedział do siebie głośno: zaraz pójdę po siekierę i wtedy zobaczymy. Kiedy Lila wreszcie wypadła na drogę, granatowe auto już odjechało, a do szarego wsiadał Gino. Rozpoznał ją, zatrzymał się ze zdziwieniem i rzucił: Lina, ty tutaj? Ponieważ dwójka innych już go wciągała do środka, uruchomił silnik i ruszył, krzycząc przez otwarte okno: byłaś panią, kretynko, i popatrz, jak skończyłaś.

35. Dzień minął pod znakiem strachu, który Lila jak zwykle skrywała za pogardliwą bądź groźną miną. Wszyscy dawali jej do zrozumienia, że ona jest winna rozruchom, które nagle rozpętały się w tak spokojnej fabryce. Wkrótce jednak powstały dwa stronnictwa: jedno, mniejszościowe, chciało zebrać się gdzieś w porze obiadowej, wykorzystać sytuację i nakłonić Lilę, by poszła do właściciela z ostrożną propozycją finansowej rekompensaty; drugie, większościowe, nie zwracało się do Lili ani słowem i przeciwne było jakimkolwiek inicjatywom, które mogłyby dodatkowo utrudnić i tak wystarczająco skomplikowane życie w zakładzie. I nie było sposobu, by te dwa stronnictwa osiągnęły porozumienie. Doszło do tego, że Edo, który należał do pierwszego z nich i był rozdrażniony z powodu bólu, jaki odczuwał w ręce, powiedział do jednego takiego z drugiego stronnictwa: jeśli będę miał zakażenie i jeśli utną mi rękę, przyjdę do twojego domu, wyleję kanister benzyny i spalę ciebie i całą twoją rodzinę. Lila ignorowała obie frakcje. Zamknęła się w sobie, odcięła od całej tej gadaniny, obelg i przeziębienia i pracowała z opuszczoną głową, jak zwykle wydajnie. Zastanawiała się jednak w duchu nad tym, co ją teraz czeka, a przez rozpaloną gorączką głowę przewijały się różne myśli: co się stało z pobitymi studentami, gdzie się teraz podziewają, w co ją wplątali. Gino z pewnością będzie rozsiewał o niej plotki po całej dzielnicy, opowie wszystko Michelemu Solarze. I co za upokorzenie iść i prosić Bruna o przywileje. Ale nie było innego wyjścia, bała się, że ją zwolnią, bała się, że straci pensję, która choć marna, pozwalała darzyć Enza sympatią i jednocześnie nie traktować go jak kogoś niezbędnego, aby ona i Gennaro mogli przeżyć. Potem w pamięci powróciło straszne nocne doświadczenie. Co się z nią dzieje, czy powinna iść do lekarza? A jeśli lekarz znajdzie u niej chorobę, co zrobi z pracą i z dzieckiem? Tylko spokojnie, bez nerwów, musi to sobie jakoś poukładać. Dlatego podczas przerwy obiadowej pełna obaw poddała się i poszła do Bruna. Chciała mu opowiedzieć o złośliwym żarcie z kiełbasą, o faszystach Gina i zapewnić, że ona niczemu nie jest winna. Najpierw jednak, czując do siebie wstręt, zamknęła się w łazience, żeby poprawić włosy i pomalować usta szminką. Sekretarka jednak powiedziała wrogim tonem, że Bruna nie ma i prawie na pewno nie będzie go przez cały tydzień. Lilę znowu ogarnął niepokój. Była coraz bardziej zdenerwowana, pomyślała, że może by poprosić Pasqualego, aby zabronił studentom przyłazić pod bramę, bo jeśli oni znikną, znikną też faszyści, atmosfera się uspokoi, a fabryka wróci do dawnych zwyczajów. Ale jak go znaleźć? Nie wie przecież, gdzie pracuje, a nie czuła się na siłach, aby iść do niego do domu, bała się, że spotka matkę, ojca, a przede wszystkim brata, na którego w żadnym razie nie chciała się

natknąć. Wyczerpana i przygnębiona postanowiła ostatecznie zwrócić się bezpośrednio do Nadii. Po skończeniu zmiany pobieg​ła do domu, napisała Enzowi kartkę, żeby przygotował kolację, ubrała Gennara w ciepły płaszczyk i czapkę i przesiadając się kilka razy z jednego autobusu do drugiego, dojechała na corso Vittorio Emanuele. Niebo było błękitne, bez jednej chmurki, ale późnopopołudniowe słońce stawało się coraz słabsze, a wiatr coraz silniejszy. Dokładnie pamiętała każdy szczegół, który to dom, która brama, a przeżyte tutaj wiele lat temu upokorzenie tylko zaostrzało obecną niechęć. Jak chwiejna jest przeszłość, nieustannie obsuwa się, zwala na nią. Z tego domu, do którego wybrała się ze mną na tamto nieszczęsne dla niej przyjęcie, teraz wyłoniła się Nadia, była dziewczyna Nina, by zadać jeszcze więcej bólu. Ale ona nie umiała stać bezczynnie, tym razem wspinała się po schodach, ciąg​nąc za sobą Gennara. Chciała powiedzieć tej laluni: ty i cała reszta wpędziliście w tarapaty mojego syna; dla ciebie to tylko zabawa, bo tobie nigdy nic złego się nie przydarzy; ale dla mnie i dla niego to poważna sprawa, więc albo naprawisz to, co popsułaś, albo dostaniesz ode mnie po buzi. Tak właśnie zamierzała powiedzieć. Pęczniała w niej złość, nie mogła powstrzymać kaszlu, nie mogła się doczekać, kiedy wszystko z siebie wyrzuci. Brama na dole była otwarta. Lila weszła po schodach, mając w pamięci mnie, siebie i Stefana, który nas tu przywiózł, ubrania, buty, każde słowo, jakie padło, gdy jechałyśmy na przyjęcie i gdy z niego wracałyśmy. Zadzwoniła do drzwi, otworzyła jej profesor Galiani, taka, jak ją pamiętała: uprzejma, porządnie ubrana nawet w domu. Lila poczuła się brudna z powodu zapachu surowego mięsa, którym była przesiąknięta, przeziębienia, które dusiło ją w piersiach, gorączki, która wzburzała emocje, i dziecka, które skarżyło się w dialekcie, tylko ją tym denerwując. Zapytała oschle: – Jest Nadia? – Nie ma. – Kiedy wróci? – Przykro mi, ale nie wiem, może za dziesięć minut, a może za godzinę. Robi co jej się podoba. – Proszę jej powiedzieć, że szukała jej Lina. – Czy to coś pilnego? – Tak. – Może mogłabym coś przekazać? Co przekazać? Lila speszyła się, spontanicznie zerknęła Galiani za plecy. Dostrzegła arystokratyczny majestat starych mebli i żyrandoli, biblioteczkę pełną książek, która tak ją kiedyś oczarowała, cenne obrazy na ścianach. Pomyślała: oto świat, do którego chciał wejść Nino, zanim wplątał się w związek ze mną. Co ja wiem o tej lepszej części Neapolu? Nic, bo ja tu

nigdy nie będę mieszkać, Gennaro zresztą też nie. Niech to miasto szlag trafi, niech spali je ogień i przysypie popiół, niech lawa wypełni je aż po czubki wzgórz. Odpowiedziała: – Nie, dziękuję, muszę porozmawiać z Nadią. – I już miała się pożegnać, przekonana, że nadaremnie pokonała taki szmat drogi. Ale spodobał jej się wrogi ton, jakim profesorka mówiła o córce, i z nieoczekiwaną frywolnością w głosie wykrzyknęła: – Wie pani, że kilka lat temu byłam tutaj na przyjęciu? Spodziewałam się Bóg wie czego, a zamiast tego okropnie się wynudziłam, nie mogłam się doczekać końca.

36. Galiani również musiała wyczuć coś, co jej przypadło do gustu: może była to szczerość posunięta do granic złego wychowania. Kiedy Lila wspomniała o naszej przyjaźni, profesor nagle się rozpromieniła i zawołała: ach tak, Greco, nie widziałam jej więcej, sława uderzyła jej do głowy. I zaprosiła matkę z dzieckiem do salonu, gdzie bawił się jej wnuczek, jasnowłosy chłopczyk. Poleciła mu: Marco, przywitaj się z nowym kolegą. Lila pchnęła delikatnie Gennara naprzód: idź, Gennaro, pobaw się z Markiem, a sama usiadła w starym, wygodnym zielonym fotelu, nie przestając mówić o przyjęciu sprzed lat. Profesor stwierdziła z przykrością, że w ogóle niczego nie pamięta, Lila za to pamiętała wszystko. Powiedziała, że to był jeden z najgorszych wieczorów w jej życiu, że czuła się nie na miejscu, zadrwiła z rozmów, którym się przysłuchiwała, niczego nie rozumiejąc. Wtedy byłam bardzo głupia – zakrzyknęła z przesadną wesołością – a dzisiaj jestem jeszcze głupsza. Galiani słuchała urzeczona jej szczerością, powalającym tonem, uderzającymi sformułowaniami, zgrabnie dozowaną ironią. Przypuszczam, że jak każdy, kto miał styczność z Lilą, dostrzegła w niej to nieuchwytne coś, co zarazem ujmowało i kazało mieć się na baczności, jakąś syrenią moc. Rozmowa urwała się dopiero wtedy, gdy Gennaro uderzył Marca w policzek, zwyzywał go w dialekcie i wyrwał mu zielone autko. Lila wstała z wściekłością, chwyciła syna za ramię, zbiła go mocno po ręce i choć Galiani mówiła cicho: nie trzeba, to tylko dzieci, skarciła go surowo i kazała oddać zabawkę. Marco płakał, Gennaro nie wylał ani jednej łzy, tylko rzucił autem z pogardą. Lila znowu go uderzyła, tym razem mocniej i w głowę. – Idziemy – powiedziała zdenerwowanym tonem. – Ależ nie, proszę zostać. Usiadła. – Nie zawsze jest taki niegrzeczny. – Jest pięknym dzieckiem. Prawda, Gennaro, że jesteś piękny i dobry? – Nie jest dobry. Wcale nie jest dobry. Ale jest zdolny. Chociaż jest jeszcze mały, umie czytać i pisać, zna wszystkie litery, małe i duże. Gennaro, pokażesz pani profesor, jak czytasz? Wzięła z kryształowego stolika gazetę, pokazała mu przypadkowo wybrane słowo na okładce i zachęciła: no, czytaj. Gennaro nie chciał, Lila szturchnęła go w ramię i powtórzyła groźnie: czytaj, Gennà. Chłopiec niechętnie zaczął literować: p-r-z -e, potem przerwał i z gniewną miną wpatrywał się w auto Marca. Marco przycisnął je do piersi, uśmiechnął się i przeczytał płynnie: prz ez n acz en ie.

Lila spochmurniała, czuła się rozczarowana. Z poirytowaniem popatrzyła na wnuka Galiani. – Ładnie czyta. – Bo poświęcam mu wiele czasu. Jego rodzice ciąg​le gdzieś wybywają. – Ile ma lat? – Trzy i pół. – Wygląda na starszego. – Owszem, jest dobrze zbudowany. A ile ma pani syn? – Wkrótce skończy pięć – Lila przyznała niechętnie. Profesor pogłaskała Gennara i odezwała się do niego: – Mama zadała ci trudne słowo, ale widać, że jesteś zdolny i umiesz czytać. W tej chwili ktoś otworzył i zamknął drzwi wejściowe, rozległy się hałasy, kroki po domu, męskie i żeńskie głosy. – Oto i moje dzieci – powiedziała Galiani. I zawołała: – Nadia. Ale to nie była Nadia. Do pokoju wpadła szczupła, bardzo blada jasna blondynka z tak niebieskimi oczami, że wyglądały na sztuczne. Dziewczyna rozłożyła szeroko ręce i zawołała do Marca: – Kto da całusa mamie? Dziecko podbiegło do niej, a ona je przytuliła i zaczęła całować. Wtedy pojawił się Armando, starszy syn Galiani. Również jego Lila przypomniała sobie w jednej chwili. Popatrzyła, jak prawie wyrywa Marca z rąk matki i krzyczy: natychmiast masz dać tatusiowi co najmniej trzydzieści całusów. Marco zaczął całować ojca w policzek i liczyć: jeden, dwa, trzy, cztery. – Nadia – Galiani znowu zawołała, tym razem rozdrażnionym tonem – jesteś głucha? Chodź tu, masz gościa. Nadia stanęła w drzwiach pokoju. Za jej plecami pojawił się Pasquale.

37. Złość Lili sięgnęła szczytu. Czyli Pasquale po pracy biegnie do domu tych ludzi, gdzie wszyscy, matki, ojcowie, babcie, ciotki i dzieci, są szczęśliwi, czuli, dobrze wychowani, wszyscy o tak szerokich horyzontach, by przyjmować go jak jednego z nich, choć jest tylko murarzem i nosi na sobie brudne ślady po harówce? Nadia objęła ją czule i powiedziała: jak dobrze, że tu jesteś, zostaw dziecko z matką, musimy porozmawiać. Lila odparła z agresją, że owszem, muszą natychmiast porozmawiać, że właśnie po to tu przyszła. A ponieważ podkreśliła, że ma tylko minutę, Pasquale zaofiarował się, że odwiezie ją do domu samochodem. Wszyscy, nawet Armando, nawet blondynka, której na imię było Isabella, opuścili salon, zostawiwszy dzieci i babcię samych, i udali się do pokoju Nadii. Był przestronny, z łóżkiem, biurkiem, półkami uginającymi się pod ciężarem książek, z plakatami przedstawiającymi piosenkarzy, filmy i rewolucje, o których Lila niewiele wiedziała. Tam spotkali trójkę innych osób. Dwójki z nich nigdy nie widziała, a trzeci, Dario, w opłakanym stanie ze względu na ciosy, które otrzymał, leżał rozwalony na łóżku Nadii i trzymał buty na różowej kołdrze. Wszyscy palili, przez co pokój tonął w dymie. Lila nie czekała ani chwili, nie odpowiedziała nawet na powitanie Daria. Rzuciła, że wpędzili ją w kłopoty, że przez ich lekkomyślność może zostać zwolniona, że broszura rozpętała piekło, że nigdy więcej mają nie przychodzić pod bramę, że przez nich przyjechali faszyści i teraz wszyscy robotnicy mają dość zarówno czerwonych, jak i czarnych. A do Daria wysyczała: ty natomiast, jeśli nie umiesz się bić, lepiej w ogóle nie wychodź z domu. Wiesz, że mogli cię zabić? Pasquale ze dwa razy próbował jej przerwać, ale ona uciszyła go pogardliwie, jak gdyby sama jego obecność w tym domu była zdradą. Pozostali natomiast słuchali w milczeniu. Dopiero kiedy Lila skończyła, odezwał się Armando. Miał delikatne rysy twarzy, podobnie jak jego matka, czarne i gęste brwi, siny ślad po dobrze ogolonym zaroście, który wspinał się aż na policzki, i mówił ciepłym, niskim głosem. Przedstawił się, powiedział, że jest bardzo szczęśliwy ze spotkania, że żałuje, iż nie miał możliwości wysłuchać jej wystąpienia na zebraniu komitetu, ale że długo rozmawiali o tym, co ona opowiedziała, i ponieważ uznali to za niezwykle istotną kwestię, koniec końców postanowili wszystko spisać. Zakończył spokojnym głosem: nie martw się, na wszelkie sposoby będziemy wspierać i ciebie, i twoich towarzyszy. Lila zakaszlała, bo dym dodatkowo podrażnił jej gardło. – Powinniście byli mnie uprzedzić. – To prawda, ale nie było czasu.

– Jeśli się chce, to czas zawsze się znajdzie. – Jest nas mało, a pracy ciągle przybywa. – A jaką ty pracę wykonujesz? – W jakim sensie? – Jak się utrzymujesz. – Jestem lekarzem. – Jak twój ojciec? – Tak. – Czy w tej chwili grozi ci zwolnienie? Czy grozi ci, że nagle trafisz z dzieckiem na ulicę? Armando pokręcił głową z niezadowoleniem i odparł: – Lina, błędem jest licytowanie się, kto ryzykuje więcej. Pasquale się wtrącił: – On był już dwukrotnie aresztowany, a na mnie ciąży osiem doniesień. Tu nie chodzi o to, komu grozi więcej, a komu mniej. – Ach, nie? – Nie – odezwała się Nadia. – Wszyscy walczymy na pierwszej linii frontu i gotowi jesteśmy wziąć za to odpowiedzialność. Na to Lila, zapomniawszy, że znajduje się w obcym domu, wrzasnęła: – A czy jeśli ja stracę pracę, mogę przyjść i zamieszkać tutaj? Czy wy dacie mi jeść, czy weźmiecie na siebie odpowiedzialność za moje życie? Nadia odrzekła spokojnie: – Jeśli chcesz, to tak. Tylko cztery słowa. Lila zrozumiała, że to nie żart, że Nadia mówi poważnie, że nawet jeśli Bruno Soccavo zwolni cały personel, ona tym swoim cukierkowym głosikiem udzieli takiej samej bezsensownej odpowiedzi. Twierdzi, że pracuje na rzecz robotników, a tymczasem z tego pokoju, z domu pełnego książek i z widokiem na morze, chce rządzić, chce mówić, co inni mają robić ze swoją pracą, decyduje za nich, ma gotowe rozwiązanie, nawet jeśli oni skończą pod mostem. Lila już miała powiedzieć: jeśli zechcę, rozwalę to wszystko lepiej niż taka lalunia jak ty, nie musisz mi tym świętoszkowatym głosikiem podpowiadać, co mam myśleć i co mam robić. Ale się powstrzymała. Rzuciła oschle do Pasqualego: – Śpieszy mi się, odwieziesz mnie czy zostajesz tutaj? Cisza. Pasquale spojrzał na Nadię i mruknął: odwiozę cię. Lila odwróciła się, żeby wyjść z pokoju, z nikim się nie pożegnawszy. Wtedy Nadia skoczyła, odprowadziła ją do drzwi i jednocześnie przekonywała, że nie do pomyślenia jest praca w takich warunkach, jakie ona opisała, i że trzeba koniecznie wzniecić iskrę walki i inne tego rodzaju frazesy. Zanim Lila

weszła do salonu, zachęciła ją jeszcze: nie wycofuj się. Nie otrzymała jednak odpowiedzi. Galiani siedziała w fotelu i czytała ze zmarszczonymi brwiami. Kiedy podniosła oczy, zwróciła się tylko do Lili, całkiem ignorując córkę i Pasqualego, który stał za nimi z zażenowaniem. – Wychodzi pani? – Tak, późno już. Gennaro, pośpiesz się, oddaj auto Marcowi i włóż płaszcz. Galiani uśmiechnęła się do naburmuszonego wnuka: – Marco mu je podarował. Lila zmrużyła powieki, tak że oczy zamieniły się w dwie szparki: – Wszyscy tutaj jesteście tacy szlachetni, dziękuję. Profesor przyglądała się jej, jak walczy z synem, by go ubrać. – Czy mogę o coś zapytać? – Proszę. – Jakie szkoły pani ukończyła? Pytanie rozzłościło Nadię, więc się wtrąciła: – Mamo, Lina musi iść. Po raz pierwszy Lila wyczuła nerwowość w tym dziecięcym głosiku, i to sprawiło jej przyjemność. – Czy dasz mi coś powiedzieć? – naskoczyła na nią Galiani nie mniej nerwowym tonem. Po czym grzecznie powtórzyła pytanie: – Jakie szkoły pani ukończyła? – Żadnych. – To, jak pani mówi i jak krzyczy, sugeruje coś całkiem przeciwnego. – Ale to prawda, skończyłam naukę na piątej klasie szkoły podstawowej. – Dlaczego? – Zabrakło mi talentu. – Jak to pani odkryła? – Greco była uzdolniona, a ja nie. Galiani pokręciła głową na znak sprzeciwu i odparła: – Gdyby poszła pani na uniwersytet, dałaby sobie pani radę tak samo jak Greco. – Skąd ta pewność? – Taki mam zawód. – Wy, profesorzy, kładziecie nacisk na wiedzę, bo dzięki niej zarabiacie na chleb, ale wiedza do niczego się nie przydaje i nie czyni człowieka lepszym, a właściwie sprawia, że staje się jeszcze gorszy. – Czy Elena stała się zła? – Nie, ona nie.

– Dlaczego? Lila wcisnęła dziecku na głowę wełnianą czapkę. – Gdy byłyśmy małe, zawarłyśmy układ, że to ja będę tą złą.

38. W samochodzie Lila naskoczyła na Pasqualego (Co to, jesteś n a usługach tych ludz i?), a on pozwolił jej się wyładować. Dopiero kiedy uznał, że wyczerpała zarzuty, nawiązał do swojego zwyczajowego repertuaru politycznego: do warunków pracy na południu kraju, do sytuacji poddaństwa, w jakiej się znaleźli, do nieustannego szantażu, do słabości i nieobecności związków zawodowych, do potrzeby umocnienia sprzeciwu i wszczęcia walki. I dodał strapionym tonem, w dialekcie: – Lina, boisz się, że stracisz te marne grosze, jakie ci dają, i masz rację, bo musisz utrzymać Gennara. Ale ja wiem, że jesteś prawdziwą komunistką, wiem, że rozumiesz. My, robotnicy, nigdy nie zostaliśmy nawet włączeni w żaden program płacowy, nie obejmują nas żadne zasady, dostajemy mniej niż minimum. Dlatego bluźnierstwem jest mówić, dajcie mi spokój, ja mam swoje problemy i tylko one mnie obchodzą. Każdy musi robić co w jego mocy tam, gdzie mu przyszło pracować. Lila była wykończona, na szczęście Gennaro spał na tylnym siedzeniu, ściskając w prawej rączce auto. Słowa Pasqualego docierały do niej falami. Przez jej myśli przewijało się piękne mieszkanie na corso Vittorio, pani profesor, Armando, Isabella i Nino, który zwiał, aby gdzieś w świecie znaleźć żonę w typie Nadii, Marco, który miał trzy lata i czytał o wiele lepiej niż jej syn. Cała praca na darmo, Gennaro już się uwstecznia, a ona nie potrafi tego powstrzymać. Kiedy dotarli pod dom i wypadało, by zaprosiła Pasqualego do siebie, powiedziała tylko: nie wiem, co przygotował Enzo, on strasznie gotuje, chyba nie warto, licząc, że teraz się pożegnają. Ale on odparł: dziesięć minut i mnie nie ma. Wtedy Lila dotknęła lekko jego ramienia i wyszeptała: – Nic mu nie mów. – Czego mam nie mówić? – O faszystach. Jeśli się dowie, jeszcze dziś wieczorem pójdzie rozwalić łeb Ginowi. – Kochasz go? – Nie chcę go skrzywdzić. – Aha. – Naprawdę. – Enzo wie lepiej od nas, co należy robić. – Dobrze, ale ty i tak nic mu nie mów. Pasquale zmarszczył brwi i zgodził się. Wziął na ręce Gennara, który nie chciał się obudzić,

i wniósł go po schodach, a za nim szła Lila, która mamrotała pod nosem z niezadowoleniem: co za dzień, padam z nóg, ty i twoi znajomi wpędziliście mnie w potworne kłopoty. Enzowi powiedzieli, że byli na zebraniu w domu Nadii. Pasquale gadał jak najęty aż do północy, nie dając mu szansy na zadawanie pytań. Stwierdził, że Neapol, tak jak reszta świata, pulsuje nowym życiem, pochwalił Armanda, który choć jest dobrym lekarzem, nie zajmuje się własną karierą, ale leczy za darmo tych, których na to nie stać, że troszczy się o dzieci z peryferii i razem z Nadią i Isabellą bierze udział w setkach projektów mających służyć ludowi, jak przedszkole czy przychodnia. Stwierdził, że nikt już nie jest sam, że towarzysze wszystkim pomagają, że miasto przeżywa cudowne chwile. I dodał: a wy nie powinniście siedzieć zamknięci w domu, powinniście wychodzić, musimy częściej przebywać razem. Na koniec ogłosił, że on skończył z partią komunistyczną: zbyt wiele przekrętów, zbyt wiele kompromisów na arenie krajowej i międzynarodowej, ma dość tej szarzyzny. Enza zmieszała ta decyzja, dyskusja nabrała rumieńców i toczyła się dalej: partia to partia, nie, tak, nie, dosyć z polityką stabilizacji, trzeba zaatakować system i jego struktury. Lila wkrótce się znudziła, poszła położyć Gennara, który marudził przy kolacji i był senny, i już nie wróciła. Ale nie zasnęła nawet wtedy, kiedy Pasquale sobie poszedł i ucichły wszelkie odgłosy świadczące o obecności Enza. Zmierzyła temperaturę: miała trzydzieści osiem stopni. Przypomniał jej się moment, kiedy Gennaro z trudem literował. Co za durne słowo mu wybrała: przeznaczenie. Gennaro z pewnością nigdy go nie słyszał. Nie wystarczy znać alfabet, bo problemów jest więcej. Gdyby Nino spłodził go z Nadią, czekałby go o wiele lepszy los. Poczuła, że to nie ona powinna być jego matką. Ale to ja go chciałam, pomyślała, ze Stefanem nie chciałam dzieci, z Ninem tak. Kochała Nina. Bardzo go pragnęła, chciała mu się podobać i dla jego przyjemności chętnie godziła się na to, co dla męża robiła pod przymusem, pokonując wstręt, tylko po to, żeby nie zatłukł jej na śmierć. Ale mimo to nigdy nie doświadczyła tego, co jak mówią, powinna doświadczyć podczas penetracji, i to nie tylko ze Stefanem, ale nawet z Ninem. Faceci przywiązują przesadną wagę do kutasa, są z niego dumni i żywią przekonanie, że kobieta powinna się o niego troszczyć bardziej niż oni. Nawet Gennaro ciągle bawi się swoim peniskiem, czasami to wręcz żenujące, jak obraca go w rękach, jak za niego pociąga. Bała się, że zrobi sobie krzywdę. Musiała się zmuszać, nawet żeby go myć, żeby pomóc mu w siusianiu, w końcu jednak się przyzwyczaiła. Za to Enzo jest taki dyskretny, ani razu nie pokazał się w slipach, ani razu nie powiedział wulgarnego słowa. Dlatego darzyła go tak wielką sympatią i była mu wdzięczna za jego wierne czekanie w pokoju, za to, że ani razu nie zrobił nic niestosownego. Kontrola, jaką sprawował nad otoczeniem i nad sobą, była dla niej jedynym pocieszeniem. Ale jednocześnie pojawiło się poczucie winy: to, co ją pocieszało, jemu sprawiało ból. A myśl, że Enzo cierpi z jej powodu, dołączyła do wszystkich problemów minionego dnia.

W jej głowie bezładnie krążyły wydarzenia i rozmowy, głosy, pojedyncze słowa. Jak postąpić nazajutrz w pracy? Czy w Neapolu i na świecie naprawdę wszystko wrze, czy może tylko Pasquale, Nadia, Armando tak to sobie wyobrażają, aby ukoić własny niepokój, aby przegnać nudę, aby dodać sobie otuchy? Zaufać im, ryzykując, że padnie ofiarą czystych mrzonek? Czy może lepiej poszukać Bruna, aby jakoś wyplątać się z tarapatów? Ale czy udobruchanie go cokolwiek da? Co, jeśli znowu rzuci się na nią? I czy da coś podporządkowanie się nadużyciom Filippa i innych przełożonych? Do niczego nie doszła. W półśnie rację przyznała starej zasadzie, którą jako dzieci wyssałyśmy z mlekiem matki. Doszła do wniosku, że aby ocalić siebie, żeby ocalić Gennara, musi zapanować nad tym, kto chce panować nad nią, musi wzbudzić strach w tym, kto w niej chce strach zaszczepić. Zasnęła z zamiarem powetowania sobie na Nadii i pokazania jej, że jest tylko smarkulą z dobrego domu o przesłodzonej gadce, i popsucia Soccavowi przyjemności wąchania w dojrzewalni wędlin i kobiet.

39. Obudziła się o piątej rano, cała zlana potem, ale już bez gorączki. Przy zakładowej bramie zamiast na studentów natrafiła na faszystów. Te same samochody, te same twarze: wykrzykiwali jakieś hasła, rozdawali ulotki. Lila zrozumiała, że dojdzie do kolejnej bijatyki, dlatego ruszyła przed siebie ze spuszczoną głową, z rękami w kieszeniach, licząc, że wejdzie do zakładu, zanim posypią się ciosy. Nagle przed nią wyrósł Gino. – Umiesz jeszcze czytać? – zapytał w dialekcie, podtykając jej pod nos ulotkę. Ona dalej trzymała ręce w kieszeniach. Odpowiedziała: – Ja tak, a ty kiedy się nauczyłeś? Usiłowała go ominąć, bez skutku. Gino jej nie przepuścił, wcisnął ulotkę do kieszeni z taką siłą, że podrapał ją po ręce. Lila spokojnie ją zmięła. – Nie nadaje się nawet do tego, żeby nią sobie tyłek podetrzeć – odparła i wyrzuciła papier na ziemię. – Podnieś – rozkazał syn aptekarza, chwyciwszy ją za ramię. – Podnieś natychmiast i uważaj, bo wczoraj po południu spytałem tego rogacza, twojego męża, czy mogę sprać cię po pysku, i on mi pozwolił. Lila spojrzała mu prosto w oczy: – I ty, żeby sprać mnie po pysku, pytałeś o pozwolenie mojego męża? Natychmiast puść moją rękę, świnio. Wtedy nadszedł Edo, który zamiast udać, że niczego nie widzi, choć można się było tego spodziewać, przystanął. – Cerullo, czy on ci się naprzykrza? To był moment. Gino walnął go pięścią w twarz i Edo upadł na ziemię. Lili serce skoczyło do gardła, wszystko zaczęło nabierać tempa, podniosła duży kamień i mocno uderzyła nim w sam środek piersi syna aptekarza. W chwili kiedy Gino odepchnął ją, wysyłając prosto na słup elektryczny, a Edo usiłował wstać, na drodze pojawił się drugi samochód, podnosząc chmurę pyłu. Lila od razu rozpoznała stare autor Pasqualego. Pomyślała: Armando posłuchał mnie, Nadia też, bo są dobrze wychowani, ale on nie wytrzymał i zamierza wszcząć wojnę. Drzwi się otworzyły i ze środka wysiadło pięciu mężczyzn, w tym Pasquale. Byli to robotnicy, w rękach trzymali sękate kije, którymi zaczęli okładać faszystów z metodycznym okrucieństwem, bez znęcania się, tak, by jednym precyzyjnym ciosem obalić przeciwnika. Lila od razu się zorientowała, że Pasquale mierzy w Gina, a ponieważ ona miała go pod ręką, uczepiła się jego ramienia i śmiejąc

się, poradziła: lepiej dla ciebie, żebyś uciekał, bo zaraz cię zabiją. Ale on nie uciekł, odepchnął ją i rzucił się w stronę Pas​qualego. Wtedy Lila pomogła Edowi się podnieść i zaczęła wciągać go na fabryczny dziedziniec, co nie było łatwe, bo ważył sporo, a poza tym wyrywał się, klął i krwawił. Uspokoił się dopiero, gdy zobaczył, że Pasquale okłada Gina kijem i przewraca go na ziemię. Panował straszny zamęt: w powietrzu latały stare przedmioty leżące na poboczu, wyzwiska i plwociny. Pasquale zostawił nieprzytomnego Gina i razem z drugim mężczyzną, w samym podkoszulku i szerokich niebieskich spodniach poplamionych wapnem, rzucił się na dziedziniec. Obaj walili po budzie Filippa, który z przerażeniem zamknął się w środku. Rozbijali szyby i wykrzykiwali wulgaryzmy, a z daleka dobiegał już dźwięk policyjnej syreny. Lila po raz kolejny odczuła niepokojącą przyjemność płynącą z przemocy. O tak, myślała, trzeba przestraszyć tego, kto chce przestraszyć ciebie, nie ma innego sposobu, tylko cios za cios: zabrać co zabierają i oddać co dają. Ale gdy Pasquale i jego koledzy już wsiadali do samochodu, gdy to samo robili faszyści, niosąc nieprzytomnego Gina, gdy syrena policyjna była coraz bliżej, ona poczuła z przerażeniem, że jej serce staje się jak zbyt mocno nakręcona sprężyna, i zrozumiała, że musi szybko gdzieś usiąść. Weszła do zakładu, oparła się o ścianę, osunęła na podłogę i starała się uspokoić. Edem zajęła się Teresa, potężna czterdziestoletnia baba, która pracowała w obieralni. Otarła mu twarz z krwi i zaczęła drwić z Lili: – Najpierw obrywasz mu ucho, a potem go ratujesz? Powinnaś była go tam zostawić. – On pomógł mnie, a ja jemu. Teresa zwróciła się do Eda z niedowierzaniem w głosie: – T y jej pomogłeś? On wymamrotał: – Nie chciałem, żeby sprał ją jakiś obcy, sam chcę jej rozwalić gębę. Kobieta odparła: – Widzieliście, jak Filippo robił w gacie? – I dobrze – burknął Edo. – Szkoda, że rozbili mu tylko budę. Teresa zwróciła się do Lili i zapytała nieco złośliwym tonem: – Czy to ty wezwałaś komunistów? Powiedz prawdę. Lila nie wiedziała, czy ona sobie drwi, czy może szpieguje i zaraz poleci z tym do właściciela. – Nie – odpowiedziała. – Wiem za to, kto wezwał faszystów. – Kto? – Soccavo.

40. Wieczorem po kolacji pojawił się pochmurny Pas​quale i zaprosił Enza na zebranie sekcji z San Giovanni a Teduccio. Przez kilka minut Lila była z nim sam na sam, zapytała więc: – Po co było to poranne kretyństwo? – Robię, co uważam za konieczne. – Twoi przyjaciele się zgodzili? – Jacy moi przyjaciele? – Nadia i jej brat. – Jasne, że się zgodzili. – Ale zostali w domu. – Kto mówi, że zostali w domu? – odburknął Pas​quale. Nie był w dobrym nastroju, wyglądał na wyzutego z sił, jakby przemoc pozbawiła go chęci do działania. Na dodatek nie poprosił, aby Lila poszła z nimi, zwrócił się tylko do Enza, co jeszcze nigdy się nie zdarzyło, nawet gdy było późno, zimno i wiedział, że ona na pewno się nie zgodzi ze względu na Gennara. Może mieli inne męskie potyczki do załatwienia. A może był na nią zły, bo swoim oporem przyniosła mu wstyd przed Nadią i Armandem. Na pewno rozdrażnił go krytyczny ton, kiedy wspomniała o porannej wyprawie. Lila pomyślała: jest przekonany, że nie dotarło do mnie, dlaczego tak mocno walnął Gina, dlaczego chciał strażnikowi roztrzaskać łeb. Wszyscy mężczyźni uważają, że po każdym wyczynie powinni zostać umieszczeni na piedestale, jak święty Jerzy, który zabija smoka. Uważa mnie za niewdzięcznicę, bo on chciał mnie pomścić, a ja mu nawet nie podziękowałam. Kiedy obaj mężczyźni wyszli, położyła się i do późna czytała broszury o pracy i o związkach, które jakiś czas temu zostawił Pasquale. Posłużyły jej teraz, aby nie stracić kontaktu z codzienną szarością: bała się ciszy, bała się snu, nieposłusznego serca, kształtów, które w każdej chwili mogły się rozpaść. Pomimo zmęczenia czytała długo i jak to u niej zwykle bywało, szybko ogarnął ją zapał, nauczyła się wielu nowych rzeczy. Aby poczuć się bezpieczniej, chciała poczekać na powrót Enza. On jednak nie wracał, a regularny oddech Gennara działał tak hipnotyzująco, że w końcu zasnęła. Następnego ranka Edo i Teresa z obieralni zaczęli krążyć wokół niej i dyskretnie okazywać jej sympatię. A Lila nie tylko ich nie odepchnęła, ale potraktowała uprzejmie również innych kolegów z pracy. Wykazała się zrozumieniem dla wszystkich rozżalonych i oburzonych, była solidarna z klnącymi na nadużycia. Konfrontowała niezadowolenie jednych z niezadowoleniem

drugich i godziła wszystko życzliwym słowem. W kolejnych dniach sprawiła, że Edo, Teresa i ich mała grupka nabrali śmiałości, dzięki czemu przerwa obiadowa zamieniła się w tajne zgromadzenie. A ponieważ jeśli chciała, potrafiła sprawiać wrażenie, że to inni – a nie ona – proponują i decydują, wkrótce miała wokół siebie coraz więcej osób szczęśliwych, że ich dość ogólnikowe utyskiwania są słuszne i że należy zaspokoić ich potrzeby. Lila połączyła żądania obieralni z żądaniami chłodni oraz gotowalni i ku własnemu zaskoczeniu odkryła, że kłopoty jednego działu zależą od kłopotów drugiego i że wszyscy stanowią ogniwa tego samego łańcucha wyzysku. Zrobiła szczegółową listę uszczerbków na zdrowiu wynikających z warunków pracy: problemy z dłońmi, z kośćmi, z oskrzelami. Zebrała niezbędne informacje, aby wykazać, że cała fabryka jest w fatalnym stanie, że warunki higieniczne są godne pożałowania, że mięso czasami bywa zepsute, a niekiedy jest niewiadomego pochodzenia. Kiedy udało jej się porozmawiać w cztery oczy z Pasqualem i kiedy przedstawiła mu to, co zebrała w tak krótkim czasie, on, choć z natury zgryźliwy, słuchał z rozdziawionymi ustami, a na koniec rozpromienił się i powiedział: dałbym sobie głowę uciąć, że to zrobisz, i umówił ją na spotkanie z niejakim Caponem, sekretarzem Państwowej Inspekcji Pracy. Lila starannie przepisała wszystkie informacje i zaniosła kopię Caponemu. Sekretarz przejrzał kartki i też dał się ponieść entuzjazmowi. Zwrócił się do niej ze słowami w stylu: skąd się wzięłyście, towarzyszko, zrobiłyście świetną robotę, gratuluję. I jeszcze: nigdy nie udało nam się dostać do zakładu Soccavów, tam są sami faszyści, ale teraz dzięki wam wszystko się zmieni. – Co mamy robić? – zapytała. – Załóżcie komisję. – Już ją mamy. – Wspaniale. W takim razie w pierwszej kolejności zróbcie porządek z żądaniami. – Co to znaczy z róbcie porz ądek? Capone popatrzył na Pasqualego, ale Pasquale milczał. – Prosicie o zbyt wiele rzeczy, nawet o to, o co jeszcze nikt nie prosił, trzeba ustalić jakieś priorytety. – Tam wszystko jest priorytetem. – Wiem, ale tu chodzi o taktykę, grozi wam porażka, jeśli będziecie chcieli wszystko naraz. Lila zmrużyła oczy, doszło do krótkiej wymiany zdań. Między innymi wyszło na jaw, że komisja nie może bezpośrednio pertraktować z właścicielem, potrzebna jest mediacja związków. – A my to nie związek? – uniosła się Lila. – Oczywiście, ale trzeba to zrobić z głową i we właściwym czasie. Kolejna sprzeczka. Capone stwierdził:

– Zastanówcie się, zacznijcie dyskusję, czy ja wiem, o zmianach, urlopach, nadgodzinach, a potem pójdziemy dalej. W każdym razie – dodał na zakończenie – nawet nie wiecie, towarzyszko, jak się cieszę, że jest wśród nas ktoś taki jak wy, to rzadko się zdarza, musimy współpracować, dużo zdziałamy w sektorze spożywczym, niewiele kobiet się angażuje. – W tym momencie z tylnej kieszeni spodni wyciągnął portfel i zapytał: – Potrzebujecie pieniędzy na wydatki? – Jakie wydatki? – Na powielacz, papier, czas, jaki temu poświęcacie, i takie tam. – Nie. Capone schował portfel. – Ale nie traćcie otuchy i nie znikajcie, Lino, zostańmy w kontakcie. Już odnotowuję sobie wasze imię i nazwisko, powiem o was w związkach, na pewno was wykorzystamy. Lila odeszła niezadowolona. Rzuciła do Pasqualego: do kogo ty mnie przyprowadziłeś? On jednak ją uspokajał, że Capone to wspaniały człowiek, że ma rację, że trzeba to zrozumieć, opracować strategię i taktykę. Potem dał się ponieść entuzjazmowi i prawie się wzruszył, objął ją, chwilę się zastanowił i oznajmił: działaj, Lina, pieprzyć biurokrację, poinformuję komitet. Lila nie dokonała żadnej selekcji. Ograniczyła się tylko do streszczenia pierwszej, bardzo rozbudowanej wersji tekstu do jednej gęsto zapisanej kartki, którą wręczyła Edowi: była to lista żądań, która obejmowała organizację i rytm pracy, ogólny stan zakładu, jakość produktów, nieustanne ryzyko skaleczenia się bądź rozchorowania, nędzne dodatki, podwyżki. Wtedy pojawił się problem, kto zaniesie tę listę Brunowi. – Ty idź – powiedziała do Eda. – Ja się łatwo wkurzam. – Tym lepiej. – Nie nadaję się. – Świetnie się nadajesz. – Nie, ty idź, bo jesteś zapisana do związków. A poza tym potrafisz mówić, od razu go ustawisz.

41. Lila od początku wiedziała, że na nią spadnie ten obowiązek. Nie spieszyła się, zaprowadziła Gennara do sąsiadki, poszła z Pasqualem na zebranie komitetu przy via dei Tribunali, na którym chciano rozważyć rów n ież sytuację w zakładzie Soccavów. Tym razem była ich dwunastka, z Nadią, Armandem, Isabellą i Pas​qualem włącznie. Lila rozdała kopię, którą przygotowała dla Caponego, bo pierwsza wersja lepiej uzasadniała każde żądanie. Nadia przeczytała uważnie. Na koniec powiedziała: Pasquale miał rację, ty nie jesteś z tych, co się wycofują, w krótkim czasie zrobiłaś naprawdę dużo. I ze szczerym podziwem wychwaliła nie tylko polityczny i związkowy wymiar dokumentu, ale również jego styl: jesteś bardzo zdolna, nigdy nie widziałam, aby pisano o tych sprawach w taki sposób. Po czym odradziła jej natychmiastowe i bezpośrednie starcie z Soccavem. Armando był tego samego zdania. – Poczekajmy, aż będziemy silniejsi i liczniejsi – stwierdził. – Atmosfera w fabryczce Soccavów musi jeszcze trochę dojrzeć. Postawiliśmy w niej nogę, a to wiele, nie możemy ryzykować, że przez pośpiech stracimy to, co zyskaliśmy. Dario zapytał: – Co proponujecie? Odpowiedziała Nadia, zwracając się jednak do Lili: – Zorganizujmy wyjątkowe zgromadzenie. Spotkamy się z twoimi towarzyszami, utrwalimy waszą strukturę i może w oparciu o twój materiał przygotujemy kolejną broszurę. Lila, patrząc na taką nieoczekiwaną ostrożność, doznała wielkiej buńczucznej satysfakcji. Odezwała się bezczelnym tonem: – Czy ja waszym zdaniem po to harowałam, po to ryzykuję zwolnienie, abyście w y mogli sobie organizować wyjątkowe zgromadzenie i powielić kolejną broszurkę? Nie zdążyła jednak rozkoszować się odwetem, bo nagle Nadia, która stała tuż przed nią, zaczęła drżeć jak źle zamocowana szyba i rozpadła się. Bez żadnej wyraźnej przyczyny Lila poczuła, jak gardło jej się zaciska, a nawet najmniejsze ruchy obecnych, nawet mrugnięcia powiek nagle przyspieszyły. Zamknęła oczy, opadła na rozchybotane krzesło. Czuła, że brakuje jej powietrza. – Coś nie tak? – zapytał Armando. Pasquale się zaniepokoił. – Za dużo pracuje – powiedział. – Lina, co ci jest, chcesz szklankę wody? Dario pobiegł po wodę. W tym czasie Armando sprawdzał jej tętno, a zdenerwowany

Pasquale zasypywał ją słowami: – Jak się czujesz, rozprostuj nogi, oddychaj. Lila wyszeptała, że czuje się dobrze, gwałtownie wyrwała rękę Armandowi, stwierdziła, że potrzebuje tylko odrobiny spokoju. Ponieważ Dario już wrócił, wypiła mały łyk wody, wymamrotała, że to nic, to tylko przeziębienie. – Masz gorączkę? – zapytał Armando spokojnym tonem. – Dzisiaj nie. – A kaszel, trudności z oddychaniem? – Trochę, czuję, jak serce wali mi w gardle. – Teraz już lepiej? – Tak. – Chodź ze mną do drugiego pokoju. Lila nie chciała, ale czuła strach. Posłuchała więc, z trudem wstała i poszła za Armandem, który zabrał ze sobą torbę z czarnej skóry, ze złoconymi sprzączkami. Poszli do pokoju, którego Lila jeszcze nie widziała, wielkiego, zimnego, z trzema łóżkami polowymi, na których leżały stare i raczej brudne materace, z szafą ze zniszczonym lustrem i dużą komodą. Wycieńczona usiadła na jednym z łóżek, od czasów ciąży nie była na wizycie u żadnego lekarza. Kiedy Armando wypytywał o objawy, przemilczała je, wspomniała jedynie, że dusi ją w piersiach, ale zaraz dodała, że to nic takiego. Armando badał ją w milczeniu, a ona od pierwszej sekundy znienawidziła tę ciszę, bo była to dla niej cisza perfidna. Ten zdystansowany, schludny mężczyzna, choć zadawał jej pytania, wcale nie wierzył odpowiedziom. Poddawał je weryfikacji, jak gdyby tylko ciało, przyrządy medyczne i wiedza były czymś wiarygodnym. Osłuchiwał ją, opukiwał, oglądał i zmuszał do czekania na ostateczny wyrok, co tak naprawdę dzieje się w jej piersiach, w brzuchu, w gardle, w miejscach z pozoru dobrze znanych, które jednak teraz wydawały się obce. Na koniec zapytał: – Czy dobrze sypiasz? – Wspaniale. – Ile? – Zależy. – Od czego? – Od myśli. – Czy jesz wystarczająco dużo? – Tyle, na ile mam ochotę. – Czy miewasz trudności z oddychaniem? – Nie.

– Bóle w klatce piersiowej? – Ucisk, ale lekki. – Zimne poty? – Nie. – Czy zdarzyło ci się zemdleć albo może czułaś, że zaraz zemdlejesz? – Nie. – Czy przychodzą regularnie? – Co? – Menstruacje. – Nie. – Kiedy ostatni raz? – Nie wiem. – Nie zapisujesz? – A trzeba? – Dobrze zapisywać. Używasz środków antykoncepcyjnych? – A co to takiego? – Prezerwatywy, spirala, pigułka. – Jaka pigułka? – Takie nowe lekarstwo: bierze się, żeby nie zajść w ciążę. – Naprawdę? – Naprawdę. Czy twój mąż stosował kiedyś prezerwatywę? – Nie mam już męża. – Zostawił cię? – Ja go zostawiłam. – A kiedy byliście razem, używał? – Nawet nie wiem, jak wygląda prezerwatywa. – Czy regularnie uprawiasz seks? – Musimy o tym rozmawiać? – Jeśli nie chcesz, nie będziemy. – Nie chcę. Armando odłożył przyrządy do torby, usiadł na rozwalonym krześle i wziął głęboki oddech. – Lina, musisz przystopować, za bardzo forsujesz swoje ciało. – Co to znaczy? – Jesteś niedożywiona, roztrzęsiona, zaniedbana. – Co jeszcze?

– Masz niewielki nieżyt, przepiszę ci syrop. – Co jeszcze? – Powinnaś zrobić kilka badań, twoja wątroba jest powiększona. – Nie mam czasu na badania, daj mi jakieś lekarstwo. Armando pokręcił z niezadowoleniem głową. – Posłuchaj – stwierdził. – Wiem, że przed tobą nie ma co owijać w bawełnę: masz szmery w sercu. – Co to takiego? – Wada serca i może się okazać, że całkiem poważna. Lila zrobiła przestraszoną minę. – Chcesz powiedzieć, że umrę? On się uśmiechnął i odparł: – Nie, ale musi cię skontrolować kardiolog. Przyjdź jutro do mnie do szpitala, a zaprowadzę cię do jednego, co się na tym zna. Lila zmarszczyła czoło, wstała i odrzekła lodo​w ato. – Jutro mam robotę, idę do Soccava.

42. Mówiący zatroskanym tonem Pasquale jeszcze bardziej ją rozdrażnił. Gdy jechali do domu, zapytał: – Co ci powiedział Armando? Jak twoje zdrowie? – Dobrze, muszę tylko więcej jeść. – Wiedziałem, nie dbasz o siebie. Lila się uniosła: – Pasquà, nie jesteś ani moim ojcem, ani moim bratem, nikim nie jesteś. Masz mnie zostawić w spokoju, jasne? – Nie wolno mi się o ciebie troszczyć? – Nie, i uważaj na to, co robisz i co mówisz, zwłaszcza przed Enzem. Jeśli mu powiesz, że źle się poczułam, co zresztą nie jest prawdą, bo tylko zakręciło mi się w głowie, to może być koniec naszej przyjaźni. – Weź dwa dni wolnego i nie idź do Soccava, doradził ci to Capone i cały komitet też, chodzi o polityczną ostrożność. – Mam w dupie polityczną ostrożność, sami wpędziliście mnie w kłopoty, więc teraz zrobię, co mi się podoba. Nie zaprosiła go do mieszkania. Odjechał zdenerwowany. W domu Lila długo przytulała i całowała Gennara, potem przygotowała kolację i czekała na Enza. Teraz wydawało jej się, że cały czas ma zadyszkę. Ponieważ Enza dalej nie było, dała jeść Gennarowi. Zaczęła się obawiać, że to jeden z tych wieczorów, kiedy idzie na kobiety, i że wróci późno w nocy. Kiedy chłopiec przewrócił szklankę pełną wody, znikła gdzieś jej czułość, nawrzeszczała na niego w dialekcie, jakby był dorosłym mężczyzną: czy możesz przez chwilę siedzieć spokojnie, czy mam cię zbić, dlaczego chcesz mi zrujnować życie? W tym właśnie momencie wszedł Enzo. Lila starała się być życzliwa. Zasiedli do kolacji, ona jednak miała wrażenie, że kęsy z trudem przeciskają się do żołądka, że drapią ją w przełyk. Jak tylko Gennaro zasnął, wspólnie usiedli nad ćwiczeniami z kursu, ale Enzo szybko się zmęczył, kilkakrotnie próbował się wymówić i iść spać. Na darmo, Lila przedłużała naukę, bała się, że gdy zamknie za sobą drzwi, gdy zostanie sama w ciemności, objawy, które ukryła przed Armandem, powrócą ze zdwojoną siłą i ją zabiją. Enzo zapytał cicho: – Powiesz mi, co ci jest? – Nic mi nie jest.

– Ciągle gdzieś chodzisz z Pasqualem. Co się dzieje, macie jakieś tajemnice? – Chodzi o sprawy związku, namówił mnie, żebym się zapisała, i teraz muszę się tym zajmować. Enzo skrzywił się smutno. Ona zapytała: – Co jest? – Pasquale zdradził mi, co robisz w fabryce. Dlaczego jemu i tym z komitetu powiedziałaś, a mnie nie? Nie zasługuję, żeby wiedzieć? Lila się zdenerwowała, wstała i poszła do łazienki. Pasquale nie utrzymał języka za zębami. Co takiego mu powiedział? Czy tylko o kłopotach, w jakie zamierza wpędzić Soccava, czy też o Ginie i o złym samopoczuciu na via dei Tribunali? Nie dochował tajemnicy, męska przyjaźń ma swoje niepisane, ale sztywne zasady, nie tak jak przyjaźń między kobietami. Spuściła wodę i wróciła do Enza. – Pasquale to kapuś. – Pasquale to przyjaciel. A ty kim jesteś? Jego ton zadał jej ból, nagle ustąpiła. Do oczu napłynęły jej łzy, które bezskutecznie usiłowała powstrzymać. Czuła się upokorzona przez własną słabość. – Nie chcę ci sprawiać kłopotów, i tak masz ich przeze mnie dużo – wyszlochała. – Boję się, że mnie odeślesz, skąd wziąłeś. – Wydmuchała nos i dodała szeptem: – Mogę spać z tobą? Enzo spojrzał na nią z niedowierzaniem. – Jak to spać? – Tak jak chcesz. – A ty chcesz? Wpatrując się w śmieszną karafkę na wodę, która stała na środku stołu i bardzo podobała się Gennarowi, bo była w kształcie kurzej główki, Lila mruknęła: – Najważniejsze, żebyś mnie przytulił. Enzo pokręcił głową z niezadowoleniem. – Ty mnie wcale nie chcesz. – Chcę cię, ale nic nie czuję. – Nic do m n ie nie czujesz? – Ależ skąd, do ciebie czuję bardzo dużo i co wieczór pragnę, abyś mnie zawołał i trzymał w ramionach. Ale n ic w ięcej n ie cz uję. Enzo zbladł, przez jego ładną twarz przebiegł grymas jakby nieznośnego bólu. Stwierdził: – Budzę w tobie wstręt – stwierdził. – Nie, nie, możemy zrobić, co chcesz, od razu, jestem gotowa. On uśmiechnął się smutno, przez chwilę siedział w milczeniu. Ale nie mógł znieść jej

niepokoju, powiedział więc pod nosem: – Chodźmy spać. – Każdy do swojego pokoju? – Nie, do mnie. Lila poczuła ulgę, poszła się przebrać. Włożyła nocną koszulę i trzęsąc się cała, weszła do jego pokoju. On już leżał w łóżku. – Mogę się tu położyć? – Możesz. Wsunęła się pod kołdrę, głowę położyła na jego ramieniu, a rękę na piersi. Enzo nawet nie drgnął. Z jego ciała bił niepohamowany żar. – Mam lodowate stopy – wyszeptała. – Mogę je przysunąć do twoich? – Tak. – Czy mam cię trochę popieścić? – Zostaw mnie w spokoju. Chłód powoli zaczął mijać. Ból w piersi zelżał, zapomniała o ściśniętym gardle, uległa przyjemnemu ciepłu. – Mogę zasnąć? – zapytała zamroczona zmęczeniem. – Śpij.

43. Przebudziła się znienacka o świcie, ciało przypomniało jej, że pora wstawać. W jednej chwili zalały ją złe i bardzo wyraziste myśli: chore serce, uwstecznianie się Gennara, faszyści z dzielnicy, wszystkowiedząca Na​dia, niegodny zaufania Pasquale, spis żądań. Dopiero po chwili dotarło do niej, że spała z Enzem i że jego już nie ma w łóżku. Zerwała się na nogi, ale usłyszała tylko trzask zamykanych drzwi wejściowych. Czy on wstał, jak tylko ją zmorzył sen? Czy czuwał całą noc? A może spał w drugim pokoju, z dzieckiem? Albo zasnął obok niej, zapominając o pożądaniu? Jedno było pewne: zjadł śniadanie, nakrył do stołu dla niej i dla Gennara i bez słowa, borykając się z myślami, poszedł do pracy. Lila również pobiegła do fabryki, odprowadziwszy wpierw Gennara do sąsiadki. – W końcu się zdecydowałaś? – zapytał nieco naburmuszony Edo. – Decyduję się wtedy, kiedy mi to odpowiada – odparła Lila dawnym tonem. – Jesteśmy komisją, musisz nas o wszystkim informować. – Puściliście listę w obieg? – Tak. – Co mówią inni? – Nic, a kto milczy, wyraża zgodę. – Nie – zaprzeczyła. – Kto milczy, robi w gacie. Capone miał rację, Nadia i Armando też. To było słabe przedsięwzięcie, nieco na siłę. Lila zawzięcie cięła mięso, miała ochotę wyrządzić sobie i innym krzywdę. Wbić sobie nóż w rękę, zsunąć go teraz z martwego ciała na swoje żywe. Wrzeszczeć, rzucić się na innych, kazać im zapłacić za to, że sama nie potrafi znaleźć równowagi. Och, Lino Cerullo, jesteś niepoprawna. Dlaczego spisałaś tę listę? Nie chcesz być wykorzystywana? Chcesz polepszyć warunki sobie i tym ludziom? Naprawdę wierzysz, że ty, że oni, że razem od tego zaczniecie, od tego, czym jesteście, a potem przyłączycie się do zwycięskiego marszu proletariatu z całego świata? Mrzonki. I gdzie was ten marsz zaprowadzi? Dalej będziecie robotnikami, co tyrają od rana do wieczora, tyle że z poczuciem władzy. Co za bzdury. Pokryjecie blichtrem wasz codzienny trud. Dobrze wiesz, że potwornych warunków nie da się polepszyć, że trzeba je zniszczyć. Wiesz to od dziecka. Czy w ogóle cokolwiek da się polepszyć? Czy ty, na przykład, jesteś lepsza, czy stałaś się jak Nadia albo Isabella? A czy twój brat jest lepszy, czy stał się jak Armando? A czy twój syn jest jak Marco? Nie, my zawsze będziemy sobą, a oni sobą. Dlaczego więc się nie poddasz? To wina głowy, która nie potrafi ochłonąć, która ciągle szuka jakiegoś zajęcia. Zaprojektowałaś buty.

Harowałaś, żeby stworzyć fabryczkę obuwia. Zmuszałaś Nina do przerabiania artykułów, dopóki nie zrobił, jak ty chciałaś. Po swojemu wykorzystujesz skrypty z Zurychu. A teraz jeszcze chcesz pokazać Nadii, że ty o wiele lepiej potrafisz wywołać rewolucję. Ech, to wina głowy, w niej tkwi problem, przez jej niezadowolenie całe ciało się rozchorowało. Mam siebie dość, mam dość wszystkiego. Mam dość nawet Gennara: jeśli dobrze pójdzie, skończy w takim miejscu jak to, gdzie za pięć lirów więcej będzie pełzać przed takim czy innym panem. Więc? Cerullo, weź się w garść i zrób to, co zawsze chciałaś zrobić, przestrasz Soccava, odbierz mu przyjemność pieprzenia robotnic w dojrzewalni. Pokaż temu byłemu studentowi z twarzą jak u wilka, co przygotowałaś. Tamtego lata na Ischii wszystko – napoje, dom w Forio, wygodne łóżko, w którym spałam z Ninem, pieniądze – pochodziło z tego właśnie miejsca, z tego smrodu, z takich obrzydliwych dni, z harówki za kilka marnych groszy. Co ja rozcięłam? Pryska żółtawa maź, co za obrzydlistwo. Świat się kręci, nie szkodzi, jeśli upadnie, to się rozbije. Po przerwie obiadowej podjęła wreszcie decyzję i oznajmiła Edowi: idę. Ale jeszcze nie zdążyła zdjąć fartucha, kiedy w obieralni pojawiła się sekretarka właściciela. – Doktor Soccavo chce cię natychmiast widzieć w swoim biurze – powiedziała do niej. Lila pomyślała, że jakiś kapuś zdążył już donieść Brunowi, co się święci. Rzuciła pracę, wzięła z szafki kartkę z żądaniami i poszła do biura. Zapukała do drzwi, weszła. Bruno nie był sam. W fotelu, z papierosem w ustach siedział Michele Solara.

44. Od zawsze wiedziała, że wcześniej czy później w jej życiu znowu pojawi się Michele, ale jego obecność w biurze Bruna przeraziła ją tak, jak w czasach dzieciństwa przerażały duchy w ciemnych kątach domu. Co on tu robi? Muszę stąd natychmiast wyjść, pomyślała. Solara, gdy ją zobaczył, wstał, rozłożył ręce i wyglądał na szczerze wzruszonego. Odezwał się po włosku: – Lina, co za przyjemność, jestem bardzo zadowolony. Chciał ją objąć i zrobiłby to, gdyby ona odruchowo nie powstrzymała go ruchem wyrażającym odrazę. Przez chwilę stał jeszcze z uniesionymi rękoma, potem jedną przejechał po policzku i po karku, a drugą wskazał na Lilę, mówiąc sztucznym głosem do Soccava: – Popatrz, popatrz, nie mogę w to uwierzyć: ty naprawdę pośród salami ukryłeś panią Carracci? Lila zwróciła się cierpko do Bruna: – Wrócę później. – Usiądź – odpowiedział ponuro. – Wolę postać. – Usiądź, bo się zmęczysz. Pokręciła głową i stała dalej. Michele uśmiechnął się porozumiewawczo do Soccava: – Ona już taka jest, pogódź się z tym. Nigdy nie słucha. Lila odniosła wrażenie, że głos Solary brzmi teraz mocniej niż w przeszłości. Wyraźnie wypowiadał końcówki w każdym słowie, jak gdyby w ostatnich latach chodził na lekcje dykcji. Może chciała oszczędzać siły, a może nie zamierzała przyznać mu racji, faktem jest, że usiadła. Michele również usiadł, cały zwrócony w jej stronę, jak gdyby Bruna w ogóle nie było w pokoju. Przyjrzał jej się uważnie, z sympatią i powiedział z żalem: – Masz zniszczone ręce, jaka szkoda, gdy byłaś młodsza, były takie piękne. Potem zaczął opowiadać o sklepie na piazza dei Martiri, jakby Lila ciągle była jego pracownicą i właśnie spotkali się w tej sprawie. Wspomniał o nowych półkach, nowym oświetleniu i o tym, jak kazał zamurować drzwi w toalecie, które wychodziły na podwórko. Lila przypomniała sobie o nich i odparła cicho, w dialekcie: – Pieprzę twój sklep. – Masz na myśli n asz sklep: razem go stworzyliśmy. – Ja niczego z tobą nie tworzyłam. Michele znowu się uśmiechnął, kręcąc głową na znak sprzeciwu. Powiedział, że kto daje

pieniądze, buduje i rujnuje dokładnie tak, jak ten kto pracuje rękami i głową. Pieniądze stwarzają perspektywy, sytuacje, ludzkie życie. Nawet nie wiesz, ilu ludzi mogę uszczęś​liwić albo zniszczyć jednym podpisem na czeku. I znowu się rozgadał, z przyjemnością relacjonował nowiny, jak to się robi w gronie przyjaciół. Zaczął od Alfonsa, który dobrze się sprawił na piazza dei Martiri i teraz zarabia tyle, że może założyć rodzinę. Ale nie ma ochoty się żenić, woli trzymać biedną Marisę w stanie wiecznego narzeczeństwa i dalej robić to, na co ma ochotę. Dlatego on, jako pracodawca, zachęcił go do tego, bo ustatkowane życie sprzyja pracownikom. Zaofiarował się, że zapłaci za wesele, i dlatego wreszcie w czerwcu odbędzie się ich ślub. Widzisz, powiedział, gdybyś dalej dla mnie pracowała, dałbym ci więcej niż Alfonsowi, dałbym ci wszystko, o co tylko byś poprosiła, żyłabyś jak królowa. I nie dając czasu na odpowiedź, strząsnął popiół z papierosa do starej brązowej popielniczki i oznajmił, że on też się żeni, też w czerwcu i, rzecz jasna, z Gigliolą, wielką miłością jego życia. Szkoda, że nie mogę cię zaprosić, byłoby mi bardzo miło, ale nie chcę wpędzać w zakłopotanie twojego męża. Po czym przeszedł do Stefana, Ady i ich córeczki, o całej trójce mówił w samych superlatywach, ale zaznaczył, że obie wędliniarnie nie prosperują jak dawniej. Wyjaśnił, że Carracci, dopóki były pieniądze ojca, utrzymywał się na powierzchni, ale handel jest jak wzburzone morze i od jakiegoś czasu łódka Stefana nabiera wody i zaczyna tonąć. Konkurencja jest coraz większa, orzekł, nieustannie otwierają się nowe sklepy. Marcello też wbił sobie do głowy, że rozbuduje dawny magazyn świętej pamięci don Carla i zamieni go w miejsce, gdzie będzie można kupić wszystko, od mydła po żarówki, od mortadeli po słodycze. I zrobił to, a przedsięwzięcie się powiodło, nazwał sklep W sz ystko dla w sz ystkich. – Chcesz powiedzieć, że ty i twój brat zdołaliście zniszczyć nawet Stefana? – Jakie zniszczyć, Lina, my tylko wykonujemy naszą pracę i jeśli możemy pomóc przyjaciołom, to chętnie pomagamy. Zgadnij, kogo Marcello zatrudnił w nowym sklepie? – Nie wiem. – Twojego brata. – Zrobiliście z Rina swojego sprzedawcę? – Cóż, ty go porzuciłaś, a biedak ma na utrzymaniu ojca, matkę, dziecko, Pinuccię, która znowu jest w ciąży. Co miał robić? Zwrócił się do Marcella z prośbą o pomoc i Marcello mu jej udzielił. Nie cieszysz się? Lila odpowiedziała lodowatym tonem: – Nie, nie cieszę się. Nie cieszy mnie nic, co wy robicie. Michele zrobił niezadowoloną minę, nagle przypomniał sobie o Brunie: – Widzisz, mówiłem, twoim problemem jest to, że ona ma niedobry charakter. Bruno uśmiechnął się z zażenowaniem, choć chciał porozumiewawczo.

– To prawda. – Ciebie też skrzywdziła? – Trochę. – Wiesz, że gdy była mała, przyłożyła mojemu bratu szewski nóż do gardła, choć on był od niej dwa razy wyższy? I wcale nie na żarty, widać było, że gotowa jest się nim posłużyć. – Naprawdę? – Tak. Ona ma odwagę, jest zdeterminowana. Lila mocno zacisnęła pięści, nie cierpiała słabości, którą poczuła w ciele. Pokój zaczął się kołysać, kontury przedmiotów i osób się rozmyły. Popatrzyła na Michelego, jak gasi papieros w popielniczce. Włożył w to zbyt wiele siły, jak gdyby i on, pomimo spokojnego głosu, musiał gdzieś wyładować poirytowanie. Lila skupiła wzrok na palcach, które nie przestawały gnieść niedopałka: paznokcie aż pobielały. Kiedyś poprosił, żebym została jego kochanką, pomyślała. Ale nie tego chce, on chce czegoś więcej, czegoś, co nie ma nic wspólnego z seksem, i czego on sam nie potrafi zrozumieć. Uwziął się, jakby chodziło o przesąd. Może myśli, że ja mam jakąś moc i że ona jest mu niezbędnie potrzebna. Chciałby ją posiąść, ale nie potrafi jej wziąć i dlatego cierpi, bo nie może mi tego odebrać siłą. Tak, chyba o to chodzi. Bo gdyby chodziło o co innego, już dawno by mnie zniszczył. Ale dlaczego właśnie ja? Co on takiego we mnie widzi, co jest mu potrzebne? Nie mogę tu dłużej zostać, nie mogę go słuchać, nie zniosę jego wzroku, boję się tego, co on widzi i czego chce. I zwróciła się do Soccava: – Zostawię ci jedną rzecz i idę. Wstała, gotowa, by mu podać listę z żądaniami, choć ten gest wydawał się coraz bardziej bezsensowny, a mimo to konieczny. Chciała położyć kartkę na stole, obok popielniczki i wyjść z gabinetu. Ale powstrzymał ją głos Michelego. Brzmiał teraz bardzo czule, wręcz przymilnie, jak gdyby przeczuł, że ona próbuje mu uciec, i postanowił zrobić wszystko, by ją urzec i zatrzymać. Zwrócił się znowu do Soccava: – Widzisz, naprawdę ma niedobry charakter. Ja mówię, a ona ma to gdzieś, wyciąga kartkę, mówi, że odchodzi. Ale wybacz jej to, bo niedobry charakter rekompensują liczne zalety. Myślisz, że zatrudniłeś zwykłą robotnicę? O nie. Ta pani jest kimś o wiele więcej. Jeśli dasz jej wolną rękę, zamieni gówno w złoto, potrafi tak zreorganizować ci ten kram, że wyniesie go na poziom, jakiego sobie nawet nie wyobrażasz. Dlaczego? Dlatego że ma głowę, jakiej kobiety nie mają i jakiej zazwyczaj nie ma nawet żaden z nas, facetów. Nie spuszczam jej z oczu od dziecka i wiem, co mówię. Zaprojektowała buty, które do teraz sprzedaję w Neapolu i poza nim i zarabiam kupę pieniędzy. A butik na piazza dei Martiri tak zreorganizowała, że zamienił się w salon dla wielkich panów z Chiaia, z Posillipo, z Vomero. I mogłaby zrobić o wiele, wiele więcej. Ale jest szalona, uważa, że może sobie na wszystko pozwolić. Przychodzi, odchodzi,

naprawia, niszczy. Czy ty myślisz, że to ja ją zwolniłem? Nie, pewnego dnia zwyczajnie przestała przychodzić do pracy. Tak po prostu zniknęła. A jeśli próbujesz ją złapać, ona i tak się wywinie, jak węgorz. W tym właśnie tkwi jej problem, bo choć jest bardzo inteligentna, nie potrafi zrozumieć, co wolno, a czego nie. Wszystko przez to, że nie trafiła na prawdziwego mężczyznę. Bo prawdziwy mężczyzna naprostuje kobietę. Nie umie gotować? Nauczy się. Ma brudno w domu? Posprząta. Prawdziwy mężczyzna może kobietę zmusić do wszystkiego. Podam ci przykład: jakiś czas temu poznałem jedną taką, która nie umiała gwizdać. Byliśmy razem tylko dwie godziny, dwie namiętne godziny, po czym powiedziałem: zagwiżdż. I nie uwierzysz, zagwizdała. Jeśli umiesz wychować sobie kobietę, to dobrze. Ale jeśli nie umiesz, daj spokój, bo tylko siebie skrzywdzisz. – Te ostatnie słowa wypowiedział z niezwykłą powagą, jakby wyrażały niezbywalne przykazanie. I od razu musiał sobie uświadomić, że on tego swojego prawa nie był i nie jest w stanie przestrzegać. Dlatego nagle zmienił wyraz twarzy, zmienił ton głosu, postanowił Lilę upokorzyć. Odwrócił się do niej z nieprzyjemną miną i rzucił, kładąc coraz większy nacisk na dialektalne wulgaryzmy: – Ale z nią nie tak łatwo, nie tak łatwo wybić ją sobie z kutasa. Chociaż widzisz, jaka jest, że ma małe oczy, małe cycki, mały tyłek, jest chuda i płaska jak kij od miotły. Na co ci taka, przecież nawet ci nie stanie. Wystarczy jednak chwila, jedna mała chwila, patrzysz i chcesz ją zerżnąć. W tym momencie Lila poczuła w głowie gwałtowne uderzenie, jak gdyby serce, zamiast pulsować w gardle, eksplodowało w czaszce. Cisnęła w niego obelgę nie mniej sprośną od słów, które właśnie usłyszała, chwyciła za brązową popielniczkę, rozsypując po biurku popiół i niedopałki papierosów i usiłowała go nią walnąć. Ale pomimo ataku furii ruch ten wyszedł jej bardzo powoli, brakowało mu impetu. Nawet głos Bruna – Lin a, prosz ę cię, co ty robisz – dotarł do niej z opóźnieniem. Dlatego Solara bez problemu ją powstrzymał, wyrwał jej z rąk popielniczkę i rzucił wściekle: – Czy ty myślisz, że twój los zależy od doktora Soccava? Myślisz, że ja tutaj jestem nikim? Mylisz się. Doktor Soccavo od dawna widnieje w czerwonym zeszycie mojej matki, a on jest ważniejszy od czerwonej książeczki Mao. Dlatego twój los nie zależy od niego, lecz ode mnie, zawsze i tylko ode mnie. A ja do tej pory dawałem ci wolną rękę, chciałem zobaczyć, do czego zmierzacie ty i ten twój gach, z którym się gzisz. Ale teraz pamiętaj, że mam cię na oku i jeśli będziesz mi potrzebna, masz w te pędy przybiec, jasne? Dopiero wtedy Bruno skoczył nerwowo na nogi i zawołał: – Michè, zostaw ją, teraz już przesadzasz. Solara powoli zwolnił uścisk na przegubie Lili, potem burknął po włosku do Soccava: – Masz rację, przepraszam. Ale pani Carracci w taki czy inny sposób potrafi zmusić do przesady.

Lila powstrzymała gniew, rozmasowała rękę, strząsnęła palcami odrobinę popiołu z ubrania. Potem rozłożyła kartkę z listą, położyła ją przed Brunem i gdy już szła w stronę drzwi, odezwała się do Solary: – Gwizdać umiem od piątego roku życia.

Darmowe eB ooki: www.eB ook4me.pl

45. Kiedy potwornie blada wróciła na dół, Edo zapytał, jak poszło, ale Lila mu nie odpowiedziała, odsunęła go ręką i poszła zamknąć się w łazience. Bała się, że Bruno wezwie ją do siebie z powrotem, bała się, że będzie musiała stawić mu czoła w obecności Michelego, bała się tej dziwnej słabości w ciele, do której nie mogła się przyzwyczaić. Przez okno spoglądała na plac i westchnęła z ulgą dopiero wtedy, gdy zobaczyła, jak Michele, wysoki, z łysiejącym czołem, ładną i starannie ogoloną twarzą, w czarnej skórzanej kurtce i ciemnych spodniach nerwowym krokiem idzie w stronę samochodu, a potem odjeżdża. Wróciła do obieralni. Edo powtórzył pytanie: – I co? – Zrobione. Ale teraz sami musicie się tym zająć. – W jakim sensie? Nie zdążyła odpowiedzieć, bo nadbiegła zasapana sekretarka Bruna. Właściciel chce ją natychmiast widzieć. Poszła z miną tej świętej, która choć ma jeszcze głowę na szyi, niesie ją również na dłoni, jak gdyby już ją ścięli. Gdy stanęła przed Brunem, ten wrzasnął: – Może rano mam wam jeszcze kawę do łóżka podawać? Co to za wymysły, Lina? Czy ty zdajesz sobie z tego sprawę? Usiądź i mi to wytłumacz. Nie wierzę własnym oczom. Lila wyłuszczyła mu każde żądanie po kolei, tonem, jakim zwracała się do Gennara, kiedy ten jej nie rozumiał. Podkreśliła, że lepiej, gdy potraktuje to poważnie i do poszczególnych punktów podejdzie konstruktywnie, bo jeśli zacznie się zachowywać w sposób nieracjonalny, wkrótce będzie miał na karku inspektorat pracy. Na koniec zapytała, w co takiego się wpakował, że skończył w rękach tak groźnych ludzi jak Solarowie. Wtedy Bruno całkiem stracił równowagę. Jego skóra z czerwonej stała się fioletowa, oczy nabiegły krwią, ryknął, że ją zniszczy, że wystarczy dać kilka dodatkowych lirów tym durniom, których ona przeciwko niemu zbuntowała, i wszystko wróci do porządku. Że od lat jego ojciec płaci inspektoratowi pracy, dlatego nie boi się żadnej kontroli. Że Solarowie wybiją jej związki zawodowe z głowy. I zakończył zduszonym głosem: won, won natychmiast, won. Lila podeszła do drzwi. Dopiero gdy stała w progu, oznajmiła: – Widzisz mnie po raz ostatni: od tej chwili już tutaj nie pracuję. Na te słowa Soccavo nagle oprzytomniał. Zrobił przerażoną minę, pewnie obiecał Michelemu,

że jej nie zwolni. – Co ty, obrażasz się? Fochy stroisz? Nie wygaduj bzdur, wracaj, porozmawiamy, to ja decyduję, czy cię zwalniam czy nie. Powiedziałem ci, wracaj. Na ułamek sekundy w pamięci Lili znowu powróciła Ischia, poranki, kiedy czekałyśmy na Nina i na jego bogatego przyjaciela, który miał dom w Forio, chłopca uprzejmego i zawsze cierpliwego. Wyszła, zamykając za sobą drzwi. Nagle ogarnęły ją silne dreszcze, była mokra od potu. Nie wróciła do obieralni, nie pożegnała się z Edem i Teresą, przeszła przed Filippem, który popatrzył na nią zaskoczony i zawołał: Cerù, gdzie ty się wybierasz, wracaj. Ale ona już biegła po drodze, wsiadła do pierwszego autobusu jadącego nad morze. Długo się szwendała. Wiał zimny wiatr. Wjechała kolejką na Vomero, spacerowała po piazza Vanvitelli, po via Scarlatti, po via Cimarosa. Potem zjechała na dół. Gdy było już późno, zdała sobie sprawę, że kompletnie zapomniała o Gennarze. Do domu wróciła o dziewiątej wieczorem, a kiedy zaniepokojeni Enzo i Pasquale wypytywali ją, co takiego się stało, poprosiła ich, żeby pojechali mnie szukać. I oto jestem, w środku nocy, w pustym pokoju w San Giovanni a Teduccio. Gennaro śpi, Lila nie przestaje mówić szeptem, Enzo i Pasquale czekają w kuchni. Czuję się jak rycerz ze starej ballady, który choć zamknięty w swojej błyszczącej zbroi, choć podczas swojej wędrówki przez świat dokonał wielu cudownych czynów, teraz natrafił na obdartego i niedożywionego pasterza, który nigdy nie zapuścił się dalej niż do granic pastwiska, a mimo to z nieposkromioną odwagą gołymi rękoma ujarzmia straszliwe bestie.

46. Byłam uważnym słuchaczem, pozwoliłam jej mówić. Niektóre części opowieści, zwłaszcza wtedy, kiedy twarzą Lili i rytmem zdań wstrząsał nagły nerwowy skurcz, wprawiały mnie w wielki niepokój. Czułam silne wyrzuty sumienia i myślałam: oto życie, które mnie się mogło przytrafić, a to, że się nie przytrafiło, to także jej zasługa. Czasami już ją miałam przytulić, częściej jednak kusiło mnie, żeby zadać pytanie albo skomentować. Ale się powstrzymywałam, przerwałam jej co najwyżej dwa albo trzy razy. Wtrąciłam się na przykład wtedy, kiedy mówiła o Galiani i jej dzieciach. Miałam ochotę poprosić, żeby dokładnie wytłumaczyła, co powiedziała moja profesorka, jakich słów użyła, czy w rozmowach z Nadią i z Armandem choć raz padło moje imię. Ale w porę sobie uświadomiłam małostkowość tych pytań i się pohamowałam, choć coś we mnie dalej uważało, że ciekawość jest w pełni uzasadniona, bo przecież chodzi o znajomych, na których mi zależy. Ograniczyłam się tylko do stwierdzenia: – Zanim definitywnie przeniosę się do Florencji, muszę wstąpić do Galiani i się z nią pożegnać. Może pójdziesz ze mną? Masz ochotę? – I dodałam: – Nasze stosunki nieco się ochłodziły po Ischii, mnie obarczyła winą za to, że Nino zostawił Nadię. – Ponieważ Lila popatrzyła na mnie błędnym wzrokiem, powiedziałam: – To dobrzy ludzie, może nieco zadufani. Ale historię ze szmerami trzeba sprawdzić. Tym razem zareagowała: – Szmery są. – W porządku – odrzekłam – ale nawet Armando powiedział, że musisz iść do kardiologa. – On je słyszał – upierała się. Ale przede wszystkim moją uwagę przyciągnęła sprawa seksu. Gdy Lila opowiadała o dojrzewalni, już miałam wyskoczyć: na mnie w Turynie rzucił się stary profesor, a w Mediolanie pewien wenezuelski malarz, którego znałam zaledwie kilka godzin, przyszedł do pokoju i chciał wleźć mi do łóżka, jakbym mu była winna tę przysługę. Również w tym przypadku się powstrzymałam. Bo jaki sens miało w tej chwili mówienie o własnych przeżyciach? A poza tym czy to, co ja jej mogłam opowiedzieć, było choć trochę zbliżone do tego, z czego ona się zwierzała? To ostatnie pytanie nasunęło się wyraźnie, gdy Lila przeszła od relacjonowania faktów – nawet wtedy, kiedy wiele lat temu opowiedziała mi o nocy poślubnej, chodziło tylko o nagie i brutalne fakty – do swojej seksualności. Zmierzenie się z tym tematem było dla nas całkiem

nowym

doświadczeniem. W naszym

otoczeniu wszyscy

posługiwali się

ordynarnym

słownictwem, które sprawdzało się w atakowaniu i w obronie, ale ten brutalny język bynajmniej nie ułatwiał intymnych zwierzeń, właściwie tylko je uniemożliwiał. Dlatego ogarnęło mnie zakłopotanie i wbiłam wzrok w podłogę, gdy Lila w dzielnicowym żargonie oznajmiła mi, że rżnięcie nigdy nie przyniosło jej rozkoszy, jakiej spodziewała się jako dziewczynka, co więcej, prawie niczego nie doznawała, że teraz, po Stefanie, po Ninie, czuje niechęć na samą myśl o seksie i nie potrafi otworzyć się nawet na tak miłego chłopaka jak Enzo. Co więcej, wyraziwszy się w sposób jeszcze bardziej wulgarny, przyznała, że nigdy nie doznała żadnej przyjemności, bez względu na to, czy robiła to z przymusu, z ciekawości czy z namiętności, a robiła wszystko, czego facet może żądać od kobiety. I chociaż jak mówią, rozkosz powinna się pojawić, gdy jest wielka miłość, to nawet kiedy pragnęła począć z Ninem dziecko – i poczęła – ona tej rozkoszy nie zaznała. W obliczu takiej szczerości nie mogłam pozostać milcząca, musiałam pokazać, że jestem przy niej, musiałam na jej wyznania odpowiedzieć swoimi. Ale dialekt mnie odpychał, a mój włoski, choć uchodziłam za autorkę odważnych scen, był dla mnie zbyt cenną zdobyczą, bym mogła go skalać brudnym tematem doświadczeń erotycznych. Na myśl, że powinnam powiedzieć coś o sobie, poczułam się jeszcze bardziej skrępowana i zapomniałam, że jej też nie było łatwo, że każde, nawet wulgarne słowo przypłacone zostało zmęczeniem widocznym na twarzy i w drżeniu rąk. Ucięłam więc krótko: – Ze mną jest inaczej. Nie kłamałam, choć nie była to do końca prawda. Bo prawda była bardziej złożona i żeby nadać jej jakiś kształt, potrzebowałam bardziej odważnych słów. Powinnam wytłumaczyć, że w czasach, gdy chodziłam z Antoniem, ocieranie się o niego, jego dotyk zawsze wywoływały we mnie fale rozkoszy, której pragnę po dzień dzisiejszy. Powinnam przyznać, że penetracja mnie też rozczarowała, że to doświadczenie psuły wyrzuty sumienia, miejsce, w którym uprawialiśmy seks, obawa, że ktoś może nas przyłapać, pośpiech, strach przed ciążą. Ale powinnam też dodać, że Franco – bo to jemu zawdzięczam większość mojej nikłej wiedzy o seksie – zanim we mnie wszedł, zawsze pozwalał mi wpierw, a czasami też i po, ocierać się o swoją nogę, o przyrodzenie i to było piękne, i dzięki temu czasami nawet penetracja stawała się piękna. Dlatego teraz, czekając na ślub z tak miłym chłopcem jak Pietro, liczyłam, że spokój i prawomocność małżeńskiego łoża sprawią, iż będę miała czas i warunki, by odkryć przyjemność stosunku. To jej powinnam była powiedzieć, bo wtedy byłabym naprawdę szczera. Ale choć liczyłyśmy już prawie dwadzieścia pięć lat, nie miałyśmy w zwyczaju tak otwarcie ze sobą rozmawiać. Podczas narzeczeństwa Lili ze Stefanem i mojego związku z Antoniem padały jakieś ogólnikowe wzmianki, zawsze jednak chodziło tylko o nieśmiałe aluzje. Nigdy jej nie powiedziałam ani

o Donacie Sarratorem, ani o Francu, dlatego poprzestałam na tych kilku słowach – z e m n ą jest in acz ej – które musiały zabrzmieć w jej uszach jak: m oż e n ie jesteś n orm aln a. I faktycznie spojrzała na mnie pytająco i odparła, jakby się broniąc: – W książce napisałaś co innego. Czyli ją przeczytała. Wymamrotałam na usprawiedliwienie: – Sama już nie wiem, co tam jest. – Tam jest o brudnych sprawach – stwierdziła – o których faceci nie chcą słyszeć, a o których kobiety wiedzą, ale boją się powiedzieć. Chyba nie zamierzasz zaprzeczyć? Tak właśnie z grubsza powiedziała. Na pewno padło słowo brudn y. Ona też odwołała się do śmiałych fragmentów, i to w ten sam sposób co Gigliola, która mówiła o brudz ie. Spodziewałam się, że przedstawi ogólną ocenę książki, ale tego nie zrobiła, posłużyła się nią jedynie po to, aby podkreślić to, co wielokrotnie i z naciskiem nazwała prz ykrym obow iąz kiem pieprz en ia się. To jest w twojej powieści, wykrzyknęła, i musisz to znać, skoro o tym napisałaś, po co zaprzeczasz: ze mną jest inaczej. Wybełkotałam, że tak, że może, że nie wiem. I gdy ona z udręką i zarazem bezwstydem znowu wróciła do zwierzeń – o wielkim podnieceniu, prawie żadnym zaspokojeniu, poczuciu zniesmaczenia – na myśl przyszedł mi Nino i jego pytania, nad którymi często się zastanawiałam. Czy ta długa i wypełniona opowieściami noc to odpowiedni moment, aby jej powiedzieć, że go spotkałam? Czy powinnam ją ostrzec, że nie może liczyć na pomoc Nina, że on ma drugiego syna, że beztrosko zapomina o swoich dzieciach? Czy powinnam wykorzystać tę chwilę, jej szczerość, by przekazać nieprzyjemne słowa, które powiedział mi w Mediolanie na jej temat: z Lilą jest coś n ie tak n aw et podcz as seksu? Czy powinnam jej powiedzieć, że te zwierzenia, sposób, w jaki odczytała brudn e sceny w mojej książce, sposób, w jaki się wypowiada, jest dla mnie dowodem, że Nino w zasadzie miał rację? Bo czyż syn Sarratorego nie miał na myśli tego, co ona sama teraz przyznała? Bo czyż nie zorientował się, że dla Lili penetracja jest tylko obowiązkiem, że nie potrafi czerpać przyjemności z zespolenia? A on się na tym zna. Był z wieloma kobietami, wie, jak kobieta powinna się zachować w łóżku, dlatego potrafi rozpoznać, gdy któraś zachowuje się źle. Najwyraźniej zdanie, że z kobietą coś jest n ie tak podcz as seksu, oznacza, że męskie ruchy nie wzbudzają w niej rozkoszy, że zwija się z podniecenia, ociera, by zaspokoić żądze, pragnie chwycić jego dłonie, przyłożyć je do swojego łona, jak ja czasami robiłam z Frankiem, ignorując jego niesmak, a może nawet i znudzenie, jeśli już przeżył orgazm i teraz chce się zdrzemnąć. Byłam coraz bardziej zakłopotana. Czyżbym właśnie o tym napisała w powieści, czyżby to dostrzegły Gigliola i Lila, czyżby to zobaczył także Nino i dlatego chciał ze mną porozmawiać? Odepchnęłam te pytania i rzuciłam bez zastanowienia: – Przykro mi.

– Dlaczego? – Że zaszłaś w ciążę bez radości. Ona odparła z nagłym przebłyskiem sarkazmu: – Pomyśl jak mnie przykro. Przerwałam jej opowieść, kiedy już światło. Chwilę wcześniej skończyła relacjonować starcie z Michelem. Powiedziałam: dosyć, uspokój się, zmierz temperaturę. Miała trzydzieści osiem i pół. Przytuliłam ją mocno i wyszeptałam: teraz ja się tobą zajmę i dopóki nie wrócisz do sił, będziemy cały czas razem, a jeśli będę musiała jechać do Florencji, zabiorę ze sobą i ciebie, i dziecko. Odmówiła energicznie i zwierzyła się z jeszcze jednej rzeczy. Powiedziała, że popełniła błąd, przyjeżdżając z Enzem do San Giovanni a Teduccio, że chce wrócić do dzielnicy. – Do dzielnicy? – Tak. – Zwariowałaś. – Wrócę, jak tylko poczuję się lepiej. Skarciłam ją, powiedziałam, że majaczy w gorączce, że dzielnica ją wykończy, że to szaleństwo tam wracać. – Ja nie mogę się doczekać wyjazdu! – wykrzyknęłam. – Ty jesteś silna – odparła ku mojemu zaskoczeniu – a ja nigdy silna nie byłam. Ty im jesteś dalej, tym lepiej się czujesz, tym bardziej jesteś sobą. A mnie ogarnia przerażenie, jak tylko przekroczę tunel na głównej ulicy. Pamiętasz, że kiedyś chciałyśmy dojść do morza, ale zaczęło padać? Która z nas była zdecydowana, by iść dalej, a która się wycofała? Ty czy ja? – Nie pamiętam. W każdym razie nie wrócisz do dzielnicy. Nadaremnie usiłowałam ją odwieść od tego pomysłu. Długo jeszcze dyskutowałyśmy. – Idź – powiedziała na koniec – porozmawiaj z nimi, czekają od wielu godzin. Nie zmrużyli oka, a zaraz muszą iść do pracy. – Co mam im powiedzieć? – Co chcesz. Poprawiłam jej pościel, przykryłam Gennara, który przez całą noc rzucał się we śnie. Zobaczyłam, że Lila już zasypia. Szepnęłam: – Zaraz wracam. – Pamiętaj, co mi obiecałaś – powiedziała. – Co? – Już nie pamiętasz? Jeśli coś mi się stanie, masz zabrać ze sobą Gennara. – Nic ci się nie stanie. Gdy wychodziłam z pokoju, Lila zadrżała w półśnie i wymamrotała:

– Patrz na mnie, dopóki nie zasnę. Zawsze na mnie patrz, nawet kiedy wyjedziesz z Neapolu. Będę pewna, że mnie widzisz, i będę spokojna.

47. W miesiącach, które dzieliły tę noc od dnia mojego ślubu – a wyszłam za mąż 17 maja 1969 roku we Florencji, i po zaledwie trzydniowej podróży poślubnej do Wenecji z entuzjazmem rozpoczęłam małżeńskie życie – starałam się zrobić dla Lili tyle, ile mogłam. Na początku postanowiłam sobie, że jej pomogę, dopóki nie minie przeziębienie. Miałam sporo roboty z mieszkaniem we Florencji i z promocją książki – telefon się urywał, a matka narzekała, bo rozdała numer połowie dzielnicy, ale nikt do niej nie dzwonił, powtarzała tylko, że trzymanie tego pudła w domu to więcej kłopotu niż pożytku, bo wszyscy pytają tylko o mnie – robiłam notatki do ewentualnych nowych powieści, starałam się uzupełnić luki w wiedzy literackiej i politycznej. Ale ogólny stan osłabienia, do jakiego doprowadziła się moja przyjaciółka, skłonił mnie wkrótce do zaniedbania moich spraw i zajęcia się wyłącznie nią. Moja matka od razu spostrzegła, że znowu zacieśniłyśmy relacje: uznała to za gorszące, rozpętała wojnę, obie nas obrzuciła wyzwiskami. Dalej uważała, że może mi mówić, co mi wolno, a czego nie, kuśtykała za mną, krytykując bez ustanku, czasami wyglądała, jakby zamierzała wedrzeć się do mojego ciała tylko po to, żebym ja nie była panią siebie. Po co ty się z nią zadajesz, naciskała, zastanów się, kim ty jesteś, a kim jest ona? Mało ci obrzydliwej książki, musisz jeszcze przyjaźnić się z kurwą? Ale ja byłam na to wszystko głucha. Widywałam się z Lilą codziennie. Od momentu kiedy zostawiłam ją śpiącą w pokoju, zajęłam się reorganizacją jej życia i stawiłam czoła dwóm mężczyznom, którzy całą noc spędzili w kuchni. Enzowi i Pasqualemu powiedziałam, że z Lilą jest źle, że nie może dłużej pracować dla Soccava, że się zwolniła. Enzo nie potrzebował żadnych wyjaśnień, już dawno zrozumiał, że nie powinna chodzić do fabryki, że wpakowała się w trudną sytuację, że coś w niej pękło. Pasquale natomiast nie zgadzał się z tym. Gdy wczesnym rankiem jechaliśmy w stronę dzielnicy przez jeszcze puste ulice, powiedział: nie przesadzajmy, to prawda, że Lila ma ciężkie życie, ale to samo spotyka wszystkich uciskanych na świecie. Potem w typowy dla siebie sposób przeszedł do kwestii chłopów na południu Włoch, robotników na północy, ludów Ameryki Łacińskiej, południowo-wschodniej części Brazylii i Afryki, do Afroamerykanów, do Wietnamczyków i amerykańskiego imperializmu. Pohamowałam jego zapędy i odparłam: Pasquale, jeśli Lina nie przystopuje, umrze. Nie dał za wygraną, dalej miał obiekcje i nie dlatego, żeby nie zależało mu na Lili, ale ponieważ walka z zakładem Soccava była dla niego istotna, a nasza przyjaciółka odgrywała w niej kluczową rolę. Podejrzewałam, że w duchu jest przekonany, iż to całe zamieszanie wokół niewielkiego przeziębienia nie wzięło się z wymysłu Lili, ale mojego, a ja

w jego oczach byłam drobnomieszczańską intelektualistką, bardziej zatroskaną o kilka stopni gorączki niż fatalne polityczne skutki robotniczej porażki. Ponieważ nie odważył się tego powiedzieć otwarcie, czynił jedynie aluzje, sama mu to spokojnie wyłuszczyłam, aby pokazać, że rozumiem, co ma na myśli. To jeszcze bardziej go poirytowało, dlatego zostawiając mnie pod bramą, powiedział: Lenù, ja teraz muszę jechać do pracy, ale jeszcze o tym porozmawiamy. Przy najbliższej okazji, gdy znowu pojawiłam się w mieszkaniu w San Giovanni a Teduccio, odciągnęłam Enza na bok i oznajmiłam: trzymaj Pasqualego z dala od Liny, jeśli ją kochasz, ma więcej nie słyszeć o fabryce. W tamtym czasie zawsze nosiłam w torbie jakąś książkę i notatnik: czytałam w autobusie albo kiedy Lila spała. Czasami odkrywałam, że wpatruje się we mnie, może była ciekawa, co czytam, ale nigdy nie zapytała o tytuł. A kiedy próbowałam przeczytać kilka stron na głos – od sceny w gospodzie w Upton4 , o ile pamiętam – zamknęła oczy, jakby ją to nudziło. Gorączka minęła w ciągu kilku dni, ale kaszel nie, dlatego przykazałam jej dalej leżeć w łóżku. Sama zajęłam się domem, gotowaniem, Gennarem. Prawdopodobnie dlatego, że był już dosyć duży, nieco agresywny i kapryśny, uznałam go za dziecko pozbawione bezbronnej słodyczy, jaką obdarzony był Mirko, drugi syn Nina. Ale czasami porzucał nagle brutalną zabawę i wpadał w melancholię albo zasypiał na podłodze, co mnie rozczulało. Przywiązałam się do niego, a kiedy on to wyczuł, nie odstępował mnie na krok, co uniemożliwiało mi wykonywanie prac domowych lub czytanie. Jednocześnie usiłowałam lepiej zrozumieć sytuację Lili. Czy miała jakieś pieniądze? Nie. Pożyczyłam jej trochę, wzięła, zarzekając się po tysiąckroć, że mi je odda. Ile był jej winien Bruno? Dwie miesięczne wypłaty. A odprawa? Nie wiedziała. Jaką pracę wykonuje Enzo, ile zarabia? Wzruszenie ramionami. A kurs eksternistyczny w Zurychu, jakie daje możliwości? Kto to wie. Bez ustanku kaszlała, bolało ją w piersiach, zalewały ją poty, miała zaciśnięte gardło, a serce nagle zaczynało wariować. Zapisałam sobie wszystkie te objawy i starałam się ją przekonać, że potrzebuje dodatkowego badania lekarskiego, o wiele wnikliwszego od tego, jakie przeprowadził Armando. Nie wyraziła zgody, ale też się nie sprzeciwiła. Któregoś wieczoru, kiedy Enzo jeszcze nie wrócił z pracy, zajrzał Pas​quale, powiedział grzecznie, że on i towarzysze z komitetu razem z niektórymi robotnikami od Soccava chcą wiedzieć, jak się czuje Lila. Odparłam, że nie jest z nią dobrze, że musi wypoczywać, ale on nalegał, że chce się z nią zobaczyć, że tylko się przywita. Zostawiłam go w kuchni, poszłam do Lili i poradziłam, aby go nie wpuszczała. Zrobiła minę, która wyrażała: rób, jak chcesz. Wzruszyło mnie, że ta, która od zawsze sama o wszystkim decydowała, bez słowa protestu oddała się w moje ręce.

48. Tamtego wieczoru zadzwoniłam do Pietra i długo mu opowiadałam o wszystkich kłopotach Lili i o tym, jak bardzo chciałabym jej pomóc. Wysłuchał mnie cierp​liwie. W pewnym momencie nawet się zaangażował, przyszedł mu na myśl pewien młody hellenista z Pizy, który ma bzika na punkcie komputerów i twierdzi, że zrewolucjonizują filologię. Rozczuliło mnie, że choć w głowie mu tylko jego własna dziedzina, przy tej okazji z miłości do mnie postarał się być użyteczny. – Znajdź go – poprosiłam. – Powiedz o Enzu, nigdy nie wiadomo, może pojawi się jakaś szansa na pracę. Obiecał, że to zrobi, i dodał, że o ile dobrze pamięta, Mariarosa miała kiedyś krótki romans z młodym neapolitańskim adwokatem: może mogłaby go namierzyć i zapytać, czy jest w stanie mi pomóc. – Pomóc w czym? – W odzyskaniu pieniędzy twojej przyjaciółki. Ucieszyłam się. – Zadzwoń do Mariarosy. – Dobrze. Nalegałam: – Nie obiecuj, tylko zadzwoń, proszę cię. On zamilkł na chwilę, potem powiedział: – W tym momencie mówiłaś jak matka. – Jak to? – Mówiłaś jak ona, kiedy coś bardzo leży jej na sercu. – Na nieszczęście jestem całkiem inna. Znowu zamilkł. – Dobrze, że jesteś inna. W każdym razie ona w tych sprawach jest niezrównana. Opowiedz jej o tej dziewczynie, a zobaczysz, że ci pomoże. Zadzwoniłam do Adele. Czułam się zażenowana, przemogłam się jednak, bo przypomniałam sobie, z jaką energię poświęciła się mojej książce i zatroszczyła o poszukiwanie domu we Florencji. Ta kobieta lubi działać. Jeśli czegoś potrzebuje, podnosi słuchawkę i krok po kroku dociera do celu. Wie, jak prosić, aby nie można jej było odmówić. I ze swobodą przekracza bariery ideologiczne i klasowe, dociera do sprzątaczek, urzędników, przemysłowców,

intelektualistów, ministrów. A do każdego zwraca się z życzliwym dystansem, jak gdyby nie prosiła o przysługę, lecz sama ją wyświadczała. Jej również, przeprosiwszy wpierw gorąco za kłopot, szczegółowo opowiedziałam o mojej przyjaciółce. To wzbudziło jej ciekawość, zaangażowanie i oburzenie. Na koniec powiedziała: – Daj mi pomyśleć. – Oczywiście. – A tymczasem mogę ci coś doradzić? – Oczywiście. – Nie bądź taka nieśmiała. Jesteś pisarką, wykorzystaj swoją rolę, pokaż się, daj się poznać. Czasy, w jakich żyjemy, są decydujące, wszystko stanęło na głowie. Uczestnicz w tym, bądź aktywna. I zacznij od hołoty ze swojej okolicy, spróbuj przyprzeć ich do muru. – W jaki sposób? – Pisząc. Wystrasz Soccava i jemu podobnych. Obiecaj, że to zrobisz. – Spróbuję. I podała mi nazwisko pewnego redaktora z „L”Unità”.

49. Rozmowa z Pietrem, a przede wszystkim z moją teściową uwolniła pewne podejrzenia, które do tej chwili kontrolowałam, a właściwie stłumiłam, choć one ciągle były żywe i gotowe, by w każdej chwili przybrać na sile. Wiązały się ze zmianą mojego stanu. Przypuszczalnie państwo Airota – zwłaszcza Guido, ale pewnie również Adele – uważali mnie za dziewczynę niezwykle ambitną, niemniej znacznie odbiegającą od ich modelu żony, jaką by sobie życzyli dla syna. Przypuszczalnie moje pochodzenie, dialektalna intonacja, brak ogłady wystawiły na ciężką próbę faktyczny wymiar ich zapatrywań. Z lekką przesadą mogłabym także powiedzieć, że publikacja mojej książki stanowiła część planu, który miał mnie uczynić bardziej przystającą do ich światka. Ale niepodważalnym pozostawał fakt, że oni mnie zaakceptowali, że wkrótce wyjdę za Pietra z ich błogosławieństwem, że wejdę do opiekuńczej rodziny, swego rodzaju dobrze ufortyfikowanego zamku, z którego bez obawy mogę działać i do którego mogę się wycofać w razie zagrożenia. Musiałam więc szybko przyzwyczaić się do tej nowej przynależności, a przede wszystkim w pełni ją sobie uświadomić. Nie jestem już dziewczynką z zapałkami, której została ostatnia draska: zaopatrzyłam się w całą ich garść. I dlatego byłam w stanie zrobić dla Lili o wiele więcej, niż początkowo planowałam. Poprosiłam więc przyjaciółkę, aby przekazała mi całą dokumentację, jaką zgromadziła przeciwko Soccavowi, a ona pokornie mi ją wręczyła, nie pytając nawet, co zamierzam z tym zrobić. Zabrałam się za czytanie i coraz bardziej angażowałam się w jej sprawę. Z jaką precyzją i sugestywnością przedstawiła te wszystkie okropności. Ileż nieznośnych doświadczeń kryło się za opisem zakładu. Długo wertowałam kartki, w końcu, prawie bez zastanowienia, poszukałam numeru w książce telefonicznej i zadzwoniłam do fabryki. Przybrałam poważny ton głosu i powiedziałam z odpowiednią wyższością: halo, mówi Elena Greco, proszę połączyć mnie z Brunem. On był życzliwy – jak m iło cię słysz eć – a ja chłodna. Jak wiele dokonałaś, Eleno, powiedział, widziałem twoje zdjęcie w „Romie”, brawo, to były wspaniałe wakacje na Ischii. Odparłam, że ja również się cieszę, że go słyszę, ale Ischia to dawne dzieje, że wszyscy zmieniliśmy się na lepsze lub na gorsze, że o nim, na przykład, krąży wiele plotek i że mam nadzieję, że nie są prawdziwe. Zrozumiał w mig i się uniósł. Mówił bardzo źle o Lili, o tym, jaka jest niewdzięczna, o kłopotach, w które go wpędziła. Wtedy zmieniłam ton, rzuciłam, że bardziej wierzę Lili niż jemu. Weź papier i długopis i zapisz sobie mój numer telefonu. Gotowe? Teraz każ jej wypłacić zaległości co do grosza i powiadom mnie, kiedy mogę przyjść po pieniądze. Chyba nie chcemy, aby i twoje zdjęcie pojawiło się w gazetach.

Odłożyłam słuchawkę, nie dopuściwszy go do głosu. Byłam z siebie dumna. Nie okazałam nawet najmniejszych emocji, brzmiałam sucho: tylko kilka zdań po włosku, najpierw uprzejmych, potem chłodnych. Chciałam, żeby Pietro miał rację: może naprawdę mówię jak Adele, może podświadomie przejmuję jej styl? Postanowiłam sprawdzić, czy jestem w stanie zrealizować groźbę, którą zakończyłam rozmowę. Podekscytowana bardziej, niż kiedy dzwoniłam do Bruna – bo to przecież ten sam nudny chłopiec, który usiłował pocałować mnie na plaży w Citarze – wykręciłam numer redakcji „L’Unità”. Miałam tylko nadzieję, że nie będzie w tle słychać głosu mojej matki, która w dialekcie wykrzykiwała coś do Elisy. Przedstawiłam się telefonistce: nazywam się Elena Greco, i nie zdążyłam nawet wyjaśnić, czego chcę, bo kobieta zawołała: pisarka Elena Greco? Czytała moją książkę, była pełna uznania. Podziękowałam, poczułam przypływ radości i energii, wyjaśniłam, choć nie było to konieczne, że pragnę napisać artykuł o małej fabryczce na peryferiach, i wymieniłam nazwisko redaktora, którego doradziła mi Adele. Telefonistka jeszcze raz mi pogratulowała, a potem profesjonalnym już tonem powiedziała: proszę zostać na linii. Minutę później bardzo chrapliwy męski głos zapytał szyderczo, od kiedy to znawcy literatury pięknej gotowi są skalać swoje pióro takimi tematami jak praca na akord, nocne zmiany i nadgodziny, czyli nudami, od których zwłaszcza młode sławne powieściopisarki trzymają się z daleka. – O czym będzie artykuł? – zapytał. – O budowlańcach, stoczniowcach czy górnikach? – O małym zakładzie wędliniarskim – powiedziałam cicho – nic wielkiego. Mężczyzna nie przestawał drwić sobie ze mnie: – Nie musi się pani tłumaczyć, dobry temat. Skoro Elena Greco, której niniejsza gazeta poświęciła ni mniej, ni więcej tylko pół strony pochwał, postanawia pisać o kiełbasie, czy nam, biednym redaktorom, wolno powiedzieć, że nas to nie interesuje? Trzydzieści linijek wystarczy? Mało? Zaszalejmy, niech będzie sześćdziesiąt. Gdy tekst będzie gotowy, przyniesie mi go pani osobiście czy podyktuje przez telefon? Od razu zabrałam się za artykuł. Musiałam z kartek Lili wycisnąć sześćdziesiąt linijek i przez wzgląd na sympatię do niej chciałam zrobić to jak najlepiej. Ale nie miałam żadnego doświadczenia w dziennikarskich reportażach, z wyjątkiem tego jednego razu, kiedy jedenaście lat temu, bez większego powodzenia usiłowałam opublikować w gazecie, w której pisał Nino, tekst o sporze z katechetą. Sama nie wiem, może właśnie to wspomnienie teraz mi przeszkadzało. A może sarkastyczne słowa redaktora, które ciągle dźwięczały mi w uszach, zwłaszcza zaś pozdrowienia, jakie pod koniec rozmowy kazał przekazać mojej teściowej. Jedno jest pewne: poświęciłam artykułowi mnóstwo czasu, zawzięcie poprawiając go i przerabiając. A kiedy skończyłam, nie czułam się zachwycona i nie zaniosłam go do gazety. Powiedziałam sobie, że zrobię to jutro, wpierw muszę porozmawiać z Lilą, razem musimy zadecydować, co

dalej. Następnego dnia pojechałam do Lili. Wyglądała bardzo źle. Wymamrotała, że kiedy mnie nie było, jakieś zjawy skorzystały z okazji, wychodziły z przedmiotów i gnębiły ją i Gennara. Ponieważ wyglądałam na przerażoną, zrobiła rozbawioną minę i stwierdziła, że żartuje, że chciała tylko, żebym spędzała z nią więcej czasu. Długo rozmawiałyśmy, uspokoiłam ją, ale artykułu nie pokazałam. Do zmiany zdania skłoniła mnie myśl, że jeśli „L’Unità” odrzuci tekst, będę musiała przyznać się przed nią, że nie był dobry, i poczuję się upokorzona. Dopiero wieczorny telefon Adele przepełnił mnie dużą dozą optymizmu i skłonił do podjęcia decyzji. Poradziła się męża, a nawet Mariarosy. W kilka godzin postawiła na nogi pół ziemskiego globu – luminarzy medycyny, lewicowych profesorów zajmujących się związkami zawodowymi oraz pewnego chadeka: to dobry człowiek i wielki znawca prawa pracy, choć dureń. Wynik był taki, że następnego dnia miałam umówione spotkanie z najlepszym kardiologiem w Neapolu – znajomym znajomych, dlatego za nic nie musiałam płacić – że inspektorat pracy natychmiast złoży wizytę w zakładzie Soccava, że aby odzyskać pieniądze Lili, wystarczy się zwrócić do przyjaciela Mariarosy, o którym wspomniał Pietro, młodego socjalistycznego adwokata, który ma kancelarię na piazza Nicola Amore i jest już o wszystkim uprzedzony. – Zadowolona? – Tak. – Napisałaś artykuł? – Tak. – No proszę, byłam pewna, że tego nie zrobisz. – Jest już gotowy, jutro zaniosę go do „L’Unità”. – Brawo. Chyba cię nie doceniłam, a to błąd. – Błąd? – Niedocenienie zawsze jest błędem. Jak ci się układa z tym biednym stworzeniem, moim synem?

50. Od tego momentu wydarzenia potoczyły się wartko jak woda w strumieniu. Nawet Pietro zaangażował się w sprawę Lili. Jego kolega hellenista, choć wielki gaduła, okazał się bardzo użyteczny: znał w Bolonii pewnego eksperta od komputerów – wiarygodne źród​ło jego filologicznych marzeń – od którego otrzymał numer telefonu do innego, równie wiarygodnego znajomego, tym razem z Neapolu. Podyktował mi imię, nazwisko, adres i telefon tego pana, a ja gorąco mu za to podziękowałam, życzliwie zażartowałam z jego pasji do przedsiębiorczości, a na koniec przesłałam nawet głośnego całusa. Od razu udałam się do Lili. Wstrząsał nią dudniący kaszel, jej cera była blada i napięta, a spojrzenie przesadnie czujne. Przynosiłam jej fantastyczne wieści, nie mogłam więc powstrzymać radości. Potrząsnęłam nią, przytuliłam ją, ścisnęłam za ręce i opowiedziałam o telefonie do Bruna, o artykule, po czym przedstawiłam wyniki gorliwej troski ze strony Pietra, mojej teściowej i szwagierki. Słuchała mnie tak, jakby mój głos dochodził z bardzo daleka – z innego świata, do którego się zapuściłam: dotarła do niej tylko połowa z tego, co mówiłam. Na dodatek Gennaro cały czas skakał po niej, bo chciał się z nią bawić, a ona pozwalała mu na to z obojętnością. Ale ja i tak się cieszyłam. W przeszłości Lila otworzyła przede mną cudowną szufladę w sklepie z wędlinami i wszystko mi kupowała, zwłaszcza książki. Teraz ja otwierałam przed nią moje szuflady i wreszcie mogłam się odwdzięczyć, licząc, że poczuje się tak bezpieczna jak ja. – I co ty na to? – zapytałam na koniec. – Pójdziesz jutro rano do kardiologa? Ona zareagowała w sposób nietypowy, chichocząc: – Nadii nie przypadnie do gustu ten sposób rozwiązywania spraw. Jej bratu też nie. – Jaki sposób? Nie rozumiem. – Nieważne. – Lila – powiedziałam – proszę, wyjaśnij, co ma do tego Nadia. Nie przypisuj jej większego znaczenia, niż sama sobie przypisuje. Nie oglądaj się też na Armanda, on zawsze był małostkowy. Sama siebie zaskoczyłam takim osądem, zwłaszcza że przecież niewiele wiedziałam o dzieciach Galiani. Przez kilka sekund miałam wrażenie, że Lila nie wie, kim jestem, jakby widziała ducha, który wykorzystuje chwilę jej słabości. A mnie przecież nie zależało na tym, żeby źle mówić o Nadii czy Armandzie, chciałam jedynie dać jej do zrozumienia, że hierarchia władzy przedstawia się inaczej, że w porównaniu z rodziną Airota oni nic nie znaczą, że jeszcze

mniej znaczą tacy ludzie jak Bruno Soccavo czy ten bandyta Michele, jednym słowem, żeby robiła, co jej radzę, i nie przejmowała się. Ale już w chwili kiedy wypowiadałam te słowa, uświadomiłam sobie, że grzeszę pychą, pogłas​kałam ją więc po policzku, wyraziłam swój podziw dla politycznego zaangażowania rodzeństwa i dodałam ze śmiechem: ale zaufaj mnie. Ona odburknęła: – Dobrze, pójdziemy do kardiologa. Zapytałam też od razu: – A na jaki dzień, na jaką godzinę mam umówić Enza? – Na kiedy chcesz, byleby po piątej. Jak tylko wróciłam do domu, znowu zawisłam na telefonie. Zadzwoniłam do adwokata i dokładnie przedstawiłam mu sytuację Lili. Zadzwoniłam do kardiologa i potwierdziłam spotkanie. Zadzwoniłam do eksperta od komputerów, który pracował w Komitecie do spraw Rozwoju: powiedział, że skrypty z Zurychu są nic niewarte, ale żebym przysłała do niego Enza, i podał dzień, godzinę i adres. Zadzwoniłam do „L’Unità” i usłyszałam od redaktora: nie spieszy się pani, dostanę ten artykuł czy będziemy czekać do Bożego Narodzenia? Zadzwoniłam do sekretarki Soccava, poprosiłam, żeby przekazała właścicielowi, że ponieważ nie miałam od niego żadnych wieści, wkrótce na łamach „L’Unità” pojawi się mój artykuł. Ten ostatni telefon spotkał się z natychmiastową i gwałtowną reakcją. Soccavo oddzwonił dwie minuty później i tym razem nie brzmiał przyjaźnie, groził mi. Odparłam, że może się spodziewać rychłej wizyty inspektoratu pracy i adwokata, który zajmie się sprawami Lili. Wieczorem, mile podekscytowana, pobiegłam do redakcji, aby zanieść mój artykuł: byłam dumna z toczonej walki z niesprawiedliwością w imię przyjaźni i przekonań, na przekór Pasqualemu i Francowi, którzy ciągle myśleli, że mogą udzielać mi lekcji. Mężczyzna, z którym rozmawiałam, był w średnim wieku, małego wzrostu, opasły, z żywymi oczkami rozpalanymi pobłażliwą ironią. Wskazał mi rozklekotane krzesło i zabrał się za uważne czytanie artykułu. Na koniec położył kartki na biurku i powiedział: – I to ma być sześćdziesiąt linijek? Mnie wyglądają na sto pięćdziesiąt. Czułam, jak pąsowieję, wymamrotałam: – Kilka razy liczyłam, jest ich sześćdziesiąt. – Owszem, ale pisanych odręcznie i tak małymi literkami, że trudno je dostrzec nawet pod lupą. W każdym razie to świetny tekst, towarzyszko. Poszukaj sobie maszyny do pisania i wytnij, co dasz radę wyciąć. – Teraz? – A kiedy? Wreszcie mam w rękach coś, co mogę wydrukować i co nie przejdzie niezauważone, a ty mi każesz czekać w nieskończoność?

51. W tamtych dniach rozpierała mnie energia. Poszłyśmy do kardiologa, wielkiego profesora, który miał dom i gabinet przy via Crispi. Wystroiłam się na tę okazję z wielką starannością. Choć był to lekarz z Neapolu, należał do świata Adele i nie chciałam przynieść jej wstydu. Uczesałam włosy, ubrałam sukienkę, którą ona mi podarowała, spryskałam się delikatnymi perfumami, które zapachem przypominały te, jakich ona używała, zrobiłam lekki makijaż. Chciałam, żeby profesor dobrze o mnie mówił, kiedy usłyszą się przez telefon albo przypadkiem się spotkają. Lila natomiast ubrała się tak, jak widywałam ją na co dzień, bez żadnej dbałości o wygląd. Usiadłyśmy w ogromnej poczekalni z dziewiętnastowiecznymi obrazami: szlachcianką w fotelu z czarną służącą w tle, portretem starszej pani oraz wielką sceną polowania. Razem z nami czekały dwie osoby, jakiś mężczyzna i kobieta, oboje w podeszłym wieku, oboje zadbani, eleganccy i zamożni. Siedziałyśmy w milczeniu. Odezwała się tylko Lila, która po drodze nie szczędziła mi pochwał. Teraz oznajmiła szeptem: wyglądamy tak, jakbyśmy wyskoczyły z obrazu, ty jesteś damą, a ja twoją służącą. Czekałyśmy zaledwie kilka minut. Bez wyraźnej przyczyny pielęgniarka wezwała nas przed dwójką pozostałych pacjentów. Dopiero wtedy Lila się zaniepokoiła, poprosiła, żebym była podczas badania, przysięgła, że sama nigdy nie wejdzie, i na koniec wepchnęła mnie przed sobą, jakbym to ja przyszła na wizytę, a nie ona. Lekarz był kościstym sześćdziesięciolatkiem o szpakowatych, bardzo gęstych włosach. Przyjął nas grzecznie, wiedział o mnie wszystko, przez dziesięć minut mówił tak, jakby Lili w ogóle nie było. Powiedział, że jego syn też skończył Wyższą Szkołę w Pizie, z tym że sześć lat przede mną. Podkreślił, że jego brat jest pisarzem, i to dosyć znanym, ale tylko w Neapolu. Wyraził uznanie dla państwa Airota, dobrze znał kuzyna Adele, który jest wybitnym fizykiem. I zapytał: – Kiedy ślub? – Siedemnastego maja. – Siedemnastego? To pechowa liczba. Proszę zmienić datę. – To już niemożliwe. Przez cały ten czas Lila milczała. Na profesora w ogóle nie zwracała uwagi, ja za to czułam na sobie jej wzrok, wyglądała na zaskoczoną każdym moim gestem, każdym słowem. Kiedy lekarz skupił się wreszcie na niej i zaczął zadawać mnóstwo pytań, odpowiadała niechętnie, w dialekcie albo w bardzo potocznym włoskim, wtrącając słowa dialektalne. Musiałam się wtrącać, aby przypomnieć jej o objawach, o jakich mnie mówiła, albo zaakcentować te, które teraz

bagatelizowała. Przez całe badanie miała grymas na twarzy, jakbyśmy ja i kardiolog robili jej jakąś krzywdę. Spojrzałam na jej wątłe ciało ubrane w bladoniebieską, bardzo zniszczoną halkę. Długa szyja ledwo dźwigała głowę, skóra wyglądała jak naciągnięta na kości, w każdej chwili gotowa, by pęknąć. Zauważyłam lekkie i mimowolne drżenie lewego policzka. Minęło dobre pół godziny, zanim profesor pozwolił jej się ubrać. Lila nie spuszczała z niego oczu, pilnowała go, wyglądała na przerażoną. Kardiolog usiadł za biurkiem i oznajmił, że wszystko jest w porządku, że nie znalazł żadnych szmerów. Ma pani doskonałe serce, powiedział do Lili. Ona w ogóle nie zareagowała na te słowa, nie okazała zadowolenia, może wręcz rozdrażnienie. Ja za to poczułam ulgę, jakby to serce należało do mnie, i wyraziłam zaniepokojenie, kiedy profesor dodał ze zmarszczoną brwią – zwracając się znowu do mnie, jak gdyby jej obojętność go uraziła – że należy natychmiast poprawić ogólny stan mojej przyjaciółki. Problemem bowiem nie jest kaszel, powiedział, pani jest przeziębiona, miała grypę, przepiszę jej syrop. Jego zdaniem problemem jest wycieńczenie i wyniszczenie organizmu: Lila musi bardziej zadbać o siebie, regularnie się odżywiać, przejść terapię wzmacniającą, spać co najmniej osiem godzin na dobę. – Większość objawów u pani przyjaciółki minie, kiedy nabierze nieco sił – dodał. – W każdym razie doradzałbym wizytę u neurologa. Po tym ostatnim słowie Lila otrząsnęła się z otępienia. Zmarszczyła czoło, pochyliła się do przodu i odezwała po włosku: – Twierdzi pan, że mam chore nerwy? Zaskoczony lekarz spojrzał na nią tak, jakby za sprawą czarów jakaś całkiem inna osoba zastąpiła pacjentkę, którą dopiero skończył badać. – Wręcz przeciwnie, doradzam tylko kontrolę. – Czy ja powiedziałam coś albo zrobiłam, czego nie powinnam? – Nie, spokojnie, celem wizyty jest tylko stworzenie jasnego obrazu sytuacji. – Pewna moja krewna – powiedziała Lila – kuzynka matki, była nieszczęśliwa przez całe życie. Kiedy byłam mała, słyszałam przez otwarte okno, jak krzyczy, śmieje się. Albo widziałam ją na ulicy, jak robi szalone rzeczy. Ale to był brak szczęścia, dlatego nigdy nie poszła do neurologa, a właściwie nigdy nie poszła do żadnego lekarza. – Szkoda, bo dobrze by jej to zrobiło. – Tylko damy chorują na nerwy. – Kuzynka pani matki nie jest damą? – Nie. – A pani? – Ja tym bardziej. – Czuje się pani nieszczęśliwa?

– Jest mi bardzo dobrze. Lekarz spochmurniał i znowu zwrócił się do mnie: – Całkowity odpoczynek. Proszę dopilnować, aby zażywała te leki. Dobrze, gdyby zabrała ją pani na wieś. Lila roześmiała się i rzuciła w dialekcie: – Ostatni raz, kiedy byłam u lekarza, ten wysłał mnie nad morze, przez co miałam same kłopoty. Profesor puścił tę uwagę mimo uszu, uśmiechnął się porozumiewawczo, podał nazwisko znajomego neurologa, do którego osobiście zadzwonił, aby ten przyjął nas jak najszybciej. Nie było łatwo zaciągnąć Lilę do kolejnego gabinetu. Stwierdziła, że nie ma czasu, że wystarczająco wynudziła się u kardiologa, że musi zająć się Gennarem, a przede wszystkim nie ma pieniędzy, żeby wyrzucać je w błoto, i nie chce, żebym ja też je wyrzucała. Zapewniłam ją, że wizyta jest za darmo, i w końcu ustąpiła, choć niechętnie. Neurolog był żwawym i całkiem łysym poczciwiną i miał gabinet w starej kamienicy przy via Toledo. W poczekalni, w której panował absolutny porządek, znajdowały się tylko pisma filozoficzne. Lubił mówić, i mówił tak długo, że miałam wrażenie, jakby przykładał większą wagę do toku własnych myśli niż do pacjentki. Badał ją, a tymczasem zwracał się do mnie; jej zadawał pytania, ale mnie przedstawiał swoje głębokie przemyślenia, w ogóle nie bacząc na odpowiedzi, jakich mu udzielała. Na koniec stwierdził z roztargnieniem, że nerwy Lili są tak samo w porządku jak jej serce. I dodał, ciągle zwracając się do mnie: mój kolega ma rację, droga panno Greco, organizm jest osłabiony, dlatego zarówno duch popędliwy, jak i pożądliwy wykorzystują to, by wziąć górę nad duchem racjonalnym – przywróćmy ciału równowagę, a przywrócimy umysłowi zdrowie. Potem skreślił na recepcie mnóstwo niewyraźnych znaczków, na głos sylabizując nazwy lekarstw i dawkowanie. Po czym przeszedł do rad. Zalecił długie relaksacyjne spacery, ale nie nad morzem, lepiej w lasku na Capodimonte albo przy klasztorze Kamedułów. Zalecił czytanie, ale podczas dnia, nigdy wieczorem. Doradził zajęcie czymś rąk, choć wystarczyłoby jedno spojrzenie, by zrozumiał, że ona aż nadto ma je zajęte. Kiedy przeszedł do omawiania dobrodziejstw szydełkowania, Lila zaczęła się wiercić na krześle i nie poczekawszy, aż lekarz skończy swój wywód, zapytała, idąc za swoim sekretnym tokiem myśli: – Skoro już tu jesteśmy, czy mógłby mi pan dać pigułki, które nie pozwalają zajść w ciążę? Lekarz zmarszczył brwi, ja chyba też. To pytanie wydało mi się nie na miejscu. – Czy jest pani zamężna? – Kiedyś byłam, teraz nie. – W jakim sensie teraz nie? – Rozstaliśmy się.

– Czyli jest pani zamężna. – Cóż. – Ma pani dzieci? – Jedno. – Jedno to mało. – Mnie wystarczy. – W pani stanie ciąża byłaby wskazana, nie ma dla kobiety lepszego lekarstwa. – Znam kobiety wyniszczone przez ciąże. Lepsze już te pigułki. – Ten problem powinna pani omówić z ginekologiem. – Czyli pan zna się tylko na nerwach, nic pan nie wie o pigułkach? Lekarz poczuł się urażony. Pogadał jeszcze przez chwilę, a potem, już w progu, podał mi adres i telefon pewnej lekarki z laboratorium analitycznego w Ponte di Tappia. Proszę się do niej zwrócić, powiedział do mnie, jakbym to ja chciała środki antykoncepcyjne, po czym nas pożegnał. Przy wyjściu sekretarka zażądała od nas zapłaty. Najwyraźniej neurolog nie należał do łańcucha przysług Adele. Zapłaciłam. Gdy znalazłyśmy się na ulicy, Lila prawie wykrzyczała ze złością: nie wezmę żadnego z lekarstw, które przepisał mi ten dupek, głowa i tak mi się rozpadnie, dobrze o tym wiem. Odparłam, że się z nią nie zgadzam, i rzuciłam: rób, jak uważasz. Ona wtedy się zmieszała i wybełkotała: ja nie jestem zła na ciebie, ale na lekarzy. Ruszyłyśmy w stronę Ponte di Tappia, ale tak, jakbyśmy szły bez celu, ot tak po prostu, aby się przespacerować. Lila to milczała, to rozdrażniona parodiowała głos i słowa neurologa. Pomyślałam, że jej poirytowanie dowodzi, iż wraca do sił. Zapytałam: – Czy z Enzem idzie nieco lepiej? – Ciągle tak samo. – To po co ci pigułki? – Znasz je? – Tak. – Bierzesz? – Nie, ale po ślubie wezmę. – Nie chcesz mieć dzieci? – Chcę, ale najpierw muszę napisać kolejną książkę. – Czy twój mąż wie, że nie chcesz od razu dzieci? – Powiem mu. – Pójdziemy do tej facetki i obie poprosimy o receptę? – Lila, to nie są cukierki, które możesz jeść bez umiaru. Jeśli z Enzem nic nie robicie, daj sobie

spokój. Popatrzyła na mnie oczami jak szparki, przez które ledwo można było dostrzec źrenice: – Teraz nic nie robimy, ale w przyszłości kto wie. – Serio? – Nie powinnam według ciebie? – Ależ powinnaś. W Ponte di Tappia poszukałyśmy budki telefonicznej i zadzwoniłyśmy do lekarki – powiedziała, że może się z nami spotkać od razu. Po drodze do laboratorium usiłowałam okazać zadowolenie, że ona i Enzo zbliżyli się do siebie, ona zaś wyglądała na pokrzepioną moją aprobatą. Zachowywałyśmy się jak dawniej, gdy byłyśmy dziewczynkami, zaczęłyśmy żartować, przekomarzać się, trochę na poważnie, a trochę na niby: ty będziesz mówić, bo masz tupet, nie, ty, bo jesteś ubrana jak wielka pani, mnie to teraz niepotrzebne, mnie też nie, to po co tam idziemy. W bramie czekała na nas ubrana w biały fartuch lekarka. Była bardzo towarzyska i miała przenikliwy głos. Zaprosiła nas do baru i traktowała jak dobre przyjaciółki. Wielokrotnie podkreśliła, że nie jest ginekologiem, a ponieważ nie szczędziła wyjaśnień i rad, Lila zadawała coraz bardziej bezpośrednie pytania, wyrażała obiekcje, znowu pytała, rzucała ironiczne uwagi. Ja zaś siedziałam w milczeniu i nieco się nudziłam. Prędko obie znalazły wspólny język. Na koniec oprócz tysiąca rad każda z nas otrzymała po recepcie. Lekarka nie chciała żadnej zapłaty, ponieważ jak stwierdziła, to misja, którą pełni razem z kilkoma znajomymi. Na pożegnanie – bo musiała wracać do pracy – nie podała nam ręki, tylko nas objęła. Gdy wyszłyśmy, Lila powiedziała poważnym tonem: wreszcie ktoś porządny. Poweselała, dawno nie widziałam jej w tak dobrym humorze.

52. Pomimo że redaktor „L’Unità” entuzjastycznie przyjął mój artykuł, jeszcze nie pojawił się on w gazecie. Czekałam z niepokojem, bałam się, że w ogóle go nie opublikują. Ale dzień po wizycie neurologicznej, kiedy wczesnym rankiem poszłam do kiosku i w pośpiechu wertowałam strony dziennika, wreszcie na niego trafiłam. Spodziewałam się, że okroją go i umieszczą pośród lokalnych tekścików, ale on się znalazł w całości na stronach krajowych. Na widok własnego nazwiska poczułam przyjemne ukłucie. Pietro zadzwonił z gratulacjami, również Adele była zachwycona, powiedziała, że artykuł bardzo spodobał się jej mężowi, a nawet Mariarosie. Ale najbardziej zaskoczyło mnie to, że z gratulacjami zadzwonił dyrektor wydawnictwa, dwie znane postaci, które od lat współpracowały z wydawnictwem oraz Franco Mari, który zwrócił się do Mariarosy z prośbą o mój numer: rozmawiał ze mną pełnym szacunku tonem, stwierdził, że jest ze mnie dumny, że pokazałam, jak przeprowadza się kompletne dochodzenie w kwestii sytuacji robotników, że liczy na rychłe spotkanie, żebyśmy wspólnie o tym porozmawiali. Spodziewałam się, że jakimś nieoczekiwany trafem dotrą do mnie również słowa aprobaty ze strony Nina, ale tak się nie stało. Byłam rozczarowana. Pasquale też się nie odezwał, ale on był tak zdegustowany polityką, że już jakiś czas temu przestał czytać partyjną gazetę. Wielkiej otuchy dodał mi natomiast redaktor „L’Unita”, który oznajmił mi przez telefon, że tekst bardzo spodobał się w redakcji, i na swój kpiarski sposób zachęcił do kupna maszyny do pisania i płodzenia kolejnych dobrych tekstów. Ale najbardziej zaskoczył mnie telefon od Bruna Soccava. Wpierw polecił zadzwonić sekretarce, potem sam przejął słuchawkę. Mówił z melancholią w głosie, jak gdyby artykuł, o którym na początku ani razu nie wspomniał, tak bardzo go zranił, że odebrał mu wszelkie siły witalne. Wyznał, że podczas pobytu na Ischii, podczas naszych wspaniałych spacerów po plaży kochał mnie tak, jak jeszcze nigdy nie kochał żadnej kobiety. Wyraził swój wielki podziw dla sposobu, w jaki wtedy, pomimo bardzo młodego wieku, potrafiłam pokierować własnym życiem. Przysiągł, że ojciec przekazał mu zakład pełen problemów i paskudnych zwyczajów i że on jest jedynie dziedzicem, nieświadomym sytuacji, która również w jego oczach zasługuje na pogardę. Powiedział, że mój artykuł – i tu po raz pierwszy o nim wspomniał – oświecił go i że chce jak najszybciej naprawić odziedziczone z przeszłości wypaczenia. Wyraził żal z powodu nieporozumienia z Lilą i oznajmił, że administracja uporządkowała sprawy z m oim adwokatem. Na koniec oznajmił: znasz Solarów, to oni w tej trudnej chwili pomagają mi nadać nowe oblicze zakładowi „Soccavo”. I dodał: Michele gorąco cię pozdrawia. Podziękowałam i również kazałam

go pozdrowić, przyjęłam do wiadomości jego dobre chęci i rozłączyłam się. Natychmiast jednak zadzwoniłam do adwokata od Mariarosy, aby poinformować go o tej rozmowie. On potwierdził, że kwestia pieniędzy została załatwiona. Kilka dni później spotkaliśmy się w kancelarii, w której pracował. Był sympatyczny, niewiele starszy ode mnie, ubierał się z wielką starannością. Jedyne, co mnie w nim irytowało, to zbyt wąskie usta. Zaprosił mnie do baru na kawę. Był pełen podziwu dla Guida Airoty, bardzo dobrze pamiętał też Pietra. Przekazał mi pieniądze, które Soccavo wypłacił Lili, i polecił, abym nie dała się obrabować. Opisał zamieszanie, jakie wywołali w fabryce studenci i związkowcy, więc przy bramie trafił na policję. Zdradził, że pojawił się tam również inspektor pracy, ale nie wyglądał na zadowolonego. Dopiero przy pożegnaniu, gdy stał już w drzwiach, zapytał: – Znasz Solarów? – To ludzie z dzielnicy, w której wyrosłam. – Czy wiesz, że oni stoją za Soccavem? – Wiem. – I nie martwi cię to? – Nie rozumiem. – Chcę powiedzieć, że może fakt, iż znasz ich od zawsze i że studiowałaś poza Neapolem, nie pozwala ci na jasny ogląd sytuacji. – Ale ja mam jasny ogląd sytuacji. – W ostatnich latach rodzina Solara poszerzyła swoje wpływy, liczą się w tym mieście. – I co w związku z tym? Zacisnął usta i uścisnął mi dłoń. – Nic, dostaliśmy pieniądze, wszystko w porządku. Pozdrów Mariarosę i Pietra. Kiedy ślub? Podoba ci się Florencja?

53. Przekazałam pieniądze Lili, a ona dwukrotnie przeliczyła je z zadowoleniem i od razu postanowiła mi oddać tyle, ile jej pożyczyłam. Chwilę później przyszedł Enzo, wracał ze spotkania z osobą, która znała się na komputerach. Wyglądał na zadowolonego, oczywiście w ramach typowej dla siebie obojętności, która może nawet wbrew jego własnej woli skąpiła uczucia i słowa. Lila i ja z trudem wyciągałyśmy z niego informacje, ale koniec końców uzyskałyśmy dość jasny obraz sytuacji. Ekspert okazał się niezwykle uprzejmym człowiekiem. Na początku powtórzył, że skrypty z Zurychu to wyrzucone pieniądze, ale potem zdał sobie sprawę, że na przekór nieużyteczności kursu Enzo jest naprawdę dobry. Powiedział mu, że IBM ma wyprodukować we Włoszech, w fabryce w Vimercate, całkiem nowy komputer i że filia w Neapolu pilnie potrzebuje maszynistów i kontrolerów, operatorów, programistów i analityków. Zapewnił go, że da mu znać, jak tylko firma zorganizuje szkolenia. Zapisał sobie wszystkie dane kontaktowe. – Czy wyglądał na poważnego człowieka? – zapytała Lila. Enzo, chcąc zaświadczyć o niewątpliwej powadze rozmówcy, skinął na mnie i powiedział: – Wszystko wiedział o narzeczonym Lenucci. – Czyli co? – Że to syn bardzo ważnego człowieka. Lila zrobiła rozdrażnioną minę. Wiedziała oczywiście, że spotkanie zostało umówione dzięki Pietrowi i że od nazwiska Airota zależał jego pozytywny wynik, ale nie podobał jej się fakt, że Enzo ma tego świadomość. Doszłam do wniosku, że irytuje ją myśl, że on też mi coś zawdzięcza, jak gdyby ten dług, który w naszym przypadku, jej i moim, nie wiązał się z żadnymi konsekwencjami i do niczego nie zobowiązywał, Enzowi mógł naprawdę zaszkodzić. Pośpieszyłam z wyjaśnieniem, że fama mojego teścia niewiele tu znaczy, że ekspert od komputerów od razu oznajmił, że pomoże Enzowi tylko w przypadku, jeśli okaże się dobry. Na te słowa Lila machnęła z przyzwoleniem ręką i podkreśliła: – On jest bardzo dobry. – Nigdy nie widziałem żadnego komputera – wtrącił się Enzo. – I co z tego? Ten facet i tak się zorientował, że się na nich znasz. On się zamyślił, potem zwrócił się do Lili z podziwem w głosie, który przez ułamek sekundy wzbudził moją zazdrość: – Był pod wrażeniem ćwiczeń, które kazałaś mi robić.

– Tak? – Tak. Zwłaszcza schematu takich rzeczy jak prasowanie czy wbijanie gwoździa. Od tej chwili zaczęli przekomarzać się między sobą, posługując się sformułowaniami, których nie rozumiałam i które wykluczyły mnie z rozmowy. I nagle zaczęli przypominać zakochaną i szczęśliwą parę skrywającą tak wielką tajemnicę, że nawet sami o niej nie wiedzieli. Cofnęłam się pamięcią do czasów dzieciństwa, na nasze podwórko. Zobaczyłam Lilę i Enza, jak na oczach dyrektora i pani Olivieri walczą o pierwsze miejsce w arytmetyce. Zobaczyłam Enza, jak rozpacza, choć on nigdy nie płakał, bo zranił Lilę kamieniem. I pomyślałam: ich związek wywodzi się z najlepszej tradycji naszej dzielnicy. Może Lila ma rację, że chce tam wrócić.

54. Zaczęłam zwracać uwagę na wywieszone na bramach ogłoszenia o mieszkaniach do wynajęcia. W tym czasie pocztą przyszło zaproszenie na wesele Giglioli Spagnuolo i Michelego Solary, nie dla całej mojej rodziny, lecz tylko dla mnie. A kilka godzin później przyniesiono mi kolejne zaproszenie, tym razem na ślub Marisy Sarratore i Alfonsa Carracciego: zarówno rodzina Solara, jak i rodzina Carracci zwracały się do mnie z pełnym szacunku w ielm oż n a pan i m agister G reco Elen a. Te dwa zaproszenia od razu wydały mi się odpowiednią okazją, żeby sprawdzić, czy powrót Lili do dzielnicy to dobry pomysł. Postanowiłam odwiedzić Michelego, Alfonsa, Gigliolę i Marisę. Oficjalnie, żeby osobiście złożyć im życzenia i wyjaśnić, że obie uroczystości przypadają na czas, kiedy mnie już nie będzie w Neapolu, a tak naprawdę po to, żeby wybadać, czy Solarowie i Carracci mają jeszcze ochotę dręczyć Lilę. Alfonso wydawał się jedyną osobą, która obiektywnie mogła stwierdzić, czy Stefano dalej żywi żal do żony. A Michelemu, choć go nienawidziłam, a może przede wszystkim dlatego, że go nienawidziłam, chciałam spokojnie opowiedzieć o zdrowotnych problemach Lili, dając mu jednocześnie do zrozumienia, że pomimo iż on uważa siebie za Bóg wie kogo i szydzi sobie ze mnie, jakbym dalej była tylko dziewczynką, posiadam wystarczające możliwości, aby skomplikować mu życie i interesy, jeśli dalej będzie prześladował moją przyjaciółkę. Włożyłam zaproszenia do torebki, nie chciałam, żeby moja matka je zobaczyła i poczuła się urażona tym, że to mnie darzą uznaniem, a nie ją i mojego ojca. I postanowiłam cały dzień przeznaczyć na spotkania. Pogoda zapowiadała się nieciekawa, wzięłam ze sobą parasol, ale i tak byłam w dobrym nastroju: chciałam się przejść, zastanowić, w pewnym sensie pożegnać z dzielnicą i miastem. Ze względu na dawne nawyki pilnej uczennicy zamierzałam zacząć od najtrudniejszego spotkania: z Michelem Solarą. Udałam się do baru, ale nie zastałam ani jego, ani Giglioli, ani nawet Marcella. Powiedziano mi, że być może są w nowym sklepie przy głównej ulicy. Bez pośpiechu ruszyłam w tamtym kierunku, rozglądając się leniwie. Dawno już wykreśliłam z pamięci ciemną i ponurą norę don Carla, gdzie jako mała dziewczynka szłam kupować płyn do prania i inne rzeczy do domu. Z wysokości trzeciego piętra opadał pionowo w dół ogromny napis, W sz ystko dla w sz ystkich, który kończył się nad wielkim wejściem. Sklep, pomimo dziennej pory, był jasno oświetlony. Oferował towary wszelkiego rodzaju: prawdziwy róg obfitości. Trafiłam na Rina, brata Lili, który sporo przybrał na wadze. Potraktował mnie chłodno, powiedział, że tutaj on jest panem i nic nie wie o Solarach. Jeśli szukasz Michelego, idź do jego domu, rzucił wrogim tonem i odwrócił się do mnie plecami, jakby czekały go niecierpiące zwłoki obowiązki.

Poszłam więc dalej, na nowe osiedle, gdzie już wiele lat temu cała rodzina Solara zakupiła ogromny apartament. Otworzyła mi matka, Manuela, lichwiarka, której nie widziałam od wesela Lili. Wiedziałam, że mnie obserwuje przez judasza. Po dłuższej chwili odsunęła rygiel i stanęła w obramowaniu drzwi, po części skrywana przez ciemności, jakie panowały w mieszkaniu, a po części zalana przez światło wpadające przez okno na klatce schodowej. Moim oczom ukazała się wysuszona staruszka, ze skórą naciągniętą na grube kości, z jedną źrenicą pełną blasku, a drugą prawie całkowicie przygaszoną. W uszach, na szyi, na ciemnej sukni, która na niej wisiała, połyskiwało złoto, jakby właśnie wybierała się na jakieś przyjęcie. Potraktowała mnie grzecznie, zaprosiła do środka, na kawę. Dowiedziałam się, że Michelego nie ma, ma swoje mieszkanie w Posillipo, gdzie przeprowadzi się ostatecznie po ślubie. Teraz urządza je razem z Gigliolą. – Porzucą dzielnicę? – zapytałam. – Jasne. – Dla Posillipo? – Lenù, sześć pokoi, z czego trzy z widokiem na morze. Ja bym wolała Vomero, ale Michele postanowił, że zrobi po swojemu. W każdym razie nawet sobie nie wyobrażasz, jakie tam jest rano powietrze, ile słońca. To mnie zaskoczyło. W życiu bym nie przypuściła, że Solarowie opuszczą miejsce swoich interesów, kryjówkę, w której składają łup. Ale proszę, właśnie Michele, najbardziej bystry, najbardziej zachłanny z całej rodziny, przenosi się gdzie indziej, na górę, nad Posillipo, żeby mieć morze i Wezuwiusz na wyciągnięcie ręki. Adwokat miał rację, mania wielkości u obydwu braci znacznie się nasiliła. Jednak w pierwszej chwili ta informacja ucieszyła mnie, byłam zadowolona, że Michele wyprowadzi się z dzielnicy. To sprzyjało ewentualnemu powrotowi Lili.

55. Zapytałam panią Manuelę o adres, pożegnałam się i znowu ruszyłam przez miasto: wsiadłam do metra jadącego w stroję Mergelliny, a potem trochę na piechotę, a trochę autobusem dotarłam na górę, do Posillipo. Zżerała mnie ciekawość. Czułam, że przynależę do prawomocnej, otoczonej aureolą najwyższego wykształcenia, cieszącej się powszechnym uznaniem władzy, i chciałam zobaczyć, jaką ostentacyjną formę przybrała ta inna władza, ucieleśniana przez braci Solarów, którą od dziecka mogłam obserwować: wulgarna przyjemność uciskania, bezkarne dopuszczanie się zbrodni, fikcyjne poważanie dla prawa, zbytek i marnotrawstwo. Ale Michele znowu mi umknął. Na ostatnim piętrze nowej kamienicy zastałam tylko Gigliolę, która przyjęła mnie z wyraźnym zaskoczeniem i nie mniej wyraźną niechęcią. Dopiero teraz uświadomiłam sobie, że dopóki o różnych porach korzystałam z telefonu jej matki, byłam traktowana z życzliwością, ale od kiedy założyłam telefon w domu rodziców, cała rodzina Spagnuolo została wykluczona z mojego życia. I oto bez uprzedzenia, w samo południe pochmurnego dnia, który zapowiadał ulewę, pojawiam się w Posillipo i wkraczam do mieszkania przyszłej panny młodej, które całe tonie w nieładzie. Ogarnął mnie wstyd, a żeby jakoś załagodzić sytuację, zaczęłam udawać wielką radość. Początkowo Gigliola była naburmuszona, może nawet zaniepokojona, górę jednak wzięła chełpliwość. Chciała, żebym jej zazdrościła, pragnęła otrzymać namacalny dowód, że w moich oczach to jej najbardziej się poszczęściło. Dlatego obserwując moje reakcje i ciesząc się moim entuzjazmem, pokazała mi wszystkie pokoje, kosztowne meble, przepyszne żyrandole, dwie ogromne łazienki, wielki bojler, lodówkę, pralkę, aż trzy telefony, które na nieszczęście jeszcze nie działały, nie wiem ilucalowy telewizor i bezkresny taras, który przypominał raczej wiszący ogród pełen kwiatów i którego pełni barw nie pozwalała docenić brzydka pogoda. – Popatrz, czy widziałaś kiedyś takie morze? I Neapol? A Wezuwiusz? I niebo? Czy w dzielnicy kiedykolwiek było takie niebo? Nigdy. Morze było jak ołów, a zatoka wyglądała jak brzeg tygla. Zbity kołtun czarnych chmur toczył się prosto na nas. W głębi, gdzieś między morzem a chmurami, musiał uchować się jakiś wąski przesmyk, przez który sączyła się oślepiająca wiązka świat​ła i uderzała w fioletowy kontur Wezuwiusza. Długo wpatrywałyśmy się w ten spektakl, a wiatr przylepiał ubrania do naszych ciał. Czułam się jak zahipnotyzowana urokiem Neapolu. Takiej panoramy nie było nawet z tarasu Galiani. Coraz bardziej oszpecane miasto za grube pieniądze oferowało niepowtarzalne betonowe punkty widokowe, a Michele zakupił jeden z nich.

– Podoba ci się? – Cudowne. – Nie ma porównania z mieszkaniem Liny, co? – Nie, nie ma porównania. – Powiedziałam Liny, ale teraz jest tam Ada. – Tak. – Tutaj jest o wiele szykowniej. – Tak. – Nie wyglądasz na zadowoloną. – Skąd, cieszę się z twojego szczęścia. – Każdy ma to, na co zasłużył. Ty się uczyłaś, piszesz książki, a ja mam to. – Tak. – Nie jesteś przekonana. – Jestem jak najbardziej przekonana. – Jeśli przyjrzysz się tabliczkom na drzwiach, w tym domu mieszkają sami inżynierowie, adwokaci i wielcy profesorowie. Pejzaż i wygody kosztują. Jeśli trochę zaoszczędzicie, też będziecie mogli kupić sobie takie mieszkanie. – Nie sądzę. – Twój przyszły mąż nie chce się przeprowadzić do Neapolu? – Wykluczone. – Nigdy nie mów nigdy. Masz szczęście, wiele razy słyszałam głos Pietra w telefonie, widziałam go przez okno, od razu widać, że to dobry chłopak. Nie tak jak Michele. On zrobi wszystko, co zechcesz. W tym momencie wciągnęła mnie z powrotem do mieszkania, zamierzała przygotować coś do jedzenia. Rozpakowała szynkę i ser, pokroiła chleb. Wyjaśniła przepraszająco, że na razie jest jak na obozowisku: ale jak będziesz w Neapolu z mężem, odwiedźcie mnie, pokażę ci, jak to urządziłam – dodała. Jej duże oczy błyszczały z podniecenia i wysiłku, by nie pozostała żadna wątpliwość co do jej zamożności. Ale ta niepewna przyszłość – ja i Pietro, jak przyjeżdżamy do Neapolu i składamy wizytę jej i Michelemu – musiała okazać się zdradliwa. Zamyśliła się na chwilę, spochmurniała. A kiedy wróciła do przechwałek, nie brzmiała już przekonująco, zmieniła ton. Mnie też się poszczęściło, rzuciła, ale nie wyglądała na zadowoloną, w jej głosie pobrzmiewała autoironia. Zaczęła wyliczać: Carmen skończyła z właścicielem stacji benzynowej, życie Pinucci zatruwa ten głupek Rino, Ada jest dziwką Stefana. Ja zaś mam Michelego, który jest piękny, inteligentny, wszystkim rozkazuje, wreszcie zdecydował się mnie poślubić i sama widzisz, gdzie mnie umieścił, nie wyobrażasz sobie, jakie wesele przygotował. Takiego wesela

nie miał nawet szach perski, gdy się żenił z Sorayą. O tak, dobrze, że go sobie wzięłam, gdy byłam jeszcze mała, okazałam się najsprytniejsza. I dalej w tym tonie, ale ciągle z nutką autoironii. Nie przestając wychwalać swojego sprytu, przeszła powoli od dostatków, jakie zapewniła sobie, zdobywając Solarę, do samotności panny młodej. Nigdy go nie ma, wyznała, to tak, jakbym sama za siebie wychodziła. I zapytała mnie znienacka, jak gdyby naprawdę chciała poznać moją opinię: czy ja twoim zdaniem istnieję? Spójrz na mnie: czy ja istnieję? Uderzyła się otwartą dłonią w bujną pierś, ale tylko po to, żeby mi pokazać, że ta dłoń przechodzi na wylot, że z winy Michelego jej nie ma. On wszystko sobie wziął, od razu, kiedy była jeszcze dziewczynką. Zużył ją, wymiął, a teraz, kiedy ma dwadzieścia pięć lat, tak się przyzwyczaił do jej widoku, że jej nie dostrzega. Pieprzy się na prawo i lewo, kiedy mu się zachce. Niedobrze mi, gdy ktoś pyta, ile chcemy mieć dzieci, a on prycha i mówi: spytajcie Gigliolę, ja już mam dzieci i sam nie wiem ile. Czy twój narzeczony mówi ci takie rzeczy? Czy mówi: z Lenuccią chcę mieć trójkę, a z innymi jeszcze nie wiem? Traktuje mnie przed innymi jak szmatę. Ale ja wiem dlaczego. Bo nigdy mnie nie kochał. Żeni się ze mną, żeby mieć zaufaną służącą, wszyscy faceci po to się żenią. I powtarza mi bez ustanku: co ja z tobą pocznę, nic nie umiesz, brak ci rozumu, brak gustu, to piękne mieszkanie tylko się z tobą zmarnuje, wszystko, czego się dotkniesz, staje się obrzydliwe. Rozpłakała się. Powiedziała, szlochając: – Przepraszam, mówię to, bo napisałaś książkę, która mi się spodobała, i wiem, że poznałaś, co to cierpienie. – Dlaczego mu na to pozwalasz? – Bo inaczej się ze mną nie ożeni. – Ale po ślubie niech za to zapłaci. – Jak? Ma mnie w dupie, już teraz prawie go nie widuję, potem będzie jeszcze gorzej. – Nie rozumiem cię. – Nie rozumiesz, bo nie jesteś mną. Czy wzięłabyś sobie mężczyznę, o którym wiesz, że jest zakochany w innej? Spojrzałam na nią pytająco: – Michele ma kochankę? – Wiele, to facet, który wkłada gdzie popadnie. Ale nie o to chodzi. – A o co? – Lenù, powiem ci, ale ty nie możesz nikomu powtórzyć, bo Michele mnie zabije. Obiecałam i dotrzymałam obietnicy: ona już nie żyje, dlatego teraz mogę o tym pisać. – On kocha Linę – powiedziała. – Kocha ją tak, jak mnie nigdy nie kochał, jak nigdy nikogo nie pokocha. – Bzdury.

– Lenù, jeśli to dla ciebie bzdury, to lepiej już sobie idź. Mówię prawdę. On kocha Linę od tego przeklętego dnia, kiedy ona przyłożyła Marcellemu nóż do szyi. Nie zmyślam, sam mi powiedział. I zdradziła mi rzeczy, które bardzo mną wstrząs​nęły. Zdradziła, że niedawno Michele upił się tu, w mieszkaniu, i powiedział jej, z iloma kobietami spał, dokładną liczbę: sto dwadzieścia dwie, za pieniądze i gratis. Z tobą włącznie, podkreślił, i na pewno nie jesteś w grupie tych, które sprawiły mi największą rozkosz. Wręcz przeciwnie. A wiesz dlaczego? Bo jesteś głupia, a żeby się dobrze rżnąć, też potrzeba odrobinę inteligencji. Przykładowo nie umiesz dobrze robić laski, nie nadajesz się i choćbym tysiąc razy tłumaczył, nie uda ci się, bo wyraźnie czuć, że się brzydzisz. Kontynuował tak przez jakiś czas, mówiąc coraz bardziej obrzydliwe rzeczy, bo u niego wulgaryzmy to norma. Potem dobitnie wyjaśnił, jak sprawy się mają: żeni się z nią z szacunku do jej ojca, doświadczonego cukiernika, do którego się przywiązał; żeni się z nią, bo trzeba mieć i żonę, i dzieci, i przykładny dom; ale nie chce nieporozumienia, ona dla niego nic nie znaczy, nie postawił jej na piedestale, nie ją kocha najbardziej, więc niech nawet się nie waży wkurwiać go jakimiś roszczeniami. To były straszne słowa. W pewnym momencie chyba sam Michele zdał sobie z tego sprawę, bo ogarnął go nietypowy smutek. Wymamrotał, że kobiety są dla niego jak zabawki z dziurkami. Wszystkie. Z wyjątkiem jednej. Lina to jedyna kobieta na świecie, którą darzy miłością – tak, miłością, jak na filmach – i szacunkiem. Powiedział, wyszlochała Gigliola, że ona by wiedziała, jak urządzić to mieszkanie. Powiedział, że dawać jej pieniądze to przyjemność. Powiedział, że razem z nią mógłby stać się kimś naprawdę ważnym w Neapolu. Powiedział: pamiętasz, co potrafiła zrobić ze swoim ślubnym zdjęciem, pamiętasz, jak wyremontowała sklep? A ty i Pinuccia, i wszystkie inne, czym wy, kurwa, jesteście, co wy, kurwa, potraficie? Tak jej powiedział, i nie tylko. Powiedział też, że myśli o Lili w dzień i w nocy, ale nie z taką normalną żądzą, bo to, jak jej pragnie, nie jest podobne do tego pożądania, jakie zna. W rz ecz yw istości on jej n ie chce. Nie chce jej tak, jak zazwyczaj chce kobiety, by poczuć je pod sobą, by je obracać, by je otwierać, wdzierać się do nich, podporządkować je sobie i podeptać. Nie chce jej, by ją sobie wziąć, a potem zapomnieć. On pragnie jej delikatności i pomysłowości. Pragnie jej wyobraźni. Tak, żeby jej nie zniszczyć, żeby pozostała, jaka jest. Nie chce jej po to, żeby ją zerżnąć, bo to słowo w odniesieniu do Lili go drażni. On chce ją całować i pieścić. Chce, żeby ona go pieściła, żeby mu pomogła, pokierowała nim, rozkazywała mu. Chce patrzeć, jak się zmienia z biegiem czasu, jak się starzeje. Chce razem z nią rozmawiać i zastanawiać się. Rozumiesz? Mówił o niej tak, jak do mnie nigdy nie mówił, chociaż to my mamy się pobrać. Przysięgam, że tak jest. Mamrotał pod nosem: co mój brat Marcello i ten kretyn Stefano, i bezczelny Enzo, co oni o niej wiedzą? Czy do nich w ogóle dociera, co stracili, co mogą stracić? Nie, brak im rozumu. Tylko ja wiem, jaka ona jest. Ja ją poz n ałem . I cierpię na myśl, że się

marnuje. Tak mówił, żeby się wyżyć. A ja słuchałam bez słowa, aż w końcu zasnął. Patrzyłam na niego i się zastanawiałam: jak to możliwe, że Michele jest zdolny do takich uczuć, to nie on mówi, to jakiś inny Michele. I znienawidziłam tego drugiego, pomyślałam sobie: zadźgam go nożem we śnie i odzyskam mojego Michelego. Ale do Lili nic nie mam, o nie. Kilka lat temu chciałam ją zabić, wtedy kiedy Michele zabrał mi sklep na piazza dei Martiri i odesłał mnie do cukierni. Wtedy czułam się gówno warta. Ale teraz już jej nie nienawidzę, ona nie ma z tym nic wspólnego. Zawsze chciała się od niego uwolnić. Nie jest taką kretynką jak ja, żeby za niego wyjść, nigdy go sobie nie weźmie. Ponieważ Michele chce zawładnąć wszystkim, czym się da zawładnąć, ale z nią mu się nie uda, od jakiegoś czasu nawet ją lubię: przynajmniej jest ktoś, kto mu da popalić. Słuchałam i starałam się jakoś ją pocieszyć, zbagatelizować słowa Michelego. Zapewniłam: skoro się z tobą żeni, to bez względu na to, co mówi, zależy mu na tobie. Uwierz mi. Ale Gigliola pokręciła energicznie głową, ocierając palcami policzki. Ty go nie znasz, powiedziała, nikt go nie zna tak jak ja. Zapytałam więc: – Czy twoim zdaniem może stracić głowę i zrobić Linie krzywdę? Z jej piersi wyrwał się okrzyk zmieszany ze śmiechem: – On? Linie? Nie widziałaś, jak się zachowywał przez te wszystkie lata? On może zrobić krzywdę mnie, tobie, każdemu, nawet własnemu ojcu, matce, bratu. Może zrobić krzywdę każdemu, na kim Linie zależy, jej dziecku, Enzowi. I to bez skrupułów, z zimną krwią. Ale jej samej nigdy nie skrzywdzi.

56. Postanowiłam dokończyć planowaną wyprawę. Zeszłam na piechotę aż do Mergelliny i dotarłam na piazza dei Martiri właśnie w chwili, kiedy czarne niebo było tak nisko, jakby opierało się na dachach kamienic. Ruszyłam pędem w stronę eleganckiego butiku Solarów, byłam pewna, że lada moment rozpęta się nawałnica. Zastałam Alfonsa, jeszcze piękniejszego niż dawniej: miał duże oczy, długie rzęsy, ładnie zarysowane usta, zgrabne i zarazem silne ciało. Posługiwał się nieco sztucznym językiem, wszystko z powodu lekcji greki i łaciny. Był szczerze zadowolony ze spotkania. Wspólnie spędzone trudne lata w gimnazjum i w liceum zrodziły między nami zażyłość, która choć nie widzieliśmy się od dawna, od razu się odnowiła. Zaczęliśmy żartować. Paplaliśmy co nam ślina na język przyniosła, o szkolnej przeszłości, o profesorach, o książce, którą wydałam, o jego i o moim ślubie. Oczywiście to ja wspomniałam o Lili. On się zmieszał, nie chciał źle mówić ani o niej, ani o swoim bracie, ani nawet o Adzie. Stwierdził tylko: – Wiadomo było, że tak się to skończy. – Dlaczego? – Pamiętasz, jak ci mówiłem, że Lina budzi we mnie strach? – Tak. – To nie był strach, ale zrozumiałem to dosyć późno. – A co to było? – Obcość i poufałość zarazem, poczucie dystansu, ale i bliskości. – Czyli? – Trudno to wytłumaczyć, my od razu się zaprzyjaźniliśmy, bardzo cię lubię. Z nią zawsze było trudno. Miała w sobie coś takiego przerażającego, co wzbudzało we mnie chęć, by uklęknąć i wyznać jej wszystkie moje najskrytsze myśli. Zażartowałam: – Piękne, prawie religijne doznanie. On zachował powagę: – Nie, tylko przyznanie się do własnej niższości. Piękne za to było to, że pomogła mi w nauce. Czytała podręcznik, w lot wszystko rozumiała i streszczała to prostym językiem. Bywały chwile, i nadal bywają, że sobie myślę: gdybym urodził się dziewczyną, chciałbym być jak ona. Bo w rodzinie Carraccich tylko my byliśmy jak dwa ciała obce, ani ja, ani ona nie mieliśmy tam żadnych szans. Dlatego nigdy nie obchodziły mnie jej winy, zawsze stałem po jej stronie. – Czy Stefano ciągle ma do niej żal?

– Tego nie wiem. Nawet jeśli jej nienawidzi, ma zbyt wiele kłopotów, aby o tym myśleć. W tym momencie Lina to ostatni z jego problemów. To zdanie zabrzmiało szczerze, a poza tym wyglądało na uzasadnione, dlatego zostawiłam temat Lili. Skupiłam się natomiast na Marisie, na rodzinie Sarratore i wreszcie na Ninie. Na pytania odpowiadał oględnie, zwłaszcza w kwestii Nina, którego nikt z woli Donata nie ośmielił się zaprosić na ten nieznośny ślub, który go czekał. – Nie cieszysz się, że się żenisz? – ośmieliłam się zapytać. Popatrzył za okno: błyskało, grzmiało, ale jeszcze nie padało. Odparł: – Mnie było dobrze. – A Marisie? – Jej nie, źle się czuła. – Chciałbyś, żeby na zawsze została narzeczoną? – Sam nie wiem. – Ale koniec końców zgodziłeś się. – Zwróciła się do Michelego. Popatrzyłam na niego niepewnie. – W jakim sensie? Roześmiał się nerwowo. – Poszła do niego i nastawiła go przeciwko mnie. Ja siedziałam na pufie, on stał pod światło. Był cały spięty, gotowy do skoku, jak torreadorzy na filmach o korridzie. – Nie rozumiem. Żenisz się z Marisą, bo ona poprosiła Solarę, żeby on cię do tego zmusił? – Żenię się z Marisą, żeby nie robić przykrości Michelemu. To on mnie tu zatrudnił, zawierzył moim kompetencjom, jestem mu wdzięczny. – Zwariowałeś. – Mówisz tak, bo wszyscy macie błędne mniemanie o Michelem, nie wiecie, jaki jest. – Ściągnął brwi, bezskutecznie usiłował powstrzymać łzy. – Marisa jest w ciąży. – Aha. Czyli to była prawdziwa przyczyna. Wzięłam go za rękę i pomimo skrępowania starałam się go uspokoić. Z trudem odzyskał równowagę. Odezwał się: – Życie jest straszne, Lenù. – To nieprawda. Marisa będzie dobrą żoną i wspaniałą matką. – Pieprzę Marisę. – Teraz przesadzasz. Spojrzał mi prosto w oczy badawczym wzrokiem, poczułam, że próbuje znaleźć odpowiedź na

coś, co go zaskoczyło. Zapytał: – Lila tobie też nic nie mówiła? – Co miała mi powiedzieć? Pokręcił głową z nagłym rozbawieniem. – Widzisz, że mam rację? To niepospolita kobieta. Kiedyś zdradziłem jej pewien sekret. Byłem przerażony i musiałem się komuś zwierzyć. Wybrałem ją, słuchała mnie z uwagą, aż w końcu się uspokoiłem. Cieszyłem się, że mogę jej o tym powiedzieć, wydawało mi się, że nie słucha mnie uszami, ale jakimś innym organem, który posiada tylko ona i który pomaga przełknąć gorycz słów. Na koniec nie poprosiłem jej, jak zazwyczaj się prosi: przysięgnij, że nie zdradzisz tego nikomu. Teraz jednak wiem, że skoro tobie nic nie powiedziała, nie powiedziała nikomu, nawet w chęci odwetu, w najgorszym dla siebie czasie, kiedy nienawidziła całego świata i kiedy mój brat ją bił. Nie przerywałam mu. Było mi przykro, że Lili powierzył ten jakiś wielki sekret, a mnie nie, choć to ja od zawsze byłam jego przyjaciółką. Musiał to zauważyć i postanowił naprawić błąd. Mocno mnie przytulił i wyszeptał na ucho: – Lenù, jestem homo, kobiety mi się nie podobają. Kiedy już wychodziłam, mruknął zażenowany: na pewno wiedziałaś o tym od dawna. Tylko pogorszył moje samopoczucie, bo prawda była taka, że nawet nie przyszło mi to do głowy.

57. Tak minął cały długi dzień, ciemny, ale bezdeszczowy. Właśnie wtedy nastąpił zwrot, który szybko przemienił etap pozornego zacieśniania relacji z Lilą w pragnienie zerwania kontaktów i zatroszczenia się o własne życie. A może ten zwrot zaczął się wcześniej, w drobnych szczegółach, które choć mnie dotyczyły, były ledwo dostrzegalne, a teraz zwyczajnie się zsumowały. Wyprawa okazała się pożyteczna, ale do domu wróciłam w złym nastroju. Co to za przyjaźń, skoro ona przez lata milczała o Alfonsie, choć wiedziała, jak nasze relacje są dla mnie ważne? Czy naprawdę nie dostrzegła, że Michele jest od niej całkowicie uzależniony? A może z tylko sobie znanych powodów postanowiła to przede mną przemilczeć? Z drugiej strony ileż ja rzeczy przed nią przemilczałam? Przez resztę dnia błądziłam myślami w chaosie miejsc, czasów, osób: złowróżbna pani Manuela, próżny Rino, Gigliola ze szkoły podstawowej, Gigliola z gimnazjum, Gigliola uwiedziona przez władczą urodę braci Solara, Gigliola urzeczona fiatem millecento i Michelem, który pociąga kobiety tak sam jak Nino, ale w odróżnieniu od niego zdolny jest do absolutnej namiętności; i Lila, ta Lila, która potrafiła rozbudzić tę namiętność, uniesienie niekarmiące się jedynie manią wielkości, peryferyjną chełpliwością, odwetem, niskimi żądzami – jak sama twierdzi – lecz będące obsesyjną formą dowartościowania kobiety: nie czcią, nie uległością, lecz raczej najbardziej pożądaną formą męskiej miłości, uczuciem skomplikowanym, które potrafi z determinacją i w pewnym sensie także z okrucieństwem uczynić ją błogosławioną pośród niewiastami. Poczułam solidarność z Gigliolą, rozumiałam jej upokorzenie. Wieczorem spotkałam się z Lilą i Enzem. Nic nie powiedziałam o wyprawie, której się podjęłam z miłości do niej i aby chronić mężczyznę, z którym żyje. Ale kiedy ona poszła do kuchni, aby nakarmić dziecko, zdradziłam Enzowi, że Lila zamierza wrócić do dzielnicy. Postanowiłam, że nie będę przed nim skrywać tego, co sama o tym myślę. Powiedziałam, że nie uważam, aby to był dobry pomysł, ale że należy wspierać wszystko, co może pomóc jej w odzyskaniu równowagi – jest zdrowa, potrzebuje tylko spokoju – albo co ona uznaje za dobre. Zresztą minęło już sporo czasu i, o ile mi wiadomo, w dzielnicy nie będzie im gorzej niż w San Giovanni a Teduccio. Enzo wzruszył tylko ramionami. – Ja nie mam nic przeciwko. Rano będę wstawał nieco wcześniej, a wieczorem nieco później wracał. – Widziałam, że dawne mieszkanie don Carla jest do wynajęcia. Jego dzieci przeniosły się do Caserty i wdowa zamierza teraz do nich dołączyć.

– Ile chce za czynsz? Podałam mu cenę: w naszej dzielnicy mieszkania kosztowały mniej niż w San Giovanni a Teduccio. – Dobrze – zgodził się Enzo. – Ale wiesz, że czekają was kłopoty. – Tutaj też ich niemało. – Spotka was dużo nieprzyjemności, pojawią się też żądania. – Zobaczymy. – Będziesz przy niej? – Tak długo, jak tego zechce. Dołączyliśmy do Lili w kuchni, by powiedzieć o mieszkaniu don Carla. Ona właśnie pokłóciła się z Gennarem. Teraz, gdy chłopiec przebywał więcej z matką, a mniej z sąsiadką, czuł się zdezorientowany, nie miał tyle swobody, musiał pożegnać się z wieloma przyzwyczajeniami: buntował się i choć miał już pięć lat, chciał być nadal karmiony. Lila zaczęła krzyczeć, on rzucił talerzem, który roztrzaskał się na podłodze na drobne kawałki. W chwili gdy wchodziliśmy do kuchni, ona właśnie uderzyła go w policzek. Napadła na mnie: – Czy to ty dawałaś mu jeść, udając, że łyżka to samolot? – Tylko raz. – Nie wolno ci. – To już się nie powtórzy – obiecałam. – Nigdy więcej, bo ty potem wychodzisz jak wielka pisarka, a ja muszę tracić w kuchni czas. Powoli zaczęła się uspokajać. Ja posprzątałam podłogę. Enzo stwierdził, że nie ma nic przeciwko wynajęciu czegoś w naszej dzielnicy, ja stłumiłam urazę i opowiedziałam o mieszkaniu don Carla. Słuchała bez entuzjazmu i jednocześnie pocieszała dziecko, potem zareagowała tak, jakby to Enzo chciał się przenieść i jakbym ja naciskała na tę decyzję. Odparła: dobrze, zrobię, jak chcecie. Następnego dnia poszliśmy oglądać mieszkanie. Było w fatalnym stanie, ale Lila wyglądała na podekscytowaną: podobało jej się to, że leży na skraju dzielnicy, prawie za tunelem, że z okien widać stację benzynową narzeczonego Carmen. Enzo zauważył, że w nocy przeszkadzać im będą ciężarówki na głównej ulicy i pociągi. Ale ponieważ jej się podobały nawet hałasy, które towarzyszyły nam w dzieciństwie, dogadali się z wdową co do korzystnego czynszu. Od tej chwili Enzo co wieczór, zamiast wracać od razu do San Giovanni a Teduccio, jechał wpierw do dzielnicy i wykonywał prace, które miały zamienić lokal w przyzwoite mieszkanie. I tak nastał maj, dzień mojego ślubu był coraz bliżej, a ja coraz częściej jeździłam do Florencji. Lila, jakby nie zdawała sobie z tego sprawy, naciągnęła mnie na ostatnie wydatki na dom.

Kupiłyśmy łóżko małżeńskie, łóżeczko dla Gennara, razem poszłyśmy złożyć podanie o podłączenie telefonu. Ludzie przyglądali się nam na ulicy, niektórzy witali się tylko ze mną, inni również z Lilą, jeszcze inni udawali, że nie widzą żadnej z nas. W każdym razie Lila wyglądała na zadowoloną. Raz spotkałyśmy Adę, była sama, pomachała do nas życzliwie i poszła dalej, jakby się spieszyła. Inny razem natknęłyśmy się na Marię, matkę Stefana: pozdrowiłyśmy ją, ale ona odwróciła głowę w drugą stronę. Kiedyś minął nas sam Stefano, zatrzymał się, wysiadł z samochodu, zagadał do mnie wesoło, zapytał o ślub, pochwalił Florencję, w której był niedawno z Adą i z córeczką, potem pogłaskał Gennara po policzku, pożegnał się z Lilą skinieniem głowy i odjechał. Zobaczyłyśmy też Fernanda, ojca Lili: stał przed szkołą podstawową, był zgarbiony, bardzo się postarzał. Lila się wzruszyła, powiedziała do Gennara, że chce mu przedstawić dziadka, i choć usiłowałam ją od tego odwieść, podeszła do niego. Fernando jakby nie dostrzegł córki, przez kilka sekund wpatrywał się we wnuka, a potem powiedział dobitnie: gdy zobaczysz matkę, powiedz jej, że jest kurwą, i odszedł. Ale do najbardziej wstrząsającego spotkania, pomimo że w pierwszym momencie wydawało się bagatelne, doszło na kilka dni przed ostateczną przeprowadzką do nowego mieszkania. Właśnie w chwili kiedy wychodziłyśmy z domu, wpadłyśmy na Melinę, która trzymała za rękę wnuczkę Marię, córkę Stefana i Ady. Jak zwykle wyglądała na nieobecną, ale była dobrze ubrana, miała utlenione włosy i mocny makijaż na twarzy. Mnie rozpoznała, ale Lili nie, a może świadomie zwróciła się tylko do mnie. Mówiła tak, jakbym nadal była dziewczyną jej syna Antonia. Powiedziała, że on wkrótce wraca z Niemiec, że w listach ciągle o mnie pyta. Pochwaliłam jej strój i włosy, co ją ucieszyło. Ale jeszcze bardziej ucieszyły ją pochwały dla wnuczki, która nieśmiało chowała się za spódnicą babci. Wtedy Melina poczuła się w obowiązku, by powiedzieć coś miłego o Gennarze, zapytała więc Lilę: czy to twój syn? Wyglądało to tak, jakby dopiero teraz ją rozpoznała, bo do tej pory patrzyła na nią bez słowa, i jakby nagle uświadomiła sobie, że to tej kobiecie jej córka Ada odebrała męża. Jej oczy zapadły się w wielkich oczodołach, a ona odezwała się z powagą w głosie: Lino, zrobiłaś się brzydka i chuda, nie dziw, że Stefano cię zostawił, mężczyźni chcą ciała, bo inaczej nie wiedzą, co mają zrobić z rękami, i odchodzą. Potem nienaturalnie szybkim ruchem odwróciła głowę w stronę Gennara i zapiszczała, wskazując na dziewczynkę: wiesz, że to twoja siostra? Dajcie sobie buziaka, no już, matko, jacy jesteście piękni. Gennaro pośpiesznie pocałował dziewczynkę, która grzecznie mu na to pozwoliła, a Melina, patrząc na dwie zbliżone do siebie buzie, wykrzyknęła: oboje w dali się w ojca, są iden tycz n i. Po czym pchnęła wnuczkę przed siebie i odeszła bez pożegnania, jakby czekały ją pilne sprawy. Lila przez cały ten czas milczała. Wiedziałam jednak, że jest wstrząśnięta, jak wtedy kiedy jako dziecko patrzyła na Melinę idącą po głównej ulicy i jedzącą pastę do prania. Gdy babcia

z wnuczką się oddaliły, zamrugała oczami i stwierdziła: też taka będę. Potem poprawiła włosy i mruknęła: – Słyszałaś, co powiedziała? – To nieprawda, że jesteś brzydka i chuda. – Mam gdzieś to, czy jestem brzydka i chuda, mówię o podobieństwie. – Jakim podobieństwie? – Między dziećmi. Melina ma rację, są podobni do Stefana. – No coś ty, mała tak, ale Gennaro jest inny. Ona się roześmiała: po długiej przerwie znowu usłyszałam jej charakterystyczny złowrogi śmiech. Odparła: – Są jak dwie krople wody.

58. Koniecznie muszę wyjechać. Zrobiłam już to, co mogłam dla niej zrobić, teraz grozi mi, że wpadnę w niepotrzebny i wyniszczający wir domysłów: kto jest prawdziwym ojcem Gennara, czy Melina ma rację, co knuje Lila, co wie, a czego nie wie, czego się domyśla i o czym nie mówi, co wygodnie jest jej myśleć. Korzystając z faktu, że Enzo był w pracy, przedyskutowałyśmy to spotkanie. Posłużyłam się takimi stereotypami jak: kobieta zawsze wie, kto jest ojcem jej dziecka. Powiedziałam jej: zawsze czułaś, że to syn Nina, właśnie dlatego go chciałaś, a teraz nagle dochodzisz do wniosku, że Stefano jest ojcem, bo usłyszałaś to od szalonej Meliny? Ona jednak chichotała: co za idiotka ze mnie, jak mogłam tego nie widzieć, i – co dla mnie niezrozumiałe – wyglądała na zadowoloną. W końcu zamilkłam. Jeśli to nowe przekonanie ma jej pomóc w wyzdrowieniu – wspaniale. A jeśli to kolejna oznaka rozchwiania – co ja na to poradzę? Nic. We Francji, w Hiszpanii, w Niemczech zakupiono prawa do mojej książki, będzie tłumaczona. Opublikowałam dwa kolejne artykuły o pracy kobiet w fabrykach w regionie Kampanii i redakcja „L’Unità” była zadowolona. Wydawnictwo naciskało, abym napisała kolejną powieść. Jednym słowem miałam mnóstwo własnych rzeczy do zrobienia, wystarczająco już się poświęciłam Lili i nie mogłam dalej gonić za jej sprawami. Za namową Adele kupiłam w Mediolanie komplet w kremowym kolorze, w którym zamierzałam wziąć ślub. Ładnie na mnie leżał: żakiet był bardzo obcisły, spódnica krótka. Gdy go przymierzałam, na myśl przyszła mi Lila, jej okazała suknia ślubna, zdjęcie, które krawcowa wystawiła w witrynie na Rettifilo, i to zestawienie utwierdziło mnie ostatecznie w przekonaniu, że jestem inna. Jej ślub i mój to dwa różne światy. Jakiś czas temu powiedziałam Lili, że nie będzie ślubu kościelnego, że nie włożę tradycyjnej sukni, że Pietro ledwo zgodził się na obecność najbliższych krewnych. – Dlaczego? – zapytała, ale bez szczególnego zainteresowania. – Co dlaczego? – Dlaczego nie pobierzecie się w kościele? – Nie jesteśmy wierzący. – A palec boży, Duch Święty? – zacytowała artykuł, który w dzieciństwie wspólnie napisałyśmy. – Wyrosłam z tego. – Ale mogłabyś przynajmniej zrobić wesele, zaprosić przyjaciół. – Pietro nie chce. – Mnie też nie zaprosisz?

– A przyjechałabyś? Roześmiała się i pokręciła głową: – Nie. Tylko tyle. Ale na początku maja, kiedy postanowiłam załatwić jeszcze jedną, ostatnią już rzecz, zanim ostatecznie opuszczę miasto, sprawy w kwestii wesela i nie tylko przyjęły nieprzyjemny obrót. Zadecydowałam, że udam się do Galiani. Poszukałam jej numeru telefonu i zadzwoniłam. Powiedziałam, że wychodzę za mąż, że przenoszę się do Florencji i że chciałabym się z nią pożegnać. Ona uprzejmym tonem, choć bez zdziwienia i bez radości w głosie, zaprosiła mnie na następny dzień, na piątą po południu. Ale zanim się rozłączyła, dodała: przyprowadź swoją przyjaciółkę Linę, jeśli ma ochotę. Lila nie kazała się długo prosić, Gennara zostawiła z Enzem. Zrobiłam makijaż, uczesałam się, ubrałam zgodnie ze stylem, który przejęłam od Adele, Lili również pomogłam się przygotować, żeby wyglądała stosownie, choć nie udało jej się namówić na makijaż. Chciała zanieść ciastka, ale powiedziałam, że nie ma takiej potrzeby. Sama kupiłam egzemplarz własnej książki, choć byłam pewna, że Galiani już ją czytała: zrobiłam to tylko po to, by móc jej podarować dedykację. Przyszłyśmy punktualnie, zadzwoniłyśmy i nic. Znowu zadzwoniłyśmy: otworzyła nam zdyszana, rozchełstana Nadia, bez typowej dla siebie grzeczności, jakbyśmy wprowadziły zamęt nie tylko w jej wygląd, ale również w dobre wychowanie. Wyjaśniłam, że jesteśmy umówione z jej matką. Nie ma jej, odparła, ale zaprosiła nas do salonu. Po czym zniknęła. Zostałyśmy same. W ciszy wymieniałyśmy zakłopotane uśmiechy. Minęło może pięć minut, kiedy wreszcie usłyszałyśmy kroki w korytarzu. Pojawił się rozczochrany Pasquale. Lila nie wykazała najmniejszego zdziwienia, za to ja wykrzyknęłam szczerze zaskoczona: co ty tutaj robisz? Odpowiedział z powagą, bez odrobiny życzliwości: co w y tutaj robicie. To zdanie odwróciło sytuację, musiałam się przed nim tłumaczyć, że mam spotkanie z panią profesor, jakby to był jego dom. – Aha – odparł i zwrócił się do Lili z drwiną: – Wróciłaś do zdrowia? – Prawie. – Cieszy mnie to. Zdenerwowałam się, odpowiedziałam za nią, że Lila dopiero teraz nabiera sił i że w każdym razie Soccavo dostał niezłą nauczkę, że byli u niego inspektorzy, że zakład musiał Lili zapłacić wszystkie zaległości. – Ach tak? – rzucił i w tej właśnie chwili pojawiła się Nadia, teraz już w absolutnym porządku, jakby szykowała się do wyjścia. – Rozumiesz, Nadio? Pani magister Greco twierdzi, że dała niezłą nauczkę Soccavowi. Wykrzyknęłam:

– Nie ja. – Nie ona, nauczkę dał sam Bóg Ojciec. Nadia uśmiechnęła się lekko, przeszła przez pokój i choć sofa była wolna, wdzięcznym ruchem usiadła Pasqualemu na kolanach. Poczułam się skrępowana. – Ja chciałam tylko pomóc Linie. Pasquale objął Nadię w pasie i pochylił się ku mnie. Zawołał: – Cudownie. W takim razie we wszystkich fabrykach, na każdej budowie, w każdym zakątku Włoch i świata, jak tylko właściciel zacznie podskakiwać, a robotnikom będzie źle, wezwiemy Elenę Greco. Ona zadzwoni do przyjaciół, do inspektoratu pracy, do świętych w raju i po kłopocie. Nigdy nie mówił do mnie tym tonem, nawet kiedy byłam mała, a on udawał dorosłego i robił minę doświadczonego polityka. Poczułam się urażona, już miałam coś odpowiedzieć, ale wtrąciła się Nadia i wykluczyła mnie z dyskusji. Wdzięcznym głosikiem zwróciła się do Lili, jakby ze mną nie warto było nawet rozmawiać: – Lina, inspektorzy nic nie mogą. Poszli do zakładu Soccava, wypełnili papiery i co? Wszystko jest jak dawniej. Ten, kto się naraził, teraz ma problemy, a ten, kto milczał, dostał na lewo kilka lirów więcej. Nas zabrała policja, a faszyści dodarli aż tu, pod dom, i pobili Armanda. Jeszcze nie skończyła mówić, kiedy Pasquale naskoczył na mnie ze zdwojoną wrogością, tym razem podnosząc głos: – Wyjaśnij mi, co ty, do cholery, sobie myślałaś – rzucił zbolałym tonem, ze szczerym rozczarowaniem. – Czy wiesz, co się dzieje we Włoszech? Czy masz pojęcie, co to jest walka klasowa? – Proszę cię, nie krzycz – upomniała go Nadia i znowu zwróciła się do Lili, niemalże szeptem: – Towarzyszy się nie porzuca. Ona odparła: – I tak byłoby źle. – Co masz na myśli? – Tam wewnątrz nie da się zwyciężyć ulotkami albo bijąc się z faszystami. – A jak się da? Lila zamilkła, Pasquale zaś wysyczał: – Zwycięża się tak, że prosi się o dobrych przyjaciół właścicieli? Zwycięża się tak, że samemu bierze się pieniądze i wypina na innych? Wtedy nie wytrzymałam: – Pasquale, przestań – rzuciłam i mimowolnie również podniosłam głos. – Co ma znaczyć ten ton? To nie było tak, jak myślisz. Chciałam wytłumaczyć, uciszyć go, chociaż w głowie miałam pustkę, nie wiedziałam, jakimi

argumentami się posłużyć, a jedyne słowa, jakie miałam na czubku języka, były perfidne i politycznie nieistotne: traktujesz mnie w ten sposób, bo możesz wreszcie dobrać się do panienki z dobrego domu i uważasz się za Bóg wie kogo! Ale Lila powstrzymała mnie nieoczekiwanie, machnąwszy z rozdrażnieniem ręką, co wprawiło mnie w osłupienie. – Dosyć, Lenù, oni mają rację – powiedziała. Poczułam się fatalnie. Oni mają rację? Chciałam zaprotestować, naskoczyć również na nią, zapytać, co ma na myśli. Ale wtedy nadeszła Galiani, usłyszeliśmy jej kroki w korytarzu.

59. Miałam nadzieję, że profesorka nie słyszała, jak krzyczę. Spodziewałam się, że Nadia zeskoczy z kolan Pasqualego i pobiegnie usiąść na sofie, chciałam zobaczyć, jak upokarza ich konieczność udawania, że nic między nimi nie ma. Zauważyłam, że również Lila spogląda na nich z ironią. Ale oni nawet nie drgnęli, co więcej, Nadia objęła Pasqualego za szyję, jakby się obawiała, że zaraz spadnie, i odezwała się do matki, która właśnie stanęła w progu: następnym razem uprzedź mnie, że spodziewasz się gości. Galiani zignorowała uwagę, do nas zaś powiedziała chłodno: przepraszam za spóźnienie, przejdźmy do mojego gabinetu. Podążyłyśmy za nią, a w tym czasie Pasquale odsunął Nadię od siebie i mruknął głosem, który nagle wydał mi się smutny: chodźmy stąd. Galiani szła przodem przez korytarz i mamrotała gniewnie pod nosem: najbardziej drażni mnie chamstwo. Potem wpuściła nas do dużego pokoju ze starym biurkiem, ogromną ilością książek i krzesłami w surowym obiciu. Miała uprzejmy wyraz twarzy, ale było wyraźnie widać, że walczy ze złym nastrojem. Powiedziała, że cieszy się ze spotkania ze mną i że znowu może spotkać się z Lilą. Ale z każdym słowem wyczuwałam, że jest coraz bardziej poirytowana. Chciałam jak najszybciej stamtąd wyjść. Przeprosiłam, że się nie odzywałam, powiedziałam o problemach na studiach, o książce, o milionie spraw, które zaprzątały mi głowę, o zaręczynach i bliskim zamążpójściu. – Bierzesz ślub w kościele czy tylko w urzędzie? – Tylko w urzędzie. – Brawo. I zwróciła się do Lili, żeby włączyć ją do rozmowy. – A czy pani brała ślub w kościele? – Tak. – Jest pani wierząca? – Nie. – To po co ślub kościelny? – Bo tak się wtedy robiło. – Nie warto robić czegoś tylko dlatego, że tak się robi. – Ale wszyscy tak robimy. – Wybiera się pani na ślub Eleny? – Nie zaprosiła mnie.

Zadrżałam i natychmiast sprostowałam: – To nieprawda. Lila zachichotała: – Prawda, wstydzi się mnie. Jej ton brzmiał żartobliwie, ale i tak poczułam się dotknięta. Co się z nią dzieje? Wpierw zaprzecza mi przed Nadią i Pasqualem, a teraz wygaduje takie nieprzyjemne rzeczy przed panią profesor? – Bzdury – rzuciłam, a żeby się uspokoić, wyciągnęłam z torebki książkę i podałam ją Galiani: – Chciałam to pani sprezentować. Ona, skupiona na jakiejś myśli, popatrzyła błędnym wzrokiem, podziękowała, odparła, że już ją posiada, i oddała z pytaniem: – Co robi twój przyszły mąż? – Otrzymał katedrę literatury klasycznej we Florencji. – Jest dużo starszy od ciebie? – Ma dwadzieścia siedem lat. – Taki młody i już ma katedrę? – Jest zdolny. – Jak się nazywa? – Pietro Airota. Galiani przyjrzała mi się uważnie, jak w szkole, kiedy mnie przepytywała, a ja udzielałam odpowiedzi, którą uznawała za niepełną. – Czy to krewny Guida Airoty? – Syn. Uśmiechnęła się z wyraźną złośliwością. – Dobra partia. – Kochamy się. – Zaczęłaś już pisać kolejną książkę? – Próbuję. – Widziałam, że współpracujesz z „L’Unità”. – Sporadycznie. – Ja do nich już nie piszę, to gazeta dla biurokratów. Znowu zwróciła się do Lili, na wszelkie sposoby chciała okazać jej swoją sympatię. – Wielkich rzeczy dokonała pani w fabryce – powiedziała. Lila skrzywiła się z rozdrażnieniem. – Ja niczego nie dokonałam.

– To nieprawda. Galiani wstała, pogrzebała w papierach leżących na biurku i pokazała jej jakieś kartki, jakby to był niepodważalny dowód. – Nadia zostawiła ten tekst na wierzchu i pozwoliłam go sobie przeczytać. Odważna praca, nowatorska, bardzo dobrze napisana. Chciałam to pani osobiście powiedzieć. W ręku trzymała plik, na podstawie którego napisałam swój pierwszy artykuł do „L”Unità”.

60. To była najwyższa pora, aby się z tego wszystkiego wyplątać. Mieszkanie Galiani opuściłam rozgoryczona, ze spierzchniętymi ustami: zabrakło mi odwagi, by powiedzieć profesorce, że nie ma prawa tak mnie traktować. Ani słowem nie wspomniała o mojej książce, chociaż ją posiadała i z pewnością przeczytała, a przynajmniej przejrzała. Nie poprosiła o wpis do egzemplarza, który po to jej przecież przyniosłam, a kiedy przed wyjściem – przez wrodzoną słabość, kierowana potrzebą, by życzliwie zakończyć tę znajomość – sama zaproponowałam dedykację, nie odpowiedziała ani tak, ani nie, uśmiechnęła się tylko i dalej rozmawiała z Lilą. A przede wszystkim nie wypowiedziała się na temat moich artykułów, o których wspomniała tylko po to, żeby wyrazić swoją negatywną opinię o „L’Unità”, a potem wyciągnęła kartki Lili i zaczęła z nią dyskutować, jakby moje zdanie w tej kwestii nic nie znaczyło, jakby w ogóle mnie nie było w pokoju. Miałam ochotę wykrzyczeć jej prosto w twarz: tak, to prawda, Lila posiada wielki umysł, który dostrzegam, który kocham, który wpłynął na wszystko, czego ja dokonałam; ale ja z wielkim poświęceniem i powodzeniem zajęłam się swoim umysłem, wszędzie mnie doceniają, nie jestem pretensjonalnym zerem jak twoja córka. Milczałam jednak i słuchałam, jak rozmawiają o pracy, o fabryce, o postulatach. Mówiły nawet na schodach, aż w końcu Galiani pożegnała się, ze mną mimochodem, Lilę natomiast przytuliła i poleciła jej, przechodząc na ty: odezwij się jeszcze. Czułam się upokorzona. Na dodatek Pasquale i Nadia więcej się nie pokazali, nie miałam okazji odeprzeć ich ataku, dlatego w środku wrzała złość także na nich: bo czy winą jest pomóc przyjaciółce? Też się narażałam, jak więc śmią krytykować moje działania. W końcu zostałyśmy same na schodach, na dziedzińcu, na chodniku przy corso Vittorio Emanuele: tylko ja i Lila. Chciałam jej wykrzyczeć: czy naprawdę uważasz, że wstydzę się ciebie, co ci przyszło do głowy, dlaczego przyznałaś im rację, jesteś niewdzięczna, robiłam wszystko, aby być przy tobie, aby ci pomóc, a ty tak mnie traktujesz, ty naprawdę masz nie po kolei w głowie. Ale gdy znalazłyśmy się na zewnątrz, zanim ja zdążyłam otworzyć usta (zresztą co by to zmieniło?), ona wzięła mnie pod ramię i zaczęła krytykować Galiani. Nie dopuściła mnie do głosu, żebym mogła jej wytknąć poparcie dla Pasqualego i dla Nadii oraz to bezsensowne oskarżenie, że ja jej nie chcę na ślubie. Zachowywała się tak, jakby te rzeczy mówiła jakaś inna Lila, o której ona sama nic nie wie i której nawet nie ma po co prosić o wyjaśnienia. Co za straszni ludzie – buzia nie zamykała jej się aż do przystanku metra przy piazza Amedeo – patrz, jak ta stara cię potraktowała, chciała się zemścić, nie może znieść, że piszesz książki i artykuły, nie może znieść, że tak dobrze wychodzisz za mąż, a przede

wszystkim nie może ścierpieć, że Nadia, ta, która została wykształcona, aby być lepsza od innych, która miała przynieść jej chlubę, nie zdziałała nic dobrego, związała się z murarzem i na oczach wszystkich zachowuje się jak dziwka: tak, ona nie potrafi tego ścierpieć, dlatego nie przejmuj się, pieprz to wszystko, nie powinnaś jej była przynosić książki, nie powinnaś była pytać, czy chce dedykację, a przede wszystkim nie powinnaś była jej cokolwiek wpisywać, bo tych ludzi trzeba traktować z góry, a twoją wadą jest przesadna dobroć, łykasz wszystko, co ci powiedzą, a oni myślą, że pozjadali wszystkie rozumy, ale tak nie jest, odpręż się, wyjedź, jedź w podróż poślubną, za bardzo się o mnie martwisz, napisz następną książkę, wiem, że jesteś zdolna do wspaniałych rzeczy, i bardzo cię kocham. Słuchałam i czułam się zdruzgotana. Z nią nigdy nic nie było wiadomo, każdy stały element naszej przyjaźni wcześniej czy później okazywał się prowizorką, nagle coś przestawiało jej się w głowie, burzyło jej i moją równowagę. Nie wiedziałam, czy te słowa mają służyć za przeprosiny, czy tylko udaje, żeby ukryć emocje, o których nie zamierza mi powiedzieć, czy może to definitywne pożegnanie. Bez wątpienia była fałszywa i niewdzięczna, a ja pomimo wielkiej przemiany, jaką przeżyłam, dalej nie potrafiłam wyzwolić się spod jej władzy. Czułam, że nigdy się nie wyzwolę, i nie mogłam się z tym pogodzić. Pragnęłam – a pragnienie to wymknęło się spod kontroli – żeby kardiolog się mylił, żeby to Armando miał rację, żeby naprawdę była chora i umarła. Od tamtej pory nie widziałyśmy się przez wiele lat, słyszałyśmy się jedynie przez telefon. Stałyśmy się dla siebie tylko urywanymi dźwiękami niepoddawanymi weryfikacji wzroku. Niemniej pragnienie, aby umarła, ciągle kryło się gdzieś w zakamarkach serca, i choć je odpychałam, ono mnie nie odstępowało.

61. W noc przed wyjazdem do Florencji nie zmrużyłam oka. Spośród wszystkich bolesnych myśli najbardziej dręczyły mnie wątpliwości związane z Pasqualem. Jego krytyka spalała mnie od środka. W pierwszej chwili odrzuciłam ją, teraz zaś balansowałam między przekonaniem, że na nią nie zasłużyłam, a podejrzeniem, że może naprawdę popełniłam błąd, skoro Lila przyznała mu rację. W końcu zrobiłam coś, na co nigdy dotąd się nie odważyłam: o czwartej nad ranem wstałam z łóżka i choć jeszcze nie świtało, wyszłam samotnie z domu. Czułam się nieszczęśliwa, chciałam, żeby przytrafiło mi się coś strasznego, coś, co ukarze mnie za moje błędy i złe myśli i w ten sposób ukarze także Lilę. Ale nic się zdarzyło. Długo szwendałam się po pustych ulicach, o wiele bardziej bezpiecznych niż wtedy, kiedy są zatłoczone. Niebo stawało się fioletowe. Dotarłam nad morze: wyglądało jak szara płachta pod bladym sklepieniem upstrzonym chmurami o różowych brzegach. Światło przecinało na pół masywną bryłę Castel dell’Ovo: od strony Wezuwiusza zamek jaśniał w kolorach ochry, od strony Mergelliny i Posillipo wyglądał jak brązowa plama. Droga wzdłuż wybrzeża była pusta, morze milczało, a nad nim unosił się intensywny zapach jodu. Ciekawe, jak traktowałabym Neapol, siebie samą, gdybym co rano budziła się nie w starej dzielnicy, ale w jednej z tych nadmorskich kamienic? Do czego zmierzam? Czy do zmiany miejsca urodzenia? Czy do tego, żeby wraz ze sobą zmienić także innych? Żeby zaludnić to opustoszałe teraz miasto obywatelami niegnębionymi przez biedę czy przez chciwość, niekierującymi się urazą i złością, potrafiącymi rozkoszować się wspaniałością krajobrazu, jak niegdysiejsze bóstwa, które je zamieszkiwały? Żeby zaspokoić własnego ducha, zagwarantować mu dobre życie i czuć się szczęśliwa? Posłużyłam się prestiżem Airotów, ludzi, którzy od pokoleń bili się o socjalizm, którzy opowiadali się po stronie takich jak Pasquale czy Lila, i wcale nie dlatego, że chciałam naprawiać błędy świata, ale ponieważ byłam w stanie pomóc osobie, którą kocham, i błędem wydawało mi się tego nie zrobić. Czy postąpiłam źle? Czy powinnam była zostawić Lilę z jej kłopotami? Już nigdy więcej, nigdy nie kiwnę palcem w niczyjej sprawie. Wyjechałam. Pojechałam, żeby wyjść za mąż.

62. Niczego nie pamiętam ze swojego ślubu. Zdjęcia, zamiast pobudzać pamięć, utrwaliły w niej tylko tych kilka obrazów: Pietro z roztargnioną miną, ja, która wyglądam na zdenerwowaną, moja matka, choć nieostra, wyraźnie niezadowolona. A właściwie nie. Może nie pamiętam niczego z samej ceremonii, ale w głowie utkwiła mi ostra dyskusja, jaką kilka dni wcześniej odbyłam z Pietrem. Powiedziałam mu, że zamierzam wziąć tabletki antykoncepcyjne, żeby nie mieć dzieci, bo muszę w pierwszej kolejności napisać następną książkę. Byłam pewna, że mnie poprze. A on, ku mojemu zaskoczeniu, był przeciwny. Wpierw wysunął kwestię legalności pigułki, bo nie była jeszcze oficjalnie w obiegu; potem stwierdził, że ludzie powiadają, iż rujnuje zdrowie; następnie wygłosił skomplikowaną przemowę na temat seksu, miłości i zapłodnienia, a na koniec wymamrotał, że jeśli ktoś ma napisać książkę, i tak ją napiszę, nawet w ciąży. Było mi przykro, zdenerwowałam się, powiedziałam mu, że jego reakcja nie przystoi wykształconemu młodemu człowiekowi, który chce zawrzeć ślub cywilny. Pokłóciliśmy się. Nie pogodziliśmy się aż do dnia ślubu, a podczas uroczystości on był milczący, a ja chłodna. Jest jeszcze jedno wspomnienie, które nie wyblakło: przyjęcie. Postanowiliśmy, że nie wydamy żadnego wesela, że po ceremonii pożegnamy krewnych i pojedziemy do domu. Ta decyzja scaliła ascetyczne powołanie Pietra z moją skłonnością do udowadniania, że nie przynależę już do świata mojej matki. Ale nasza decyzja została potajemnie obalona przez Adele. Zaciągnęła nas do domu pewnej przyjaciółki, jak twierdziła tylko na toast. Tam natomiast Pietro i ja znaleźliśmy się w samym środku ogromnego przyjęcia zorganizowanego w arystokratycznej florenckiej posiadłości, w którym uczestniczyła znaczna liczba krewnych rodziny Airota oraz znane i wybitne osobistości, które zatrzymały się na bankiecie aż do wieczora. Mój mąż spochmurniał, a ja zastanawiałam się zdezorientowana, dlaczego musiałam ograniczyć się do zaproszenia jedynie rodziców i rodzeństwa, skoro de facto była to uroczystość z okazji m ojego zamążpójścia. Zapytałam Pietra: – Czy ty wiedziałeś, co się święci? – Nie. Na początku wspólnie stawialiśmy czoła okolicznościom. Wkrótce jednak on się wykręcił od zabiegów swojej matki i siostry, by przedstawić go takiemu czy innemu gościowi, ukrył się w kącie z moimi krewnymi i cały czas dotrzymywał im towarzystwa. Ja zaś początkowo pogodziłam się z zasadzką, pomimo skrępowania, wkrótce jednak zaczęło mi się podobać, że sławni politycy, znakomici intelektualiści, młodzi rewolucjoniści, a nawet pewien znany poeta

i powieściopisarz wykazują zainteresowanie moją osobą, moją książką i gratulują mi artykułów w „L’Unità”. Czas mijał szybko, a ja czułam się coraz bardziej akceptowana w świecie państwa Airota. Mój teść chciał mieć mnie przy sobie i uprzejmie wypytywał o moją wiedzę w kwestiach pracy. Wkrótce zgromadziła się wokół nas mała grupka osób, które dyskutowały o gazetach i czasopismach wpisujących się w rosnącą w kraju falę protestów. A ja należałam do tej grupki, to była moja uroczystość, znajdowałam się w samym centrum zainteresowania. W pewnym momencie mój teść zaczął bardzo wychwalać esej opublikowany na łamach „Mondo Operaio”, który jego zdaniem mądrze i przejrzyście prezentował problem demokracji we Włoszech. W oparciu o znaczną ilość dat tekst ukazywał, że dopóki RAI, wielkie dzienniki, szkoła, uniwersytet, prokuratura będą dzień po dniu pracować nad utrwaleniem dominującej ideologii, nie ma co mówić o uczciwej rywalizacji wyborczej, a partie robotnicze nigdy nie zdobędą wystarczającej liczby głosów, by dojść do władzy. Gesty poparcia, cytaty, wzmianki o takim czy innym artykule. Na koniec profesor Airota z wysokości swojego autorytetu wymienił nazwisko autora, ale już zanim je wypowiedział – Giovanni Sarratore – wiedziałam, że chodzi o Nina. Byłam tak odurzona radością, że nie mogłam się powstrzymać i powiedziałam, że go znam, zawołałam Adele, aby przed mężem i zgromadzonymi gośćmi potwierdziła wspaniałość mojego neapolitańskiego kolegi. Nino uczestniczył w moim weselu, choć nie był fizycznie obecny. A mówiąc o nim, poczułam się upoważniona także do tego, aby opowiedzieć o sobie, o przyczynach, dla których zajęłam się walką robotniczą, o potrzebie dostarczenia lewicowym partiom i ugrupowaniom parlamentarnym środków, które pozwolą im zniwelować opóźnienie, jakie nagromadziły w stosunku do obecnego etapu w polityce i gospodarce, i tak dalej, posługując się z wielką swobodą sformułowaniami, które niedawno sobie przyswoiłam. Czułam, że jestem świetna. Mój humor coraz bardziej się polepszał, podobało mi się, że stoję tak u boku teściów i cieszę się szacunkiem ich przyjaciół. Na koniec, kiedy moja rodzina pożegnała mnie nieśmiało i pobiegła, aby poczekać gdzieś na pierwszy pociąg, który zawiezie ich do Neapolu, nie miałam ochoty dalej dąsać się na Pietra. On musiał to zauważyć, bo też zmiękł. Znikło między nami wszelkie napięcie. Zaczęliśmy się kochać, jak tylko weszliśmy do mieszkania i zamknęliśmy za sobą drzwi. Na początku czułam wielką rozkosz, ale ten dzień miał w zanadrzu jeszcze jedną niespodziankę. Antonio, mój pierwszy chłopak, kiedy ocierał się o mnie, był szybki i namiętny; Franco wkładał wiele wysiłku, żeby wytrzymać, ale w pewnym momencie wychodził ze mnie z jękiem, a kiedy miał prezerwatywę, nagle zatrzymywał się i stawał jakby cięższy, zgniatał mnie ciężarem swojego ciała i śmiał mi się do ucha. Pietro natomiast gimnastykował się tak długo, że myślałam już, że nie skończy. Uderzał świadomie, mocno, aż początkowa przyjemność powoli zaczęła

maleć pod wpływem monotonnego rytmu i bólu, jaki odczuwałam w brzuchu. Wysiłek, a może nawet cierpienie sprawiły, że cały pokrył się potem i gdy tak patrzyłam na jego wilgotną twarz i szyję, gdy dotykałam mokrych pleców, podniecenie całkiem opadło. On jednak tego nie dostrzegł, dalej wycofywał się, by z powrotem się we mnie zanurzyć, z siłą, rytmicznie, ani na chwilę nie przerywając. Nie wiedziałam, jak mam się zachować. Głaskałam go, szeptałam miłosne słowa i nie mogłam doczekać się końca. Kiedy wreszcie zawył i upadł z wycieńczenia, ucieszyłam się, choć byłam obolała i niezaspokojona. Poleżał tylko chwilę, zaraz wstał i poszedł do łazienki. Czekałam na niego kilka minut, ale czułam się zmęczona i zapadłam w sen. Obudziłam się nagle po jakiejś godzinie i uświadomiłam sobie, że nie wrócił do łóżka. Znalazłam go w gabinecie, przy biurku. – Co robisz? Uśmiechnął się. – Pracuję. – Chodź spać. – Połóż się, ja zaraz przyjdę. Jestem pewna, że tej nocy zaszłam w ciążę.

63. Jak tylko odkryłam, że spodziewam się dziecka, ogarnął mnie wielki strach i zadzwoniłam do matki. Choć nasze stosunki od zawsze były burzliwe, w tych okolicznościach przeważyła potrzeba, by usłyszeć jej głos. To był błąd, od razu zaczęła mnie męczyć. Chciała przyjechać, zostać u mnie, pomagać mi, pokierować mną; albo wręcz przeciwnie, przywieźć mnie do Neapolu, mieć mnie w domu, powierzyć opiece starej akuszerki, która przyjęła wszystkie jej dzieci. Z trudem ją powstrzymałam, powiedziałam, że jestem pod opieką ginekologa, znajomego teściowej, wielkiego profesora i że będę rodzić w jego klinice. Obraziła się. Wysyczała: wolisz teściową niż mnie, i więcej nie zadzwoniła. Za to po kilku dniach odezwała się Lila. Słyszałyśmy się już kilka razy po moim wyjeździe, ale tylko przez kilka minut, żeby nie wydawać za dużo na międzymiastową: ona była wesoła, ja obojętna, ona żartobliwie wypytywała mnie o małżeńskie życie, ja z powagą dowiadywałam się o jej zdrowie. Tym razem jednak wyczułam w jej głosie, że coś jest nie tak. – Gniewasz się na mnie? – zapytała. – Nie, dlaczego? – Nic mi nie powiedziałaś. Dowiedziałam się tylko dlatego, że twoja matka wszystkim chwali się twoją ciążą. – Dopiero od niedawna mam pewność. – Myślałam, że bierzesz pigułkę. Speszyłam się. – Miałam brać, ale w końcu postanowiłam, że nie wezmę. – Dlaczego? – Latka lecą. – A nie miałaś napisać książki? – Miałam. – Nie zaniedbuj tego. – Zrobię co w mojej mocy. – Musisz dać z siebie wszystko. – Spróbuję. – Ja biorę pigułkę. – Czyli z Enzem wszystko dobrze? – Wystarczająco, ale nie chcę już więcej zachodzić w ciążę.

Zamilkła, ja też nic nie dodałam. Kiedy znowu się odezwała, opowiedziała zarówno o pierwszym, jak i drugim razie, kiedy zorientowała się, że spodziewa się dziecka. Obie te chwile określiła jako niemiłe doświadczenie. Powiedziała: za drugim razem byłam pewna, że dziecko jest Nina, i choć źle się czułam, cieszyłam się. Ale czy się cieszysz czy nie, zobaczysz, ciało cierpi, broni się przed deformacją, przed bólem. Jej wizje stawały się coraz czarniejsze, mówiła o sprawach, z których kiedyś już się zwierzyła, ale nigdy z tak wielkim pragnieniem, by mnie wciągnąć w swoje cierpienie, żebym ja też je poczuła. Jak gdyby próbowała przygotować mnie na to, co mnie czeka, jakby się bała o mnie i o moją przyszłość. Życie drugiego człowieka, wyznała, najpierw przyczepia się do ciebie w brzuchu, a kiedy już wyjdzie na zewnątrz, zniewala cię, trzyma na smyczy, przestajesz być panią siebie samej. W oparciu o własne doświadczenie barwnie omówiła każdy czekający mnie etap macierzyństwa, wyrażała się jasno i dobitnie. To tak, jakbyś sama zmajstrowała sobie katusze, wykrzyknęła. Dotarło wtedy do mnie, że nie potrafi zrozumieć, że ona to ona, a ja to ja, że ja mogę inaczej przeżywać ciążę, inaczej podchodzić do dzieci. Była tak święcie przekonana, że napotkam na te same trudności, że moją ewentualną radość z macierzyństwa gotowa była jeszcze potraktować za zdradę. Nie chciałam jej dłużej słuchać, odsunęłam telefon od ucha, przerażała mnie. Pożegnałyśmy się chłodno. – Jeśli będziesz mnie potrzebować – powiedziała – daj znać. – Dobrze. – Ty pomogłaś mnie, a teraz ja chcę pomóc tobie. – Dobrze. Ale ta rozmowa wcale mi nie pomogła, co więcej, zaszczepiła we mnie niepokój. Mieszkałam w mieście, o którym nic nie wiedziałam, chociaż dzięki Pietrowi znałam prawie każdy zaułek, czego nie mogłam powiedzieć o Neapolu. Uwielbiałam bulwary nad Arnem, spacerowałam po nich, ale nie podobał mi się kolor domów, wprawiał mnie w zły nastrój. Szyderczy ton mieszkańców – portiera, rzeźnika, piekarza, listonosza – skłaniał mnie do odpowiadania pięknym za nadobne, w wyniku czego narastała niepotrzebna wrogość. Na dodatek wielu znajomych moich teściów, którzy byli tacy otwarci w dzień ślubu, więcej się już nie pokazało, zresztą Pietro też nie miał zamiaru się z nimi spotykać. Czułam się samotna i słaba. Kupiłam kilka książek o tym, jak zostać doskonałą matką, i przygotowywałam się z typową dla siebie gorliwością. Mijały dni, tygodnie i ku mojemu zaskoczeniu mój stan w ogóle mi nie ciążył, co więcej, obdarzył mnie lekkością. Nudności miałam nieznaczne, ani razu nie opadłam z sił, nie podupadłam na duchu i nie straciłam woli działania. Gdy byłam w czwartym miesiącu, moja książka otrzymała ważną nagrodę, która przysporzyła mi jeszcze większej sławy i przyniosła

dodatkowe pieniądze. Pojechałam ją odebrać, pomimo iż panował klimat wrogo nastawiony do tego rodzaju nagród, i czułam się pełna łaski, dumna, fizycznie i intelektualnie spełniona, co przekreśliło nieśmiałość i dodało mi elokwencji. Podczas podziękowania powiedziałam zbyt wiele, stwierdziłam, że jestem tak szczęśliwa jak kosmonauci na białych połaciach Księżyca. Kilka dni później w przypływie energii zadzwoniłam do Lili, aby opowiedzieć jej o nagrodzie. Chciałam ją poinformować, że sprawy nie toczą się zgodnie z jej przewidywaniami, że wszystko idzie gładko, że jestem zadowolona. Czułam tak wielką satysfakcję, że zamierzałam puścić w niepamięć przykrości, jakie mi sprawiła. Ale Lila przeczytała w „Il Mattino” – bo tylko dzienniki neapolitańskie poświęciły kilka linijek nagrodzie – moje zdanie o kosmonautach i nie dopuściwszy mnie nawet do głosu, skrytykowała je ostro. Drwiła ze mnie: białe połacie Księżyca? Czasami lepiej milczeć, niż pleść głupoty. I dodała, że Księżyc to tylko jeden pośród miliarda innych kamieni, i najlepsze, co można zrobić, to stać twardo na ziemi we własnej biedzie. Poczułam uścisk w żołądku. Dlaczego ciągle mnie rani? Czy nie zależy jej na moim szczęściu? A może jeszcze nie wydobrzała i jej choroba nasila złe cechy charakteru? Miałam na końcu języka niemiłe słowa, ale udało mi się je powstrzymać. A ona, jakby w ogóle nie zauważyła, że zrobiła mi krzywdę, a może uważała, że ma do tego prawo, przyjacielskim tonem przeszła do relacjonowania swoich spraw. Pogodziła się z bratem, z matką, a nawet z ojcem. Pokłóciła się z Michelem Solarą w dawnej kwestii marki obuwia i pieniędzy, które on był winien Rinowi; skontaktowała się ze Stefanem i wymogła, aby przynajmniej z finansowego punktu widzenia był tak samo ojcem dla Gennara jak dla Marii. Zarówno na Rina, jak i Solarów i na Stefana posypały się gniewne, wręcz wulgarne słowa. A na koniec zapytała, jakby koniecznie chciała poznać moje zdanie: dobrze zrobiłam? Nic nie odpowiedziałam. Przyznano mi ważną nagrodę, a ona zwróciła uwagę tylko na zdanie o kosmonautach. Żeby ją urazić, zapytałam, czy odczuwa jeszcze, jak rozwarstwia jej się głowa. Odparła, że nie, powtórzyła kilka razy, że ma się dobrze, i rzuciła, chichocząc sama z siebie: tylko od czasu do czasu kątem oka widzę, jak jacyś ludzie wychodzą z mebli. Potem zapytała: z ciążą wszystko dobrze? Dobrze, wspaniale, nigdy nie czułam się lepiej. W tamtych miesiącach wiele podróżowałam. Zapraszano mnie to tu, to tam i nie tylko ze względu na książkę, ale także z powodu moich artykułów. One zresztą również zmuszały mnie do jeżdżenia i przyglądania się z bliska nowym formom strajku, reakcjom właścicieli. Robiłam to z przyjemnością. Czułam się nieposłuszna, zbuntowana i przepełniona taką mocą, jakby wrodzona łagodność była tylko przebraniem. Właśnie dzięki niej wciskałam się w pikietujące grupy przed fabrykami, rozmawiałam z robotnikami, ze związkowcami, wymykałam się policji. Nic mnie nie przerażało. Kiedy wyleciał w powietrze Bank Rolny, ja byłam akurat w Mediolanie, w wydawnictwie, ale nie przeraziłam się, nie miałam żadnych złych przeczuć. Czułam się częścią

niepowstrzymanej siły, czułam się nietykalna. Nikt nie mógł skrzywdzić ani mnie, ani mojego dziecka. My byliśmy jedyną trwałą rzeczywistością, ja tą widzialną, a on (albo ona, choć Pietro wolał chłopca) na razie niewidzialną. Reszta to tylko powiew powietrza, niematerialna fala obrazów i dźwięków, która bez względu na to, czy niszcząca, czy dobroczynna, czy przemija, czy zadręcza, stanowiła materiał dla mojej pracy, abym to ja mogła ubrać ją w czarodziejskie słowa i umieścić wewnątrz opowiadania, artykułu, publicznego wystąpienia, z troską, żeby zamknąć wszystko w określonym schemacie i żeby każda idea podobała się Airotom, wydawnictwu, Ninowi, który bez wątpienia gdzieś mnie czytał, ale także Pasqualemu, bo dlaczegóż by nie, oraz Nadii i Lili, które kiedyś będą musiały przyznać: wszyscy byliśmy niesprawiedliwi wobec Leny, ona stoi po naszej stronie, popatrzcie tylko, co pisze. Ciąża była dla mnie szczególnie intensywnym czasem. Zaskoczył mnie fakt, iż mój stan czynił mnie tak skłonną do uprawiania miłości. To ja zachęcałam Pietra, to ja go obejmowałam, całowałam, chociaż on nie poświęcał pocałunkom wielkiej uwagi i od razu brał mnie w ten swój długi i bolesny sposób. Potem wstawał i pracował do późnej nocy. Ja spałam godzinę lub dwie, budziłam się sama w łóżku, zapalałam światło i czytałam, a kiedy ogarniało mnie zmęczenie, szłam do jego gabinetu i zmuszałam go, żeby położył się spać. Słuchał mnie, ale rano budził się wcześnie, jakby sen go przerażał. Ja natomiast spałam do południa. Tylko jeden raz zdarzyło się coś, co mnie zaniepokoiło. Byłam w siódmym miesiącu, brzuch zaczynał mi już ciążyć. Znajdowałam się przy bramie fabryki w Nuovo Pignone, kiedy wybuchły zamieszki. Uciekłam. Nie wiem, może wykonałam jakiś gwałtowny ruch, w każdym razie poczułam ostry ból w środku prawego pośladka, jakby rozpalony żelazny pręt przeszył mi całą nogę. Wróciłam do domu, kulejąc, położyłam się i ból minął. Ale od czasu do czasu znowu się pojawiał, promieniował na udo, w stronę pachwiny. Wtedy przybierałam taką pozycję, która go nieco łagodziła, kiedy jednak spostrzegłam, że zaczynam regularnie kuśtykać, przeraziłam się i poszłam do profesora, który prowadził moją ciążę. Uspokoił mnie, powiedział, że wszystko jest w porządku, że ciężar, jaki w sobie noszę, wywołuje lekkie objawy rwy kulszowej. Dlaczego tak się tym pani przejmuje, zapytał czułym tonem, taka pani zawsze pogodna. Skłamałam, odparłam, że sama nie wiem. Ale doskonale wiedziałam, bałam się, że kulawy krok mojej matki już mnie dopadł, że osiedlił się w moim ciele, że już zawsze będę kuśtykać jak ona. Zapewnienia ginekologa uspokoiły mnie, ból utrzymywał się jeszcze jakiś czas, potem minął. Pietro zakazał mi szaleństw, dosyć z tą całą bieganiną. Przyznałam mu rację i w ostatnim okresie ciąży dni spędzałam na czytaniu, prawie niczego już nie pisałam. Nasza córka urodziła się 12 lutego 1970 roku o piątej dwadzieścia rano. Nazwaliśmy ją Adele, chociaż moja teściowa powtarzała bez ustanku: biedne dziecko, Adele to straszne imię, nazwijcie ją, jak chcecie, byleby inaczej. Miałam okropne bóle, trwały jednak krótko. Kiedy córeczka przyszła na świat, a ja

zobaczyłam to fioletowe ciałko z czarnymi włosami, jak się energicznie zwija i kwili, doznałam tak powalającej fizycznej rozkoszy, że do dzisiaj nie potrafię tego przyrównać do niczego innego. Nie ochrzciliśmy córeczki: moja matka wykrzyczała mi przez telefon straszne słowa, przysięgła, że nigdy nie przyjedzie jej zobaczyć. Pomyślałam sobie ze smutkiem: uspokoi się, a jeśli nie przyjedzie, jej strata. Jak tylko nabrałam sił, zadzwoniłam do Lili, nie chciałam, aby się na mnie obraziła, że jej nie powiadomiłam. – To było piękne przeżycie – powiedziałam. – Co? – Ciąża, poród. Adele jest śliczna i taka spokojna. Ona odparła: – Każdy mówi to, co mu pasuje.

64. W tamtym czasie odkryłam w sobie plątaninę wspomnień niejasnego pochodzenia. Jedne były stare i wyblakłe, inne nowe, czasami barwne, czasami nie, cienkie, prawie niewidoczne. Stan błogości nagle dobiegł końca, i to właśnie wtedy, kiedy już myślałam, że umknęłam przed przepowiednią Lili. Córeczka zaczęła dawać się we znaki, a do mojego życia wdarł się chaos, jakby przywołany roztargnionym ruchem ręki. Na początku, kiedy byłyśmy jeszcze w klinice, bez problemu przystawiałam ją do piersi, ale w domu coś poszło nie tak i już mnie nie chciała. Piła przez kilka sekund, a potem zaczynała piszczeć jak oszalałe zwierzątko. Czułam się słaba, zdana na łaskę i niełaskę starych przesądów. Co się z nią dzieje? Czyżby moje sutki były za małe, czyżby wymykały jej się z buzi? A może mleko jej nie smakuje? Albo ktoś na odległość rzucił urok i zaszczepił w niej niechęć do matki? Tak rozpoczęła się moja droga krzyżowa, od lekarza do lekarza, tylko my dwie, bo Pietro miał coraz więcej pracy na uniwersytecie. Nabrzmiałe i bezużyteczne piersi przeszywały mnie bólem, czułam, jakbym nosiła w nich rozpalone kamienie, wyobrażałam sobie infekcje, amputacje. Aby je opróżnić, aby dobyć mleko i nakarmić małą z butelki, aby złagodzić cierpienie, torturowałam się odciągaczem pokarmu. I szeptałam słodko: proszę, jedz, jesteś taka dobra, taka słodka, masz takie śliczne usteczka, takie śliczne oczka, co takiego ci się nie podoba. Bez skutku. Najpierw z bólem przeszłam na karmienie mieszane, potem i z tego zrezygnowałam. Całkowicie przerzuciłam się na sztuczne mleko, co wiązało się z mozolnym przygotowywaniem pokarmu, uciążliwą sterylizacją smoczków i butelek, obsesyjną kontrolą wagi przed i po karmieniu, wyrzutami sumienia przy każdej biegunce. Czasami w pamięci powracała Silvia, która podczas burzliwego studenckiego zgromadzenia w Mediolanie bez problemu karmiła piersią syna Nina, Mirka. Dlaczego ona tak, a ja nie? Często oddawałam się długim potajemnym łkaniom. Kiedy mała uspokoiła się na kilka dni, odżyła we mnie nadzieja, że może nadeszła chwila, by zreorganizować własne życie. Ale cisza trwała krócej niż tydzień. Podczas pierwszego roku życia córeczka prawie wcale nie spała, jej malutkie ciałko zwijało się i darło godzinami, z niespodziewaną wręcz siłą i wytrwałością. Uspokajała się dopiero wtedy, kiedy nosiłam ją po domu, przytulałam, szeptałam jej na uszko: teraz cudowne stworzonko mamusi się uspokoi, zamilknie, odpocznie, zaśnie. Ale cudowne stworzonko nie chciało spać, jakby bało się snu zupełnie jak ojciec. Nie wiem, co jej było: może bolał ją brzuch, może była głodna, może bała się porzucenia, bo jej nie karmiłam piersią, może ktoś rzucił na nią urok, a może jakiś zły duch

wszedł w jej ciało? A co mnie było? Jaki jad zakradł się do mojego mleka? A noga? Czy to tylko wrażenie, czy naprawdę znowu mnie boli? Może to wina mojej matki? Może chce mnie w ten sposób ukarać za to, że przez całe życie dokładałam starań, aby się do niej nie upodobnić? A może coś całkiem innego? Pewnej nocy przypomniałam sobie o Giglioli, która rozpowiadała po dzielnicy, że Lila ma potworną moc, że potrafi rzucić urok i wzniecić pożar, że dusi istoty w swoim łonie. Powstydziłam się tych myśli: musiałam jakoś zareagować, musiałam odpocząć. Spróbowałam zostawiać małą z Pietrem, który ze względu na zwyczaj pracowania po nocach był bardziej odporny na zmęczenie. Mówiłam mu: jestem wykończona, zawołaj mnie za dwie godziny, i kładłam się do łóżka, zapadałam w sen tak twardy, jakbym traciła przytomność. Ale któregoś razu obudził mnie rozpaczliwy płacz małej. Poczekałam, płacz nie cichł. Wstałam. Zobaczyłam, że Pietro zaciągnął jej kołyskę do gabinetu i – głuchy na wrzaski córki – ślęczy nad książkami, wypełnia jakieś arkusze. Straciłam cierpliwość, gdzieś przepadło dobre wychowanie, naskoczyłam na niego w dialekcie. Czy ty wszystko masz w dupie? Czy to jest ważniejsze od twojej córki? Mój mąż lodowatym tonem poprosił, abym wyszła z pokoju i zabrała ze sobą kołyskę. Musiał ukończyć ważny artykuł dla jakiegoś angielskiego periodyku i czas go naglił. Od tamtej pory więcej nie prosiłam go pomoc, a jeśli on sam ją proponował, odpowiadałam: dziękuję, idź już, wiem, że masz robotę. Po kolacji plątał się przy mnie z niepewną miną, skrępowany, a potem zamykał się w gabinecie i pracował do późnej nocy.

65. Czułam się osamotniona, na dodatek nie odstępowało mnie przekonanie, że sama sobie na to zasłużyłam, bo nie potrafiłam zagwarantować córce pogodnego dzieciństwa. Zacisnęłam jednak zęby i starałam się nie poddawać, chociaż byłam coraz bardziej przerażona. Ale mój organizm nie mógł się pogodzić z rolą matki. I mimo że na wszelkie sposoby ignorowałam ból w nodze, on powracał i się nasilał. Nie dawałam jednak za wygraną, zamęczałam się dźwiganiem ciężarów. Ponieważ w kamienicy nie było windy, znosiłam i wnosiłam wózek z małą, robiłam zakupy, wracałam obwieszona torbami, sprzątałam mieszkanie, gotowałam i myślałam: robię się przedwcześnie stara i brzydka, zupełnie jak kobiety z mojej dzielnicy. A kiedy byłam szczególnie zrozpaczona, wtedy, rzecz jasna, dzwoniła Lila. Jak tylko słyszałam jej głos w słuchawce, chciałam wywrzeszczeć: co ty mi zrobiłaś, wszystko tak gładko szło, a teraz ni z tego, ni z owego jest dokładnie tak, jak przepowiedziałaś, mała źle się czuje, ja kuleję, jak to możliwe, już nie daję rady. Ale w porę się hamowałam i tylko mruczałam pod nosem: wszystko w porządku, dziecko trochę grymasi i na razie słabo rośnie, ale jest cudowne, a ja jestem szczęśliwa. Potem udawałam zainteresowanie i wypytałam o Enza, o Gennara, o stosunki ze Stefanem, z bratem, z dzielnicą, czy miała jeszcze problemy z Brunem Soccavem i z Michelem. Odpowiadała wulgarnie i w dialekcie, ale zazwyczaj bez złości. Odgrażała się: Soccavo będzie pluł krwią, a Michelemu napluję w twarz, gdy go spotkam. O Gennarze otwarcie mówiła już jako o synu Stefana: jest wypisz wymaluj jak ojciec. Śmiała się, gdy ja twierdziłam, że to takie miłe dziecko, i rzucała: skoro taka dobra z ciebie mamusia, to go sobie weź. W tych słowach wyczuwałam sarkazm, jakby dzięki jakiejś tajemniczej sile wiedziała, co się u mnie dzieje, i czułam żal, który tylko utwierdzał mnie w odgrywaniu teatrzyku: posłuchaj, jaki śliczny głosik ma Dede; tutaj we Florencji jest cudownie; czytam ciekawą książkę Barana, i tak dalej, dopóki ona mi nie przerywała i nie zaczynała opowiadać o kursie w IBM, który rozpoczął Enzo. Tylko o nim wyrażała się z szacunkiem, mówiła długo i zaraz potem pytała o Pietra. – Dobrze ci z mężem? – Wspaniale. – Mnie z Enzem też. Kiedy odkładała słuchawkę, po jej głosie na wiele godzin pozostawał w mojej głowie ślad składający się z obrazów i dźwięków z przeszłości: podwórko, niebezpieczne zabawy, lalka, którą ona wrzuciła do piwnicy, ciemne schody, by iść po nią do don Achillego, jej ślub, szczodrość

i złośliwość, to, jak sobie wzięła Nina. Myślałam wtedy z przerażeniem: nie może znieść, że mnie się powiodło, chce mnie przy sobie, pod sobą, abym wspierała ją w jej sprawach, w jej godnych pożałowania dzielnicowych konfliktach. A potem mówiłam sobie: jaka jestem głupia, studia niczego mnie nie nauczyły. I udawałam, że wszystko jest pod kontrolą. Mojej siostrze Elisie, która często do mnie dzwoniła, powtarzałam, że to cudowna rzecz być mamą. Carmen Peluso, która opowiadała mi o swoim małżeństwie z właścicielem stacji paliw przy głównej ulicy, odpowiadałam: och, co za wspaniała nowina, życzę ci wiele szczęścia, pozdrów ode mnie Pasqualego, co on porabia? Przed matką, gdy już zadzwoniła, udawałam wesołość i tylko przy jednej okazji okazałam słabość i zapytałam: co ci się stało w nogę, dlaczego kulejesz, ale ona odparła: co cię to obchodzi, zajmij się swoimi sprawami. Walczyłam miesiącami, usiłując poskromić najbardziej ponure strony mojego charakteru. Czasami ku własnemu zaskoczeniu wzdychałam do Matki Bożej, chociaż uważałam się za ateistkę i wstydziłam się tej słabości. Częściej, kiedy byłam w domu sama z dzieckiem, wydawałam z siebie potworne wrzaski, bez słów – tylko powietrze uchodziło ze mnie wraz z rozpaczą. Ale potworny okres nie chciał przeminąć, a czas płynął wolno i z udręczeniem. Nocami, kulejąc, nosiłam małą tam i z powrotem po korytarzu i nie szeptałam już słów pozbawionych sensu, ignorowałam ją, myślałam o sobie i zawsze miałam jakąś książkę czy czasopismo w ręku, choć niewiele byłam w stanie przeczytać. Za dnia, kiedy Adele spała spokojnie – na początku nazywałam ją Ade 5, bo nie uświadamiałam sobie, że w tych dwóch sylabach kryje się piekło, i dopiero gdy Pietro zwrócił mi na to uwagę, speszyłam się i zaczęłam nazywać ją Dede – usiłowałam pisać do gazet. Ale nie miałam już ani czasu, ani chęci, by biegać w poszukiwaniu informacji dla „L’Unità”. Dlatego to, co pisałam, straciło na sile: udowadniałam tylko perfekcję formy i gubiłam się w pozbawionych treści słownych galimatiasach. Raz, zanim podyktowałam artykuł redakcji, dałam go Pietrowi do przeczytania. – Jest pusty – powiedział. – W jakim sensie pusty? – Same słowa i nic więcej. Poczułam się urażona i postanowiłam, że i tak przedyktuję go przez telefon. Nie opublikowano go. Od tej chwili zarówno redakcja wydania lokalnego, jak i krajowego zaczęła odrzucać moje teksty, za przyczynę podając brak miejsca. Cierpiałam, zdałam sobie sprawę, że wszystko, co jeszcze do niedawna uważałam za nabyty raz na zawsze życiowy i profesjonalny status, teraz wali się w zawrotnym tempie pod wpływem gwałtownych wstrząsów dobywających się z niedostępnych otchłani. Czytałam tylko po to, żeby mieć przed oczami jakąś książkę albo gazetę, ale czułam, że zatrzymuję się na znakach, jakbym straciła dostęp do ich znaczenia. Dwa czy trzy razy wpadłam na artykuł Nina, ale ta lektura nie dostarczyła mi, jak

dawniej, przyjemności płynącej z wyobrażania sobie jego postaci, jego głosu, z rozkoszowania się jego myślami. Rzecz jasna cieszyły mnie, bo skoro pisze, to znaczy, że ma się dobrze, że prowadzi gdzieś życie, kto wie z kim. Patrzyłam na podpis, czytałam kilka linijek i odkładałam artykuł, jakby każde zdanie czarno na białym ukazywało moją sytuację w jeszcze bardziej okrutnym świetle. Nic mnie już nie interesowało, nie potrafiłam nawet zadbać o swój wygląd. Zresztą dla kogo? Nie widywałam się z nikim, z wyjątkiem Pietra, który był wobec mnie uprzejmy, ale czułam, że dla niego jestem tylko cieniem. Czasami starałam się myśleć jak on i miałam wrażenie, że wyczuwam jego niezadowolenie. Ślub ze mną tylko skomplikował mu życie, i to właśnie w chwili, kiedy jego sława akademickiego badacza rosła, zwłaszcza w Anglii i w Stanach Zjednoczonych. Podziwiałam go, niemniej drażnił mnie. Zwracałam się do niego zawsze z mieszaniną urazy i podporządkowania. Któregoś dnia powiedziałam sobie: basta, koniec z „L’Unità”, będzie dobrze, jeśli uda mi się napisać kolejną książkę, a gdy zostanie opublikowana, wszystko znowu jakoś się ułoży. Ale jaką książkę? Przed teściową i przed wydawnictwem utrzymywałam, że jestem już na dobrej drodze, kłamałam jednak, kłamałam przy każdej okazji serdecznym głosikiem. W rzeczywistości dysponowałam tylko notatnikami zapisanymi niechętnymi uwagami. A kiedy je otwierałam, czy to w nocy, czy to w dzień, w zależności od tego, na co pozwalała mi Dede, w mgnieniu oka nad nimi zasypiałam. Któregoś późnego popołudnia Pietro wrócił z uniwersytetu i zastał mnie w sytuacji o wiele gorszej niż ta, w której ja go zaskoczyłam jakiś czas temu: siedziałam w kuchni i spałam z głową opartą na stole, a głodne dziecko płakało w sypialni. Ojciec znalazł córkę w kołysce, półnagą, zapomnianą. Kiedy Dede uspokoiła się i łapczywie przyssała do butelki, Pietro zapytał z rozpaczą w głosie: – Czy naprawdę nie ma nikogo, kto mógłby ci pomóc? – W tym mieście nie i dobrze o tym wiesz. – Sprowadź swoją matkę, swoją siostrę. – Nie chcę. – To poproś tę przyjaciółkę z Neapolu, wiele dla niej zrobiłaś, więc ona zrobi to samo dla ciebie. Aż podskoczyłam. Przez ułamek sekundy wydawało mi się, jakby Lila już była obecna w tym domu: wcześniej skrywała się we mnie, siedząc cicho, teraz jednak przeniosła się do Dede i objawia w jej zaciś​niętych oczach i zmarszczonym czole. Pokręciłam energicznie głową. Przegnać tę myśl, przegnać taką ewentualność. Co się ze mną dzieje? Pietro poddał się i zadzwonił do matki. Niechętnie ją zapytał, czy mogłaby na jakiś czas przyjechać do nas.

66. Zawierzyłam teściowej z nagłym poczuciem ulgi i również tym razem okazała się kobietą, do której chciałbym się upodobnić. W ciągu kilku dni wyszukała nieco ponaddwudziestoletnie dziewczę, wywodzącą się z Maremmy Clelię, którą szczegółowo przeszkoliła, jak należy zająć się domem, zakupami i kuchnią. Kiedy Pietro, którego nikt nie pytał o zdanie, zobaczył w mieszkaniu Clelię, ostro zaprotestował. – Nie życzę sobie niewolnic w moim domu. Adele odpowiedziała spokojnie: – To nie jest niewolnica, płacimy jej. Silna wsparciem teściowej wybuchłam: – Czyli twoim zdaniem to ja mam być niewolnicą? – Ty jesteś matką, a nie niewolnicą. – Ja ci piorę i prasuję, sprzątam dom, gotuję, dałam ci córkę, wychowuję, borykając się z tysiącem problemów i jestem wykończona. – A kto cię do tego zmusza, czy ja kiedykolwiek o coś prosiłem? Nie wytrzymałam starcia, za to Adele owszem: zmiażdżyła syna okrutnym sarkazmem i Clelia została. Po czym zabrała ode mnie dziecko, przeniosła kołyskę do pokoju, który jej przeznaczyłam, i z wielką skrupulatnością pilnowała godzin karmienia, zarówno w nocy, jak i w dzień. Kiedy zauważyła, że kuleję, zaprowadziła mnie do zaprzyjaźnionego lekarza, który przepisał mi przeróżne zastrzyki. Sama co rano i co wieczór pojawiała się z tacką, na której leżała strzykawka i fiolki, by wesoło wbić mi igłę w pośladek. Od razu poczułam się lepiej, ból w nodze znikł, nastrój się poprawił, byłam spokojniejsza. Ale Adele na tym nie poprzestała. Uprzejmie zmusiła mnie, żebym na powrót zajęła się wyglądem, posłała mnie do fryzjerki, umówiła u dentysty. A przede wszystkim nieustannie opowiadała o teatrze, o kinie, o książce, którą właśnie tłumaczy, o drugiej, którą redaguje, o tym, co w takim czy innym periodyku napisał jej mąż albo inni sławni ludzie, których poufale wymieniała z imienia. To od niej po raz pierwszy usłyszałam o feministycznych, bojowo nastawionych pismach. Mariarosa zna dziewczęta, które w nich pracują, jest nimi zachwycona i sama cieszy się wielkim szacunkiem. Ale ona nie podziela jej zdania. Z charakterystyczną dla siebie ironią rzuciła, że bredzą o sprawach pań, jak gdyby można je było rozwiązać, abstrahując od walki klasowej. Mimo to przeczytaj, poradziła na koniec i zostawiła parę numerów, dodając tajemniczo: jeśli chcesz być pisarką, niczego nie wolno ci przeoczyć. Odłożyłam je na bok, nie chciałam tracić czasu na coś, co

sama Adele uznawała za bezwartościowe. I właśnie przy tej okazji zrozumiałam, że żaden z uczonych wywodów mojej teściowej nie bierze się z realnej potrzeby podzielenia się ze mną swoją opinią. Adele miała tylko na celu wyciągnąć mnie z żałosnej sytuacji nieradzącej sobie matki. Ona zwyczajnie próbowała słowami wykrzesać iskry i rozpalić zastygły umysł i wzrok. W rzeczywistości bardziej zależało jej na ratowaniu mnie niż na wysłuchaniu tego, co ja myślę. Pomimo starań Dede dalej płakała po nocach: słyszałam ją, denerwowałam się, mała wzbudzała we mnie poczucie nieszczęścia, które przekreślało dobroczynne działanie teściowej, i choć miałam teraz więcej czasu dla siebie, i tak nie mogłam pisać. A zwykle powściągliwy Pietro w obecności matki tracił wszelkie hamulce i stawał się opryskliwy, jego powrotom do domu prawie zawsze towarzyszyła sarkastyczna wymiana zdań, co tylko umacniało świadomość otaczającego mnie rozpadu. Szybko zorientowałam się, że mój mąż całą odpowiedzialność za swoje problemy zrzuca na Adele. O wszystko miał do niej pretensje, nawet o to, co spotykało go w pracy. Niewiele wiedziałam o pewnych konfliktach, z którymi borykał się na uniwersytecie, zazwyczaj na moje jak leci odpowiadał dobrz e, oszczędzał mi przykrości. Ale wobec matki nie miał oporów i przyjmował oskarżycielski ton dziecka, które czuje się zaniedbane. Wylewał na Adele wszystkie żale, które przede mną ukrywał, a jeśli działo się to w mojej obecności, zachowywał się tak, jakby mnie nie było, jakbym ja, jego żona, miała jedynie odgrywać rolę niemego świadka. Dzięki temu zrozumiałam wiele rzeczy. Pietro został odizolowany w środowisku akademickim, bo dużo starsi koledzy profesorowie jego zawrotną karierę i sławę za granicą przypisali nazwisku. Studenci zaś uznali go za przesadnie rygorystycznego, za mądralińskiego burżuja, który nie zważając na obecne tendencje, pielęgnuje swoją działkę – jednym słowem za wroga klasowego. A on, jak zwykle, ani się nie bronił, ani nie odpierał ataków, szedł swoją drogą i dalej wygłaszał uczone wykłady – czego byłam pewna – sprawdzał kompetencje studentów, oblewał ich na egzaminach. Ale to trudne, wrzasnął któregoś wieczoru do Adele żałosnym tonem. I zaraz potem mruknął cicho, że potrzebuje spokoju, że ma męczącą pracę, że wielu jego kolegów buntuje studentów przeciwko niemu, że grupy młodych ludzi często wpadają do sali, gdzie pracuje, i zmuszają go do przerwania wykładu, że na ścianach pojawiły się obelżywe napisy. Wtedy, wyprzedzając reakcję Adele, wybuchłam, nie kontrolując słów: nigdy by do tego nie doszło, gdybyś był nieco mniej zachowawczy. A on po raz pierwszy, od kiedy się poznaliśmy, odparł niegrzecznie: siedź cicho, umiesz tylko rzucać frazesami. Uciekłam do łazienki. Nagle dotarło do mnie, że tak naprawdę wcale go nie znam. Bo co ja o nim wiem? Że to człowiek spokojny, ale zdeterminowany, wręcz uparty. Że stoi po stronie robotników i studentów, ale uczy i egzaminuje w tradycyjny sposób. Że jest ateistą, że nie chciał ślubu kościelnego, że nie pozwolił ochrzcić Dede, ale podziwia chrześcijańskie wspólnoty

z dzielnic za rzeką i z wielkim znawstwem wypowiada się w kwestiach religijnych. Że jest Airotą, ale nie cierpi przywilejów i udogodnień, które z tego faktu wynikają. Pomyślałam też, że to mój mąż i musimy więcej ze sobą rozmawiać. Obecność Adele stawała się natomiast coraz bardziej problematyczna. Między nimi było coś niewypowiedzianego, co sprawiało, że Pietro odkładał na bok dobre maniery, a Adele mówiła do niego tak, jak mówi się do niedojdy, który nie rokuje poprawy. Nasze życie toczyło się od spięcia do spięcia: on kłócił się z matką, padało zdanie, które mnie denerwowało, ja naskakiwałam na niego. Aż raz przy kolacji moja teściowa zapytała go w mojej obecności, dlaczego śpi na sofie. Pietro odparł: lepiej, żebyś już sobie pojechała. Ja się nie odezwałam, chociaż znałam odpowiedź: robił to dla mnie, aby mnie nie budzić, kiedy koło trzeciej kończył pracę i przyznawał sobie kilka godzin wypoczynku. Następnego dnia Adele wróciła do Genui. Czułam, że już po mnie.

67. Minęło kilka miesięcy i zarówno ja, jak i dziecko, przeżyliśmy. W dzień swoich pierwszych urodzin Dede zaczęła chodzić: jej ojciec przykucnął przed nią, machał do niej radośnie, uśmiechał się, a ona oderwała się ode mnie i podeszła do niego niepewnym krokiem, z rozłożonymi rączkami, z otwartą buzią, jakby po roku płaczu zmierzała do szczęśliwego kresu. Od tej chwili jej i moje noce stały się spokojne. Mała coraz więcej czasu spędzała z Clelią, napięcie się zmniejszyło, znalazłam teraz trochę czasu dla siebie. Odkryłam jednak, że nie mam ochoty na nic, co wymagałoby zaangażowania. Czułam się jak po długiej chorobie, chciałam przebywać na powietrzu, cieszyć się słońcem i barwami, spacerować po zatłoczonych ulicach, przyglądać się sklepowym wystawom. A ponieważ dysponowałam sporą sumką, w tym okresie kupowałam ubrania dla siebie, dla córki i dla Pietra, wypełniłam mieszkanie meblami i bibelotami, szastałam pieniędzmi jak jeszcze nigdy dotąd. Chciałam być piękna, spotykać się z ciekawymi ludźmi, rozmawiać, ale z nikim nie udało mi się zawrzeć bliższej znajomości, zresztą Pietro rzadko zapraszał gości do domu. Usiłowałam stopniowo wrócić do trybu życia sprzed roku, który dawał mi wiele satysfakcji, ale telefon dzwonił coraz rzadziej i prawie nigdy nie był do mnie. Pamięć o mojej powieści wyblakła, a razem z nią przeminęła ciekawość związana z moją osobą. Po okresie początkowej euforii nastąpiła faza, w której zaczęłam z niepokojem, a bywało, że z rozpaczą, zastanawiać się nad przyszłością: wróciłam do czytania literatury współczesnej i często ogarniał mnie wstyd, bo moja powieść w porównaniu z nią wyglądała frywolnie i bardzo tradycyjnie; odłożyłam na bok notatki do nowej książki, bo zmierzały w tym samym kierunku, i starałam się wymyślić coś bardziej zaangażowanego, co dotyczyłoby obecnej sytuacji. Z nieśmiałością dzwoniłam do „L’Unità” i próbowałam wrócić do pisania artykułów, szybko jednak zrozumiałam, że moje teksty już się w redakcji nie podobają. Zostałam w tyle, byłam słabo poinformowana, brakowało mi czasu, by śledzić wydarzenia i je relacjonować, tworzyłam więc eleganckie i oderwane od rzeczywistości teksty, aby poinformować, sama nie wiem kogo, i to na łamach tej właśnie gazety, o moim poparciu dla najostrzejszej krytyki wymierzonej w partię komunistyczną i w związki zawodowe. Dzisiaj trudno mi wytłumaczyć, dlaczego wypisywałam takie rzeczy, a właściwie dlaczego – choć w niewielkim stopniu uczestniczyłam w politycznym życiu miasta, choć byłam osobą łagodną – coraz bardziej pociągały mnie ekstremizmy. Być może wynikało to z poczucia niepewności. A może z nieufności wobec wszelkiej formy mediacji, którą od najwcześniejszego dzieciństwa kojarzyłam z intrygami

mojego ojca, sprytnie wykorzystującego nieefektywność magistratu. Albo z poznania, czym jest bieda, bo czułam się w obowiązku, by o tym nie zapomnieć, i chciałam stać po stronie uciskanych, walczących o obalenie obecnego porządku. A może dlatego, że drobne politykierstwo, postulaty, o których przecież całkiem zgrabnie pisałam, nigdy tak naprawdę mnie nie obchodziły, chciałam jedynie, aby doszło do cz egoś w ielkiego – często posługiwałam się tym wyrażeniem – i żebym ja mogła to przeżyć i opowiedzieć. Albo – choć z trudem się do tego przyznawałam – moim wzorcem ciągle pozostawała Lila i jej nierozsądny upór, Lila, która nie szła na kompromis, i choć tak bardzo się od niej oddaliłam pod każdym względem, chciałam mówić i robić to, co według mnie ona by mówiła i robiła, gdyby dysponowała moimi środkami, gdyby dobrowolnie nie zamknęła się w granicach naszej dzielnicy. Przestałam kupować „L’Unità” i zaczęłam czytywać „Lotta Continua” oraz „Manifesto”. W tej drugiej gazecie czasami pojawiały się teksty Nina. Zazwyczaj były dobrze udokumentowane i skrajnie logiczne. Znowu opanowało mnie pragnienie, by jak za dawnych czasów, kiedy prowadziliśmy wspólne rozmowy, otoczyć się siecią ogólnikowych postulatów ubranych w perfekcyjne formułki, które uniemożliwiłyby mi ciągłe błądzenie. Ostatecznie uświadomiłam sobie, że nie ma we mnie ani pożądania, ani dawnej miłości do niego. Stał się jedynie źródłem smutku, syntezą tego, czym prawdopodobnie nigdy nie będę, choć dysponuję wszelkimi możliwościami. Oboje wywodziliśmy się z tego samego środowiska, oboje się z niego wydostaliśmy. Dlaczego więc ja zmierzam w stronę szarości? Czy to z winy małżeństwa? Z winy macierzyństwa i Dede? Czy dlatego, że jestem kobietą, że muszę troszczyć się o dom i rodzinę, czyścić gówno i zmieniać pieluchy? Za każdym razem kiedy trafiałam na dobrze napisany artykuł Nina, ogarniał mnie zły nastrój. A konsekwencje tego ponosił Pietro, jedyny rozmówca, jakiego posiadałam. Kłóciłam się z nim, oskarżałam go o to, że zostawił mnie samą w najgorszym okresie mojego życia, że troszczy się tylko o swoją karierę, a o mnie całkiem zapomina. Nasze relacje były coraz gorsze, do czego z trudem się przyznawałam, bo mnie to przerażało. Wiedziałam, że cierpi z powodu problemów w pracy, jednak nie potrafiłam go usprawiedliwić, co więcej, często krytykowałam go z pozycji przekonań politycznych niczym się nieróżniących od tych, jakie mieli studenci, którzy tak bardzo dawali mu się we znaki. Słuchał mnie niechętnie, rzadko odpowiadał. W takich chwilach podejrzewałam, że to, co wykrzyczał mi jakiś czas temu (siedź cicho, um iesz tylko rz ucać fraz esam i), nie było jedynie skutkiem chwilowego wybuchu, lecz dowodem, że nie uważa mnie za godnego przeciwnika w poważnej dyskusji. To mnie rozjuszało, deprymowało, mój żal się nasilał, zwłaszcza że dobrze wiedziałam, iż oscyluję między sprzecznymi uczuciami, które w skrócie można było wyrazić następująco: brak równego pochodzenia sprawia, że dla jednych (dla mnie na przykład) nauka jest wielkim trudem, a dla innych niemalże rozrywką (jak dla Pietra); z drugiej strony, bez względu na

nierówność, trzeba przykładać się do nauki, byłam więc dumna z pokonanej drogi, z dobrze wykonanej pracy i nie godziłam się na to, aby mój trud okazał się teraz nadaremny, a może nawet głupi. Ale z niewyjaśnionych powodów przed Pietrem mówiłam tylko o niesprawiedliwości płynącej z nierównego pochodzenia. Zachowujesz się tak, jakby wszyscy studenci byli jednakowi, mówiłam, a to nieprawda, sadyzmem jest żądać od każdego takich samych wyników, bo nie każdy miał takie same możliwości. Skrytykowałam go nawet wtedy, kiedy zrelacjonował mi ostry spór z o dwadzieścia lat starszym kolegą po fachu, znajomym jego siostry, który myślał, że ma w Pietrze sprzymierzeńca przeciwko najbardziej konserwatywnej frakcji ciała akademickiego. Ów kolega doradził mu po przyjacielsku, aby nie był tak surowy wobec studentów. Pietro odparł grzecznie, ale bez ogródek, że jego zdaniem nie jest surowy, tylko wymagający. Cóż, stwierdził tamten, proszę być mniej wymagającym, zwłaszcza wobec studentów, którzy większość swojego czasu poświęcają na wprowadzenie zmian w tej budzie. Wtedy rozmowa wymknęła się spod kontroli, choć nie wiem, w jaki sposób i w oparciu o jakie argumenty. Pietro, który zawsze wszystko minimalizował, najpierw twierdził, że tylko się bronił, tłumacząc, że każdego traktuje z szacunkiem, tak jak na to zasługują; potem jednak przyznał, że oskarżył swojego kolegę o to, że stosuje dwie miary: łagodną wobec bardziej agresywnych studentów i bezlitosną, wręcz upokarzającą wobec studentów bojaźliwych. Kolega źle to przyjął, wykrzyczał, że tylko ze względu na znajomość z jego siostrą powstrzymuje się, by mu nie powiedzieć – choć właśnie to zrobił – że jest kretynem niegodnym otrzymanej katedry. – Nie mógłbyś być trochę ostrożniejszy? – Jestem ostrożny. – Nie wydaje mi się. – Chyba mam prawo powiedzieć, co myślę. – Może powinieneś się nauczyć odróżniać przyjaciół od wrogów. – Ja nie mam wrogów. – Przyjaciół też nie. I tak od słowa do słowa, aż w końcu przeholowałam. Efekt twojego zachowania jest taki, wysyczałam, że w tym mieście nikt, nawet znajomi twoich rodziców, nie zaprasza nas na kolację, na koncert czy choćby na wycieczkę za miasto.

68. Miałam już pełną świadomość, że Pietro w swoim środowisku zawodowym uważany jest za człowieka nudnego, dalekiego od entuzjastycznego aktywizmu cechującego jego rodzinę, za nieudanego Airotę. I ja tę opinię podzielałam, co nie pomagało nam w relacjach i w intymnych stosunkach. Kiedy Dede w końcu się uspokoiła i zaczęła regularnie przesypiać noce, on wrócił do naszego łóżka. Ja jednak odczuwałam niechęć, jak tylko się do mnie przytulał: bałam się, że znowu zajdę w ciążę, chciałam, żeby zostawił mnie w spokoju i dał mi spać. Dlatego bez słów go odpychałam, wystarczyło, że odwróciłam się do niego plecami, a jeśli on nalegał i wciskał swoje przyrodzenie w moją koszulę nocną, lekko stukałam go piętą po nodze na znak: nie chcę, jestem zmęczona. Wtedy Pietro wycofywał się z niezadowoleniem, wstawał i szedł pracować do swojego gabinetu. Któregoś wieczoru po raz enty posprzeczaliśmy się o Clelię. Zawsze dochodziło do spięcia, gdy trzeba jej było zapłacić, przy tej jednak okazji wyszło na jaw, że Clelia jest tylko wymówką. Pietro wymamrotał ponuro: Eleno, musimy porozmawiać o naszych stosunkach i dojść do jakichś wniosków. Od razu na to przystałam. Powiedziałam, że uwielbiam jego inteligencję i dobre wychowanie, że Dede jest cudowna, ale dodałam, że nie chcę więcej dzieci, że nie mogę znieść izolacji, że chcę wrócić do aktywnego życia, że nie po to od dziecka haruję, żeby teraz ugrzęznąć w roli matki i żony. Pokłóciliśmy się, ja mówiłam ostro, on z grzecznością. Nie protestował już przeciwko Clelii i na koniec skapitulował. Postanowił kupić prezerwatywy, zaczął zapraszać na kolacje przyjaciół, a właściwie znajomych – bo przyjaciół nie miał – zgodził się nawet, żebym czasami szła z Dede na zgromadzenia i manifestacje, pomimo iż na ulicach coraz częściej lała się krew. Ale ten nowy etap zamiast poprawić moją życiową sytuację, tylko ją skomplikował. Dede coraz mocniej przywiązywała się do Clelii i kiedy zabierałam ją ze sobą, nudziła się, denerwowała, ciągnęła mnie za uszy, za włosy, za nos, pytała o nią z płaczem. Doszłam do wniosku, że lepiej jej z dziewczyną z Maremmy niż ze mną, a to odnowiło podejrzenie, że ponieważ nie karmiłam jej piersią i jej pierwszy rok życia był trudny, widziała we mnie jakąś mroczną postać, złą kobietę, która ją karci przy byle okazji i przez zazdrość znęca się nad pogodną opiekunką, towarzyszką zabaw, bajarką. Odpychała mnie nawet wtedy, gdy mechanicznie wycierałam jej nos albo czyściłam buzię. Płakała, mówiła, że ją boli. Jeśli chodzi o Pietra, prezerwatywy dodatkowo przytłumiły jego wrażliwość: teraz, żeby osiągnąć orgazm, potrzebował o wiele więcej czasu, co i jemu, i mnie sprawiało cierpienie.

Czasami pozwalałam się brać od tyłu, miałam wrażenie, że tak boli mniej, a kiedy gwałtownie się we mnie poruszał, chwytałam go za rękę i przykładałam ją sobie do łona, licząc, że zrozumie, iż pragnę pieszczot. Ale on nie potrafił robić dwóch rzeczy naraz, a ponieważ wolał to pierwsze, od razu zapominał o drugim, a kiedy już był zaspokojony, nie docierało do niego, że pragnę jakiejkolwiek części jego ciała, aby zaspokoić własne podniecenie. Gdy dostał już swój orgazm, głaskał mnie po włosach i szeptał: popracuję trochę. A kiedy wychodził, samotność była dla mnie jak nagroda pocieszenia. Czasami podczas manifestacji z ciekawością przyglądałam się młodym mężczyznom, którzy z odwagą, tryskając energią – zarówno kiedy czuli się zagrożeni, jak i wtedy, gdy sami grozili – podejmowali wszelkie ryzyko. Ulegałam fascynacji, pociągała mnie ta gorączka. Ale jednocześnie widziałam, jak bardzo różnię się od barwnych dziewcząt, które się wokół nich kręciły: byłam zbyt dobrze wykształconą okularnicą, mężatką ciągle poganianą przez czas. Dlatego wracałam do domu w złym humorze, męża traktowałam z chłodem, czułam się przedwcześnie postarzała. Przy kilku okazjach marzyłam na jawie, aby jeden z tych znanych i bardzo kochanych we Florencji młodzieńców dostrzegł mnie i pociągnął za sobą, jak wtedy gdy jako dziewczynka czułam się skrępowana i nie chciałam tańczyć, a Antonio czy Pasquale ciągnęli mnie za ramię i zmuszali do zabawy. Rzecz jasna nigdy do tego nie doszło. Problemy zaczęli stwarzać dopiero znajomi przyprowadzani przez Pietra. Harowałam w kuchni, żeby przygotować kolację, udawałam żonę, która potrafi podtrzymać konwersację, i nigdy się nie żaliłam, to ja przecież prosiłam męża, aby zapraszał ludzi do domu. Ku własnemu zgorszeniu szybko jednak zrozumiałam, że ten rytuał nie ogranicza się jedynie do kolacji, że pociąga mnie każdy mężczyzna, który zwraca na mnie choćby najmniejszą uwagę. Bez względu na to, czy gość był wysoki czy niski, gruby czy chudy, brzydki czy ładny, stary, żonaty czy wolny, jeśli chwalił jakąś moją refleksję, jeśli pięknie wyrażał się o mojej książce, jeśli zachwycał się moją inteligencją, ja zaczynałam traktować go z sympatią i po zaledwie kilku zdaniach czy spojrzeniach moja przychylność udzielała się również jemu. Wówczas ze znudzonego przemieniał się w pełnego werwy, przestawał zwracać uwagę na Pietra, cały zaś koncentrował się na mnie. W jego słowach kryło się coraz więcej aluzji, a gesty i całe zachowanie stawało się coraz bardziej poufałe. Opuszkami palców dotykał mojego ramienia, dłoni, mówił, patrząc prosto w oczy i wzdychając, kolanem szturchał moje kolana, czubkiem buta uderzał w moje buty. W takich chwilach czułam się wspaniale, zapominałam o istnieniu Pietra i Dede, o nudnych obowiązkach, jakie się z nimi wiązały. Bałam się jedynie momentu, kiedy gość odejdzie, a ja znowu zanurzę się w szarości bezużytecznych dni, w lenistwie, w złości skrywanej pod maską łagodności. Dlatego przekraczałam wszelkie granice: podniecenie sprawiało, że mówiłam za dużo i za głośno, zakładałam nogę na nogę, pilnując, aby odkryć jak najwięcej, nierozważnym

ruchem rozpinałam guzik w bluzce. Sama skracałam dystans, jak gdyby jakaś część mnie żywiła przekonanie, że jeśli przylgnę do tego nieznajomego, ta odrobina dobrego samopoczucia, jaką teraz czuję, uchowa się w ciele, i kiedy on opuści mieszkanie – sam, z żoną albo przyjaciółką – rozpacz, pustka kryjąca się pod pozorem uczuć i idei oraz strach przed porażką nie będą mi tak ciążyły. W rzeczywistości jednak, gdy leżałam sama w łóżku, bo Pietro pracował u siebie, czułam się zwyczajnie głupia i pogardzałam sobą. Ale choć bardzo się starałam, nie potrafiłam się zmienić. Na dodatek ci mężczyźni byli przekonani, że zrobili na mnie wrażenie, i zazwyczaj dzwonili następnego dnia, wymyślając jakiś powód, aby się ze mną spotkać. A ja się na to godziłam. Jak tylko jednak stawiałam się na spotkanie, ogarniał mnie strach. Fakt, że się rozpalali, choć byli trzydzieści lat starsi ode mnie albo żonaci, pozbawiał ich autorytetu w moich oczach i przekreślał zbawczą rolę, którą im przypisałam, a przyjemność, jakiej doznałam podczas flirtu, okazywała się tylko haniebną pomyłką. Pytałam siebie z przerażeniem: dlaczego tak się zachowuję, co się ze mną dzieje? I poświęcałam więcej uwagi Dede i Pietrowi. Ale przy kolejnej okazji wszystko zaczynało się od początku. Snułam marzenia, słuchałam głośnej muzyki, którą wcześniej ignorowałam, nic nie czytałam, niczego nie pisałam. A przede wszystkim coraz bardziej żałowałam, że przez samodyscyplinę, jaką od zawsze sobie narzucałam, pozbawiłam się swobody, z której jawnie korzystały kobiety w moim wieku wywodzące się ze środowiska, w jakim teraz żyłam. Na przykład kiedy Mariarosa pojawiała się we Florencji, czy to z powodów związanych z uniwersytetem, czy z racji zebrań politycznych, zatrzymywała się u nas i zawsze przyprowadzała innych mężczyzn, czasami przyjaciółki. Brała narkotyki, częstowała nimi swoich gości i nas, i choć Pietro z marsową miną zamykał się w swoim pokoju, ja byłam zachwycona: nigdy nie spróbowałam ani trawy, ani LSD, bo bałam się złego samopoczucia, ale do późnej nocy brałam udział w dyskusjach. Rozmawialiśmy o wszystkim, a wymiana zdań często przybierała ostrą formę: miałam wrażenie, że piękny język, który z takim trudem sobie przyswoiłam, teraz jest całkiem bezużyteczny, bo zbyt czysty, zbyt wypielęgnowany. Myślałam sobie: popatrz tylko, jak zmienił się język Mariarosy, zerwała z dobrym wychowaniem, stała się wulgarna. Siostra Pietra wyrażała się gorzej niż ja i Lila w dzieciństwie. Żadne z wypowiadanych przez nią zdań nie mogło obyć się bez przekleństwa. G dz ie ja, kurw a, położ yłam z apaln icz kę, gdz ie, kurw a, są papierosy. Lila nigdy nie przestała tak mówić. A ja, co ja miałam robić? Miałam stać się jak ona, wrócić do punktu wyjścia? Po co więc tak harowałam? Obserwowałam moją szwagierkę. Podobało mi się, że tak ostentacyjnie okazuje mi swoją solidarność, że wpędza w zakłopotanie swojego brata, mężczyzn, których przyprowadzała do naszego domu. Któregoś wieczoru nagle przerwała rozmowę i zwróciła się do swojego

towarzysza: chodźmy się pieprzyć. Pieprz yć. Dla spraw związanych z seksem Pietro wymyślił sformułowania jak dla panienki z dobrego domu, ja je przejęłam i zastąpiłam nimi sprośne słownictwo dialektalne, które znałam od najwcześniejszego dzieciństwa. Czy teraz, aby w pełni przynależeć do zmieniającego się świata, trzeba wrócić do obscenicznych słów i mówić: chcę się pieprzyć, zerżnij mnie w taki i taki sposób? W przypadku mojego męża było to niewyobrażalne. Natomiast ci nieliczni mężczyźni, z którymi się spotykałam, choć niezwykle wykształceni, chętnie przejmowali dla zabawy nawyki prostych ludzi, bawiły ich wulgarne kobiety i podniecało to, że mogą z damą postępować jak z dziwką. Na początku byli zawsze bardzo formalni, hamowali się. Ale chcieli jak najprędzej przejść do potyczki słownej, w której początkowe aluzje będą mogły przybrać bardziej wyrazistą i bezpośrednią formę, do swobodnych gierek, w których kobiecy opór traktowany jest jedynie jako obłudna przyzwoitość. Otwartość i bezpośredniość: oto cechy kobiety wyzwolonej. A ja starałam się do tego dostosować. I im bardziej się dostosowywałam, tym bardziej ulegałam fascynacji rozmówcą. W dwóch przypadkach wydawało mi się nawet, że się zakochałam.

69. Po raz pierwszy przytrafiło mi się to z asystentem literatury greckiej, moim rówieśnikiem z Asti. W rodzinnym mieście zostawił narzeczoną, która jak twierdził, nie daje mu szczęścia. Za drugim razem stało się to z inżynierem o imieniu Mario, wykładowcą mechaniki i mężem specjalistki od papirusów: ona pochodziła z Katanii, on z Florencji i mieli dwójkę małych dzieci. Był szeroko obeznany w polityce, cieszył się dużym autorytetem, miał długie włosy, w wolnym czasie grał na perkusji w zespole rockowym i był starszy ode mnie o siedem lat. W obydwu przypadkach przebieg był taki sam: Pietro zaprosił ich na kolację, ja zaczynałam z nimi flirtować. Potem telefony, wspólne uczestniczenie w manifestacjach, spacery – czasami z Dede, czasami bez – i kilka wyjść do kina. W przypadku asystenta wycofałam się, jak tylko zaczął mówić bardziej otwarcie. Mario natomiast coraz bardziej zacieśniał wokół mnie pętlę, aż któregoś wieczoru, gdy siedzieliśmy w jego samochodzie, pocałował mnie: całował mnie długo, włożył rękę do stanika i pieścił moje piersi. Z trudem się od niego uwolniłam, powiedziałam, że nie chcę go więcej widzieć. Ale on znowu zadzwonił i znowu, aż w końcu uległam, bo tęskniłam za nim. Był pewien, że pocałunek i pieszczoty upoważniają go do tego, by mógł zacząć od punktu, w którym się zatrzymaliśmy. Nalegał, proponował, wymagał. A kiedy ja ze śmiechem to go prowokowałam, to robiłam uniki, obrażał się, obrażał mnie. Pewnego ranka wybraliśmy się na spacer razem z Dede, która o ile dobrze pamiętam, miała niewiele ponad dwa lata i cała była skupiona na swojej ukochanej maskotce o wymyślonym przez siebie imieniu Tes. Nie zwracałam na nią większej uwagi, byłam cała pochłonięta grą słowną, chwilami kompletnie zapominałam o córce. Mario natomiast w ogóle nie baczył na obecność dziecka, mówił bez ogródek, a do Dede zwracał się tylko po to, żeby wyszeptać jej do ucha żartem: proszę, powiesz swojej mamusi, żeby była dla mnie dobra? Czas szybko nam minął, pożegnaliśmy się, ja i Dede ruszyłyśmy do domu. Ale po kilku krokach mała stwierdziła cierpko: Tes mi powiedział, że zdradzi tacie jakiś sekret. Serce mi zamarło w piersi. Tes? Tak. A co powie tatusiowi? To wie tylko Tes. Coś miłego czy coś niemiłego? Niemiłego. Zagroziłam jej: wytłumacz Tesowi, że jeśli to powie tatusiowi, ty go zamkniesz na klucz w ciemnym składziku. Dede się rozpłakała, musiałam nieść ją do domu na rękach, choć nigdy nie skarżyła się na zmęczenie, żebym była z niej zadowolona. Czyli Dede rozumiała albo przeczuwała, że między mną a tym mężczyzną było coś, czego jej ojciec by nie aprobował. Znowu zerwałam kontakty z Mariem. Bo kimże on był? Drobnomieszczańskim erotomanem gawędziarzem. Ale mój niepokój nie minął, rosło we mnie pragnienie, by zrobić coś

lekkomyślnego, chciałam zaszaleć tak, jak szalał świat. Pragnęłam choć raz zostawić za sobą małżeństwo albo – czemu nie? – całe dotychczasowe życie, to, czego się nauczyłam, co napisałam, co zamierzałam napisać, dziecko, które wydałam na świat. Małżeństwo to więzienie i Lila odważyła się na ucieczkę, ryzykując własne życie. A mnie co groziło ze strony roztargnionego, wiecznie nieobecnego Pietra? Nic. Zadzwoniłam więc do Maria. Zostawiłam Dede z Clelią i poszłam do jego biura. Całowaliśmy się, on ssał moje sutki, dotykał mnie między nogami, jak wiele lat temu robił to Antonio, gdy szliśmy nad stawy. Ale kiedy opuścił spodnie i slipy do kolan i pociągnął mnie za kark w stronę swojego przyrodzenia, wyrwałam się, powiedziałam nie, ubrałam się i uciekłam. Do domu wróciłam cała roztrzęsiona, szarpały mną wyrzuty sumienia. Kochałam się z Pietrem z taką namiętnością i zapamiętaniem, jak nigdy dotąd, sama poprosiłam, żeby nie zakładał prezerwatywy. Czym ja się przejmuję, powiedziałam sobie, wkrótce dostanę miesiączkę, nic się nie stanie. Ale się stało. Kilka tygodni później odkryłam, że znowu jestem w ciąży.

70. Nawet nie próbowałam rozmawiać z Pietrem o aborcji – był bardzo szczęśliwy, że dam mu drugie dziecko – zresztą ja sama bałam się takiego rozwiązania, na sam dźwięk tego słowa czułam ból w żołądku. O aborcji wspomniała za to Adele, przez telefon. Od razu wykręciłam się frazesami w stylu: Dede potrzebuje towarzystwa, smutno jest być jedynakiem, lepiej, żeby miała braciszka albo siostrzyczkę. – A książka? – Pracuję nad nią – skłamałam. – Dasz mi przeczytać? – Oczywiście. – Wszyscy czekamy na nią z niecierpliwością. – Wiem. Byłam przerażona, bez namysłu zrobiłam coś, co bardzo zaskoczyło Pietra, zresztą mnie samą też. Zadzwoniłam do mojej matki, powiedziałam, że spodziewam się drugiego dziecka, i zapytałam, czy nie chciałaby przyjechać na jakiś czas do Florencji. Odburknęła, że nie może, że musi zająć się ojcem, moim rodzeństwem. Wrzasnęłam: to znaczy, że przez ciebie niczego więcej nie napiszę. A kogo to obchodzi, odparła, nie wystarczy ci, że żyjesz jak pani? I rozłączyła się. Pięć minut później zadzwoniła Elisa. Ja zajmę się domem, powiedziała, mama jutro wyjeżdża. Pietro odebrał moją matkę z dworca samochodem, co przepełniło ją dumą, czuła się kochana. Jak tylko postawiła nogę w mieszkaniu, wyliczyłam jej całą listę zasad: niczego nie przestawiaj w moim pokoju i w pokoju Pietra; nie rozpieszczaj Dede; nie mieszaj się w nasze małżeńskie sprawy; pilnuj Clelii, ale nie zadzieraj z nią; traktuj mnie jak obcą osobę, której nie wolno pod żadnym pozorem przeszkadzać; jeśli będę miała gości, siedź w kuchni albo w swoim pokoju. Pogodziłam się z myślą, że nie dostosuje się do żadnej z nich, ona natomiast, jakby strach przed odesłaniem zmodyfikował jej naturę, w ciągu kilku dni zamieniła się w wierną służącą, która zajęła się wszystkimi sprawami i każdy problem rozwiązywała ze zdecydowaniem i skutecznością, nigdy jednak nie zakłóciwszy spokoju ani mnie, ani Pietrowi. Od czasu do czasu wyjeżdżała do Neapolu, a podczas jej nieobecności czułam się zdana na los, bałam się, że więcej nie wróci. Zawsze jednak wracała. Opowiadała mi nowiny z dzielnicy (Carmen jest w ciąży, Marisa urodziła syna, Gigliola dała Michelemu Solarze już drugiego syna; o Lili milczała, aby nie wszczynać sporów), a potem zamieniała się w dobrego ducha domu:

w sposób niewidzialny troszczyła się o czystą i porządnie wyprasowaną bieliznę, o posiłki, które znałam z dzieciństwa, o wiecznie posprzątane mieszkanie, o ład, który maniakalnie przywracała, jak tylko ktoś go zburzył. Pietro postanowił wreszcie uwolnić się od Clelii, a moja matka w pełni go poparła. Wpadłam w złość, ale zamiast pokłócić się z mężem, jej urządziłam scenę, po której bez słowa protestu zamknęła się w swoim pokoju. Pietro zganił mnie za to, a potem dołożył wszelkich starań, abym pogodziła się z matką: żadna z nas się nie opierała. On ją uwielbiał, mówił, że jest bardzo mądrą kobietą, i często przesiadywał z nią na pogaduszkach w kuchni po kolacji. Dede nazywała ją babcią i tak bardzo się do niej przywiązała, że na sam widok Clelii okazywała niezadowolenie. Powiedziałam sobie: wszystko jest w największym porządku, teraz już nie masz wyjścia. I zmusiłam się do pracy nad książką. Przejrzałam notatki. Miałam już absolutną pewność, że nie tędy droga. Chciałam zostawić za sobą to, co Franco nazwał opow ieścią o m iłostkach, i napisać coś stosownego do czasów manifestacji, ofiar, policyjnych represji, strachu przed zamachem stanu. Nie wymyśliłam nic, co przekroczyłoby dziesięć z trudem napisanych stron. Czego mi brakuje? – zastanawiałam się. Nie umiałam sobie na to pytanie odpowiedzieć. Może Neapolu, dzielnicy. Albo wizji, jak ta z Błękitn ej w róż ki. Albo pasji. A może jakiegoś głosu, który by mną pokierował i za którym bym podążyła. Godzinami tkwiłam za biurkiem, przeglądałam powieści, w ogóle nie wychodziłam z pokoju z obawy, że zostanę zniewolona przez Dede. I byłam nieszczęśliwa. Słyszałam głos małej w korytarzu, głos Clelii, kroki mojej kulejącej matki. Podnosiłam spódnicę, patrzyłam na brzuch, który już się zaokrąglał i rozlewał po całym organizmie niechcianą błogość. Po raz drugi byłam brzemienna, a mimo to pusta w środku.

71. Wtedy właśnie zaczęłam wydzwaniać do Lili, nie okazjonalnie, jak do tej pory, ale prawie codziennie. Dzięki tym kosztownym międzymiastowym chciałam schronić się w jej cieniu, przeczekać jakoś czas ciąży, miałam nadzieję, że jak dawniej ożywi moją wyobraźnię. Rzecz jasna pilnowałam się, aby nie powiedzieć czegoś nieprzemyślanego, i liczyłam, że ona też nie popełni takiego błędu. Dobrze wiedziałam, że nasza przyjaźń jest możliwa tylko pod warunkiem, że obie będziemy trzymać język za zębami. Ja na przykład nie mogłam jej wyznać, że jakaś mroczna część mnie bała się, że ona rzuciła na mnie urok i że ta mroczna część do dzisiaj ma nadzieję, że Lila naprawdę jest chora i umrze. Ona na przykład nie mogła zdradzić mi prawdziwych przyczyn, dla których często traktowała mnie oschle, a wręcz obraźliwie. Dlatego ograniczałyśmy się do opowiadania o Gennarze, który w szkole jest jednym z najlepszych uczniów, o Dede, która umie już pisać, i robiłyśmy to jak dwie matki, które zwyczajnie chwalą się swoimi dziećmi. Bywało, że wspominałam o pisaniu, mówiłam, że nie jest łatwo, że ciąża mnie męczy. Czasami starałam się dowiedzieć, czy Michele ciągle krąży wokół niej, żeby ją w jakiś sposób zniewolić i zatrzymać dla siebie. Innym razem wypytywałam, czy podobają jej się tacy czy inni aktorzy kinowi bądź telewizyjni, by skłonić do wyznania, czy pociągają ją mężczyźni inni niż Enzo. To pozwoliłoby mi wyznać, że mnie też się zdarza pożądać mężczyzn innych niż Pietro. Ale ta kwestia jakby w ogóle jej nie interesowała. O aktorach zawsze mówiła: kto to taki, nigdy go nie widziałam ani w kinie, ani w telewizji. A jak tylko wymawiałam imię Enza, zaczynała opowiadać o komputerach, ogłuszając słowami, które dla mnie były całkowicie niezrozumiałe. Opowiadała z entuzjazmem, a ja notowałam na wszelki wypadek, gdyby w przyszłości okazało się to przydatne. Enzowi udało się, pracuje w małej fabryczce bielizny oddalonej o pięćdziesiąt kilometrów od Neapolu. Zakład wypożyczył jeden komputer IBM i zatrudnił go jako operatora. Wiesz, co to za praca? Tworzy schematy czynności, a potem zamienia je w algorytmy, przekształcając je w bloki. Najważniejsza część maszyny ma rozmiar trzydrzwiowej szafy i pamięć ośmiu kilobajtów. Lenù, nawet sobie nie wyobrażasz, jak tam gorąco: komputer grzeje bardziej niż piec. Abstrakcja do potęgi entej wymieszana z potem i smrodem. Opowiadała o rdzeniach ferrytowych, o pierścieniach i przechodzącym przez nie kablu elektrycznym, którego napięcie wywołuje obrót, 0 albo 1, a ten pierścień to jeden bit, a osiem pierścieni daje jeden bajt, czyli znak. Enzo był głównym bohaterem wszystkich wywodów Lili. Panował nad tą całą materią jak Bóg, operował jej słownictwem i treścią w sali

z wielkimi klimatyzatorami, jak bohater, który potrafi zmusić machinę do tego wszystkiego, co robią ludzie. Rozumiesz? Pytała od czasu do czasu. Odpowiadałam cicho, że tak, ale nawet nie wiedziałam, o czym mówi. Wyczuwałam jednak, że ona się domyśla, że nic nie rozumiem, i bardzo się tego wstydziłam. Jej entuzjazm rósł od rozmowy do rozmowy. Enzo teraz zarabia dokładnie sto czterdzieści osiem tysięcy lirów na miesiąc. Bo jest bardzo zdolny, najmądrzejszy facet, jakiego kiedykolwiek spotkała. Tak zdolny i tak bystry, że szybko okazał się niezbędny. Znalazł też sposób, aby i ją zatrudnili jako pomocnika. I oto nowina: Lila znowu pracuje i tym razem praca jej się podoba. On jest szefem, Lenù, a ja jego zastępcą. Zostawiam Gennara z moją matką, czasami nawet ze Stefanem, i jadę co rano do fabryki. Razem z Enzem analizujemy cały zakład, punkt po punkcie. I robimy to, co robią urzędnicy, aby wiedzieć, co mamy wpisać do komputera. Robimy wykazy obliczeń rachunkowych, zaopatrujemy faktury w znak firmowy, sprawdzamy książeczki stażystów, karty obecności, a potem wszystko zamieniamy w diagramy i w dziurki na kartach perforowanych. Tak, pracuję również przy dziurkarce, razem z innymi trzema kobietami, i za wszystko dają mi osiemdziesiąt tysięcy lirów. Sto czterdzieści osiem plus osiemdziesiąt daje dwieście dwadzieścia osiem, Lenù. Jesteśmy bogaci, a za kilka miesięcy będzie jeszcze lepiej, bo właściciel zorientował się, że jestem pojętna, i chce wysłać mnie na kurs. Widzisz, jak potoczyło się moje życie? Jesteś zadowolona?

72. Któregoś wieczoru to ona zadzwoniła, powiedziała, że właśnie otrzymała smutną wiadomość: przy wyjściu ze szkoły, na piazza del Gesù zatłuczono na śmierć Daria, o którym opowiadała mi jakiś czas temu, członka komitetu, chłopca rozdającego ulotki przed fabryką Soccava. Była zaniepokojona. Zaczęła mówić o czarnych chmurach, które zgromadziły się nad dzielnicą i nad całym miastem, o coraz częstszych napadach. Powiedziała, że za wieloma stoją faszyści Gina, a za Ginem stoi Michele Solara. Te imiona wypowiedziała głosem pełnym dawnej odrazy i nowej wściekłości, jakby kryło się za nimi o wiele więcej, co jednak przemilczała. Pomyślałam sobie: skąd ma pewność, że to właśnie oni są winni? Może dalej utrzymuje kontakty ze studentami przy via dei Tribunali, może nie angażuje się tylko w komputery Enza. Słuchałam jej w milczeniu, gdy ona w typowy dla siebie sposób wciągała mnie w potok swoich słów. Ze szczegółami opowiedziała o akcjach faszystów, którzy wyruszali spod oddziału MSI naprzeciwko szkoły podstawowej, rozlewali się po Rettifilo, po piazza Municipio, docierali aż na Vomero i żelaznymi prętami oraz nożami atakowali towarzyszy. Nawet Pasquale został kilka razy pobity, złamali mu przednie zęby. A Enzo któregoś wieczoru starł się z Ginem, i to pod własnym domem. Potem zamilkła, zmieniła ton. Pamiętasz, zapytała, jaka atmosfera panowała w naszej dzielnicy, gdy byłyśmy małe? Teraz jest gorzej, a właściwie nie, jest tak samo. I wspomniała swojego teścia, don Achillego Carracciego, lichwiarza i faszystę, oraz Pelusa, stolarza i komunistę, a także wojnę, jaka rozegrała się na naszych oczach. Cofnęłyśmy się do tamtych czasów, ja wymieniałam jeden szczegół, ona drugi. Aż w końcu Lila skupiła się na wizjonerskim charakterze naszej rozmowy i przeszła do opowieści o zabójstwie don Achillego, tak jak robiła w dzieciństwie, mieszając fakty z wyobraźnią. Cios nożem w szyję, strumień krwi, która poplamiła miedziany garnek. Stwierdziła z przekonaniem: dawny wymiar sprawiedliwości, podobnie zresztą jak i dzisiejszy, od razu zadowolił się najbardziej oczywistym rozwiązaniem, że zrobił to komunista. I wykrzyknęła: a kto powiedział, że to był ojciec Carmen i Pasqualego? Kto powiedział, że to był mężczyzna, a nie kobieta? A ja, jak w dziecinnych zabawach, kiedy wydawało nam się, że pod każdym względem do siebie pasujemy, szłam za nią krok w krok i wtórowałam jej z podekscytowaniem. Miałam wrażenie, że wspólnie – jak w dzieciństwie, tak w dorosłości – dochodzimy do prawdy ukrytej przez dwa dziesięciolecia. Pom yśl tylko, kto tak n apraw dę z yskał n a tym m orderstw ie, kto prz ejął w ładz ę n ad lichw iarskim i in teresam i, którym i kierow ał don Achille? Właśnie, kto? Odpowiedzi udzieliłyśmy jednogłoś​nie: zyskała na tym

kobieta z czerwonym zeszytem, Manuela Solara, matka Marcella i Michelego. To ona zamordowała don Achillego, wykrzyknęłyśmy, i dodałyśmy szeptem, z nagłą melancholią: co my wygadujemy, dosyć, zachowujemy się jak dzieci, nigdy nie dorośniemy.

73. To była naprawdę piękna chwila, od dawna nie byłyśmy tak zgodne. Z tym że teraz nasza zgodność ograniczała się tylko do splotu fal głosowych płynących wzdłuż linii telefonicznych. Nie widziałyśmy się od dłuższego czasu. Ona nie wiedziała, jak wyglądam po dwóch ciążach, ja nie wiedziałam, czy ona dalej jest blada, chuda, czy może się zmieniła. Od kilku lat mówiłam do obrazu w mojej głowie, który powracał leniwie na dźwięk jej głosu. Może dlatego zabójstwo don Achillego brzmiało jak wytwór fantazji, punkt wyjścia dla ewentualnej powieści. Gdy odłożyłam słuchawkę, zabrałam się do uporządkowania naszej rozmowy i zrekonstruowania toku wydarzeń, które za sprawą Lili i połączenia przeszłości z teraźniejszością zaprowadziły mnie od zabicia biednego Daria i morderstwa na lichwiarzu aż do Manueli Solary. Z trudem zasnęłam, długo nad wszystkim rozmyślając. Coraz wyraźniej czułam, że ten materiał może być punktem wyjścia, że pomoże mi uchwycić wątek historii. W następnych dniach wymieszałam Florencję z Neapolem, obecne zamieszki z dawnymi wspomnieniami, dzisiejszy dobrobyt z trudem, z jakim oderwałam się od korzeni, strach przed utratą wszystkiego z fascynacją upadkiem. Im dłużej się zastanawiałam, tym bardziej byłam przekonana, że mogę zrobić z tego książkę. Z mozołem, borykając się z bolesnymi wątpliwościami, w zeszycie w kratkę spisałam historię o przemocy, która podsumowywała ostatnie dwadzieścia lat. Lila czasami dzwoniła i pytała: – Dlaczego się nie odzywasz, źle się czujesz? – Czuję się wyśmienicie. Piszę. – Czyli ja przestaję istnieć, gdy ty piszesz? – Istniejesz, ale jestem roztargniona. – A co, jeśli się rozchoruję, jeśli będę cię potrzebować? – Zadzwonisz. – A jeśli nie zadzwonię, nie oderwiesz się od swojej powieści? – Nie. – Zazdroszczę ci, szczęściaro. Pracowałam z coraz większą obawą, że nie uda mi się dotrzeć do końca historii przed porodem, bałam się, że umrę w trakcie i zostawię książkę niegotową. Nie było łatwo: ta praca nie miała nic wspólnego z błogosławioną nieświadomością, z którą stworzyłam pierwszą powieść. Gdy z grubsza zarysowałam całą akcję, skupiłam się na formie. Chciałam, żeby język był poruszający, nowatorski, świadomie chaotyczny, więc się nie ograniczałam. Potem zaczęłam wszystko poprawiać. Przerabiałam każdą linijkę, nawet wtedy, kiedy dzięki maszynie do pisania,

którą kupiłam, czekając na Dede, i dzięki kalce przekształciłam zeszyt w trzy grube bezbłędne maszynopisy, każdy po prawie dwieście stron. Było lato, panowały straszne upały, mój brzuch bardzo urósł. Od jakiegoś czasu znowu dręczył mnie ból w pośladku, który pojawiał się i znikał. Krok mojej matki w korytarzu strasznie mnie irytował. Gdy zszyłam kartki, ogarnął mnie strach. Przez kilka dni zastanawiałam się, czy dać je Pietrowi do przeczytania. Myślałam sobie: może od razu powinnam je wysłać do Adele, on nie zna się na tego typu tekstach. A poza tym jego uparty charakter bardzo utrudniał mu stosunki na wydziale, wracał do domu nerwowy, robił mi abstrakcyjne wykłady o znaczeniu prawomocności, jednym słowem jego stan ducha nie był odpowiedni, by dać mu do czytania powieść pełną robotników, panów, walk, krwi, kamorystów i lichwiarzy. Na dodatek m oją powieść. Bo jaki to ma sens, skoro trzyma mnie z daleka od swoich problemów, nigdy nie zainteresował się, kim byłam, kim się stałam? Skupi się na takim czy innym sformułowaniu, na interpunkcji, a jeśli zapytam o ogólne wrażenie, udzieli wymijających odpowiedzi. Jedną kopię maszynopisu wysłałam do Adele, od razu też do niej zadzwoniłam. – Skończyłam. – Jak się cieszę. Dostanę tekst? – Wysłałam go dzisiaj rano. – Wspaniale, już się nie mogę doczekać.

74. Ja też czekałam, i to moje oczekiwanie stało się o wiele bardziej nerwowe od czekania na dziecko, które kopało w brzuchu. Minęło pięć dni, a Adele się nie odzywała. Szóstego dnia, podczas kolacji, kiedy Dede usiłowała jeść samodzielnie, aby nie robić mi przykrości, a jej babcia umierała z pragnienia, żeby jej pomóc, Pietro zapytał: – Skończyłaś książkę? – Tak. – Dlaczego dałaś ją do przeczytania mojej matce, a nie mnie? – Masz dużo pracy, nie chciałam ci przeszkadzać. Ale jeśli chcesz, kopia leży na moim biurku. Nic nie odrzekł. Poczekałam chwilę, po czym zapytałam: – Adele ci powiedziała, że jej wysłałam? – A któż by inny? – Skończyła czytać? – Tak. – I co myśli? – Sama ci powie, to wasze sprawy. Źle to odebrał. Po kolacji zaniosłam maszynopis na jego biurko, uśpiłam Dede, usiadłam przed telewizorem, ale nic do zmrużyć oka: dlaczego zadzwoniła? Następnego czytać: maszynopis leżał

mnie nie docierało, w końcu położyłam się do łóżka. Nie mogłam Adele rozmawiała z Pietrem o książce, a do mnie jeszcze nie dnia – 30 lipca 1973 roku – poszłam sprawdzić, czy mój mąż zaczął pod stertą książek, nad którymi pracował przez większą część nocy,

najwyraźniej nawet go nie otworzył. Zdenerwowałam się, krzyknęłam do Clelii, żeby przypilnowała Dede, żeby nie leniuchowała i nie zrzucała całej pracy na moją matkę. Byłam bardzo ostra, co moja matka odebrała jako dowód miłości do niej. Pogłaskała mnie kojąco po brzuchu i zapytała: – Jeśli znowu będzie dziewczynka, to jak ją nazwiesz? Co innego było mi w głowie, noga mnie bolała, odparłam bez namysłu: – Elsa. Spochmurniała, zbyt późno się zorientowałam, że spodziewała się odpowiedzi w stylu: Dede dostała imię po matce Pietra, więc jeśli tym razem znowu będzie dziewczynka, damy jej twoje imię. Starałam się usprawiedliwić, ale bez większego zaangażowania. Tłumaczyłam: mamo, zrozum, ty masz na imię Immacolata, nie mogę tak nazwać córki, nie podoba mi się. Ona

burknęła: dlaczego nie, zawsze lepiej niż Elsa. Odpowiedziałam: Elsa to prawie jak Elisa, powinnaś być zadowolona, że chcę dać imię, które nosi moja siostra. Nie odezwała się więcej. A ja miałam wszystkiego dość. Było coraz bardziej gorąco, pot się ze mnie lał, nie mogłam już znieść ciężkiego brzucha, bolącej nogi, niczego. Przed obiadem w końcu zadzwoniła Adele. W jej głosie nie było charakterystycznej ironii. Mówiła powoli i z powagą, czułam, że każde słowo wiele ją kosztuje. W sposób bardzo oględny dała mi do zrozumienia, że książka nie jest dobra. Kiedy zaczęłam bronić tekstu, zrezygnowała z wyszukiwania sformułowań, które by mnie nie raniły, i stała się dosadna. Bohaterka jest antypatyczna. Postacie wyglądają jak kukły. Sytuacje i dialogi są sztuczne. Styl miał być nowoczesny, a jest zwyczajnie nieuporządkowany. Nienawiść aż razi. Zakończenie jest prymitywne, jak w spaghetti westernach, obraża moją inteligencję, wykształcenie i talent. W milczeniu wysłuchałam jej krytyki. Podsumowała słowami: poprzednia powieść była żywa, nowatorska, ta natomiast jest przestarzała w treści i tak pretensjonalna w stylu, że słowa brzmią pusto. Odpowiedziałam cicho: może w wydawnictwie okażą się łaskawsi. Odparła chłodno: wyślij im ją, jeśli chcesz, ale jestem przekonana, że jej nie opublikują. Nie wiedziałam, co powiedzieć, mruknęłam więc tylko: zastanowię się jeszcze, pa. Ona jednak zatrzymała mnie, zmieniła ton i zaczęła serdecznie mówić o Dede, o mojej matce, o ciąży, o Mariarosie, która bardzo działa jej na nerwy. Potem zapytała: – Dlaczego nie dałaś książki Pietrowi do przeczytania? – Nie wiem. – Mógłby ci coś doradzić. – Wątpię. – Jego zdanie się nie liczy? – Nie. Zrozpaczona zamknęłam się w pokoju. Nie potrafiłam przełknąć upokorzenia. Prawie nic nie zjadłam, zasnęłam przy zamkniętym oknie, chociaż było bardzo gorąco. O czwartej po południu poczułam pierwsze skurcze. Nic nie powiedziawszy matce, wzięłam torbę, która już dawno była spakowana, wsiadłam do samochodu i pojechałam do kliniki, licząc, że ja i moje drugie dziecko zginiemy po drodze. Wszystko jednak poszło gładko. W ciągu kilku godzin rozdzierającego bólu urodziłam drugą dziewczynkę. Następnego ranka Pietro próbował mnie przekonać, żebyśmy drugiej córce dali imię mojej matki, uważał, że tak należy. Byłam w złym nastroju, odparłam, że mam gdzieś tradycję, że będzie się nazywać Elsa. Kiedy wróciłam do domu, od razu zadzwoniłam do Lili. Nie powiedziałam jej, że urodziłam, zapytałam, czy mogę przesłać jej powieść. Przez kilka sekund słyszałam w słuchawce tylko jej oddech. Potem mruknęła:

– Przeczytam, kiedy wyjdzie. – Ja teraz muszę znać twoje zdanie. – Lenù, od dawna nie miałam książki w ręku, nie umiem już czytać, nie potrafię. – Bardzo cię proszę. – Poprzednią wydałaś tak po prostu, dlaczego z tą nie może być tak samo? – Bo poprzedniej nie traktowałam jako książki. – Powiem ci tylko, czy mi się podoba. – Dobrze, to wystarczy.

75. Gdy czekałam, aż Lila ją przeczyta, rozniosła się informacja, że w Neapolu panuje cholera. Moja matka najpierw się zdenerwowała, a potem wpadła w roztarg​nienie, rozbiła wazę, którą bardzo lubiłam, i orzekła, że musi wracać do domu. Od razu wiedziałam, że na jej decyzji nie zaważyła ostatecznie cholera, ale to, że nie chciałam drugiej córce dać jej imienia. Starałam się ją powstrzymać, ale i tak mnie zostawiła, choć jeszcze nie wróciłam do sił po porodzie i bolała mnie noga. Nie zamierzała dłużej poświęcać swojego życia niewdzięcznej i nieszanującej jej istocie: wolała umrzeć na mór razem z mężem i dobrymi dziećmi. Ale do ostatniej chwili zachowała spokój, tak jak ją prosiłam: nie żaliła się, nie mruczała niczego pod nosem, niczego mi nie zarzucała. Chętnie przystała, żeby Pietro zawiózł ją na dworzec samochodem. Czuła, że zięć ją lubi, i prawdopodobnie hamowała się przez cały ten czas nie dlatego, aby mnie zrobić przyjemność, ale żeby jego nie urazić. Wzruszyła się dopiero, gdy musiała się pożegnać z Dede. Na klatce zapytała wnuczkę, zmuszając się do języka włoskiego: przykro ci, że babcia wyjeżdża? Dede przeżywała ten wyjazd jak prawdziwą zdradę, odparła więc naburmuszona: nie. Byłam bardziej wściekła na siebie niż na nią. Ogarnęła mnie mania samozniszczenia i kilka godzin później zwolniłam Clelię. Pietro był zaskoczony i zarazem przerażony. Powiedziałam mu złowrogo, że mam dość zwalczania toskańskiego i neapolitańskiego akcentu u Dede: chcę znowu być panią we własnym domu i decydować o własnych dzieciach. W rzeczywistości jednak czułam się winna i musiałam się ukarać. Z rozkoszą zanurzyłam się w rozpaczy i przekonaniu, że legnę zdruzgotana przez dziewczynki, domowe obowiązki i bolącą nogę. Nie miałam wątpliwości, że Elsa zgotuje mi nie mniej potworny rok niż Dede. Ale nie: czy to dlatego, że miałam już wprawę z noworodkami, czy dlatego, że pogodziłam się z myślą, że jestem złą matką, i przestałam dążyć do perfekcji, mała bez problemu przyssała się do piersi, dużo jadła i spała. Dzięki temu ja też dużo spałam przez pierwsze dni. Ku mojemu zaskoczeniu Pietro zajął się sprzątaniem mieszkania, zakupami, gotowaniem, kąpaniem Elsy i opieką nad Dede, którą nieco oszołomiło pojawienie się siostrzyczki i wyjazd babci. Ból w nodze nagle ustąpił. Jednym słowem byłam spokojna, kiedy pewnego późnego popołudnia z drzemki wybudził mnie mój mąż i powiedział: dzwoni twoja przyjaciółka z Neapolu. Pobiegłam odebrać. Lila długo rozmawiała z Pietrem. Mnie powiedziała, że nie może się doczekać, aż pozna go osobiście. Niechętnie słuchałam jej pochwał – Pietro zawsze był miły dla wszystkich, którzy nie należeli do świata jego rodziców – a ponieważ rozwodziła się, i to tonem, który pobrzmiewał nerwową wesołością, miałam ochotę wykrzyczeć do słuchawki: dałam ci szansę, żebyś mnie

skrzywdziła tak bardzo, jak tylko sobie tego życzysz, więc się pośpiesz, trzymałaś książkę trzynaście dni, powiedz, co o niej myślisz. Pohamowałam się jednak. Przerwałam jej cierpko: – Czytałaś czy nie? Spoważniała. – Czytałam. – I? – Jest dobra. – Jak dobra? Zaciekawiła cię, rozbawiła, znudziła? – Zaciekawiła. – Bardzo czy tylko trochę? – Bardzo. – Dlaczego? – Ze względu na historię, jest wciągająca. – I? – Co i? Zdenerwowałam się: – Lila, muszę koniecznie wiedzieć, jaki jest tekst, który napisałam, a nikt inny poza tobą mi tego nie powie. – Właśnie to robię. – Nie, nieprawda, kłamiesz, nigdy o niczym nie mówiłaś tak płytko. Zapadła długa cisza. Wyobraziłam ją sobie, jak siedzi z nogą założoną na nogę obok brzydkiego stolika z telefonem. Może ona i Enzo dopiero wrócili z pracy, może Gennaro bawi się przy niej. Odparła: – Mówiłam ci, że nie potrafię już czytać. – Nie o to chodzi. Ja ciebie potrzebuję, a ty masz mnie w dupie. Znowu cisza. Potem burknęła coś, czego nie zrozumiałam, może jakieś wyzwisko. Powiedziała ostro, urażonym tonem: ja robię jedno, ty robisz drugie, czego ode mnie chcesz, to ty studiowałaś, to ty wiesz, jak powinny wyglądać książki. Głos zaczął jej się łamać, niemalże wykrzyczała: Lenù, nie wolno ci takich rzeczy pisać, ty nie jesteś taka, nic, co czytałam, nie pasuje do ciebie, to brzydka, bardzo brzydka książka i ta poprzednia też była brzydka. Szybkie, urywane zdania, jakby jej lekki oddech nagle utknął w gardle. Poczułam silne ukłucie w żołądku, ból, który się nasilał, i to nie ze względu na to, co powiedziała, ale jak to powiedziała. Czyżby szlochała? Krzyknęłam zaniepokojona: Lila, co jest, uspokój się, oddychaj. Ale się nie uspokoiła. Do mojego ucha docierał jej pełen cierpienia szloch, który sprawił, że słowa: brz ydka, bardz o brz ydka nie zraniły mnie i że nie obraził nawet fakt, że moją pierwszą książkę, która tak

dobrze się sprzedawała, która odniosła sukces, o której ona nigdy się nie wypowiedziała, potraktowała jako porażkę. Ranił mnie jej płacz. Nie byłam na to przygotowana, nie spodziewałam się. Wolałam Lilę złą, wolałam jej perfidię. Ona natomiast nie mogła pohamować szlochania. Poczułam się zagubiona. Pomyślałam sobie: dobrze, napisałam dwie brzydkie książki, ale co to kogo obchodzi, ta rozpacz jest o wiele gorsza. I wymamrotałam: Lila, to ja powinnam płakać, a nie ty, przestań. Ona wrzasnęła: dlaczego kazałaś mi to czytać, dlaczego zmusiłaś mnie, żebym powiedziała ci, co myślę, powinnam była to zachować dla siebie. A ja: nie, cieszę się, że powiedziałaś, przysięgam. Pocieszałam ją, ale ona nie potrafiła się uspokoić, mówiła bez ładu: nie dawaj mi już nic do czytania, nie umiem, spodziewam się po tobie wszystkiego, co najlepsze, jestem pewna, że potrafisz, chcę, żeby ci się udawało, tego pragnę najbardziej, bo jeśli ty nie będziesz dobra, to kim ja będę? Wyszeptałam: nie martw się, zawsze mów, co myślisz, w ten sposób mi pomagasz, zawsze mi pomagałaś, od dziecka, ja bez ciebie nic nie umiem. Wreszcie zdusiła szloch i mruknęła, pociągając nosem: co za kretynka ze mnie, dlaczego się rozpłakałam?, nie chciałam sprawić ci przykrości, roześmiała się, przygotowałam sobie całą mowę, nawet ją spisałam, chciałam zrobić na tobie dobre wrażenie. Poprosiłam ją, żeby mi to przesłała: może ty wiesz lepiej, co powinnam pisać. Wtedy zostawiłyśmy kwestię książki, powiedziałam jej, że urodziłam Elsę, rozmawiałyśmy o Florencji, o Neapolu, o cholerze. Lila śmiała się, że jaka cholera, nie ma żadnej cholery, jest tylko burdel jak zwykle i strach, żeby nie umrzeć w gównie, więcej strachu niż to warte: jemy mnóstwo cytryn i już nikt nie sra. Teraz usta jej się nie zamykały, była prawie wesoła, ciężar spadł jej z serca. Ja zaś znowu odczułam ciężar sytuacji, w której się znalazłam – dwójka małych dzieci, zazwyczaj nieobecny mąż, nieudana książka – ale nie ogarnęła mnie rozpacz, co więcej, poczułam się lekka, sama znowu sprowadziłam rozmowę na moją porażkę. Tłukły mi się po głowie zdania w stylu: coś się popsuło, nie działa już na mnie twój czar, który zawsze dobrze wpływał, teraz naprawdę jestem sama. Ale nie wypowiedziałam ich. Wyznałam natomiast autoironicznym tonem, że za trudem, jaki włożyłam w tę powieść, kryła się chęć porachowania się z dzielnicą, która mogła symbolizować wszystko, co teraz dzieje się wokół mnie, że pomysł w pewnym sensie wziął się z historii don Achillego i matki Solara. Lila wybuchła śmiechem. Odparła, że straszne oblicze rzeczywistości nie wystarczy, żeby napisać powieść, bo bez wyobraźni będzie wyglądać jak maska, a nie jak prawdziwa twarz.

76. Nie wiem, co wydarzyło się później. Do dzisiaj, gdy myślę o tej rozmowie, trudno mi powiedzieć, jaki skutek przyniósł szloch Lili. Wydaje mi się, że w pierwszej chwili doznałam jedynie dziwnego zadowolenia, jakby jej płacz, wyraźne potwierdzenie jej uczuć do mnie i wiary w moje umiejętności, przekreślił negatywną ocenę obydwu książek. Dopiero dużo później przyszło mi do głowy, że ten szloch pozwolił jej bezapelacyjnie zniszczyć moją pracę, uniknąć mojej niechęci, tak wysoko podnieść poprzeczkę – abym jej n ie roz cz arow ała – że zostały sparaliżowane wszelkie dalsze próby pisarskie. Ale powtarzam, choć uparcie analizuję całą rozmowę, nie potrafię stwierdzić, czy legła u podstaw takiego czy innego zachowania, czy była najbardziej wzniosłym, a może najpodlejszym momentem w naszej przyjaźni. Jedno jest pewne: Lila umocniła swoją rolę zwierciadła moich braków, a mnie łatwiej było pogodzić się z porażką, jakby jej opinia była o wiele ważniejsza – i na dodatek bardziej przekonująca i życzliwa – od opinii mojej teściowej. Kilka dni później zadzwoniłam do Adele i powiedziałam: dziękuję za szczerość, zdałam sobie sprawę, że masz rację, i teraz już wiem, że również moja pierwsza książka pełna była wad. Może powinnam wszystko przemyśleć, może nie potrafię pisać albo po prostu potrzebuję więcej czasu. Teściowa od razu zasypała mnie komplementami, pochwaliła za samokrytycyzm, przypomniała, że mam wierne grono czytelników, którzy czekają na następną powieść. Mruknęłam: tak, oczywiście. I chwilę później zamknęłam ostatnią kopię książki w szufladzie, odłożyłam też pełne notatek zeszyty i dałam się wciągnąć w wir codzienności. Czułam rozdrażnienie nie tylko na myśl o zmarnowanym wysiłku, ale również o pierwszej książce, a może nawet o pisarstwie w ogóle. Gdy tylko przychodził mi do głowy jakiś opis, sugestywne zdanie, od razu rodziła się też niechęć, koncentrowałam się więc na czym innym. Skupiłam się na domu, na córkach, na Pietrze. Ani razu nie kusiło mnie, by zadzwonić po Clelię czy zastąpić ją kimś innym. Sama wszystko na siebie wzięłam i zrobiłam to w jednym celu, aby zagłuszyć myśli. Nie musiałam się do niczego zmuszać, nie czułam żalu, jakbym nagle odkryła, że jest to właściwy sposób na życie i jakby coś mi podpowiadało: koniec z mrzonkami. Zorganizowałam się w kwestii obowiązków domowych i z niespodziewaną radością oddałam się Elsie i Dede, jakbym oprócz brzucha i maszynopisu pozbyła się innego, bardziej ukrytego ciężaru, którego sama nie potrafiłam określić. Elsa okazała się naprawdę spokojną istotką – uwielbiała długie kąpiele, jadła, spała, śmiała się nawet przez sen – musiałam za to uważać na Dede, która nienawidziła siostry, rano budziła się wstrząśnięta, opowiadała, że ocaliła małą

przed ogniem, wodą, wilkiem, udawała, że też jest niemowlęciem, i chciała ssać moje sutki, naśladowała gaworzenie, jednym słowem nie mogła się pogodzić z faktem, że jest już prawie czteroletnią dziewczynką z doskonale rozwiniętą mową i w pełni samodzielnie wykonującą podstawowe czynności. Dbałam, żeby czuła się kochana, chwaliłam ją za mądrość i zdolności, przekonywałam, że potrzebuję jej pomocy, i to we wszystkim: w zakupach, w gotowaniu, w pilnowaniu siostrzyczki, żeby ta nie narobiła jakichś szkód. Ponieważ przerażała mnie ewentualność, że znowu mogę być przy nadziei, zaczęłam brać tabletki antykoncepcyjne. Przytyłam i czułam się napuchnięta, ale nie odważyłam się ich odstawić: kolejnej ciąży bałam się bardziej niż czegokolwiek innego. A poza tym nie zależało mi już na wyglądzie jak kiedyś. Uważałam, że fakt posiadania dwójki dzieci dowodzi, iż nie jestem już młoda, że widoczne na ciele zmęczenie – mycie dziewczynek, ubieranie, rozbieranie, noszenie wózka, zakupy, gotowanie, trzymanie jednej na ręku, drugiej za rękę albo obydwu na rękach, wycieranie nos​ka, wycieranie buzi, jednym słowem codzienny trud – świadczy, iż jestem dojrzałą kobietą, że być jak matki z mojej dzielnicy to nie zagrożenie, ale porządek rzeczy. Powtarzałam sobie, że dobrze jest, jak jest. Pietro, który długo stawiał pigułce opór, przyglądał mi się z niepokojem. Zaokrąglasz się, co znaczą te plamy na skórze? Bał się, że ja, dziewczynki, on sam możemy się rozchorować, a przecież tak bardzo nienawidził lekarzy. Starałam się go uspokoić. Bardzo schudł w ostatnim czasie: miał wiecznie podkrążone oczy, na głowie pojawiły się siwe nitki, uskarżał się na ból: a to w kolanie, a to w prawym boku, a to w ramieniu, ale nie zamierzał iść się przebadać. Zmusiłam go do tego i osobiście, razem z dziećmi, zaprowadziłam do lekarza: okazało się, że jest całkiem zdrowy, powinien tylko wziąć leki na uspokojenie. To na kilka godzin przepełniło go euforią, minęły wszelkie objawy. Ale w krótkim czasie, pomimo leków, znowu poczuł się źle. Raz, kiedy Dede nie pozwoliła mu obejrzeć dziennika – to było wkrótce po puczu w Chile – dał jej przesadnie mocnego klapsa. A od kiedy wzięłam pigułkę, ogarnęła go mania jeszcze częstszego uprawiania seksu, ale zawsze rano albo po południu, ponieważ – jak mawiał – wieczorny orgazm nie pozwala mu zasnąć i zmusza go do pracy przez większą część nocy, przez co jest chronicznie przemęczony i źle się czuje. Czcza gadanina: był przyzwyczajony do nocnej pracy i potrzebował tego. Mówiłam mu: dobrze, nie będziemy robić tego wieczorem, pasuje mi każda pora. Ale czasami nie wytrzymywałam. Niełatwo było uzyskać od niego pomoc nawet w najmniejszej sprawie, jak zrobienie zakupów, kiedy miał trochę wolnego czasu, czy mycie naczyń po kolacji. Któregoś wieczoru straciłam cierpliwość, nie powiedziałam nic strasznego, zwyczajnie podniosłam głos. I dokonałam istotnego odkrycia: wystarczyło, abym wrzasnęła, a jego upór nagle znikał i Pietro stawał się posłuszny. Dzięki surowości byłam w stanie wyleczyć go nawet z hipochondrycznego

bólu i z nerwowej manii, by brać mnie kiedy popadnie. Jednak niechętnie się do tego posuwałam. Kiedy krzyczałam na niego, robiło mi się go żal, wyglądał, jakbym wywoływała u niego bolesny wstrząs mózgu. A poza tym efekty nie były trwałe. Ustępował, dostosowywał się, składał uroczyste zobowiązania, ale potem był naprawdę zmęczony, zapominał o umowie, znowu skupiał się tylko na sobie. Koniec końców dawałam za wygraną, starałam się go rozweselić, całowałam. Bo na co mi kilka źle umytych talerzy, skoro ceną były dąsy i nieobecna mina, która oznaczała: muszę tu tracić czas, a mam tyle do zrobienia. Lepiej zostawić go w spokoju. Byłam zadowolona, jeśli udało mi się uniknąć spięcia. Aby go nie denerwować, nauczyłam się nie wyrażać własnego zdania. Zresztą chyba i tak nie przykładał do niego wagi. Jeśli prowadził jakiś wywód, dajmy na to na temat środków podjętych przez rząd w sprawie kryzysu naftowego, jeśli chwalił zbliżenie się partii komunistycznej do chadeków, chciał widzieć we mnie tylko przychylną słuchaczkę. A kiedy nie zgadzałam się z jego opinią, przyjmował roztargniony wyraz twarzy albo odpowiadał tonem, który zapewne stosował wobec studentów: niczego się nie nauczyłaś, nie rozumiesz wartości demokracji, państwa, praw, równowagi między interesami, równowagi między narodami, chciałabyś tylko apokalipsy. Byłam jego żoną, kobietą wykształconą i oczekiwał ode mnie uwagi, kiedy mówił o polityce, o swoich badaniach, o nowej książce, nad którą wypruwał sobie żyły. Ale moja uwaga miała ograniczać się tylko do życzliwego zainteresowania, bo nie życzył sobie żadnych komentarzy, zwłaszcza takich, które budziły w nim wątpliwości. On po prostu rozważał na głos, aby uporządkować myśli. A przecież jego matka była całkiem innego rodzaju kobietą. Podobnie siostra. Najwyraźniej nie chciał, abym była jak one. W tamtym okresie z pewnych jego słów wywnioskowałam, że nie zachwycił go ani sukces, ani nawet publikacja mojej pierwszej książki. Jeśli chodzi o drugą, nawet nie zapytał, co stało się z maszynopisem i jakie mam plany na przyszłość. Odczuwał chyba wręcz ulgę, że przestałam wspominać o pisaniu. Jednak fakt, że Pietro z dnia na dzień stawał się gorszy, niż mogłabym się spodziewać, nie popchnął mnie znowu w ramiona innych. Czasami wpadałam na Maria, inżyniera, ale szybko zrozumiałam, że nie ma już we mnie chęci uwodzenia i bycia uwodzoną, a dawne historie teraz wydawały mi się zwyczajnie śmieszne: dobrze, że ten etap w moim życiu już minął. Osłabła także mania uczestniczenia w publicznym życiu miasta. Jeśli już udawałam się na jakąś debatę czy manifestację, zawsze zabierałam ze sobą dziewczynki i byłam dumna z moich worków pod oczami – wyraźnego dowodu troski o dzieci – z ostrożnej dezaprobaty tych, którzy mówili: są takie małe, to może być dla nich niebezpieczne. Ale z mieszkania wychodziłam każdego dnia, bez względu na pogodę, aby moje córki zażywały świeżego powietrza i słońca. Zawsze zabierałam ze sobą jakąś książkę. Z przyzwyczajenia czytałam w każdych okolicznościach, chociaż osłabł też pęd do zdobywania

wiedzy o świecie. Zazwyczaj krążyłam przez chwilę, a potem siadałam na ławce w pobliżu domu. Przeglądałam trudne eseje, czytałam gazety i wołałam: Dede, nie odchodź, bądź przy mamie. Taka byłam i taką siebie powinnam akceptować. A Lila, bez względu na to, jak potoczy się życie, była całkiem inna.

77. W tamtym czasie zdarzyło się, że Mariarosa przyjechała do Florencji na prezentację książki pewnej koleżanki z uniwersytetu, poświęconej zagadnieniu Madon n y w połogu. Pietro zarzekał się, że na pewno przyjdzie, ale w ostatniej chwili znalazł wymówkę i gdzieś się zaszył. Moja szwagierka przyjechała samochodem, tym razem sama, nieco zmęczona, ale czuła jak zwykle i objuczona podarunkami dla Dede i Elsy. Ani razu nie wspomniała o mojej nieudanej powieści, choć Adele musiała ją o wszystkim poinformować. Z typowym dla siebie entuzjazmem zabrała się do opowiadania o podróżach i o książkach, z energią relacjonowała nowinki ze świata, najpierw mówiła jedno, przerywała, potem twierdziła co innego, co przez nieuwagę, a może krótkowzroczność chwilę wcześniej skrytykowała. Swoim wystąpieniem na temat publikacji koleżanki po fachu od razu zaskarbiła sobie podziw większości publiczności, złożonej głównie z historyków sztuki. Wieczór potoczyłby się według utartych schematów akademickich, gdyby nagle Mariarosa gwałtownie nie zmieniła jego biegu i nie wypowiedziała zdań ocierających się o wulgarność, coś w stylu: nie należy żadnemu ojcu, a już na pewno Bogu Ojcu dawać dzieci, dzieci rodzi się dla nich samych; nadeszła chwila, aby zacząć prowadzić badania z kobiecej perspektywy, a nie męskiej; za każdą dyscypliną naukową kryje się kutas, a kiedy kutasa ogarnia impotencja, ucieka się do pałki, do policji, do więzienia, do wojska, do obozów koncentracyjnych; i jeśli się nie ugniemy, tylko będziemy wszystko wywracać do góry nogami, wtedy dojdzie do rzezi. Rozległy się szmery niezadowolenia, głosy poparcia, a na koniec otoczyła ją zbita grupka kobiet. Mariarosa radosnymi gestami przywołała mnie do siebie, z dumą pokazała Dede i Elsę swoim florenckim koleżankom, obsypała mnie komplementami. Któraś z nich przypomniała sobie o mojej książce, ale ja od razu zmieniłam temat, jakbym nie ja ją napisała. To był piękny wieczór, który zaowocował zaproszeniem ze strony barwnej grupki młodych dziewcząt i dojrzałych kobiet na spotkania odbywające się raz w tygodniu w domu jednej z nich, aby – jak mi powiedziały – dyskutować o nas. Prowokatorskie stwierdzenia Mariarosy i zaproszenie od jej koleżanek skłoniły mnie do wyłowienia spod sterty książek tych kilku broszur, które kiedyś podarowała mi Adele. Zabrałam je do torby na spacer, by czytać pod szarym, jeszcze zimowym niebem. Najpierw, zaciekawiona tytułem, skupiłam się na Naplujm y n a H egla. Elsa spała w wózku, a Dede opatulona w płaszczyk, szalik i wełnianą czapkę rozmawiała szeptem ze swoim misiem. Uderzyło mnie każde zdanie, każde słowo, a przede wszystkim bezczelna wolność myśli. Z rozmachem podkreślałam linijki i zaznaczałam je wykrzyknikami. Napluć na Hegla. Napluć na kulturę

mężczyzn, napluć na Marksa, na Engelsa, na Lenina. I na materializm historyczny. I na Freuda. I na psychoanalizę oraz zazdrość o penisa. I na małżeństwo, na rodzinę. I na nazizm, na stalinizm, na terroryzm. I na wojnę. I na walkę klas. I na dyktaturę proletariatu. I na socjalizm. I na komunizm. I na pułapkę równości. I na w sz ystkie przejawy kultury patriarchalnej. I na w sz ystkie jej formy organizacji. Sprzeciwić się marnotrawieniu kobiecej inteligencji. Wyzbyć się kultury. Wyzbyć zwyczajów, począwszy od macierzyństwa, nikomu n ie rodz ić dzieci. Uwolnić się od logiki sługa–pan. Wykreślić z mózgu przekonanie o własnej niższości. Przywrócić siebie sobie samej. Nie tworzyć antytez. Poruszać się na innej płaszczyźnie w imię własnej odmienności. Wszechświat nie wyzwala kobiet, lecz udoskonala formy represji. Wbrew zdrowemu rozsądkowi. Podczas gdy mężczyźni chcą podbijać kosmos, życie kobiet na ziemi musi dopiero się zacząć. Kobieta to drugie oblicze ziemi. Kobieta to Nieprzewidywalny Podmiot. Wyzwolić się z poddaństwa, tu i teraz. Autorką tych słów była Carla Lonzi. Zapytałam sama siebie: jak to możliwe, że kobieta potrafi tak myśleć? Ja tyle ślęczałam nad książkami, ale tak naprawdę nigdy się nimi nie posłużyłam, nigdy ich nie wykorzystałam przeciwko nim samym, po prostu je sobie przyswoiłam. Oto jak należy myśleć. Oto jak należy myśleć wbrew innym. A ja, pomimo całego włożonego trudu, nie umiem myśleć. I nawet Mariarosa nie umie: przeczytała tysiące stron i teraz twórczo nimi obraca, by ściągnąć na siebie uwagę. To wszystko. Lila natomiast umie. Bo to leży w jej naturze. Gdyby ukończyła szkoły, tak właśnie by myślała. To przekonanie nie dawało mi spokoju. Każda lektura z tego okresu w taki czy inny sposób odsyłała do Lili. Natrafiłam na żeński wzorzec myślenia, który mając na uwadze różnice, wywoływał we mnie ten sam podziw, to samo poczucie niższości, jakiego doznawałam wobec niej. Co więcej: gdy czytałam, zastanawiałam się nad nią, nad epizodami z jej życia, nad zdaniami, które przypadłyby jej do gustu, i nad tymi, które by odrzuciła. Pod wpływem tych broszur często chodziłam na spotkania koleżanek Mariarosy, choć nie było łatwo: Dede bez ustanku pytała, kiedy wychodzimy, Elsa wydawała nagłe radosne popiskiwania. Ale największym problemem nie było zapanowanie nad córkami. Znalazłam się pośród kobiet, które choć do mnie podobne, nie stanowiły żadnego wsparcia. Nudziłam się, kiedy dyskusja przybierała postać źle sformułowanego streszczenia tego, o czym już wiedziałam. Wydawało mi się, że wystarczająco dobrze wiem, co znaczy być kobietą, nie pociągał mnie trud dążenia do samoświadomości. I nie miałam żadnego zamiaru wypowiadać się na forum publicznym o moich stosunkach z Pietrem czy generalnie z mężczyznami, by dać świadectwo temu, czym są faceci na każdym szczeblu drabiny społecznej i w każdym wieku. I nikt lepiej ode mnie nie wiedział, co znaczy zmaskulinizować własny umysł, żeby został zaakceptowany przez kulturę mężczyzn, bo ja to zrobiłam i nadal robiłam. Na dodatek trzymałam się z dala od konfliktów i wybuchów zazdrości, nie obchodził mnie autorytarny ton jednych i podporządkowane głosiki drugich, hierarchia

intelektualna, walka o pierwszeństwo w grupie, która zawsze kończyła się łzami rozpaczy. Pojawiło się jednak coś nowego, co naturalnie znowu również odsyłało do Lili. Zafascynował mnie dosadny aż do nieprzyjemności język dyskusji i konfliktów. Nie podobała mi się uległość, która przystawała na wulgaryzmy, bo to znałam aż za dobrze z dzieciństwa. Urzekła mnie natomiast potrzeba autentyczności, której nigdy nie doświadczyłam i która być może nawet nie leżała w mojej naturze. W tej grupie nie wypowiedziałam ani jednego słowa, by dostosować się do jej potrzeb. Czułam jednak, że mogłabym to zrobić z Lilą, by z dystansem przeanalizować naszą relację, powiedzieć wszystko, co dotychczas przemilczałyśmy, być może wyjść właśnie od nietypowego płaczu nad moją nieudaną książką. Pragnienie to było tak silne, że zaczęłam się zastanawiać nad wyjazdem do Neapolu z dziećmi albo nad zaproszeniem Lili i Gennara do mnie, ewentualnie nad napisaniem do niej szczerego listu. Raz nawet wspomniałam o tym przez telefon, bez powodzenia. Powiedziałam jej o książkach napisanych przez kobiety, które właśnie czytam, o grupie, z którą się spotykam. Wysłuchała mnie, a potem zaczęła kpić z takich tytułów jak Kobieta łechtacz kow a i kobieta w agin aln a i na wszelkie sposoby usiłowała być ordynarna: Lenù, co ty, kurwa, mówisz, rozkosz, ale bzdury, jakby mało było problemów, zwariowałaś chyba. Chciała mi udowodnić, że brakuje jej wiedzy, by uczestniczyć w tym, co mnie interesuje. A na koniec rzuciła z pogardą: pracuj, rób, co masz robić, i nie marnuj czasu. Była zdenerwowana. Pomyślałam, że to chyba nieodpowiedni moment, że spróbuję kiedy indziej. Ale zawsze brakowało mi albo czasu, albo odwagi. Doszłam wreszcie do wniosku, że przede wszystkim muszę lepiej zrozumieć samą siebie. Zbadać moją kobiecą naturę. Bo przesadziłam, starałam się być jak mężczyzna. Uważałam, że powinnam wiedzieć wszystko, wszystkim się zająć. Co mnie obchodzi polityka, walki. Chciałam przed mężczyznami robić dobre wrażenie, stanąć na wysokości. Ale na wysokości czego? Chyba ich rozumu, najbardziej nieracjonalnego z możliwych. Z wielkim zaangażowaniem zapamiętywałam popularne frazesy i wszystko na darmo. Oddałam się nauce, która ukształtowała moje myślenie, mój głos. Godziłam się w duchu na kompromisy, żeby tylko być najlepsza. A teraz, kiedy z takim wysiłkiem ukończyłam naukę, czego miałabym się oduczyć? Na dodatek przez wpływ, jaki Lila na mnie wywierała, miałam o sobie błędne wyobrażenie. Przywiązałam się do niej, a gdy się oddalałam, czułam się upośledzona. Bez Lili nie miałam pomysłów. Nie miałam żadnej własnej idei, której mogłabym zaufać bez jej wsparcia. Żadnego wyobrażenia. Muszę zaakceptować siebie bez niej. W tym sęk. Muszę pogodzić się, że jestem przeciętnym człowiekiem. Cóż robić. Muszę znowu spróbować pisać. Może brakuje mi pasji, może podchodzę do tego jak do zadania. W takim razie nie będę pisać. Muszę znaleźć jakąś pracę. Albo być panią, jak mówi moja matka. I zamknąć się w domu. Albo zostawić wszystko. Dom. Córki. Męża.

78. Zacieśniłam kontakty z Mariarosą. Często do niej dzwoniłam, a gdy Pietro się zorientował, zaczął mówić o siostrze z coraz większą pogardą. Jest frywolna, pusta, niebezpieczna dla siebie i dla innych, okrutnie go zadręczała w dzieciństwie i w latach młodości, jest największym zmartwieniem rodziców. Pewnego wieczoru, gdy rozmawiałam ze szwagierką przez telefon, wyszedł ze swojego pokoju rozczochrany, ze zmęczoną twarzą. Pokręcił się po kuchni, skubnął coś, pożartował z Dede, cały czas jednak nasłuchiwał. Potem znienacka wrzasnął: czy ta kretynka nie rozumie, że jest pora kolacji? Przeprosiłam Mariarosę i się rozłączyłam. Powiedziałam, że wszystko już gotowe, że zaraz będziemy jeść, że nie ma potrzeby tak wrzeszczeć. On burknął, że to czysta głupota tracić pieniądze na międzymiastowe, by wysłuchiwać bzdur, jakie wygaduje jego siostra. Nic nie odpowiedziałam, nakryłam do stołu. Widział, że jestem zdenerwowana, wyjaśnił z przejęciem: nie jestem zły na ciebie, ale na Mariarosę. Od tego wieczoru jednak zaczął przeglądać książki, które czytałam, drwić ze zdań, które podkreślałam. Mówił: nie daj się omamić przez te idiotyzmy. I usiłował wykazać mi kulejącą logikę, która przebija przez feministyczne manifesty i broszury. Właśnie o to pokłóciliśmy się któregoś wieczoru. Od słowa do słowa i w końcu przesadziłam, zarzuciłam mu: uważasz się za takiego mądrego, ale to, kim jesteś, zawdzięczasz ojcu i matce, tak samo Mariarosa. Zareagował w sposób nieoczekiwany: uderzył mnie w twarz, i to na oczach Dede. Dobrze to zniosłam, o wiele lepiej niż on: w życiu zarobiłam już wiele policzków, Pietro natomiast żadnego nie wymierzył i z pewnością też nie otrzymał. Na jego twarzy zobaczyłam odrazę do siebie za to, co właśnie zrobił. On spojrzał na córkę, po czym wyszedł z domu. Stłumiłam złość. Nie położyłam się spać, czekałam na niego, a ponieważ nie wracał, zaczęłam się martwić, nie wiedziałam, co robić. Czyżby miał rozstrój nerwowy, może za mało śpi? Albo taka jest jego prawdziwa natura, którą pogrzebał pod tysiącem książek i dobrym wychowaniem? Po raz kolejny uświadomiłam sobie, że niewiele o nim wiem, że nie potrafię przewidzieć jego reakcji: mógł zeskoczyć z mostu do Arno, leżeć pijany w jakimś zaułku, a nawet wyjechać do Genui, by wyżalić się matce i poszukać ukojenia w jej ramionach. Dosyć. Byłam przerażona. Dotarło do mnie, że odkładam na bok to, co czytałam i co wiem, i skupiam się na życiu osobistym. Miałam dwie córki, nie zamierzałam zbyt pośpiesznie wyciągać wniosków. Pietro wrócił koło piątej nad ranem i gdy zobaczyłam, że jest cały i zdrów, odczułam taką ulgę, że go przytuliłam i pocałowałam. On wymamrotał: ty mnie nie kochasz, nigdy mnie nie

kochałaś. I dodał: ale i tak na ciebie nie zasługuję.

79. W rzeczywistości Pietro nie potrafił pogodzić się z chaosem, który wdarł się do każdej sfery jego egzystencji. Pragnął dla siebie życia uporządkowanego według niepodważalnych schematów: praca, nauka, zabawa z dziewczynkami, seks, codzienne przyczynianie się we własnym zakresie do demokratycznego rozplątywania całego włoskiego galimatiasu. A zamiast tego borykał się z konfliktami na uniwersytecie, koledzy umniejszali jego dokonania, które cieszyły się coraz większym uznaniem za granicą, czuł się nieustannie wyszydzany i szykanowany, miał wrażenie, że z winy mojego niespokojnego ducha (ale jaki tam niespokojny duch, byłam kobietą nudną aż do mdłości) nad naszą rodziną ciągle wisi jakieś niebezpieczeństwo. Któregoś popołudnia Elsa bawiła się sama, ja zmuszałam Dede do czytania, on siedział zamknięty w swoim gabinecie. Cały dom tonął w bezruchu. Pomyślałam nerwowo, że Pietro życzyłby sobie takiej właśnie fortecy, w której on może pracować nad kolejną książką, ja troszczę się o rodzinne finanse, a dzieci pogodnie dorastają. Nagle ciszę przeszył dzwonek u drzwi, pobiegłam otworzyć i ku mojemu zaskoczeniu do domu wtargnęli Pasquale i Nadia. Na plecach dźwigali wielkie wojskowe plecaki, on miał kapelusz wciśnięty na gęstą czuprynę kręconych włosów, które przechodziły w równie gęstą i pokręconą brodę, ona wyglądała na wychudzoną i zmęczoną, a jej oczy były wielkie, jak u przerażonej dziewczynki, która udaje, że się nie boi. Adres dała im Carmen, która z kolei otrzymała go od mojej matki. Oboje byli życzliwi, więc ja też okazałam serdeczność, jakby nie doszło między nami do spięcia czy różnicy zdań. Rozrzucili po mieszkaniu swoje rzeczy. Pasquale mówił dużo i głośno, prawie cały czas w dialekcie. Na początku wydawało mi się, że oboje wnoszą miłą odmianę w moją codzienną monotonię. Szybko jednak zauważyłam, że nie spodobali się Pietrowi. Drażniło go, że nie uprzedzili nas telefonicznie o wizycie, że zachowują się z przesadną swobodą. Nadia zrzuciła buty i rozłożyła się na sofie. Pasquale nie zdjął kapelusza, dotykał przedmiotów, wertował książki, wyjął z lodówki piwo dla siebie i dla Nadii, nie poprosiwszy nikogo o pozwolenie, po czym wypił duszkiem i beknął tak głośno, że aż Dede się roześmiała. Powiedzieli, że postanowili wyruszyć w podróż: mówili o podróż y, ale niczego nie sprecyzowali. Kiedy wyjechali z Neapolu? Nie zdradzili. Kiedy wrócą? Nie wiedzą. Co z pracą, zapytałam Pasqualego. Roześmiał się: basta, za dużo pracowałem, teraz odpoczywam. I pokazał Pietrowi ręce, żądając, aby on pokazał swoje. Potarł swoją dłonią o jego i zapytał: czujesz różnicę? Potem chwycił gazetę „Lotta Continua” i przejechał prawą ręką po pierwszej stronie, dumny z dźwięku, jaki wydał papier pocierany szorstką skórą, i tak rozbawiony, jakby wymyślił nową zabawę. Po czym dodał

groźnie: gdyby nie te poharatane dłonie, profesorku, nie byłoby ani krzesła, ani domu, ani samochodu, nic, nawet ciebie by nie było. Gdybyśmy my, robotnicy, przestali pracować, wszystko by stanęło, niebo spadłoby na ziemię, a ziemia wytrysnęłaby w niebo, rośliny opanowałyby miasta, Arno zalałoby wasze piękne kamienice i przeżyłby tylko ten, kto zawsze pracował, natomiast was i wasze wszystkie książki rozszarpałyby psy. Pasquale mówił w typowy dla siebie, egzaltowany i szczery sposób, a Pietro słuchał w milczeniu. Na​dia też milczała, z poważną miną, leżąc i wpatrując się w sufit. Nie wtrącała się do rozmowy, do mnie też się nie odezwała. Ale gdy wyszłam do kuchni, żeby przygotować kawę, ruszyła za mną. Zauważyła, że Elsa cały czas trzyma się przy mnie. Stwierdziła z powagą w głosie: – Bardzo cię kocha. – Jest mała. – Czyli że kiedy dorośnie, nie będzie cię kochać? – Mam nadzieję, że będzie. – Moja matka często o tobie opowiadała. Byłaś tylko jej uczennicą, ale mówiła, jakby to ciebie, a nie mnie, uważała za córkę. – Naprawdę? – Nienawidziłam cię za to, i dlatego że zabrałaś mi Nina. – Nie rzucił cię dla mnie. – A kogo to obchodzi, teraz nie pamiętam nawet, jak wyglądał. – Kiedyś chciałam być taka jak ty. – Po co? Czy ty myślisz, że to tak miło przyjść już na gotowe? – Mniej się napracujesz. – Mylisz się, prawda jest taka, że wszystko już masz, po co więc się trudzić. Czujesz tylko winę z powodu tego, kim jesteś, i że na to nie zasłużyłaś. – Lepsze to, niż czuć winę z powodu porażki. – Czy to ci mówi twoja przyjaciółka Lina? – Ależ skąd. Nadia pokręciła z agresją głową i rzuciła z taką złośliwością, o jaką nigdy bym jej nie podejrzewała: – Wolę ciebie. Obie jesteście gówno warte, nic nie potraficie zmienić, dwa przykłady pseudoproletariackich popłuczyn. Ale ty udajesz miłą, a Lina nie. Zostawiła mnie w kuchni oniemiałą. Słyszałam, jak krzyczy do Pasqualego: idę wziąć prysznic, tobie też dobrze by zrobił. Zamknęli się w łazience. Dochodziły z niej śmiechy i piski, które bardzo niepokoiły Dede. Wyszli półnadzy, z mokrymi włosami, weseli. Dalej między sobą

żartowali, jakby nas w ogóle nie było. Pietro usiłował się wtrącić pytaniem w stylu: od dawna jesteście razem? Ale Nadia odparła lodowato: my nie jesteśmy razem, to w y jesteście razem. On zapytał cierpko, jak zawsze, kiedy swoich współrozmówców uważał za bardzo ograniczonych: co to znaczy? Nie zrozumiesz, odparła Nadia. Mój mąż zaoponował, że kiedy ktoś nie rozumie, trzeba mu wytłumaczyć. Wtedy Pasquale roześmiał się: tu nie ma co wyjaśniać, profesorku, ty jesteś już martwy, choć o tym nie wiesz. Wszystko jest martwe, to, jak żyjecie, jak mówicie, wasze przekonanie, że jesteście mądrzy, demokratyczni i lewicowi. Jak można cokolwiek wytłumaczyć komuś, kto jest martwy? Doszło do spięcia. Ja się nie odzywałam, nie potrafiłam przestać myśleć o obelgach, którymi w moim własnym domu obrzuciła mnie Nadia, i to ot tak, bez powodu. W końcu sobie poszli, nieoczekiwanie, tak jak się pojawili. Wzięli swoje rzeczy i wyszli. Pasquale rzucił z progu nagle posmutniałym tonem: – Cześć, pani Airota. Pan i Airota. Czyżby nawet mój kolega z dzieciństwa miał o mnie złe zdanie? Czy chciał przez to powiedzieć, że nie jestem już Lenù, Eleną, Eleną Greco? Ani dla niego, ani dla innych? Nawet dla siebie samej? Zresztą czy teraz, kiedy moje nazwisko utraciło tę odrobinę sławy, jaką niegdyś zdobyło, ja sama nie posługiwałam się nazwiskiem męża? Posprzątałam mieszkanie, zwłaszcza łazienkę, którą zostawili w strasznym stanie. Pietro oznajmił: nie chcę więcej widzieć tej dwójki w moim domu. Ktoś, kto w taki sposób wyraża się o pracy intelektualnej, jest faszystą, choć może o tym nie wie. A jeśli chodzi o nią, dobrze znam ten typ, ma pstro w głowie.

80. Jakby na dowód, że Pietro ma rację, chaos zaczął przybierać konkretną postać i dotknął bliskie mi osoby. Od Mariarosy dowiedziałam się, że w Mediolanie faszyści napadli na Franca, że jest w poważnym stanie, że stracił oko. Od razu wyruszyłam w drogę, zabierając ze sobą Dede i małą Elsę. Pojechałam pociągiem: zabawiałam dziewczynki, karmiłam je i jednocześnie rozmyślałam ze smutkiem o tej innej ja – biednej i zaniedbanej dziewczynie bogatego i politykującego studenta Franca Mariego: ileż tych ja już było? – która gdzieś się zagubiła i teraz znowu dała o sobie znać. Na dworcu czekała na nas blada i zaniepokojona szwagierka. Zawiozła nas do swojego mieszkania, tym razem pustego i tonącego w jeszcze większym nieładzie niż wtedy, kiedy gościła mnie po zgromadzeniu na uniwersytecie. Dede się bawiła, Elsa spała, a ona opowiedziała szczegóły, których nie podała przez telefon. To się stało pięć dni temu. Franco przemawiał podczas manifestacji Awangardy Robotniczej w małym i wypełnionym po brzegi teatrzyku. Po zakończeniu wyszedł z Silvią, która teraz mieszka z redaktorem „Il Giorno” w pięknym apartamencie dwa kroki od teatru: miał u niej spać, a następnego dnia wyjechać do Piacenzy. Byli już w bramie wejściowej, Silvia właśnie wyciągała klucze z torebki, kiedy nagle podjechała biała furgonetka i wyskoczyli z niej faszyści. Jego zmasakrowali, Silvię pobili i zgwałcili. Wypiłyśmy dużo wina, Mariarosa wyciągnęła narkotyk. Postanowiłam spróbować, ale tylko dlatego, że pomimo wina czułam się wyzuta ze wszystkiego i pozbawiona punktu odniesienia. Moja szwagierka, po coraz bardziej gniewliwych tyradach, zamilkła i się rozpłakała. Nie umiałam znaleźć słów pocieszenia. S łysz ałam jej łzy, wydawało mi się, że robią hałas, gdy tak płyną z oczu po policzkach. Nagle przestałam ją widzieć, przestałam widzieć pokój, wszystko zrobiło się czarne. Straciłam przytomność. Kiedy się ocknęłam, zaczęłam się usprawiedliwiać, powiedziałam ze skrępowaniem, że to z powodu zmęczenia. W nocy niewiele spałam: ciało mi ciążyło, a z książek i periodyków sączył się niepokój, jakby nagle litery alfabetu przestały do siebie pasować. Tuliłam się do dziewczynek, szukając w nich otuchy i opieki. Następnego dnia zostawiłam Dede i Elsę ze szwagierką i udałam się do szpitala. Franco leżał na zielonym korytarzu, powietrze śmierdziało ludzkimi wyziewami, uryną i lekarstwami. Był spuchnięty i jakby skurczony, do teraz pamiętam go całego w białych bandażach, z fioletowymi sińcami na odkrytej części twarzy i na szyi. Nie przyjął mnie dobrze, wstydził się swojego stanu. Mówiłam mu o różnych rzeczach, opowiedziałam o córkach. Po kilku minutach wymamrotał: idź

już, nie chcę cię tutaj. Ponieważ upierałam się, że zostanę, wyszeptał z rozdrażnieniem: nie jestem sobą, idź już. Było z nim naprawdę źle, od grupki jego towarzyszy dowiedziałam się, że może znowu będą go operować. Gdy wróciłam ze szpitala, Mariarosa spostrzegła, że jestem wstrząśnięta. Pomogła mi przy dzieciach, a jak tylko Dede zasnęła, mnie też wysłała do łóżka. Następnego dnia poprosiła, żebym poszła z nią do Silvii. Chciałam się jakoś wykręcić: ledwo zniosłam spotkanie z Frankiem i świadomość, że nie tylko nie potrafię mu pomóc, ale na dodatek przy mnie czuje się jeszcze bardziej słaby. Powiedziałam, że wolę zapamiętać ją taką, jaką widziałam na zgromadzeniu na uniwersytecie. Mariarosa była nieugięta: wykluczone, ona chce, żebyśmy zobaczyły, w jakim jest stanie, zależy jej na tym. Poszłyśmy. Otworzyła nam zadbana pani o bardzo jasnych włosach, które falami spływały na ramiona. To była matka Silvii. U jej boku stał Mirko, pięcioletni albo już sześcioletni chłopiec, również blondyn. Dede na swój nadąsany i autorytarny sposób od razu narzuciła mu zabawę z Tesem, starym misiem, którego wszędzie zabierała. Silvia spała, ale poleciła matce, aby ją obudziła, gdy przyjdziemy. Sporo czekałyśmy, zanim w końcu się pojawiła. Była mocno umalowana i miała na sobie piękną i długą zieloną sukienkę. Wstrząsnęły mną nie tyle sińce, rany i niepewny krok – bo Lila była w jeszcze gorszym stanie, kiedy widziałam ją po podróży poślubnej – ale pozbawione jakiegokolwiek wyrazu spojrzenie. Jej puste oczy kłóciły się z nerwowym potokiem słów, przerywanym przez chichot, z którym m n ie, i tylko mnie – bo jeszcze tego nie wiedziałam – opowiadała o tym, co zrobili jej faszyści. Mówiła, jakby recytowała jakąś okrutną rymowankę: horror, który przeżyła, przybrał taką właśnie postać pod wpływem powtarzania tego każdemu, kto składał jej wizytę. Matka kilkakrotnie usiłowała jej przerwać, ona jednak uciszała ją rozdrażnionym machnięciem i tylko bardziej podnosiła głos, skandowała sprośne słowa i zapowiadała bliski już czas potwornej zemsty. Kiedy się rozpłakałam, nagle przerwała. Tymczasem przyszły inne osoby, głównie przyjaciółki rodziny i jej koleżanki. Silvia znowu zaczęła mówić, a ja wycofałam się z pośpiechem w kąt, gdzie tuliłam do siebie Elsę i całowałam ją delikatnie. W pamięci powracały szczegóły tego, co Stefano zrobił Lili, szczegóły, które wyobraziłam sobie podczas opowieści Silvii: słowa obydwu relacji pobrzmiewały w mojej głowie jak przerażone zwierzęce wycie. W pewnym momencie wstałam i poszłam poszukać Dede. Znalazłam ją w korytarzu razem z Mirkiem i misiem. Bawili się w tatę, mamę i dziecko, ale to nie była spokojna zabawa: odgrywali scenę kłótni. Przystanęłam. Dede instruowała Mirka: m usisz dać m i po buz i, roz um iesz ? To młode ciało dla zabawy powtarzało gesty ciała starego: jesteśmy tylko splotem cieni, które od wieków wychodzą na scenę z jednakowym bagażem miłości, nienawiści, żądzy i przemocy. Przyjrzałam się uważnie Dede: była podobna do Pietra. Mirko natomiast to cały Nino.

81. Wkrótce potem podziemna wojna, o której co i rusz było głośno w gazetach albo w telewizji – mówiło się o planowanym przewrocie, o policyjnych represjach, o uzbrojonych bandach, o strzelaninach, o rannych i zabitych, o bombach i pogromach w dużych i małych miastach – znowu dała mi odczuć swój ciężar. Zadzwoniła Carmen, była roztrzęsiona, od wielu tygodni nie miała żadnych wieści od Pasqualego. – Nie był przypadkiem u ciebie? – Tak, ale ponad dwa miesiące temu. – Aha. Prosił o twój numer telefonu i o adres, chciał się ciebie poradzić. Zrobił to? – Poradzić w jakiej sprawie? – Tego nie wiem. – Nie prosił o żadną radę. – A co powiedział? – Nic, miał się dobrze, był wesoły. Carmen pytała już wszędzie, nawet Lilę, Enza, towarzyszy z kolektywu przy via dei Tribunali. W końcu zadzwoniła do domu Nadii, ale jej matka była nieuprzejma, a Armando powiedział tylko, że Nadia się wyprowadziła i nie zostawiła adresu. – Pewnie zamieszkali razem. – Pasquale z nią? Nie zostawiwszy ani adresu, ani telefonu? Długo się nad tym zastanawiałyśmy. Zasugerowałam, że może Nadia zerwała kontakty z rodziną właśnie ze względu na związek z Pasqualem, że, kto wie, może wyjechali do Niemiec, do Anglii, do Francji. Ale to nie przekonało Carmen. Pasquale to dobry brat, powiedziała, nie zniknąłby bez słowa. Miała za to złe przeczucia: starcia w dzielnicy były już na porządku dziennym, każdy komunista musiał się bardzo pilnować, faszyści grozili nawet jej i jej mężowi. A Pasqualego oskarżyli, że podłożył ogień pod siedzibę MSI i pod supermarket Solarów. Byłam zaskoczona, nic o tym nie wiedziałam: to do tego już doszło w dzielnicy? To o to faszyści oskarżali Pasqualego? Tak, znalazł się na pierwszym miejscu listy tych, których trzeba usunąć. – Może to Gino zamordował mi brata – rzuciła Carmen. – Byłaś na policji? – Tak. – Co ci powiedzieli? – O mało mnie nie aresztowali, są bardziej faszystowscy od samych faszystów.

Zadzwoniłam do Galiani. Zapytała z ironią w głosie: co się stało, nie widzę cię ani w księgarni, ani w gazetach, przeszłaś na emeryturę? Odparłam, że mam dwie córki, że w tej chwili muszę zająć się nimi, potem zapytałam o Nadię. Była nieprzyjemna. Nadia jest dorosła, wyprowadziła się z domu. Zapytałam dokąd. Odpowiedziała, że to nie jej sprawa, i rozłączyła się bez słowa pożegnania, dokładnie w chwili, kiedy już miałam poprosić ją o numer telefonu do syna. Dużo czasu zajęło mi znalezienie numeru do Armanda, jeszcze trudniej było zastać go w domu. Kiedy w końcu mi odpowiedział, był wyraźnie ucieszony, że mnie słyszy, i od razu przeszedł do zwierzeń. Dużo pracuje w szpitalu, jego małżeństwo się rozpadło, żona odeszła, zabierając ze sobą dziecko, i on jest teraz sam i zagubiony. Zaciął się dopiero, gdy przeszedł do siostry. Powiedział cicho: nie utrzymuję z nią już żadnego kontaktu. Zbyt duża rozbieżność w kwestiach politycznych, we wszystkich kwestiach. Od kiedy związała się z Pasqualem, nie można się było z nią dogadać. Zapytałam, czy zamieszkali razem. Uciął krótko: powiedzmy, że tak. I zaraz, jakby poprzedni temat wydał mu się zbyt frywolny, zabrał się za ostre krytykowanie sytuacji politycznej, mówił o pogromie w Brescii, o wielkich biznesmenach, którzy przekupują partię, a jak tylko sprawy źle się mają, opłacają faszystów. Zadzwoniłam do Carmen, żeby ją uspokoić. Powiedziałam, że Nadia zerwała stosunki z rodziną, żeby być z Pasqualem, i że Pasquale pobiegł za nią jak piesek. – Tak mówisz? – upewniła się Carmen. – Bez wątpienia, miłość już taka jest. Pozostała sceptyczna. Ja nie odpuszczałam, opowiedziałam jej szczegółowo o popołudniu, które spędzili w moim domu, kładąc przesadny nacisk na to, jak bardzo się kochają. Pożegnałyśmy się. Ale w połowie czerwca Carmen znowu się odezwała. Była zdesperowana. Ktoś zamordował Gina w biały dzień, przed apteką, strzelając mu prosto w twarz. W pierwszej chwili pomyślałam, że mówi mi o tym, bo syn aptekarza był kiedyś naszym kolegą, i bez względu na to, czy został faszystą czy nie, fakt ten musiał na mnie wywrzeć wielkie wrażenie. Ale powodem nie było pragnienie podzielenia się ze mną tą potworną informacją. Karabinierzy przyszli do niej i przeszukali całe mieszkanie, nawet stację paliw. Szukali czegokolwiek, co naprowadziłoby ich na trop Pasqualego. A ona czuła się jeszcze gorzej niż wtedy, kiedy przyszli aresztować jej ojca za zabójstwo don Achillego.

82. Carmen zżerał niepokój, płakała, bała się, że oto odradza się dawne prześladowanie. Ja zaś nie mogłam oderwać myśli od opustoszałego placyku z apteką, od jej wnętrza, które zawsze mnie fascynowało ze względu na zapach pastylek i syropów, ciemnych szafek z równymi rzędami kolorowych flakoników, a zwłaszcza ze względu na rodziców Gina, uprzejmych, nieco zgarbionych, wychylających się zza lady jak zza poręczy balkonu: na pewno tam byli, gdy odgłos wystrzałów poderwał ich na nogi, na pewno patrzyli z wytrzeszczonymi oczami, jak ich syn upada w progu, jak leje się krew. Musiałam porozmawiać o tym z Lilą. Ale ona była całkowicie obojętna, skwitowała wydarzenie jako jedno z wielu. Powiedziała tylko: zdziwiłabym się, gdyby karabinierzy nie podejrzewali Pasqualego. Jej głos od razu mnie urzekł i przekonał. Podkreśliła, że nawet jeśli to naprawdę Pasquale zabił Gina – co raczej wykluczone – ona stanie po jego stronie, bo karabinierzy powinni skupić się na zmarłym za wszystkie jego niecne sprawki, a nie na naszym przyjacielu, komuniście i murarzu. Po czym tonem kogoś, kto ma ważniejsze sprawy na głowie, zapytała, czy może mi zostawić Gennara, dopóki nie zacznie się szkoła. Gennara? A jak ja sobie poradzę? Już z Dede i Elsą ledwo daję sobie radę. Wymamrotałam: – Dlaczego? – Muszę pracować. – Wyjeżdżam z dziewczynkami nad morze. – To zabierz i jego. – Jadę do Viareggio i zostanę tam do końca sierpnia. On słabo mnie zna, będzie chciał wracać do ciebie. Gdybyś ty też jechała, to w porządku, ale sama się boję. – Przyrzekałaś, że zajmiesz się nim. – Tak, jeśli z tobą będzie źle. – A skąd wiesz, że jest dobrze? – Źle się czujesz? – Nie. – Nie możesz zostawić go z matką albo ze Stefanem? Zamilkła na kilka sekund, potem zapytała niegrzecznie. – Wyświadczysz mi tę przysługę czy nie? Od razu ustąpiłam. – Dobrze, przywieź go. – Enzo go przywiezie.

Enzo przyjechał w sobotę wieczorem, białym fiatem cinquecento, który niedawno kupił. Jak tylko zobaczyłam go przez okno i usłyszałam dialekt, w którym powiedział coś do dziecka siedzącego jeszcze w aucie, zmaterializował się przede mną Neapol i nasza dzielnica. Enzo nic się nie zmienił, był taki jak dawniej, te same wyważone gesty, to samo nabite ciało. Otworzyłam drzwi z Dede uczepioną do sukienki i wystarczył jeden rzut oka na Gennara, bym sobie uświadomiła, że pięć lat temu Melina miała rację: chłopiec, który skończył już dziesięć lat, nie miał w sobie nic z Nina ani nawet z Lili, był doskonałą kopią Stefana. Ogarnęły mnie mieszane uczucia: byłam zarazem rozczarowana, jak i zadowolona. Pomyślałam, że w gruncie rzeczy, skoro mam tak długo gościć to dziecko u siebie, miło by było mieć w domu, u boku własnych córek syna Nina; ale równie przyjemna była świadomość, że Nino nic Lili po sobie nie zostawił.

83. Enzo chciał od razu ruszyć w podróż powrotną, ale Pietro przyjął go z wielką życzliwością i zmusił, aby został na noc. Ja usiłowałam nakłonić Gennara do zabawy z Dede, choć było między nimi sześć lat różnicy: Dede chciała się bawić, on jednak odmawiał zdecydowanym ruchem głowy. Uderzyła mnie troska, z jaką Enzo zajmował się tym nie swoim dzieckiem, widać było, że zna jego nawyki, upodobania, potrzeby. Pomimo iż Gennaro protestował, grzecznie zmusił go, żeby umył zęby i zrobił siusiu przed snem, potem, kiedy chłopiec padł ze zmęczenia, rozebrał go i delikatnie przebrał w piżamę. Gdy ja zmywałam naczynia i zaprowadzałam porządek, Pietro zabawiał gościa. Siedzieli przy kuchennym stole, nic ich nie łączyło. Spróbowali z polityką, ale kiedy mój mąż wyraził się pozytywnie o stopniowym zbliżaniu się komunistów do chadeków, a Enzo odparł, że jeśli ta strategia weźmie górę, to Berlinguer dopuści do władzy najgorszych wrogów klasy robotniczej, zrezygnowali z tego tematu, aby nie doszło do sprzeczki. Wówczas Pietro zaczął uprzejmie wypytywać Enza o pracę, on zaś musiał uznać jego zainteresowanie za szczere, bo nie był tak lakoniczny jak zazwyczaj i opowiedział o swoich obowiązkach, posługując się zwięzłą i może zbyt techniczną terminologią. IBM właśnie postanowił wysłać jego i Lilę do większego zakładu w pobliżu Noli, liczącego trzystu robotników i około czterdziestu pracowników biurowych. Propozycja wynagrodzenia wstrzymała im dech w piersiach: trzysta pięćdziesiąt tysięcy lirów miesięcznie dla niego, jako głównego kierownika, i sto tysięcy dla niej, pełniącej obowiązki asystentki. Rzecz jasna zgodzili się, ale musieli zapracować sobie na te pieniądze, a roboty było naprawdę dużo. Jesteśmy odpowiedzialni za System 3, model 10 i mamy do dyspozycji dwóch operatorów i pięć maszynistek, których zadaniem jest również weryfikacja, wyjaśnił, posługując się odtąd już tylko liczbą mnogą. Nasza praca polega na zbieraniu i umieszczaniu w systemie dużej ilość danych potrzebnych do tego, aby maszyna mogła zająć się takimi sprawami, jak na przykład księgowość, płace, faktury, magazyn i sprzedaż, zlecenia dla dostawców, produkcja i wysyłka. W tym celu posługujemy się kartonikami, czyli kartami, które muszą zostać przedziurkowane. Te dziurki są najważniejsze i na nich skupia się cały wysiłek. Podam wam przykład, ile trudu wymaga zaprogramowanie tak prostej operacji, jak wystawianie faktur. Zaczynamy od potwierdzenia, na którym magazynier wpisuje zarówno towar, jak i klienta, do którego towar został wysłany. Klient ma swój kod, jego dane osobowe mają swój kod i każdy towar też ma swój kod. Maszynistki stają przy maszynach, naciskają klawisz podajnika kart, piszą na klawiaturze i zamieniają numer potwierdzenia, kod klienta, kod danych osobowych oraz

kod towaru i jego ilość na dziurki w kartach. Przykładowo tysiąc potwierdzeń dla dziesięciu towarów daje dziesięć tysięcy kart perforowanych z dziurkami tak małymi jak te po igle. Wszystko jasne? Rozumiecie? Tak minął nam wieczór. Pietro co jakiś czas kiwał głową, że rozumie, i starał się nawet zadać kilka pytań. (Dz iurki są w aż n e, ale cz y rów n ie w aż n e są cz ęści n ieperforow an e?) Ja ograniczyłam się do lekkiego uśmiechu i nie przerywałam mycia i sprzątania. Enzo wyglądał na zadowolonego, że uniwersyteckiemu profesorowi, zasłuchanemu jak zdyscyplinowany student, oraz dawnej przyjaciółce, która zdobyła dyplom i napisała książkę, a teraz porządkuje kuchnię, może wyjaśnić rzeczy, o których nie mają bladego pojęcia. Ja jednak dość szybko straciłam wątek. Operator bierze dziesięć tysięcy kart i wkłada je do maszyny selekcjonującej. Maszyna układa je według kodu towaru. Potem przechodzą do dwóch czytników, nie czytelników, jak ludzie, ale maszyn zaprogramowanych do odczytywania dziur i niedziur na kartach. I co dalej? Pogubiłam się. Pogubiłam się gdzieś między kodami a ogromnymi paczkami kart i dziurami, które konfrontują dziurki, które dziurki wybierają, które je odczytują, które wykonują cztery operacje, które drukują nazwiska, adresy, kwoty. Pogubiłam się, gdy padło słowo, którego ja nigdy nie słyszałam, file, a którym Enzo często się posługiwał, nie mówił jednak w liczbie mnogiej, te file, lecz tajemniczo w pojedynczej w rodzaju męskim, ten file. Pogubiłam się, gdy padło imię Lili, która wszystko wie o tych słowach, maszynach, pracy, którą teraz wykonuje w wielkim zakładzie w Noli, chociaż przy tym, ile zarabia jej partner, mogłaby żyć jak pani, i to lepiej niż ja. Pogubiłam się, gdy Enzo mówił z dumą: bez n iej n icz ego bym n ie osiągn ął, ukazując swoją wierną miłość: najwyraźniej lubił przypominać sobie i innym o nadzwyczajnych zdolnościach, jakimi obdarzona jest jego kobieta. Mój mąż natomiast nigdy mnie nie chwalił, co więcej, traktował mnie tylko jako matkę swoich dzieci, chciał, żebym pomimo studiów była pozbawiona umiejętności samodzielnego myślenia, upokarzał mnie, wypowiadając się z pogardą o tym, co czytam, co mnie interesuje, co sądzę, i był skłonny kochać mnie tylko pod warunkiem, że nieustannie będzie mógł mi udowadniać moją nicość. W końcu usiadłam z nimi przy stole, z pochmurną miną, bo żaden z nich nawet nie zaproponował: pomożemy ci nakryć, posprzątać, umyć talerze, zamieść podłogę. Enzo mówił dalej: – Faktura to prosty dokument, co by mnie kosztowało wypisać ją ręcznie? Nic, jeśli miałbym wypisać tylko dziesięć faktur dziennie. A co, jeśli ma być ich tysiąc? Czytniki odczytują nawet dwieście kart na minutę, czyli dwa tysiące w dziesięć minut i dziesięć tysięcy w pięćdziesiąt minut. Ogromną zaletą maszyny jest jej szybkość, zwłaszcza jeśli została zaprogramowana do skomplikowanych operacji, które wymagają dużego nakładu czasu. A praca moja i Lili na tym właśnie polega: musimy przygotować system do złożonych operacji. Tworzenie programów to

piękna sprawa. Za to sam proces operacyjny już taki fajny nie jest. Często karty się zacinają i rwą w podajniku. Bardzo często pojemnik z dopiero co ułożonymi kartami upada i karty wysypują się na podłogę. Ale to i tak wspaniała praca. Przerwałam mu tylko po to, aby zaznaczyć swoją obecność, i zapytałam: – Czy on może się pomylić? – Jaki on? – Komputer. – Nie ma żadnego on, Lenù, on to ja. Jeśli on się myli, jeśli on robi coś źle, to oznacza, że ja się pomyliłem, że zrobiłem źle. – Aha – odparłam i dodałam pod nosem: – Jestem już zmęczona. Pietro skinął głową, jakby gotów był zakończyć rozmowę. Ale potem zwrócił się do Enza: – To bez wątpienia niesamowite, ale jeśli jest, jak mówisz, te maszyny zajmą miejsca ludzi, wiele zawodów zniknie, we Fiacie już teraz spawaniem zajmują się roboty, będzie mniej miejsc pracy. Enzo wpierw przyznał mu rację, potem się zamyślił, a na koniec odwołał się do jedynej osoby, która była dla niego autorytetem: – Lina mówi, że to dobrze, bo praca upokarzająca i ogłupiająca powinna zostać wyeliminowana. Lina, Lina, Lina. Zapytałam z drwiną: skoro Lina jest taka pojętna, dlaczego tobie dają trzysta pięćdziesiąt tysięcy lirów, a jej sto tysięcy, dlaczego ty jesteś kierownikiem, a ona asystentką? Enzo zawahał się, już miał powiedzieć coś istotnego, ale nagle zrezygnował. Mruknął tylko: czego ode mnie wymagasz, wpierw trzeba obalić prywatną własność środków produkcji. Przez kilka sekund słuchaliśmy brzęczenia lodówki. Potem Pietro wstał i powiedział: chodźmy spać.

84. Enzo zamierzał wyjechać o szóstej rano, ale już o czwartej usłyszałam hałas w jego pokoju, wstałam więc, aby przygotować kawę. Gdy staliśmy twarzą w twarz, w cichym mieszkaniu, znikł gdzieś język komputerów i język włoski wymagany przez Pietra: przeszliśmy na dialekt. Zapytałam o stosunki z Lilą. Odpowiedział, że wszystko idzie dobrze, chociaż ona jest w ciągłym biegu. To zajmuje się problemami w pracy, to kłóci z matką, ojcem, bratem, to pomaga Gennarowi w zadaniach, a nawet dzieciom Rina i wszystkim innym dzieciom, które pojawiają się w ich domu. Lila się nie oszczędza, ma zbyt wiele obowiązków, jest bliska rozstroju nerwowego, jak kiedyś, jest przemęczona. Szybko dotarło do mnie, że ich zgodny związek, ramię w ramię w pracy, pobłogosławiony przez dobre zarobki, jest bardziej skomplikowany, niż mogłoby się wydawać. Odważyłam się zasugerować: – Może powinniście się jakoś zorganizować. Linie nie wolno przesadzać z wysiłkiem. – Ciągle jej to powtarzam. – A poza tym trzeba pomyśleć o separacji, o rozwodzie. Nie ma sensu, żeby nadal była żoną Stefana. – Ona ma to gdzieś. – A Stefano? – Nawet nie wie, że można się rozwieść. – A Ada? – Ada ma poważniejsze kłopoty. Koło zatoczyło krąg. Kto był na górze, teraz jest na dole. Rodzina Carraccich nie ma już grosza przy duszy, same długi u Solarów, a Ada chce zagarnąć tyle, ile może, zanim będzie za późno. – A ty? Nie chcesz się ożenić? Zrozumiałam, że on chce, ale Lila się nie zgadza. Nie tylko nie zamierza tracić czasu na rozwód – kogo to obchodzi, czyją jestem żoną, mieszkam z tobą, śpię z tobą, i to się liczy – ale już sama myśl o kolejnym małżeństwie budzi w niej śmiech. Mówi: ja i ty? My mamy się pobrać? Co ty wygadujesz, dobrze nam, jak jest, a gdy się znudzimy, każde pójdzie w swoją stronę. Lili nie zależy na kolejnym ślubie, ma co innego na głowie. – Co takiego? – Nieważne. – Powiedz. – Ona nic ci nie mówiła?

– O czym? – O Michelem Solarze. Opowiedział mi w zwięzłych, napiętych słowach, że przez te wszystkie lata Michele nigdy nie przestał prosić Lili, aby dla niego pracowała. Zaproponował jej nowy sklep na Vomero. Potem prowadzenie księgowości i rozliczanie podatków. Albo pracę u zaprzyjaźnionego ważnego chadeckiego polityka. Chciał jej nawet dać dwieście tysięcy lirów miesięcznie tylko po to, żeby wymyślała jakieś rzeczy, wszystko, co jej przyjdzie do głowy. Bo chociaż zamieszkał w Posillipo, ciągle prowadzi interesy w dzielnicy, a jego siedzibą jest dom ojca i matki. Dlatego Lila nieustannie na niego wpadała, na ulicy, w markecie, w sklepach. On ją zatrzymywał, był bardzo przyjacielski, żartował z Gennarem, obsypywał go upominkami. Potem poważniał i choć ona mu odmawiała, nie tracił cierpliwości i żegnał się z typową dla siebie ironią: ja się nie poddaję, będę na ciebie czekał całą wieczność, wystarczy, że zadzwonisz, a od razu przybiegnę. W końcu dowiedział się, że ona pracuje dla IBM. To go rozwścieczyło, poruszył niebo i ziemię, aby usunąć Enza z grupy konsultantów, a z nim także Lilę. Niczego jednak nie wskórał, bo IBM pilnie potrzebuje techników, a tak dobrych techników jak Lila i Enzo nie ma zbyt wielu. Ale atmosfera wokół nich uległa zmianie. Faszyści Gina zaczaili się na Enza pod domem i on wyszedł z tego cało tylko dlatego, że zyskał na czasie, zamykając za sobą bramę. Jednak krótko po tym incydencie coś przytrafiło się Gennaremu. Matka Lili, jak co dzień, poszła odebrać go ze szkoły. Wszyscy uczniowie już wyszli, a jego nie było. Nauczycielka twierdziła, że stał tam jeszcze minutkę temu. To samo mówili koledzy: był, a potem znikł. Przerażona Nunzia zadzwoniła do córki do pracy i Lila natychmiast przyjechała, zaczęła szukać Gennara. Znalazła go na ławce w parku. Chłopczyk siedział spokojnie, w fartuszku, z kokardką pod szyją i teczką pod pachą, a na pytania: gdzie byłeś, co robiłeś, odpowiadał śmiechem i błędnym spojrzeniem. Lila chciała od razu iść do Michelego i go zabić, zarówno za próbę pobicia Enza, jak i za porwanie syna, ale Enzo jej zabronił. Faszyści zagrażali każdemu, kto popierał lewicę, i nic nie przemawiało za tym, że polecenie wyszło od Solary. Zresztą Gennaro przyznał, że ta krótka nieobecność była wynikiem jego nieposłuszeństwa. W każdym razie Enzo, uspokoiwszy Lilę, sam postanowił porozmawiać z Michelem. Stawił się w barze Solarów. Michele bez mrugnięcia okiem wysłuchał, co Enzo miał do powiedzenia. Potem odparł z grubsza: Enzù, nie wiem, o czym ty, kurwa, mówisz, lubię Gennara, kto go tknie, już jest trupem, ale z tych wszystkich bzdur, które mi zarzuciłeś, jedno jest pewne, że Lina ma zdolności i szkoda, żeby zmarnowała swoją inteligencję, ja od lat ją proszę, aby pracowała dla mnie. Potem dodał: i pieprzę, że ciebie to wkurwia. Popełniasz jednak błąd, bo jeśli ci na niej zależy, powinieneś zachęcić ją do rozwoju. Chodź, usiądź, poczęstuj się kawą i ciastkiem, opowiedz mi, do czego służą te wasze komputery. Ale na tym się nie skończyło. Spotkali się jeszcze dwa czy trzy razy, niby przez przypadek, i Michele był coraz

bardziej zainteresowany Systemem 3. Któregoś razu rzucił wesoło, że zapytał jednego takiego z IBM-u, kto jest lepszy, on czy Lila, i ten mu odparł, że Enzo bez wątpienia jest dobry, ale ze wszystkich najlepsza jest Lila. Po czym, przy innej już okazji, zatrzymał Lilę na ulicy i złożył jej intratną propozycję. Zamierzał wynająć System 3 i wykorzystać go we wszystkich swoich handlowych interesach. Chciał, żeby ona była kierownikiem za czterysta tysięcy lirów miesięcznie. – O tym też ci nie powiedziała? – Enzo zapytał ostrożnie. – Nie. – Pewnie nie chce ci zawracać głowy, masz swoje sprawy. Ale chyba rozumiesz, że dla niej osobiście to oznaczałoby awans, a dla nas wielkie pieniądze. Zarabialibyśmy siedemset pięćdziesiąt lirów na miesiąc, sama rozumiesz. – Co na to Lina? – Ma dać odpowiedź do września. – Co postanowi? – Nie wiem. Czy ty kiedykolwiek rozgryzłaś, co siedzi w jej głowie? – Nie. A co według ciebie powinna zrobić? – Uważam, że to, co uzna za słuszne. – Nawet jeśli się z tym nie zgadzasz? – Nawet. Odprowadziłam go do samochodu. Na schodach przyszło mi na myśl, że może powinnam mu powiedzieć to, czego z pewnością nie wie, że Michele czuje do Lili toksyczną miłość, miłość niebezpieczną, która nie ma nic wspólnego z fizyczną żądzą czy z wierną uległością. Miałam to już na końcu języka, bo go lubiłam i nie chciałam, żeby myślał, że ma do czynienia tylko z kamorystą od dawna knującym, jak kupić umysł jego kobiety. Kiedy siedział za kierownicą, zapytałam: – A jeśli Michele chce ci ją zabrać? Odparł beznamiętnie: – To go zabiję. Ale on jej nie chce, już ma kochankę i wszyscy o tym wiedzą. – Kto to taki? – Marisa, znowu jest z nim w ciąży. Nie od razu dotarło do mnie znaczenie tych słów. – Marisa Sarratore? – Marisa, żona Alfonsa. Przypomniałam sobie rozmowę z dawnym szkolnym kolegą. Usiłował mi powiedzieć, jak bardzo jego życie się skomplikowało, a ja się wycofałam, bo skupiłam się na sensie jego

wyznania, a nie na tym, co się za nim kryło. Jego zmieszanie nie było dla mnie jasne – aby je zrozumieć, powinnam była jeszcze raz z nim porozmawiać, ale może to i tak by nic nie pomogło – i dlatego zapadło mi w pamięci, wywołując bolesne i nieprzyjemne uczucie. Zapytałam: – Co na to Alfonso? – Nic go nie obchodzi, mówią, że jest pedałem. – Kto tak mówi? – Wszyscy. – Enzo, wszyscy to bardzo ogólnikowe stwierdzenie. Co ci w sz yscy jeszcze mówią? Popatrzył na mnie z porozumiewawczym błyskiem w oku: – Wiele rzeczy, dzielnica aż huczy od plotek. – Czyli? – Wróciły dawne historie. Mówią, że don Achillego zamordowała matka Solarów. Odjechał, a ja miałam nadzieję, że razem z nim odjadą również te słowa. Ale to, co usłyszałam, utkwiło we mnie, budząc niepokój i gniew. Aby wyładować złość, podniosłam słuchawkę i zadzwoniłam do Lili. Mieszałam strach z żalem: dlaczego nic mi nie powiedziałaś o propozycjach pracy od Michelego, zwłaszcza o tej ostatniej; dlaczego zdradziłaś tajemnicę Alfonsa; dlaczego rozpuściłaś plotki o matce Solarów, to była tylko taka nasza zabawa; dlaczego przysłałaś Gennara do mnie, boisz się o niego, przyznaj to, mam prawo wiedzieć; dlaczego choć raz mi nie powiesz, co tak naprawdę chodzi ci po głowie? Musiałam się wygadać, ale z każdym słowem rosła we mnie nadzieja, że na tym nie poprzestaniemy, że spełni się, choćby tylko przez telefon, moje dawne pragnienie, byśmy omówiły całą naszą przyjaźń i przeanalizowały ją, byśmy wiedziały, na czym stoimy. Myślałam, że uda mi się ją sprowokować i wciąg​nąć w coraz to bardziej osobiste pytania. Ale Lila zirytowała się, potraktowała mnie dosyć chłodno, nie miała humoru. Odparła, że wyjechałam lata temu, że w moim życiu Solarowie, Stefano, Marisa i Alfonso znaczą mniej niż zero, że są niczym. I ucięła krótko: jedź na wakacje, pisz, baw się w intelektualistkę, my tutaj zbyt twardo jak dla ciebie stoimy na ziemi, trzymaj się od tego z daleka. I pamiętaj, niech Gennaro zażyje trochę słońca, żeby mi nie wyrósł na takiego rachityka jak jego ojciec. Ironia w głosie, lekceważący, prawie nieuprzejmy ton podważyły znaczenie opowieści Enza i przekreśliły wszelkie szanse na wciągnięcie jej w krąg książek, które czytałam, słów, których nauczyłam się od Mariarosy i od florenckiej grupy, kwestii, nad którymi się zastanawiałam i do których ona umiałaby podejść o wiele lepiej, gdybym tylko miała możliwość przedstawić jej fundamentalne koncepcje. Pomyślałam sobie, dlaczego nie, ja zajmę się swoimi sprawami, a ty swoimi. Jeśli taka twoja wola, nie dorastaj, dalej baw się na podwórku, choć zaraz skończysz trzydzieści lat. Mam tego dojść, wyjeżdżam nad morze. I tak też zrobiłam.

85. Pietro zawiózł mnie i trójkę dzieci do brzydkiego wynajętego mieszkania w Viareggio, potem wrócił do Florencji, aby dokończyć swoją książkę. I tak stałam się wczasowiczką, bogatą panią z trójką dzieci i mnóstwem zabawek, z własnym parasolem w pierwszym rzędzie, z miękkimi ręcznikami, ogromem jedzenia, pięcioma bikini w różnych kolorach, mentolowymi papierosami i słońcem, które opalało mi skórę i sprawiło, że moje włosy stały się jeszcze jaśniejsze. Co wieczór dzwoniłam do Pietra i do Lili. Pietro informował mnie o osobach, które chciały się ze mną skontaktować – pozostałość po dawnej popularności – i choć rzadziej, zwierzał się z pomysłów na kolejne książki, które właśnie przyszły mu do głowy. Lili od razu przekazywałam Gennara, a on niechętnie opowiadał matce o istotnych w jego oczach wydarzeniach i mówił dobranoc. Ja prawie wcale się nie odzywałam, i to zarówno kiedy dzwoniłam do Pietra, jak i podczas rozmowy z Lilą. Ale co najważniejsze, Lila ostatecznie stała się dla mnie tylko głosem. Po jakimś czasie uświadomiłam sobie, że jednak wcale tak nie jest, że jakaś część niej żyje w Gennarze. Chłopiec bez wątpienia był z wyglądu bardzo podobny do Stefana i nie miał w sobie nic z Lili. Niemniej niektóre gesty, sposób mówienia, pewne słowa, odzywki, agresywność przypominały ją z czasów dzieciństwa. Czasami nagle z zamyślenia wyrywał mnie dźwięk jego głosu, bywało też, że w zauroczeniu obserwowałam, jak gestykuluje, by wyjaśnić Dede jakąś zabawę. Ale w odróżnieniu od matki Gennaro był podstępny. Podłość Lili zawsze była jawna i żadna kara nigdy nie skłoniła jej do ukrywania tego, jaka jest. Gennaro natomiast odgrywał rolę dobrze wychowanego, a nawet nieśmiałego chłopca, jak tylko jednak odwracałam się plecami, dokuczał Dede, chował jej misia, bił ją. Kiedy mu groziłam, że za karę nie zadzwonimy do mamy, żeby mógł jej życzyć dobrej nocy, przyjmował skruszoną minę. Ale tak naprawdę w ogóle go to nie martwiło, to ja narzuciłam mu zwyczaj wieczornego telefonu do matki, on bez problemu mógł się bez tego obejść. Bał się natomiast, że mogę mu nie kupić lodów. Wtedy zaczynał płakać i między jednym szlochem a drugim mówił, że chce wracać do Neapolu, a ja wtedy łagodniałam. To jednak go nie zaspokajało. Potajemnie mścił się za mnie na Dede. Doszłam do wniosku, że mała się go boi, że go nienawidzi. Ale to nie była prawda. Z upływem czasu coraz rzadziej reagowała na złośliwości Gennara, bo się w nim zakochała. Nazywała go Rinem albo Rinucciem, bo on powiedział, że tak mówią do niego koledzy, i robiła to co on, nie zwracając uwagi na mój głos, co więcej, sama nakłaniała go do oddalania się od parasola. Cały dzień spędzałam na wołaniu: Dede, gdzie idziesz; Gennaro, chodź tu; Elsa, co ty robisz, nie

wkładaj piasku do ust; Gennaro, dosyć; Dede, jeśli nie przestaniesz, pójdę do ciebie, a wtedy popamiętasz. Daremny trud: Elsa systematycznie jadła piasek, a kiedy ja myłam jej buzię morską wodą, Dede i Gennaro systematycznie znikali. Chowali się w pobliskim zagajniku trzcinowym. Raz poszłam tam z Elsą, żeby sprawdzić, co knują: zobaczyłam, że są bez kąpielówek i że zaciekawiona Dede dotyka twardego penisa Gennara, który jej go pokazuje. Stanęłam kilka metrów dalej, nie wiedząc, jak się zachować. Miałam świadomość, że Dede często się masturbuje, leżąc na brzuchu, bo widziałam to na własne oczy. Ale dużo czytałam o dziecięcej seksualności – kupiłam nawet książeczkę z kolorowymi ilustracjami, która w krótkich zdaniach wyjaśniała, co dzieje się między mężczyzną a kobietą, ale kiedy przeczytałam ją Dede, nie odnotowałam żadnego zainteresowania – pomimo skrępowania nie przerywałam jej, nie karciłam, a ponieważ było dla mnie oczywiste, że jej ojciec zareaguje źle, pilnowałam, aby jej na tym nie nakrył. A teraz? Czy miałam im pozwolić na takie zabawy? Miałam się wycofać, uciec? Czy może podejść, zbagatelizować to, co robią, i z pozorną obojętnością zagadać o czymś innym? Co jednak, jeśli ten brutalny chłopiec, o wiele starszy od Dede, zmusza ją do czegoś, krzywdzi ją? Czy różnica wieku nie stanowi zagrożenia? Sprawy potoczyły się wbrew mojej woli, i to z dwóch powodów: Elsa zobaczyła siostrę, pisnęła radośnie i zawołała ją; równocześnie usłyszałam słowa, jakie Gennaro powiedział do Dede w dialekcie, słowa sprośne, te same wulgaryzmy, których ja jako dziecko nauczyłam się na podwórku. Straciłam panowanie nad sobą – wszystko, co przeczytałam o przyjemności, o utajeniu, o nerwicach, o polimorficznych perwersjach u dzieci i u kobiet, nagle gdzieś znikło – i ostro zganiłam oboje, zwłaszcza Gennara, którego chwyciłam za ramię i pociągnęłam za sobą. On się rozpłakał, a Dede powiedziała do mnie lodowatym i nieustraszonym głosem: jesteś bardzo zła. Obojgu kupiłam lody. Od tego czasu nie tylko bacznie pilnowałam, aby to wydarzenie się nie powtórzyło, ale na dodatek zaczęłam się niepokoić faktem, że w słownictwie Dede pojawiły się obsceniczne dialektalne wyrazy. Wieczorem, kiedy dzieci już spały, wysilałam pamięć, by sobie przypomnieć, czy ja też tak się bawiłam z kolegami na podwórku. I czy Lila miała tego rodzaju doświadczenia. Nigdy o tym nie rozmawiałyśmy. W tamtym czasie, owszem, posługiwałyśmy się potwornym słownictwem, ale ono służyło nam między innymi do tego, aby odepchnąć ręce obleśnych dorosłych: wykrzykiwałyśmy obelgi i jednocześnie brałyśmy nogi za pas. A co poza tym? Z trudem zadałam sobie pytanie: czy my się kiedykolwiek dotykałyśmy? Czy chciałam to zrobić jako dziecko, jako dziewczyna, jako kobieta? A ona? Długo balansowałam nad przepaścią. W końcu odpowiedziałam sobie powoli: nie wiem, nie chcę tego wiedzieć. Co prawda w pewnym sensie byłam zafascynowana jej ciałem, ale wykluczone, aby do czegokolwiek między nami doszło. Bałyśmy się, gdyby nas przyłapano, zatłuczono by na śmierć.

W tamtych dniach nie chodziłam z Gennarem do telefonu publicznego. Bałam się, że powie Lili, że już nie czuje się ze mną dobrze, że opowie jej o całym zdarzeniu. I ten strach mnie irytował: bo czym ja się martwię? Pozwoliłam, aby ten epizod odszedł w niepamięć. Moja czujność nad tą dwójką powoli zmalała, nie mogłam przecież pilnować ich bez ustanku. Skupiłam się na Elsie, a ich zostawiłam w spokoju. Wołałam ich nerwowo tylko wtedy, kiedy pomimo sinych ust i pomarszczonych palców odmawiali wyjścia z wody: stałam na brzegu i trzymałam przygotowane dla nich ręczniki. Sierpień minął w okamgnieniu. Dom, zakupy, przygotowywanie ciężkich toreb, plaża, powrót do domu, kolacja, lody, telefon. Rozmawiałam z innymi matkami, dużo starszymi ode mnie, i czułam się dumna, gdy chwaliły m oje dzieci, podziwiały mnie za cierpliwość. Opowiadały o swoich mężach, o ich pracy. A ja opowiadałam o moim i mówiłam: wykłada łacinę na uniwersytecie. Pod koniec tygodnia przyjeżdżał Pietro, dokładnie tak samo, jak lata temu na Ischii zjawiali się Stefano i Rino. Moje znajome obrzucały go pełnymi respektu spojrzeniami i ze względu na stanowisko, jakie piastował, zachwycały się nawet jego czupryną na głowie. On kąpał się z córkami i Gennarem, wciągał ich w na niby niebezpieczne przygody, które dawały wiele radości całej czwórce, potem kładł się pod parasolem i czytał, żaląc się od czasu do czasu na brak snu, na to, że zapomina zażywać tabletki uspokajające. Kiedy dzieci zasypiały, brał mnie na stojąco w kuchni, bo łóżko skrzypiało. Małżeństwo stało się dla mnie instytucją, która wbrew powszechnej opinii odzierała spółkowanie z wszelkiego człowieczeństwa.

86. Pewnej soboty spośród artykułów, które w ostatnich dniach gazety poświęcały eksplozji faszystowskiej bomby w pociągu „Italicus”, Pietro wyłowił w „Il Corriere della Sera” tekst o małej fabryce na peryferiach Neapolu. – Czy zakład, w którym pracowała twoja przyjaciółka, nie nazywał się „Soccavo”? – zapytał. – A co się stało? Podał mi gazetę. Grupa zamachowców, dwóch mężczyzn i jedna kobieta, wdarła się do fabryki wędlin na peryferiach Neapolu. Wpierw postrzelili w nogi strażnika, Filippa Carę, który znajduje się w stanie krytycznym; potem przedostali się do biura właściciela, Bruna Soccava, młodego neapolitańskiego przedsiębiorcy, i zamordowali go czterema strzałami z pistoletu: trzema w pierś i jednym w głowę. Czytając, widziałam oczami wyobraźni, jak twarz Bruna rozpada się razem z jego śnieżnobiałymi zębami. Och, Boże, Boże. Zabrakło mi tchu. Zostawiłam dzieci z Pietrem i pobiegłam zadzwonić do Lili, ale nikt nie odebrał. Spróbowałam jeszcze wieczorem i znowu nic. Zastałam ją następnego dnia, zapytała mnie z niepokojem: co się dzieje, co z Gennarem? Zapewniłam ją, że wszystko w porządku, i powiedziałam o Brunie. Nic nie wiedziała, pozwoliła mi mówić, a na koniec mruknęła bezgłośnie: to naprawdę straszna wiadomość. Tylko tyle. Nakłaniałam ją: zadzwoń do kogoś, wypytaj o szczegóły, poproś o adres, na który mogłabym przesłać telegram z kondolencjami. Odpowiedziała, że nie utrzymuje kontaktów z nikim z fabryki. A poza tym jaki telegram, daj spokój, wymamrotała. Dałam spokój. Ale następnego dnia w „Il Manifesto” trafiłam na artykuł podpisany przez Giovanniego Sarratorego, czyli Nina, który podawał liczne informacje o małych kampańskich przedsiębiorstwach, podkreślał polityczne napięcie panujące w zacofanych środowiskach, z żalem wspominał o Brunie i jego tragicznym końcu. Od tej chwili przez wiele dni szukałam dodatkowych wzmianek o tym wydarzeniu, nadaremnie: wiadomość nie pojawiła się więcej na stronach gazet. Lila zaś nie chciała podejmować tematu. Wieczorem dzwoniłam razem z dziećmi, a ona ucinała krótko: daj mi Gennara. Była szczególnie rozdrażniona, kiedy wspomniałam o Ninie. Jak zwykle musi wszędzie wtrącić swoje trzy grosze, burknęła. Co ma z tym wspólnego polityka, pewnie chodziło o inne sprawy, tutaj można zostać zamordowanym z tysiąca powodów: zdrada, konszachty, o jedno spojrzenie za dużo. Dni mijały, a mnie po Brunie pozostało tylko wspomnienie. Ale nie wspomnienie właściciela fabryki, któremu groziłam przez telefon, podpierając się autorytetem Airotów, tylko chłopca, który usiłował mnie pocałować i którego ja niegrzecznie odepchnęłam.

87. Już na plaży zaczęłam snuć niepokojące podejrzenia. Doszłam do wniosku, że Lila świadomie tłumi w sobie emocje i uczucia. Im usilniej staram się wszystko wyjaśnić, tym bardziej ona się chowa. Im usilniej staram się ją obnażyć i zmusić, byśmy rzuciły światło na nasze relacje, tym bardziej ona się wycofuje do cienia. Jest jak księżyc w pełni, który skrywa się za lasem i któremu konary drzew bazgrolą po obliczu. Na początku września wróciłam do Florencji, ale niepokojące podejrzenia zamiast się rozwiać, tylko się nasiliły. Nie mogłam się z nich zwierzyć Pietrowi. Okazywał wielkie niezadowolenie z naszego powrotu, był opóźniony z książką, a na myśl, że wkrótce rozpocznie się rok akademicki, stawał się nieznośny. Któregoś wieczoru, kiedy Dede i Gennaro pokłócili się o coś przy stole, skoczył na równe nogi, wyszedł z kuchni i trzas​nął za sobą drzwiami z takim impetem, że matowa szyba rozpadła się na tysiąc kawałków. Zadzwoniłam do Lili i bez ogródek poinformowałam ją, że ma zabrać syna, bo od półtora miesiąca mieszka ze mną. – Nie możesz przetrzymać go do końca września? – Nie. – Tutaj robi się gorąco. – Tutaj też. Enzo wyruszył w środku nocy i przyjechał przed południem, kiedy Pietro był w pracy. Przygotowałam zawczasu bagaż Gennara. Wyjaśniłam, że spięcia między dziećmi stały się nie do zniesienia, że przykro mi, ale trójka to za dużo, że nie daję już rady. On powiedział, że rozumie, i podziękował za wszystko, co zrobiłam. Wymamrotał na usprawiedliwienie: wiesz, jaka jest Lila. Nie odezwałam się, po części dlatego, że Dede rozpaczliwie płakała z powodu wyjazdu Gennara, a po części dlatego, że gdybym otworzyła usta, musiałabym – wychodząc właśnie od tego, jaka jest Lila – powiedzieć rzeczy, których potem bym żałowała. W głowie tłukły mi się myśli, których wolałam nie artykułować nawet sama przed sobą. Bałam się, że fakty w nadprzyrodzony sposób dostosują się do słów. Ale nie umiałam ich wykreślić, słyszałam, jak się układają w gotowe wypowiedzi, i bałam się ich, a jednocześnie mnie fascynowały, byłam przerażona i jednocześnie czułam, że mnie urzekają. Górę wzięła nabyta umiejętność zaprowadzania porządku poprzez odnajdywanie powiązań między odległymi elementami. Powiązałam brutalną śmierć Gina ze śmiercią Bruna Soccava (strażnik Filippo został ocalony) i doszłam do wniosku, że oba wydarzenia prowadzą do Pasqua​lego, a może nawet do Nadii. Już sama taka ewentualność bardzo mną wstrząsnęła. Chciałam zadzwonić do

Carmen, zapytać, czy ma jakieś wieści od brata; potem zmieniłam zdanie, bo przeraziła mnie myśl, że jej telefon może być na podsłuchu. Kiedy Enzo przyjechał zabrać Gennara, obiecałam sobie: z nim porozmawiam, zobaczymy, jak zareaguje. Ale wtedy też milczałam, z obawy, że powiem za wiele, że wymówię imię osoby, która stoi za Pasqualem i za Nadią: Lili. Lila, która nie gada, a robi; Lila, która nasiąkła kulturą dzielnicy i nie zważa na nikogo, na policję, na prawo, na państwo, lecz wierzy, że niektóre problemy można rozwiązać tylko nożem; Lila, która wie, jak potworna bywa nierówność; Lila, która w czasach komitetu na via dei Tribunali odnalazła w teorii rewolucji i w jej praktyce sposób na to, jak zająć zbyt rozgorączkowaną głowę; Lila, która dawnej i nowej złości nadała polityczny charakter; Lila, która rozstawia ludzi jak pionki; Lila, która powiązała nasze osobiste doświadczenie biedy i ucisku ze zbrojną walką przeciwko faszystom, panom, kapitałowi. W tym miejscu po raz pierwszy mówię otwarcie, że w tamtych wrześniowych dniach podejrzewałam, iż nie tylko Pasquale – którego własne przeżycia mogły pchnąć do chwycenia za broń – nie tylko Nadia, ale nawet Lila przelała tę krew. Przez długi czas, kiedy gotowałam, kiedy zajmowałam się córkami, miałam ją przed oczami, jak razem z tą dwójką strzela do Gina, strzela do Filippa, strzela do Bruna Soccava. I choć trudno mi było wyobrazić sobie w akcji Pasqualego i Nadię – bo jego uważałam za dobrego, ale nieco napuszonego chłopca, zdolnego, by kogoś brutalnie pobić, lecz nie żeby zamordować; a ona wyglądała jak dobrze wychowana dziewczynka, która co najwyżej mogła zranić perfidnymi słowami – co do Lili nigdy nie miałam wątpliwości: ona potrafiłaby wymyślić najbardziej skuteczny plan, ona zredukowałaby ryzyko do minimum, ona umiałaby stłumić strach, ona była w stanie nadać morderczym zamiarom abstrakcyjną czystość, ona wiedziała, jak pozbawić ciało i krew ludzkiego wymiaru, ona nie miałaby skrupułów i wyrzutów sumienia, ona zabiłaby w przeświadczeniu, że postępuje właściwie. Oto wyraźna postać Lili, a u jej boku cienie Pasqualego, Nadii i może jeszcze kogoś. Przejeżdżają autem przez placyk, zwalniają przed apteką i strzelają do Gina, do jego korpulentnego ciała zamkniętego w białym fartuchu. Albo przyjeżdżają pod fabrykę Soccava po piaszczystej drodze, pełnej wszelakich śmieci na poboczu. Pasquale przechodzi przez bramę, strzela Filippowi w nogi, krew leje się w budce strażniczej, wrzask, przerażone oczy. Lila zna drogę, przemierza dziedziniec, wchodzi do zakładu, idzie po schodach na górę, wdziera się do biura Bruna i właśnie w chwili, kiedy on wita ją radosnym: cześć, co ty tutaj robisz, ona oddaje trzy strzały w pierś i jeden w głowę. O tak, ktoś taki jak ona, kto instynktownie unika stadnego pędu, bez wątpienia wie, jak nadać sens takim hasłom jak antyfaszystowska walka, nowy ruch oporu, proletariacka sprawiedliwość i inne. Przyszło mi do głowy, że przeprowadzenie tego rodzaju akcji może być niezbędne, aby dostać się do Czerwonych Brygad, Pierwszej Linii czy dajmy na to Zbrojnych Komórek

Proletariackich. Lila zniknie, tak jak znikł Pasquale. Może dlatego chciała zostawić mi Gennara, pozornie na miesiąc, a w rzeczywistości na zawsze. Już nigdy jej nie zobaczymy. Albo ją aresztują, jak stało się z przywódcami Czerwonych Brygad, Curciem i Franceschinim, albo z fantazją i odwagą będzie uciekać przed policją i więzieniem. A kiedy ta w ielka spraw a już się wypełni, pojawi się, triumfując, podziwiana za swoje dokonania, jako przywódczyni rewolucji, by mi powiedzieć: ty chciałaś pisać powieści, a ja powieść stworzyłam dzięki żywym ludziom i prawdziwej krwi. W nocy wszelkie wyobrażenia przybierały postać faktów dokonanych albo takich, które się właśnie dokonują, i bałam się o nią: widziałam ją osaczoną, ranną, jak wielu innych rewolucjonistów na tym burzliwym świecie, i było mi jej szkoda, a jednocześnie jej zazdrościłam. Rosło we mnie dziecięce przekonanie, że jej przeznaczeniem od zawsze były nadzwyczajne wyczyny, i czułam żal, że uciekłam z Neapolu, że oddaliłam się od niej: wracało pragnienie, by być przy niej. Ale zarazem złościłam się, że weszła na tę drogę, nie pytając mnie o zdanie, jakbym ja się do tego nie nadawała. A ja przecież dużo wiedziałam o kapitale, o wykorzystywaniu, o walce klasowej, o nieuchronności proletariackiej rewolucji. Mogłabym się przydać, mogłabym uczestniczyć. Byłam nieszczęśliwa. Użalałam się w łóżku nad swoim losem matki, kobiety zamężnej, nad przyszłością zmarnowaną na powtarzaniu aż do śmierci tych samych czynności w kuchni i w małżeńskim łożu. W dzień myślałam trzeźwiej i górę brało przerażenie. Wyobrażałam sobie Lilę, jak kapryśnie podsyca nienawiść i kończy wplątana w potworne akcje. Trzeba mieć odwagę, żeby w imię sprawiedliwości, z niezachwianą determinacją, z wielkim okrucieństwem ośmielić się przekroczyć pewne granice, wziąć inicjatywę w swoje ręce. Ale z jakim skutkiem? Żeby rozpętać wojnę domową? Zamienić dzielnicę, Neapol, Włochy w pole walki, w śródziemnomorski Wietnam? Żeby pchnąć nas wszystkich w bezlitosny, niekończący się konflikt bloku wschodniego z zachodnim? Żeby ułatwić rozprzestrzenienie się tej pożogi w całej Europie, na całej planecie? Aż do ostatecznego zwycięstwa? Ale jakiego zwycięstwa? Zniszczone miasta, pożary, trupy na ulicach, haniebne i zajadłe starcia nie tylko z wrogiem klasowym, ale również wewnątrz tego samego frontu, między grupami rewolucyjnymi z poszczególnych regionów i frakcji w imię proletariatu i jego dyktatury. A może nawet wojna atomowa. Z przerażeniem zamykałam oczy. Co z dziećmi, co z przyszłością? Chwytałam się formułek: nieprzewidziany podmiot, niszcząca logika patriarchy, kobieca wola przetrwania, litość. Powtarzałam sobie: muszę porozmawiać z Lilą. Musi mi powiedzieć, co robi, co planuje, abym ja mogła zadecydować, czy chcę w to wejść czy nie. Ale nie zadzwoniłam, ona zresztą też nie. Najwyraźniej głos płynący po kablach, nasz jedyny kontakt przez ostatnie lata, nie sprzyjał przyjaźni. Utrzymałyśmy łączność między naszymi

historiami, ale w formie konfrontacji. Do tego stopnia stałyśmy się dla siebie bytami abstrakcyjnymi, że ja teraz mogłam wyobrażać ją sobie albo jako eksperta od komputerów, albo jako miejską wojowniczkę, bezwzględną i zdecydowaną; ona natomiast z wszelkim prawdopodobieństwem mogła widzieć we mnie zarówno stereotyp słynnej intelektualistki, jak i wykształconej i zamożnej pani, skupionej na dzieciach, książkach i mądrych konwersacjach z mężem profesorem. Obie potrzebowałyśmy nowego wymiaru, nowego ciała, ale nie potrafiłyśmy o to zadbać, bo się od siebie oddaliłyśmy.

88. Tak minął mi wrzesień, potem październik. Z nikim nie rozmawiałam, nawet z Adele, która miała dużo pracy, nawet z Mariarosą, która wzięła do siebie Franca – inwalidę wymagającego opieki, przygniecionego przez depresję – i choć witała się radośnie, obiecywała, że go ode mnie pozdrowi, szybko kończyła rozmowę, poganiana licznymi obowiązkami. Nie mówiąc o milczeniu Pietra. Rzeczywistość pozaksiążkowa ciążyła mu coraz bardziej, z wielką niechęcią chodził na uniwersytet, na którym rządził regulaminowy chaos, często wykręcał się chorobą. Mówił, że robi to po to, żeby popracować nad książką, ale jakoś nie mógł jej dokończyć, rzadko się zamykał w swoim gabinecie, a żeby jakoś usprawiedliwić siebie w swoich i moich oczach, zajmował się Elsą, gotował, sprzątał, prał, prasował. Musiałam na niego nakrzyczeć, żeby wreszcie poszedł na wydział, ale chwilę później już tego żałowałam. Od kiedy przemoc dotknęła znajome mi osoby, bałam się o niego. Pietro nigdy, nawet w sytuacji zagrożenia, nie przestawał publicznie przeciwstawiać się temu, co lubił nazywać targowiskiem głupoty pośród studentów i kolegów po fachu. A ja, chociaż martwiłam się o niego, a może właśnie dlatego, że się martwiłam, nigdy nie przyznałam mu racji. Miałam nadzieję, iż moja krytyka sprawi, że się opamięta, że da sobie spokój z reakcyjnym reformizmem (właśnie taką formułą się posługiwałam), że będzie bardziej elastyczny. Ale w jego oczach to stawiało mnie w jednym szeregu z atakującymi go studentami, ze spiskującymi przeciwko niemu profesorami. To nieprawda, a sytuacja była o wiele bardziej zagmatwana. Z jednej strony usiłowałam go chronić, z drugiej zaś instynktownie stawałam po stronie Lili, chciałam bronić decyzji, które w duchu jej przypisywałam. I to do tego stopnia, że czasami już miałam wziąć za słuchawkę, żeby do niej zadzwonić i zacząć właśnie od Pietra, od naszych sporów, aby potem skłonić ją do tego, by zdradziła, co ona myśli, i tak krok po kroku wywabić ją z nory, w której się skryła. Ale tego nie zrobiłam, rzeczą śmieszną bowiem byłoby żądać szczerości na te tematy przez telefon. Za to któregoś wieczoru ona zadzwoniła do mnie, była bardzo wesoła. – Mam ci wspaniałą rzecz do zakomunikowania. – Co się stało? – Jestem kierowniczką. – W jakim sensie? – Kierowniczką ośrodka obliczeniowego IBM, który wynajął Michele. To niewiarygodne. Poprosiłam, aby powtórzyła, aby wyjaśniła. Czyżby przyjęła propozycję Solary? Czyżby po wielu latach oporu wróciła pod jego rozkazy, jak za czasów sklepu na piazza

dei Martiri? Odparła z entuzjazmem, że tak. Była coraz bardziej radosna, coraz bardziej dosłowna: Michele powierzył jej System 3, który wypożyczył i umieścił w magazynie obuwniczym w Acerrze; ma pod sobą operatorów i maszynistki; miesięczna pensja wynosi czterysta dwadzieścia pięć tysięcy lirów. Poczułam niesmak. W jednej chwili nie tylko rozpłynął się obraz Lili wojowniczki, ale na dodatek wszystko, co o niej wiedziałam, zaczęło się chwiać. Odparłam: – To ostatnia rzecz, jakiej bym się po tobie spodziewała. – A co miałam robić? – Odmówić. – Dlaczego? – Obie wiemy, jacy są Solarowie. – I co z tego? Już raz pracowałam dla Michelego i było mi lepiej niż u tego gnojka Soccava. – Rób, jak uważasz. Słyszałam jej oddech. Rzuciła: – Lenù, nie podoba mi się ten ton. Zarabiam więcej niż Enzo, chociaż on jest mężczyzną. Co ci nie odpowiada? – Już nic. – Chodzi ci o rewolucję, o robotników, o nowy świat i inne bzdury? – Przestań. Jeśli nagle postanowiłaś porozmawiać szczerze, mnie to pasuje, ale jeśli nie, to dajmy sobie spokój. – Czy mogę ci zwrócić na coś uwagę? Zawsze, kiedy piszesz i kiedy mówisz, posługujesz się słowami sz cz ery i sz cz erz e. Albo też z n ien acka. Ale od kiedy to ludzie mówią sz cz erz e i od kiedy to rzeczy dzieją się z n ien acka? Wiesz lepiej ode mnie, że wszystko jest oszustwem, że jedno wynika z drugiego i tak dalej. Ja już nic nie robię sz cz erz e, Lenù. I nauczyłam się uważać na to, co się dzieje, bo tylko kretyni sądzą, że rzeczy dzieją się z n ien acka. – Wspaniale. Co chcesz mi dać do zrozumienia? Że masz wszystko pod kontrolą, że to ty wysługujesz się Michelem, a nie on tobą? Przestań. Cześć. – Nie, mów, powiedz, co masz do powiedzenia. – Ja nie mam nic do powiedzenia. – Mów albo ja powiem. – Proszę, chętnie posłucham. – Mnie krytykujesz, a swojej siostrze nic nie powiesz? Ziemia rozstąpiła mi się pod nogami. – A co ma z tym wspólnego moja siostra? – Nic nie wiesz o Elisie?

– Co mam wiedzieć? Roześmiała się złośliwie. – Spytaj swoją matkę, swojego ojca i swoich braci.

89. Nie chciała nic więcej zdradzić, była wściekła, rozłączyła się. Pełna obaw zadzwoniłam do domu, odebrała moja matka. – Wreszcie sobie przypomniałaś o naszym istnieniu – rzuciła. – Mamo, co się dzieje z Elisą? – To, co się dzieje dzisiaj z kobietami. – Czyli? – Jest z kimś. – Zaręczyła się? – Można tak powiedzieć. – Z kim? Odpowiedź przeszyła mi serce. – Z Marcellem Solarą. Oto, czego miałam się dowiedzieć. Marcello, ten piękny Marcello z naszych młodzieńczych lat, uparty i zdesperowany chłopak Lili, młodzieniec, którego upokorzyła, wychodząc za Stefana Carracciego, wziął sobie moją siostrę Elisę, najmłodszą z rodziny, moją dobrą siostrzyczkę, kobietę, która w moich oczach była nadal małą dziewczynką. A Elisa pozwoliła się wziąć. A moi rodzice i moi bracia nawet nie kiwnęli palcem, aby do tego nie dopuścić. Cała moja rodzina i w pewnym stopniu ja też spowinowacimy się z rodziną Solara. – Od jak dawna? – zapytałam. – Czy ja wiem, od roku. – I wy się na to zgodziliście? – A czy ty pytałaś nas o zgodę? Zrobiłaś, jak chciałaś. I ona zrobiła to samo. – Pietro to nie Marcello Solara. – Masz rację, Marcello nie pozwoliłby Elisie traktować się tak, jak ty traktujesz Pietra. Cisza. – Mogliście mi o tym powiedzieć, mogliście zapytać mnie o zdanie. – Po co? Wyjechałaś sobie. „Będę się o was troszczyć, nie martwcie się”. Dobre sobie. Zatroszczyłaś się tylko o swoje sprawy, a na nas się wypięłaś. Postanowiłam od razu wyruszyć z dziewczynkami do Neapolu. Chciałam jechać pociągiem, ale Pietro zaproponował, że zawiezie nas samochodem: pod rzekomą troską ukrył fakt, że nie chciało mu się pracować. Jak tylko wyjechaliśmy z Doganelli i zanurzyliśmy się w drogowym

chaosie Neapolu, poczułam, że miasto wciąga mnie w swój wir, w swoje niepisane prawa. Nie było mnie tu od dnia, kiedy wyjechałam na swój ślub. Hałas wydawał się nieznośny, denerwował mnie nieustanny dźwięk klaksonów, wyzwiska, jakimi kierowcy obrzucali Pietra, kiedy ten zwalniał, nie wiedział, w którą stronę jechać. Przed piazza Carlo III kazałam mu stanąć i sama usiadłam za kierownicą: z werwą zajechałam aż na via Firenze, pod ten sam hotel, w którym zatrzymał się kilka lat temu. Wnieśliśmy bagaże. Doprowadziłam do ładu siebie i dziewczynki, po czym poszliśmy do domu rodziców. Co zamierzałam uczynić? Narzucić Elisie swój autorytet, jako jej starsza, wykształcona i zamężna siostra? Skłonić do zerwania zaręczyn? Powiedzieć: znam Marcella od chwili, kiedy chwycił mnie za przegub ręki i usiłował wciągnąć do swojego fiata millecento, zrywając srebrną bransoletkę od mamy, dlatego zaufaj mi, to brutalny prostak? Tak. Byłam zdeterminowana, chciałam wyciągnąć Elisę z pułapki. Moja matka przywitała Pietra z wielką życzliwością i zabrała się za rozdawanie dziewczynkom prezentów – to dla Dede od babci, to dla Elsy – które wprawiły je w zachwyt. Mojemu ojcu załamał się głos ze wzruszenia, wyglądał na jeszcze bardziej wychudzonego, na jeszcze bardziej podporządkowanego. Spodziewałam się, że zaraz pojawią się moi bracia, ale ich nie było w domu. – Cały czas są w pracy – stwierdził ojciec bez entuzjazmu. – Co robią? – Pracują – wtrąciła się matka. – Gdzie? – Marcello znalazł im zajęcie. Przypomniałam sobie, jak to Solarowie znaleźli zajęcie Antoniowi i w co go zamienili. – Przy czym? Moja matka wpadła w złość: – Przynoszą do domu pieniądze, i to wystarczy. Elisa nie jest jak ty, Lenù, Elisa o wszystkich dba. Puściłam uwagę mimo uszu. – Mówiłaś jej, że przyjeżdżam dzisiaj? Gdzie ona jest? Ojciec spuścił oczy, a matka odpowiedziała z rozdrażnieniem: – W swoim domu. Zdenerwowałam się: – Nie mieszka tutaj? – Nie. – Od jak dawna? – Od dwóch miesięcy. Ona i Marcello mają piękne mieszkanie na nowym osiedlu – odparła

lodowatym tonem.

90. Czyli to już nie tylko narzeczeństwo. Postanowiłam od razu udać się do domu Elisy, chociaż moja matka powtarzała: co robisz, siostra przygotowuje ci niespodziankę, zostań, potem wszyscy razem tam pójdziemy. Nie zwracałam na nią uwagi. Zadzwoniłam do Elisy, odebrała wesołym, ale nieco skrępowanym tonem. Powiedziałam: czekaj na mnie, zaraz będę. Zostawiłam Pietra i dziewczynki w towarzystwie rodziców i ruszyłam na piechotę. Dzielnica wydała mi się jeszcze bardziej zapuszczona niż dawniej: odrapane domy, dziurawe ulice, walające się śmieci. Z klepsydr, którymi wytapetowane były mury – nigdy jeszcze nie widziałam ich w takiej ilości – dowiedziałam się, że zmarł stary Ugo Solara, dziadek Marcella i Michelego. Jak głosiła data, wydarzenie to miało miejsce dwa miesiące temu, a potwierdzał to fakt, że napuszone zdania dawno wyblakły, a twarze Madonn Bolesnych się rozmyły. Mimo to klepsydry dalej wisiały, jakby inni zmarli przez szacunek postanowili zniknąć ze świata, nic nikomu o tym nie mówiąc. Sporo ich było również przy wejściu do wędliniarni Stefana. Sklep był otwarty, ale wyglądał jak wyłom w ścianie: ciemny, opustoszały. W głębi na chwilę pojawił się Carracci w białym fartuchu, ale zaraz rozpłynął się jak duch. Wspięłam się w stronę torów, przeszłam przed innym sklepem, który kiedyś nazywaliśmy nową wędliniarnią. Częściowo wyłamana roleta, zardzewiała i oszpecona sprośnymi napisami oraz rysunkami, była opuszczona. Cała ta część dzielnicy wyglądała na opustoszałą, dawna biel teraz zamieniła się w szarość, a w niektórych miejscach odpadł tynk, odsłaniając gołe cegły. Przeszłam przed blokiem, gdzie mieszkała Lila. Niewiele drzewek ocalało. Taśma do klejenia paczek trzymała w kupie rozbitą szybę w drzwiach wejściowych. Elisa mieszkała dużo wyżej, w dobrze utrzymanej i bardziej pretensjonalnej części osiedla. W bramie drogę zastawił mi portier, łysy człowieczek z cienkimi wąsikami, i zapytał wrogo, kogo szukam. Nie wiedziałam, co odpowiedzieć, wymamrotałam więc: Solara. Zrobił uniżoną minę i wpuścił mnie. Dopiero w windzie uświadomiłam sobie, że całe moje jestestwo doznało uwstecznienia. To, co wydawało mi się dopuszczalne w Mediolanie czy we Florencji – swobodne rozporządzanie własnym ciałem i własnymi pragnieniami, wspólne życie bez ślubu – tutaj, w naszej dzielnicy było dla mnie nie do pojęcia: chodziło o przyszłość mojej siostry, dlatego nie potrafiłam się uspokoić. Elisa zamieszkała z tak niebezpiecznym człowiekiem jak Marcello i moja matka jest zadowolona? Wściekła się, bo ja wzięłam tylko ślub cywilny, a nie kościelny, Lilę uważa za dziwkę, bo mieszka z Enzem, a Adę za ladacznicę, bo została kochanką Stefana, ale godzi się, aby jej najmłodsza córka spała z Marcellem Solarą – typem spod ciemnej gwiazdy – chociaż nie

są jeszcze małżeństwem? Z takimi oto myślami się zżymałam: czułam, że mój gniew jest słuszny. Ale jednocześnie miałam w głowie zamęt – w tej zawsze zdyscyplinowanej głowie – bo nie wiedziałam, do jakich argumentów mam się uciec. Czy do tych, które jeszcze kilka lat temu wysunęłaby moja matka, gdybym to ja podjęła taką decyzję? Ale w takim razie cofnę się do poziomu, który ona sama już porzuciła. A może mam jej powiedzieć: mieszkaj sobie, z kim chcesz, byleby nie z Marcellem Solarą? Ale czy ośmieliłabym się zmusić dziewczynę z Florencji czy z Mediolanu do porzucenia mężczyzny, w którym się zakochała, bez względu na to, kim on jest? Kiedy Elisa otworzyła drzwi, przytuliłam ją z taką siłą, że wydusiła ze śmiechem: boli mnie. W jej głosie wyczułam niepokój, gdy zaprosiła mnie do salonu – pretensjonalnego pokoju z sofą i fotelami w kwiaty i z pozłacanymi oparciami – i zaczęła gadać jak najęta: jak pięknie wyglądam, jakie mam śliczne kolczyki, jakie ładne korale, jaka jestem elegancka, jak bardzo chce poznać Dede i Elsę. Z entuzjazmem opisałam jej dziewczynki, ściągnęłam kolczyki, pozwoliłam je przymierzyć i podarowałam jej. Twarz jej pojaśniła, roześmiała się i powiedziała cicho: – Bałam się, że przyszłaś, żeby mi robić wyrzuty, żeby powiedzieć, że nie zgadzasz się na mój związek z Marcellem. Przyglądałam jej się dłuższą chwilę, po czym odparłam: – Elisa, ja się n ie zgadzam. I przyjechałam tu właśnie po to, żeby powiedzieć to tobie, mamie, tacie i naszym braciom. Spochmurniała, a do jej oczu napłynęły łzy: – Robisz mi przykrość, dlaczego się nie zgadzasz? – Solarowie to źli ludzie. – Ale nie Marcello. Zaczęła o nim opowiadać. Że wszystko się zaczęło, kiedy ja byłam w ciąży z Elsą. Nasza matka pojechała do mnie i na nią spadł obowiązek zatroszczenia się o całą rodzinę. Któregoś razu poszła do supermarketu Solarów i Rino, brat Lili, powiedział, że jeśli zostawi listę sprawunków, on dostarczy jej zakupy do domu. Kiedy Rino mówił, zauważyła, że Marcello macha do niej z daleka, jakby chciał dać do zrozumienia, że to on wydał takie polecenie. Od tej chwili zaczął się koło niej kręcić i otaczać ją życzliwością. Elisa na początku myślała: jest stary, nie podoba mi się. Ale on był coraz bardziej obecny w jej życiu, zawsze pełen dobrych manier: nigdy nie padło żadne słowo i nie dostrzegła żadnego gestu, które kazałyby myśleć o niecnych sprawkach Solarów. Marcello to naprawdę porządny człowiek, z nim można czuć się bezpiecznie, jest silny, potężny, jakby miał dziesięć metrów. To nie wszystko. Od kiedy zrozumiała, że on się nią interesuje, jej życie uległo zmianie. Wszyscy z dzielnicy i spoza niej zaczęli traktować ją jak

królową, liczyć się z nią. To wspaniałe uczucie, do którego jeszcze się nie przyzwyczaiła. Powiedziała: chwilę wcześniej jesteś nikim, a zaraz później zna cię każdy. Ty napisałaś książkę, jesteś sławna, nawykłaś do tego, ale ja nie, mnie to ciągle zaskakuje. Nagle odkryła, że nie musi się o nic troszczyć. Bo o wszystkim myśli Marcello, każde jej życzenie jest dla niego rozkazem. Czas mijał, a ona coraz bardziej się w nim zakochiwała. I w końcu powiedziała „tak”. A teraz, gdy go nie widzi i nie słyszy choćby jeden dzień, nie może zasnąć i płacze całą noc. Dotarło do mnie, że Elisa jest przekonana, iż spotkało ją niewyobrażalne szczęście, a ja nie miałam sumienia jej tego psuć. Zwłaszcza że nie miałam się o co przyczepić: Marcello jest pojętny, Marcello jest odpowiedzialny, Marcello jest piękny, Marcello jest doskonały. Ważyła każde słowo, podkreślała, że jest inny niż reszta Solarów, ale też wypowiadała się z ostrożną sympatią o jego mamie, o ojcu, który cierpi na żołądek i prawie nie wychodzi z domu, o świętej pamięci dziadku, a nawet o Michelem, który – jeśli się go bliżej pozna – nie jest taki, jak ludzie go opisują, jest bardzo serdeczny. Dlatego uwierz mi, zapewniła, że przez całe życie nie było mi tak dobrze i nawet mama, choć sama wiesz, jaka jest, stoi po mojej stronie, nawet tata i Gianni, i Peppe, którzy do niedawna obijali się całymi dniami, a teraz pracują dla Marcella, a on płaci im aż nadto. – Skoro jest, jak mówisz, pobierzcie się – rzuciłam. – Pobierzemy. Ale to nie jest dobry moment. Marcello mówi, że musi dokończyć pewne skomplikowane interesy. A poza tym obowiązuje go żałoba po dziadku, który, biedaczek, całkiem stracił rozum, niczego nie pamiętał, ani jak się chodzi, ani jak się mówi. Bóg go uwolnił od udręki, zabierając do siebie. Ale nie martw się, jak tylko wszystko się ułoży, to się pobierzemy. Zresztą dobrze przed ślubem sprawdzić, czy do siebie pasujemy, nie? Elisa posłużyła się nie swoimi słowami, słowami nowoczesnej dziewczyny, zapożyczonymi z kolorowych gazet, które czytywała. Skonfrontowałam je z tymi, których sama bym użyła, i zdałam sobie sprawę, że niewiele się od siebie różnią, może jedynie słowa Elisy były bardziej potoczne. Co miałam jej odpowiedzieć? Tego nie wiedziałam ani na początku spotkania, ani teraz. Mogłabym zawyrokować: Eliso, z góry wiadomo, jak będzie, Marcello cię wykorzysta, przyzwyczai się do twojego ciała, a potem cię rzuci. Ale to brzmiało staroświecko, nawet moja matka nie odważyła się tak mówić. Dlatego poddałam się. Ja uciekłam, a Elisa została. Kim bym się stała, gdybym nie wyjechała, jak wyglądałyby moje decyzje? Przecież młodzi Solarowie mnie też się podobali, gdy byłam mała. A co zyskałam dzięki ucieczce? Nie potrafię nawet znaleźć mądrych słów, które przekonałyby moją siostrę, żeby nie marnowała sobie życia. Elisa miała piękne, delikatne rysy, harmonijne ciało, miły głos. Marcella pamiętałam jako wysokiego, pięknego mężczyznę o nieco kwadratowej twarzy i zdrowej cerze, muskularnego, zdolnego do silnych i trwałych uczuć: udowodnił to, gdy zakochał się w Lili, nic mi nie było wiadomo, aby miał

jakieś inne miłości. Co więc odpowiedzieć? Elisa poszła po szkatułkę, by pokazać mi wszystkie kosztowności, jakie podarował jej Marcello. W porównaniu z nimi kolczyki, które ja jej dałam, prezentowały się dość mizernie. – Uważaj – przestrzegłam ją – nie trać głowy. A jeśli będziesz czegoś potrzebowała, dzwoń. Już miałam wstać, kiedy ona powstrzymała mnie ze śmiechem. – Gdzie idziesz, mama nic ci nie mówiła? Wszyscy tutaj przychodzą na kolację. Przygotowałam mnóstwo rzeczy. Zrobiłam niezadowoloną minę: – Jacy wszyscy? – Wszyscy. To niespodzianka.

91. Najpierw przybyli mój ojciec, moja matka, dziewczynki i Pietro. Dede i Elsa otrzymały prezenty od Elisy, która przywitała je z entuzjazmem. (Dede, słodkości ty m oje, daj m i duż ego buz iaka; Elsa, jakaś ty ślicz n a i pulchn iutka, chodź do cioci, w iesz , ż e n osim y to sam o im ię?) Moja matka od razu ruszyła do kuchni z opuszczoną głową, nawet na mnie nie spojrzawszy. Pietro usiłował odciągnąć mnie na bok, chciał mi powiedzieć coś istotnego i miał minę, jakby zamierzał przysięgać, że jest niewinny. Nie udało mu się to, bo ojciec posadził go na sofie i włączył telewizor na cały regulator. Wkrótce pojawiła się Gigliola z dwójką rozpasanych chłopców, którzy od razu zmówili się z Dede, Elsa natomiast nieśmiało tuliła się do mnie. Gigliola dopiero co wyszła od fryzjera, stukała bardzo wysokimi obcasami, a w jej uszach, na szyi i na rękach pobłyskiwało złoto. Jej ciało z trudem mieściło się w wydekoltowanej, zielonej i mieniącej się sukience, a na twarzy miała silny makijaż, który już zaczął się rozmazywać. Zwróciła się do mnie bez ceremonii i z sarkazmem: – I oto jesteśmy, przyszliśmy specjalnie, aby złożyć hołd państwu profesorom. Lenù, jak leci? Czy to jest ten geniusz akademicki? Kurczę, jakie piękne włosy ma twój mąż. Pietro uwolnił się od mojego ojca, który obejmował go ręką za ramiona, skoczył na nogi z nieśmiałym uśmiechem i nie mogąc się pohamować, instynktownie zawiesił wzrok na bujnym biuście Giglioli. Ona przyjęła to z zadowoleniem. – Spokojnie, spokojnie – odparła – bo jeszcze się speszę, tutaj nikt nigdy nie wstaje, aby przywitać damę. Mój ojciec znowu posadził Pietra na sofie, obawiał się, że mu go zabiorą, i zaczął o czymś opowiadać, nie zważając na ryczący telewizor. Zapytałam Gigliolę co u niej, wzrokiem i głosem dając do zrozumienia, że nie zapomniałam o jej zwierzeniach i że ją wspieram. To jednak jej się nie spodobało. Rzuciła: – Słuchaj, piękna, ja mam się dobrze, ty masz się dobrze, wszyscy mamy się dobrze. Ale gdyby mój mąż nie kazał mi tu przyłazić, z chęcią zostałabym we własnym domu. Żeby była jasność. Nie zdążyłam nic odpowiedzieć, bo rozległ się dzwonek u drzwi. Moja siostra wstała zwinnie, jakby unosiła się w powietrzu, i pobiegła otworzyć. Usłyszałam jej radosny okrzyk: jaka jestem szczęśliwa, wejdźcie, mamo, wejdźcie. Stanęła w salonie, trzymając za rękę przyszłą teściową, Manuelę Solarę, wystrojoną jak od święta, ze sztucznym kwiatem we włosach zafarbowanych

na różowo, z głębokimi i ciemnymi sińcami pod oczami, w których krył się ból, chudszą niż ostatnim razem, kiedy ją widziałam – praktycznie sama skóra i kości. Za nią stanął dobrze ubrany i porządnie wygolony Michele, a z jego oczu i spokojnych gestów biła siła. Chwilę później pojawił się potężny mężczyzna, którego z trudem rozpoznałam, taki zrobił się wielki: wysoki, o dużych stopach, długich i potężnych nogach, brzuchu, klatce i ramionach wypełnionych jakąś bardzo ciężką i zbitą materią, z wielką głową, wysokim czołem, ciemnymi, długimi i zaczesanymi do tyłu włosami oraz ciemnoszarą błyszczącą brodą. To był Marcello, co potwierdziła Elisa, podając mu usta tak, jakby podawała je bogu, któremu należy się szacunek i wdzięczność. On pochylił się, by złożyć na nich pocałunek. W tym czasie mój ojciec wstał i z zażenowaną miną zmusił do tego samego Pietra, a moja matka, kulejąc, nadbiegła z kuchni. Uświadomiłam sobie, że obecność pani Solary traktowana jest jako coś wyjątkowego, coś, co stanowi zaszczyt. Elisa szepnęła do mnie ze wzruszeniem: dzisiaj moja teściowa kończy sześćdziesiąt lat. Powiedziałam: aha, zdziwiona głównie tym, że Marcello, który dopiero co wszedł, zwraca się do mojego męża tak, jakby już się poznali. Uśmiechnął się szeroko, pokazując białe zęby, i zawołał: wszystko załatwione, profesorze. Ale co z ałatw ion e? Pietro odpowiedział niepewnym uśmiechem, potem spojrzał na mnie, kręcąc ze smutkiem głową, jakby chciał powiedzieć: robiłem co mogłem. Chciałam, żeby mi wyjaśnił, o co chodzi, ale Marcello już mu przedstawiał Manuelę: mamo, podejdź, to jest mąż Lenucci, profesor, usiądź obok niego. Pietro lekko się ukłonił, ja też czułam się w obowiązku przywitać panią Solarę, która odezwała się do mnie: Lenù, jesteś piękna, tak piękna jak twoja siostra, a potem zapytała z lekkim niepokojem: trochę tu gorąco, nie czujesz? Nie odpowiedziałam, bo Dede wołała mnie z płaczem, a Gigliola, jedyna nieprzywiązująca żadnej wagi do obecności Manueli, wykrzykiwała w dialekcie jakieś wulgaryzmy do swoich synów, którzy skrzywdzili moją córkę. Spostrzegłam, że Michele przygląda mi się w milczeniu, nawet się ze mną nie przywitawszy. Rzuciłam do niego głośne cześć i skupiłam się na uspokajaniu Dede i Elsy, która na widok rozpaczającej siostry też się rozpłakała. Marcello podszedł i powiedział: jest mi bardzo miło, że mogę gościć was w moim domu, wierz mi, to dla mnie wielki zaszczyt. I zwrócił się do Elisy, jakby mówienie bezpośrednio do mnie było ponad jego siły: ty powiedz, jak bardzo mi miło, ja się krępuję przy twojej siostrze. Mruknęłam coś pod nosem, żeby go uspokoić, ale w tym momencie znowu ktoś zadzwonił do drzwi. Michele poszedł otworzyć, chwilę później wrócił z rozbawioną miną. Za nim szedł starszy pan i dźwigał walizki, m oje w aliz ki, te, które zostawiliśmy w hotelu. Michele skinął na mnie, a mężczyzna postawił je przede mną, jakby właśnie wykonał sztuczkę dla mojej przyjemności. O nie, wykrzyknęłam, co to, to nie, zaraz się zdenerwuję. Elisa przytuliła mnie, pocałowała i powiedziała: mamy dużo miejsca, nie możecie spać w hotelu, tu jest tyle pokoi i dwie łazienki.

A Marcello podkreślił: pytałem twojego męża o pozwolenie, nigdy bym się nie ośmielił sam zadecydować. Profesorze, proszę, porozmawiajcie z żoną, wstawcie się za mną. Wyrzuciłam wściekła, ale uśmiechnięta: Boże święty, co za zamieszanie, dziękuję, Marcè, jesteś bardzo miły, ale nie możemy się na to zgodzić. I próbowałam odesłać walizki z powrotem do hotelu. Ale musiałam jednocześnie zająć się Dede. Zapytałam ją: powiedz, co ci dzieci zrobiły, to nic takiego, pocałuję i przejdzie, leć się bawić, zabierz ze sobą Elsę. Zawołałam Pietra, który już trafił w szpony Manueli Solary: Pietro, proszę, chodź tu, co ty powiedziałeś Marcellemu, nie możemy tutaj zostać. Zauważyłam, że z nerwów nasila mi się neapolitański akcent, że niektóre słowa wypowiadam w dialekcie, że dzielnica – od podwórka po główną ulicę i tunel – narzuca mi swój język, sposób bycia i reagowania, a nawet swoich bohaterów, którzy we Florencji byli tylko jak wyblakłe cienie, a tutaj stali przede mną we własnej osobie. Znowu rozległ się dzwonek, Elisa poszła otworzyć. Kto jeszcze miał przyjść? Minęło kilka sekund i do pokoju wpadł Gennaro, zobaczył Dede, zaskoczona Dede zobaczyła jego, z miejsca przestała się żalić, oboje wpatrzyli się w siebie, wzruszeni tym niespodziewanym spotkaniem. Zaraz potem pojawił się Enzo, jedyny blondyn pośród tylko brunetów, ubrany na jasno, a mimo to pochmurny. Na koniec weszła Lila.

92. W jednej chwili końca dobiegł czas słów pozbawionych cielesności, samego głosu płynącego po falach elektrycznego morza. Lila miała na sobie niebieską sukienkę sięgającą nad kolano. Była chuda, żylasta, przez co wyglądała na jeszcze wyższą, choć włożyła buty na płaskim obcasie. W kącikach ust i oczu widniały wyraźne zmarszczki, pozostała część skóry – na czole i na policzkach – była biała i napięta. Uczesane w koński ogon włosy ukazywały białe paski nad prawie płaskimi uszami. Jak tylko mnie zobaczyła, uśmiechnęła się i zmrużyła oczy. Ja byłam tak zaskoczona, że ani się nie uśmiechałam, ani nie odezwałam, nawet się nie przywitałam. Chociaż obie miałyśmy po trzydzieści lat, ona wyglądała na starszą, bardziej wyniszczoną. Gigliola krzyknęła: wreszcie przyszła i druga królewna, dzieci są głodne, nie panuję nad nimi. Zasiedliśmy do kolacji. Czułam się jak wciśnięta w imadło, nie mogłam nic przełknąć. Myślałam z wściekłością o bagażach, które rozpakowałam od razu po przyjściu do hotelu, a które jakiś albo jacyś obcy samowolnie spakowali, dotykając moich rzeczy, rzeczy Pietra i dziewczynek, i zaprowadzając bałagan. Nie mogłam pogodzić się z myślą, że będę spała w mieszkaniu Marcella Solary, aby sprawić przyjemność mojej siostrze, która dzieli z nim łoże. Z wrogością, która przepełniała mnie smutkiem, spoglądałam na Elisę i na matkę. Ogarniętej nerwowym podnieceniem Elisie usta się nie zamykały, odgrywała rolę pani domu. Moja matka natomiast była tak bardzo zadowolona, że uprzejmie nakładała Lili na talerz. Spoglądałam na Enza, który jadł z pochyloną głową, skrępowany faktem, że Gigliola napiera swoim ogromnym biustem na jego ramię i mówi do niego głośno, tonem prawdziwej kobiety wampa. Z rozdrażnieniem patrzyłam na Pietra, który choć osaczony przez mojego ojca, Marcella i panią Solarę, zwracał uwagę zwłaszcza na Lilę siedzącą naprzeciwko niego i obojętną na wszystkich, nawet – a może przede wszystkim – na mnie, ale nie na niego. Również dzieci mnie denerwowały, pięć młodych istnień, które zorganizowały się w dwa obozy: w jednym grzeczni i obłudni Gennaro i Dede, a w drugim chłopcy Giglioli, którzy roztargnionej matce podpijali wino z kieliszka, przez co stawali się coraz bardziej nieznośni, i zachwycona nimi Elsa, która przyłączyła się do nich, choć oni w ogóle na nią nie zwracali uwagi. Kto zorganizował to przedstawienie? Kto połączył różne okazje, aby je wspólnie świętować? Na pewno Elisa, ale za czyją namową? Może Marcella. Ale Marcello z pewnością został pokierowany przez Michelego, który siedział obok mnie, spokojnie jadł, pił, ignorował zachowanie żony oraz dzieci i spoglądał tylko drwiąco na mojego męża zafascynowanego Lilą. Co chciał udowodnić? Że to teren Solarów? Że chociaż uciekłam, dalej przynależę do tego

miejsca, a zatem i do nich? Że z pomocą uczuć, słownictwa, zwyczajów mogą mi wszystko narzucić, ale jednocześnie mogą też wszystko zniszczyć, zamienić to, co piękne, w szkaradne, i to, co szkaradne, w piękne? Odezwał się do mnie po raz pierwszy, od kiedy się pojawił: widziałaś mamę, patrz, skończyła sześćdziesiąt lat, kto by pomyślał, spójrz, jaka piękna, nie widać po niej wieku, co? Specjalnie podniósł głos, żeby wszyscy usłyszeli nie tyle jego pytanie, ile moją odpowiedź, której teraz powinnam udzielić. I powinnam obsypać jego matkę komplementami. Spojrzałam na nią: obok Pietra siedziała nieco zagubiona, uprzejma staruszka, z pozoru nieszkodliwa, o dużym nosie, podłużnej kościstej twarzy i ze śmiesznym kwiatkiem w przerzedzonych włosach. A przecież to lichwiarka, która stworzyła rodzinną fortunę; właścicielka i strażniczka czerwonego zeszytu, który kryje liczne nazwiska z dzielnicy, z miasta i z prowincji; mistrzyni zbrodni bez kary, bezlitosna i groźna kobieta z telefonicznych bajek, które snułyśmy razem z Lilą, a także ze stronic mojej niedoszłej książki: mamuśka, która zabiła don Achillego, by przejąć na własność lichwiarski monopol, i która nauczyła swoich synów, że mogą brać wszystko i iść po trupach. A teraz ja miałam powiedzieć Michelemu: tak, to prawda, twoja matka jest piękna, wspaniale znosi ciężar lat, moje gratulacje. Kątem oka zobaczyłam, że Lila przestała rozmawiać z Pietrem, odwróciła się w moją stronę i tylko czeka na to, co powiem: jej pełne wargi są lekko rozchylone, oczy jak dwie szparki, czoło zmarszczone. Na jej twarzy wyczytałam sarkazm, przyszło mi nawet do głowy, że to może ona zasugerowała Michelemu, aby zapędził mnie w kozi róg: m am usia ukoń cz yła sz eśćdz iesiąt lat, Len ù, m am usia tw ojego sz w agra, teściow a tw ojej siostry, z obacz ym y, co teraz pow iesz , z obacz ym y, cz y dalej będz iesz w sz ystkich poucz ać. Złożyłam Manueli proste życzenia w sz ystkiego n ajlepsz ego i nic więcej. Od razu wtrącił się Marcello, jakby chciał mnie wesprzeć, i zawołał ze wzruszeniem: dziękuję, dziękuję ci, Lenù. I zaraz zwrócił się do matki, która miała zbolałą, spoconą twarz i czerwone plamy na chudej szyi: Lenuccia złożyła wam życzenia, mamo. Siedzący obok niej Pietro również się odezwał: ja też życzę pani wszystkiego najlepszego. Po czym wszyscy – z wyjątkiem Giglioli i Lili – wznieśli toast za panią Solarę, nawet dzieci chórem wykrzykiwały: sto lat, Manuelo, sto lat, babciu. Ona wzbraniała się, mamrocząc: stara już jestem. Wyciągnęła z torebki błękitny wachlarz z wizerunkiem zatoki i dymiącego Wezuwiusza i zaczęła się nim wachlować, najpierw powoli, a potem coraz bardziej energicznie. Chociaż Michele zwrócił się do mnie, większą wagę przyłożył do życzeń mojego męża. Odezwał się do niego uprzejmie: profesorze, to miło z waszej strony, wy nie jesteście stąd, więc nie znacie zasług naszej matki. Przyjął poufny ton i mówił dalej: jesteśmy porządnymi ludźmi, mój świętej pamięci dziadek, pokój jego duszy, założył bar na rogu, zaczynał od niczego, a mój ojciec go rozbudował, stworzył renomowaną w całym Neapolu cukiernię, między innymi dzięki zdolnościom pana Spagnuolo, ojca mojej żony, nadzwyczajnego cukiernika, nieprawdaż, Gigliò?

Jednak to mojej matce, n asz ej matce wszystko zawdzięczamy. W ostatnim czasie zazdrośni ludzie, którzy życzą nam źle, rozpuścili potworne plotki na jej temat. Ale my jesteśmy tolerancyjni, nawykli do trudności i cierpliwi. Zresztą prawda zawsze zwycięży. A prawda jest taka, że to niezwykle mądra kobieta o silnym charakterze i nie było ani jednej chwili, aby można było o niej powiedzieć, że na nic nie ma ochoty. Zawsze pracowała, zawsze, a robiła to tylko dla rodziny, dla siebie nie chciała niczego. To, co my dzisiaj mamy, ona stworzyła dla nas, jej synów, to, co my robimy, to tylko kontynuacja tego, co ona zrobiła. Manuela teraz wachlowała się spokojniej, powiedziała do Pietra głośno: Michele to złote dziecko, od małego wchodził w Boże Narodzenie na stół i wspaniale recytował wiersze. Ale jego wadą jest, że lubi mówić, a gdy mówi, zawsze przesadza. Wtrącił się Marcello: nie, mamo, tu nie ma przesady, tylko szczera prawda. I Michele dalej wychwalał Manuelę, jaka jest piękna, jaka szlachetna. Aż nagle zwrócił się do mnie. Powiedział z powagą, uroczystym tonem: tylko jedna kobieta jest praw ie taka jak nasza matka. Jedn a kobieta? Jakaś in n a kobieta prawie taka jak Man uela S olara? Spojrzałam na niego z zaskoczeniem. Stwierdzenie, pomimo owego praw ie, było nie na miejscu i wszyscy nagle zamilkli. Zapadła cisza. Gigliola spojrzała na męża nerwowo, pod wpływem wina i smutku jej źrenice zrobiły się duże. Również moja matka czekała w napięciu, może liczyła, że tą kobietą jest Elisa, że Michele chce przekazać jej córce prawo do sukcesji na tak zaszczytnym miejscu na łonie rodziny Solara. Manuela na chwilę przestała się wachlować, palcem wskazującym otarła pot z górnej wargi i czekała na szyderczą puentę. Ale jej syn z typową dla siebie bezczelnością, która od zawsze go wyróżniała, mając gdzieś żonę, Enza, a nawet matkę, spojrzał na Lilę. Jego twarz pobladła, a gestykulacja stała się jeszcze bardziej nerwowa, słowa zaś miały oderwać jej uwagę od Pietra. Powiedział: zebraliśmy się tu dziś wieczorem, w domu mojego brata, przede wszystkim, aby powitać jak należy tę wybitną profesorską parę i jej dzieci; po drugie, aby uczcić moją matkę, świętą kobietę; po trzecie, aby życzyć Elisie wiele szczęścia i wspaniałego małżeństwa; a po czwarte, za pozwoleniem, aby wznieść toast za umowę, do której jak się obawiałem, nigdy nie dojdzie. Lina, podejdź, proszę. Lin a. Lila. Przez ułamek sekundy popatrzyłyśmy sobie w oczy, jej wzrok mówił: teraz już wiesz, o jaką grę chodzi, przypomniałaś sobie, jak to działa? I ku mojemu wielkiemu zaskoczeniu, podczas gdy Enzo wpatrywał się w jakiś niewidoczny punkt na obrusie, spokojnie wstała i podeszła do Michelego. On nawet się nie zbliżył. Nie dotknął jej dłoni, ręki, żadnej części ciała, jakby między nimi tkwiło ostrze, które mogło go zranić. Na kilka sekund natomiast oparł dłoń na moim ramieniu i znowu powiedział: nie obraź się, Lenù, ty jesteś zdolna, odniosłaś sukces, byłaś w gazetach, jesteś dla nas powodem do dumy, bo znamy cię od dziecka. Ale jestem pewien, że miło ci będzie,

jeśli to teraz powiem, bo kochasz Linę, i zgodzisz się ze mną, że ona ma w głowie coś takiego, czego nie ma nikt inny, coś żywego i silnego, co rzuca się to tu, to tam i nic nie może tego powstrzymać, coś, czego nawet lekarze nie potrafią dostrzec i o czym moim zdaniem sama nie wie, choć ma to od urodzenia. Nie wie o tym i nie chce wiedzieć, spójrzcie, jaką złą minę właśnie robi. To coś, jeśli Lina nie jest w humorze, może sprawić wiele problemów, ale jeśli jest w humorze, u wszystkich budzi podziw. A ja tę jej szczególną cechę od dawna pragnę kupić. Tak, kupić, i nie ma w tym nic złego, kupić tak, jak kupuje się perły czy diamenty. Ale dotychczas nie było to, niestety, możliwe. Zrobiliśmy jednak mały postęp i ten postęp pragnę dziś wieczór uczcić: zatrudniłem panią Cerullo w bardzo nowoczesnym ośrodku obliczeniowym, który otworzyłem w Acerze, i jeśli cię to ciekawi, Lenù, jeśli ciekawi także profesora, pozwolę wam go zwiedzić, jutro albo w inny dzień, zanim wyjedziecie. Co o tym myślisz, Lino? Lila miała zniesmaczoną minę. Pokręciła głową z niezadowoleniem i powiedziała, patrząc na panią Solarę: Michele nic nie wie o komputerach i wydaje mu się, że robię cuda, a to nic wielkiego, wystarczy kurs korespondencyjny, żeby się tego nauczyć, nawet jeśli ma się zaledwie piątą klasę jak ja. Nic więcej. Nie wyśmiała Michelego, jak się spodziewałam, za ten wymyślony przez niego odrażający obraz czegoś żywego, co jej biega po głowie. Nie wyśmiała go za perły, za diamenty. A przede wszystkim nie wzbraniała się przed komplementami. Pozwoliła, abyśmy wznieśli toast za jej zatrudnienie, jakby dostała się do samego nieba; pozwoliła, aby Michele dalej ją wychwalał, usprawiedliwiając tym samym jej wysokie wynagrodzenie. Na dodatek Pietro, który zawsze czuł się swobodnie w towarzystwie osób w jego oczach gorszych, już mówił, nie zapytawszy mnie o zdanie, że bardzo mu zależy na zwiedzeniu ośrodka w Acerze, i poprosił Lilę, która tymczasem usiadła, żeby wszystko mu opowiedziała. W głowie zaświtało mi podejrzenie, że gdybym dała jej na to czas, zabrałaby mi męża tak samo, jak zabrała Nina. Ale nie czułam zazdrości: to tylko pogłębiłoby już dzielącą nas przepaść. Byłam pewna, że Pietro jej się nie podoba i że Pietro nigdy mnie nie zdradzi tylko z powodu żądzy do innej kobiety. Za to górę wzięły inne, bardziej zagmatwane emocje. Znajdowałam się w miejscu, gdzie się urodziłam i gdzie zawsze uważano mnie za dziewczynę, której najbardziej się poszczęściło. Byłam przekonana, że przynajmniej w tym środowisku nie podlega to dyskusji. Natomiast Michele wszystko zorganizował w taki sposób, aby Lila mnie przyćmiła, jakby świadomie chciał mnie zdeklasować nie tylko w dzielnicy, ale przede wszystkim na łonie mojej rodziny, co więcej, jakby chciał, żebym to ja sama przystała na własne zaciemnienie i publicznie uznała niezrównaną moc mojej przyjaciółki. A ona z ochotą na to przystała. Może nawet sama wszystko wymyśliła, może sama zaplanowała i przeprowadziła. I choć jeszcze kilka lat temu, kiedy odniosłam niewielki pisarski sukces, nie zraniłoby mnie to, co więcej, sprawiło wręcz przyjemność, teraz, kiedy wszystko się skończyło, naprawdę cierpiałam. Popatrzyłyśmy się na

siebie z matką. Miała zmarszczone brwi i minę, jakby z trudem się hamowała, żeby nie dać mi po buzi. Wolałaby, żebym nie przyjmowała swojego pokojowego wyrazu twarzy, żebym jakoś zareagowała, żebym pokazała, co wiem, wiedzę z najwyższej półki, nie jakieś tam bzdury z Acerry. Mówiła mi to oczami, wydawała niemy rozkaz. Ja jednak milczałam. Nagle Manuela Solara zakrzyknęła, ciskając zniecierpliwione spojrzenia: gorąco mi, a wam nie?

93. Elisa, podobnie jak moja matka, nie mogła znieść, że tracę na znaczeniu. Ale podczas gdy moja matka zachowała milczenie, ona zwróciła się do mnie czułym tonem, cała promieniejąc, by dać mi do zrozumienia, że nadal jestem jej wspaniałą starszą siostrą, z której zawsze będzie dumna. Powiedziała: muszę ci coś dać, i zaraz radośnie przeskoczyła na całkiem inny temat: czy leciałaś kiedyś samolotem? Odpowiedziałam, że nie. Naprawdę? Naprawdę. Okazało się, że spośród obecnych tylko Pietro latał, i to wielokrotnie, ale nie uważał tego za nic wielkiego. Natomiast dla Elisy i dla Marcella lot samolotem był niesamowitym przeżyciem. Wybrali się do Niemiec, ze względu na pracę i dla przyjemności. Na początku Elisa trochę się bała, czuć było wstrząsy i uderzenia, zimne powietrze z mocą wiało jej prosto w głowę, jakby chciało ją przedziurawić. Potem zobaczyła przez okienko bielusieńkie chmury w dole i błękitne niebo w górze. Odkryła, że nad chmurami zawsze panuje piękna pogoda i że z góry ziemia jest cała zielona, niebieska i fioletowa, a gdy przelatuje się nad górami, widać błyszczący śnieg. Zapytała mnie: – Zgadnij, kogo spotkaliśmy w Düsseldorfie. Odburknęłam z niezadowoleniem: – Nie wiem, powiedz. – Antonia. – Aha. – Kazał cię pozdrowić. – Co u niego? – Wszystko wspaniale. Dał mi prezent dla ciebie. Czyli to właśnie chciała mi przekazać, prezent od Antonia. Wstała i pobiegła po niego. Marcello popatrzył na mnie wesoło, a Pietro zapytał: – Kim jest Antonio? – To nasz pracownik – odparł Marcello. – Dawny narzeczony waszej żony – dodał Michele ze śmiechem. – Profesorze, czasy się zmieniły, dzisiaj kobiety mają wielu narzeczonych i chwalą się nimi nie gorzej niż mężczyźni. A wy ile narzeczonych mieliście? Pietro odpowiedział poważnym tonem: – Żadnej, kochałem tylko żonę. – Kłamca – wykrzyknął rozbawiony Michele. – Mogę wam zdradzić na ucho, ile ja ich miałem. Wstał i zaszedł mojego męża od tyłu, a za nim podążył zniesmaczony wzrok Giglioli. Szepnął

coś Pietrowi na ucho. – Niewiarygodne – zawołał Pietro z lekką ironią w głosie. Obaj się roześmiali. Tymczasem wróciła Elisa i położyła przede mną paczkę owiniętą w szary papier. – Otwórz. – Ty wiesz, co jest w środku? – zapytałam niepewnie. – Oboje wiemy – odezwał się Marcello – i mamy nadzieję, że ty będziesz zaskoczona. Otworzyłam paczkę. Czułam na sobie wzrok wszystkich obecnych, a przede wszystkim Lili, która patrzyła na mnie krzywo, czujnie, jakby się spodziewała, że z paczki wyskoczy jakiś wąż. Kiedy goście się zorientowali, że Antonio, syn szalonej Meliny, brutalny i niepiśmienny sługa Solarów, mój chłopak z lat młodzieńczych, nie przesłał mi w darze nic pięknego, nic wzruszającego, nic, co miałoby jakiś związek z dawną zażyłością, lecz tylko jakąś książkę, okazali rozczarowanie. Ale zaraz zobaczyli, że ja dostaję wypieków na twarzy, że patrzę na okładkę z radością, której nie potrafię pohamować. Bo to nie była jakaś tam książka. To była m oja książka. Niemiecki przekład mojej powieści opublikowany sześć lat po włoskim wydaniu. Po raz pierwszy patrzyłam na spektakl – o tak, spektakl – podczas którego przed oczami skakały mi moje własne słowa, i to w obcym języku. – Nic nie wiedziałaś? – zapytała szczęśliwa Elisa. – Nie. – Jesteś szczęśliwa? – Bardzo. Moja siostra obwieściła wszystkim z dumą: – To powieść, którą napisała Lenuccia, z tym że po niemiecku. Moja matka aż się napuszyła: – Widzicie, jaka jest słynna? Gigliola wzięła ode mnie książkę, przewertowała ją, mruknęła z podziwem: tylko Elen a G reco da się zrozumieć. Wtedy Lila wyciągnęła władczo rękę i dała znak, że też chce zobaczyć. W jej oczach dostrzegłam ciekawość, pragnienie, by dotknąć, przeczytać słowa w nieznanym języku, które mimo wszystko były moje i zaprowadziły mnie aż tak daleko. Dostrzegłam tak dobrze mi znaną niecierpliwość, która od dziecka ją wyróżniała, i wzruszyłam się. Ale Gigliola oburzyła się i przycisnęła książkę do siebie, aby Lila jej nie zabrała: – Poczekaj, teraz moja kolej. Co to, może znasz niemiecki? Lila cofnęła rękę, pokręciła przecząco głową. Gigliola wykrzyknęła: – To przestań mnie wkurzać i daj mi obejrzeć, co potrafiła zrobić Lenuccia. – Potem w ciszy, jaka zapanowała, z zadowoleniem obracała książkę w rękach. Powoli wertowała strony, jedna po drugiej, jakby czytała pięć linijek tutaj, cztery tam. W końcu oddała mi książkę i powiedziała

głosem lepkim od wina: – Brawo, Lenù, moje gratulacje z powodu wszystkiego, książki, męża, dzieci. My myślimy, że tylko my cię znamy, a ciebie znają nawet Niemcy. Zasłużyłaś na wszystko, co masz, zdobyłaś to własną pracą, nie bawiąc się cudzymi mężami. Dziękuję, muszę już iść, dobranoc. Wstała z trudem, głośno dysząc. Wino sprawiło, że czuła się jeszcze bardziej ociężała. Krzyknęła do chłopców: pośpieszcie się, ale oni zaprotestowali, a starszy rzucił jakąś obelgę w dialekcie. Ona wymierzyła mu policzek i zaciągnęła w stronę wyjścia. Michele pokręcił głową z uśmiechem na twarzy i mruknął pod nosem: z tą idiotką zawsze są kłopoty, zawsze musi mi popsuć dzień. A potem dodał głośno i spokojnie: Gigliò, poczekaj, gdzie lecisz, wpierw zjemy tort, który przygotował twój ojciec, a potem pójdziemy. Dzieci w jednej chwili wyrwały się matce i wróciły do stołu. Gigliola natomiast szła dalej ciężkim krokiem w stronę drzwi, bełkocząc gniewliwie: ja idę, nie czuję się za dobrze. Ale wtedy Michele wrzasnął głosem nabrzmiałym agresją: natychmiast siadaj, i ona stanęła, jakby te słowa sparaliżowały jej nogi. Elisa rzuciła się do niej i zaproponowała cicho: chodź, pomożesz mi z tortem. Wzięła ją pod ramię i zaciągnęła do kuchni. Ja wzrokiem uspokoiłam Dede, którą przeraził wrzask Michelego. Potem podałam książkę Lili i zapytałam: chcesz zobaczyć? Ona pokręciła przecząco głową z obojętną miną.

94. – I gdzieśmy skończyli? – zapytał Pietro po trosze oburzony, a po trosze rozbawiony, kiedy zamknęliśmy się w pokoju, który przeznaczyła nam Elisa. Dziewczynki już dawno spały. Chciał pożartować z najbardziej nieprawdopodobnych chwil tego wieczoru, ale ja na niego naskoczyłam: pokłóciliśmy się szeptem. Byłam bardzo zła – na niego, na siebie, na wszystkich. W głowie miałam mętlik, z którego znowu wyłoniło się pragnienie, aby Lila zachorowała i umarła. Powodem nie była nienawiść, bardzo ją lubiłam, nigdy nie potrafiłabym jej znienawidzić, nie mogłam jednak znieść przepaści, jaka się między nami pojawiła. Zapytałam go: – Jak mogłeś się zgodzić, żeby zabrali nasze bagaże i przynieśli je tutaj, żeby samowolnie przenieśli nas do tego domu? A on na to: – Nie wiedziałem, co to za ludzie. – O nie – wysyczałam. – Po prostu nigdy mnie nie słuchałeś, wiele razy powtarzałam, skąd pochodzę. Długo dyskutowaliśmy, usiłował mnie uspokoić, wyrzuciłam mu wszystko. Powiedziałam, że jest zbyt nieśmiały, że pozwolił sobą dyrygować, że umie postawić na swoim tylko z ludźmi na poziomie ze swojego otoczenia, że już mu nie ufam, że nie ufam nawet jego matce, bo jakim cudem moja książka dobre dwa lata temu pojawiła się w Niemczech, a wydawnictwo mnie o tym nie powiadomiło, w ilu jeszcze krajach została opublikowana, a ja o tym nie wiem, że zamierzam to dogłębnie sprawdzić i tak dalej, i tak dalej. On, aby mnie udobruchać, przyznał mi rację, stwierdził, że powinnam z samego rana zadzwonić do jego matki i do wydawnictwa. Potem wyraził się z wielką sympatią o środowisku, w którym się urodziłam i wychowałam, a które nazwał ludowym. Wyszeptał, że moja matka to bardzo szlachetna i mądra kobieta, przychylnie wypowiedział się o moim ojcu, o Elisie, o Giglioli i o Enzu. Ale gdy przeszedł do Solarów, nagle zmienił ton: nazwał ich kanaliami, nikczemnymi spryciarzami, aniołkowatymi zbrodniarzami. Na koniec skupił się na Lili. Powiedział dobitnie: ona najbardziej mną wstrząsnęła. To akurat zauważyłam, odparłam, rozmawiałeś z nią przez cały wieczór. Ale Pietro pokręcił energicznie głową i ku mojemu zaskoczeniu uściślił, że jego zdaniem Lila jest najgorsza. Powiedział, że wcale nie jest moją przyjaciółką, że mnie nie cierpi, że owszem, jest nadzwyczaj inteligenta i bardzo fascynująca, ale że źle wykorzystuje swoją inteligencję, że to zła

inteligencja, która sieje niezgodę i nienawidzi życia, a jej urok jest wręcz nieznośny, bo podporządkowuje sobie innych i prowadzi do zniszczenia. Dosłownie. Na początku słuchałam, udając, że się z nim nie zgadzam, choć czułam satysfakcję. Jak widać pomyliłam się, Lila nie zrobiła na nim wrażenia, Pietro ma wprawę w doszukiwaniu się podtekstu i z łatwością odkrył jej negatywne cechy. Szybko jednak uznałam, że przesadza. Powiedział wręcz: nie rozumiem, jak wasza przyjaźń mogła tak długo przetrwać, najwyraźniej pilnie strzeżecie tego, co mogłoby ją zniszczyć. I dodał: albo ją źle oceniłem – co prawdopodobne, bo jej nie znam – albo źle oceniłem ciebie, a to już bardziej niepokojące. Na koniec zachował najgorsze słowa: ona i ten Michele są dla siebie stworzeni, jeśli jeszcze nie są kochankami, to wkrótce się nimi staną. Wtedy nie wytrzymałam. Wysyczałam, że nie cierpię tego jego przemądrzałego tonu wielce uczonego burżuja, że nie powinien tak mówić o mojej przyjaciółce, że on niczego nie rozumie. I gdy to mówiłam, w głowie zaświtało mi coś, czego nawet on nie wiedział: że owszem, Lila zrobiła na nim wrażenie, że Pietro zauważył jej wyjątkowość i się przestraszył, dlatego postanowił umniejszyć ją w swoich i moich oczach. Że on nie boi się o siebie, ale o mnie i o nasz związek. On się boi, że ona nawet na odległość odciągnie mnie od niego, że nas zniszczy. I żeby mnie chronić, przesadził, obrzucił ją błotem, podświadomie próbował mnie do niej zniechęcić, abym wyrzuciła ją ze swego życia. Mruknęłam dobranoc i odwróciłam się do niego plecami.

95. Następnego dnia wstałam wcześnie, spakowałam walizki: zamierzałam natychmiast wracać do Florencji. Ale to mi się nie udało. Marcello obiecał bratu, że zawiezie nas do Acerry, a ponieważ Pietro wyraził chęć, pomimo iż na wszystkie sposoby dawałam mu do zrozumienia, że wolałabym już jechać, zostawiliśmy dziewczynki z Elisą i zgodziliśmy się, aby ten potężny mężczyzna zawiózł nas samochodem do niskiego, długiego i żółtego budynku, w którym znajdował się wielki magazyn butów. Ja przez całą drogę milczałam, Pietro zadawał pytania o interesy Solarów w Niemczech, a Marcello udzielał wykrętnych i niezwiązanych z pytaniem odpowiedzi w rodzaju: Włochy, Niemcy, świat, profesorze, ja jestem większym komunistą niż sami komuniści, większym rewolucjonistą niż sami rewolucjoniści, gdyby można było wszystko zaorać i zbudować od nowa, stanąłbym w pierwszym szeregu. I dodawał, spoglądając na mnie w lusterku i szukając mojego poparcia: w każdym razie miłość jest dla mnie najważniejsza. Gdy znaleźliśmy się na miejscu, zaprowadził nas do pokoju o niskim suficie, oświetlonego jarzeniówkami. Uderzył mnie silny zapach atramentu, kurzu i przegrzanych uszczelek wymieszany z wonią kleju i pasty do butów. Marcello powiedział: oto machina, którą wynajął Michele. Rozejrzałam się wokół: przy maszynie nie było nikogo. System 3 był całkowicie anonimowy, jak nijaki mebel przystawiony do ściany: metalowa obudowa, pokrętła, czerwony wyłącznik, drewniany pulpit, klawiatury. Ja nic z tego nie rozumiem, stwierdził Marcello, Lina się na tym zna, jej jednak nie obowiązują godziny pracy, ciągle gdzieś biega. Pietro z uwagą przyglądał się maszynie, pokręt​łom, wszystkiemu i wyraźnie było widać, że nowoczesność go rozczarowała. Zwłaszcza że na każde pytanie Marcello odpowiadał: to rzeczy mojego brata, ja mam inne sprawy na głowie. Lila pojawiła się dokładnie w chwili, kiedy mieliśmy już wychodzić. Towarzyszyły jej dwie młode kobiety niosące metalowe pojemniki. Wyglądała na poirytowaną, wydawała im polecenia. Zmieniła ton dopiero, gdy zauważyła naszą obecność, siliła się na uprzejmość, ale tak, jakby jakaś część jej mózgu buntowała się i z gniewem odciągała do pilniejszych spraw. Zignorowała Marcella, zwróciła się do Pietra tak, jakby mówiła również do mnie. Co was to w ogóle obchodzi, rzuciła z drwiną, jeśli tak wam zależy, możemy się zamienić, wy będziecie pracować tutaj, a ja zajmę się waszymi sprawami, powieściami, malarstwem, starociami. Znowu odniosłam wrażenie, że bardziej się postarzała niż ja, i świadczył o tym nie tylko wygląd, ale również gesty, głos, dobór mało wyrafinowanych, wyrażających lekkie znudzenie słów, za pomocą których wytłumaczyła nam nie tylko, jak działa system i poszczególne maszyny, ale również

karty magnetyczne, taśmy, pięciocalowe dyskietki i inne nowinki, takie jak komputery osobiste, które każdy będzie mógł trzymać w domu do użytku własnego. To nie była już ta Lila, która dziecinnym głosem opowiadała przez telefon o nowej pracy, brakowało jej też entuzjazmu Enza. Zachowywała się jak niezwykle kompetentna urzędniczka, na którą właściciel zrzucił jeden z wielu przykrych obowiązków: naszą turystyczną wycieczkę. Nie mówiła do mnie przyjacielskim tonem, nie żartowała z Pietrem. Na koniec zobowiązała dziewczęta, aby pokazały mojemu mężowi, jak działa dziurkarka, i wypchnęła mnie na korytarz. – No i? – zapytała. – Pogratulowałaś Elisie? Dobrze się spało w domu Marcella? Jesteś zadowolona, że ta stara wiedźma skończyła sześćdziesiąt lat? Odparłam nerwowo: – Skoro moja siostra tak postanowiła, co mam zrobić, urwać jej głowę? – Widzisz? W bajkach można robić, co się chce, a w rzeczywistości to, co się da. – To nieprawda. Czy ktoś cię zmuszał, żebyś dała się wykorzystać Michelemu? – To nie on mnie wykorzystuje, ale ja jego. – Tak ci się tylko wydaje. – Poczekaj, a zobaczysz. – Co ja takiego niby zobaczę, Lila, daj spokój. – Powtarzam ci, że nie lubię, gdy tak mówisz. Niczego o nas nie wiesz, więc lepiej, żebyś się nie odzywała. – Czyli gdybym mieszkała w Neapolu, mogłabym cię krytykować? – W Neapolu czy we Florencji, nigdzie niczego nie zdziałałaś. – Po czym to stwierdzasz? – Po faktach. – Nic ci do moich faktów. Zdenerwowałam się, ona to zauważyła i zrobiła ugodową minę: – Wkurzasz mnie, więc mówię rzeczy, których nie myślę. Dobrze zrobiłaś, że wyjechałaś z Neapolu, bardzo dobrze. A wiesz, kto wrócił? – Kto? – Nino. Ta informacja przeszyła mi pierś. – Skąd wiesz? – Marisa mi powiedziała. Dostał katedrę na uniwersytecie. – Było mu źle w Mediolanie? Lila zmrużyła oczy: – Ożenił się z taką jedną z via Tasso, której połowa rodziny pracuje w Banku Neapolitańskim.

Mają roczne dziecko. Nie pamiętam, czy cierpiałam, z pewnością trudno mi było w to uwierzyć. – Naprawdę się ożenił? – Tak. Przyjrzałam się jej, aby zrozumieć, co knuje. – Chcesz się z nim spotkać? – Nie. Ale jeśli na niego wpadnę, powiem mu, że Gennaro nie jest jego synem.

Darmowe eB ooki: www.e B o o k 4 m e.pl

96. Oprócz tego powiedziała mi jeszcze kilka innych rzeczy niemających ze sobą związku. Moje gratulacje, m asz prz ystojn ego i m ądrego m ęż a, m ów i jak ksiądz , choć jest n iew ierz ący, z n a w sz ystkie daw n e i n ow sz e dz ieje, w ie m n óstw o o Neapolu, aż m i było w styd, jestem n eapolitan ką, a n ie w iem n ic. G en n aro rośn ie, m oja m atka cz ęściej się n im z ajm uje n iż ja, radz i sobie w sz kole. Z En z em w sz ystko dobrz e, duż o pracujem y, rz adko się w idz im y. S tefan o n atom iast z rujn ow ał się w łasn ym i rękom a, karabin ierz y z n aleź li u n iego n a z aplecz u kradz ion e rz ecz y, n ie w iem co takiego, ale go aresz tow ali. Już w ysz edł, m usi jedn ak uw aż ać, n ie m a n icz ego, teraz to ja m u daję pien iądz e, a n ie on m n ie. W idz isz , jak w sz ystko się obróciło: gdybym dalej była pan ią Carracci, ź le bym skoń cz yła, z ręką w n ocn iku, jak cała rodz in a Carraccich. A ż e jestem Raffaellą Cerullo, kierow n icz ką u Michelego S olary z a cz terysta dw adz ieścia tysięcy lirów m iesięcz n ie, m oja m atka traktuje m n ie jak królow ą, ojciec w sz ystko m i prz ebacz ył, m ój brat w yciąga z e m n ie pien iądz e, Pin uccia m ów i, ż e bardz o m n ie lubi, a ich dz ieci n az yw ają m n ie ciotun ią. Ale to n udn a praca, in acz ej, n iż m yślałam n a pocz ątku: kom puter jest w oln y, traci się sporo cz asu, licz ym y, ż e w krótce pojaw ią się n ow e m asz yn y i będą o w iele sz ybsz e. Albo i n ie. Bo sz ybkość w sz ystko n isz cz y, jak w tedy, kiedy z djęcia w ychodz ą porusz on e. Alfon so tak pow iedz iał dla ż artu, pow iedz iał, ż e on w ysz edł porusz on y, bez w yraź n ych kon turów . W ostatn im cz asie ciągle m i m ów i o prz yjaź n i. Chce być m oim prz yjacielem , n ajchętn iej skopiow ałby m n ie prz ez kalkę, z arz eka się, ż e chciałby być taką kobietą jak ja. Ale jaką kobietą, pow iedz iałam m u, ty jesteś facetem , Alfò, ty n ic o m n ie n ie w iesz i n aw et jeśli będz iem y prz yjaciółm i, jeśli będz iesz m n ie obserw ow ał, śledz ił, kopiow ał, n icz ego n igdy się n ie dow iesz . On się w tedy roz eśm iał i pow iedz iał: to co m am robić, n ie lubię siebie takim , jaki jestem . I w yz n ał m i, ż e od z aw sz e kocha Michelego – Michelego S olarę, tak – i ż e chciałby m u się podobać tak, jak w edług n iego ja m u się podobam . W idz isz , Len ù, co się z ludź m i dz ieje, m am y z byt w iele w środku, i to n as roz pycha, roz ryw a. Pow iedz iałam m u: dobrz e, będz iem y prz yjaciółm i, ale w ybij sobie z głow y, ż e m oż esz stać się taką kobietą jak ja, byłbyś co n ajw yż ej kobietą n a m iarę w as, m ęż cz yz n . Moż esz m n ie kopiow ać, m oż esz m i z robić dokładn e portrety, jak artyści, ale ja i tak poz ostan ę w sw oim gów n ie, a ty w sw oim . Och, Len ù, co się z n am i dz ieje, jesteśm y jak rury, gdy w oda z am arz a, to strasz n e być w iecz n ie n iez adow olon ym . Pam iętasz , co z robiłyśm y z m oją ślubn ą fotografią? Chcę to dalej robić. Nadejdz ie dz ień , kiedy cała z am ien ię się w schem aty, stan ę się jak podz iuraw ion a taśm a

i w ięcej m n ie n ie z obacz ysz . Żarty, ot co. Ale nasza rozmowa w korytarzu utwierdziła mnie w przekonaniu, że nie ma już między nami zażyłości. Nasza znajomość opierała się tylko na zwięzłych informacjach, skąpych szczegółach, złośliwych docinkach: zabrakło zwierzeń i słów, które przeznaczone by były tylko dla mnie. Życie Lili należało już tylko do niej, nie chciała się nim z nikim dzielić. Nie było sensu naciskać pytaniami w stylu: co wiesz o Pasqualem, gdzie on teraz jest, co masz wspólnego ze śmiercią Soccava, z postrzeleniem Filippa, co cię skłoniło, by przyjąć propozycję Michelego, jak chcesz pokierować jego uzależnieniem od ciebie. Lila wycofała się i zamknęła, a moja ciekawość już nigdy nie przerodzi się w rozmowę, odpowiedziałaby mi co najwyżej: co ci przyszło do głowy, zwariowałaś chyba, Michele uzależniony, jaki Soccavo, co ty wygadujesz? Nawet teraz widzę, że brakuje mi podstaw, by napisać: Lila posz ła, Lila z robiła, Lila spotkała, Lila z aplan ow ała. Niemniej gdy wracaliśmy samochodem do Florencji, miałam nieodparte wrażenie, że tam, w dzielnicy, pośród zacofania i nowoczesności, jej życie jest bogatsze od mojego. Jak wiele straciłam, wyjeżdżając, sądząc, że jestem przeznaczona do Bóg wie czego. Lila została i teraz ma nową pracę, dużo zarabia, ma pełną swobodę działania i robi to według nieodgadnionego dla mnie zamysłu. Bardzo troszczy się o syna, w pierwszych latach jego życia poświęciła mu wiele czasu i nadal go pilnuje, ale potrafi się od niego uwolnić, a on nie przysparza jej tylu trosk co mnie moje córki. Zerwała z rodziną, a mimo to bierze na siebie jej ciężar i troszczy się o nią za każdym razem, kiedy może sobie na to pozwolić. Pomaga Stefanowi, który znalazł się w tarapatach, ale nie zbliżyli się do siebie. Nienawidzi Solarów, a mimo to podporządkowała się im. Szydzi z Alfonsa, a jest jego przyjaciółką. Mówi, że nie zamierza spotykać się z Ninem, ale wiem, że to nieprawda, że się z nim zobaczy. Jej życie toczy się wartko, a moje stoi w miejscu. Podczas gdy Pietro prowadził w milczeniu, a dziewczynki kłóciły się ze sobą, ja zastanawiałam się nad nią i nad Ninem, nad tym, co może się wydarzyć. Lila znowu go sobie weźmie, zrobi wszystko, by się z nim spotkać, owinie go sobie wokół palca, odsunie od żony i od dziecka, posłuży się nim w swojej wojnie przeciwko sama nie wiem komu, doprowadzi do rozwodu, uwolni się od Michelego, zabrawszy mu wcześniej mnóstwo pieniędzy, zostawi Enza, w końcu też zdecyduje się na rozwód ze Stefanem i może wyjdzie za Nina, a może nie, ale na pewno wspólnie zajdą daleko i kto wie, kim się staną. S tać się. Ten czasownik od zawsze mnie prześladował, ale dopiero teraz to do mnie dotarło. Ja chciałam się stać, choć nigdy nie wiedziałam kim. I stałam się, to pewne, ale zabrakło mi dopełnienia, zabrakło prawdziwej pasji, zdeterminowanej ambicji. Problem w tym, że chciałam stać się kimś tylko dlatego, że bałam się, iż Lila stanie się nie wiadomo kim i ja zostanę w tyle. Moje staw an ie się było staw an iem się po jej śladach. Teraz, już jako dorosła osoba, muszę zacząć staw ać się sama dla siebie, bez względu na nią.

97. Jak tylko weszliśmy do domu, zatelefonowałam do Adele, aby zapytać ją o niemiecki przekład powieści, który otrzymałam od Antonia. Zaskoczyłam ją, ona też nic nie wiedziała, postanowiła zadzwonić do wydawnictwa. Po chwili oddzwoniła do mnie z informacją, że książka wyszła nie tylko w Niemczech, ale również we Francji i w Hiszpanii. Co w takim razie, zapytałam, co ja mam robić? Adele odpowiedziała z zakłopotaniem: nic, cieszyć się. Jasne, bardzo się cieszę, wymamrotałam, ale czy mam wyjechać, promować książkę za granicą? Odparła życzliwym tonem: nic nie musisz robić, Eleno, niestety, powieść nigdzie się nie sprzedała. Mój humor się pogorszył. Nagabywałam wydawnictwo, wypytywałam o dokładne informacje na temat tłumaczeń, zdenerwowałam się, że nikt się nie pofatygował, aby mnie o tym poinformować, naskoczyłam nawet na pewną niemrawą pracownicę: o niemieckim wydaniu dowiedziałam się nie od was, ale od prawie niepiśmiennego kolegi, czy wy w ogóle potraficie wykonywać swoją pracę? Potem ją przeprosiłam, czułam się głupio. Do domu przysłano mi wpierw egzemplarz francuskiego wydania, potem hiszpańskiego, a na koniec niemieckiego, bez wymiętej okładki, jak w książce od Antonia. To były nieładne edycje: na okładkach widniały kobiety w czarnych chustach, mężczyźni o sumiastych wąsach i z czapką na głowie, rozwieszone na sznurach pranie. Przejrzałam je, pokazałam Pietrowi i postawiłam na półce między innymi powieściami. Niemy, bezużyteczny papier. Zaczął się bardzo wyczerpujący i nerwowy dla mnie okres. Codziennie dzwoniłam do Elisy, aby się dowiedzieć, czy Marcello nadal jest wobec niej uprzejmy, czy postanowili się pobrać. Na moje monotonne pytania ona radośnie opowiadała o wesołym życiu, o podróżach samochodem albo samolotem, o coraz to nowych możliwościach dla naszych braci, o dostatku, w jakim teraz żyli ojciec i matka. Czasami jej zazdrościłam. Ja byłam zmęczona i wiecznie rozdrażniona. Elsa ciągle chorowała, Dede wymagała uwagi, Pietro nie mógł dokończyć książki. O byle głupstwo wybuchałam złością. Krzyczałam na dziewczynki, kłóciłam się z mężem. Skutek był taki, że cała trójka bała się mnie. Wystarczyło, żebym przeszła przed pokojem dziewczynek, a one przerywały zabawę i spoglądały na mnie zaalarmowane, Pietro zaś coraz częściej przedkładał uniwersytecką bibliotekę nad nasz dom. Wychodził wczesnym rankiem, wracał późnym wieczorem. Po powrocie wyglądał, jakby nosił na sobie ślady konfliktów, o których ja, od dawna wykluczona z życia publicznego, czytywałam tylko w gazetach: faszyści dźgali nożami i zabijali, komuniści nie byli od nich lepsi, policja mogła w świetle prawa strzelać i robiła to także we Florencji. Aż w końcu doszło do tego, czego od dawna się obawiałam: Pietro został wmieszany

w nieciekawy incydent, o którym gazety się rozpisywały. Na egzaminie oblał studenta noszącego znane nazwisko i bardzo zaangażowanego w walkę. Młodzieniec ten zwyzywał go przed wszystkimi i wymierzył w niego z pistoletu. Według opowieści jednej naszej znajomej – ale nie z pierwszej ręki, bo jej przy tym nie było – Pietro ze spokojem wpisał negatywną ocenę, podał indeks młodzieńcowi i powiedział mu mniej więcej tak: albo pan strzeli, albo lepiej, żeby się pan pozbył broni, bo za minutę stąd wyjdę i złożę na pana doniesienie. Student przez dobrych kilka chwil dalej celował mu w twarz, po czym schował pistolet do kieszeni, chwycił za indeks i uciekł. Kilka minut później Pietro udał się do komisariatu i karabinierzy aresztowali młodzieńca. Ale sprawa na tym się nie skończyła. Rodzina studenta zwróciła się do ojca Pietra, aby ten nakłonił syna do wycofania oskarżenia. Guido Airota starał się go przekonać, odbyli wiele długich rozmów telefonicznych, podczas których ku mojemu zdziwieniu stary profesor tracił cierpliwość i podnosił głos. Ale Pietro był nieugięty. W końcu ja nie wytrzymałam i wtrąciłam się. Zapytałam go: – Czy ty zdajesz sobie sprawę ze swojego zachowania? – Co niby miałbym zrobić? – Załagodzić napięcie. – Nie rozumiem cię. – Bo n ie chcesz zrozumieć. Jesteś taki sam jak nasi profesorowie z Pizy, ci najgorsi. – Nie wydaje mi się. – Ależ tak. Zapomniałeś już, jak kuliśmy bez sensu, żeby tylko zaliczyć niedorzeczne kursy i zdać jeszcze bardziej niedorzeczne egzaminy? – Mój kurs nie jest niedorzeczny. – O to powinieneś zapytać swoich studentów. – O opinię pyta się tego, kto ma wiedzę. – Czy gdybym ja była twoją studentką, zapytałbyś mnie o to? – Mam wspaniały kontakt z tymi, którzy się uczą. – Czyli podobają ci się tacy, którzy grzecznie merdają ogonkami? – A tobie podobają się tacy, którzy lubią robić wokół siebie zamieszanie, jak twoja przyjaciółka z Neapolu? – Tak. – To dlaczego zawsze byłaś taka pokorna? Zmieszałam się. – Bo byłam biedna i za cud uważałam, że udało mi się tak daleko zajść. – Cóż, ten chłopak nie ma z tobą nic wspólnego. – Ty też nie.

– Co chcesz przez to powiedzieć? Nie odpowiedziałam, ostrożnie zmieniłam temat. Potem jednak znowu napęczniała we mnie złość, znowu zaczęłam krytykować jego upór, powiedziałam: skoro i tak go oblałeś, jaki sens było na niego donosić? On odburknął: popełnił przestępstwo. Ja na to: chciał cię przestraszyć, jest jeszcze młody. Odparł chłodno: ten pistolet to nie była zabawka, lecz prawdziwa broń, która została skradziona razem z innymi pistoletami siedem lat temu z koszar karabinierów w Rovezzano. Odpowiedziałam: ten chłopak nie strzelił. Prychnął: a gdyby strzelił, broń była nabita. Ale nie strzelił, krzyknęłam. On też podniósł głos: czy żeby na niego donieść miałem czekać, aż mnie zabije? Wrzasnęłam: nie krzycz, masz nerwy jak postronki. On odparł: troszcz się o swoje. Byłam roztrzęsiona, na nic się zdało tłumaczenie, że chociaż się z nim kłócę, tak naprawdę cała sytuacja mnie przeraża i się boję. Boję się o ciebie, o dzieci, o siebie, powiedziałam. Ale on mnie nie pocieszył. Zamknął się w swoim pokoju i usiłował pracować nad książką. Dopiero wiele tygodni później powiedział mi, że było u niego dwóch tajniaków i że wypytywali go o pewnych studentów, pokazali mu zdjęcia. Za pierwszym razem przyjął ich grzecznie i grzecznie odesłał z niczym, nie udzieliwszy żadnych informacji. Za drugim razem zapytał: – Czy ci młodzieńcy dopuścili się przestępstwa? – Jak na razie nie. – To czego ode mnie chcecie? Odprowadził ich do drzwi z tak uprzejmą pogardą, na jaką było go stać.

98. Lila przez wiele miesięcy ani razu nie zadzwoniła, pewnie była bardzo zajęta. Ja też jej nie szukałam, choć jej potrzebowałam. Aby złagodzić poczucie pustki usiłowałam zacieśnić więzi z Mariarosą, ale było wiele przeszkód. W domu mojej szwagierki na stałe zamieszkał Franco, a Pietro nie chciał ani tego, żebym przesadnie przylgnęła do jego siostry, ani żebym spotykała się z moim byłym chłopakiem. Jeśli zatrzymywałam się w Mediolanie na więcej niż jeden dzień, jego humor się pogarszał, wyimaginowane dolegliwości mnożyły, a napięcie między nami rosło. Na dodatek sam Franco, który zazwyczaj nie opuszczał mieszkania, chyba jedynie po to, żeby się udać na zabiegi, których ciągle potrzebował, nie życzył sobie mojej obecności, drażniły go piskliwe głosiki dziewczynek, a czasami przepadał gdzieś, czym martwił Mariarosę i mnie. Ponadto moja szwagierka miała wiele zajęć, przede wszystkim nieustannie otaczały ją różne kobiety. Jej mieszkanie przypominało przytułek, przyjmowała każdego: intelektualistki, damy, robotnice uciekające przed brutalnymi partnerami, zagubione dziewczęta, tak że brakowało jej czasu dla mnie i była za bardzo przyjacielska dla reszty, abym mogła mieć pewność, że łączy nas prawdziwa zażyłość. Ale to właśnie w jej domu na kilka dni rozpalała się we mnie chęć do dalszej nauki, czasami nawet do pisania. A właściwie rozpalało się przypuszczenie, że jestem do tego zdolna. Wiele rozmawiałyśmy o nas, kobietach. Ale pomimo że byłyśmy tylko w żeńskim gronie – bo Franco, jeśli w tym czasie nie uciekał z domu, siedział zamknięty w pokoju – trudno nam było dociec, czym jest kobieta. Każdy ruch, każda myśl, rozmowa, marzenie, kiedy już to zgłębiłyśmy, przestawały do nas należeć. I to drążenie wykańczało co słabsze z nas, źle znosiły refleksję nad samą sobą i uważały, że aby iść ku wolności, wystarczy po prostu wykluczyć mężczyzn. To były niestabilne czasy, życie toczyło się jak na karuzeli. Wiele z nas obawiało się powrotu do monotonnego bezruchu i ciągle usiłowało utrzymać się na górze, czepiało skrajnych sformułowań i patrzyło w dół ze strachem i ze złością. Kiedy rozeszła się wiadomość, że służby porządkowe Nieustającej Walki6 zaatakowały separatystyczny marsz feministek, nastroje zaostrzyły się do tego stopnia, że jeśli jedna z najbardziej radykalnych uczestniczek odkrywała, iż Mariarosa trzyma w domu mężczyznę – czego ona głośno nie rozpowiadała, ale z czym się też nie kryła – dyskusja nabierała ostrych tonów i dochodziło do dramatycznych kłótni. Nienawidziłam takich chwil. Ja szukałam bodźców, a nie konfliktów; pomysłów, a nie dogmatów. A przynajmniej tak powtarzałam sobie, a czasami nawet Mariarosie, która słuchała mnie w milczeniu. Przy jednej z takich okazji opowiedziałam o związku z Frankiem na studiach

w Pizie, o tym, jaką on odegrał w moim życiu rolę. Powiedziałam, że jestem mu wdzięczna, wiele się od niego nauczyłam i jest mi przykro, że dzisiaj traktuje mnie i moje dzieci z takim chłodem. Potem zamyśliłam się na chwilę i mówiłam dalej: może w tym męskim pragnieniu, by nas wychowywać, kryje się coś niedobrego. Ja wtedy byłam tylko dziewczynką i nie podejrzewałam, że w tym dążeniu do mojej przemiany kryje się dowód, że ja mu się nie podobam taka, jaka jestem, że on chce, abym była inna, że nie pragnie po prostu kobiety, lecz kobiety takiej, jaką on sam chciałby być, gdyby był kobietą. Powiedziałam, że dla Franca ja byłam szansą na zanurzenie się w kobiecości, na zagarnięcie jej: byłam dowodem jego wszechmocy, dowodem na to, że potrafi być nie tylko mężczyzną, ale również kobietą. I dzisiaj, kiedy nie widzi we mnie części samego siebie, czuje się zdradzony. Tak właśnie powiedziałam. Mariarosa słuchała mnie z autentycznym zainteresowaniem, nie takim nieco udawanym, jakie zazwyczaj okazywała. Napisz coś na ten temat, zachęciła mnie. Była wzruszona, mruknęła, że ona nie zdążyła poznać tego Franca, o którym jej opowiadam. I dodała: może to dobrze, nie zakochałabym się w nim, nie cierpię zbyt inteligentnych mężczyzn, którzy mi mówią, jaka mam być, wolę tego cierpiącego i rozmyślającego człowieka, którego wzięłam do domu i otoczyłam opieką. I powtórzyła jeszcze raz: spisz to, co powiedziałaś. Skinęłam potakująco głową i zadowolona z pochwały, ale także nieco zażenowana, wymamrotałam coś o relacjach z Pietrem, o tym, jak usiłuje narzucić mi swój punkt widzenia. Wtedy Mariarosa roześmiała się i podniosły ton naszej rozmowy gdzieś prysł. Porównujesz Franca z Pietrem? Chyba żartujesz, stwierdziła, Pietro z trudem trzyma w kupie własne męstwo, skąd ma wziąć siły, żeby narzucić tobie swoją wizję kobiecości. Chcesz coś wiedzieć? Dałabym sobie głowę uciąć, że nie wyjdziesz za niego. Że jeśli to zrobisz, zostawisz go po roku. Że będziesz się wystrzegać dzieci. Fakt, że nadal jesteście razem, to dla mnie istny cud. Jesteś naprawdę porządną dziewczyną. Biedaczka.

99. Do tego doszłyśmy: że siostra mojego męża uważa moje małżeństwo za błąd i otwarcie mi to mówi. Nie wiedziałam, czy śmiać się, czy płakać, to było definitywne i beznamiętne przypieczętowanie mojej porażki. Co z tego zresztą? Powtarzałam sobie, że dorosłość polega na zaakceptowaniu życia takim, jakie jest, bez szamotania się, na wytyczeniu granicy między codzienną rzeczywistością a wiedzą teoretyczną, na poznawaniu siebie i innych i czekaniu na wielkie przemiany. Dzień po dniu stawałam się coraz spokojniejsza. Moja córka Dede, która umiała już pisać i czytać, poszła z wyprzedzeniem do pierwszej klasy; Elsa była szczęśliwa, że może sama przebywać ze mną przez cały ranek w tonącym w bezruchu mieszkaniu; mój mąż, choć najbardziej bezbarwny spośród ciała akademickiego, zbliżał się wreszcie do ukończenia drugiej książki, która zapowiadała się na jeszcze większe dzieło od pierwszej; a ja byłam panią Airota, Eleną Airota, kobietą smutną i uległą, która jednak pod wpływem szwagierki, a także aby jakoś walczyć z przygnębieniem, zabrała się za potajemne zgłębianie męskiego ideału kobiety, mieszając świat starożytny ze współczesnym. Robiłam to bez określonego celu, tylko po to, aby móc powiedzieć Mariarosie, mojej teściowej, kilku znajomym: tak, pracuję. W ten sposób w swoich zawiłych refleksjach, ponaglana potrzebą dokonywania odkryć, przebrnęłam przez pierwsze i drugie stworzenie biblijne, przez panią Flanders Defoe, „Panią Bovary” Flauberta, „Annę Kareninę” Tołstoja aż do „La dernière mode” i Rose Sélavy, i jeszcze dalej. Powoli zaczęłam odczuwać lekkie zadowolenie. Wszędzie dostrzegałam kobiece automaty wyprodukowane przez mężczyzn. Tego, co naprawdę nasze, żeńskie, było niewiele, a jeśli już się pojawiało, natychmiast stawało się wodą na ich młyn. Kiedy Pietro był w pracy, Dede w szkole, a Elsa bawiła się kilka kroków od mojego biurka, wreszcie czułam, że żyję: przekopywałam się przez słowa, czasami wyobrażałam sobie nawet, czym byłoby moje życie, życie Lili, gdybyśmy obie podeszły do egzaminów do gimnazjum, a potem do liceum i na studia, aż po obronę pracy magisterskiej, ręka w rękę, w pełnej zgodzie, jak doskonała para, która sumuje intelektualną moc, przyjemność pojmowania i wyobraźnię. Wspólnie byśmy pisały, wspólnie publikowały, wspólnie czerpały siły jedna z drugiej, bijąc się ramię w ramię, aby to, co nasze, pozostało wyłącznie nasze. Powtarzałam sobie, że żeńska samotność umysłu to wielka strata, że odcięcie jednej od drugiej to zwykłe marnotrawstwo. W takich chwilach czułam, jakby moje myśli rwały się w połowie: były atrakcyjne, ale niekompletne, wymagały weryfikacji, rozwinięcia, bo nie były do końca przekonujące i wiarygodne. Wtedy powracało pragnienie, żeby do niej zadzwonić i powiedzieć: posłuchaj, nad czym się zastanawiam, proszę, porozmawiajmy o tym, powiedz, co

myślisz, pamiętasz, co mówiłaś o Alfonsie? Ale nasza szansa minęła raz na zawsze, i to dawno, całe dziesięciolecia temu. Musiałam zadowolić się samą sobą. Aż któregoś dnia, kiedy po głowie krążyły mi takie myśli, usłyszałam klucz w zamku. To był Pietro, który jak co dzień wracał na obiad, odebrawszy po drodze Dede ze szkoły. Właśnie zamykałam książki i zeszyty, gdy córka już wpadała do pokoju, entuzjastycznie witana przez Elsę. Była głodna, wiedziałam, że zaraz zawoła: mama, co na obiad? Tym razem jednak, zanim rzuciła tornister, wykrzyknęła: kolega taty dzisiaj z nami je. Dokładnie pamiętam datę: 9 marca 1976 roku. Wstałam nadąsana, Dede chwyciła mnie za rękę i zaciągnęła na korytarz. Elsa zaś, zaalarmowana obecnością obcego człowieka, przezornie uczepiła się mojej spódnicy. Pietro powiedział radośnie: popatrz, kogo ci przyprowadziłem.

100. Nino nie miał już gęstej brody, jak kilka lat temu, kiedy spotkaliśmy się w księgarni, ale nadal nosił długie i zmierzwione włosy. Poza tym wyglądał zupełnie jak dawniej, miał żywe spojrzenie, był wysoki, chudy i wymięty. Objął mnie, potem przykląkł, żeby przywitać się z dziewczynkami, wstał i przeprosił za najście. Zmieszana wymamrotałam pod nosem: wejdź, rozgość się, co robisz we Florencji. Czułam się tak, jakby w głowie szumiało mi gorące wino, nie docierało do mnie to, co właśnie się dzieje: on, właśnie on w moim domu. Wydawało mi się, że coś jest nie tak we mnie i wokół mnie. Co ja sobie wyobrażam, co się dzieje, kto jest cieniem, a kto żywym ciałem? Pietro tymczasem udzielał mi wyjaśnień: spotkaliśmy się na wydziale, zaprosiłem go na obiad. Uśmiechnęłam się, powiedziałam, że wszystko jest gotowe, gdzie zje czterech, starczy i dla piątego, chodźcie do kuchni, a ja już nakryję do stołu. Wyglądałam na spokojną, choć byłam roztrzęsiona. Twarz bolała mnie od wymuszonego uśmiechu. Jakim cudem Nino tu jest i co znaczy, że tu, co znaczy, że jest? Zrobiłem ci niespodziankę, rzucił nieco zaniepokojony Pietro, jak zawsze, kiedy się bał, że zrobił coś źle. A Nino wtórował mu ze śmiechem: powtórzyłem ze sto razy, zadzwoń do żony, przysięgam, ale on nie chciał. Potem wyjaśnił, że to wszystko zasługa mojego teścia. Profesora Airotę spotkał w Rzymie, na kongresie partii socjalistycznej, i tam, od słowa do słowa, on powiedział, że ma coś do załatwienia we Florencji, a profesor wspomniał o Pietrze, o nowej książce, którą jego syn pisze, o publikacji, którą ma dla niego, i że musi mu ją pilnie przekazać. Nino zaofiarował się, że dostarczy ją osobiście, i oto jak znalazł się u nas na obiedzie. Dziewczynki rywalizowały o jego uwagę, on żartował z obiema, był miły dla Pietra, poważny wobec mnie. – Pomyśl tylko – powiedział – tyle razy przyjeżdżałem tu w sprawach zawodowych, ale nie wiedziałem, że ty tu mieszkasz, że macie dwie śliczne panienki. Dobrze, że trafiła się ta okazja. – Dalej uczysz w Mediolanie? – zapytałam, wiedząc, że już tam nie mieszka. – Nie, teraz wykładam w Neapolu. – Co? Zrobił niezadowoloną minę. – Geografię. – Czyli? – Geografię urbanistyczną. – Dlaczego postanowiłeś wrócić? – Moja matka choruje.

– Przykro mi. Na co? – Na serce. – A rodzeństwo? – Mają się dobrze. – Ojciec? – Jak zwykle. Ale czas mija, człowiek dojrzewa, pogodziliśmy się. Jak wszyscy, ma wady i zalety. – I zwrócił się do Pietra: – Buntowaliśmy się przeciwko naszym ojcom i naszym rodzinom, a teraz, kiedy sami znaleźliśmy się na ich miejscu, jak sobie radzimy? – Ja nieźle – odparł mój mąż z lekką ironią w głosie. – Nie wątpię. Poślubiłeś wspaniałą kobietę, a twoje księżniczki są doskonałe, nadzwyczaj wychowane i bardzo eleganckie. Jaka piękna sukienka, Dede, bardzo ci w niej do twarzy. A kto Elsie podarował spinkę z gwiazdkami? – Mama – odpowiedziała Elsa. Powoli zaczęłam odzyskiwać równowagę. Sekundy znowu zaczęły biec rytmicznie, a do mnie dotarło wreszcie, co się dzieje. Nino siedział obok mnie przy stole, jadł makaron, który przygotowałam, kroił precyzyjnie kotlet Elsie, z apetytem skupiał się na swoim, z niesmakiem mówił o udziałach, jakie Lockheed wypłaciła Tanassiemu i Guiemu, chwalił moją kuchnię, dyskutował z Pietrem o alternatywie dla socjalizmu, obierał jabłko w serpentynę, co wprawiło Dede w zachwyt. A po mieszkaniu roznosiła się dobroczynna aura, której nie doświadczałam od dawna. Jak cudownie, że ci dwaj mężczyźni nawzajem przyznają sobie rację, że czują do siebie sympatię. W milczeniu zabrałam się za sprzątanie ze stołu. Nino skoczył na nogi, zaproponował, że pozmywa naczynia, ale pod warunkiem że dziewczynki mu pomogą. Usiądź, powiedział, więc usiadłam, a on już angażował rozochoconą Dede i Elsę, od czasu do czasu pytał, gdzie ma to czy tamto postawić, i ani na chwilę nie przerywał rozmowy z Pietrem. To właśnie on, po tak długim czasie, i jest tutaj. Mimowolnie spoglądałam na obrączkę, którą miał na serdecznym palcu. Ani razu nie wspomniał o ślubie, mówił o matce, o ojcu, ale nie o żonie i dziecku. Może to nie jest małżeństwo z miłości, może ustatkował się z wyrachowania, może m usiał się ożenić. Nagle moje przypuszczenia wzięły w łeb. Nino ni z tego, ni z owego zaczął dziewczynkom opowiadać o swoim synku Albertinie, głosem to czułym, to zabawnym, jakby malec był jakąś bajkową postacią. W końcu wytarł ręce, wyciągnął z portfela zdjęcie, pokazał najpierw Elsie, potem Dede, w końcu Pietrowi, a on podał je mnie. Albertino był śliczny. Miał dwa lata, naburmuszoną minę i siedział u matki na rękach. Przez kilka sekund wpatrywałam się w chłopca, a potem skupiłam się na niej. Wyglądała cudownie: duże oczy, długie czarne włosy, niewiele ponad dwadzieścia lat. Uśmiechała się, a jej zęby układały się w biały perfekcyjny łuk. Oczy wyglądały na zakochane. Oddałam zdjęcie i powiedziałam: zrobię

kawę. Cała czwórka przeniosła się do salonu i zostałam w kuchni sama. Nino miał jakieś spotkanie związane z pracą, bardzo nas przepraszał, ale uciekł od razu po kawie i papierosie. Jutro wyjeżdżam, powiedział, ale wkrótce będę z powrotem, w przyszłym tygodniu. Pietro wielokrotnie powtórzył, aby dał znać, on obiecał, że na pewno. Pożegnał się ciepło z dziewczynkami, Pietrowi uścisnął rękę, mnie skinął głową i znikł. Jak tylko drzwi zamknęły się za jego plecami, dopadła mnie szarość mieszkania. Spodziewałam się, że choć Nino przypadł Pietrowi do gustu, mój mąż doszuka się jakiejś ohydnej przywary, jak to robił prawie zawsze po wyjściu gości. On jednak powiedział z zadowoleniem: wreszcie ktoś, z kim warto spędzać czas. To stwierdzenie, nie wiedzieć dlaczego, ubodło mnie. Włączyłam telewizor i razem z dziewczynkami oglądałam program przez resztę popołudnia.

101. Miałam nadzieję, że Nino zadzwoni od razu następnego dnia. Drżałam, jak tylko telefon się odezwał. Ale minął cały tydzień, a on nie dawał znaku życia. Czułam się tak, jakby dopadło mnie potworne przeziębienie. Byłam ociężała, odłożyłam na bok lektury i notatki, złościłam się na siebie za to bezsensowne oczekiwanie. W końcu, któregoś popołudnia, Pietro wrócił do domu w wyjątkowo dobrym nastroju. Powiedział, że Nino wpadł na wydział, że spędzili trochę czasu razem, że nie dało się go przekonać, aby przyszedł na kolację. Za to on zaprosił nas do restauracji na jutro wieczór, powiedział, razem z dziećmi, bo nie chce, żebym musiała gotować. Krew zaczęła krążyć szybciej, a mnie ogarnęła tkliwość i podniecenie. Jak tylko dziewczynki poszły spać, przytuliłam Pietra, pocałowałam go, szeptałam czułe słowa. W nocy niewiele spałam, a właściwie spałam, ale tak, jakbym cały czas czuwała. Następnego dnia, gdy Dede wróciła ze szkoły, razem z Elsą wrzuciłam ją do wanny i porządnie obie wyszorowałam. Potem zajęłam się sobą. Wzięłam długą relaksującą kąpiel, wydepilowałam się, umyłam włosy, starannie je wysuszyłam. Przymierzyłam wszystkie sukienki i byłam coraz bardziej zdenerwowana, bo się sobie nie podobałam, bo nie podobały mi się włosy. Dede i Elsa kręciły mi się pod nogami i bawiły w naśladowanie. Przyjmowały różne pozy przed lustrem, okazywały niezadowolenie ze stroju i uczesania, szurały w moich butach. W końcu pogodziłam się z tym, jak wyglądam. Zbyt ostro skarciłam Elsę za to, że w ostatniej chwili poplamiła sukienkę, wsadziłam dziewczynki do samochodu i pojechałyśmy po Pietra i Nina, którzy mieli się spotkać na uniwersytecie. Byłam nerwowa, nieustannie krzyczałam na córki, które bawiły się w wyśpiewywanie improwizowanych rymowanek na temat kupy i sików. Im bardziej zbliżałyśmy się do celu, tym usilniej liczyłam, że w ostatniej chwili coś Ninowi wyskoczy i się nie pojawi. Z daleka dostrzegłam obu mężczyzn zatopionych w rozmowie. Nino gestykulował zamaszyście, jakby chciał zaprosić rozmówcę do przestrzeni stworzonej specjalnie dla niego. Pietro jak zwykle wyglądał zabawnie, miał zaczerwienioną twarz, śmiał się sam do siebie i mówił z uniżeniem. Żaden z nich nie zwrócił szczególnej uwagi na moją obecność. Mój mąż usiadł z tyłu razem z dziewczynkami, a Nino obok mnie, aby pokierować do trattorii, gdzie jedzenie jest dobre i gdzie – tu odwrócił się do Dede i do Elsy – robią wspaniałe racuszki. Opisał je szczegółowo, budząc tym ogromny zachwyt u dziewczynek. Obserwowałam go kątem oka i myślałam, że kiedyś, dawno temu, spacerowaliśmy, trzymając się za ręce, że dwa razy mnie pocałował. Jakie on ma śliczne palce. Teraz mówił do mnie tylko: tu n a praw o, potem jesz cz e raz w praw o, n a skrz yż ow an iu w lew o. Nie padł żaden komplement, ani jedno

pełne podziwu spojrzenie. W trattorii przyjęto nas serdecznie i z szacunkiem. Nino znał właściciela, znał kelnerów. Posadzono mnie na honorowym miejscu między dziewczynkami, a panowie usiedli naprzeciwko siebie. Pietro od razu zaczął opowiadać o tym, jak trudno żyje się na uniwersytecie. Ja prawie cały czas milczałam, zajmując się Dede i Elsą, które zazwyczaj przy stole zachowywały się grzecznie, przy tej okazji jednak dokazywały i śmiały się, aby zwrócić na siebie uwagę Nina. Myślałam z zakłopotaniem: Pietro za dużo mówi, zanudza go, nie daje mu dojść do słowa. Uświadomiłam sobie też, że choć mieszkamy we Florencji od siedmiu lat, nie mamy żadnego swojego miejsca, do którego moglibyśmy go zaprosić, żeby się zrewanżować, jakiejś restauracji, gdzie można dobrze zjeść, gdzie nas znają. Spodobała mi się uprzejmość właściciela, często podchodził do naszego stolika, zasugerował Ninowi: tego nie podam dziś wieczorem, nie nadaje się dla pana i dla pańskich gości, radzę co innego. Kiedy przyniesiono słynne racuszki, dziewczynki aż podskoczyły, a razem z nimi Pietro i zaczęli jeść na wyścigi. Dopiero wtedy Nino zwrócił się do mnie: – Dlaczego nie opublikowałaś nic więcej? – zapytał głosem poważnym, pozbawionym biesiadnego tonu, z zainteresowaniem, które wydało mi się szczere. Zaczerwieniłam się, skinęłam na dziewczynki i odpowiedziałam: – Miałam co innego do roboty. – Twoja książka była wspaniała. – Dziękuję. – To nie komplement, zawsze umiałaś pisać. Pamiętasz artykuł o katechecie? – Twoi znajomi go nie opublikowali. – Doszło do sporu. – Straciłam wiarę w siebie. – Przykro mi. Piszesz coś teraz? – W wolnym czasie. – Powieść? – Sama nie wiem, co to jest. – O czym? – O mężczyznach, którzy produkują kobiety. – Piękny temat. – Zobaczymy. – Przyłóż się, chcę to szybko przeczytać. I ku mojemu zaskoczeniu udowodnił, że dobrze zna teksty kobiet, którymi się teraz zajmowałam, choć byłam pewna, że mężczyźni takich rzeczy nie czytają. Co więcej: wspomniał

o książce Starobinskiego, którą niedawno przeczytał, i powiedział, że jest w niej coś, co może mi się przydać. Ileż on rzeczy wie, i to od dziecka, zawsze wszystko go ciekawiło. Zacytował Rousseau i Bernarda Shawa, ja weszłam mu w słowo, wysłuchał mnie z uwagą. A kiedy dziewczynki zaczęły mnie irytująco szturchać, żeby dostać więcej racuchów, skinął na właściciela i zamówił dokładkę. Potem zwrócił się do Pietra: – Musisz zagwarantować żonie więcej wolnego czasu. – Ma cały dzień do dyspozycji. – Ja nie żartuję. W przeciwnym razie będziesz winny nie tylko na płaszczyźnie ludzkiej, ale także politycznej. – A jakiej zbrodni? – Trwonienia inteligencji. Społeczność, która za rzecz naturalną uznaje, że troska o dzieci i o dom ma prawo stłumić pokłady inteligencji u kobiet, jest sama dla siebie wroga i nawet o tym nie wie. W milczeniu czekałam na odpowiedź Pietra. Mój mąż zareagował żartem: – Elena może pielęgnować swoją inteligencję, kiedy tylko chce, ważne, żeby to mnie nie zabierało czasu. – Jeśli nie tobie, to komu? Pietro zmarszczył brwi. – Jeśli robimy coś z pasją i zaangażowaniem, nic nie zdoła nam w tym przeszkodzić. Jego słowa mnie zraniły, rzuciłam z wymuszonym uśmieszkiem: – Mój mąż twierdzi, że nic tak naprawdę mnie nie interesuje. Cisza. Nino zapytał: – A jest tak? Odpowiedziałam jednym tchem, że tego nie wiem, że nic już nie wiem. I gdy tak mówiłam ze zmieszaniem, ze złością, poczułam, że do oczu napływają mi łzy. Opuściłam wzrok. Wystarczy tych racuchów, powiedziałam do dziewczynek, nie panując nad głosem. Nino przyszedł mi z odsieczą i zawołał: ja zjem jednego, mama jednego, tata też, a wy po dwa, ale potem dosyć. I zawołał właściciela, żeby uroczyście oznajmić: za trzydzieści dni wrócę tutaj z tymi dwoma panienkami, a pan przygotuje nam górę takich wspaniałych racuszków, dobrze? Elsa zapytała: – Ile to miesiąc? Ile to trzydzieści dni? A ja, zdoławszy opanować łzy, spojrzałam na Nina i odparłam: – Właśnie, ile to miesiąc? Ile trzydzieści dni? Wszyscy, a zwłaszcza Dede, zaczęliśmy żartować z pojęcia Elsy o czasie. Potem Pietro chciał zapłacić, ale odkrył, że Nino już to wcześniej zrobił. Zaprotestował, usiadł za kierownicą, a ja

z tyłu między sennymi dziewczynkami. Zawieźliśmy Nina do hotelu: przez całą drogę słuchałam, jak podchmieleni rozmawiali, sama się nie odzywałam. Pod hotelem Pietro zaproponował nieco pijany: – Nie ma sensu, żebyś tak marnował pieniądze, my mamy pokój dla gości, następnym razem możesz się u nas zatrzymać, bez krępacji. Nino się roześmiał: – Zaledwie pół godziny temu stwierdziliśmy, że Elena potrzebuje więcej czasu, a ty teraz chcesz jej na głowę zwalić jeszcze mnie? Wtrąciłam się cicho: – Będzie mi miło, Dede i Elsie też. Ale jak tylko zostaliśmy sami, powiedziałam mężowi: – Zanim kogoś zaprosisz, mógłbyś przynajmniej zapytać mnie o zdanie. On zapalił silnik, spojrzał na mnie w lusterku i mruknął: – Myślałem, że sprawi ci to przyjemność.

102. Och, jasne, że sprawiło przyjemność, i to jaką. Ale czułam się zarazem tak, jakby moje ciało miało konsystencję skorupki od jajka i wystarczy lekki nacisk na ramię, na czoło, na brzuch, żeby pękło i żeby ze środka wypłynęły wszystkie moje tajemnice, zwłaszcza te, o których sama nie wiedziałam. Usiłowałam nie liczyć dni. Skupiłam się na czytanych tekstach, ale robiłam to tak, jakby Nino był zleceniodawcą i oczekiwał ode mnie wyników. Chciałam móc mu powiedzieć: poszłam za twoją radą, posunęłam się naprzód, proszę, oto szkic, powiedz, co o nim myślisz. To była świetna metoda. Trzydzieści dni minęło jak z bicza strzelił. Zapomniałam o Elisie, ani razu nie pomyślałam o Lili, nie zadzwoniłam do Mariarosy. I nie czytałam gazet, nie oglądałam telewizji, zaniedbałam dziewczynki i dom. Docierało do mnie tylko echo aresztowań, starć, morderstw, wojen, nieustannej agonii, w jakiej pogrążone były Włochy i świat. Obok mnie przeszła pełna napięć kampania wyborcza. Cały czas pisałam, i to z wielkim zaangażowaniem. Głowiłam się nad wieloma starymi kwestiami, aż w końcu odniosłam wrażenie, że udało mi się je definitywnie uporządkować, przynajmniej na papierze. Kilka razy kusiło mnie, żeby poradzić się Pietra. On był o wiele lepszy ode mnie, z pewnością zaoszczędziłby mi pisania o rzeczach nieprzemyślanych, głupich albo prymitywnych. Ale tego nie zrobiłam, nie znosiłam, kiedy przygniatał mnie swoją encyklopedyczną wiedzą. Pamiętam, że wtedy dużo czasu poświęciłam zwłaszcza pierwszemu i drugiemu stworzeniu człowieka w Biblii. Umieściłam je jedno po drugim, pierwsze traktując jako swego rodzaju syntezę boskiego aktu stwórczego, drugie jako bardziej rozbudowany opis. Wyszła z tego dosyć burzliwa historia, ale ani razu nie czułam, że postępuję nieostrożnie. Napisałam z grubsza, że Bóg stwarza człowieka, isz a, na swój obraz i podobieństwo. Wytwarza wersję męską i wersję żeńską. Jak? Najpierw przy użyciu prochu ziemi nadaje kształt iszowi, po czym tchnie w jego nozdrza życie. Z tej już uformowanej męskiej materii dobywa isz sz ę, kobietę, żywą złożoną materię, którą wyjmuje z boku isza, po czym go zamyka. Dzięki temu isz może powiedzieć: ta istota nie jest jak wszystko, co zostało stworzone, a co jest in n e niż ja, lecz jest ciałem z m ojego ciała, kością z m oich kości. Bóg stworzył ją ze mnie. Zapłodnił mnie tchnieniem życia i wyjął ją z m ojego ciała. Ja jestem isz, a ona jest iszsza. Wywodzi się ze mnie przede wszystkim w słowie, które ją określa: ja jestem obrazem ducha Bożego, noszę w sobie Jego Słowo. Ona jest więc czystym przyrostkiem dodanym do m ojego korzenia, może się wyrażać tylko w zakresie m ojego słowa. I tak dalej. Przez wiele dni żyłam w stanie przyjemnego intelektualnego podniecenia. Jedyne, co mnie dręczyło, to chęć stworzenia na czas dobrego tekstu. Sama się sobie dziwiłam, że moja

ambicja, aby zdobyć aprobatę Nina, ułatwia mi pisanie i rozwiązuje pęta. Miesiąc minął, a on się nie odzywał. Na początku było mi to na rękę, miałam więcej czasu i udało mi się dokończyć tekst. Potem ogarnął mnie niepokój, zwróciłam się do Pietra. Dowiedziałam się, że telefonują do siebie na wydziale, ale że od kilku dni nie ma od niego wieści. – Często się słyszycie? – zapytałam rozdrażniona. – Tak. – A dlaczego mi o tym nie mówiłeś? – O czym? – Że rozmawiacie. – Bo to były telefony w sprawach zawodowych. – Cóż, skoro jesteście w tak zażyłej przyjaźni, dowiedz się, czy raczy nas powiadomić, kiedy przyjeżdża. – A musimy to wiedzieć? – Ty nie musisz, bo dom jest na mojej głowie. Ja się wszystkim zajmuję i wolałabym być poinformowana na czas. Nie zadzwonił. Powiedziałam sobie: dobrze więc, poczekamy, Nino obiecał dziewczynkom, że wróci, nie sądzę, żeby chciał je rozczarować. I tak też się stało. Zadzwonił któregoś wieczoru, tydzień po czasie. Ja podniosłam słuchawkę, wydawał się skrępowany. Rzucił kilka ogólników, po czym zapytał: jest Pietro? Wtedy ja się speszyłam, podałam słuchawkę mężowi. Długo rozmawiali. Mój nastrój się pogarszał, gdy tak słuchałam Pietra, jak mówi nietypowym dla siebie tonem, zbyt głośno, ciągle chichocze i wykrzykuje coś z entuzjazmem. Dotarło do mnie, że znajomość z Ninem dodaje mu pewności siebie, sprawia, że nie czuje się tak bardzo odizolowany, zapomina o bólach, pracuje z większą chęcią. Zamknęłam się w swoim pokoju, gdzie Dede czytała, a Elsa się bawiła: obie czekały na kolację. Ale tam też docierał jego dziwny, jakby pijany głos. Potem zamilkł, usłyszałam kroki. Zajrzał i wesoło rzucił do córek: – Dziewczynki, jutro wieczorem idziemy na racuszki z wujkiem Ninem. Dede i Elsa zapiszczały z radości, ja zapytałam: – Co zamierza, będzie u nas spał? – Nie – odpowiedział. – Jest z żoną i synem, zatrzymali się w hotelu.

103. Minęła chwila, zanim zrozumiałam sens tych zdań. Uniosłam się: – Mógł nas uprzedzić. – Zdecydowali się w ostatniej chwili. – Gbur. – Eleno, w czym problem? W tym, że Nino przyjechał ze swoją żoną: ogarnął mnie strach przed konfrontacją. Dobrze wiedziałam, jak wyglądam, w jakim stanie jest moje ciało, znałam swoją pospolitość, ale przez większość życia nie przykładałam do tego większej wagi. Wychowałam się, chodząc w jednej parze butów, w skromnych sukienkach szytych przez moją matkę, z lekkim makijażem od wielkiego dzwonu. W ostatnich latach zaczęłam zwracać uwagę na modę, kształtować gust pod wpływem Adele i teraz robienie się na bóstwo dawało mi satysfakcję. Ale czasami – zwłaszcza kiedy dbałam o wygląd dla konkretnego mężczyzny, a nie po to, żeby ogólnie zrobić dobre wrażenie – strojenie się wydawało mi się czymś śmiesznym. Na co wysiłek, na co ukrywanie niedostatków, kiedy w tym czasie mogłabym zrobić coś pożytecznego? Które kolory mi pasują, a które nie; które modele mnie wyszczuplają, a które pogrubiają; który krój dodaje mi uroku, a który mi go odbiera. I po co te długie i kosztowne przygotowania? Żebym zamieniła się w suto zastawiony stół, który pobudzi seksualny apetyt faceta, w pyszną potrawę, żeby mu ślinka napłynęła do ust? A do tego strach, że nie podołam, że nie będę w yglądać ładnie, że nie uda mi się sprytnie ukryć wulgarności ciała, jego wydzielin, zapachu, deformacji? Ale i tak się stroiłam. Niedawno również dla Nina. Chciałam mu pokazać, że się zmieniłam, że nabrałam wdzięku, że nie jestem już tamtą dziewczynką ze ślubu Lili, uczennicą z przyjęcia w domu Galiani, a także niedoświadczoną autorką jednej książki, którą spotkał w Mediolanie. Na tym jednak koniec. Byłam wściekła, bo przywiózł żonę, uznałam to za złośliwość. Nienawidziłam rywalizacji o urodę, i to na dodatek na oczach mężczyzny; cierpiałam na samą myśl, że znajdę się w jednym pomieszczeniu z piękną dziewczyną z fotografii, bolał mnie od tego żołądek. Ona będzie mi się przyglądać, analizować każdy szczegół z dumą panienki z via Tasso, którą od dziecka uczono, jak właściwie rozporządzać własnym ciałem. A na koniec, gdy znajdzie się sam na sam z mężem, skrytykuje mnie z okrutną szczerością. Przez wiele godzin zmagałam się ze sobą, aż w końcu postanowiłam, że znajdę jakąś wymówkę i na kolację Pietro pójdzie sam z dziewczynkami. Ale następnego dnia nie mogłam się powstrzymać. Ubrałam się, rozebrałam, zrobiłam fryzurę, zburzyłam ją, nachodziłam Pietra

w jego pokoju to w takiej, to w innej sukience, to z takim, to z innym uczesaniem i pytałam niespokojnie: jak wyglądam? On rzucał w moją stronę roztargnione spojrzenie i odpowiadał: dobrze. Ja mu na to: a jeśli włożę niebieską sukienkę? On przytakiwał. Wkładałam niebieską sukienkę i nie podobałam się sobie, była zbyt obcisła w pasie. Wracałam do niego i mówiłam: ciśnie mnie. Pietro odpowiadał cierpliwie: owszem, tamta zielona w kwiatki leży lepiej. Ale ja nie chciałam, żeby zielona w kwiatki zwyczajnie leżała lepiej, chciałam, żeby wyglądała na mnie wspaniale, żeby kolczyki wyglądały wspaniale, uczesanie i buty też. Pietro nie potrafił dodać mi otuchy, patrzył na mnie, ale mnie nie widział. A ja czułam się coraz brzydsza, ze zbyt obfitym biustem, zbyt wielkim tyłkiem, szerokimi biodrami, i jeszcze te jasne włosy i duży nos. Miałam figurę matki, niezgrabną sylwetkę, brakowało tylko, żeby nagle powrócił ból w nodze i żebym zaczęła kuśtykać. Żona Nina była natomiast ładna, piękna, bogata i z pewnością wiedziała, jak się zachować w towarzystwie, czego ja nigdy w pełni się nie nauczę. Dlatego jeszcze z tysiąc razy wracałam do pierwotnego postanowienia: nie pójdę, wyślę Pietra z dziewczynkami, każę mu powiedzieć, że nie czuję się dobrze. Ale poszłam. Włożyłam białą bluzeczkę i wesołą spódnicę w kwiaty, a z biżuterii wybrałam tylko starą bransoletkę mojej matki. Do torebki wsunęłam ukończony tekst i powiedziałam sobie: mam w dupie ją, jego i całą resztę.

104. Z powodu mojego niezdecydowania przyjechaliśmy do trattorii spóźnieni. Rodzina Sarratore siedziała już przy stole. Nino przedstawił nam swoją żonę Eleonorę i wtedy mój nastrój uległ zmianie. O tak, miała śliczną twarz i przepiękne czarne włosy, zupełnie jak na zdjęciu. Ale była ode mnie niższa, choć ja do wysokich nie należę. A poza tym w ogóle nie miała biustu i była raczej tłuściutka. Miała na sobie ognistoczerwoną sukienkę, która źle na niej leżała. I obwiesiła się biżuterią. Już w pierwszych słowach, które wypowiedziała swoim piskliwym głosikiem, dało się wyczuć akcent neapolitańskiej panienki wychowanej przez babki i ciotki rozmiłowane w grach karcianych, w domu z widokiem na zatokę. Ale co najważniejsze, w trakcie wieczoru okazało się, że nie posiada żadnej wiedzy, choć studiuje prawo, i że z lubością wyraża się nieprzychylnie o wszystkim i o wszystkich, i to z miną kogoś, kto idzie pod prąd i jest z tego dumny. Jednym słowem wulgarna i kapryśna bogaczka. Przyjemne rysy twarzy nieustannie szpeciła rozdrażniona mina, a między zdania, a nawet między poszczególne słowa wdzierał się nerwowy chichot. Skrytykowała Florencję – co w n iej takiego, cz ego n ie m a w Neapolu? – trattorię – podła – jej właściciela – n ieokrz esan y – wszystkie słowa Pietra – bz dury – dziewczynki – m atko, ileż w y m ów icie, prosz ę, pom ilcz m y prz ez chw ilę – i rzecz jasna, mnie – studiow ałaś w Piz ie, ale po co, w ydz iał hum an istycz n y w Neapolu jest o w iele lepsz y. Nigdy n ie słysz ałam o tw ojej pow ieści, kiedy w ysz ła? Osiem lat tem u m iałam lat cz tern aście. Tylko wobec synka i Nina okazywała czułość. Albertino był ślicznym, pulchnym chłopcem ze szczęśliwą buzią, a Eleonora nie przestawała go wychwalać. To samo dotyczyło męża: nie ma lepszego od niego, zgadzała się z każdą jego wypowiedzią, ciągle go dotykała, przytulała, całowała. Co to dziewczę miało wspólnego z Lilą czy nawet z Silvią? Nic. Dlaczego więc Nino się z nią ożenił? Przyglądałam mu się przez cały wieczór. Był wobec żony uprzejmy, pozwalał się przytulać i obcałowywać, uśmiechał się czule, kiedy rzucała świadczące o braku dobrych manier i głupie uwagi, z roztargnieniem bawił się z synkiem. Ale ani na chwilę nie zmienił zachowania wobec moich córek, którym poświęcał wiele uwagi, nie przestawał miło gawędzić z Pietrem, a nawet do mnie zwrócił się parę razy. Z przyjemnością pomyślałam, że żona go nie zajmuje. Eleonora to tylko jeden z wielu elementów jego bujnego życia i nie ma na niego żadnego wpływu, Nino idzie swoją drogą i w ogóle na nią nie zważa. Dlatego czułam się coraz swobodniej, zwłaszcza wtedy, jak przez kilka sekund przytrzymał mnie za przegub ręki (prawie ją głaszcząc) i rozpoznał moją bransoletkę. I wtedy gdy zaczął żartować z mojego męża, pytając, czy dał mi więcej czasu. A już na pewno gdy zapytał, czy zrobiłam postępy w pracy.

– Ukończyłam wstępną wersję tekstu – odpowiedziałam. Nino zwrócił się z powagą do Pietra: – Czytałeś? – Elena nigdy niczego nie daje mi do przeczytania. – Bo nie chcesz – odparłam szybko, ale bez urazy, jakbyśmy się tylko przekomarzali. Wtedy wtrąciła się Eleonora, nie chciała zostać wykluczona z rozmowy: – O czym to? – zapytała. Ale kiedy już miałam odpowiedzieć, jej myśli pobiegły w całkiem inną stronę i rzuciła wesołym głosikiem: – Przejdziemy się jutro po sklepach, kiedy Nino będzie pracował? Uśmiechnęłam się z udawaną serdecznością. Powiedziałam, że chętnie, a ona wyliczyła całą listę rzeczy, które zamierza kupić. Dopiero gdy wyszliśmy z trattorii, udało mi się podejść do Nina i szepnąć: – Mógłbyś rzucić okiem na mój tekst? On spojrzał na mnie ze szczerym zdziwieniem: – Naprawdę mogę przeczytać? – Jeśli nie masz nic przeciwko temu. Podałam mu maszynopis ukradkiem, nie chciałam, żeby Pietro, Eleonora i dziewczynki to zobaczyli. Serce waliło mi w piersiach.

105. W nocy nie zmrużyłam oka. Rankiem z niechęcią zaczęłam szykować się na spotkanie z Eleonorą: byłyśmy umówione o dziesiątej pod hotelem. Nie rób głupstw – przykazałam sobie – i nie pytaj, czy jej mąż zaczął czytać: Nino jest zajęty, zajmie mu to trochę czasu; nie myśl o tym, na pewno minie co najmniej tydzień. Jednak dokładnie o dziewiątej, kiedy już miałam wychodzić, zadzwonił telefon, i to był on. – Przepraszam – powiedział – ale właśnie idę do biblioteki i nie będę się mógł odezwać aż do wieczora. Nie przeszkadzam? – Ależ skąd. – Przeczytałem. – Tak prędko? – Tak, to wspaniały tekst. Masz niesamowite umiejętności badawcze, kierujesz się godną podziwu logiką i pomysłowością, która zapiera dech w piersiach. Ale to, czego ci najbardziej zazdroszczę, to umiejętności pisarskie. Napisałaś książkę, którą trudno zdefiniować, nie wiem, czy to esej, czy może opowieść. Ale jest nadzwyczajna. – Czy to wada? – Co takiego? – Że nie da się jej sklasyfikować. – Skąd. Zaleta. – I twoim zdaniem powinnam ją opublikować bez zmian? – Na pewno. – Dziękuję. – Ja tobie dziękuję, muszę już lecieć. Miej cierpliwość dla Eleonory, wydaje się agresywna, ale ona jest po prostu nieśmiała. Jutro rano wracamy do Neapolu, pojawię się jednak po wyborach i jeśli zechcesz, porozmawiamy. – Będzie mi bardzo miło. Zatrzymasz się u nas? – Nie będę przeszkadzał? – Absolutnie nie. – W takim razie chętnie. Nie rozłączył się, słyszałam jego oddech. – Eleno. – Tak.

– W młodości Lina nas wszystkich omamiła. Ogarnęło mnie silne zmieszanie. – W jakim sensie? – Przypisałaś jej zdolności, które należą tylko do ciebie. – A ty? – Ja zrobiłem coś gorszego. Byłem głupcem i wydawało mi się, że widzę w niej to, co odnalazłem w tobie. Zamilkłam na kilka sekund. Dlaczego postanowił wciągnąć do rozmowy Lilę, i to w taki sposób, przez telefon? A przede wszystkim, co chce przez to powiedzieć? Czy to tylko komplementy? Czy może usiłuje dać mi do zrozumienia, że w młodości mu się podobałam, ale na Ischii popełnił błąd? – Wracaj prędko – powiedziałam.

106. Na spacer z Eleonorą i trójką dzieci poszłam w stanie takiej błogości, że nawet gdyby ona wbiła mi nóż w ciało, nie poczułabym bólu. Zresztą żona Nina, w obliczu mojej euforycznej uprzejmości, zrezygnowała z wrogości, pochwaliła Dede i Elsę za dyscyplinę i zdradziła, że jest pełna podziwu dla mnie. Nino wszystko jej o mnie opowiedział, jakie studia ukończyłam, że odniosłam sukces pisarski. Ale jestem odrobinę zazdrosna – wyznała – i nie dlatego, że jesteś dobra, ale dlatego, że ty go znasz od zawsze, a ja nie. Ona też chciałaby móc go spotkać w dzieciństwie, wiedzieć, jaki był w wieku dziesięciu lat, a jaki gdy miał lat czternaście, jak brzmiał jego głos przed mutacją, jak się śmiał jako chłopiec. Na szczęście mam Albertina – stwierdziła – jest kropka w kropkę jak ojciec. Przyjrzałam się dziecku, ale nie dostrzegłam w nim cech Nina, może ujawnią się później. Dede natychmiast zakrzyknęła z dumą: ja przypominam tatę, a Elsa dodała: a ja mamę. Na myśl przyszedł mi Mirko, syn Sylvii, który był zupełnie jak Nino. Gdy tuliłam go w ramionach, gdy uspokajałam go, kiedy płakał w domu Mariarosy, odczuwałam prawdziwą rozkosz. Czego ja szukałam w tym dziecku w czasach, kiedy było mi jeszcze daleko do macierzyństwa? I czego szukałam w Gennarze, kiedy jeszcze nie wiedziałam, że jego ojcem jest Stefano? A teraz, gdy jestem matką Dede i Elsy, czego szukam w Albertinie, dlaczego przyglądam mu się z taką uwagą? Wykluczone, aby Nino myślał od czasu do czasu o Mirku. I nic mi nie było wiadomo, aby okazał jakiekolwiek zainteresowanie Gennarem. Ech, mężczyźni i to ich rozsiewanie plemników w roztargnieniu, kiedy są otumanieni rozkoszą. Zapładniają nas, pokonani przez własny orgazm. Pojawiają się w nas i wycofują, pozostawiając po sobie w ciele, jak jakiś zagubiony przedmiot, ukryte widmo. Czy Albertino jest dzieckiem planowanym, chcianym? Czy może również z tym chłopcem, którego matka trzyma na rękach, Nino tak naprawdę nie czuje żadnej więzi? Otrząsnęłam się, powiedziałam Eleonorze, że jej syn jest wierną kopią ojca, i byłam zadowolona z tego kłamstwa. Potem z uczuciem opowiedziałam jej, jaki Nino był w szkole podstawowej – w czasach konkursów organizowanych przez panią Oliviero i przez dyrektora – w liceum – jako uczeń profesor Galiani – i na wakacjach na Ischii, które spędziliśmy wspólnie z innymi przyjaciółmi. Na tym poprzestałam, chociaż ona dziecinnie dopytywała się o więcej: i co dalej? Im dłużej rozmawiałyśmy, tym bardziej mnie lubiła, przywiązała się do mnie. Gdy wchodziłyśmy do jakiegoś sklepu i coś mi się podobało, przymierzałam to, ale potem odkładałam, po wyjściu odkrywałam, że Eleonora to dla mnie kupiła. Kupiła też sukienki Dede i Elsie. Za restaurację również zapłaciła ona. I za taksówkę, którą odwiozła nas pod dom i którą

potem, objuczona torbami, odjechała do hotelu. Ja i dziewczynki machałyśmy na pożegnanie tak długo, dopóki samochód nie zniknął za zakrętem. Pomyślałam sobie: ta dziewczyna to kolejny przejaw mojego miasta, jakże daleki od tego, co ja znam. Wydaje pieniądze, jakby to były papierki. I raczej nie są to pieniądze Nina. Jej ojciec i dziadek są adwokatami, a matka wywodzi się z rodziny bankierów. Zastanowiłam się nad różnicą, jaka zachodzi między ich burżujską zamożnością a bogactwem Solarów. Jaką potajemną drogę musi przebyć pieniądz, zanim stanie się wysokim wynagrodzeniem i sutym dochodem. Przypomnieli mi się chłopcy z dzielnicy, którzy zarabiali na dniówkę, rozładowując przemycony towar, ścinając drzewa w parkach, pracując na budowach. Przypomnieli mi się Antonio, Pasquale, Enzo, którzy harują za marne grosze, żeby jakoś przeżyć. Inżynierowie, architekci, adwokaci i banki to coś całkiem innego, ale ich pieniądze, pomimo iż po tysiąckroć przefiltrowane, pochodzą z takich samym niecnych interesów, z takiego samego wyzysku, a jakaś odrobina skończyła nawet jako napiwek dla mojego ojca i przyczyniła się do mojego wykształcenia. Gdzie zatem przebiega granica, poza którą złe pieniądze stają się dobrymi i vice versa? Na ile czyste są te, które Eleonora lekką ręką wydała w ten gorący florencki poranek; a czeki, którymi zapłaciła za nasze prezenty, jak bardzo różnią się od tych, którymi Michele płaci Lili? Przez całe popołudnie ja i dziewczynki stroiłyśmy się przed lustrem w podarowane nam stroje. Były dobrej jakości, w żywych, radosnych kolorach. Pośród nich znajdowała się sukienka w barwie przygaszonej czerwieni, w stylu lat czterdziestych, w której wyglądałam wyjątkowo dobrze: chciałam, aby Nino mnie w niej zobaczył. Jednak cała rodzina Sarratore wróciła do Neapolu i nie mieliśmy okazji na kolejne spotkanie. Wbrew wszelkim przewidywaniom czas mi się nie zatrzymał, co więcej, przyśpieszył tempa. Nino wróci, to było pewne. A wtedy porozmawiamy o moim tekście. Aby uniknąć niepotrzebnych sprzeczek, położyłam jedną kopię Pietrowi na biurku. Potem zadzwoniłam do Mariarosy z przyjemną świadomością, że wykonałam kawał dobrej roboty, i oznajmiłam, że zaprowadziłam porządek w mętliku, o którym jej mówiłam. Poprosiła, żebym od razu przesłała jej tekst. Kilka dni później odzwoniła i zapytała entuzjastycznie, czy może przetłumaczyć go na język francuski i przesłać przyjaciółce z Nanterre, która prowadzi małe wydawnictwo. Zgodziłam się. Na tym jednak nie koniec: minęło zaledwie kilka godzin, a zadzwoniła moja teściowa z udawaną obrazą. – Dlaczego teraz dajesz swoje teksty Mariarosie do czytania, a nie mnie? – Bo przypuszczam, że ciebie to nie zainteresuje. Napisałam zaledwie siedemdziesiąt stron, to nie jest powieść, sama nie wiem, co to jest. – Skoro nie wiesz, co napisałaś, to znaczy, że napisałaś coś dobrego. W każdym razie pozwól, że ja sama ocenię, czy mnie to interesuje czy nie. Jej również wysłałam kopię, choć tym razem nie przyłożyłam do tego większej wagi.

Zrobiłam to rano, a już w południe, ku mojemu zaskoczeniu, zadzwonił Nino: właśnie przyjechał do Florencji i jest jeszcze na dworcu. – Będę u ciebie za pół godziny, zostawię bagaż i lecę do biblioteki. – Nie zjesz czegoś? – zapytałam z naturalnością w głosie. Wydało mi się normalne, że będzie spał w moim domu, że weźmie prysznic w mojej łazience, a ja w tym czasie przygotuję mu obiad, że potem zjemy razem z dziewczynkami, podczas gdy Pietro będzie egzaminował studentów. Jakbyśmy cały czas do tego właśnie zmierzali.

107. Nino zatrzymał się u nas aż na dziesięć dni. Wydarzenia z tego okresu nie miały nic wspólnego z uwodzicielską manią, która opanowała mnie kilka lat temu. Nie żartowałam z nim, nie flirtowałam, nie wyświadczałam wszelkiego rodzaju uprzejmości, nie odgrywałam roli kobiety wyzwolonej jak moja szwagierka, nie robiłam żadnych dwuznacznych aluzji ani słodkich oczu, nie usiłowałam siadać przy nim przy stole czy na sofie, nie chodziłam po domu w negliżu, nie szukałam okazji, aby być z nim sam na sam, nie dotykałam go łokciem, ramieniem, biustem, nogą. Byłam nieśmiała, skromna, rzadko się odzywałam, dbałam głównie o to, aby dobrze jadł, aby dziewczynki mu nie przeszkadzały, aby czuł się u nas dobrze. I nie chodziło o żaden wybieg, nie potrafiłabym zachowywać się inaczej. On często żartował z Pietrem, z Dede, z Elsą, ale jak tylko zwracał się do mnie, od razu poważniał, ważył słowa, jakby nie łączyła nas wieloletnia znajomość. Dlatego ja odruchowo postępowałam tak samo. Byłam szczęś​liwa, że mam go u siebie w domu, ale nie zależało mi na żadnym spoufalaniu się, co więcej, cieszyło mnie, że mogę stać z boku i unikać bezpośredniego kontaktu. Czułam się jak kropla deszczu na pajęczynie i uważałam, aby się z tej sieci nie zsunąć. Tylko raz doszło do dłuższej wymiany zdań, na dodatek cała rozmowa była poświęcona mojemu tekstowi. Omówił go od razu po przyjeździe, wnikliwie i gruntownie. Największe wrażenie wywarła na nim opowieść o iszu i iszszy, wypytał mnie o nią szczegółowo: czyli według ciebie kobieta z biblijnej opowieści nie jest kimś odrębnym, jest mężczyzną? Odpowiedziałam, że tak, bo Ewa bez Adama nic nie może, nic nie wie, nie posiada nawet ciała, aby być sobą. Jej zło i jej dobro to zło i dobro według Adama. Ewa to żeńska forma Adama. Boskie stworzenie jest tak doskonałe, że ona sama nie wie, kim jest, ma niejasno zarysowane rysy, nie posiada swojego języka, nie ma swojego ducha i logiki, ulega zniekształceniu. Co za straszne położenie – skomentował Nino, a ja ze zdenerwowaniem obserwowałam go kątem oka, aby zrozumieć, czy mówi serio, czy się ze mnie naigrywa. Mówił serio. Co więcej, pochwalił mnie bez cienia ironii w głosie, wspomniał o kilku nieznanych mi książkach, które podejmują pokrewne kwestie, i oznajmił, że jego zdaniem tekst jest gotowy do publikacji. Słuchałam z niewzruszoną miną, odezwałam się dopiero pod koniec: tekst spodobał się także Mariarosie. On wtedy zapytał, co u mojej szwagierki, pochwalił jej pracę naukową i poświęcenie, z jakim zajmuje się Frankiem, i uciekł do biblioteki. Rano wychodził razem z Pietrem, a wieczorem wracał długo po nim. Wspólnie wyszliśmy tylko kilka razy. Raz, na przykład, postanowił zabrać nas do kina na bardzo zabawny film, który

wybrał specjalnie dla dzieci. Nino usiadł obok Pietra, a ja między córkami. Kiedy zorientowałam się, że jak tylko słyszę jego śmiech, sama też zaczynam się głośno śmiać, ucichłam na resztę filmu. Potem skarciłam go delikatnie za to, że podczas przerwy chciał Dede, Elsie i nam, dorosłym, kupić lody. Powiedziałam: ja dziękuję. Pożartował chwilę, powiedział, że lody są pyszne i sama nie wiem, co tracę, zaproponował, abym skosztowała, więc skosztowałam. Innym razem wybraliśmy się we czwórkę na popołudniowy spacer: ja, Nino, Dede i Elsa. Niewiele rozmawialiśmy, Nino zajmował się przede wszystkim dziewczynkami. Ale droga, jaką pokonaliśmy, na zawsze zapadła mi w pamięć, nawet dzisiaj mogłabym wskazać ulice, miejsca, w których się zatrzymaliśmy, każdy mijany zaułek. Było bardzo gorąco, miasto pękało w szwach. Ciągle ktoś się z Ninem witał, ktoś wołał po nazwisku, on mnie przedstawiał, chwaląc pod niebiosa. Nie wiedziałam, że jest aż tak znany. Pewien słynny historyk skomplementował dziewczynki, myśląc, że to nasze córki. W tych dniach nie zdarzyło się nic więcej, za wyjątkiem nagłej i niewytłumaczalnej zmiany, jaka zaszła w jego stosunkach z Pietrem.

108. Wszystko zaczęło się któregoś wieczoru przy kolacji. Pietro z podziwem wyrażał się o pewnym profesorze z Neapolu, bardzo wówczas szanowanym, a Nino na to: byłem pewien, że ten idiota ci imponuje. To speszyło mojego męża, uśmiechnął się niepewnie, wtedy Nino znowu na niego natarł, drwiąc, że tak łatwo daje się zwieść pozorom. Następnego ranka doszło do kolejnego drobnego incydentu. Nie pamiętam już w jakim celu, w każdym razie Nino wspomniał o moim dawnym sporze z katechetą o Ducha Świętego. Pietro nic o tym nie wiedział, poprosił o szczegóły. Nino, zwracając się nie do niego, lecz do dziewczynek, zaczął opowiadać o tym wydarzeniu tak, jakby chodziło o wielkie dokonanie ich mamy, gdy była mała. Mój mąż mnie pochwalił: byłaś naprawdę odważna. A potem tonem, który przybierał, gdy w telewizji wygadywano bzdury, a on czuł się w obowiązku, by wyjaśnić córce, jak sprawy naprawdę się mają, wytłumaczył Dede, co przytrafiło się dwunastu apostołom w dzień Pięćdziesiątnicy: hałas, jakby wiał silny wiatr, płomienie ogniste, dar języków, żeby wszyscy ich rozumieli. Potem zwrócił się do mnie i do Nina i z uniesieniem mówił o natchnieniu, które ogarnęło uczniów, po czym zacytował proroka Joela: I w yleję potem Ducha m ego n a w sz elkie ciało. Stwierdził, że Duch Święty to symbol niezbędny, żeby pojąć sposób, w jaki ludzie się ze sobą porozumiewają i organizują w społeczności. Nino mu nie przerywał, ale miał coraz bardziej sarkastyczny wyraz twarzy. Na koniec wykrzyknął: wiedziałem, że kryje się w tobie kaznodzieja. I zapytał mnie wesoło: jesteś jego żoną czy gospodynią? Pietro zmieszał się i poczerwieniał. Te tematy od zawsze go pasjonowały, widziałam, że jest mu przykro. Mruknął w odpowiedzi: przepraszam, marnuję wasz czas, chodźmy do pracy. Coraz częściej i bez wyraźniej przyczyny dochodziło do tego rodzaju epizodów. Podczas gdy moje stosunki z Ninem pozostały bez zmian, formalne, uprzejme i z dystansem, między nim a Pietrem coś się popsuło. Zarówno podczas śniadania, jak i kolacji nasz gość zwracał się do pana domu w słowach coraz bardziej szyderczych, prawie obelżywych, takich, co upokarzają, ale ponieważ maskuje je przyjacielski ton i uśmiech na ustach, nie można się za nie obrazić, nie uchodząc przy tym za człowieka przesadnie drażliwego. Dobrze to znałam: w naszej dzielnicy co bystrzejsi w ten sposób uciszali tych z mniejszym polotem i robili z nich pośmiewisko. Pietro był zdezorientowany: dobrze mu było w towarzystwie Nina, cenił go i dlatego nie reagował, kręcił tylko głową, udając rozbawienie, wyglądał, jakby się zastanawiał, co takiego zrobił źle, i liczył na powrót dawnej serdeczności. Ale Nino był nieugięty. Odwracał się do mnie i do dziewczynek i kpił ze zdwojoną mocą, aby zaskarbić sobie naszą przychylność. Dziewczynkom się to podobało,

ja też czasami się uśmiechałam. Ale zastanawiałam się jednocześnie: co on wyprawia, jeśli Pietro się obrazi, nasze relacje się popsują. Pietro się jednak nie obrażał, on zwyczajnie nie rozumiał i z każdym dniem coraz bardziej wpadał w szpony nerwicy. Wróciły zmęczona twarz, zaniepokojony wzrok, zmarszczone czoło. Powtarzałam sobie: muszę zareagować, i to prędko. Ale nie reagowałam, z trudem udawało mi się tłumić może nie podziw, ale podniecenie – o tak, to było podniecenie – które mnie ogarniało, gdy widziałam i słyszałam, jak ten uczony Airota miesza się, plącze, niemrawo odpowiada na szybkie, błyskotliwe i często okrutne docinki Nina Sarratorego, mojego szkolnego kolegi, mojego przyjaciela z dzielnicy.

109. Na krótko przed powrotem Nina do Neapolu doszło do dwóch szczególnie nieprzyjemnych scysji. Któregoś popołudnia zadzwoniła Adele, by wyrazić podziw dla mojej pracy. Powiedziała, abym natychmiast wysłała tekst do wydawnictwa, że może uda się go wydać równocześnie z edycją francuską, a jeśli nie, to niedługo potem. Z obojętną miną pochwaliłam się tym przy kolacji. Nino wyraził swój zachwyt i zwrócił się do dziewczynek: – Macie wspaniałą mamę. – Po czym zapytał Pietra: – Czytałeś? – Nie miałem czasu. – Lepiej nie czytaj. – Dlaczego? – To nic dla ciebie. – W jakim sensie? – Zbyt mądre. – Co chcesz przez to powiedzieć? – Że nie jesteś tak inteligentny jak Elena. I roześmiał się. Pietro nie odpowiedział, Nino nie dawał za wygraną: – Obraziłeś się? Chciał zmusić go do reakcji, żeby móc dalej go upokarzać. Ale Pietro tylko wstał od stołu i odparł: – Przepraszam, mam pracę. Mruknęłam: – Dokończ kolację. Nie odpowiedział. Jedliśmy w salonie, pokój był dość duży. Przez chwilę miałam wrażenie, że zamierza wyjść i zamknąć się w swoim gabinecie. On jednak okrążył stół, usiadł na sofie, włączył telewizor i pogłośnił. Atmosfera stała się nieznośna. W ciągu kilku dni wszystko bardzo się skomplikowało. Czułam się nieszczęśliwa. – Możesz ściszyć? – zapytałam. – Nie – uciął krótko. Nino roześmiał się, skończył jeść, pomógł mi posprzątać ze stołu. Gdy byliśmy w kuchni, zwróciłam się do niego: – Wybacz mu, Pietro dużo pracuje i mało śpi. On nagle wybuchł:

– Jak ty go możesz znosić? Popatrzyłam ze strachem na drzwi, na szczęście telewizor dalej chodził głośno. – Kocham go – odpowiedziałam. A ponieważ koniecznie chciał pomóc mi przy zmywaniu, dodałam: – Proszę cię, wyjdź, przeszkadzasz tylko. Drugi incydent był jeszcze gorszy i decydujący. Sama nie wiedziałam, czego ja tak naprawdę chcę: z jednej strony marzyłam, aby ta wizyta już dobiegła końca, żeby powrócił dawny porządek, chciałam skupić się na pracy. Z drugiej lubiłam rano wchodzić do pokoju Nina, zaprowadzać ład w bałaganie, który po sobie zostawiał, słać mu łóżko, gotować z myślą, że wieczorem zje z nami kolację. I smuciło mnie, że to wkrótce się skończy. Po południu ogarniało mnie szaleństwo. Miałam wrażenie, że dom, pomimo obecności dziewczynek, jest pusty, że ja sama jestem pusta; przestawało mnie interesować to, co napisałam, dochodziłam do wniosku, że tekst jest banalny, traciłam wiarę w entuzjazm Mariarosy, Adele, francuskiego i włoskiego wydawnictwa. I myślałam: gdy on wyjedzie, nic już nie będzie miało sensu. W takim właśnie byłam stanie – życie mi umykało, a ja odnosiłam wrażenie, że coś nieodwracalnie tracę – gdy Pietro wrócił z uniwersytetu wyjątkowo zły. Czekaliśmy na niego z kolacją. Nino był w domu od pół godziny, ale od razu porwały go dziewczynki. Zapytałam miło: – Coś się stało? – Nigdy więcej nie przyprowadzaj mi do domu ludzi ze swoich stron – rzucił. Zdrętwiałam, pomyślałam, że mówi o Ninie. W tym czasie Nino stanął w drzwiach z nieodłączną Dede i Elsą, i pewnie pomyślał to samo, bo spojrzał na niego z prowokacyjnym uśmieszkiem, jakby liczył na wielką awanturę. Ale Pietrowi chodziło o co innego. Wyjaśnił pogardliwym tonem, którym potrafił się posłużyć, gdy żywił przekonanie, że w grę wchodzą podstawowe zasady i że powinien stanąć w ich obronie: – Dzisiaj znowu pojawiła się policja, podali mi nazwiska i pokazali zdjęcia. Westchnęłam z ulgą. Od czasu kiedy nie zdecydował się na wycofanie oskarżenia przeciwko studentowi, który celował do niego z broni, bardziej od pogardy młodych aktywistów i wielu profesorów ciążyły mu wizyty tajniaków, którzy traktowali go jak konfidenta. Doszłam do wniosku, że to jest przyczyną jego podłego nastroju, i przerwałam mu z urazą w głosie: – Sam jesteś sobie winien. Nie powinieneś był tak postąpić, mówiłam ci. Teraz już się od nich nie uwolnisz. Nino się wtrącił i zapytał szyderczo: – Na kogo doniosłeś? Pietro nawet na niego nie spojrzał. To na mnie był zły i ze mną chciał się pokłócić. Odparł: – Wtedy postąpiłem jak należy i dzisiaj też powinienem. Ale siedziałem cicho, bo sprawa dotyczy ciebie.

Nagle zrozumiałam, że problemem nie są policjanci, lecz to, czego się od nich dowiedział. Wyszeptałam: – Co ja mam z tym wspólnego? Jego głos się zmienił: – Pasquale i Nadia to twoi przyjaciele, prawda? Zapytałam oszołomiona: – Pasquale i Nadia? – Policjanci pokazali mi zdjęcia terrorystów. Oni też na nich byli. Stałam jak sparaliżowana, zabrakło mi słów. Czyli dobrze przypuszczałam, Pietro teraz to potwierdził. Na kilka sekund wróciło wyobrażenie Pasqualego, jak ładuje w Gina cały magazynek, jak strzela Filippowi w nogi, podczas gdy Nadia – Nadia, a nie Lila – wspina się po schodach, puka do drzwi Bruna, wchodzi i strzela mu w twarz. Potworne. Mimo to w tamtej chwili słowa Pietra wydały mi się nie na miejscu, jakby usiłował skompromitować mnie w oczach Nina, wywołać awanturę, której nie chciałam. Nino oczywiście od razu się wtrącił, naskakując na Pietra: – Więc jesteś policyjnym informatorem? To tym się zajmujesz? Donosisz na towarzyszy? A co na to twój ojciec? Twoja matka? A twoja siostra? Wymamrotałam słabym głosem: chodźmy jeść. I zaraz potem rzuciłam: daj spokój, jaki informator, żeby zbagatelizować całą sprawę i odwieść Nina od prowokowania Pietra poprzez wciąganie w dyskusję jego rodziny. Potem wyjaśniłam, że jakiś czas temu odwiedził mnie Pasquale Peluso, nie wiem, czy go pamięta, chłopak z dzielnicy, poczciwy facet, który przez zrządzenie losu związał się z Nadią, ją pewnie pamięta, córka Galiani, tak, właśnie ona. Na tym poprzestałam, bo Nino się roześmiał i zakrzyknął: Nadia, mój Boże, Nadia, i znowu zwrócił się do Pietra tonem jeszcze bardziej szyderczym: tylko ty i jakaś banda durnych policjantów możecie przypuszczać, że Nadia Galiani jest zamieszana w akcje zbrojne, czyste szaleństwo. Nadia to najlepsza i najbardziej życzliwa osoba, jaką kiedykolwiek znałem, do czego to doszło we Włoszech, chodźmy jeść, obrońcy ustanowionego porządku mogą się przez chwilę obyć bez ciebie. I ruszył do stołu, wołając Dede i Elsę. Ja zaczęłam nakładać w przekonaniu, że Pietro zaraz do nas dołączy. Ale on się nie pojawił. Pomyślałam, że może poszedł umyć ręce, że usiłuje się uspokoić, i usiadłam na swoim miejscu. Byłam podenerwowana, liczyłam na przyjemny wieczór, na miłe zakończenie tej wizyty. Pietra dalej nie było. Dziewczynki już zaczęły jeść. Teraz nawet Nino miał niepewną minę. – Jedz – powiedziałam – bo wystygnie. – Dobrze, ale ty też jedz.

Zawahałam się. Może powinnam sprawdzić, jak czuje się mój mąż, co robi, czy się uspokoił. Ale nie miałam na to ochoty, drażniło mnie jego zachowanie. Dlaczego nie zatrzymał tej informacji dla siebie, zawsze tak robił ze wszystkim, o niczym mi nie mówił. Dlaczego w taki sposób wyskoczył w obecności Nina: n igdy w ięcej n ie prz yprow adz aj m i do dom u ludz i z e sw oich stron . Dlaczego tak mu było pilno, żeby to ogłosić, mógł poczekać, wyładować się później, w sypialni. Problem w tym, że był na mnie zły. Chciał mi zniszczyć wieczór, miał gdzieś to, co ja robię i czego ja chcę. Zaczęłam jeść. Zjedliśmy pierwsze danie, potem drugie i deser, który przygotowałam. Pietro się nie pokazał. Wtedy wpadłam we wściekłość. Pietro nie zamierza jeść? Wspaniale, niech nie je, najwyraźniej nie jest głodny. Pietro chce mieć spokój? Cudownie, mieszkanie jest duże, bez niego nie będzie spięć. Stało się dla mnie jasne, że problemem nie jest fakt, iż ta dwójka, która tylko raz pojawiła się w naszym domu, znajduje się na liście podejrzanych o przynależność do zbrojnego ugrupowania. Problemem jest to, że zabrakło mu bystrości, że nie potrafi stawić czoła męskiej polemice, cierpi i dlatego złości się na mnie. Ale co mnie obchodzisz ty i ta twoja małostkowość. Później posprzątam, powiedziałam na głos, jakbym wydawała rozkaz sobie i swoim emocjom. Włączyłam telewizor i usiadłam na sofie obok Nina i dziewczynek. Minęła długa męcząca chwila. Czułam, że Nino jest zażenowany, ale i rozbawiony. Idę zawołać tatę, oznajmiła Dede, która teraz, gdy nasyciła już żołądek, zaczęła martwić się o Pietra. Idź, powiedziałam. Wróciła na paluszkach i wyszeptała mi na ucho: położył się do łóżka, śpi. Nino to usłyszał. – Jutro wyjeżdżam – stwierdził. – Skończyłeś, co miałeś zrobić? – Nie. – Zostań jeszcze. – Nie mogę. – Pietro to dobry człowiek. – Bronisz go? Przed czym albo przed kim miałabym go bronić? Nie rozumiałam go i z nim też o mały włos się nie pokłóciłam.

110. Dziewczynki zasnęły przed telewizorem, zaniosłam je więc do łóżek. Kiedy wróciłam, Nina już nie było w salonie, zamknął się w swoim pokoju. Byłam przygnębiona: posprzątałam ze stołu, umyłam naczynia. Co mi strzeliło do głowy, żeby go prosić o pozostanie, lepiej, żeby już sobie pojechał. Z drugiej strony nie wiedziałam, jak bez niego zniosę codzienną szarość. Wolałabym, żeby przynajmniej obiecał, że wcześniej czy później wróci. Chciałam, by znowu spał w moim domu, żebyśmy rano wspólnie jedli śniadanie, a wieczorem razem zasiadali do kolacji, aby wesoło opowiadał o różnych rzeczach, aby mnie słuchał, kiedy zechcę zwerbalizować jakąś myśl, żeby szanował wszystko, co mam do powiedzenia, żeby wobec mnie nigdy nie uciekał się do ironii i sarkazmu. Musiałam jednak przyznać, że to z jego winy wszystko się tak nagle popsuło i wspólne przebywanie pod jednym dachem stało się niemożliwe. Pietro przywiązał się do niego. Lubił jego towarzystwo, zależało mu na przyjaźni, jaka się między nimi zrodziła. Dlaczego Nino postanowił go skrzywdzić, upokorzyć, odebrać mu autorytet? Zmyłam makijaż, wykąpałam się, ubrałam w koszulę nocną. Zamknęłam drzwi na klucz i zaciągnęłam zasuwę, zakręciłam gaz, opuściłam żaluzje, pogasiłam światła. Zajrzałam do dziewczynek. Miałam nadzieję, że Pietro nie udaje, że naprawdę śpi, że nie czeka na mnie, aby się pokłócić. Popatrzyłam na jego szafkę nocną, zażył środek uspokajający i padł. Rozczulił mnie jego widok, pocałowałam go w czoło. Co za nieprzewidywalny człowiek: inteligentny, ale zarazem głupi, wrażliwy, ale i tępy, odważny, ale tchórzliwy, wykształcony, ale nieobeznany, dobrze wychowany, ale gbur. Czy Nino, taki pewny siebie, taki zdeterminowany, byłby w stanie go rozruszać, pomóc mu, sprawić, żeby stał się lepszy? Znowu zaczęłam się zastanawiać, dlaczego ta rodząca się przyjaźń przekształciła się w jednostronną wrogość. I tym razem chyba znalazłam odpowiedź. Nino chciał, żebym zobaczyła mojego męża takim, jaki naprawdę jest. Doszedł do przekonania, że ja go idealizuję, i dlatego podporządkowuję mu się zarówno na płaszczyźnie emocjonalnej, jak i intelektualnej. Chciał mi ukazać nicość, jaka kryje się za tym młodym profesorem, autorem pracy magisterskiej, która stała się docenioną książką, uczonym, który od dawna pracuje nad nową publikacją, żeby utwierdzić swoją pozycję. Zachowywał się tak, jakby przez ostatnie kilka dni usiłował wykrzyczeć mi w twarz: żyjesz z człowiekiem banalnym, masz dwie córki z kimś, kto jest zerem. Zamierzał mnie uwolnić, umniejszając Pietra w moich oczach; niszcząc go, zamierzał przywrócić mi wiarę w siebie. Ale czy zdawał sobie sprawę, że jednocześnie, chcąc nie chcąc, zaproponował siebie samego jako alternatywny męski wzorzec? To pytanie zdenerwowało mnie. Nino zachował się nierozważnie. Wprowadził zamieszanie do

sytuacji, która była jedyną, jaką mogłam zaakceptować. Dlaczego wszystko popsuł, nawet się ze mną nie konsultując? Czy ktoś go prosił, żeby otwierał mi oczy, żeby mnie zbawiał? Co go skłoniło do przypuszczenia, że ja tego potrzebuję? Czy on uważa, że może robić z moim związkiem, z moim macierzyństwem, co mu się żywnie podoba? I w jakim celu? Do czego zmierza? To on powinien się nad sobą zastanowić. Czy nic go nie obchodzi nasza przyjaźń? Wkrótce nastanie lato. Ja jadę do Viareggio, on wybiera się na Capri, do domu teściów. Dlaczego mamy przez całe wakacje czekać, aż znowu będziemy mogli się spotkać? Przecież już teraz można by zacieśnić relacje między naszymi rodzinami. Mogłabym zadzwonić do Eleonory, zaprosić ją z mężem i dzieckiem na kilka dni do Viareggio. I byłoby mi miło, gdyby oni z kolei nas zaprosili na Capri, gdzie zresztą nigdy nie byłam. Ale nawet gdyby do tego nie doszło, co stoi na przeszkodzie, żebyśmy do siebie pisali, wymieniali się opiniami, tytułami książek, rozmawiali o planach zawodowych? Nie potrafiłam się uspokoić. Nino popełnił błąd. Jeśli naprawdę mu na mnie zależy, powinien wszystko naprawić. Powinien odzyskać sympatię i przyjaźń Pietra, bo mój mąż o nic innego nie prosi. Czy on naprawdę uważa, że wyświadcza mi przysługę, wywołując spięcia? O nie, muszę z nim porozmawiać, powiedzieć, że głupio postąpił, że tak potraktował Pietra. Ostrożnie wstałam z łóżka i wyszłam z pokoju. Na bosaka przemierzyłam korytarz i zapukałam do drzwi Nina. Poczekałam chwilę, po czym weszłam. Pokój tonął w ciemnościach. – Wreszcie się zdecydowałaś – usłyszałam. Zadrżałam, nie zastanawiałam się: n a co. Wiedziałam tylko, że on ma rację, że jestem zdecydowana. W pośpiechu ściągnęłam koszulę nocną i położyłam się obok niego. Było gorąco.

111. Do własnego łóżka wróciłam gdzieś koło czwartej nad ranem. Mój mąż westchnął, wymamrotał przez sen: co się dzieje? Powiedziałam kategorycznym głosem: śpij. Uspokoił się. Kręciło mi się w głowie. To, co się wydarzyło, przepełniało mnie szczęściem, ale jeszcze sobie tego nie uświadamiałam, jeszcze nie wróciłam do siebie, do tego, kim jestem w tym domu, we Florencji. Wydawało mi się, że wszystko wydarzyło się w naszej dzielnicy, w chwili kiedy jego rodzice wyprowadzali się, a Melina rzucała przedmiotami z okna i wrzeszczała, rozdzierana cierpieniem; albo na Ischii, kiedy poszliśmy na spacer, trzymając się za ręce; albo wieczorem w Mediolanie, po spotkaniu w księgarni, kiedy on stanął w mojej obronie przed surowym krytykiem. To na jakiś czas przytłumiło poczucie odpowiedzialności, a nawet winy, jakby przyjaciółka Lili, żona Pietra, matka Dede i Elsy nie miały nic wspólnego z dziewczynką-kobietą, która kochała Nina i wreszcie go zdobyła. Na całym ciele ciągle czułam dotyk jego rąk, pocałunki. Podniecenie i rozkosz jeszcze nie opadły, zastanawiałam się: dzień jeszcze daleki, co ja tutaj robię, wracam do niego. Potem zasnęłam. Gdy otworzyłam oczy, aż podskoczyłam. Pokój zalewało światło. Co ja takiego zrobiłam? I to we własnym domu, co za idiotyzm. Pietro zaraz się obudzi. Obudzą się też dziewczynki. Muszę przygotować śniadanie. Nino pożegna się z nami, wróci do Neapolu, do żony i do synka. A ja wrócę do siebie. Wstałam, wzięłam długi prysznic, wysuszyłam włosy, zrobiłam staranny makijaż, ubrałam się odświętnie, jakbym miała zaraz wyjść. Jasne, że ja i Nino przysięgaliśmy sobie w nocy, że więcej się od siebie nie oddalimy, że znajdziemy sposób, by podtrzymać naszą miłość. Ale jak, kiedy? I po co miałby mnie szukać? Wszystko, co mogło się między nami zdarzyć, już się zdarzyło, reszta to same problemy. Dosyć. Nakryłam pięknie stół do śniadania. Chciałam zostawić mu miłe wrażenie po wizycie u nas, po naszym mieszkaniu, po przedmiotach, po sobie. Pietro wszedł do kuchni w piżamie, był rozczochrany. – Gdzieś się wybierasz? – Nie. Popatrzył na mnie zmieszany, jeszcze nigdy nie ubrałam się tak odświętnie z samego rana. – Bardzo ładnie wyglądasz. – To nie twoja zasługa. Podszedł do okna, wyjrzał na zewnątrz i mruknął: – Wczoraj wieczorem byłem bardzo zmęczony.

– I bardzo niewychowany. – Przeproszę go. – W pierwszej kolejności powinieneś przeprosić mnie. – Przepraszam. – Dzisiaj wyjeżdża. Weszła Dede, była bosa. Poszłam po kapcie dla niej, obudziłam Elsę, która jak zwykle, jeszcze z zamkniętymi oczami, obsypała mnie całusami. Jak ładnie pachniała, jaka była mięciutka. Powiedziałam sobie: tak, stało się. I dobrze, bo mogło się nigdy nie stać. Teraz jednak koniec. Muszę zadzwonić do Mariarosy i zapytać, co z Francją, porozmawiać z Adele, udać się osobiście do wydawnictwa i dowiedzieć się, co planują robić z moją książeczką, czy naprawdę im się podoba, czy chcą tylko zadowolić moją teściową. Potem usłyszałam hałas w korytarzu. To był Nino, oznaki jego bytności wypchnęły inne myśli: on tu jeszcze jest, ale już nie za długo. Wysunęłam się z objęć córeczki, powiedziałam: przepraszam, Elso, mama zaraz wróci, i uciekłam. Nino, ziewając, wychodził z pokoju, wepchnęłam go do łazienki i zamknęłam za nami drzwi. Całowaliśmy się, znowu straciłam poczucie czasu i przestrzeni. Byłam zaskoczona tym, jak bardzo go pragnę: nie ma co, nieźle potrafię się oszukiwać. Obejmowaliśmy się z namiętnością, jakiej nigdy nie doświadczyłam, jakby nasze ciała uderzały o siebie po to, żeby się rozbić. Czyli tak wygląda prawdziwa rozkosz: zniszczyć powłokę, stopić się, nie wiedzieć, co moje, a co jego. Nawet gdyby w drzwiach stanął Pietro, gdyby stanęły dziewczynki, nie potrafiliby nas odróżnić. Wyszeptałam mu prosto do ust: – Zostań jeszcze. – Nie mogę. – W takim razie wróć, przysięgnij, że wrócisz. – Dobrze. – I zadzwoń. – Dobrze. – Powiedz, że o mnie nie zapomnisz, powiedz, że mnie nie zostawisz, powiedz, że mnie kochasz. – Kocham cię. – Powtórz. – Kocham cię. – Przysięgnij, że nie kłamiesz. – Przysięgam.

112. Wyjechał godzinę później, chociaż Pietro nalegał nieco naburmuszonym tonem, aby został, i chociaż Dede się rozpłakała. Mój mąż poszedł się umyć, chwilę później był gotowy do wyjścia. Zwrócił się do mnie ze spuszczonymi oczami: nie powiedziałem policji, że Pasquale i Nadia byli u nas, i wcale nie dlatego, żeby ciebie chronić, ale dlatego, że moim zdaniem dzisiaj protest mylony jest ze zbrodnią. Nie od razu dotarło do mnie, o czym on mówi. Pasquale i Nadia całkowicie wyparowali mi z głowy i z trudem sobie o nich przypomniałam. Pietro poczekał kilka sekund w milczeniu. Może chciał, żebym zgodziła się z jego uwagą, może pragnął zacząć ten upalny dzień egzaminacyjny ze świadomością, że się pogodziliśmy, że choć ten jeden raz myślimy tak samo. Ja jednak ograniczyłam się do roztargnionego skinienia głową. Co mnie obchodzą jego opinie polityczne, co mnie obchodzi Pasquale i Nadia, śmierć Ulrike Meinhof, narodziny Socjalistycznej Republiki Wietnamu, rosnące poparcie dla Partii Komunistycznej? Świat odpłynął w dal. A ja czułam, że zapadam się w siebie, we własne ciało, które teraz wydawało mi się jedynym możliwym schronieniem, ale także jedyną materią, nad którą warto się zastanawiać. Odczułam ulgę, kiedy ten świadek porządku i chaosu zamknął za sobą drzwi. Nie zniosłabym dłużej jego spojrzenia, bałam się, że nagle dostrzeże obolałe od pocałunków usta, zmęczone po upojnej nocy, rozpalone ciało. Gdy zostałam sama, powróciła pewność, że już więcej nie zobaczę i nie usłyszę Nina. A do niej dołączyła kolejna: że nie potrafię już żyć u boku Pietra, że nie dam rady spać z nim w jednym łóżku. Co robić? Zostawię go. Odejdę z dziewczynkami. Ale jak powinnam się zachować? Czy wystarczy tak po prostu odejść? Nic nie wiedziałam o separacjach i rozwodach, jak to wygląda, ile czasu potrzeba, żeby znowu być wolną kobietą. Nie znałam też żadnej pary, która miała to już za sobą. Co dzieje się z dziećmi? Kto je utrzymuje? Czy mogę zabrać córki do innego miasta, na przykład do Neapolu? Zresztą dlaczego do Neapolu, a nie do Mediolanu. Jeśli zostawię Pietra, wcześniej czy później będę musiała poszukać jakiejś pracy. Czasy są ciężkie, gospodarka spowalnia, a Mediolan to dla mnie najlepsze wyjście, bo tam jest wydawnictwo. Ale co na to Dede i Elsa? Co z ich więzią z ojcem? Czy w takim razie nie powinnam raczej pozostać we Florencji? Nigdy w życiu. Lepszy już Mediolan, Pietro będzie mógł przyjeżdżać do córek tak często, jak zechce i jak mu czas pozwoli. O tak. Ale moje myśli biegły w stronę Neapolu. Nie do dzielnicy, tam nigdy nie wrócę. Wyobraziłam sobie, jak by to było mieszkać w zamożnej części Neapolu, kilka kroków od domu Nina, przy via Tasso. I widzieć go z okna, jak idzie na uniwersytet albo wraca z wykładów, spotykać go na ulicy, rozmawiać codziennie. Nie narzucając

się. Nie wprowadzając zamieszania w jego rodzinne relacje, co więcej, zacieśniając więzi z Eleonorą. Wystarczyłaby mi świadomość, że jest tuż obok. Czyli Neapol, nie Mediolan. Zresztą jeśli rozstanę się z Pietrem, Mediolan nie będzie już dla mnie taki gościnny. Stosunki z Mariarosą ochłodzą się, z Adele zresztą też. Nie zerwiemy ich, o nie, to bardzo kulturalne osoby, niemniej chodzi o matkę Pietra i o jego siostrę, nawet jeśli nie mają o nim dobrego zdania. Nie mówiąc o Guidzie, jego ojcu. Na pewno nie będę mogła liczyć na Airotów w takim stopniu co dawniej, może nawet będę musiała zrezygnować z wydawnictwa. Tylko Nino może mi pomóc. Wszędzie ma znajomości, z pewnością znajdzie sposób, żeby mnie wesprzeć. Chyba że moja nieustanna obecność sprzykrzy się jego żonie, sprzykrzy się jemu samemu. Dla niego jestem kobietą zamężną, mieszkającą we Florencji, daleko od Neapolu. Pośpieszne rozwiązanie małżeństwa, żeby pędzić za nim i zamieszkać kilka kroków od jego domu, to szaleństwo. Uznałby mnie za wariatkę. Zachowałabym się jak idiotka, która nie daje sobie rady bez faceta: koleżanki Mariarosy aż wzdrygały się na myśl o takim typie kobiety, która zresztą w ogóle nie pasuje do Nina. On miał wiele kochanek, ciągle zmieniał łóżko, płodził dzieci bez większego zaangażowania, dla niego małżeństwo to instytucja niezbędna, która jednak nie powinna niewolić pożądania. Tylko bym się ośmieszyła. W życiu obywałam się bez wielu rzeczy, dlatego teraz obejdę się bez Nina. Pójdę własną drogą, razem z córkami. W tej chwili zadzwonił telefon, pobiegłam odebrać. To był on, w tle huczał megafon, rozlegały się jakieś trzaski, hałasy, ledwo go słyszałam. Dopiero przyjechał do Neapolu, dzwoni ze stacji. Żeby zapytać, jak się czujesz, powiedział. Odparłam, że dobrze. Co robisz? Zaraz będziemy jeść. Pietro jest? Nie. Dobrze ci było w nocy ze mną? Tak. Bardzo? Bardzo. Nie mam więcej żetonów. To cześć, i dziękuję za telefon. Do usłyszenia. Kiedy tylko zechcesz. Byłam z siebie zadowolona, z tego, że potrafiłam się opanować. Zachowałam właściwy dystans, na uprzejmy telefon odpowiedziałam z równą uprzejmością. Ale on trzy godziny później znowu zadzwonił i znowu z telefonu publicznego. Był zdenerwowany. Dlaczego jesteś taka oschła? Nie jestem oschła. Dzisiaj rano zażądałaś ode mnie, żebym ci powiedział, że cię kocham, i powiedziałem, choć z zasady nie mówię tego nikomu, nawet własnej żonie. Cieszy mnie to. A czy ty mnie kochasz? Tak. Będziesz z nim spała dziś wieczorem? A z kim mam spać? Nie cierpię go. A ty nie śpisz z żoną? To nie to samo. Dlaczego? Bo mnie Eleonora nic nie obchodzi. To wróć do mnie. Jak? Zostaw ją. I co dalej? Jego telefony stały się coraz częstsze. Uwielbiałam je, zwłaszcza wtedy, gdy tylko się witaliśmy, jakby następny raz miał nastąpić nie wiadomo kiedy, chociaż on oddzwaniał zaledwie pół godziny później, czasami nawet dziesięć minut później, i szeptał czułe słówka, pytał, czy kochałam się z Pietrem od tamtej nocy, kiedy my się kochaliśmy. Odpowiadałam, że nie, kazał mi przysięgać, przysięgałam więc, pytałam, czy on kochał się z żoną, krzyczał, że nie, ja też kazałam mu przysięgać, i tak sobie przysięgaliśmy,

i obiecywaliśmy, zwłaszcza ja, że będę w domu, że będę odbierać. Chciał, żebym czekała na jego telefony, a jeśli przez przypadek gdzieś wyszłam – bo przecież musiałam robić zakupy – dzwonił bez ustanku, dopóki nie wróciłam, nie rzuciłam siatek, nie puściłam dziewczynek i nie zamknąwszy nawet drzwi wejściowych, nie pobiegłam odebrać. W takich chwilach słyszałam po drugiej stronie słuchawki jego zrozpaczony głos: myślałem, że już nigdy nie odbierzesz. Ale zaraz dodawał radośniej: nie przestawałbym dzwonić, bo z braku ciebie pokochałbym dźwięk telefonu, jedyne, co mi po tobie zostanie. I wspominał ze szczegółami naszą noc – czy pamiętasz to, czy pamiętasz tamto – ciągle o niej mówił. Wyliczał, co chciałby ze mną zrobić, i to nie tylko podczas seksu: iść na spacer, wyjechać, iść do kina, do restauracji, rozmawiać o tym, co teraz robi, słuchać, jak powstaje moja książka. Ja wtedy traciłam cierpliwość. Odpowiadałam: tak, tak, tak, wszystko, co chcesz, i krzyczałam: ja zaraz jadę na wakacje, za tydzień będę z dziewczynkami i z Pietrem nad morzem. Jakby chodziło o banicję. A on na to: Eleonora jedzie na Capri za trzy dni, wpadnę do Florencji choćby na godzinę. Tymczasem Elsa patrzyła na mnie i pytała: mamo, z kim tak ciągle rozmawiasz, chodź się bawić. Dede powiedziała jej któregoś dnia: daj jej spokój, rozmawia z narzeczonym.

113. Nino jechał całą noc, dotarł do Florencji koło dziewiątej rano. Zadzwonił, odebrał Pietro, on rzucił słuchawką. Znowu zadzwonił, ja podbiegłam do telefonu. Zaparkował pod domem. Zejdź. Nie mogę. Zejdź natychmiast albo ja wejdę na górę. Za kilka dni mieliśmy jechać na wakacje do Viareggio, Pietro miał już urlop. Zostawiłam go z dziewczynkami, powiedziałam, że muszę kupić kilka rzeczy nad morze. I pobiegłam do Nina. To nie był dobry pomysł. Nasze żądze, zamiast osłabnąć, rozpaliły się jeszcze mocniej, popychając nas do coraz bardziej bezwstydnych żądań. I choć na odległość, przez telefon, słowa pozwalały snuć podniecające fantazje, ale jednocześnie zmuszały do zachowania pewnego umiaru, hamowały nas i przerażały, zamknięta przestrzeń samochodu, okrutny żar i bliskość sprawiły, że nasz obłęd stał się konkretny i nieunikniony, wpisał się w czas wielkich przemian, dostosował do rzeczywistości, która żądała niemożliwego. – Nie wracaj do domu. – A co z dziewczynkami, co z Pietrem? – Co z nami? Zanim wyjechał, powiedział, że nie zniesie sierpnia beze mnie. Pożegnaliśmy się z rozpaczą. Ja w mieszkaniu wynajętym w Viareggio nie miałam telefonu, on podał mi telefon do domu na Capri. Kazał mi przysiąc, że będę codziennie dzwonić. – A jeśli odbierze twoja żona? – Odłóż słuchawkę. – A jeśli będziesz na plaży? – Mam pracę, nie będę na plaży. Postanowiliśmy, że umówimy się przez telefon na spotkanie przed albo po święcie Wniebowzięcia, aby choć raz się zobaczyć. Nino nalegał, żebym wymyśliła jakąś wymówkę i wróciła do Florencji. On zrobi to samo i do mnie dołączy. Spotkamy się w moim domu, zjemy razem kolację, spędzimy razem noc. Kolejne szaleństwo. Pocałowałam go, pogłaskałam, ugryzłam i wyrwałam się z jego uścisku w stanie nieszczęśliwej euforii. Pobiegłam kupić ręczniki, kąpielówki dla Pietra, wiaderko i łopatkę dla Elsy, niebieski kostium dla Dede. W tamtym czasie uwielbiała niebieski.

114. Wyjechaliśmy na wakacje. Rzadko zajmowałam się dziewczynkami, cały czas przebywały z ojcem. Nieustannie biegałam w poszukiwaniu telefonu, choćby tylko po to, aby powiedzieć Ninowi, że go kocham. Ze dwa razy odebrała Eleonora, wtedy się rozłączyłam. Ale sam jej głos wystarczył, aby popsuć mi humor: to niesprawiedliwe, że ona może być przy nim w dzień i w nocy, co ona ma do niego, do nas. Rozdrażnienie pomogło mi przezwyciężyć strach, pomysł spotkania we Florencji wydawał mi się coraz bardziej realny. Powiedziałam Pietrowi – i była to prawda – że chociaż włoskie wydawnictwo przy całej dobrej woli nie zdąży z książką przed styczniem, mój tekst ukaże się we Francji pod koniec października. Powinnam więc rozwiązać kilka wątpliwych i niecierpiących zwłoki kwestii, potrzebuję paru książek, muszę wrócić na chwilę do domu. – Ja po nie pojadę – zaofiarował się. – Pobądź z dziewczynkami, tak rzadko cię widzą. – Ale ja lubię prowadzić, a ty nie. – Zostawisz mnie na chwilę w spokoju? Dasz mi wolny dzień? Nawet pokojówki go mają, a ja to co, gorsza? Wyruszyłam wczesnym rankiem, na niebie płynęły rozdarte chmury, przez otwartą szybę wpadał chłodny wiatr, który niósł ze sobą zapachy lata. Z bijącym sercem weszłam do pustego mieszkania. Rozebrałam się, umyłam, popatrzyłam z niesmakiem na blady brzuch i piersi, ubrałam się, znowu rozebrałam i ubrałam, tak długo, aż nie uznałam, że wyglądam pięknie. Koło trzeciej po południu dotarł Nino, nie wiem nawet, jakie kłamstwo wcisnął żonie. Kochaliśmy się do wieczora. Po raz pierwszy mógł poświęcić się mojemu ciału w spokoju, z prawdziwą pobożnością, wręcz z idolatrią, na co ja nie byłam w ogóle przygotowana. Starałam się również stanąć na wysokości zadania, by za wszelką cenę uznał mnie za dobrą w tych sprawach. Ale kiedy zobaczyłam, jak tonie w błogości i szczęściu, coś nagle we mnie pękło. Dla m n ie to było w yjątkow e dośw iadcz en ie, dla n iego pow tórka z roz ryw ki. Kochał kobiety, uwielbiał ich ciała, jakby to były fetysze. Nie myślałam wtedy o tych, o których wiedziałam, jak Nadia, Silvia, Mariarosa czy jego żona Eleonora. Myślałam natomiast o tym, co widziałam, o szaleństwach, które robił dla Lili, o żądzy, która doprowadziła go niemalże do samozniszczenia. Przypomniałam sobie, że ona uwierzyła w tę namiętność i przylgnęła do niego, do trudnych książek, jakie czytał, do jego myśli, do jego ambicji, aby stać się silniejszą i się zmienić. Przypomniałam sobie, jak świat jej się zawalił, kiedy Nino ją porzucił. Czyżby on

potrafił kochać i nakłaniać do miłości tylko w tak ekstremalny sposób? Czyżby nie znał innych dróg? Czyżby nasza szalona miłość była reprodukcją innych szalonych miłości? Czyżby to pragnienie, by mnie posiąść bez względu na konsekwencje, powielało pewien schemat, zgodnie z którym pragnął Lili? I czy nawet to, że przyjechał do domu mojego i Pietra, nie przypomina dnia, kiedy Lila zaciągnęła go do swojego mieszkania, w którym żyła ze Stefanem? Czyżbyśmy nie przeżywali naszej historii, a tylko ją powielali? Skuliłam się, on zapytał: co ci jest? Nic. Nie wiedziałam, co odpowiedzieć, tych myśli nie dało się ubrać w słowa. Przytuliłam się do niego, pocałowałam go, starałam się zapomnieć o jego miłości do Lili. Ale Nino nie odpuścił i w końcu ustąpiłam: chwyciłam się późniejszego wspomnienia – o tak, to m ogę m u pow iedz ieć – i zapytałam sztucznie wesołym tonem: – Czy ze mną też jest coś nie tak podczas seksu, jak z Liną? Jego twarz się zmieniła. W oczach, w minie dojrzałam kogoś całkiem innego, obcego człowieka, który mnie przestraszył. Dlatego zanim odpowiedział, dodałam szeptem: – Żartowałam, jeśli nie chcesz, nie odpowiadaj. – Nie zrozumiałem pytania. – Ja tylko przytoczyłam twoje słowa. – To nie moje słowa. – Kłamca, powiedziałeś to w Mediolanie, gdy szliśmy do restauracji. – Nieprawda, zresztą nie chcę rozmawiać o Linie. – Dlaczego? Nie odpowiedział. Poczułam się urażona, odwróciłam się do niego plecami. Kiedy palcami pogłaskał mnie po karku, wysyczałam: daj mi spokój. Przez chwilę leżeliśmy nieruchomo, w milczeniu. Potem znowu zaczął mnie pieścić, całować powoli po ramieniu: ustąpiłam. Pomyślałam w duchu: ma rację, nie powinnam go nigdy więcej pytać o Lilę. Wieczorem zadzwonił telefon, to na pewno był Pietro z dziewczynkami. Dałam Ninowi znak, aby się nie odzywał, wstałam z łóżka i pobiegałam odebrać. Przygotowałam się, żeby mówić czule, głosem pewnym, ale podświadomie mówiłam nienaturalnie cicho, prawie szeptem, bo nie chciałam, żeby Nino mnie usłyszał i potem ze mnie żartował albo się na mnie złościł. – Dlaczego szepczesz? – zapytał Pietro. – Wszystko w porządku? Natychmiast podniosłam głos, przesadzając w drugą stronę. Dobierałam miłe słowa, radośnie przywitałam się z Elsą, Dede poleciłam, aby nie sprawiała ojcu problemów i umyła zęby przed snem. Gdy wróciłam do łóżka, Nino powiedział: – Jaka dobra żonka i mamusia. – Ty nie jesteś lepszy – odparłam. Poczekałam, aż opadnie ze mnie napięcie, aż echo głosu męża i córek przycichnie. Wzięliśmy

wspólny prysznic, bawiąc się doskonale, co było dla mnie nowym doświadczeniem: spodobało mi się to wzajemne mycie się. Potem przygotowałam się do wyjścia. Znowu zaczęłam się dla niego stroić, tym razem jednak na jego oczach i, o dziwo, bez skrępowania. Patrzył na mnie zachwyconym wzrokiem, gdy ja przymierzałam sukienki, szukając tej właściwej, gdy się malowałam, i co chwilę podchodził do mnie – chociaż mówiłam ze śmiechem: nawet się nie waż, łaskoczesz mnie, zniszczysz mi makijaż i będę musiała zaczynać od nowa, uważaj na sukienkę, porwiesz ją, daj mi spokój – całował mnie w szyję, wkładał ręce za dekolt i pod spódnicę. Poleciłam, żeby wyszedł pierwszy i poczekał na mnie w samochodzie. Chociaż budynek był opustoszały, bo prawie wszyscy wyjechali na wakacje, bałam się, że ktoś może nas zobaczyć razem. Pojechaliśmy na kolację, zjedliśmy dużo, mówiliśmy dużo, wypiliśmy jeszcze więcej. Po powrocie znowu wskoczyliśmy do łóżka, ale nie spaliśmy. Nino oznajmił: – W październiku jadę na kongres do Montpellier na pięć dni. – Baw się dobrze. Wybierasz się z żoną? – Chcę jechać z tobą. – To niemożliwe. – Dlaczego? – Dede ma sześć lat, a Elsa trzy. Nie mogę zostawić ich samych. Zaczęliśmy rozmawiać o naszej sytuacji i po raz pierwszy wypowiedzieliśmy takie słowa jak z am ęż n a, ż on aty, dz ieci. Przechodziliśmy od rozpaczy do seksu i od seksu do rozpaczy. W końcu szepnęłam: – Nie powinniśmy się więcej spotykać. – Może ty wytrzymasz. Ale ja nie. – Bzdury. Znasz mnie od wieków, a mimo to całkiem nieźle sobie beze mnie radziłeś. Wkrótce o mnie zapomnisz. – Obiecaj, że będziesz dzwonić codziennie. – Nie, nie zadzwonię więcej. – Jeśli nie zadzwonisz, ja oszaleję. – A ja oszaleję, jeśli będę dalej o tobie myśleć. Z masochistyczną rozkoszą analizowaliśmy ślepy zaułek, w jaki się zapędziliśmy, i rozgoryczeni tym sumowaniem przeszkód w końcu się pokłóciliśmy. On wyjechał zdenerwowany o szóstej rano. Ja posprzątałam mieszkanie, popłakałam sobie i przez całą drogę miałam nadzieję, że nigdy nie dotrę do Viareggio. Gdy byłam w połowie, uświadomiłam sobie, że nie zabrałam ani jednej książki, która usprawiedliwiałaby moją wyprawę. Pomyślałam: tak lepiej.

115. Po powrocie zostałam radośnie przywitana przez Elsę, która stwierdziła z dąsem: tata nie umie się bawić. Dede broniła Pietra, wykrzyknęła, że jej siostra jest mała, głupia i psuje każdą zabawę. Pietro przyjrzał mi się uważnie, był w złym humorze. – Nie spałaś. – Spałam źle. – Znalazłaś książki? – Tak. – Gdzie je masz? – A gdzie mam je mieć? W domu. Sprawdziłam, co miałam sprawdzić, i po problemie. – Dlaczego się złościsz? – Bo ty mnie prowokujesz. – Dzwoniliśmy jeszcze raz wczoraj wieczorem. Elsa chciała ci powiedzieć dobranoc. – Było gorąco, wyszłam się przewietrzyć. – Sama? – A z kim niby? – Dede twierdzi, że masz narzeczonego. – Dede jest bardzo z tobą związania i chce mnie zastąpić. – Albo widzi i słyszy coś, czego ja nie widzę i nie słyszę. – Co masz na myśli? – To, co powiedziałem. – Pietro, wyjaśnij mi jedno. Czyżbyś do swoich licznych chorób zamierzał dodać również zazdrość? – Nie jestem zazdrosny. – Mam nadzieję. Bo gdyby było inaczej, to cię ostrzegam, że zazdrości nie zniosę. W następnych dniach często dochodziło do takich sprzeczek. Spoglądałam na niego uważnie, karciłam go i cały czas czułam do siebie wstręt. Ale także złość: bo czego on ode mnie żąda, co ja mam robić? Kocham Nina, zawsze go kochałam: jak mam go wyrzucić z serca, z głowy, z brzucha, i to teraz, kiedy on też mnie kocha? Od dziecka udoskonalałam swój mechanizm autorepresji. Nigdy nie dałam się ponieść żadnemu z pragnień, zawsze udawało mi się ujarzmić wszelkie szaleństwo. Ale teraz dosyć – powtarzałam sobie – nawet jeśli wszystko ma przepaść, ja w pierwszej kolejności.

Wahałam się jednak. Przez kilka dni nie zadzwoniłam do Nina, dokładnie tak, jak rozsądnie zapowiedziałam mu we Florencji. Ale potem nagle zaczęłam dzwonić nawet trzy czy cztery razy dziennie, nie zachowując żadnej ostrożności. Nie obchodziło mnie to, że Dede stoi kilka kroków od budki telefonicznej. Rozmawiałam z nim w rozgrzanej do granic wytrzymałości klatce i czasami, zlana potem i wkurzona badawczym spojrzeniem córki, otwierałam szklane drzwi na oścież i krzyczałam: i co tak stoisz, mówiłam, że masz pilnować siostry. Moje myśli skupiały się już tylko na kongresie w Montpellier. Nino mnie zadręczał, traktował ten wyjazd jako definitywny dowód na szczerość moich uczuć, tak że przechodziliśmy od gwałtownych kłótni do deklaracji, iż nie możemy bez siebie żyć; od długich i kosztownych dąsów przez międzymiastową do niepohamowanego potoku gorących słów, którymi dawaliśmy upust naszym żądzom. Któregoś popołudnia, wyczerpana, z Dede i Elsą, które stały pod kabiną i jęczały: mama, pośpiesz się, nudzimy się, oznajmiłam mu: – Jest tylko jeden sposób, abym mogła jechać z tobą do Montpellier. – Jaki? – Muszę Pietrowi o wszystkim powiedzieć. Nastała długa cisza. – Naprawdę jesteś na to gotowa? – Tak, ale pod jednym warunkiem, że ty powiesz o wszystkim Eleonorze. Kolejna cisza. W końcu Nino wymamrotał: – Mam skrzywdzić Eleonorę i synka? – Tak. A ja nie skrzywdzę Pietra i moich córek? Każdy wybór wiąże się z cierpieniem. – Albertino jest jeszcze malutki. – Elsa też. A dla Dede to będzie nie do wytrzymania. – Zrobimy to po Montpellier. – Nino, nie igraj ze mną. – Nie igram. – Skoro tak, zachowaj się jak należy. Ty porozmawiasz z żoną, a ja z mężem. Teraz. Dziś wieczorem. – Daj mi trochę czasu, to nie jest takie łatwe. – A dla mnie jest? Wahał się, wykręcał. Powiedział, że Eleonora to bardzo wrażliwa kobieta. Że zorganizowała sobie życie wokół niego i dziecka. Że gdy była młoda, aż dwa razy próbowała się zabić. Ale na tym nie poprzestał, czułam, że zmusza się do absolutnej szczerości. Od słowa do słowa, z niebywałą jak na niego otwartością, przyznał, że rozpad jego małżeństwa wiąże się nie tylko ze skrzywdzeniem żony i dziecka, ale także z wyrzeczeniem się dostatku – tylko dostatek cz yn i

ż ycie w Neapolu w m iarę z n ośn ym – i kontaktów, które umożliwiały mu robienie na uniwersytecie tego, co lubi. Na koniec, podporządkowując się własnej decyzji, żeby niczego nie przemilczeć, dodał: pamiętaj, że twój teść darzy mnie wielkim szacunkiem, a skutkiem ogłoszenia naszej relacji będzie, zarówno u mnie, jak i u ciebie, nieuchronne zerwanie stosunków z rodziną Airota. To ostatnie zdanie z niewiadomych przyczyn najbardziej mnie zabolało. – Rozumiem – powiedziałam. – Nie ma sensu dłużej rozmawiać. – Poczekaj. – Za długo czekałam, powinnam wcześniej się zdecydować. – Co zamierzasz? – Przyznać, że moje małżeństwo nie ma sensu, i pójść swoją drogą. – Jesteś pewna? – Tak. – I pojedziesz do Montpellier? – Powiedziałam swoją, a nie twoją drogą. Z nami koniec.

116. Cała we łzach odłożyłam słuchawkę i wyszłam z budki. Elsa zapytała mnie: skaleczyłaś się, mamusiu? Odpowiedziałam: nie, ja się czuję dobrze, to babcia jest chora. I dalej szlochałam na oczach zaniepokojonych dziewczynek. Pod koniec naszych wakacji płakałam bez ustanku. Mówiłam, że jestem zmęczona, że jest za gorąco, że boli mnie głowa, i wysyłałam Pietra z córkami na plażę. A sama leżałam w łóżku i moczyłam łzami poduszkę. Zawsze pogardzałam nadmierną płaczliwością, nie byłam beksą nawet jako dziecko. Obie z Lilą ćwiczyłyśmy się, żeby nigdy nie płakać, a jeśli już, to tylko w szczególnych okolicznościach i krótko: poczucie wstydu pomagało stłumić szloch. Teraz natomiast w głowie miałam fontannę, jak Roland, która bez ustanku cisnęła do oczu łzy i nawet kiedy Pietro, Dede i Elsa wracali do domu, a ja z trudem je hamowałam i biegłam, by przemyć twarz pod kranem, wydawało mi się, że ta fontanna cały czas kapie, czekając tylko na dobrą okazję, żeby znowu znaleźć drogę do oczu. On chciał mnie tylko zerżnąć – tak, zerżnąć, jak wiele innych – i nie planował wspólnego bycia ze mną już na zawsze, zerwania więzi z żoną. Prawdopodobnie jest ciągle zakochany w Lili. Prawdopodobnie w życiu kochał tylko ją, jak wielu innych, którzy ją poznali. I dlatego na zawsze pozostanie z Eleonorą. Miłość do Lili stanowi gwarancję, że żadna kobieta – bez względu na to, jak bardzo będzie jej pragnął w ten swój ekstremalny sposób – nigdy nie zniszczy jego kruchego małżeństwa, a już na pewno nie będę to ja. Oto cała prawda. Bywało, że w połowie obiadu czy kolacji wstawałam i biegłam wypłakać się do łazienki. Pietro traktował mnie z ostrożnością, czuł, że w każdej chwili mogę wybuchnąć. Na początku, zaledwie kilka godzin po zerwaniu z Ninem, chciałam mu wszystko wyznać, jakby nie był tylko mężem, któremu winna jestem wyjaśnienia, lecz także spowiednikiem. Potrzebowałam tego i zwłaszcza w łóżku, kiedy przytulał się do mnie, a ja go odpychałam, szepcząc: nie, dziewczynki się obudzą, byłam bliska opowiedzenia mu każdego szczegółu. Zawsze jednak hamowałam się w porę, bo po co mówić mu o Ninie. Teraz, kiedy nie dzwoniłam już do ukochanego, kiedy straciłam go na zawsze, pastwienie się nad Pietrem nie miało żadnego sensu. Lepiej zamknąć sprawę w kilku jasnych słowach: nie mogę dłużej z tobą żyć. Ale tego też nie zrobiłam. W takich chwilach, kiedy w ciemnościach naszej sypialni czułam się gotowa, by wykonać ten krok, ogarniały mnie współczucie i strach o przyszłość dziewczynek. Głaskałam go po ramieniu, po policzku i szeptałam: śpij już. Wszystko uległo zmianie w ostatni dzień wakacji. Była prawie północ, Dede i Elsa spały. Od

dziesięciu dni nie dzwoniłam do Nina. Spakowałam walizki i wykończona przez tęsknotę, wysiłek i upał siedziałam razem z Pietrem na balkonie, każde na swoim leżaku, w milczeniu. Powietrze, w którym unosił się zapach morza i żywicy, było ciężkie i wilgotne, a nasze włosy i ubrania mokre. Nagle Pietro zapytał: – Jak się czuje twoja matka? – Moja matka? – Tak. – Dobrze. – Dede mówiła, że jest z nią źle. – Już jej lepiej. – Dzwoniłem do niej dziś po południu. Twoja matka cieszy się świetnym zdrowiem. Nic nie odpowiedziałam. Jak mi ten człowiek działa na nerwy. O proszę, znowu łzy cisną mi się do oczu. Boże święty, mam wszystkiego dość, dość. Usłyszałam, jak mówi powoli i spokojnie: – Myślisz, że jestem głuchy i ślepy. Myślisz, że nie widziałem, jak flirtowałaś z tymi kretynami, którzy plątali się po mieszkaniu przed urodzeniem Elsy. – Nie wiem, o czym mówisz. – Wiesz dobrze. – Nie, nie wiem. Kogo masz na myśli? Gości, którzy kilka lat temu byli u nas parę razy na kolacji? I ja z nimi flirtowałam? Oszalałeś? Pietro pokręcił głową z pobłażaniem, śmiejąc się do siebie. Odczekał kilka sekund, potem zapytał ze wzrokiem wbitym w barierkę: – Nie flirtowałaś nawet z tym, co grał na perkusji? Zaniepokoiłam się. Nie dawał za wygraną. Prychnęłam więc: – Z Mariem? – Widzisz, że pamiętasz? – Jasne, że pamiętam, dlaczego miałabym nie pamiętać? To jeden z niewielu ciekawych ludzi, jakich przez siedem lat małżeństwa przyprowadziłeś do domu. – Uważasz, że jest ciekawy? – Tak, i co z tego? Co cię dzisiaj opętało? – Chcę wiedzieć. Nie wolno mi? – Co chcesz wiedzieć? Wiesz to co ja. Ostatni raz widzieliśmy tego faceta ze cztery lata temu i ty teraz wyskakujesz z takimi bzdurnymi podejrzeniami? Pietro przestał wpatrywać się w barierkę, obrócił się i spojrzał na mnie poważnie. – Pomówmy więc o teraźniejszości. Co jest między tobą a Ninem?

117. To był brutalny i nieoczekiwany cios. On chce w iedz ieć, co jest m iędz y m n ą a Nin em . To jedno pytanie, to jedno imię sprawiło, że w mojej głowie znowu trys​nęła fontanna. Poczułam, jak łzy zalewają mi oczy, wrzasnęłam, nie kontrolując się, zapominając, że jesteśmy na balkonie, że ludzie śpią, wykończeni słońcem i morzem: dlaczego mnie o to zapytałeś, powinieneś milczeć, wszystko popsułeś i już nic się nie da zrobić, wystarczyło, żebyś siedział cicho, ale ty musiałeś zapytać i ja już teraz muszę odejść, teraz muszę już kon iecz n ie odejść. Nie wiem, co mu się stało. Może doszedł do wniosku, że naprawdę popełnił błąd i że teraz, z niewiadomych przyczyn, nasza relacja zostanie już definitywnie zniszczona. A może nagle zobaczył we mnie istotę grubiańską, która przerwała kruchą otoczkę słów i objawiła się w swojej prymitywności, zobaczył kobietę w jej najbardziej niepokojącym przejawie. Jedno jest pewne: nie mógł ścierpieć tego widoku, skoczył na nogi i wszedł do mieszkania. Ja jednak pobiegłam za nim i wywrzeszczałam mu o wszystkim: o miłości do Nina od dziecka, o nowych możliwościach, jakie on przede mną odkrył, o niewykorzystanych pokładach energii, które we mnie tkwiły, i o szarości, w jakiej Pietro pogrzebał mnie na lata, o odpowiedzialności za to, że nie pozwolił mi żyć pełnią życia. Kiedy wszystko z siebie wyrzuciłam i osunęłam się w kącie, stanął przede mną z zapadniętymi policzkami, oczami w sinych obwódkach, z białymi ustami i z opalenizną, która teraz wyglądała jak zaschnięte błoto. Wtedy dopiero zrozumiałam, jak wielkiego szoku doznał. Jego pytania w ogóle nie zakładały pozytywnej odpowiedzi w rodzaju: tak, flirtowałam z perkusistą, tak, było też coś więcej; tak, Nino był moim kochankiem. Pietro zadał mi je tylko po to, żebym zaprzeczyła, żebym przegnała wątpliwości, które go napadły, by mógł ze spokojem położyć się spać. Ja natomiast zamknęłam go w koszmarze, z którego teraz nie potrafi się wydostać. Zapytał niemalże szeptem, szukając ostatniej deski ratunku: – Spaliście ze sobą? Zrobiło mi się go żal. Gdybym to potwierdziła, znowu zaczęłabym krzyczeć, wyznałabym wszystko: tak, raz, kiedy ty spałeś, drugi raz w jego samochodzie, a trzeci w naszym łóżku, we Florencji. I wypowiedziałabym te zdania z żądzą, którą te słowa we mnie budziły. Zamiast tego pokręciłam przecząco głową.

118. Wróciliśmy do Florencji. Kontakty ograniczyliśmy do niezbędnej wymiany zdań i przyjacielskiego tonu w obecności dziewczynek. Pietro przeniósł się do swojego gabinetu, jak wtedy kiedy Dede w ogóle nie spała, ja zaś zostałam w naszej sypialni. Zachodziłam w głowę, co dalej robić. Lila, Stefano i sposób, w jaki zakończyło się ich małżeństwo, nie stanowili dobrego przykładu: czasy się zmieniły, teraz istniały prawne możliwości. Liczyłam na cywilizowane rozstanie, zgodnie z przepisami, dostosowane do epoki i do naszego statusu. Mimo to dalej nie wiedziałam, co robić, dlatego nie robiłam nic. Na dodatek od razu po powrocie zadzwoniła Mariarosa, by mi przekazać, że francuskie wydanie jest prawie gotowe, że wkrótce dostarczy mi wydruk wstępny, a skrupulatny i poważny redaktor z mojego wydawnictwa już zapowiedział dyskusję w sprawie kilku ustępów. W pierwszej chwili byłam zadowolona, usiłowałam znowu z pasją skupić się na tekście. Ale nie potrafiłam, czułam, że mam o wiele większy problem niż źle zinterpretowane czy sformułowane zdanie. Potem któregoś ranka zadzwonił telefon. Odebrał Pietro. Powiedział halo, powtórzył, w końcu odłożył słuchawkę. Serce zaczęło mi walić jak szalone, przygotowałam się do biegu, by zdążyć przed mężem. Ale telefon więcej nie zadzwonił. Mijały godziny, próbowałam zająć czymś myśli, skupiłam się więc na pracy. To był zły pomysł, bo tekst wydał mi się stekiem bzdur: tak się nad nim męczyłam, że w końcu zasnęłam z głową na biurku. I wtedy znowu rozległ się dzwonek i znowu odebrał mój mąż. Wrzasnął halo tak, że aż przestraszył Dede, i rzucił słuchawką, jakby chciał rozwalić aparat. To był Nino, wiedziałam o tym ja i wiedział Pietro. Kongres był coraz bliżej, pewnie zamierza znowu mnie namawiać, bym z nim pojechała. Na powrót spróbuje wciągnąć mnie w wir swoich żądz. Pokaże, że jedyną szansą dla nas jest ukryty romans, który będziemy ciąg​nąć aż do znudzenia, pogrążając się w złych uczynkach i w grzesznej rozkoszy. Że wyjściem jest zdrada, kłamstwo, wspólny wyjazd. Po raz pierwszy leciałabym samolotem, jak na filmach przytuliłabym się do niego w chwili, kiedy maszyna odrywa się od ziemi. Dlaczego nie: po Montpellier pojechalibyśmy do Nanterre, do koleżanki Mariarosy, porozmawiałabym z nią o książce, uzgodniłabym co dalej, przedstawiłabym Nina. Och, towarzyszyć mężczyźnie, którego kocham, który roztacza wokół siebie poczucie siły i mocy. Początkowe poirytowanie zaczęło słabnąć. Kusiła mnie taka perspektywa. Następnego dnia Pietro pojechał na uniwersytet. Spodziewałam się, że Nino znowu zadzwoni. Ale nie zadzwonił, dlatego w przypływie emocji sama podniosłam słuchawkę. Odczekałam kilka

sekund, byłam bardzo roztrzęsiona, w głowie kołatała mi się tylko jedna myśl: usłyszeć jego głos. A co dalej, tego nie wiedziałam. Może na niego naskoczę, może znowu się rozpłaczę. Albo wykrzyczę: dobrze, jadę z tobą, będę twoją kochanką tak długo, aż się nie znudzisz. W tamtej chwili pragnęłam tylko, żeby odebrał. Odebrała Eleonora. Zdążyłam stłumić głos w gard​le, zanim po liniach telefonicznych popłynęły zadyszane i kompromitujące słowa przeznaczone dla uszu Nina. Zmusiłam się do wesołego tonu: cześć, mówi Elena Greco, jak się masz, jak minęły ci wakacje, a Albertino? Ona słuchała w milczeniu, potem wrzasnęła: Elena Greco, ta obłudna dziwka, co? Zostaw w spokoju mojego męża i nie waż się więcej dzwonić, bo wiem, gdzie mieszkasz, i jak Bóg na niebie przyjadę i rozwalę ci pysk. Po czym przerwała połączenie.

119. Długo stałam przy telefonie. Buzowała we mnie nienawiść, w głowie tłukły się zdania w rodzaju: tak, przyjeżdżaj, przyjeżdżaj od razu, jędzo, tylko na to czekam, skąd ty się, kurwa, urwałaś, z via Tasso, z via Filangieri, z via Crispi, z Santarelli i chcesz ze mną zadzierać, suko, nie wiesz, z kim masz do czynienia, szmato. Wychodziła ze mnie ta druga ja, która została pogrzebana pod skorupą łagodności i teraz szamotała mi się w piersiach, wydzierała, mieszając włoski ze słowami z dzieciństwa. Jeśli Eleonora śmie stanąć przed moimi drzwiami, napluję jej w twarz, zrzucę ją ze schodów, zaciągnę za włosy aż na ulicę, roztrzaskam jej tę gównianą głowę o chodnik. Czułam ból w klatce i pulsowanie w skroniach. Przed domem prowadzono prace remontowe, przez okno wpadało gorące powietrze, pył i drażniący hałas jakiejś maszyny. W drugim pokoju Dede kłóciła się z Elsą: nie wolno ci robić tego, co ja robię, zachowujesz się jak małpa, bo tylko małpy tak robią. W końcu do mnie dotarło. Nino postanowił porozmawiać z żoną i dlatego ona na mnie naskoczyła. Od złości przeszłam do niepohamowanej radości. Nin o m n ie pragn ie, i to tak bardzo, że powiedział o nas żonie. Zniszczył swoje małżeństwo, świadomie zrezygnował z przywilejów, jakie się z nim wiązały, zburzył wszystko, na czym oparł swoje życie, i postanowił raczej skrzywdzić Eleonorę i Albertina niż mnie. Czyli to prawda, on mnie kocha. Westchnęłam z ulgą. Telefon znowu zadzwonił, od razu odebrałam. Tym razem odezwał się Nino, to był jego głos. Wydawał się spokojny. Powiedział, że jego małżeństwo się rozpadło, że jest wolny. Zapytał: – Rozmawiałaś z Pietrem? – Zaczęłam. – Nie powiedziałaś mu jeszcze? – Tak i nie. – Chcesz się wycofać? – Nie. – To się pospiesz, musimy jechać. Był pewien, że z nim pojadę. Mieliśmy się spotkać w Rzymie, wszystko już było przygotowane, hotel, bilety na samolot. – Nie mam co zrobić z dziewczynkami – powiedziałam powoli, bez przekonania. – Wyślij je do matki. – Nie ma mowy. – To zabierz ze sobą.

– Mówisz poważnie? – Tak. – Zabierzesz mnie nawet z córkami? – Oczywiście. – Ty naprawdę mnie kochasz – wyszeptałam. – Tak.

120. Nagle poczułam się silna i niepokonana, jak kiedyś, gdy sądziłam, że mogę wszystko. Urodziłam się pod szczęśliwą gwiazdą. Nawet kiedy się wydawało, że los sprzysiągł się przeciwko mnie, tak naprawdę pracował na moją korzyść. Oczywiście była w tym i moja zasługa. Jestem uporządkowana, mam dobrą pamięć, jestem pracowita, nauczyłam się posługiwać narzędziami, które wytworzyli dla siebie mężczyźni, umiałam każdemu chaosowi nadać logiczną strukturę, wiedziałam, co zrobić, żeby się podobać. Ale najważniejsze to mieć szczęście, a teraz czułam, że je mam i że mogę na nim polegać jak na zaufanym przyjacielu. I to dodało mi pewności siebie. Poślubiłam porządnego człowieka, nie kogoś takiego jak Stefano Carracci czy gorzej, jak Michele Solara. Muszę się z nim zmierzyć, on będzie cierpiał, ale w końcu dojdziemy do porozumienia. Koniec małżeństwa to bez wątpienia traumatyczne doświadczenie. A ponieważ z różnych powodów ani ja, ani on nie będziemy o tym powiadamiać naszych krewnych i z pewnością utrzymamy to jak najdłużej w tajemnicy, nie możemy również liczyć na pomoc rodziny Pietra, która bez względu na okoliczności zawsze wie, co robić i do kogo się zwrócić. Mimo to wreszcie czułam w sobie spokój. Jesteśmy dwójką dorosłych i rozsądnych ludzi, porozmawiamy, pokłócimy się, wyjaśnimy sobie wszystko. W tych burzliwych godzinach tylko jedno było dla mnie pewne: że pojadę do Montpellier. Jeszcze tego samego wieczoru porozmawiałam z mężem, wyznałam mu, że Nino jest moim kochankiem. Zrobił wszystko, aby nie dać temu wiary. Kiedy w końcu przekonałam go, że to prawda, rozpłakał się, błagał mnie, wpadł we ściekłość, podniósł szklaną taflę ze stolika i cisnął nią w ścianę, na oczach przerażonych dziewczynek, które obudziły wrzaski i które teraz stały oszołomione w progu salonu. Byłam wstrząśnięta, ale nie poddałam się. Położyłam Dede i Elsę do łóżek, uspokoiłam je, poczekałam, aż zasną. Potem wróciłam, by stawić czoło mężowi: z każdą minutą rany się mnożyły. Na dodatek Eleonora zaczęła w dzień i w nocy zadręczać nas telefonami: obrażała mnie, obrażała Pietra, bo nie potrafi zachować się jak facet, groziła, że jej rodzina zniszczy nas i nasze córki. Ale się nie zniechęciłam. Znajdowałam się w takim stanie uniesienia, że nie czułam winy. Co więcej, wydawało mi się, że cierpienie, jakie spowodowałam, że upokorzenie i agresja, których padłam ofiarą, działają tylko na moją korzyść. To nieznośne doświadczenie sprawi, że stan ę się lepsza, że w niewiadomy sposób posłuży nawet tym, którzy teraz przeżywają katusze. Eleonora zrozumie, że sercu nie można rozkazywać, że temu, kto pragnie odejść, nie można powiedzieć: nie wolno, masz zostać. A Pietro, który przynajmniej w teorii to wie, potrzebuje zwyczajnie

czasu, aby się z tym pogodzić, wyciągnąć wnioski, nauczyć tolerancji. Czułam jednak, że z dziewczynkami będzie znacznie trudniej. Mój mąż nalegał, abyśmy zdradzili im powód naszych kłótni. Ja byłam przeciwna, są małe, mówiłam, co one z tego zrozumieją. Ale on w pewnej chwili wrzasnął: musisz wytłumaczyć swoim córkom, dlaczego postanowiłaś odejść, a jeśli brak ci odwagi, to zostań, bo to znaczy, że nie jesteś do końca przekonana. Odpowiedziałam mu cicho: porozmawiajmy z adwokatem. Odparł: jeszcze będzie czas na adwokata. I bez uprzedzenia zawołał donośnym głosem Dede i Elsę, które jak tylko słyszały nasze kłótnie, zgodnie uciekały do swojego pokoju i tam się zamykały. – Wasza matka ma wam coś do powiedzenia – oznajmił Pietro – usiądźcie i posłuchajcie. Dziewczynki usiadły grzecznie na sofie w wyczekującej pozie. Zaczęłam mówić: – Ja i wasz ojciec kochamy się, ale nie potrafimy dojść do porozumienia, dlatego postanowiliśmy się rozstać. – To nieprawda – Pietro przerwał mi spokojnie. – To wasza matka postanowiła odejść. I nieprawda, że się kochamy, ona już mnie nie kocha. Zdenerwowałam się: – Dziewczynki, to nie takie proste. Można się kochać, nawet jeśli nie mieszka się razem. On znowu mi przerwał. – To też nieprawda, albo się kochamy i wtedy mieszkamy razem, i jesteśmy jedną rodziną, albo się nie kochamy i wtedy się rozstajemy, i już nie jesteśmy rodziną. Jeśli będziesz kłamać, niczego nie zrozumieją. Proszę, wyjaśnij im dokładnie, dlaczego się rozstajemy. – Ja was nie zostawię – powiedziałam. – Jesteście dla mnie najważniejsze na świecie, nie mogłabym bez was żyć. Ale mamy z waszym tatą problem. – Jaki? – nalegał. – Wyjaśnij, na czym polega twój problem. Westchnęłam i powiedziałam cicho: – Kocham kogoś innego i chcę z nim być. Elsa spojrzała na Dede, żeby sprawdzić, jak ma zareagować na tę wiadomość, a ponieważ Dede siedziała obojętna, ona też pozostała obojętna. Za to mój mąż stracił cierpliwość i wrzasnął: – Imię, powiedz, jak ma na imię. Nie chcesz? Wstydzisz się? To ja powiem, znacie tego człowieka, to Nino, pamiętacie go? Wasza matka chce z nim zamieszkać. Potem wybuchł rozpaczliwym płaczem. Wtedy przejęta Elsa wymamrotała: mamusiu, zabierzesz mnie ze sobą? Ale nie poczekała na odpowiedź. Bo kiedy jej siostra wstała i wybiegła z pokoju, ona ruszyła za nią. Tej nocy Dede krzyczała przez sen: obudziłam się, zerwałam i pobiegłam do niej. Spała, ale

zmoczyła łóżko. Musiałam ją przebudzić, przebrać, zmienić prześcieradło. Kiedy znowu ją położyłam, mruknęła cicho, że chce iść do mnie. Zgodziłam się, objęłam ją mocno. Co jakiś czas wzdrygała się przez sen, sprawdzała, czy jestem przy niej.

121. Zbliżał się dzień wyjazdu, a ja nadal nie mogłam dogadać się z Pietrem: nawet w kwestii podróży do Montpellier jakiekolwiek porozumienie wydawało się niemożliwe. Albo mówił: jeśli zabierzesz ze sobą dziewczynki, ja się zabiję. Albo: oskarżę cię o porzucenie ogniska domowego. Albo: wybierzmy się we czwórkę, pojedźmy do Wiednia. Albo: dziewczynki, wasza matka woli pana Nina Sarratorego niż was. Miałam tego wszystkiego dość. Przypomniała mi się reakcja Antonia, kiedy go zostawiłam. Ale Antonio był tylko chłopcem, po Melinie odziedziczył słabe nerwy, a przede wszystkim nie otrzymał takiego wychowania jak Pietro, nie wyćwiczono go w dzieciństwie do szukania reguł w chaosie. Myślałam w duchu: może zbyt wielką wagę przykładałam do zdobywania wiedzy, do dobrych lektur, do porządnego języka, do politycznych przekonań; może w obliczu porzucenia wszyscy stajemy się tacy sami; może nawet bardzo uporządkowany umysł nie potrafi znieść myśli o tym, że nie jesteśmy kochani. Mój mąż – i nic się z tym nie dało zrobić – był przekonany, że musi za wszelką cenę chronić mnie przed trującym wpływem moich żądz, dlatego był gotów na wszystko, nawet na największą podłość, aby tylko pozostać moim mężem. Ten człowiek, który chciał zawrzeć tylko ślub cywilny, który od zawsze opowiadał się za wprowadzeniem rozwodu, kierowany jakimiś niekontrolowanymi wewnętrznymi bodźcami żądał, aby nasze małżeństwo trwało na wieki, jakbyśmy zawarli je przed Bogiem. A ponieważ ja nalegałam, abyśmy zakończyli nasz związek, wpierw próbował drogi perswazji, a potem rozbijał przedmioty, bił się po twarzy, nagle zaczynał śpiewać. Kiedy on wpadał w takie szaleństwo, ja wpadałam w złość i obrzucałam go wyzwiskami. Wtedy nagle się uspokajał jak przerażone zwierzę, stawał przy mnie, przepraszał, mówił, że on nie wścieka się na mnie, że coś jest nie tak z jego głową. Którejś nocy wyznał mi przez łzy, że Adele zawsze zdradzała swojego męża, że odkrył to jako mały chłopiec. W wieku sześciu lat widział, jak w wielkim salonie w Genui, którego okna wychodziły na morze, całuje jakiegoś potężnego mężczyznę ubranego na niebiesko. Pamiętał każdy szczegół: mężczyzna miał wielkie ciemne wąsy jak dwa ostrza; na spodniach błyszczała jakaś plama, która przypominała stulirową monetę; a jego matka wyglądała przy nim jak wygięty łuk, który zaraz się złamie. Wysłuchałam go w milczeniu, potem starałam się pocieszyć: uspokój się, to tylko twoja wyobraźnia, wiesz, że tak nie było, nie muszę ci chyba tego mówić. Ale on nie ustępował: Adele miała na sobie różowy kostium, jedno ramiączko zsunęło się z opalonego ramienia; długie paznokcie wyglądały jak ze szkła; zaplotła czarny warkocz, który zwisał z karku jak wąż. Na koniec przeszedł od rozpaczy

do gniewu: czy widzisz, co ze mną zrobiłaś? Czy rozumiesz, że zamieniłaś mi życie w koszmar? A ja pomyślałam: Dede też kiedyś będzie pamiętać, Dede też kiedyś wykrzyczy coś podobnego. Ale byłam nieugięta, doszłam do wniosku, że Pietro powiedział mi o swojej matce dopiero teraz, po wielu latach, tylko po to, żeby wzbudzić we mnie poczucie winy, żeby mnie zranić i zatrzymać. Dni mijały, ja się nie poddawałam, choć byłam wycieńczona, przestaliśmy sypiać. Mąż urządzał mi piekło, ale Nino w niczym mu nie ustępował. Kiedy mówiłam o napięciu, w jakim żyję, i o troskach, zamiast mnie pocieszyć, wpadał w złość i mówił: ty myślisz, że dla mnie to proste, ale ja też mam piekło w domu, boję się o Eleonorę, boję się, że może sobie coś zrobić, mam takie same kłopoty jak ty, a może nawet jeszcze większe. I wykrzykiwał: ale my jesteśmy silniejsi, nasza więź musi przetrwać, rozumiesz, powiedz mi, że rozumiesz. Rozumiałam. Jednak te słowa wcale mi nie pomagały. Siły czerpałam raczej z wyobrażania sobie chwili, w której wreszcie go zobaczę i polecimy do Francji. Muszę wytrzymać, powtarzałam sobie, potem jakoś to będzie. A na razie liczyłam tylko na odrobinę wytchnienia, bo już nie dawałam rady. Pod koniec jednej z karczemnych awantur, która rozegrała się na oczach Dede i Elsy, powiedziałam do Pietra: – Dosyć. Wyjeżdżam tylko na pięć dni, tylko na pięć dni. Potem wrócę i porozmawiamy. Dobrze? On zwrócił się do dziewczynek: – Wasza matka twierdzi, że nie będzie jej przez pięć dni, czy wy w to wierzycie? Dede pokręciła przecząco głową, Elsa też. – Nawet one ci nie wierzą – powiedział Pietro. – Wszyscy wiemy, że nas zostawisz i więcej nie wrócisz. Wtedy, jak na umówiony znak, Dede i Elsa podbiegły do mnie, objęły mnie za nogi i błagały, żebym nie wyjeżdżała, żebym z nimi została. Nie wytrzymałam. Uklękłam, przytuliłam je i zapewniłam: dobrze, nie wyjadę, wy jesteście moimi córeczkami, zostanę z wami. Te słowa je uspokoiły, powoli uspokoił się także Pietro. Wyszłam do mojego pokoju. Och, Boże, jakie to wszystko zwariowane: oni, ja, świat wokół nas. Rozejm można uzyskać tylko, jeśli się kłamie. Do wyjazdu brakowało dwóch dni. Najpierw napisałam długi list do Pietra, potem krótki do Dede, z poleceniem, aby przeczytała go również Elsie. Spakowałam walizkę, wstawiłam ją pod łóżko do gościnnego pokoju. Zrobiłam duże zakupy, wypchałam lodówkę po brzegi. Na obiad i na kolację przygotowałam potrawy, które Pietro uwielbiał: zjadł z wyrazem wdzięczności na twarzy. Uspokojone dziewczynki znowu zaczęły kłócić się o byle co.

122. Tymczasem Nino, właśnie teraz, kiedy wyjazd był coraz bliżej, przestał się odzywać. Ja spróbowałam do niego zadzwonić, modląc się, aby nie odebrała Eleonora. W słuchawce usłyszałam głos pokojówki i w pierwszej chwili poczułam ulgę: zapytałam o profesora Sarratorego. Odpowiedź była krótka i wroga: poproszę panią do telefonu. Rozłączyłam się, poczekałam chwilę. Miałam nadzieję, że między małżonkami dojdzie teraz do kłótni i w ten sposób Nino dowie się, że próbowałam się z nim skontaktować. Dziesięć minut później telefon zadzwonił. Rzuciłam się do aparatu, byłam pewna, że to on. Ale to była Lila. Nie słyszałyśmy się od dawna i nie miałam ochoty teraz z nią rozmawiać. Jej głos mnie rozdrażnił. W tamtym czasie samo jej imię, gdy przemykało mi przez myśl jak wąż, wpędzało mnie w konsternację i odbierało mi energię. Poza tym to nie była dobra chwila na pogaduszki, bo jeśli Nino zadzwoni, telefon będzie zajęty, a nasze kontakty i tak są wystarczająco utrudnione. – Mogę do ciebie odzwonić później? – zapytałam. – Jesteś zajęta? – Trochę. Zignorowała moje pytanie. Jak zwykle uważała, że może wchodzić i wychodzić z mojego życia, nie bacząc na nic, jakbyśmy stanowiły jedno i jakby nie trzeba było nawet pytać: jak się czujesz, co słychać, nie przeszkadzam? Zmęczonym głosem oznajmiła, że właśnie otrzymała smutną wiadomość: matka Solarów została zamordowana. Mówiła wolno, jakby dobierała każde słowo, a ja słuchałam w milczeniu. Za jej słowami podążyły w orszaku: odświętnie ubrana lichwiarka, która zasiada przy stole państwa młodych podczas wesela Lili i Stefana, półprzytomna kobieta, która otworzyła mi drzwi, kiedy szukałam Michelego, cień z naszego dzieciństwa, który wbija nóż w don Achillego, staruszka ze sztucznym kwiatem we włosach, która chłodzi się błękitnym wachlarzem i pyta oszołomiona: gorąco mi, a wam nie? W ogóle mnie to nie wzruszyło, pozostałam obojętna nawet wtedy, kiedy Lila wspomniała o plotkach, jakie do niej dotarły, a które wyliczyła sugestywnym tonem. Manueli podcięto nożem gardło; a może wystrzelono do niej pięć kul z pistoletu, cztery w klatkę piersiową, a jedną w szyję; albo zmasakrowano ją pięściami i kopniakami, wlokąc po całym mieszkaniu; albo zabójcy – tak ich nazwała – nawet nie weszli do domu, strzelili, jak tylko otworzyła drzwi, Manuela runęła twarzą na klatkę, a mąż, który właśnie oglądał telewizję, niczego nie usłyszał. Jedno jest pewne – stwierdziła Lila – że Solarowie oszaleli, na wyścigi z policją szukają winnych, wezwali ludzi z Neapolu i okolic, wszystkie interesy stanęły, ja też dziś nie pracuję, panuje przerażająca

atmosfera, strach oddychać. Jak to ona, umiała nadać znaczenie i powagę temu, co działo się z nią i wokół niej: zabita lichwiarka, wstrząśnięci synowie, zbiry gotowe na rozlew krwi i ona sama na falach burzliwych wydarzeń. W końcu dotarła do prawdziwego powodu tej rozmowy: – Jutro wysyłam do ciebie Gennara. Wiem, że nadużywam twojej gościnności, masz córki, swoje sprawy, ale ja teraz nie mogę i nie chcę go tu trzymać. Będzie trochę w tyle ze szkołą, ale trudno. On się do ciebie przywiązał, dobrze mu u was, jesteś jedyną osobą, której ufam. Przez kilka sekund zastanawiałam się nad ostatnim zdaniem: jesteś jedyn ą osobą, której ufam . Uśmiechnęłam się, ona jeszcze nie wiedziała, że przestałam być wiarygodna. W obliczu takiej prośby, która z góry zakładała bezruch, w jakim tkwi moja pogodna i racjonalna egzystencja, równa formie życia, jaką pędzi czerwona jagoda na gałęzi ostrokrzewu, odparłam bez wahania: – Właśnie wyjeżdżam, zostawiam męża. – Nie rozumiem. – Lila, moje małżeństwo się rozpadło. Spotkałam się z Ninem i odkryliśmy, że kochamy się od zawsze, od dziecka. Dlatego odchodzę, zaczynam nowe życie. Zapadła długa cisza, potem zapytała: – Żartujesz? – Nie. Nie mogła uwierzyć, że zburzyłam harmonię we własnym domu, w swojej zorganizowanej głowie, i naskoczyła na mnie, spontanicznie chwytając się mojego męża. Pietro, powiedziała, to wspaniały, dobry, mądry człowiek, zwariowałaś, że chcesz go zostawić, pomyśl o cierpieniu, jakie sprawiasz córkom. Mówiła, nie wspominając o Ninie, jakby to imię zatrzymało się w jej uchu i nie dotarło do mózgu. To ja musiałam znowu je powtórzyć: nie, Lila, nie mogę dłużej żyć z Pietrem, bo nie mogę żyć bez Nina, bez względu na wszystko odejdę z nim. I wypowiedziałam inne zdania w tym stylu, artykułując je tak, jakby dodawały mi chwały. Wtedy ona zaczęła krzyczeć: – Chcesz dla Nina zrezygnować ze wszystkiego, kim jesteś? Chcesz dla tego typka zniszczyć rodzinę? Czy ty wiesz, co się z tobą stanie? Wykorzysta cię, wyssie z ciebie krew, odbierze ci chęć do życia i zostawi cię. Po co tyle się uczyłaś? Po co ja, kurwa, wyobrażałam sobie, że wiedziesz szczęśliwe życie za mnie i za siebie? Myliłam się, jesteś kretynką.

123. Odłożyłam słuchawkę, jakby parzyła. Jest zazdrosna, pomyślałam, zazdrosna i mnie nienawidzi. Taka jest prawda. Minęła dłuższa chwila, a matka Solarów ani razu nie przyszła mi na myśl, jej naznaczone śmiercią ciało rozpłynęło się w nicości. Zastanawiałam się natomiast z niepokojem: dlaczego Nino nie dzwoni, czyżby właśnie teraz, kiedy opowiedziałam wszystko Lili, zamierzał się wycofać, narazić mnie na śmieszność? Przez chwilę widziałam oczami wyobraźni, jak staję przed nią z całą małostkowością kogoś, kto bezsensownie zrujnował sobie życie. Potem telefon znowu się odezwał. Przez dwa czy trzy dzwonki wpatrywałam się w aparat, siedząc nieruchomo. Kiedy chwyciłam za słuchawkę, miałam na końcu języka słowa przeznaczone dla Lili: nie troszcz się więcej o mnie, nie masz do Nina żadnego prawa, pozwól mi popełniać błędy, na jakie mam ochotę. Ale to nie była ona. To był Nino: szczęście mnie rozpierało, zasypałam go czułymi słówkami. Powiedziałam, jak wygląda sprawa z Pietrem i z dziewczynkami, że nie da się z nim spokojnie i rozsądnie dojść do porozumienia, że spakowałam walizkę i nie mogę się już doczekać, aż go przytulę. On mi opowiedział o wściekłych awanturach z żoną, o tym, że minione godziny były nieznośne. Wymamrotał: chociaż bardzo się boję, nie potrafię sobie wyobrazić życia bez ciebie. Następnego dnia, kiedy Pietro był na uniwersytecie, poprosiłam sąsiadkę, aby wzięła do siebie na kilka godzin Dede i Elsę. Na stole w kuchni zostawiłam przygotowane listy i wyszłam. Pomyślałam: właśnie dzieje się coś, co zburzy cały stary świat, a ja jestem częścią tego rozpadu. Do Nina dołączyłam w Rzymie, spotkaliśmy się w hotelu przy dworcu. Gdy go tuliłam, powtarzałam sobie: nigdy się nie znudzę tym niespokojnym ciałem, on jest dla mnie nieustającą zagadką; długie kości, podniecający zapach skóry, mięśnie, siła, zwinność, wszystko takie różne od tego, jaki jest Pietro, od naszych przyzwyczajeń. Następnego ranka po raz pierwszy w życiu wsiadłam do samolotu. Nie umiałam poradzić sobie z pasami, Nino pomógł mi je zapiąć. Byłam podekscytowana, gdy ściskałam mu mocno dłoń, silniki huczały coraz głośniej i głośniej, a samolot rozpędzał się do lotu. Zalało mnie wzruszenie, gdy nagle oderwaliśmy się od ziemi i zobaczyłam domy zamieniające się w równoległościany, drogi w wąskie pasemka, a pola w zielone plamy, morze przechylające się jak twarda tafla, a chmury opadające jak miękkie osuwisko, a niepokój, ból, szczęście zaczęły zlewać się w jednostajny świetlisty ruch. Miałam wrażenie, że podczas lotu wszystko staje się proste: westchnęłam i odprężyłam się. Od czasu do czasu pytałam Nina: jesteś szczęśliwy? On kiwał potakująco głową, całował mnie. Chwilami wydawało mi się, że podłoga – jedyne oparcie,

na które teraz można było liczyć – drży pod moimi stopami. KONIEC

1 Movimento Sociale Italiano – Włoski Ruch Społeczny, postfaszystowska partia włoska (przyp. tłum.). 2 Italsider – jedno z największych XX-wiecznych hutniczych konsorcjów we Włoszech (przyp. tłum.). 3 Confederazione Generale Italiana del Lavoro – Włoska Powszechna Konfederacja Pracy, federacja związków zawodowych (przyp. tłum.). 4 Mowa o powieści Henry’ego Fieldinga H istoria ż ycia T om a Jon esa, cz yli Dz ieje Podrz utka (przyp. tłum.). 5 Ade w języku włoskim znaczy Hades (przyp. tłum.). 6 Nieustająca Walka – Lotta Continua, radykalny ruch lewicowy (przyp. tłum.).