Hellwig Z. - Byliny w parku i ogrodzie

C. pulla (rys. 33). Dz. alpejs.ki. Alpy: Kwiaty ciemnofioletowe, znacznie większe niż kwiaty drobnego, rozrastame się ogramczone. Zastosowanie: stanowiska półcieniste wilgotne, komeczny drenaż. C. X stansfieldii. Dz. Stansfielda. Mieszaniec z C. pulla, ale wzrost silny. Wysokość 2000 cm. Kwiaty duże jak u dzwonka karpackiego-, , ~o;a wy.n:ienion~mi .gatunka~i częściej upr~wianymi istnieje jeszcze znaczna liczba gatunków ?orsk1?11 mm~J lub więceJ kłopotliwych w uprawie, które można polecić amatorom roślin skalnvch pko ciekawe 1 dekoracyjne. , CARDAMINE. Cruciferae. RZEŻUCHA . Ci pratensi~ cv. ?Iei:a. Rz. łą~ow~ „Pełna". Bardzo efe.ktowna odmiana ogrodowa naszej rzezt;-c1y ~ąkoweJ: Kwiaty mtensyw1:11e lila, _pełne; kłącza pełzaJące, V. Zastosowanie: raztm z bylinami bag1ennym1 lub układ WWN, ogrody skalne, założenia naturalistyczne. CAREX, patrz „Traw-y" CARLINA. Compositae. DZIEWIĘĆSIŁ C. acanthifolia (rys. 34). Dz. akantolistny. Północna Europa. Koszyczki kwiatowe olbrzymie średnicy 20 cm (prZy ziemi). Po przekwitnięciu zamiera. · ' C. acaulis. Dz. bezłodygowy. Polska, Europa. Ko~:zv<:zki średnicy 7-15 cm. ~Z\V?nka

0

Rys. 33. Camp1mulll- pulla

dl C. caespitosa. Dz. darniowy(= Dz. drobny). Polska, góry środkowej Europy, Bałkany. Jeden z najcenniejszych gatunków, zadarniający szybko szczeliny w ogrodzie skalnym cl.robnymi rozłogami podziemnymi. Kwiaty miniaturowe, zwisające w zwartej masie, jasne, porcelanowoniebieskie (zwłaszcza cv. Miss Willmott). Ili Cv. Alba. Odmiana o kwiatach czysto białych. Zastosowanie: wraz z innymi szybko rozrastającymi się roślinami skalnymi. C. carpatica. Dz. karpacki. Wysokość 20-40 cm. Gatunek rosnący silnie, niektóre formy nawet ·wyżej. Najcenniejsze są formy niskie. W uprawie szereg odmian ogrodowych róż­ niących się odcieniami barw kwiatów od jasnoniebieskich do fioletowej i wysokością. Cv. Alba. Cenna odmiana o kwiatach czysto białych, powtarzająca z siewu. Ili C. carpatica var. turbinata = C. raineri - Dz. karpacki odmiana zwarta. Wysokość zaledwie 10-15 cm. Liście wydłużone, trójkątne, szarozielone, owłosione. Kwiaty duże, średnicy do 5 cm, jasnoniebieskie. Istnieje wiele odmian otrzymanych dzięki krzyżowaniu tego dzwonka z innymi. C. garganica. Dz. garga11.ski. Włochy. Kwiaty gwiazdkowate, niebieskolila, nieco blade, lecz w ogromnrj ilości. C. portenschlagiana, dawniej C. muralis. Dz. dalmatyński. Dalmacja. Jest to najlepszy gatunek górski. Doskonała roślina do obsadzania murków i szczelin w ogrodzie skalnym. Kwiaty o soczystej fioletowoniebieskiej barwie (przez długi okres).

80

Rys. 34 . Carlina acanthifolia 6 -

Byliny w parku i ogrodzie

81

Rys. 36. Cerastium bieber, :;.t:sirdi

CENTRANTHUS. Valerianaceae. OSTROGOWIEC

Rys. 35. Centaurea montane,--

C. acaulis var: caulescens. Dz.

bezłodygowy

odmiana łodygowa.

Łodygi wysokości

20-30 cm.

Najczęściej uprawiany i najbardziej dekoracyjny, kwiaty dobre do suszenia: Dzi:więćsiły nadają się

do uprawy w alpinariach i amatorskich ogrodach skalnych oraz na kwiat cięty. CENTAUREA. Compositae. CHABER . . , . . . Trwałe chabry ogrodowe należą do bylin bardzo wytrzymałych i niewybrednych, częsc10wo silnie ekspansywnych ( C. montana). Cenione są główi:i~ jako k:viat:zr cięte i rośliny do. naturalistyczn~ch grup ogrodowych i parkowych. Na rabaty są mnie3 odpowiedn~e ze wz?lę~u na meporządny.wyg1ąd po przekwitnięciu i częściowo w czasie kwitnienia. Rozmnażanie z nasion 1 sadzone~ kor~emowych. C. dealbata. Ch. białawy. Azja Mniejsza. Kaukaz. Wysokość 80-100 cm. Kwiaty Języczkowe różowe, VI-VII.. Cv. Steenbergii. Odmiana o kwiatach języczkowych i środkac~ bia~ch: , C. montana (rys. 35). Ch. górski. Alpy, Karpaty. Często uprnwiany, s1lme rosnący gamnek Wysokość 50 cm. Kwiaty języczkowe duże, niebieskie. Ma odmiany o kwiatach białych, różovrych i· żółtvch, V-VI. C. pulcherrima = Aetheopappus pulcherrimus. Ch: piękny. A~ja ~nie~sza,. K~u~rnz. Ma duże wartości dekoracyjne i dostarcza pięknych kV1iatów ciętych; kwahfikuJe się rowmez na ra baty. Wvsokość 50 c1~. Kwiaty czysto różov,-e, o pięknej formie. Zastosowanie: rabaty, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne. C. ruthenica. Ch. ruski. Ukraina, Kaukaz, Syberia. Gatunek bardzo wysoki - 150-180 cm. Kwiaty żółte, VI-VII; głównie do cięcia.

li

82

Alpy, Europa połudńiowa. C. ruber. O. czerwony. Bardzo dekoracyjna roślina skalna ze względu na obfite kw'aty 0 t · k · · b · kr · b ka · · 1 soczys eJ armmowei a_rwie, po ywaJ~C~ z ocza s lne 1 mury .. Kilkakrotne próby uprawy dały wyniki ujemne. nawet zabezpieczone rośliny wymarzły całkow1c1e. '

CERASTIUM. Caryophyllaceae. ROGOWNICA !lodzaj Cerastiu'!1'. o~fit;ije w liczne gatunki, bar~zo ;pospolite i zupełnie nieefektowne. Obejmuje ~ednak 2 gatunki, ?zięb którym skromne rngowrnce awansowały do rzędu najbardziej użytecznych l. P?P:'larnyc~ bylm .skalnych. Jas.ne yłaszczyzn7 sreb~z:zrstego .:1listnienia i zwartych mas białych kv:iatow są mezastąp10ne "!' zestaw1emach z kob1ercarm c1emnollstnymi oraz z plamami kwietnymi o zywych. b.a:wach (~arrmno;:e arr:ierie, .goździki i mydlnice, purpuro·we rozchodniki, niebieskie :prz:taczmki it:p·; ~'."1tnące pozną wiosną I w pierwszej połowie lata). Kwiaty białe, V-VL Roznmaza~:e prz~z P?dzia, i~ sadzonek. ~oyrzekwitnieniu należy silnie przyciąć, aby uporządkować bujne roz;rnstame. się. Lekkie r:irzy~1"yc1e Jest zalec.ane. Zastosovmnie: obwódki, rabaty i ogrody skah1 e, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne i suche. .,c. tomentosum var. colurnnae. R. kutnerowata odmiana zwarta. Europa Kauka~. 1 worzy zwarte kobierce. Wysokość 10 cm. Ga1unek jest w uprawie zbyteczny. Odstępy sadzema - 35-40 cm. • . . ~- C. bieb_erstein.ii. R. Bieberstein~ (ry~. 36). Krym. Wysokość 20--30 cm. Gatunek najsllmeJ ~osnący'. wymagając~ stałego ogramczama wzrostu. Wymaga dużo miejsca i sąsiedztwa nie obawiającego się zagłuszema. Odstępy sadzenia - ponad 40 cm. CHELONE, patrz Pentastemon · CHIONODOXA, patrz „Niskie byliny cebulowe" CHRYSANTHEMUM. Compositae. ZŁOCIEŃ CHRYZANTEMA Rodzaj obejmujący bardzo wiele gatunków, często różniących si~ od siebie bardzo wybitnie. Ostatnio 6•

83

powiększył się jeszcze wskutek. zali~zenia do. ni~go ga~ur.i-~ów ~wa~anych dot_ychc~as za od~z~elr:e rodzaje (np. Pyre.thrum). Nalezy więc oddz1elme omow1c złoc1eme ogrodo·we, z:wane popula;m~ chrvzantemami, a oddzielnie gatunki górskie 1Haz z tak zwanymi margarytkam1 lub pstrumarm (Cli. maximum i Ch. leucanthemum). Złocienie ogrodowe, chryzantemy: . . . . . Ch. morifolium = Ch. X hortorum. Z. ogrodowy. ~.o~me. dziko wraz z . Ch. indicum, drugim ·wyjściowym gatunkiem nie w In~iac~, lecz w Japonu i Chmac~. Form~ p1en:·otna o ma: h-ch, żółtych koszyczkach jest już w uprawie meznana. Była ona wra~ z kilkoma :nn~m1 gatunkan:_i1 tylko jedi'-ią z form rod:.:;icielskich, które posłużyły hodmvcom Dalekiego Wschodu do 1-.;:tworzema ,~- ciągu stuleci szeregu odmi-an ogrodowych. Sprowadzone do Europy ·w 1860 r.. (_ogrodr:1k R. F~r­ tune) dostały się na „warsztat" -..;,·ielu hodowcó11·, któ~zy. d~,lszą P.racę poprowadzi~\ w takim tempie, że. ai1 gielski~ i fr~ncu.skie towarzy~twa „chr~zantem~~;o.w . ~~~·eie~tro:rn~y do ?.zis _ol~oło ~OO? o~­ miah. Odmiany zmmiące \V gruncie stanmną oCZ) \\isc1e t~ L<..o mew1ell,ą częsc lej hczb). Nalezy podkreślić, że ;dększość odmian określonych przez hod~wców a.ngielskich, amerykańskich i fran· cuskich jako zimujące w gruncie jest w naszych :1·~run1~ach khma~ycznych ~a mało 1;rytr~ym~ła. Odmiany te wymagają kilkuletriich prób. Bardzie] mozna polegac n.a ~dm1~nach. mem1e~lnch, które stanuwią w chwili obecnej trzon naszego doboru. Podane zesta-1neme opiera się na probach przeprowadzonych wiatach trzydziestych. obecnego _stulecia :1 ~ydgosz~zy: ';' ok~licy Łodzi i w okolicy Warsza1vy (objęły one około 50 odmian). Odmian)'. zło~1em kor~a:1sk1ch op1sar.i-e ~ą i:a podstawie literatury, gdyz dopiero 11· ostatnich latach zaczęh~i~1y ie uprmnac. Olm~s l~"lntmema trwa od drugiej połowy sierpnia do połowy listop_ada. Wy:sokosc ~0-~0 cm. Rozmnazan:e z sadzo;i,ek pod szkłem w nurcu i k:wietniu i rrzez podział na w10snę. W pierwszym roku komeczne dosc grube przykrycie, 11• następnych-bardzo lekkie. ~ymarzanie ~darza się ~wy kle wtedy, _gdy gleba. jes~ zbyt ciężka i nieprzepuszczalna lub - oclwrotmc - zbyt in~szcz?·sta 1 uboga. ~(om~cz1:e. z~s1:ame n~­ ·wozarni przed sadztnicm i po 2-3 latach oraz wapnowam_e .. Nasze zarządy ziele~1 ,mie)sk1ei traktują clnyzanteii1y gruntowe przeważnie jak jed110rocz;1e roślmy sezonowe, rozmnazaJąc !e ~o r~~u na nowo. W kompozycjach trwałych główne zad:1111e cl:ryzan~em polega n~ uz1:pe~u~nm mzszych grup rabat bylinowych 11· zestawieniu z astrmm ~marc1:1k~m:)· Z~stosowame: r_owmez gr1:-PY ogrod 011-e obwódki. kwietniki ocrrod1· skalne (odmiany mskie i po3edyncze); duze znaczeme w pro'b . 11. d. d h' h . dukcji' na kwiat< cięty. Rozporządzając 1viększą ko e <-Cją ~ ii::rnn awnyc. l no>ryc 1,11ozna 1,rnmponować bardżo atrakcvjne rabaty złożone z samych złocicm (ewentualme z dodatkiem karłowych i niskich marcinkfrw). Odstępy sadzenia - 35-60 cm. Dobór odmian: kwitnienie od początku września. Ś - od drugiej połowy m:ześnia. P - ·w październiku-listopadzie. 11111 Cv. Altgold, Pomponowa (drobnokwiatowa). Wysokość 40 cm. Kwiaty złote w odcieniu brązowym, W, wcześnie. . . , Cv. Anaslasia. Wvsokość 40 cm. Pomponowa, kwiaty hlaczerwone, W, S., CY. Bronce N~nnandie. Wysokość. 70 cm. Kwiaty czysto żółte, duże, S. Cv. Cvdonia. \\Tysokość 60 cm. K"\\·iaty rnahoniowopomarm1czowe, P. Ili Cv. Goldc1~ Rehauge. Wysokość 80 cm. Pomponówa, kwiaty złotożółte, P. Goldschopf. Wysokość 90 cm. Kwiaty złotobrązowe, P. , . Cv. Harvester. Wvsokość 100 cm. Kwiaty żółtoczerwone, W, wczesme. G,-. Herbstbrol~at. Wvsokość 60 cm. Pompo1wwa, kwiaty rdzawobrązowe, Ś. Cv. La Garonne. Wysokość. 90 cm. Kwiaty czerwonoterrakotowe, W. Cv. Kanaria. Wysokość 70 cm. Pomponowa, kwiaty jasnożółte, Ś. P. Cv. Magde Blick. Wysokość 70 cm. Kwiaty ciemnoczerwone, Ś.

w-

84

Cv. Marg. Kiessling. Wysokość 40 cm. Pomponowa, kwiaty bursztynowożółte, W, Cv. Nebelrose. Wysokość 80 cm. Kwiaty duże, srebrzystoróżo:we, P, późno. li Cv. Normand.ie. Wysokość 70 cm. Kwiaty łososioworÓŻO'we, S. Cv. Novembersonne. Wysokość 80 cm. Kwiaty brązowoczerwoneJ P, późno. l!!l Cv. Pemberton. Wysokość 60 cm. Kwiaty brązowoczerwone, S. Cv. Rehauge. Wysokość 70 cm. Pomponowa, kv1iaty złotobrązowe, P, późno. Cv. Ruby King. Wysokość 60 cm. Kwiaty ciemnoczerwone, P. Cv. Schneeteppich. Wysokość 70 cm. Kwiaty czysto białe, średniej wielkości, Ś, Ili Cv. Sonne. Wvsokość 40 cm. Pomponmrn, kwiaty lśniące, żółte, W, wcześnie. fi Cv. Spatgold. Wysokość 70 cm. Kwiaty złotobrązowe, P. Ili Cv. Verb. Sellby. Wysokość 40 cm. Pomponowa, kwiaty jasne lilaróżowe, Ś. Cv. White Croutts. Pomponowa, kwiaty białe, W, odmiana bardzo 1rytrzymaJa. l!!l !li Cv. Zwergsonne. Wysokość 40 cm. Pompono1rn, k.1·iaty lśniące, żółte, S. .. Ch. koreanum. Z. koreański. Jest to mieszaniec otrzymany przez hodowcę amerykańskiego A. Cumming w 1930 r. przez krzyżowanie siewek pochodzenia koreai1skiego (przypuszczalnie odmiam· ogrodo11·e Ch. sibiricum). Rośliny podobne są z ulistnienia do dawnych chryzante11:1 gruntowvch, lecz kwiaty przeważnie pojedyncze, często kontrastowo dwubarwne, o b~rd.zo dehkatnych, p~stel(rnych odcieniach. Większość odmian kwitnie późno i ~ardzo późno, lecz ~wiaty są_ na przymrozki zupełnie 1\·ytrzymałe. Ostatnio poja11·iły się również odmiany wczesne. K1~ka odn11ar:y nas uprmdan~rch zdało całkowicie egzamin co do zimotrwałoś:::i, lecz próby z każdą odmraną_s~ kom:_czne, gdyż niektóre mieszańce mogą okazać się 11rażliwe. Wysokość 50-80 cm, z:v1kle mnieJs~.a mz s~e­ rokość. Zastosmrnnie: rabaty, grupy ogrodo1\·e, ogrody skalne, duże znaczeme w produkcjl na kwiat cięty. Bardzo dekoracyjne w wazonach. wymienione odmiany podane są jako przykłady: ·cv. Apollo. Wysol~ość 50 cm. Jedna z bardziej już znanych u nas odmian. Kwiaty poje· dynczc; ogniście pomara11czowoczenrnne, X-XL Ili Cv. Bronzefet1cr. Wysokość 50 cm. Nowa odmiana K. Foerstera; kwiaty· złotobrązowe, IX-X. . Ili .Cv. Hebe. Wysokość 50-60 cm. Jedna z najefektowniejszych odmian o kwiatostanach czYsl o różo117ch, półpełnych, X-XL . · li Cv. Isabellarose. Wysokość 70 cm. Róv;nież nmrn odmiana Fo·erstera. Kwiaty żółtoróżowe, X-XL Co1}land. Jedna z najlepszych odmian o kwiatach półpełnych, ciemnoczerwogórskie: Ch. arcticum. Z. arktyczny. Europa północna. Wysokość 25-30 cm. Kwiaty białe, różowiejące, IX-X. Zast~sm~·a;iie: ogrorh· skalne, alpinaria botaniczne. Jeden z n_ielic~n~ch, łat:vrch w upraw~e.gatunków gó;s~1ch, stosowany row:ruez do krzyżowania. Ostatnio wyhodowano szereg m1eszancow o nie sprawdzone) Jeszcze ;;artos?1. ,. . . . . Ch. zawadskii. Z. Zawadzkiego. Pieniny, Karpaty. \Vysokość 20-30 cm. Kwiaty białe z rozowyrm odc1emam1, ·vnI--X. Zastosowanie: alpinaria botaniczne, stanowiska słoneczne, konieczny drenaż.

Ch. leucanthemum = Leucanthemnm. vulgare. Z. właściwy. Dziko rośnie na naszych łą_kach. Znauy jest pod nazwą margarytek. W uprawie ogrodm1-ej odmiany pełnokwiat~we w typi: cv. \Ynn~1erkind, doskonały do cięcia. Wysokość 40 cm. Kwiaty śnieżnobiałe, ściśle \v]pełmonc Inne odmiam· 11·ielkob~iatowe pojedyncze zaliczone zostały do Ch. maximum. . Ch. max.imum = Leucanthemum maximum. Z. wielki. Jastruń. Pireneje, Europa połudmowa. Jastrunie są cenione od dawna jako byliny odpowiednie na rabaty i grupy, a głó1~nie jako. ?os~rn­ nały materiał na kwiat cięty. Mamy do dyspozycji kilka odmian. Wadą i~h jest :r:1etrwałosc; gmą one po paru latach lub degenerują się i wymagają częstego przesadzama. Odmiai:-a Mo~nt Kościuszko otrzymana w Bydgoszczy w 1933 r. rośnie jednakowo bujnie i zdrowo w ciągu wielu lat.

85

VIII-IX. Barwne „margerytki", powszechnie znane i cenione jako kwiaty cięte. Uprawa zasadniczo zupełnie łatwa, S-10-letnie kępy kwitną jeszcze óbficie. Wadą marun jest wiotkość pędów (u więk­ szości odmian), wskutek czego muszą być podpierane i wiązane. Hodowla w kierunku otrzymania sztywnych pędów robi małe postępy. Drugą wadą są trudności przy rozmnażaniu odmian przez podział. Dzielić należy zaraz po pierwszym kwietnia, najlepiej sadząc na 3-4 tygodnie do małych doniczek. Siewki można otrzymać łatwo w dużych ilościach, ale ,wymagają one surowej selekcji. Również przesyłka na większą odległość przysparza '~'iele kłopotu. W opakowaniu rośliny „zaparzają się'' jeszcze łatwiej niż żagwiny ( Aubrietia ). Najlepiej wysyłać egzemplarze z silnymi bryłami korzenio· wymi. Różnobarwne kwiatostany występują tu już w naturze, łatwo więc było hodowcom otrzymać dużą liczbę odmian. Jest ich kilkadziesiąt i prawie wszystkie wartościowe. Zastosowanie: głównie na kwiat cięty, na rabaty nadają się przede wszystkim czysto i żywo zabarwione odmiany pojedyncze. Sadzić należy koniecznie rzadko, gdyż ciasno sadzone „wylegają". Stanowiska słoneczne. Odstępy sadzenia: 40-60 cm. Niżej wyn;1ienione odmiany przytoczone są przykłac1owo. Odmiany o kwiatach pojedynczych: Ili Cv. Eileen May Robinson. Kwiaty duże, jasnoróżowe; nowe ulepszenie odmiany Sam Ro~ binson, o kwiatach żywiej zabarwionych i mocniejszyf:h łodygach. Ili Cv. Harold Robinson. Kwiaty karmazynowe; dobra odmiana o sztywnych łodygach, Ili Cv. James Kelway. Kwiaty szkarłatne, bardzo ciemne; dobra stara odmiana. Ili Cv. 'Kelway's Glorious. Kwiaty atłasowe, szkarłatne; odmiana najwcześniejsza. Odmiany o kwiatach pełnych: Ili Cv. Lord Roseberry. Kwiaty ciemnoczerwone. Ili Cv. Queen Mary. Kwiaty jasnoróżowe. Cv. Yvonne Cayeux. Kwiaty biafokremowe. Istnieje również szereg innych odmian, bardzo cennych do cięcia,

j ll

I

CIMICIFUGA. Ranuculaceae. PLUSKWICA, ŚWIECZNICA -pluskwica stosuje się do krajowego gatunku C. foetida o drobnych, zielonkawych kwiatach. Świec.znice amerykańskie, a zwłaszcza azjatyckie, należą do najbardziej dekoracyjnych bylin parkowych, trwałych i dobrze rosnących w półcieniu i w cieniu, w miejscach nieco wilgotnych. Kwiaty białe, w smukłych, kłosowatych wiechach, przypominających świece, VI-X. Rozmnażanie przez podział. Zastosowanie: grupy parkowe, układ WWN; gatunki kwitnące jesienią - w sąsiedztwie tojadów, zawilców japo{1skich i paproci, gatunki wczesne z tuwałkami, monardą i rutewkami orlikolistnymi. C. cordifolia (rys. 38). P. sercolistna. Ameryka Północna. Wysokość do 2 m. Kwiaty w licznych kłosach, VII. Ili C. dahurica. P. dahurska. Amur. Wysokość do 2 m. Liczne rozgałęzione kłosy, VII-VIII. li C. japonica. P. japońska. Japonia. Wysokość 1 m. Długie, pojedyncze „świece", X-XL g C. racemosa. P. graniasta. Ameryka Północna. Wysokość do 2 m. „Świece" długości 50-60 cm, charakterystycznie lekko wygięte, VIII-IX. E Cv. Armleuchter.· Najpiękniejsza pluskwica jesienna o rozgałęzionych "\tlechach. kość 150-160 cm, IX-X. CLEMATIS. Ranunculaceae. POWOJNIK \;"/śród powojników jest kilka gatunków, które mogą być zaliczone do bylin, mimo że dolne drewnieją. Osiągają one wysokość 50-100 cm i nie mają charakterq roślin pnących. Do częściej stosowanych należą 2 gatunki: C. integrifolia. P. całolistny. Europa południowa. Wysokość 80-100 cm. Kwiaty rn·isające, niebieskie, VI-VIL Prawidłową nazwę botaniczną

Hys. 37. Chrysanthemum maximum cv. Mount Kości.uszko

Dzięki tym z~letom :iprawiana ~est masowo od 1936 r. przez wielu kwiaciarzy w okolicach Warszawy. Nowe pstrume pełnokwiatowe są u nas dopiero w próbach, można jednak liczyć że hedą to cenne odmiany na kwiat cię1y. ' ' · Cv. ~ount Ko~ciuszko \Z: Hellwig, 1933)--:rys. 37. W żyznej przepuszczalnej glebie wzrost 1 barazo silny, ł?dyg1 wy~okosc1 do. 100 c~. Kw1~ty (koszy9zki) średnicy 10-12 cm, „pła1ki" zewnętrzn: w~slne, na koncach r?zc:ęte, lekko karbov.-ane, VII; po prt;ycięciu powtarza kwitnienie Rozmnazame ła,twr, przez po~z1ał l z sadzonek. Rozsadzać należy po 4-5 latach, gdy siła wzrostu z~czyna słabnąc. Zas1osowame: rabaty, grupy ogrodo·we, duże znaczenie w produkcji na kwiat cięty. Zastosowanie z floksami, makami, późnymi irysami i czerwonymi liliami. Odstęp sadzenia 40 cm. , Cv. ,Wir~·al S~preme. W:ros; ~i!ny, łodygi ivysokości 1 m. Kwiaty średnicy 10 cm, po 10-12 na :todyaze, srodk1 koszyczkow scISło, pełne, „pła1ki" zewnętrzne dłuższe. Odmiana wnóżniona przez towarzystwa ogrodnicze ar. gielskie i holenderskie; u nas w obserwacji r. ~h., ~occir:eum = Ch_. rose~m, P!.rethr~m roseum. Z~ociei'1 ró~01\7 Ka~1kaz (łąki górskie) V.yso,<;:osc 40-tO cm. Kwiaty białe, rozowe 1 czerwone, poJedyncze i pełne, V-VI, po przycięciu

86

87

Rys. 38. Cimicifuga cordifolia

Rys. 39. Coreopsis lanceolata

, C, recta. P. prosty. Polska, Europa, Azja. Wysokość do 1 m. Sztywne, cienkie łodygi, dekoracyjne, nieparzysto pierzaste liście, duże wierzchołki białych, pachnących kwiatów. Roślina niezmiernie cenna w kompozycji grup parkowych, lecz rzadko spotykana (głównie Wrocław), VI-VII. Cv. Grandiflora. Odmiana o większych kwiatach. Ili Cv. Purpurea. Piękna odmiana o czerwonych pędach. CYDONOPSIS. Campanulaceae. DZWONKOWIEC Chiny. Oryginalne byliny pnące lub wzniesione, o dzwonkowatych kwiatach, bardzo modne wśród amatorów w Anglii. W uprawie kilka gatunków, głównie C. ovata, dz. jajowaty; kwiaty kobaltowoniebieskie. Zastosowanie: alpinaria botaniczne.

COLCHICUM, patrz „Niskie byliny cebulowe". CONVALLARIA, patrz „Niskie byliny cebulowe", COREOPSIS. Compositae. NACHYŁEK C. grandiflora. N. wielkokwiatmvy. Ameryka Północna. Podobnie jak następny gatunek nie zalicza się do „prawdziwych" bylin. Rozwija się bardzo szybko (siewki kwitną już w pierwszym roku), lecz w trzecim roku wypada część roślin, a później następne. Silne przycięcie na początku września przedłuża czasem okres trwania do 5 lat (nowe odmiany są reklamowane jako trwałe). Zastosowanie na rabatach i w grupach musi więc być ograniczone; za to wśród bylin odpowiednich do cięcia oba gatunki należą do czołowych i niezastąpionych. Wysokość 60-80 cm. Kwiaty ję­ zyczkowe intensywnie złotożółte w ciągu całego lata. Cv. Badengold. Kwiaty średnicy 8 cm; jedna z kilku nowych odmian.

88

~· lanceolata cv. Golden Queen. N. lancetowaty „Golden Queen" (rys. 39). Dawna odrn1arn; o kwiatach jaśnie)s~ych, której trwałość (w ciągu 4-5 lat) w kilku wypadkach się potwierdziła. 1111111. C. verticillata (rys. 4:'0). N. okółkowy. Gatunek absolutnie trwały i wytrzymały na mróz. o zupehue odrębnym wyglądzie. Wysokość 40-50 cm, ozdobne i trwałe, delikatne ulistnieme. :nasy drobnych, gwia~~kowatych kwiatów. (jasnożółtych) w ciągu 2-3 miesięcy, VI-IX. Zajmuje Jedno z czołowych rme1sc w doborze roślm ogrodowych. Rozmnażanie przez µodział i siew . Cv. Grandiflora. Nowa odmiana o kwiatach nieco większych - ciemnożółtych. Zasto sowame: rabaty skalne, grupy ogrodowe, obwódki, ogrody skalne. Odstępy sadzenia - 35-40 cm.

CORTUSA. Primulaceae. ZARZYCZKA. C. mi:tthioli: Z. ~yberyjs~a. Wdzięczna, krajowa· roillina górska, pokrewna pierwiosnkom. Kwiaty różowe, V-VI Zastosowame: alpmana botamczne, układ WWS, stanowiska półcieniste wilgotne.

Rys. 41. Delphinium cultorum.

Rys. 40. Coropsis verticillata

CORYDALIS. Papaveraceae. KOKORYCZ . . . Polska, Europa, Azja. Gatunki krajowe kokoryczy (C. cava, C. solida) kwitnące wczesną wiosną odpowiednie są do założeń naturalistycznych. , , . . . . C. nobilis. K. syberyjska. Wysokość 50 cm. Kwiaty. biąłe i żółte, V~ po, p:ze~witmemu zamka. Zastosowanie: grupy parkowe, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne l połc1emste. C. lutea. K. żółta. Europa południowa. Wysokość 30 cm. Oz~obne, delikatne ulistnienie, kwiaty żółte (przez całe lato). Bardzo użyteczny gatunek. Zastosowame: rabaty, grupy ogrodowe, rabaty i ogrody skalne. Stanowiska słoneczne i półcieniste.

COTULA. Compositae. KOTULA C. squalida. K. nowozelandzka. Nowa Zelandia: Roślina kobiercowa,. o drobnych, pierzastych listkach barwy szarobrązowej (kwiaty bez znacz~m~), doskonała do szybkiego. . ~ .nia suchych, jałowych miejsc, bardzo wytrzymała. Rozmnazame bardzo_łatw: przez podział l ~ n'"sion. Za~tosówanie: rabaty i ogrody skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe, szpary rmędzy płytami itp. Stanowiska słoneczne, suche. Odstępy sadzenia - 20-30 cm. CRAMBE. Cruciferae. MODRAK (KAPUSTA MORSKA) C. cordifolia. M. sercowaty. Kaukaz. Wielkie sercowate liście, ziel~noniebieskie łodygi kwiatowe. Wysokość do 2 m. Luźne masy białych, drobnycl: ~wiatów, V-VI..Modrak sercowaty w kwiecie przypomina olbrzymi, luźno zbudowany łyszczec 1 J.est nadzwyczaJ efektowny. R~z­ :mnażanie z nasion i sadzonek korzeniowych. Odstępy sadzema - 100-120 cm. Zastosowanie: grupy ogrodowe i parkowe. Stanowiska słon;eczne, na ciemnym tle.

CRINUM. Amaryllidaceae Crinum powellii. Jedyny gatnnek znanej cebulowej rośliny szklarniowej, który

może być uprawiany w grnncie pod zabezpieczenia na zimę. Odmiany biało i różowo kwitnące. Próby uprawy wraz z hiacyntami Bydgoszczy dobre wyniki. Zastosowanie: grupy roślin egzotycznych, grupy parkowe. CROCOSMIA = Montbretia, Tritonia. lridaceae. KROKOSMIA Krokosmie uprawiano da"l'l-niej często w ogrodach wiejskich jako rośliny trwałe. Formy drobnokwiatowe zimowały na o:sół dobrze pod okryciem z liści. Nowsze odmiany wielokwiatowe są przeważnie bardziej wrażliwe i lepiej uprawiać je tak Jak mieczyki, przechowując bulwki w czasie zimy w piasku. Najczęściej uprawiana jest C. X crocosmiflora - k. ogrodowa. Nie wytrzymują one jednak konkurencji pięknych, nowoczesnych odmian mieczyków z rasy „primulinus"' (drobne kwiaty o pięknych, pastelowych i jaskra"l'l-ych barwach). Uprawa prawie wyłącznie na kwiat cięty . umiejętnego 1 alstremerią dawały w

;vanmkiem

CROCUS, patrz „Niskie byliny cebulowe" CYCLA111EN, patrz „Niskie byliny cebulowe" CYPRIPEDIUM. Orchidaceae. OBUWIK Ilość

gatunków obuwików i innych storczyków azjatyckich, europejskich i północnoamerykańskich, które mogą bvć uprawiane w gruncie, stale się zwiększa. \l\Tdzięczne obiekty do alpinariów botanicznych i amatorskich. '

CYSTOPTERIS, patrz „Paprocie" DELPHINIUM. Ranunculaceae. OSTRÓŻKA Prawie wszystkie obecnie uprawiane ostróżki ogrodowe nalezą do mieszancow objętych wspólną nazwą D. cultorum (rys. 41). Spośród gatunków macierzystych uprawia się właściwie tylko jeden D. grandiflorum. Prace hodowlane trwają zaledwie około 100 lat. Gatunkami rodzicielskimi są

91

między innymi: D. formosum, D. grandiflorum i D. elatum. Twórcą pierwszych wartościowych odmian jest P. Drummond (kieJO'\\
Cv. Cambria. Kwiaty półpełne, heliotropowe. z czarnym „oczkiem". Cv. Lady ~leanor. Kwiaty jasne, kobaltowoniebieskie, półpełne, Cv. Souvemr de Je~n Bourgerette. Kwiaty niebieskie z czerwonym; białe „oczko". Cv. T~~ Alake._ Kwiaty ametystowofioletowe z niebieskim, półpełne. .Cv. V10let Robmson. Kwiaty atła.sowe, fioletowe na niebieskim tle, półpełne.Wyżej opisane odnuany, typ~we _dla hod?\'v'CÓW a~gielski?h i ho!ende~skich, mają łodygi mało rozgałęzione, o bardzo długich kłosach i olbrzymich kwiatach (sredmcy 6-8 cm). Odmiany K. Foerstera: li Cv. Berghimmel. Wy~okość 2 m. Kwiaty jasne, czysto niebieskie, VII i IX. 111111 Cv. Enzianturm. Wysokość 170 cm. Kwiaty gencjanowoniebieskie. Ili Cv. Grossenwahn. Wysokość 240 cm. Kwiaty jasnoniebieskie, wyjątkowo bujna. 111111 ł_favelland. Wysok~ść do 2 m. Kwiaty chabrowoniebieskie z odcieniem lila, VI i IX. Cv. K.irchenfenster. Kwiaty czarnoniebieskie z czerwonofioleto-wym środkiem. Cv. Leuchtturm. Wysokość 160 cm. Kwiaty jasnoniebieskie z zi~lonawoczarnym środkiem. 11111 Cv. Morgenstrahl. Wysokość 180 cm. K wiatv J. asnoniebieskie z różo 1vym odcieni.em VI i IX. ' ' . Cv. :Nostradamus. Wysokość 170 cm. Kwiaty półpełne, ametystowoniebieskie z białym środ­ kiem. , , ~ Cv. Purpurritter. Wysokość 170 cm. Kwiaty półpełne, ametystowofioletowe z białym srocik1em. · .Cv. Tropcnnacl:t. Kwiaty gencjanowoniebieskie i purpurowe, biały środek. Wyżej wymienione odmian!' repre.zentuJą c:l,e hodowlane. K. F?c~stc_ra: ~dporność na mączniak, wytrzymałość łodyg bez pahkowama, trwałosc, powtarzame k1~itme111a. Liczba nov1ych odmian jest bardzo duża. DIANTHUS. Caryophyllaceae. GOZDZIK . ~'11i~ Europ.a i Azja Mniejsza. Około 200 g~tunków. Istnieje wiele gatunków i odmian bardzo ao s1.eb1: p~dobnych, wskutek cz~go. spotyka s1.ę .częst? rośliny mylnie oznaczone. Przeważają gatunki gorshe, zwarte, tworzące msk1e poduszki i kobierce. Uprawa łatwa w zwykłej ziemi ogroRys. 42. Dianthus alpinus

Grupa Belladonna: OdrrJany średnio wysokie (100-140 cm), z licznymi bocznymi rozgałęzieniami, o luźnej budowie, VI-VII: Cv. Arnold Bocklin. Kwiaty często gencjano'l'.roniebieskie, ·wysoka. li Cv. Capri. Kwiaty lazurowoniebieskie, długi okres kwitnienia. Cv. Lamartine. Kwiaty ciemnoniebieskie, duże, dobrze powtarza z nasion. Moerheimi. Jedyna trwała odmiana czysto biała. Odmiany wysokie: Cv. Anne Baker. Kwiaty gencjanowoniebieskie z odcieniem kobaltowofioletowym.

92

93

D. carthusianorum. Ka~tuzek. Polska, Europa śro.dkowa. Wysokość 15-30 cm. Kwiaty purpurowe, VI-IX. Zastosowanie: ogrody skalne. Stanowiska słoneczne i suche, założenia naturalistyczne. Gatunek paroletni, sam się rozsiewa. li D. deltoides. G. kropkowany. Polska, Europa, A.zja. Wysokość 10-15 cm. Odmian:: o. d~·obrn·ch kwiatach białych, k~rmino:\-ych i. czerwonyc!1, VI-VII. Gatunek szybko rozrastający się i ckqJansYwn:: (przez samosiew); c1emnoz1elou.-e kobierce. Odpm1·iedni do masowego stosowania w szczelinach płyt itp., lecz nie ma charakteru szlachetnych gatunków górskich. D. glacialis = D. neglectus. G. lodowcowy (rys. 43). Alpy, Karpaty. Wysokość 5-10 cm. Kwiaty karmino\1·e (płatki od spodu żółtawe). Liście krótkie, igiełkowate. Oryginalny goździk w typie roślin >\T\·sokogórskich, lecz łatwy w upmwie. Zastosowanie: ogrody skalne, ska~pY kwiatowe, murki kwiatowe. · D. plumarins. G. pierzasty. Alpy, Europa południowa. W ogrodach uprawiane są od dawna bardzo popularne i znane mieszańce. Istnieje mnóstwo odmian z ustalonymi nazwami 0 kwiatach pachnących, zwykle półpełnych i pełnych lub pojedynczych z kontrastowymi „oczkami", białvch, różovvych, uprawianych na kwiat cięty i obwódki. Wszystkie one są piękne i warte uprawY, lecz ni:które są nieco 1;Ta~l~11· i nietrwałe. Wysokość ~30-40 cm. Najczęściej spotykane odmiai;y: cv. Diamant, pehrn, biała i CY. Altrosa, pełna, różowa, VI-VII. Niektóre mieszmice z D. gratiano0

Rys. 44. Dicentra cximia

Rys. 43. Dianthus glacialis

dowej, zasobnej w wapń, niektóre typowo górskie gatunki tylko w ogrodzie skalnym. Rozmnażanie łatwe z nasion i sadzonek. Stanowiska słoneczne. Goździki skalne należą do najbardziej niezbędnych roślin dekoracyjnych okresu wczesnoletniego. Wartość kwiatów szeregu gatunków zwiększa miły i czasem bardzo silny zapach. Ogrodowe odmiany obwódkowe i do cięcia znane są już od bardzo dawna,.lecz stale są ulepszane. Zastosowanie: obwódki, rabaty, ogrody skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe, częściowo duże znaczenie w produkcji na kwiat cięty. Odstępy sadzenia20-25 cm, zależnie od siły wzrostu. D. alpinus. G. alpejski (rys. 42). Alpy. Wysokość 10 cm. Kwiaty karminowe, V; wiele mieszańców, uprawa trudna. Zastosowanie: alpinaria botaniczne, ogrody skalne. D. arenarius. G. piaskmy-y. Europa północna. Kwiaty białe, strzępiaste, pachnące. VII-IX. Zastosowanie: ogrody skalne. Stanowiska słoneczne i suche. ·11 D. barbatus. G. brodaty. Europa południowa. Wysokość 30-50 cm. Kwiaty w główkach, białe, różowe i czerwone. Gatunek dwuletni albo kilkuletni, ale ::,noże być utrzymywany przez dzielenie; szereg odmian i form ogrodovrych. li D. gratianopolitanus = D. caesius. G. majowy g. siny. Wysokość 6-15 cm. Najcenniejszy goździk skahw, zwłaszcza nowe odmiany. Piękne, szaroniebieskie kobierce, V-VII. Odmiany o kwiatach różowych, karminowych, czerwonych i białych; 1111 Cv. Blaureif. Wysokość 8-10 cm. Kwiaty jasnoróżowe. Trwałe niebieskawe ulistnienie w okresie zimowYm. li Cv. Carn:'iineus. Wysokość 12 cm. Kwiaty karminowoczerwone. Cv. Splendens. Kwiaty łososioworóżowe, ciemne ulistnienie.

94

mają bardziej cięty. Odstęp sadzenia -

skalny charakter. Zastosowanie: duże znaczenie w produkcii na kwiat 20-25 cm. Cv. Duchess of Fife. Najcenniejsza odmiana o typie skalnym, a w ogóle jedna z najcenniejszych bylin „poduszkowych"; trwałe, szybko rosnące, szarozielone kobierce, masa pojedyn· czych lilaróżowych kwiatów o bardzo silnym i przyjemnym zapachu, V-VII. Zastosowanie: obwódki, rabaty skalne, skarpy kwiatowe. D. petraeus = D. spiculifolius. G. skalny. Siedmiogród. Wysokość 20 cm. Kwiaty jasnoróżowe lub białe, strzępiaste. Tworzy piękne „kolczaste" poduszki. Obok goździka majowego najbardzi\Oj użyteczny gatunek skalny. W uprawie często mieszańce, a nie gatunek oryginalny. W ogrodach skalnych i w alpinariach amatorskich można uprawiać jeszcze sżereg innych gatunków górskich. D. superbus. G. pyszny. Roślina rosnąca na torfiastych łąkach, wymaga stanowisk wilgotnych. Wysokość 30-60 cm. Kwiaty pachnące, duże, różowe, czerwone lub białe. DICENTRA. Papaveraceae. SERDUSZKA (BISKUPIE SERCE) Ameryka północna, Azja wschodnia. Z kilkunastu znanych gatunków uprawia się w ogrodach głównie dwa. Korzenie grube, mięsiste i kruche. Rozmnażanie przez dzielenie korzeni (sadzonkować nie można, gdyż korzenie nie mają „oczek") lub też oddzielanie pędów u nasady oraz przez sadzonkowanie bocznych pędów. 1111 D. eximia. S. wspaniała (rys. 44). Ameryka Północna. Wysokość 20-30 cm. Liście bardzo dekoracyjne i trwałe, podobne do paproci. Zwisające grona drobnych, :różowych kwiatów, V-VI; pełzające, bulwiasto zgrubiałe korzenie. D. spectabilis. S. okazała. Chiny i Japonia. Roślina podobna do poprzedniej, sprowadzona dopiero w 1847 r„ lecz bardzo szybko rozpowszechniona w ogrodach miejskich i wiejskich, obecnie dość rzadka. Wysokość 80 cm. Liście szarozielone. Znane powszechnie sercowate kwiaty, różowo­ białe, IV-VI; po przekwitnieniu część nadziemna niestety zanika. Stosowana do przyspieszania w styczniu-lutym. W dobrych warunkach pojedyncze kępy szerokości do 100 cm. Zastosowanie: grupy parkowe, ogrody skalne, układ WWN; z paprociami, pierwiosnkami itp. Stanowiska pół­ cieniste, duże znaczenie w produkcji na kwiat cięty. Odstęp sadzenia - 50 cm. Ostatnio otrzymane mieszańce o wysokich łodygach, dużych i obfitych, czerwonych kwiatach, kwitnące wiosną i na jesieni.

politanus

Diclytra, patrz Dicentra DICTAMNUS. Rutaceae. DYPTAM D. albus = D. fraxinella. D. jesieniolistny (rys. 45). Polska, Europa, Chiny. Jedyny gatunek. Grube, białe (stąd łacińska nazwa gatunkowa) korzenie, silne, sztywne pędy. Wysokość do 120 cm. Grona kwiatowe u odmian długości do 80 cm, VI-VII. Rozmnażanie tylko z nasion, dość powolne (chociaż może być masowe), gdyż nasiona kiełkują zwykle po roku (jeśli nie zostaną wysiane zaraz po zbiorze), a siewki dopiero po 3 latach osiągają właściwe rozmiary. Roślina wydziela dużą ilość olejków eterycznych o cynamonowym zapachu. Jedna z najbardziej trwałych bylin ogrodovrych, nie wymagająca; odmiany bardzo dekoracyjne. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe i parkowe. Stanowiska słoneczne i suche, na gleby zasobne w wapno. Gatunek rośnie słabo i skąpo kwitnie, w ogrodach uprawia się odmiany. Odstępy sadzenia - 40-50 cm. Ili D. albus var. caucasicus = D. caucasicus. D. jesionolistny odmiana kaukaska. Ki\·iaty znacznie większe niż u typu, purpurowe. 1111 Ili Cv. Albiflorus. Kwiaty czysto białe z żółtym obrzeżeniem. DIGITALIS. Scrophulariaceae. NAPARSTNICA Polska, Europa, Azja. Naparstnice, z wyjątkiem jednego gatunku, są dwuletnie; czasem udaje się przetrzymać je dłużej przez ścinanie kwiatostanów przed zawiązaniem nasion. Nadają się więc głównie do partii naturalistycznych (gdzie same się rozsiewają) i do specjalnych grup parkówych oraz do cięcia (rasa ogrodowa D. purpurea var. gloxiniaefiora).

96

Ryś. 45~

Dictamnus albus

. D; _gran~,iflora = D. ambigua. ~· zwy~zaj;:ia. Pols~, Europa, Syberia. Wysokość l m. Kwiat;. Jasnozołte, VI-VII. Zastosowame: załozema naturalistyczne stanowiska słoneczne Od t sadzema - 30 cm. ' · s ępy DODECATHEON. Primulaceae. BOŻYKWIAT ' Ameryka Północna. Jedna z najbardziej interesujących bylin amatorskieh zwana kl na podobne, czerwone, lila i białe kwiaty odmian ogrodowych Wysokość' 50 cm grunyRtoowym .cy. amene~ ze wzdzględku • (od rmany • ). U_prawa dość fatwa, ·ale część nadziemna · •w lec'e zmnazan1e sa one k orzeniowych - ~przez po.dz"ał i zanika z nasion ełn"' natur~is~::~~a·lłaMd ~~'N(MiSdta). G~tuknekłnajczęści~j uphrawiany, kilka odmian z nazw:rni. Zasto:~~ani~e:. założenia • , w vv • an.owrs a s oneczne i suc e.

DORONICUM. Compositae. OMIEG E,urop~, Azja. u:prawie kilka wartościowych gatunków i odmian na rabaty i do grup. cenionych ro>'?nez ~a.kwiat cięty (tak z>;ane żółte margerytki). niewybredne i trwałe. R~zm~ażanie przez podział. Ostępy sadzema - 30-35 cm. . k , D. c~uc°:sicum = D;, orientale. O. kaukaski. Kaukaz, Azja Mniejsza. Zakwita często w oncu kwietma. Wy~okosc 30-5? _cm. żółte. Korzenie zgrubiałe. M d Mcv. Magmficum ma większe Za odmianę tego gatunku jest ponadto uważana cv. . a ame. iason. Wysokość do 50 cm. jasnożółte. · D. columnae = D cordVolium O Ą_ : M · · łrl' ł · · •r. . • d · . Y' . . • • , . . " ZJa lmeisza . ..:,uropa po udmowa. Zakwita 1 • ~ie~o i:ozn~eJ 0 P.oprzedn::ego ~ub J~~noczes~ie z mm. Wysokość 30 cm. Obfite, sercowate liście, orzeme mezgrub1ałe. Kwiaty Jasnozołte, kvnatostany wysokości 40-50 cm. (często

Y'

7 -

Byliny w parlru i ogrodzie

DOUGLASIA. Primulaceae. PIERWIOŚNIK D. vitaliana. P. górski. Alpy, Pireneje. Zwarte, zielone kobierce, w maju pokryte czysto

Rys. 46. Echinacea purpurea

żółtymi, siedzącymi

kwiatami. Rośliny wysokogórskie, ale dość łatwe w uprawie. Z
DRABA. Cruciferae. GŁODEK Polska, Europa, Azja Mniejsza, Syberia. Nazwa rodzajowa dokładnie określa niew-ybredność tych doskonałych, kobiercowych roślin skalnych, kwitnących przeważnie wczesną wiosną. Drobne kwiatki są skromne, chociaż nie pozbawione wartości, szarawe natomiast, zielone i brązowe, z rozetek złożone kobierce są niezastąpione do okrywania suchych murków kwiatow-ych i skarp. Rozrrma;l;anie łatwe z nasion i przeż podział. Zastosm,·anie: rabaty skalne, ogrody skalne, murki kwiatowe, skarpy kwiatowe, szpary w płytach, stanowiska słoneczne i suche. Odstępy sadzenia - 15-20 cm. Z wielkiej liczby gatunków tylko 5-8 w uprawie. Oznaczenia często błędne, duża liczba synonimów. Ili D. aizoides. Mrzygłód. Europa. Gatunek krajowy. Wysokość 3-5 cm. Kwiaty jasnożółte, często już w końcu marca. 111111 D; bruniaefolia = D. olympica. G. kaukaski. Kaukaz. Kobierce złożone z miniaturo· wych igiełkowatych rozerek, szaro owłosionych, kwiaty jasnożółte, IV. Najlepszy gatunek. D. sibirica = D. repens. G. syberyjski. Wysokość 10 cm. Pędy pełzające, prawie nie tworzy :rozetek. Kwiaty żółte, stosunkowó duże, kwitnie bardzo długo, IV-VI. DRACOCEPHALUM. Labiatae. PSZCZELNIK Polska, Europa. Niskie byliny, alpinaria botaniczne.

przeważnie

górskie,

łatwe 'IV

uprawie, ale bez

większej wartości

ogrodowej. Zastosowanie:

DRYAS. Rosaceae. DĘBIK D. octopetala. D. ośmiopłatkowy. Krzewinka górska. Wysokość 10 cm. Stale zielone kobierce, duże (średnicy 3 cm), białe kwiaty, VI-VII. Przesadzanie tylko z bryłkami. Zastosowanie: ogrod~ skalne. Stanowiska słoneczne, konieczny d.renaż.

ze sobą mylone, lecz łatwe do rozpoznania po korzeniach) niezastąpio~e w wi?sennyc~ zestawien}-ac.h z, niskimi. bylinami o kwiatach niebieskich i ró~owych oraz z. tuhpanatm •. Dos~onałe do ?1ęcia (przyspieszanie w gruncie przez nakryci~ o~am;)·. Za.stosowa~1e: rabaty; grupy ogro~?w~ 1 p~r­ kowe, ogr.ody skalne. Stanowiska słoneczne i połc1emste. Duze znaczeme w produkc11 na kwiat

ciętyD. plantagineum cv. Excelsum. O. bobkolistny. Europa. Wysokość l m. ~~tnie później, V-VI. Korzenie bulv.~asto zgrubiałe, w drugiej połowie lata część nadziemna .zanika. Z;:J.stoso;v-anie: rabaty, grupy ogrodowe, nadaje się na kwiat cięty.

98

DRYOPTERIS, patrz „Paprocie" ECHINACEA. Compositae. JEŻÓWKA E. pu1purea = Rudbeckia purpurea. J. purpurowa (rys. 46). Wysokość 60-140 cm (zależnie od odmiany): Kwiaty języczko':l'e karminowe, czerwone i purpurowe, zwisające, stożek środkowy z kwiatów rurkowych brązowych. Kwitnie długo (VIII-X). Przez siew otrzymuje się niższe lub wyższe, różnie zabarwione formy. Szereg odmian (cv. Earliest of All, cv. The King itp.) należy rozmnażać przez podział i z sadzonek. Dobra do cięcia, na rabatach efekt przeciętny. ECHINOPS. Compositae. PRZEGORZAN Wysokie lub średnio wysokie, stepowe byliny o liściach i kwiatostanach podobnych do ostu, VIII-IX. Spośród setki znanych gatunków tylko kilka uprawia się w ogrodach jako bardzo oryginalne i ozdobne byliny rabatowe i grupowe. Uprawa łatwa, rozmnażanie z nasion i sadzonek korzeniowych. Samosiewki . bywają czasem dokuczliwe. Miododajne kwiaty ściągają masę pszczół. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe i parkowe. Stanowiska słoneczne. Zestawienie z innymi roślinami srebrzystymi i niebieskolistnymi oraz z nawłociami, dzielżanami i słonecznikami. Odstępy sadzenia - 50-60 cm. E. humilz'.s. P. niski, Azja. Wysokość 100-120 cm. Liście szarozielone, pod spodem kutnerowate, główki kwiatowe intensywnie niebieskie. Kilka odmian, jak np. cv, Cyaneus, kwiaty ciemno· niebieskie i mieszaniec cv. Taplow Blue, wysokość 80 cm. . E. ruthenicus = E. ritro. P. ruski. Europa południowo-wschodnia, Wysokość 120-150 cm. Ozdobne, podwójnie wycinane liście, kwiaty stalowoniebieskie (rys. 47) .. E. sphaerocephalus. P. wielkokwiatow-y. Wysokość do 200 cm. Kwiaty szarobiaławe. EDRAIANTHUS = HEDRAEANTHUS. Companulaceae. DZWONCZYN. Europa południowa. Niskie, ścielące się :rośliny skalne. Kwiaty jak u dzwonków górskich, niebieskofioletowe,

VI-VIII. W uprawie kilka gatnnków. Zastosowanie: ogrody skalne, alpinaria botaniczne. Stanowiska słoneczne, konieczny 7•

drenaż.

99

'łtys.

EL YMUS, patrz

47. Ecltinops ruthenicus

„Trawy"~

EPILOBIUM. Onagraceae (Oenotheraceae). WIERZBÓWKA Polska, strefa umiarkowana. W śród mnóstwa gatunków wierzbówek kilka nadaje się do stosowania w założeniach naturalistycznych, gdzie mogą się swobodnie rozrastać za pomocą rozłogów i rozsiewać.

EPIMEDIUM. Berberidaceae. EPIMEDIUM Europa, Azja. Niskie, cieniolubne byliny, o niezwykle dekoracyjnych i oryginalnych, częściowo zimozielonych liściach i kwiatach przypominających niektóre storczyki. Najcenniejsze pochodzące z Japonii i z południa, w pierwszych latach uprawy u nas były troskliwie przykrywane. Później okazało się, że wymagają jedynie lekkiego ok.rycia, jak inne zimozielone byliny. W zniszczonych parkach zachodniego Pomorza były to jedne z bardzo nielicznych bylin, które przetrwały brak wszelkiego pielęgnowania przez szereg lat. W odpowiednich warunkach są wyjątkowo dhigowieczne. Rozmnażanie przez wysiew, podział zgrubiałych korzeni i przez sadzonki korzeniowe. Zastosowanie: ogrody skalne, grupy ogrodowe i parkowe. Stanowiska półcieniste wilgotne, wraz z paprociami i innymi cieniolubnymi roślinami. Sporo mieszańców, nomenklatura zawiła :i zmienna, niektóre gatunki zaliczane do innych rodzajów ( Aceranthus i Bonstedtia). Odstęp sadzenia - 35 cm, E. alpinum. K alpejskie (rys. 48). Góry Jugosławii i Włoch, gdzie osiąga wysokość 6 cm, a w uprawie na nizinach do 30 cm. Rozrasta się silnie dając odrosty. Kwiaty ma drobne, średnicy 10 mm, barwy szaroczerwonej, czerwono nakrapiane, IV-V.

E. grandiflorum = E. macranthum. E. wielkokwiatowe. Japonia. Występuje w lasach. 15-30 cm. Kwiaty średnicy 2--4 cm, białe, a u form i odmian także jasnożółte, ciem:noi fioletowe. Najwartościowsza z nich cv. Rose E. ma kwiaty ciemnoz odcieniem fioleto-wym. Osiąga wysokość do

Wysokość różowe różowe

· l<.ys. 48. Epimedium alpinum . pinnatum ssp. colchicum = E innatum . . w1t~~')'· .Kaukaz, Iran. W wilgotnych lasach:Wysokoś ,v~r.;Jegan~ ~· perzaste podgatunek zimona łodyżkach. Ulistnienie piękne. c o cm. wiaty do 2 cm, żółte, osadzone NTHIS, patrz „Niskie byliny cebulowe" .

E

J!J!;t

T

v .... EREMURUS. Liliaceae. PUSTYNNIK Az" Mn'ieJSZa. , . . ' ia Niezwykłe roślin ste

~'-"Zachstan. Chiny

•

~JE: ::z::;~;~~~~„d~~!a:f,~.~~ł::1~~ao:i~If:~iilt;~::;:~~ ~~:;~:y:i:~;~~~' al~~~~~a~cie~~a~;~:t: 0

orł<>bokie be )i r;iię~iste, w po~taci wielkich „ośmiornic" u ohrszychv.itniemal są m~ło ~zdobne, a potem zanikają. "'" cm , uu11- znacznie ł t W · · egzemp arzy· Jedm sp · l"' · dz · uprawy na Pomorzu dawały słabe ~ft'ct(k· ~imie wymałagają przepuszczalnej ziemi' i przykry:cJ: Ia1 tą .sadze'nbie taniczne mają wyniki dobre. Ro . . orze17ie wymarz y), .l~cz jeden z zakładów w Warsza' . . . . ie. o e me pro y szeVrelgI gatunków i mieszańców. z.wriy=~~ z8~~2si0o0n wymaga duzeJ staranności i cierpliwości w c~~~~ ~~\~~e wody b?· V. Zastoso • · . ,. cm, a nawet 300 cm K · t , b 'ał ,. '
cr'o

iW:

himalai~~:~ieP. ~~r1aj~ri~Hl~~~r;~~~h;of:~Y8~pecjal~e st~o;i~~~ sł~n~c=~o~~~re~:~~~:~~~ żółte.

E

ERI~A. Ericaceae. WRZOSIEC • PodrodzaJ. ter: obejmuje silnie rozgałęziające maJą zimotrwałe, drobne, igiełkowate, się kr~e';Y lub krzewinki, rzadziej małe drzewka przewazme po 3-6 k'łk h K . · w 0 0 ac · w1aty zazwyczaj

101

kwitnąca później, dopiero wiosną; cv. Ruby Glow zowi.ejących; cv. Snow Queen - o kwiatach dużych,

o kwfatach czerwonych, liśc'.ach jesienią brą· hialych, w czasie kwitnieni'.1 zakrywających liście tworząc biały dywan; cv. Viwdlii -- o k·wi.atach kanrinowoczerwonych, ulistnieniu brunatnym, szczególnie jesienią~ Rozmnażać najlepiej z sadzonek późny1n laten1 lub jesienią (VIII-X), względnie także zimą (I-II), z półzdrewnfaJ:ych pędów wierzchołkowych. Vlrzośce _wy·· 1 • . gle-by ],~wasneJ ' . (p H 3,5-'f<, 5) , procnmczne3 •, . . I. aostatecznie '1 Od powieunle . ;i ' są nez' Inagayi VV11g01.neJ. wapirnne, ubogie torfy. Stano-w-i.ska słoneczne i półcieniste. Wrzosiec krwisty znosi susze i jest jedynym gatunkiem tego rodzaju, który może rosnąć róvvTJ.ież na glebach wapiennych. Nieodpowiednie są gleby zv.'ięzłe, gliniaste. Teren do ·wysadzania \'iTZOŚców, jeśli gleba nie jest dostatecznie próchniczna, należy zmeliorować przez odpowiednie torfowanie, względnie wykopać miejscową zierrJę do głębokości 20-30 cm i nawieźć ziemią składającą się z torfu i piasku w stosunku 1 : 1. Za:stosowanie: grupy kwiatowe jednorodne lub w zestawieniach z innymi roślinami rosnącymi w podobnych warunkach, jak np. inne 1ązosowate, paprocie. Po okwitnieniu wskazane jest przyaby rośliny się rozkrzewiły. Odstępy sadzenia - 40 cm. E.lUGERON. Compositae. PRZYMIOTNO, ERIGERON umiarkowana, głównie Ameryka. Przymiotna są banj.zo podobne do niższych astrów, których okres kwitnienia znakomicie uzupebiają; po pierwszym kwitnieniu wczesnoletnim następuje zwykle powtórne kwitnienie pod koniec lata i jesienią. Rodzaj jest bardzo obszerny i przez botaników słabo opracowa~1y. Gatunki jednak dziko rosnące mają przeważnie niewielką wartość dekoracyjną, a w uprawie są stosowane prawie wyłącznie odmiany i mieszańce ogrodowe. Ostatnio przybyło wiele nowych, doskonałych odmian, które niewątpliwie spowodują zmiany w doborze, wobec czego z dawnych odmian podane są tylko najważniejsze. Erigerony są niezastąpione na rabatach i w grupach oraz jako kwiaty cięte; nadają się do subtelnych kompozycji bukietowych, w wodzie trzymają się bardzo długo. Żadnych specjalnych vvymagań nie mają. Rozmnażanie łatwe przez podział i. z sadzonek. Zastosowanie: kwietniki, obwódki, rabaty, grupy ogrodowe, rabaty skalne, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne, duże znaczenie w produkcji na kwiat cięty. Odstępy sadzenia 35-40 cm. E. X hybridus. ogrodowe (rys. 51). Do grupy tej należą mieszańce o pochodzeniu przeważnie nie ustalonym. Wszystkie kwitną w okresie VI-IX, niektóre od VII. Podane określenia barw stosuje się (jak u astrów) do kwiatów języczkowych. Cenniejsze odmiany: Cv. Asa Gray. Wysokość 30-40 cm. Kwiaty jasnożółte i brązowe, VII. Zastosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne. Cv. Die Fee. Wysokość 50 cm. Kwiaty delikatne, jasnoróżowe, wąskie; nowa odmiana. Cv. Elsie. Wysokość 30-40 cm. Kwiaty lilaróżowe; dawna odmiana długo kwitnąca. Zasto· sowanie: obwódki. Cv. Dunkelste Aller. Wysokość 50 cm. Kwiaty ciemnofioletowe, środkowe - żółte; nowa odmiana. Cv. Mrs. E. H. Beale. Wysokość 50 cm. Kwiaty kobaltowoniebieskie, duże, średnicy 5--6 cm. li Cv. Quakeress. Wysokość 50 cm. Kwiaty jasno-lila-różowe, najdłużej kwitnąca, dawna odmiana. li Cv. Sommerschnee. Wysokość 60 cm. Kwiaty początkowo białe, w drugim okresie z odcien~em lila. Odmiana w typie odmiany cv. Quakeress, kwitnąca 7 tygodni. E. speciosus. P. okazałe, p. powabne. Ameryka. Wysokość 50--60 cm. Kwiaty fioletowe, A

-Rys. 49. Eremurus elwersianus - pokrój Rys. 50. Eremuras elwersianus - kwiatostan

efektowne. o koronie rurkowatej, mniej lub więcej rozwartej, aż do talerzowatej, zebrane są w szczytowe gron'a., ~nanych j~st około 6.00 gatunków wyst~pujących ~łównie w P,oł;idr;iowej Afry.ce i stamtąd w Kierunku połnocnym az po Alpy wraz z caiym ·wybrzezem morza Srodz1emnego. Nieliczne tylko mają zasięg dalej na północ. nas nieki~dy v.rystę~uje. na torfiasty?h łą~ach Śl~~ka i Pomorza E. tetralix - w. bagienny. Wiele gatunkow uprawia się w szklarmach Jako roslmy doniczkowe używane do dekoracji wnętrz. Jedynym gatunkiem mającym u nas znaczenie w terenach zieleni i traktowanym jako bylina jest E. carnea. E. camea. W. krwisty. Jest to płożąca się krzewinka, wysokośoi powyżej 30 cm. Występuje w Alpach i w kierunkach ·-wschodnim aż do środkowych Włoch oraz po Syberię i Morawy. Liście żywo zielone kształtu ~gieł~owatego, po 4 w ?kółkach .• K"~,at.y c.zer".vone, r~~kowa~e~ nieco but~łko­ wato rozdęte wyrastaią poJedynczo lub po awa z kątow hsc1 gornych częsc1 pędow, tworząc kilkucentymetrow'ej długoici grona zwrócone w jedną stronę. Kwitną II-IV, a jeśli .sprzyjayogo~~ nawet wcześniej. W uprawie jest szereg odmian: cv. James Backhouse - o kwiatach psnorozowych

l!

102

L

•

VII-VIII. Cv. Semiplenus. Kwiaty jasnoametystowe, półpełne. Po deszczu przewraca się. Głównie do

cięcia.

li Cv. Nanus. Odmiana

niższa,

nie

prze>l'Tacająca się.

103

łatwe, gdyż rośliny kiełkują

zwykle po roku w małej ilości, pozostaje więc metoda rozmnażania przez sadzonki korzeniowe. Okres kwitnienia VI-VII lub VII-VIII. Zastosowanie: założenia natu· ralistyc:me, rabaty skalne, ogrody skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe. StanoVv-iska sło­ neczne, suche, konieczny drenaż. Odstępy sadzenia - 35-40 cm. li E. alpinum. M. alpejski. Góry Europy. Wysokość 50-70 cm. Łodygi i kwiaty stalowoniebieskie. . Ili E. amethystinum. M. ametystowy. Europa południowo-wschodnia. Wysokość 70-80 cm. Główki kwiatowe duże, ametystowoniebieskie. E. planum. M. płaskolistny. Polska, Europa. Wysokość do 100 cm. Główki kwiatowe niebieskie, drobne, ale bardzo liczne; doskonały do partii naturalistycznych i obsadzania jałowych i suchych miejsc. Dobra odmiana karłowa cv. Nanum. Zastosowanie: ogrody skalne. E. oliverianum. M; oliwkowy. Wysokość 75 cm. Kwiaty ametystowe. Czasem ·wymarza. Szereg odmian ogrodowych i mieszańców, jak cv. Juwel, cv. Violetta itp. Wymaga dalszych prób w naszych warunkach, gdyż dotychczas były nie zawsze pozytywne. ERYSIMUM. Cruciferae. PSZONAK gatunków to rośliny dwuletnie, w typie E. perowskyanum t= Cheiranthus atlionii) - p. Perewskiego. Doskonale, zbyt rzadko stosowane rośliny. Wśród trwałych gatunków górskich specjalnie zasługuje na uprawę E. pu· milum - p. drobny. Alpy.

Większość

Rys. 51. Erigeron hybridu.s

Cv. Wuppertal. Wysokość 60-70 cm. Kwiaty tystowe; najlepsza z wysokich odmian.

półpełne, duże, średnicy

6 cm, jasnoame-

ERITRICHIUM. Boraginaceae. WEŁNICZ E. nanum. W. niski. Wysokogórska, miniaturowa „niezapominajka", niezmiernie trudna w uprawie; doprowadzenie jej do kwitnienia stanowi swego rodzaju wyczyn dla wytrawnych amatorów. ERODIUM. Geraniaceae. IGLICA Kilka gatunków trwałych roślin górskich, nadających się do amatorskich ogrodów skalr.ych.

ERYNGIUM. Umbelliferae. MIKOŁAJEK Polska, Europa, Ameryka, A.zja. Znane, ozdobne „osty" (rys. 52), uprawiane na kwiat cięty i do suszenia, częściej niestety zbierane z naturalnych stanowisk (wraz z chronionym mikołajkiem nadmorskim). Rośliny rosnące w górach i na piaskach nizinnych, wymagające przepuszczalnej gleby, dość trwałe, z wyjątkiem niektórych mieszańców ogrodowych i dwuletniego E. giganteum. Mikołajki powinny być bardziej powszechnie uprawiane, nie tylko do celów kwiaciarskich, ~le również jako cenne rośliny do grup specjalnych, partii skalnych i naturalistycznych. Rozmnażanie nie jest

104

Rys. 52. Eryngium sp.

105

ERYTHRONIUM, patrz „Niskie byliny cebulowe" EULALIA, patrz „Trawy" EUPATORIUM. Compositae. SADZIEC Polska, Europa, Ameryka. Wśród kilkuset gatunków tego rodzaju jest kilka, które nie reprezentują specjalnych wartości dekoracyjnych, ale mogą znaleźć zastosowanie w partiach naturalistycznych nad wodą i w wilgotnych miejscach, a nawet na rabatach ze względu na zupelnie wyjątkową wytrzymałość i niewybredność; wadę stanowi mętna, brudna barwa kwiatów w odcieniach purpurowych, VIII-IX. E. cannabinum cv. Plena= E. ageratoides - S. konopnica. Pełnokwiatowa odmiana naszej konopnicy. Wysokość 100 cm. Kwiaty róźowopurpurowe. · E. purpureum. S. purpurowy. Ameryka Północna. Wysokość 150 cm.· Kwiaty purpurowe. E. rugosum = E. ageratoides. S. pomarszczony. Ameryka Północna. Wysokość 120 cm. Kwiaty o czystej białej barn·ie.

EUPHORBIA. Euphorbiaceae. WILCZOMLECZ setek gatunków bardzo rozpowszechnionego rodzaju uprawiamy w naszych ogrodach zaledwie 3-5. 1111 E. polychroma = E. epithymoides W. złocisty. Należy on (obok podstawowej „wio· sennej piątki") do ).<.ilku gatunków bylin najbardziej niezbędnych do każdej partii o charakterze skalnym. Musi to być jednak koniecznie forma prawdziwa, wysokości najwyżej 40 cm (bywają wysokie bezwartościowe siewki, mieszańce), o charakterystycznej, regularnie kopulastej budowie. Kwiaty złotożółte, V-VI (właściwie są to barwne przykwiatki). Przycięte po przekwitnieniu pozostają dekoracyjne przez cały sezon. Rozmnażanie przez podział i z sadzonek. Zastosowanie: rabaty skalne, skarpy kwiatowe, stanowiska słoneczne i półcieniste. Odstępy sadzenia - 40-50 cm. E. myrsinites. W. mirtowaty. Korsyka. Wysokość 15 cm. Pędy pełzające, niebieskawe, liście zimozielone. Kwiaty żółte, niepozorne, VI-VIII. Rozsiewa się umiarkowanie. Zastosowanie: ogrody skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne suche, konieczny drenaż. E. palustris, patrz „Byliny wodne i bagienne" Spośród

FERULA. Umbelliferae. ZAPALICZKA F. communis. Z. pospolita. Olbrzymie byliny (wysokość 200-300 cm), pochodzące z rejonu śródziemnomorskie.go, o bardzo ozdobnych liściach i żółtych kwiatach w dużych baldachach, zanikające po przekwitnieniu i nietrwałe. W upra· wie .równiez kilka gatunków niższych. Wysokość 120-180 cm. Zastosowanie: grupy parkowe, na trawnikach. StimQ· wiska słoneczne.

FESTUCA, patrz „Trawy" FILIPENDULA. Rosaceae. WIĄZÓWKA, WIĘZÓWKA Polska, Europa, Azja, Ameryka Północna. Do wiązówek zalicza się grupę gatunków, które do niedawna :figurowały pod nazwą Spiraea. Nazwa ta znikła zupełnie w nomenklaturze bylin, gdyż pozostałe gatunki zaliczone są do Astilbe i Aruncus. Wiązówki należą z małymi wyjątkami do dużych, silnie rosnących bylin, które do właściwego rozwoju wymagają stałej wilgotności i rosną najlepiej w półcieniu, ale mogą być uprawiane w przeciętnych warunkach ogrodowych w'grupach i na rabatach. Ozdobne są zarówno dość trwałe liście, jak i duże, podwójne wiechy kwiatowe o barwie białej i różowej, w ciągu miesięcy letnich, VI-VII. Rozmnażanie łatwe przez podział i z sadzop.ek. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe i parkowe, założenia naturalistyczne, gn;1py nadwodne, sta· nb'\\.>iska półcieniste, wilgotne, nadają się na kwiat cięty. Odstępy sadzenia - 50-70 cm. Gatunki niskie - 40 cm. Zestawienia z krwawnicami, kośćcami nawodnymi, rutewkami itp. F. kamtschatica = Spiraea gigantea. W. kamczacka. Azja wschodnia. Wysokość 160-180 cm. Kwiaty białe, kwitnie p6źno, VII-IX. F. hexapetala. W. bulwkowa. Polska, Europa. Wysokość 50-80 cm. Roślina o zgrubiałych korzeniach. Kwiaty białe i czerwone. Zastosowanie: założenia naturalistyczne. · IH.1111 Cv. Plena. Wysokość tylko 40 cm. Pędy zwisające, liście drobno wycinane.· Kwiaty białe, pełne. Doskonała odmiana karłowa. Zastosowanie: również ogrody skalne, rabaty, rabaty skalne.

Rys. 53. Filipendula purpurea Rvs. 54. Filinendula. ulmaria cv. Plena

106

Rys. 57. Gaillardi:a sp.

Rys. 55. Fritillaria imperia/is - pokrój Rys. 56. Fritillaria imperialis - kwiatostan

F. purpurea. W. purpurowa (rys. 53). Japonia. Wysokość 100-120 cm. Duże wiechy ciemn
różowych

FRITILLARIA. Liliaceae. SZACHOWNICA F. imperialis. Sz. ~esarska (rys. 55, 56). Azja środkowa, Iran. Znane rośliny o dużych, cuchnących cebulach, spro· wadzone do ogrodów europejskich już razem z tulipanami w XVII w. Uprawa u nas została zupełnie zaniedbana. Trud· ności polegają na tym, że rośliny rozwijają się bardzo wcześnie na wiosnę, kwitną zależnie od przebiegu pogody w pierw· szej połowie kwietnia; a więc w razie silnych przymrozków należy rośliny chronić. W próbach na Pomorzu przez wiele lat kwitły bardzo obficie. Przymrozki powodują tylko zaburzenia w rozwoju, cebule zimują dobrze pod przykryciem, W uprawie szereg odmian o kwiatach żółtych, pomarańczovryeh i czerwonych. Wysokość do 100 cm. Rozmnażanie przez

108

oddzielanie bocznych cebul. Zastosowanie: grupy roślin egzotycznych. Stanowiska słoneczne, konieczny drenaż. Gatunki niskie - patrz „Niskie byliny cebulowe".

FUNKIA, patrz Hosta GAILLARDIA. Compositae. GAILARDIA DZIANWA

A.'Tieryka Północna. Gailardie uprawiane w naszych ogrodach są to mieszańce (rys. 57) pochodzące głównie od gatunku G. aristata - g. oścista, rosnącego w północno-zachodnich częściach Sta..-iów Zjednoczonych i od G. pulchella ze stanów zachodnio-południowych. Są to niepewne miejsca pochodzenia, gdyż tylko stany północno-wschodr1ie są ojczyzną „prawdziwych", trwałych i wytrzymałych na mróz bylin. Dlatego też mi.ma uprawy w ciepłej i przepuszczał· nej glebie gailardie zachowują się u nas rośliny dwuletnie, część tylko trwa 3-4 lata. Nie zawsze pomaga, zalecane ogólnie, krótkie na września (w celu wytworzenia przed zimą zaczątków no-wych pędów). Jest te powód wystarczający, aby unikać w trwałych zestawieniach bylinowych, mimo ich niezwykle długiego, paromiesięcznego okresu kwitnienia. Poza tym wielu form ogrodowych mają zabarwienia zanadto in· tensywne, kontrastowe i krzyczące (stąd jedna z nazw - „kwiat papuzi"), nie harrnonizujące ze szlachetnymi, spokojnymi barwami kwiatów prawdziwych bylin. Najwfaściwsze jest zastosowanie gailardii w masowej produkcji na kwiat cięty. Stosuje się rozmnażanie z nasion tak drogą selekcji przez specjalne zakłady. w· uprawie są rów· nież odmiany są bardzo piękne i dobrze harmonizują z zakładów lub dla

amatorów. Zastosowanie: stanowiska słoneczne, konieczny drenaż, duże znaczenie na kwiat cięty. Odstępy sadzenia35-40 cm.

GALANTHUS, patrz „Niskie byliny cebulowe" GALE GA. Leguminosae. RUTWICA

Rys. 58. Wielkokwiatowa odmiana Geranium platypeta.lum

Polska, Bliski Wschód. Wysokość około 100 cm. Pokaźne byliny o dóSć przeciętnych walorach dekorac_Yjn!ch,. ale bardzo użyteczne ze :·.-zględu na trwałość i wielką wytrżymałość na brak wody (korzeme sięgają głęboko), do obsadzama suchych miejsc, np. skarp drogowych (wraz z łubinami nawłociami, dziewann~r_ni itp.). Równie użyteczne są na rabatach i w grupach. ' . .G X hartlandii. R. Hartlanda (G. officinalis X G. patula). Wysokość 150 cm. Kwiaty hla ź białym, VI-VII . . G. officinalis. R. lekarska. Wysokość do 1 m. Kwiaty niebieskawe, zwarty wzrost. Zastosowame: rabaty, grupy ogrodowe, grupy parkowe, założenia naturalistyczne. Stano,~·iska słoneczne nadają się na kwiat cięty. Odstępy sadzenia - 40 cm. . • GALTONIA. Liliaceae. GALTONIA G. candicans = Hyacinthus candicans. G. biaława. Ameryka Południowa. Rzadko u nas uprawiana bylina cebu. lowa. Wysokość 100-12() cm. Białe, podobne de hiacyntów kwiatostany, zjawiające się dopiero w V1I~IX. Mimo egŻo~ tycznego pochodzenia zimują równie dobrze pod lekkim okryciem, jak np. narcyzy. Dość łatwe rozmnażanie z nasion. Zastosowanie: grupy roślin egzotycznych, grupy ogrodowe,. stanowiska słoneczne; konieczny drenaż,

GENTIANA. Gentianaceae. GORYCZKA Liczba znanych, dziko rosnących gatunków goryczek wynosi około 800 (krajowych ponad 20), a liczba gatunków, mieszańców i odmian uprawianych w ogrodach ,-- kilkadziesiąt:· .Piękno ich ory?inalny:h kwiatów, wyjątkowa czystość rófoych odcieni barwy niebies)
110

gdyż kwit~ie już w majll: i ma ,b.1·ia~y cierr:niejsze. Zastosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne, skarpy kwiatowe, stanowiska połciemste, vVllgotne. Odstępy sadzenia - 20-30 cm. GERANIUM. Geraniaceae. BODZISZEK Pols~a, ~uropa, Azja. Obsz,ern.y rod~aj, który jes~ reprezentowany w ogrodach prztl'Z kilkanaście bardzo uzyte~znych gatunkow 1 odmian, w tym kilka bardzo cennych. Bodziszki należą do roślin „wszędobylskich'.\ które ła_two przystosowują się do rozmaitych warunków glebowych i stanowiskowyc~, są z~r;ełrne trw~łe 1 rosną bujnie. ~iększ?ść gatunków osiąga wysokość 40-80 cm, kilka nalezy ~o ~c1eląc~ch się, skal.nych. Gat;ink1 nadające .się tylko do partii naturalistycznych nie są t;i . wrmiemone (pk np. kraJO"'.Y bodziszek łąkowy - G. pratense). Korzenie często zgrubiałe, s1ęgaJące d~leko w głąb gle.by,. mektóre gatunki tworzą silnie rozrastające się rozłogi. Rozmnażanie łatwe z nas10n, przez podz1ał 1 z sadzonek korzeni~wych (odmianJ'.")· Zastosowanie: rabaty, grupy ogro~ow~, grupy. par~owe, ogrody skalne, stanowiska słoneczne i suche, stanowiska półcieniste, nada3e się na kwiat cięty. Odstępy sadzenia - 30-40 cm. a:rgent~um. ~: srebr,zysty: Dalmacja. Gatunek górski. Wysokość 15 cm. Białosrebrzyste uhstr:ieme. Kwiaty rozowe, sredrncy 3 cm, VI. Cenna jest odmiana o kwiatach purpurowych cv. Llssadell _Purple. Za-stosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne. li G. cmere~m_· B. ~z~ry:. Europa p~łudniowo--;schodnia. Wysokość 15 cm. Kwiaty mniej efektowne, ale rosrne lepie] rnz poprzedm. Ma odmiany o kwiatach czerwonych.

. ,l?·

111

G, endressi. B. pir~nejśki. Pireneje. Wysokość 20-30 cm. Kwiaty niewielkie, lśniące, różowe, kwitnie przez wi~Ie tygodni,· VII-VIII. Niezastąpiony, niski gatunek. Zastosowanie: rabaty, :rabaty skalne, nadaje się na kwiat cięty. G. grandifiorum. B. wielkokwiatowy. Azja północna. Wysokość40-50 cm. Kwiaty lilaczerwone z białym środkiem. Gatunek silnie rosnący. Zastosowanie: grupy parkowe i ogrodowe. G. ibericum. B. iberyjski. Kaukaz. Wysokość 40-60 cm. Kwiaty duże, lilaniebieskie, kwitnie w ciągu 2 miesięcy, VI-IX. Liście duże, głęboko wyckane: llUI platypetalum = G. ibericum var. platypetalum (rys. 58). B. wielkopłatkowy. Kwi~ty większe, ciemno-fioletowo-niebieskie,·u nas kwitnie· V-VI lub VI-VII, później powtarza. Liście tylko lekko wcięte, aż do jesieni dekoracyjne (w dolnej glebie). Bodziszek kaukaski należy do najcenniej· szych bylin rabatowych i grupowych ze względu na długie kwitnienie i intensywne zabarwienie. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe, grupy parkowe. Doskonałe .zesta-w-ienia z Coreopsis i jastru• nie·m cv. Mount Kościuszko, Obecnie w uprawie również cenne, nowe miesza~ce. G. pylzowianutrt. B. chiński. Chiny. Wysokość 20-30 cm. Liście srebrne, owłosione. Kwiaty różowe; gatunek skalny, bardzo ekspansywny. . . G. sanguineum. B. czerwony. Krajowy gątunek, doskonały do szybkiego pokrywam.a skarp, zwłaszcza G. sanguineum var. prostratum - h. czerwony, odmiana rozpostarta o jasno• różowych kwiatach; niezniszczalny. GEUM, Rosaceae. KUKLIK Polska, Europa, Bałkany, Azja Mniejsza, Chile. Rodzaj, który dostarcza nam typowych przykładów, jak zasadnicze znaczenie ma wybór odpowiednićh gatunków i odmian. Obok kilku gatunków war· tościowych i łatwych w uprawie zawiera mnóstwo innych: albo wybitnie kapryśnych i zawodnych (niektóre gatunki górskie), albo nie nadających się do stosowania w. naszym klimacie (?at;inek chilijski i mieszańce). Z całej kolekcji odmian opatrzonych nazwanu, reklamowanych silnie na Zachodzie, a nawet w niektórych okolicach Nięmiec, po 2-3 la.tach prób na Pomorzu (Bydgoszcz) nie zostało śladu. Zalety kuklików - to ba:rdzo intensywne barwy kwiatów żółtych, poma;a.ńc~o· 4 wych i miniowoczerwo:nych, wczesne i bardzo długie kwitnienie (chociaż często z przerwa~ l me• jed:qoczesne). Uprawa w glebie lekko ~gotnej: w czasie suszy przysychają. Zast?sowanre d_o~ć ograniczone:· ogrody ~kalne, rabaty skame, niektóre na ralnt~ach. Pewną ~8;rtośc :przedstawia.Ją kwiaty cięte. Rozmnażanie z nasion. Odstępy sadzenfa-;20-35 cm. Nasze kukliki górskie - G. mon· tan:uni i G. reptans - są w uprawie bardzo kłopotliwe. Zastosowanie: alpinaria botaniczne. G. ch.iloense. Chile. Gatunek z szeregiem odmian i mieszańców wielko- i pełnokwiatowych, Wszystkie :barazo mało. wytrzymałe.

•

G. coccineum, J(. szkarłatny. Bałkany, Azja Mniejsza. Gatunek wytrzymały, do którego me" słusznie zaliczane są czasem w katalogach ogrodniczych 'Wrażliwe odmiany ogrodowe. Wysokość 40-50 cm. Kwiaty ceglastoczerwone, V-VI i IX. Cv. Bulgaricum. Wysokość 15-30 cm. Kwiaty czysto żółte, V-VI. Zastosowanie: ogrody skalne. Heldreichii = G. heldreichii. Kwiaty duże, miniowopomara11czowe. Gatunek dość wytrzymały na suszę. Najlepsza odmiana ogr~do:;ra w n_aszych warunkach. Są również. o~: miany o kwiatach żółtobrązowych (cv. Heldrewhn Magmficum) i (cv. Heldre1chii Splendens). GLECHOMA. BLUSZCZYK G. hederacea ~v. Variegatum. B. pospolity. Odmiana hrn~r.r\Gh'" wiska półcieniste, rÓ'wnież do skrzynek balkonov,rych. GLOBULARJA. Globurariaceae. KULNIK 15cm. G. cordifolia. K. sercowaty. Europa środkowa. w kie, Zastosowanie: ogrody skalne.

1

G. vulgaris = G. willkommii. K. pospolity. Polska, Europa. Wysokość 15-25 cm. Niskie, częściowo drewniejące byliny, użyteczne w większych ogrodach skalnych. Zastosowanie~ stanowiska słoneczne

suche.

GLYCERIA, patrz „Trawy" GNAPHALIUM, patrz Leontopodium GYMNOTRIX, patrz Pennisetum , GYPSOPHILA. Caryophyllaceae. ŁYSZCZEC, GIPSOWK..A,

Poiska, Europa, Azja. Gipsówki należą do najczęściej uprawianych i najbardziej znanych bylin, głównie dzięki masowemu stosowaniu w bu,kieciarstwie. Prawidłowa nazwa botaniczna łyszczec 'jest mało popularna i mylona czasem z pierwiosnkami łyszczakami (Primula auricula). ~opular· ność swą zawdzięczają gipsówki niezwykłej wytrzymałości na suszę i złe warunki glebowe. G1psówka

wiechowata może pomyślnie się rozwijać nawet przez kilkanaście lat na zachwaszczonych i wysychających latem trawnikach ogrodowych (kwitnienie w tych warunkach jest oczy·wiście bardzo niepozorne). Tę właściwość zawdżięćzają gipsówki, między innymi, grubym korzeniom palowym, sięgającym w głąb gleby (nawet gatunki ścielące się). Wszystkie gatunki rosr:ą na g.le~ac.h wapie?· nych. Kwiaty białe i różowe, pojawiające się w ciągu lata, nadają się przeważme do cięcia i suszem.a. Rozmnażanie z nasion, sadzonek i przez szczepienie (odmiana G. paniculata). Zastosowanie wszech· sttonne. W uprawie są głównie dwa gatunki, które wraz z odmia11ami i mieszańcami całkowicie wystarczają, aby operować wszystkimi potrzebnymi wielkościami (o~ ?O do 120 cm) i różnymi ~d· ,cieniami barwy różowej oraz barwy białej. Wymagają one dużo mie3sca do swobodnego roZWOJU. G. aretioides, Ii:an i G. cerastioides - ł. rogownicowaty, Himalaje. Reprezentują gatunki ·uprawiane w ogrodach skalnych i alpinariach, mające charakter ty:i:iowo górski. Wysokość 5-~0 cm. Kwiaty białe; jasnoróżowe lub lila, VI-VII. Zastosowanie: stanowiska słoneczne suche, komeczny 'drenaż. . G. Iepens. Ł. rozesłany. Polska, Europa środkowa, Pireneje. Wysokość' 10-20 cm. ·w uprawie typowa forma biało kwitnąca oraz odmiana o kwiatach różowych G. repens cv. Rosea, 'VI-VIII. Najbardziej efektowne są kobierce kwiatowe odmiany cieńmoróżowej, ale również po:zost11łe są niezwykle użyteczne w okresie letnim, gdy liczba kwitnących roślin skalnych powainie się zmniejsza. Zestawienie z silnie rosnącymi goździkami, przetacznikami, rogownicami i rnz· chodnikami. Odstępy sadzenia - 35-50 cm. Zastosowanie: rabaty, rabaty skalne, skarpy kz,vial'owe, murki kwiatowe, szczeliny w płytach, stanowiska słoneczne, suche. . illll Cv. Monstrosa = G. monstrosa. Mieszaniec nie wyjaśnionego pochodzenia, o hujniejs;;ym 'WZ!oście. Wysokość ·30-4Q cm, Mnóstwo czysto białych kwiatów w luźnych wiechach. Odmiana ;wartościowa jako przejście do. form wysokich. G. pd'liiculata. Ł. wiechowaty (rys. 59). Wysokość 80-120 cm, VI-VIII. Forma pojedyncza ·uprawiana jest pr~wie w każdym ogrodzie (sjewki). l\;la ona dobr7 pokrój (zwła~~za gdy jes~ regu· Iowany przez cięcie); ogromne kule są bardzo lekkie'. zachowuJ~. pewną .wartosc .d:koracy31.1ą po przekwitnieniu. Kwiaty jednakże są przeważnie barwy 1asn?sza~eJ i ustępują .czys~o białyr:i kv:iato,n1 odmian półpełnych i pełnych. Formy półpełne otrcymu3e s:ę przez W)'.S1ew l sel~~CJ~ s1~1;e~~ ;należy poświęcić im wi~cej uwagi, aby otrcymać dobre typy i ewęntualme rozmnazac Je pozmeJ wegetatywnie. Cv. Bristol Fairy = var. ehrleyi (A. Cumming, 1928). Odmiana otrzymana w Ameryce i szybko :rozpowszechniona w całym świecie. Wzrost ·bardzo silny, wierzchołki luźniej zbudowane, kwiaty pra'\-1--ie 2 razy większe. Po 2 latach krzewy mają wymiary 100 na 100 cm i więcej. , .. lll Cv~ Flaminga. Nowa odmiana, o kwiatach pełnych, różmvych, podobna do po.przeorneJ, ale o budowie jeszcze luźniejszej, co już staje się wadą. U nas uprawiana dopiero od kilku ht. Cv. Plena. Odmiana pełnokwiatowa, od dawna znana i uprawiana. Kwiaty czysto. w mocno zagęszczonych wierzchotkach, które przechylają się po deszczu, wobec czego komecz:ne

. a

$. -

BY.liny w parku i ogrodzie

1

Rys. 60. Helenium autumnale cv. Pumilum Magnificum pokrój

Rys: 59. Gypsophila pankulata

jest podpieranie (najlepsze są kółka druciane lub kołnierze z pasków siatki). Kwiaty dobre r6wnież do suszenia. k · '· · "' llUI Cv. Rosenschleier. Wysokość 40 cm. Kwiaty pełne, począ! ow~ ~asnoroz~we! w ~r"' przekwitania cieliste, VI-VII, po przycięciu VIII-IX. Jedna z na3cenme1szych mskic\tłolin,. 'akimi obecnie dysponujemy w naszych ogrodac~~ Wyhodow.ana przez Foerstera .około r., u nas od paru lat W. Hellw1ga r.); ,a obecme Zachodzie jako „nowość". Rozmnażanie tej odm1anr z sadzonek Jest dosc ;i:io':oln~, n~l:zy br~e prowadzić je systematycznie, gdyż potrzebne są tysiące egzemplar.zy. Nada]e s1\[own; do tki do grup, jak i do sadzenia pojedynczo lub po 3; również do .cięcia ~a .mal~ bu ety. , szy~on: pełnokwiatowe gipsówki stanowią oczywiście ~oskonały m~tenał bukieciarski. Mogą hyc ~ad w grupach na rabatach oraz pojedynczo i po kilka na trawmkach. W dobrych ·warll:n~ach dl~~f:tą wartości po 10-15 latach, a nawet znane są egzemplarze rosnące na tym samym mie1scu o • Odstępy sadzenia: 60-30 cm (rabaty) lub 80-120 cm (grupy).

~prawiana

dziesiątek

(introdu~Ja

~935

pole~ana .n~

HABERLEA. Gesneriaceae. HABERLEA . . I VII In · · b ·l' y H rhodo'Pensis H rodopska Bałkany. Wysokość 15 cm. Kwiaty ciemnoniebieskie, V · teresuhiące dYbU: · · · · · · · h · il „h l' h =odów skalnyc o me gorskie trwałe i wytrzymałe. ale wymagaiące uprawy w c1emstyc l w gotn)c szcze mac o":. . k . 'ypodrenaż jak ~ondie. Zastosowani~: ogrody skalne, ..'.:lp!nari~ botaniczne. Stanowiska wilgotne, c1emste, omeczn •

HELENIUM. Compositae. DZfoLZAN . . _ , . . Ameryka Północna. Dzielżany zajmują obecni~ ogrodach by:mowych }ed~o. z ~zołof;,c~ 'b~~sc. to średnio wysoka i w-ysoka bylina drugie] połowy lata l początkow 1es1em. Szy :-:1 l hut~ wzrost pozwala osiągnąć masowe efekty już w pierwszym roku. W~elkie baldachy o gore1ącyc r;: stonowanych - żółtych, pomara11czowych, czerwonobrązowych l brązo-w-ych barwach stwa Ją

:v

szereg możliwości zestawień z niebieskimi i fioletowymi wczesnymi astrami,..: czerwonymi i fioletowymi floksanii oraz z fonymi czerwono i żółto kwitnącymi bylinami w okresie od lipca do września. Mając do dyspozycji dużą, nowoczesną kolekcję odmian można tworzyć zestawienia z samych dziel. żanów z dodatkiem astrów gawędek. Początek kwitnienia można opóźnić o 2-3 tygodnie przez przycięcie w maju. Uprawa dzielżanów nie nastręcza żadnych trudności (jeżeli wykluczymy nietrwałe, źle zimujące odmiany). Jedynie zbyt mokra i nieprzepuszczalna gleba im nie sprzyja, niekorzystne są również zmienne i mokre zimy. Unikać należy sadzenia jesienią. Okrywanie jest zbyteczne. Masowe rozmnażanie również bardzo łatwe przez podział i z sadzonek, które zakorzeniają się w ciągu tygodnia. Wysokie odmiany, gdy nie są przycinane, wymagają czasem podpór. Można je prowadzić do celów pokazowych jako ,;pienne", usuwając boczne pędy; otrzymuje się wtedy potężne baldachy średnicy do 70 cm. Wszystkie, tak liczne odmiany ogrodowe, pochodzą od kilku gatunków północno-amerykańskich, głównie H. autumnale (= H. macranhum). Mieszańce powstają bardzo łatwo, dlatego istnieje wielka liczba odmian otrzymywanych przez różnych hodowców, które różnią się od siebie bardzo niewiele lub nawet wcale. Dobór odmian wypadnie nam wkrótce poddać nowej rewizji, gdyż w ostatnich latach wyhodowano wiele odmian, które mogą się okazać lepsze niż dotychczaso11·e. Podany niżej 1>v-ykaz zav;iera przeto tylko niewielką liczbę odmian, które według wszelkiego prawdopodobieństwa zwycięsko Vv-ytrzymają konkurencję. Odstępy ·sadzenia: 35-40 cm (odmiany niskie) i 50-70 cm (odmiany wysokie). Wszystkie dzielżany stanowią cenny materiał kwiaciarski. Kwiaty cięte nadają się zwłaszcza do dużych wazonów. H. autumnale. Dz. jesienny (rys. 60). Ameryka Północna. Wysokość 120-180 cm. Kwiaty średnicy 5 cni, VII-VIII. Cv, Grandicephalum. Wysokość 100 cm. Kwiaty języczkowe żółte, „środki" brązowe, VII-VIII. Cv. Pumilum Magnificum 61). Wysokość 60-70 cm. Kwiaty ciemnożółte, VI-VII. bigelovii; Dz. Bigelova. Ameryka Północna. Wysokość 70 cm. Kwiaty ciemnożółte, Gatunek u nas niezupefoie \1-ytrzymały. H. lwopesii. Dz. Hoopesa (rys. 62). Ameryka Północna. Wysokość 40-50 cm. Kwiaty ciemnopomarańczowe, V-VI. Gatunek wczesny, o odmiennym, luźnym, pokroju. Kwiatostany zupełnie luźne - baldachy po 5-6 koszyczków. 8•

czalnej, zasobnej w wapń. W ogrodach uprawiane są przeważnie mieszar'tce: H. apcninurn i H. nummularium. Niektóre z nich są mało wytrzymałe na nasze warunki zimowe, zwłaszcz:i odmiany an. gielskie, jednak główną przyczyną wymarzania są nieodpmviednie stanowiska. Odmiany vrytrzymałe vrymagają lekkiego okrywania w celu ochrony zimozielonych pędów i płytko rozrEstających się korzeni. Dobre v.-yniki daje też przycinanie bujnie rosnących pędów na początku jesieni. Okres kwitnienia posłonków rozciąga się na całe lato, gdyż kwiaty pojawiają się sukcesywnie na młodych przyrostach. Wysokość 10-20 cm. Liście zielone lub srebrzyste, skala barw kwiatów bardzo szeroka. Rozmnażanie łatwe, z sadzonek. Uprawa młodego materiału tylko w głębokich doniczkach sadzonkowych. Zastosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne suche, konieczny drenaż. Odstępy sadzenia - 30-40 cm. Liczba odmian otrzymanych przez różnych hodowców jest bardzo duża. Wiele z nich różni się od siebie nieznacznie i do celów praktycznych wystarczy wybrać 5-6, do bogatszych zbiorów około 10. H. italicum ssp. alpestre = H. alpestre. P. włoski podgatunek alpejski. Polska, Alpy, Karpaty. Wysokość 5 cm. Kwiaty czysto żółte, VII-VIII. H. nummularium = H. vulgare, H. chamaecistus. P. pospolity. Alpy, Europa południowo· wschodnia. Wysokość 5-10 cm. Kwiaty ciemnożółte. Ili H. X hybridum. Spośród miesza11ców na uwagę zasługują następujące: Cv. Rubin. Wysokość 15-20 cm. Kwiaty pełne, czerwone. Cv. Gelbe Perle. Kwiaty pełne, cytrynowożółte. Obie odmiany u nas wytrzymałe. Cv. Golden Queen. Wysokość 15-20 cm. Kwiaty duże, pojedyncze, żółte. Cv. Goldlachs. Kwiaty łososiowopomarańczowe, liście szarozielone. Rys. 62. Helenium. hoopesii

Rys. 61. Helenium automnale cv. Pumilum Magnificum - kwiaty

H. X hybridum. Dz. ogrodowy. Do grupy tej zaliczane są wszystkie odmiany o cechach mieszańców; niektóre z nich figurują w katalogach ogrodoWJ'.ch pod H. <;utumn:~Ze. Ili Cv. Chipperfield Orange. Wysokość 150 cm. Kwiaty r;omaranczowo~ołte, VII-VI_H. Cv. Flammenrad (K. Foerster) _

rys. 63. Wysokośc 180 cm. Kwiaty pomaranczowo-

czerwone. . , VIII D ł d · 111111 Cv. Gartensonne. Wysokość 180 cm. Kwiaty .złoto.żołte, VII-:- . ,; awna pe na o miana. Ili Cv. Goldene Jugend. Wysokość 100 cm. Kwiaty iyitensyvv11ie zo1te, VII-VIII. Cv. Goldlackzwerg (K. Foerster). Wysokość 70 cm. Kwiaty ciemne, lakowobrązowe,. VI~I-;-IX. Ili Cv. Moerheim's Beauty. Wysol~ość 100-12~ cm. Kwiaty czerwonobrą:;::owe, duze, lsmące, VII-IX. Najcenniejsza z ciemno zabarwionych odmian . Cv. Peregrina. Wysokość 120 cm. Kwiaty jęz1~zkowate c1emnokasztanowobrązowe z żółtą obwódką, VII-IX. Odmiana o najciemniejszych ~
116

,.

117

llllllll H. salicifolius = H. orgyalis. S. wierzbolistny (rys. 64). Wysokość do 200-250 cm. Drobne i nieliczne kwiaty bez znaczenia. Niezwykle dekoracyjna i oryginalna bylina, niezastąpiona do izolowanych grup parkowych i ogrodowych lub do sadzenia przy basenach. Rozmażanie dość powolne, gdyż korzenie rozrastają się nie tak silnie jak u innych gatunków. Zamiast prawdziwego gatunku bywa czasem dostarczany podobny, ale prawie bezwartościowy - H. angustifoliu,s. Zastosowanie: grupx ogrodowe, grupy parkowe. Stanowiska słoneczne i półcieniste. Odstępy sa· dzenia - 80-100 cm. H. rigidus = Harpaliu,m rigidum. S. szorstki. Wysokość 100-140 cm. Kwiaty złoto· żółte, VIII-X. Gatunek u nas pospolity, masowo spotykany wzdłuż ogrodzeń lub zdziczały. Szyb· kość rozprzestrzeniania się bulwkowatych rozłogów jest niebezpieczna, ale możliwa do kontrolo· wania. Na uprawę zasługują głównie wielkokwiatowe odmiany ogrodowe, z których najlepsza jesl półpełna cv. Miss Mellish. Zastosowanie: grupy ogrodowe, duże znaczenie w produkcji na kwi.at cięty.

HELIOPSIS. Compositae. HELIOPSIS, SŁONECZNICZEK Ameryka Północna. W uprawie prnwie wyłącznie jeden gatunek H. scabra (rys. 65) reprezentowany obecnie przez co najmńiej dwa tuziny odmian. Prace hodowlane zapoczątkował V. Lemoine (kilka jego odmian utrzymało się do dziś), później rozwinęli je hodowcy angielscy i niemieccy. W pracach hodowlanych chodzi o otrzymanie sztywnych i bujnych łodyg, wytrzymałość na suszę i o wielkość kwiatostanów. Różnice w wytrzymałości są niewielkie. Wysokość 100-160 cm. Kwiaty od jasno· żółtych do pomarańczowych, pojedyncze i półpełne, okres kwitnienia prawie jednakowy: VI-VII albo w razie przycięcia - jeszcze VIII-IX. Rozmnażanie łatwe przez podział, w razie potrzeby róvmież z sadzonek. Rosną równie dobrze w słońcu i w lekkim półcieniu, znoszą dość znaczne wysuszenie gleby. Słoneczniczki należą do jednej z głównych grup bylin sezonu letniego, uzupeł· niając znakomicie inne żółte byliny w tym okresie (dzielżany, wczesne nawłocie). Doskonałe zesta· wienia z monardą, floksami, szałwią., wczesnymi astrami gawędkami, C'7,erwonymi dzielżanami itp. Rys. 64. Helianthus salici· folius

Cv. Lachskonigin. Kwiaty duże, intensywnie czenvone, liście szarozielone. Są to'., trzy wypróbowane odmiany pojedyncze, silnie rosnące, wymagające przycinania. Odmiany wielkokwiatowe angielskie przeważnie wymarzają, zwłaszcze należące do srebrnolistnego H. apeninum (= H. polifolium).

HELIANTHUS. Compositae. SŁONECZNIK Ameryka Północna. Z kilkudziesięciu gatunków trwałych, rosnących prawie wyłącznie w Ameryce Północnej, tylko kilka ma większą wartość ogrodową. Część z nich znajduje zastosowanie tylko w produkcji na kwiat cięty (nietrwałe i źle zimujące). Wysokość 100-300 cm, VII-XL Gat~nki tworzące rozłogi często stają się uciążliwe. Rozmnażanie łatwe przez podział, niektóre z sadzonek. H. atrorubens = H. sparsifolius. Wysokość 150-180 cm. Odmiany o wielkich, żółtawych i pomarańczowych ko~zyczka?h, cennnych do cięcia. Bulwkowate rozłogi wrażliwe są na mróz, należy więc je wyjmować i przechowywać

Jak dalie. H. decapetalus = H. multifiorus. S. dziesięciopłatkowy. Wysokość 120-150 cm. Drugi gatunek „kwiaciarski", hardziej wytrzymały, ale nie bardzo trwały (należy często przesadzać). Szereg odmian o koszyczkach półpełnych i pełnych, w typie często uprawianej cv. Soleil d'Or. Wymagają obfitego nawożenia, w przeciwnym razie drobnieją.

H. giganteus. S. olbrzymi. Wysokość do 250 cm, a nawet 300 cm. Kwiaty drobne, ale liczne przez drugi okres_jesienny, VII~-X, ·wytrzym~łe na przymrozki. Jedna z najwyższych bylin parko-wych. 7.astosowame; grupy pan.owe, stanowiska słoneczne. Odstępy sadzenia - 100 cm.

118

119

Rys. ó5. Heliopsis helianthoides var, scabr<&

Nieocenione jako kwiaty cięte. Zastosowanie: rabaty; grupy ogrodowe, parkowe, szpalery. Stano„ 1\liska słoneczne i półcieniste. Duze znaczenie w produkcji na kwiat cięty. Odstępy sadzenia 40-50 cm. · ·li H. helianthoides var, scabra = ·H. scabra; H. słonecznikowaty odmiana szorstka = szorstki. .Wysokość 150 cm. Kwiaty 'półpełne, złotożółte. 1111 Cv. Goldgefieder. Wysokość 120 cm. Kwiaty półpełne, średnicy 8 cm, złotożółte. 111111 Cv. Goldgriinherz. Wysokość 120 cm. Kwiaty pełne, jasnożółte, środkowe części zielone. Powyższe dwie· odmiany, uprawiane u nas od niedawna, reprezentują ostatnią serię· „nowości~~ K. Foerstera, które zdaniem fachowców powinny zastąpić szereg odmian dawniejszych, znacznie mniej wartościowych pod różnymi względami. '

.HELIOSPERMA. Caryophyllaceae. SŁONECZNICA 1111 H. alpestres = Silene alpestris. S. alpejska. Polska, Alpy, Karpaty. Zwana rówmez ze względu na swą dawniejszą przynależność botaniczną lepnicą alpejską. Wysokość 15-20 cm. Lśniące, zielone 'liście tworzą zwarte kobierce, kwiaty czysto białe, VI-VII. Wartość ogrodowa najwyższej kategorii, mimo pewnych wymagań charakteryzujących byliny prawdziwie gón:kie. Rozmnażanie z nasion i przez podział. Zastosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne. Odstępy sadzenia - 20-25 cm. Cv. Pleniflorum. Różni się jedynie pełnymi kwiatami i słabszym wzrostem. .HELLEBORUS. Ranunculaceae. CIEMIERNIK Europa środkowa i południowo-wschodnia. Kaukaz. Wysokość 30-70 cm. Liście częściowo zimo·

120

zielone, kwiaty białe, różowe, purpurowe,_żółtawe i brązowawe, Xll, I-II i II-IX. Ciemierniki nie występują u nas w stanie dzikim, lecz rosną w niedalekim sąsiedztwie w Karpatach i na Podolu (H. purpurascens). Roślin-y: te są u nas bardzo rzadko uprawiane, pomimo że ~ą one niezwykle cennymi bylinami ogrodowymi i stanowią bardzo ważny materiał kwiaciarski, choćby dlatego, że kwitną w niezwykłym okresie: w ciągu zimy lub wczesnej wiosny. Istotnym hamulcem uprawy są trudności rozmnażania. Niełatwo uchwycić moment zbioru nasion (niedojrzałe nie kiełkują), a wyprodukowanie dostatecznie silnych roślin. trwa 3 lata. Aby rozmnażać przez podział, trzeba znów mieć ·większą ilość starych, wieloletnich kęp. Pozostaje więc import z zagranicy, który jest zbyt kosztowny dla producentów-kwiaciarzy. Obecnie powinniśmy przystąpić do systematycznej, masowej produkcji krajowej. Pomijając produkcję na bviat cięty w doniczkach i skrzynkach (wczesną w okresie XI-XII i późniejszą I-III) należy stwierdzić, że ciemierniki znajdują głównie zastosowanie w umiejętnie komponowanych, dużych zestawiepiach naturalistycznych (cieniste i wilgotne partie parkowe). Jednakże mniejsze grupy można sadzić również na zwykłych i cienistych rabat~ch; w ogrodach skalnych i w specjalnych kącikach ogrodowych - wraz z paprociami, pierwiosnkami, wiosennymi roślinami cebulkowymi oraz z wcześnie kwitnącymi krzewinkami, jak np. wawrzynki ( Daphne ), wrzosiec (Erica carnea) itp. Ciemierniki wymagają nieco zacienionych i lekko wilgotnych stanowisk, ale niektóre późno kwitnące mieszańce (III-IV) rosną dobrze róWn.ież w miejscach słonecznych; przypalanie i brązowienie liści lub okresowe więdnięcie nie powoduję trwałej szkody. Właściwy efekt dają dopiero silnie rozrośnięte, paroletnie rcśliny. Kępy czteroletnie w dobrych waru11kach cienistego ogrodu skalnego w Bydgoszczy miały w marcu po 100-150 kwiatów (mieszańce). Zastosowanie: rabaty cieniste, ogrody skalne, układ WWN, założenia naturalistyczne. Stanowiska półcieniste wilgotne, stanowiska cieniste. Odstępy sadzenia - 30-50 cm. Przyriaieżność botaniczna różnych odmian i „gatunków" uprawianych w ogrodach jest niejasna„ a nomenklatura nie uporządkowana. H. niger. C. biały. Alpy, Karpaty. Wysokość 20 cm. Kwiaty białe, XII-II. Gatunek najbar dziej znany, który wydał szereg odmian ogrodowych wysoko cenionych w kwiaciarstwie (tak zwane: róże Bożego Narodzenia). Poniższe odmia'ny należą do podgatunku olbrzymiego - ssp. macranthus Jl Cv. Praecox. Kwitnie w okresie X-XI wraz z Colchicum. ll!IUI Cv. Grandiflorus. Wysokość 30-35 cm. Białe, duże kwiaty, I-II. li H. niger var. altifolius. Bośnia. Wysokość 30-40 cm. Kwiaty białe, bardzo duże, długie· łodygi, I-III lub II-IV. Odmiana o liściach matowych, odpowiednia zarówno do grup ogrodo„ ·wych, jak i do cięcia. H. foetidus. C. cuchnący. Europa. Wysokość 60-80 cm. Duże liście „palmowe", kwiaty zielonkawe, II-V. Gatunek silnie rosnący, o ozdobnych liściach. Zastosowanie: grupy ogrodowe„ założenia naturalistyczne. H. purpurascens. C. purpurowy. Siedmiogród, Podole. Wysokość 50 cm. Kwiaty duże, zwi·, sające, brudnqpurpurowe, III-IV. Mieszańce z H. niger dają cenne, silnie rosnące formy. . H. hybiidus. C. ogrodowy. Angielskie „Lenten Roses", mieszańce silnie rosnące. Wyso~ość 50-70 cm. Kwiaty białe, różowe, purpurowe, różne odcienie barwy wiśniowej, kasztanowe itp„, III-V. Rozmnażanie z nasion. Liczne odmiany ogrodowe szwajcarskie (hodowca - Froebel), ·i angielskie są mało rozpowszechnione. HEMEROCALLIS. Liliaceae. LILIOWIEC Rozpatrując listę bylin ogrodowych, które pod każdym względem załugują na najwyższą ocen~„ musimy na pierwszym miejscu obok funkii i niektórych irysów postawić liliowce zwane popularme „smolii;.osami''. Na}bardziej istotne cechy dodatnie to: długowieczność i wytrzymałość gra1'.'icząca z niezniszczalnością, dekoracyjne ulistnienie przez cały sezon, dobry rozwój nawet na hchych i suchych glebach (choć pełny efekt - na glebach żyznych i lekko wilgotnych) w słońcu i w p_ół­ cieMiu, kilkutygodniowy okres kwitnienia bżdej z odmian i w sumie czteromiesięczny wszystkich.

121

odmian i gatunków (V-IX), duża wartość kwiatów ciętych i ich przyjemny zapach, wreszcie łatwość rozmażania przez ·zwykły podział w różnych porach (wiosna, lato, jesień). Ostatnie osiągnięcia hodowlane stawiają liliowce na czoło·wym miejscu również pod względem wartości dekoracyjnej samych kwiatów; gdyż do dawnych odcieni barwy żółtej, pomarańczowej i brązowej przybywają różowobrzoskwiniowe, mahoniowe, fioletowopurp:urowe i kasztanowopurpurowe. Zwiększa się również liczba odmian, których kwiaty nie zamykają się do późnego wieczora. Dotychczas uprawialiśmy sporo odmian zamykających kWiaty wcześnie po południu lub w ciągu pochmurnego dnia. Liliowce uprawiane są u nas powszechnie, trafiły nawet w znacznej liczbie do ogrodów ·wiejskich. Jednakźe dobór gatunków lub odmian jest więcej niż skąpy (właściwie tylko dwa najstarsze gatunki) i obecnie powinno się rozpowszechnić nowsze, cenniejsze odmiany. liliowce występują tylko w Azji, od Japonii i Chin, przez okręg amurski w kierunku Kaukazu. Pierwsze gatunki były sprowadzone do Europy już w XVI w. ( H. Julva i H. flava), następne jednak ~ H. dumortierii, il. middendorffii, H. aurantiaca, tak cenny dla nas H. citrina i kilka innych - dopiero w latach 1830-1890. Wielkie bogactwo form zawiera flora azjatyckiej części Związku Radżieckiego; formy te zostały zgromadzone w ogrodach botanicznych i są obecnie rozpowszechniane. Prace hodowlane rozpoczął znany oryginator irysów Georg Yeld około 1890 r. (cv. Apricot, cv. Orangeman itp). ~o dłuższej przerwie szereg cennych odmian około 1930 r. daje A. Perry (cv. Margaret Perry i inne). Hodowcy kontynentalni liliowcami nie zajmowali się prawie wcale. Bogate kolekcje odmian i własne ciekawe siewki miał Stefan Makowiecki (żadna z nich nie dochowała się do obecnych czasów). Zupełny przewrót w hodowli nastąpił dopiero w ostatnich latach w Ameryce. Dotyczy on głównie skali barw, w której -w-ystąpiły odcienie spotykane dotychczas tylko w kwiatach amarylisów i nie:których lilii. Tylko część tych odmian dotarła do Europy przed 1955 r. Liczba g;ttunków i odmian powszechnie uprawianych wynosi kilkadziesiąt. Poniższa lista zawiera tylko 20 pozycji czołqwych. Zasadniczo nie ma „złych" odmian liliowców (z minimalnymi wyjątkami). Należy więc jak najbardziej rozpowszechniać wszystkie gatunki i odmiany, które znajdą się w lóka.lnych kolekcjach, z wyjątkiem pospolitych, które już rosną w każdym ogrodzie (H. fulva). Korzenie illiowców, częściowo zgrubiałe, bulwkowe lub mięsiste, sięgają w głąb gleby na 40-80 cm, czym tłumaczyć można wytrzymałość roślin na suszę. Wysokość różna: od 30 do 80 cm a nawet 100 cm; Kwitnienie _ od maja. do początku września. W-oznacza odmiany kwitnące w V-VI, S-w VI-VII, P-w VIII-IX. Zastosowanie: wszystkie typy rabat i grup bylinowych, na pierwszym miejscu - brzegi basenów, stawówitp. Odstępy sadzenia zależnie od siły wzrostu wynoszą 35-80 cm, przeciętnie 60 cm. H. aurantiaca- l. złotaw-y i H. aurantiaca var. major -1. złotaw-y odmiana większa. Japonia. Wysokość 60-80 cm. Kwiaty ciemnopomarar'1czowe, W, w niektórych stanowiskach .okazały się

Rys. 66. Hem~rocallis flava.

ni~trwałe.

citrina. L. cytrynowy. Chiny. Wysokość 70 cm. Kwiaty cytrynowożółte, długo otwarte, Podstawowy gatunek, od którego pochodzi szereg nowych odmian, stanov.-1.ących ko· lejne ulepszenia . 1111 Cv. Baroni. Doskonała stara odmiana, jeszcze dziś bardzo ceniona, zwłaszcza na kwiat, cięty.

H. dumortierii. L. Dumortiera. Japonia. Wysokość 40-50 cm, Wąskie liście, kwiaty krótkie, otwarte, jasnopomarańczowe; W, i powtarza jak P. H. flava. L. żółty (rys. 66). Syberia, Japonia. Wysokość 40-50 cm. Liście wąskie, kwiaty jasnożółte, o zapachu pomarańczowym, W, nie znosi miejsc suchych. H. fulva. L. rdzawy. Europa, Azja.· Wysokość 80 cm. Kwiaty żółto-brązowo-czerwone, Ś; duże, szerokie liście. Najbardziej rozpowszechniony, bujny i ·wytrzymały gatunek. Ili H. fulva var. kwanso. L. rdzav.-y odmiana pełnokwiatowa. Odmiana o większych i pełnych kwiatach. ·

122

Cv. Vari;~at,a. For1:m o_ l~iało . li~ciach, pojedynczych i pełnych kwiatach. . , H. mid~lendo1jfh. L. jYhddendorfh:..A.n'.ur. w-~sokość 30:-40 cm. Karłowy, kwiaty jasnopoma-i;anczowe, W; przez długi okres ·wąskie, c1emnoz1elone. li~c1e. . H. minor · graminea. L. mnicj~zy. Wy:ooko~ć 30 cm. Kwialy żółte, Ś, liście wąskie,. tra1naste. Zastosowame: ogrody skalne, obwódki. . H. lzybrida. L. og:·odowy (rys. 67). ~\iżej podane odmiany charakteryzują; urz\·ldadmrn osiągnię· cia liotlowlane o~lalmch 20 lat, do pojawiu1ia :-i1" odmian amerykaibkich.' · Cv. Apricot. Wysoko::\ć 60 cm. Jcclna z pifrw~zych odrni:.111. o zabarwieniu hrzot
J!·

odmiana do mskich grup parkowych

i

ogniduwych.

123

111111 Cv. Hyperion. Wysokość 80 cm. Do niedawna najlepsza odmiana cytry~owożółta, o rekordowo obfitym kwitnieniu, Ś. Cv. Iris Perry. Wysokość 70 cm. Kwiaty o nowym, ciepłym, pomarańczov,rym odcieniu, duże i bardzo liczne, S. Jedna z najlepszych nowych odmian. 1111111 · Cv. Margaret Perry. Wysokcść 60 cm. Kwiaty szkarłatnopomarańczowe, bardzo duże, W. Sukces hodowlany sprzed 20 lat (wczesne kwitnienie i nowa barwa). Cv. Mrs. B. Bonner. Znaczne ulepszenie cv. Hyperion. Kwiaty większe (średnicy 15 cm), dłużej rozwinięte.

Cv. Queen of May. Wysokość 70 cm. Kwiaty złotożółte, długo otwarte, W. Najlepsza z wczesnych odmian do cięcia i do grup. . Cv. Tejas. Wysokość 80-90 cm. Kwiaty lśnii);ce, atłasowe, czerwone, z żółtymi środkami, nie· wielkie, lecz niezwykłej obfitości, S; w typie nowych odmian amerykańskich: Jako ostatnie nowości hodowli amerykańskiej, uznane przez Amerykańskie Towarzystwo Miłośnikfrw Liliowców. (Ameri· can Hemerocallis Society), u nas do wypróbowania należy wymienić: cv. Veiled Beauty - o kwia~ tach żółtych, cv. Hallcroft - o kwiatach żółtopomarańczowych, cv. Memory Lane - o kwiatach pomarańczowych, cv. Pink Orchid - o. kwiatach· różovvych, cv. Pink Imperial - o kwiatach różowych z dużym żółtym środkiem, cv. Carey. Quinn - o kwiatach ciemnoczerwonych z żół· tym środkiem. Kwiaty tych odmian mają średnicę 10-15 cm. HEPATICA, patrz „Niskie byliny cebulowe" HERACLEUM. Umbelliferae. BARSZCZ . Byliny lub rozmnażające się przez siew rośliny dwuletnie. W uprawie głównie 2-3 gatunki o olbrzy· mich baldachach, osiągających wysokość od 150 do 300 cm. Odpowiednie do grupy w ogrodzie i w parku po jednym lub kilka egzemplarzy. Rozmnaianie z nasion; samosiew może być uciąż­ liwy. H. lanatum. B. wełnisty. Ameryka Północna, Azja. Wysokość około 200 cm. Liście od spodu pokryte kutnerem, baldachy białych kwiatów, VI-VII. Jedyny zdaje się gatunek trwały; pod koniec kwitnienia należy ścinać pędy, aby wywołać nowe przyrosty. H. mantegazzianum. B. Mantegazziego (rys. 68). Kaukaz. Liście żółta\vozielone, długości do 1 m, baldachy średnicy do 150 cm. Wysokość roślin do 300 cm. Rozsiewa się obficie; wystarczy pozostawić na nasiona część szczytową jednego baldachu, a resztę usunąć. Zastosowanie: grupy parkowe i ogrodowe, stanowiska półcieniste wilgotne. HESPERIS. Cruciferae. WIECZORNIK Staromodna roślina, obecnie zaniedbana. Zachowuje się jak roślina dwuletnia, lecz odmiany ogrodowe warte są uprawy ze względu na miły, bardzo kiedyś ceniony zapach. H. matrona/is. W. damski. Kilka odmian o kwiatach białych i purpurowych, pojedynczych i pełnych. Rozmnażanie form co 2 lata z sadzonek. Zastosowanie: rabaty, nadaje się na kwiat cięty. Stanowiska słoneczne i pó!cieniste, konieczny drenaż.

HEUCHERA. Saxifragaceae. ŻURAWKA Żurawki podobnie jak dzielżany, rosną dziko tylko w Ameryce Północnej, częściowo ·w stanach wschodnich (H. americana), częściowo zaś w zachodnio-pcłudniowyoh (H. sanguinea, H. pubescens i inne). Nie są one u nas całkowicie wytrzymałe na mróz, zapewne wskutek południowego (Meksyk, Arizona) pochodzenia gatunku H. sanguinea, który odegrał ważną rolę we wszystkich krzyżowaniach. Niskie, zimozielone rozetki liściowe przysychają w czasie smzy i brązowieją w czasie zimy (gdy są nie okrywane), a wskutek wyjątkowo silnych mrozów część roślin niektórych odmian ginie. Żurawki wymagają dość żyznej ziemi ogrodowej i lekkiego zabezpieczenia na zimę. Gatunki i tzw. rasy można łatwo rozmnażać z nasion, odmiany natomiast - z pewną trudnością przez sadzonkowanie bocznych „głąbików", odrywanych z kawałkiem „drewna" (podział daje mało egzemRys. 67. Hemerocallis hybrida cv. Pink Lady

125

Rys. 68. Heracleum mantegazzianum

. hrych, oryginalnych odmian, ,może rpzmna~ć ~i:awki. prz~z siew ~konieczna surowa selekcja~ 50--700/ odrzucać). Oto wyprobowane odmiany zurawki drzączkowe1: Cv~ Edge Hall. Wysokość 40 cm. Kwiaty lśniące, różowe, VI-VII. Cv. Ibis. Wysokość 60 cm. Duże, różowokarminowe kwiaty; nowa odmiana, wstępnie u nas oceniona jako doskonała. . ., . . . • Il Cv. Pluie de Feu. Wysokość 50 cm. Kwiaty ogmscie czerwone, V-VII. Na1bardzieJ znana i najlepsza z da>Vnych odmian. . . ,. . , . 1111 Cv. Titania. Wysokość 60 cm. Kwiaty 1asnorozowe, VI-IX. Jedna z na1bardz1eJ wytrzy~ małych i bujnie rosnących odmian. Odmiany biało kwitnące mają niewielką wartość. HIERACIUM. Compositae. JASTRZĘBIEC • . „ H. aurantiacum. J. pomarańczowy. Polska, Karpaty. Tworzy szybko zwartą darmową okrywę, ma dosc efektowne żółtoczerwone kwiaty, rośnie na suchych łąkach i nieużytkach (doskonały na. ~owiska). Jako roślinę ogrodową dyskv:a· lifikuje go ogromna ekspansywność (rozłogi i masowy samosiew), łatwo staJe się uporczywym chwastem. Zastosowame: . .. alDinaria botaniczne, założenia naturalistyczne, stanowiska słoneczne suche. • H. x rubrum. J. czerwony. Mieszaniec prawie nie owocujący, a więc mniej ekspansywny, który powinien calkow1c1e zastąpić poprzedni gatunek. Koszyczki większe, złotobrązowe. Zastosowanie: ogrody skalne, nmo.

plarzy). Łodygi wyrastające z przyziemnych rozet liściowych zaku!lczone są kwiatostanami podobnymi do wiech niektórych traw (drżączka - Briza media), z tą różnicą, że kwiaty są ogniście czerwone, koralowe, karminowe i białe. Kwitnienie długotrwałe: V-VI lub VI-VII. Dobry materiał kwiaciarski do małych wazonów. Poza wyżej wspomnianymi wadami „bytowymi" żurawki mają wszystkie zalety cennych bylin ogrodowych: trwałe, dekoracyjne ulistnienie, długi okres kwitnienia, sztywne łodygi oraz w dobrych warunkach znaczną długowieczność. W zestawieniach rabatowych i grupowych lekkie wiechy kwiatowe żurawek wpr~~vadzają cenne urozmaicenia i harmonizują doskonale z innymi bylinami okresu wczesnoletniego rletniego. Grupy należy umieszczać na pierw· szym planie, gdyż rośliny bez kwiatów mają tylko 15-20 cm wysokości. H. americana, H. pubescens, H. sangu.inea. Gatunki wyjściowe do krzyżowa11, nie odgrywające dziś większej roli. H. X brizoides. Ż .. drżączkowa. Mieszaniec otrzymany przez Lemoine'a 'W wyniku skrzyżo­ wania H. americana X H. sanguinea. Nieee później Arends otrzymał odmiany Cracillima oraz Super ba. Wszystkie późniejsze odmiany są w mniejszym lub większym stopniu mieszai'1cami wymienionych. Nie prżyniosły one większych rewelacji, dopiero w ostatnich latach hodowcy zameldowali szereg poważnych ulepszeń (odmiany jeszcze u nas nie wypróbowane). Zastosowanie: rabaty, ob· wódki. rabaty skalne, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne i półcieniste, wilgotne. Odstępy sadzenia - 35-40 cm. Cv. Gracillima - H. gracillima. Wysokość 50-60 cm. Kwiaty jasnoróżowe, V-VII. Cv. Superba. Kwiaty ciemnoróżowe. Odmiana do dziś bardzo ceniona, obficie kwitnąca, bujna, dobra na kwiat cięty. W zakładach specjalnych uprawia się w sumie parę tuzinów odmian, często niewiele się od siebie różniących. Wystarczy wymienić kilka u nas ·wypróbowanych i poczekać na 1ryniki obserwacji odmian najnowszych. Kto ma źródło pewnycli nasion, zbieranych z do -

HOSTA = FUNKIA. Liliaceae. FUNKIA Azja Wschodnia. Nasze funkie ogrodowe nie mogą się równać z li~iowcami ~o;l względen;i pfę~n~ kwiatów (choć niektórzy bardzo je cenią), pod względem nato~~st wartosc1 deko;.-acyJneJ li.śc1 przeVv-yższają je zdecydowanie. Rów;:-i~ż prac~ h~dowców pos~ły w .~ie.runku otrzymama fo_rm o Jak najbardziej efektownych i dużyc~ lis?iach. ,N.al~zy ~reszt_ą .stwie.rdzw, ze w ~~k;res1e hodowl: ~owyc~ odmian funkii od dość dawna me się własc1w1e me dzieJe. Niewybrednosc i wytrzymałosc funku są dobrże znane. Często są one jedynym istniejącym przykładem grup bylinowych sadzonych 20. i 30 lat temu. Rosną w słońcu, w cieniu i w półcieniu, w miejscach wilgotnych, a. nawet suchyc_h, na trawnikach i pod drzewami, od lat nie zasilane. W wyniku takiego trakto"'.ama mało ~to .wie, jak wyglądają funkie należycie upra~ia'.le ~ jakie mo~ą da~ efe~ty. Wyn;~gaJą zresztą mewiele: względnie żyznej ~ ?łeboko :UPr~wi?neJ z1enn, o~re~oweJ choc~y ';1lg?tno~c1 ~ ochrony o~ palące~o .słońca. NajbardzieJ odpow1adaJą :m lekko zac1e~1one brzegi wod ~ z~c1en10n~ zakątki :i;>arkowe i ogrodowe, nie wysuszone zbytmo przez korzeme drzew. Rozmnazame, ~ra~1e wyłąc.zme prz~z podział korzeni, odbywa się dość szybko (z nasion trwa 2-3 lata). ~awo~eme orga::i~czne daJe szybko- widoczne wyniki. Wytrzymałość na mróz zupe.łna, cza.s trwai:ia w ]e.dnym mieJs?u .- d? kilkudziesięciu lat. Rodzaj Hosta P?d względ~m botamcznym 1est naJ?ardzi~J ze, wszy.stk1ch za;;i:. ;kłany. Prawie każdy gat~nek i:ia w ht~raturze i katal?gach 2-3 synonimy, ~1ektore 5 i 6. W czę~c1 nowszych· opracowań zalicza się prawie w~zystkie od~any do trzech gatun~ow H. coerulea, H. 1.a· ponica i H. sieboldiana, w innych n~tonnast P?Zo~taJe gatune~ H. glauca i .H. und~lata, a H. sie· boldiana znika zupełnie i nazywa s1~ H. lanci.[olia .var. forti~. Przytaczan~e aut~row nazw _bo~a: nicznych nic tu nie pomaga, raczeJ prowadzi do 3eszcze w1ększe3 dezonentaCJl'. Zasto,so;var:ie. kwietniki, obwódki, grupy ogrodowe, grupy parkowe, gru~y nadwodne, stan?":ska. połciemste wilgotne, stanowiska cieniste, kwiat cięty. Odstępy sadzema - 30-35 cm (msk1e) 1 40--60 cm (wysokie). „ . . H.fortunei = H. sieboldiana var.fortunei. F. Fortunego. Wysokość 40 cm. L1scie Jasno. ., . . . ,, ~ zielone długości 10--12 cm. Cv. Marginatoalba = H. ovata var. marginata. Llsc1e, ~ białą obwo.d~ą: Wysokosc 50 Cv. Gigantea = H. glauca var. robusta. Wysokosc 50-70 cm. Liscie zaokrąglone, ~ar· dzo duże stalowoniebiesko zabarwione. Najcenniejsza odmiana tego typu, rzadko prawdzrwa, • zwykle je~t to pospolity H: fort~nei (rów1;ież bardzo dekoracyj1~~), kwiaty jasn?,li~a. . 1 H. glauca = H. sieboldiana. F. sma .(rys. 69). Wyso~osc 7?~0 cm. Llsc1e z1e1onome· wielkości 30 x20 cm, ogonki długości do 30 cm, kwiaty meb1eskofioletowe, VII-VIII. fortunei cv. Gigantea najbardziej dekoracyjny gatunek parkowy.

;r

::m.

127

H. auerswaldii. Rz. auerswaldzka. Hiszpania. rozetki liściowe zielonobrązowe.

Wysokość

5 cm. Kwiaty

HYPERICUM. Hypericaceae. DZIURAWIEC dziurawców zalicza się do krzewinek. Kilka gatunków o charakterze Nie są one też dostatecznie zimotrwałe.

Większość gatunków głównie amatorskie.

białe,

roślin

nieco

większe,

skalnych ma znaczenie

!BERIS. Cruciferae. UBIOREK Europa południowa. Rodzaj oficjalnie zaliGzany do krzewinek, figurujący nawet ·w i::odręczni.kach dendrologii. W praktyce stosowany tylko VvTaZ z bylinami. W drugim roku dolne części pędów drewnieją, lecz prawie w tym samym stopniu co u wielu innych „prawdziwych bylin". Ubiorki należą do dość licznej grupy roślin skalnych pochodzenia południowo-europejskiegD (Pireneje, Apeniny, Dalmacja), które w naszych ogrodach rosną zupełnie dobrze. Ubiorki są zimozielone, lekkie jednak okrycie zimowe wystarcza, aby znosiły nasze warunki klimatyczne bez większych uszkodzeń. Trzeba jednak zaznaczyć, że odnosi się to tylko do niektórych gatunków i wypróbowa· odmian ogrodowych, rozmnażanych wegetaty'l:mie, dobrze zaaklimatyzowanych. Z wysiewu nasion sprzedawanych jako I. sempervirens otrzymuje się często mieszańce małowartościowe i wy· marzające. Jest to zapewne skutek krzyżowania z gatunkami nietrwałymi. Takim „podejrzanym krewnym" jest zwłaszcza I. gibraltarica (Hiszpania), który u nas wymarza nawet w czasie lekkiej zimy. Ubiorki należą do roślin górskich podobnie niewybrednych, jak gęsiówki, smagliczki i pło-

Ili li H. plantaginea = Funkia suqcordata. F.

więlkolistna.

Najhardziej wartościowa funkia silnie .i przyJemnfo pachnące. Wzrost bardzo bujny; w jednym z parków wiejskich w Poznańskiem zanotowano w.1932 r. wyspę na stawfo prawie .całkowicie porośniętą tym gatunkiem. Ili Cv. Grandiflora. Odmiana jeszcze cenniejsza, a~e bardzo rzadka. H. uTJ,dulata = H. lancifolia. F. falista. Japonia. Wysokość 130-40 cm. Liście lancetowate, na długich ogonkach, nieregularnie faliste długości 10-12 cm i szerokości 10 - 12 cm, żółtopstre,; później całe żółtozielone. Kwiatostan ulistniony, kwiaty fioletowe. H. ventricosa = H. coerulea, H. ovata. F. rozdęta. Wysokość 30-40 cm. Kwiaty czysto, białe, efektowne, długotrwałe kwitnienie, VII-IX. ~,kwiatowa". Duże białe kwiaty (do 10 cm) w gronach P.o.

io..;:so,

HOUSTONIA. Rubiaceae. HOUSTONIA Ameryka Północna. Trawiaste, szybko rozrastające się kobierce, pokryte całkowicie w V-VI mnóstwem miniatiirowych niebieskich kwiatków. Zastosowanie w ogrodach skalnych ograniczone, gdyż roślina ta wymaga cienistych i stale wil· gotnych stanowisk. H. coerulea. H. błękitna. Wysokość 8-15 cm. Kwiaty jasnoniebieskie; kilka odmian fioletowoniebieskich, V-VII. H. serpillifolia. H. płożąca. Wysokość 5 cm. Zwarte dywaniki, kwiaty lazurowoniebieskie, IV-VI. Zastosowanie: alpinaria botaniczne, ogrody skalne. Stanowiska cieniste, cieniste wilgotne, konieczny drenaż. HUTCHINSIA. Cruciferae. RZEŻUSZKA Rzeżuszki należą do niezbyt łatwych w uprawie roślin górskich (skały wapienne), wymagających nieco zacienionych lub lekko wilgotnych stanowisk. Czasem jednak udają się na zwykłych rabatach skalnych i w szczelinach murków. Godne są uprawy ze względu na długie i powtarzające się kwit· nienie oraz na filigranową fakturę kobierców liściowych. Rozmnażanie z nasion i przez podział. Zastosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne, skarpy kwiatowe. Stanowiska półcieniste wilgotne,

konieczny drenaż. H. alpina. Rz. alpejska (rys. 70). Polska, Tatry, Europa. Wysokość 5-10 cm. Kwiaty białe, V-VIII, liście ciemnozielone.

128

Ry~. 70. Hutchin.M !i -

Byliny w parku i ogrodzie

Rys. 71. Iberis sempervirens C\:. Little Gem

my ki skalne, wobec czego zastosowa?ie i?h _jest wszechstronne, nie. wyłączając obwóde~ i gr:-1-p w terenie -płaskim. Egzempla~ze odmian s1lme rosnący~h tworzą w .c1ą~u. 2-3 lat kę~y o ,sredmcy 50--80 cm, zw31rto rosnące zas - 30-40 cm. Od drugiej połowy kw1etma lub od ma1a do czerwca pędy ·pokrywają się .lś~ią~y~i, biał~m~ kobiercami ,~wi~towymi, których efekt_ jest nieporó.w· nywalny. Po przekw1tmenm 1 przyc1ęcm wygląd roshn Jest przez cały sezon i::ien~ganny. Ro~­ mnażanie z sadzonek jest łatwe i dość szybkie. Starsze rośliny znoszą dobrze zas1lame nawozarm. Kępy do lat 10 rosną bujnie i kwitną obfic_ie. Zno~zą. lek~} półcień. Zastoso';'ani~ posp~h: z róż· nymi odmianami pozostałych. członków „w10~enneJ i;1ątki oraz z wc~esnym1 tuhpanam1_ 1 karło· wymi irysami. Na. skarpach i m~rkach są meza:tąp.10i;e .. zastosowame: rabaty, obwódki, rabaty skalne murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne l połc1emste. ' I. saxatilis. U. skalny. Wysokość 15 cm. Kwiaty czysto białe Jub częściowo z odcieniem lila, IV-VI, często powtarza VIII-IX. Najbardzi'.3j war~ośc~owy z gatunk?w górskich; z-;łaszcza cv. . Corifolia = I. corifolia. Inne podobne gatunki nadaJą się tyl~o .do wię~szych zb1.?row. I. sempervirens. U. wiecznie zielony. Gatunek powszechme i praw-i.e wyłączme uprawiany, który wytworzył szereg odmian. Część z ni~~, podobnie jak wię~~zość siewek, ma ró~ne_ w~dy. 1111 Cv. Little Gem (rys. 71). Wysokosc 10-15 cm, szerokosc kęp 25-30 cm. Kwiaty białe, V lub koniec IV. Forma wprowadzona u nas od 1928 r. jest całkowicie wytrzymała i nigdzie nie zauważono roślin chorujących lub przemarzających. Niektórzy hodowcy niemieccy podając nazwę Weisser Zwerg (zamiast oryginalnej nazwy ang~elski~j) przy-pisują jej p_oważne wady i ~lecają w zamian odmianę I. saxatilis var. nana; cho.:l.z1 tuta] zapewne o formy mnego pochodzema .. Cv. Lawina (Z. Hellwig, 1935). Wysokość 20 cm, szerokość kęp 40-50 cm. Zwarty, kwiaty srE:dncieJ wielkości, V; gatunek wypróbowany w różnych warunkac~ .. Cv. Snowflake (nie Schneefiocke). Wysokość 25-30 cm. Silme rosnący, kępy szerokości do 80 cm (rys. 72). Kwiaty duże, V-V~. Dawna, _lecz bezspor.nie najcenniejs:a odmiana, d~tąd me zastąpiona. Odmian~ C~~max _i Elfe:r;re1ge:1 _(o większyc~ kwiatac~) wymagaJą spra"'.dzema co .d~ wytrzymałości. Powinmsmy 1ak na1szybc1e1 postarac się o odmiany własne. Nalezy rozmnazac

130

Rys. 72. Iberis sempervirens Snowflake

CY.

i obserwować siewki rosnące w różnych ogrodach, które przetrwały niekorzystne warunki, oraz rozpocząć właściwą pracę hodowlaną.

INCARVILLEA. Bignoniaceae. INKARWILA Chiny zachodnie, Azja środkowa. Byliny (nazywane czasem „gnmtowymi gloksyniami") o bardzo dekoracyjnych z bliska kwiatach,kształtu spotykanego tylko u pnącej rośliny Campsis (= Tecoma). Gatunki chińskie mają zgrubiałe, krótkie korzenie burakowate. Kwiaty ich są okazałe i pięknie zabarwione, uprawa jednak nastręcza pewne trudności (ciepłe i sło· neczne, ale nie suche stanowiska), a zanikanie przy końcu lata części nadziemnej stanowi poważną wadę. Uprawiane są głównie dwa gatunki o kwiatach czerwonych O/aZ różowo kwitnące mieszańce ogrodowe, jak np. CY. Bee's Pink. Zimują dobrze pod lekkim okryciem. Burakowate korzenie sadzić nieco głębiej niż piwonie. Rozmnażanie łatwe z nasion. Zasto· sowanie: ogrody skalne, rabaty skalne, alpinaria botaniczne, stanowiska słoneczne i półcieniste. I. delavayi. I. Delavaya. Yunnan. Wysokość 40-50 cm. Kwiaty różowoczerwone, w głębi żółte. Korzenie długości do 50 cm, VI-VII. . I. compacta var. grandliflora = I. grandiflora. I. zwarta, odmiana wielkokwiatowa. Tybet. Wysokość 30 cm. czerwone, VI-VII. compacta var. brevipes =.I. brevipes. I. zwarta, odmiana krótkołodygowa. Wysokość 20 cm. Kwiaty większe, na krótkich łodygach.

INULA. Compositae. OMAN, INULA Rodzaj bardzo rozpowszechniony w Europie wschodniej i w Azji. Z licznych gatunków kilka sta· nowi wartościowe byliny ogrodowe. Wysokość 30-100 cm. Kwitną w okresie letnim, gdy jest wiele innych, nieco lub znacznie cenniejszych bylin, tak że z wyjątkiem I. royleana trudno zaliczyć je do nieodzownych. Zupełnie niewybredne. Rozmnażanie z nasion i przez podział. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe, grupy parkowe, nadaje się na kwiat cięty. Stanowiska słoneczne, suche. I. ensifolia. O. wąskolistny. Polska, Europa południowo-wschodnia. Wysokość 60 cm. W ogrodach uprawiana jest niska forma cv. Compacta. Wysokość 30 cm. Liście lancetowate,

131

i hodowca odmian ogrodowych W. Richardson Dykes (tytuł monografii „The Genus Iris"). Z nomenklaturą nie ma kłopotów, gdyż do pracy Dykesa stosują się zarówno wszyscy autorzy, jak i po· . Cały rodzaj podzielony jest na szereg podrodzajów, względnie sekcj!. Grupy ·wchodzących w skład tych sekcji różnią się od siebie w tak znacznym stopniu i mają, tak odmienne zastosowanie w ogrodach, że należy rozpatrywać je kolejno, nie usiłując charaktery· zować całego rodzaju. Irysy cebulowe, mające bardzo ograniczone zastosowanie, będą omówione na końcu. Najważniejsze dla nas są irysy kłączowe, należące do sekcji Apogon i _sekcji Iris. Pierwsza grupa zawiera gatunki dla nas bardzo ważne, ale stosunkovm nieliczne, w drugiej natomiast gru~ skupia się większość ogólnie uprawianych odmian ogrodowych.

Rys, 73, Inula helenium

Ko~aćce kłączowe:

Sekcja Iris (= Pogoniris): Iris X barbata. K. bródkowy. Wszystkie gatunki tej sekcji charakteryzuje mniej lub więcej rozwinięta „bródka" - pasemko żółtych, pomarańczowych lub białych włosków u nasady dolnych płatków. Dlatego też wszystkie odmiany ogrodowe powstałe w wyniku krzyżowania szeregu ga„ tunków oznacza się dziś ogólną nazwą Iris X barbata - kosaciec bródkowy. Nazwa Iris germanica, hybrida jest o tyle niesłuszna, że kosaciec niemiecki był jednym z szeregu gatunków rodzicielskich~ rosnących dziko w pasie ciągnącym się od Hiszpanii poprzez południową i południowo-wschodnią; Europę, kraje Bliskiego Wschodu i Środkową Azję w kierunku Japonii. Do Iris X barbata (rys, 74~ 75) należą odmiany pochodzące od następujących gatunków europejskich: I. pallida, [, cene gioltii i I. 1:ariegata oraz gatunki małoazjatyckie: I. albicans, I. troiana. I. cypria:tu:t~ I. I. mesopotamica, I. ricardii i inne. Do tego dochodzą jeszcze mieszańce Rvs. 74.. Iris X barbata cv. Geomori

masa drobnych kwiatów jasnożółtych z brązOVv]mi „środkami". Bardzo do i na obwódki. . ,, · N · ' · · I. orientalis = I. glandulosa. O. wschodni. Kaukaz. Wysokosc 60 cm. - a1częscieJ gatunek o dużych, pomarańcmwych kwia~ac~, Cv. Grandi.flora i cv. Superba. Odmiany Cv. Laciniata. Kwiaty języczkowe I. royleana. O. królewski. Himalaje. ciemnobrązowym Kwitnie zestawiane z niebieskimi

grup

133

Clerc). Amerykanie zaczęli nieco później (J. Sass, H. Sass, Farr, Wiliamson, _Moore i inni), ale ostatnio prześcignęli zupełnie hodowców europejskich, dostarczając odmiany o nowych, rewelacyjnych zabarwieniach. Zakład Goosa i Koenemanna wyhodował w 1919 r. nową „rasę", nazwaną I. X interregna (I. pumila X I. germanica), to jest pewną liczbę odmian kwitnących w maju o 2-3 tygodnie wcześniej, lecz o skromnych, niezbyt efektownie zabarwionych kwiatach. Obecnie przybyło do tej grupy sporo odmian bardzo pięknych, o urozmaiconych barwach, które zaliczane są do I. X interregna lub do wcześnie kwitnących I. X barbata. W ciągu ostatnich 45 lat hodowcy czterech rywalizujących ze sobą krajów dostarczyli wiele setek odmian o dużej wartości. Wobec wysokiego poziomu współzawodnictwa oraz kontroli przeprowadzonej przez stowarzyszenia i stacje oceny odmiany małowartościowe były szybko eliminowane. Wskutek ciągłych ulepszeń dobór. o.dmian międzynarodowo uznanych zmieniał się oczywiście dość szybko. Do 1939 r. utrzymywała się Jeszcze znaczna część odmian wyhodowanych w pierwszym etapie, tj. w latach 1915-1930. Do chwili obecnej jednak postęp jest tak znaczny, że z odmian dawniejszych pozostało już tylko 10-20%. Część dawnych i nowych odmian o kwiatach skomplikowanie zabarwionych lub olbrzymich, ale nielicznych, ma wartość głównie wystawową lub amatorską. Ogromna 'jednak większość odmian ma pełną wartość ogrodową. Są to przede wszystkim odmiany silnie i zdrowo rosnące, obficie kwitnące, o kwiatach jednobarwnych lub kontrastowo dwubarwnych, o czystych, zdecydowanych odcieniach. punktu widzenia projektanta rabat i ugrupowań w ogrodzie i w parku jest to materiał, który należy postawić zdecydowanie na pierwszym miejscu wśród bylin kwitnących w ciągu wiosny i lata. Można śmiało zalecić, aby irysy kłączowe zajmowały wśród bylin kwitnących w naszych ogrodach publicznych i przydomowych co najmniej 30-40% miejsca. Dotyczy to oczywiście współczesnego, prawidłowo zestawionego doboru, gdyż materiał, który obecnie zapeł~ia nasze ogrody, można określić jako prawie bezwartościowy. Zalety irysów kłączowych są ogólnie znane,: stała dekoracyjność ulistnienia przez cały sezon (przy dobrej uprawie), całkowita vvytrzymałośc, łatwość uprawy, dość duża szybkość rozmnażania. Okres kwitnienia odpowiednio dobranych od· mian trwa obecnie od połowy maja do końca czerwca lub przy wczesnej wiośnie od początku maja do 20 czerwca, a więc około 6 tygodni. W zakresie barwy ważna jest nie tylko niezwykle szeroka skala kolorów, ale prżede wszystkim ich czystość i intensywność oraz niezwykle korzystne efekty kwiatów dwubarwnych. Dzięki tym cechom pełną rację bytu mają tak zwane „ogrody irysowe", to jest partie ogrodowe obsadzone wyłącznie irysami, ewentualnie z dodatkiem 20-30%łubi?ów. ~r.zy uprawie, mimo znanej niewybredności irysów, należy przestrzegać pewnych warunków, a mianowicie: gleba nie powinna być zbyt lekka i uboga anHeż nieprzepuszczalna. Trzeba pamiętać, że na .sta· nowiskach wilgotnych i częściowo bagiennych sadzić należy zupełnie inne gatunki irysów z sekcji Apogon (syberyjskie, japońskie itp.). Półcie{1 jest zalecany (dłuższe kwitnienie i nie płowiejąc~ banv-y), ale ziemia nie może być zakwaszona ani też wysuszona przez korzenie drzew. Przesadzac należy co 5-8 lat lub częściej, gdy rośliny zaczynają słabo rosnąć i skąpo kwitnąć. Jak zaw~ze u by· lin, środkowe, półmartwe części kłączy należy usuwać, sadzić części zewnętrzne, żywotne i zdrowe. Dzielenie odbywa się wcześnie na wiosnę (późno sadzone kwitną słabo w pierwszym roku) lub w drugiej połowie lata. Można dzielić już w momencie przekwitania (zwłaszcza gdy chodzi o kontro~ę zamieszanych odmian), lepiej jednak poczekać .3 tygodnie, gdy no:v-e przyrosty :vrpuszczaJą pierwsze korzenie. Sierpień stanowi również najlepszą porę do przesyłama kłączy na większą odległość. Przy intensywnym rozmnażaniu nowych odmian stosuje się również krajanie kłączy na kawałki (1-2 oczka), podobnie jak ziemniaki. Płaszczyzny cięcia lepiej jest zabezpieczyć warstewką węgla drzewnego i sadzonkować dość gęsto w skrzyniach w ziemi piaszczysto-torfow~j. ~rzed s~­ dzeniem zalecany jest dodatek przegniłego nawozu, świeży nawóz jest jednak szkodliwy I sprzyja chorobom bakteryjnym i grzybowym. . . .. Konserwacja polega w okresie kwitnienia na stałym usuwaniu przekwitłych kwiatów l łodyg. Nie należy ścinać zdrowych liści na jesieni, lecz po zwiędnięciu usunąć je il' ciągu zimy lub wczesną

z

Rys. 75. Iris X barbata cv. Hakador

naturalne, jak I. sambucina, I. squalens i I. plicata. Cechy niektórych gatunkov" wy· stępują w mieszańcach zupełnie wyraźnie, tak że handlowcy na podstawie budowy kwiatu, kształtu liścia, ich stopnia zanikania na zimę itp. jeszcze dziś odróżniają poszczególne „typy", zwłaszcza charakterystyczne pallida, variegata i plicata. U większości jednakże mieszańców trudno jest ·wyśledzić jakieś cechy rodzicielskie. Czasem się ujawniają one w czasie uprawy; odmiany wymarza· jące np. można śmiało posądzać o pokrewier1st1rn z irysami mezopotamskimi (I. ricardii, stoso· ,,-any w krzyżowaniach przez niektórych hodowców francuskich). Takie „gatunki", jak I. atropur· purea, I. kharput, I.florentina, I.flavescens, stanowią już formy powstałe w ogrodach. I. kharput, znaleziony w Azji Mniejszej, posłużył pierwszym hodowcom do wytworzenia form widkokwiato· v;-ych, a I. j1orentina i I. flavescens, uprawiane już na początku ubiegłego \\-ie ku, spotykane są jeszcze d~iś masowo w naszych ogrodach (pospolite, bujnie rosnące irysy białe i żółtawe, kwitnące już w maju). Hodowlą irysów zajmowali się Francuzi i Anglicy już w pierwszej połowie ubiegłego wieku (Verdier, Lemon, Ewbank), poważniejsze jednak ·wyniki osiągnięto dopiero na przełomie stulecia. Odmiany firmy A. Vilmorin - cv. Isoline i cv. Oriflamme z 1904 r. można jeszcze tlziś spotkać \\- katalogach. Pierwsze odmianv wielkokwiatowe pochodzą z 1912 r. (cv. Alcazar - Vilmorin, CY. Lord of June Millet i inn~). Ogromne, niespotyka11e nasilenie prac hodowlanych nastąpił~ w 1918 r. i trwa po dzień dzisiejszy. Okres do 1939 r. charakteryzuje rywalizacja między hodowcami angielskimi (Dykes, Perry, Bliss, Yeld, Foester i inni) i niemieckimi (Goos i Koenemann w 80%), z niemałym udziałem hodowców francuskich (początkowo Vilmorin, potem głównie Cayeux i Le

134

135

wiosną. Czynności przy pracy hodowlanej i przy zapylaniu są bardzo ułatwione ze względu na budowę k:1·iatu. Nasiona ki;::łkują :zęś~iowo w pie:wszym, częś~iow~ w drugim roku, siewki kwitną

w t;·~ec.nn roku po prz:p1ko"\1:amu. ~.a sz do.r~bek h~dowlany Jest Jak dotychczas minimalny. Duża 1 częsc ciekawego materiału zgmęła (101Kanasc1e odmmrr otrzymanych w Bydgoszczv), ocalała tylko cv. Anka St. '\fakowieckiego. Jest to odmiana ·w tvpie cv. Mad. Chereau, o kw-i~tach więks;vch i ma:ochodzące z okresu do 1935 r., które według wsze~kiego. praw~opodob1enstwa }eszcze. długo me stracą swej aktualności. Jest to mniej więcej ~rzec1~ częs? odmian~ i:as upraw1~nych r ''.'·ypróbowanych w różnych okresach. Wśród pozostałych 1est mele rm.~nowai:tosc1mryc.h, .ktore z takun samym powodzeniem mogą być stosowane. Następne 40-50 pozy~~1 będz1e~ny mus1eh wybrać sposród odmian, które zostały niedawno sprowadzone i są w ohserwacJl lub tez będą sprowadzone w najbliższym czasie. Skróty oznaczają: K. - górne płatki (tak zwaną kopułę), D. - dolne płatki (tzw. dół). li Cv. Amber (Dykes, 1924). Wysokość 60 cm. K. złotożółta, D. złotożółty z odcieniem brą· zowym. Wczesny. . . 11111 CY. Dcpulć I'\omblot (CaYeux, 1925). Wyrnkość 120 cm. Kwiaty wielkie, K. miedziano· J.ila, D. ciemnokarmazy11011·y z odcieniem brązowym. Późny. li Cv. Folkwang (Goos i Koenemann, 1924). Wysokość 90 cm. K. biała z odcieniem różo· wym, D. róż•nrnczerwony; maso11·e kwitnienie. Średnio v„-czesny. li Cv. Forsc:te (G5Jos i Koenemann, 1924). \"Vysokość 100 cm. K. i D. jednolicie ciemno· lawendowa-niebieskie. Srednio 11-czesny.

Rys. 76. Iris X barbata cv. Rhein· tochter

itp'

136

Cv. Goldfiiess (Goos i Koenemann). Wysokość 40 cm; K. złotożółta, D. czerwonobrązowy z zółtą obwódką; masowe kwitnienie; na obwódki. Średnio wczesny. Cv. Louvois (Cayeux, 1936). Wysokość 90 cm. K. czekoladowobrązowa, D. kasztana-wo· brązowy; zabarwienie jedyne w swoim rodzaju. Średnio wczesny. 1111 Cv. Machaira (Goos i Koenemann, 1936). Wysokość 80 cm. K. różowolila z żółtobr:p:o· wym, D. ciemno-brązowo-czerwony; masowe kwitnienie; nowa sprowadzona odmiana. Późny. Cv. Mad. Chereau (Lemoine, 1844). Wysokość 120 cm. K. i D. białe z kreskowaną, lawendową obwódką; najstarsza z dotychczas uprawianych odmian; podobna i równie cenna jest cv. Anka. 'Późny.

1111 Cv. Mrs. H. Darwin (Foster, 1888). Wysokość 70 cm. K. i D. czysto białe, delikatne lila żyłkowanie, masowe, późne kwitnienie, cenna dawna odmiana. Późny. Cv. Mrs. Valerie West (Blis, 1925). Wysokość 100 cm. Kwiaty wielkie. K. czerwono· brązowa, D. atłasowy, ciemnopurpurowy. Wczesny. Cv. Pluie d'Or (Cayeux, 1928). Wysokość 100 cm. Kwiaty duże, K. złotożółta. D. nieco ciemniejszy. Średnio wczesny. 1111 Cv Rheingauperle (Goos i Koenemann, 1924). Wysokość 90 cm. Kwiaty o czystej 1 jasnoróżowej barwie, pachnące; masowe kwitnienie. Późny. Cv Rheinfels (Goos i Koenemann, 1928). Wysokość 80 cm. Kwiaty duże, czysto na brzegach delikatne, niebieskie żyłkowanie. Wczesny. Cv. Rheinnixe (Goos i Koeneman"R, 1910). Wysokość 100 cm. K. czysto biała, D. ciemno· niebieskawo-fioletowy z wąską, białą obwódką. Średnio wczesny. 1111 Cv. Rheintochter (Goos i Koenemann - rys. 76). Wysokość 90 cm. K. czysto D atłasowy. niebieskofioletowy 7 obwódką. lila Późny

111111 Cv. Rheintraube (Goos i Koenemann, 1919). Wysokość 90 cm. K. lawendowoniebieska, D. purpurowofioletowy; masowe kwitnienie. Bardzo późny. . Ili Cv. Senlac (Bliss, 1929). Wysokość 99 cm. Kwiaty duże, c1emno-morwowo-czerwone; w swoim czasie najlepsza czerwona odmiana. Srednio wczesna. . . 111111 Cv. Toelleturm (Arends, 1930). WJ:.sokość 50 cm. K. czysto biała, D. ciemnofioletowy, na brzegach jaśniejszy; masowe kwitnienie. Srednio wczesny. . , . . . . lllll Cv. Wedgewooq (Dykes, 1928). Wysokość 70 cm. Kwiaty sredme, Jasnobłękitne; Jeden z najczystszych odcieni. Srednio wczesny. . . . . . . lll Cv. White Knight (Saunders, 1918). Wysokość 60 cm. Kwiaty czysto białe; kw1tmeme masm~:e, późne i długotrwałe. Późny. . . . , Spośród odmian lat pięćdziesiątych można przytoczyć 10 me budzących zadnych zastrzezen co do wartości dla naszvch warunków: Cv. Elmohr (Loomis). Wysokość 80 cm. Kwiaty olbrzymie, barwa pośrednia między fioletem biskupim a morwowoczerwoną, jednolita; nowy odcień. Cv. Goldfackel (Steffen). Wysokość 100 cm. Kwiaty bardzo duże, złotożółte, nie tracące barwy na słm'icu i deszczu: długi okres kwitnienia. . Cv. Great Lake~. Wysokość 100 cm. Kwiaty olbrzymie, intensywnie jednolicie ciemnobłękitne; doskonała budowa kwiatu. i łodyg. . . . Cv. Gudrun. Wysokość llO cm. Kwiaty śnieżnobiałe, bardzo duże, meco .sfalowane, o mespo,. . . tykanej dotychczas lekkości; naj,c,enniejsża biała o~mian~. Cv. Mulbery Rose. Wysokosc 120 cm. Nowa, Jednolita barwa rozow9morwowa z odciemem brązowym; nitzwylde intensywna plama barwna. . . . . . Cv. Schneegottin (Steffen). Wysokość 100 cm. Kwiaty czysto białe, s1lme pachnące; mezwykła bujno§ć wzrostu i masowe kwitnienie, najlepsza odmiana do cię~ia. _ . Cv. Staten Island. Wysokość 90 cm. K. złotożółta, D. odstaJące płatki orzechowoczerwone, bardzo ciemne, wąska, żółta obwódka; wyraźne osiągnięcie pod względem intensywności bar'lvy i siły kontrastu w grupie I. variegata.. _ . Cv. Wabash (Wiliamson). Wysokość llO cm. Kwiaty bardz~ duże, ~· kredowobiała, ciemno-niebiesko-fioletowy z szeroką, biał~ obwódką; duże ulepszeme barwy 1 kontrastu w grup1~ I. amoena. . c,-, White City. Wysokość 120 cm. Kwiaty śnieżnobiałe, olbi;zymie; nie notowana dotychczas wysokość łodyg i wielkość kwiatÓ"w w grupie odmian c~ysto białych. . . . Cv. Veilchenkonig (Steffen). Wysokość 100 cm. Kwiaty bardzo duze, 'K. fioletowome~1eska, D. ciomrnfioletowy; doskonała budowa łodyg i bujność wzrostu, typowe w nowych odmianach Steffena. . Jako nowość Jstatniego dziesięciolecia, godne wypróbowania, można zalecić następujące (wszystkie mają wysokość na ogół 80-100 cm, kwiaty duże, o barwie jednolitej, czystej, zdecydowanej): . CY. Apple Valley (De Forest 1958). Kwiaty jasnoróżo,\·c, bródka cze~wona. Cv. Bravado (Hall, 1959). Kwiaty złotożółte, końce płatków postrzęp10ne .. Cv. Buttercup Bower (Tompkins, 1961). K. siarkowożółta, D. w środku białawe.. . Cv. Candleflame (Hall, 1961). Kwiaty białe w odcieniu-kości słoniowej, bródka rówmeż biała. CY. Garden Gold (Hall, 1956). Kwiaty złotożółte, bródka pomarańczov.-a: Cv. Georgie Ernst (Hall, 1962). Kwiaty fiolet?1rnróżowe, br~dk.a P?mara?czowa:. . Cv. Heavenly Days (Wickersham, 1963). Kwiaty lazunnrnme~1eski:,, ~r?dka rozowobiała. Cv. Millionaire (Brizendine, 1958). Kwiaty złotobrązowe, K. meco psmeJSZa. CY. Real Delight (Waters, 1960). Kwiaty różowobrzoskwiniowe, bródka pomarańczowa. CY. Wayward Winds (Baker, 1958). Kwiaty brzoskwiniowe, bródka tej samej barwy.

J?·

138

Ci-. Valimar (Hamblen, 1968). Kwiaty brzoskwininworóżowe, bródka czerwonopomarań­ czowa; jest to ulepszenie cv. Palomino. Cv. Velvet Rohe (Schreiner, 1960). Kwiaty karminowe, bródka pomarańczowa. I. X interregna = I. intermedia. K. pośredni. Dawniejsze odmiany stanowią właściwe irysy pośrednie, powstałe ze skrzyżowania wysokich odmian kwitnących w czerwcu z I. pumila, kwitną· cym już w końcu kwietnia; nowsze odmiany są przeważnie innego pochodzenia. Kwitnie w czasie 10-25 maja. Do dawnych skromnych zabarwień przybyły efektovme nowe, nie ustępujące póŹ· niejszym I. X barbata. , 1111 Cv. Eleanor Roosevelt. Kwiaty ciemne, fiolet biskupi, D. prawie czarny. Cv. Erithiof. K. jasnolawendowa, D. fioletowy. Dawna odmiana. lll Cv. Gentius. Kwiaty fioletowe, D. u podstawy jaśniej żyłkowany; masowe kwitnienie. lll Cv. Golden Bow. Kwiaty jednolicie lśniące, żółte, bardzo duże. lll Cv. Halfdan. Kwiaty kremowożółte. Dawna odmiana. Ili Cv. Helge. Kwiaty jasno-cytrynowo-żółte. Dawna odmiana. Cv. Walhalla. K. lawendowa, D. purpurowy. Dawna odmiana. Cv. Zwanenburg. Kwiaty brazowożółte; mieszaniec nie zawsze trwały, niski. I. pumila. K. niski. Odmiany ogrodowe stanowią mieszańce I. pumila (Bałkany, Syberifl.) z I. chamaeiris (Francja, Włochy). Wysokość 10-15 cm. Po dłuższym zastoju w hodowli pojawiło się ostatnio sporo nowych odmian, u nas jeszcze nie sprawdzonych. Wysokość 25-30 cm. Kwitnie• nie: koniec kwietnia - początek maja. Uprawa w glebie przepuszczalnej, w przeciwnym wypadk11 są nietrwałe. Zastosowanie: rabaty, obwódki, ogrody skalne, rabaty skalne, grupy ogrodowe~ za. łożenia naturalistyczne. Stanowiska słoneczne i półcieniste. li Cv. Atroviolacea. Kwiaty ciemnopurpurowe; odmiana wczesna. !. p. var. coerulea. K. niski odmiana błękitna. Kwiaty niebieskie. lll Cv. Cyanea. K>\l.aty ciemno-niebiesko-lila, pachnące; kwitnie po poprzedniej odmia. lUe.

I. p. var. flava. K. niski odmiana żółta. Kwiaty żółte. li Cv. Lutea. Najobficiej kwitnąca z odmi3.n czysto żółtych. li Cv. Schneekoppe. Najlepsza z odmian biało kwitnących. I. p. var. violacea. K. niski odmiana fioletowa. Kwiaty fioletowe. Sekcja Apogon Irysy bezbródkowe mają zupełnie odrębny pokrój i charakter oraz inne upodobania siedliskowe niż grupa omówiona wyżej. Liście są przeważnie soczyście zielone, wąskie, czasem malowniczo z;~l.­ sające, dekoracyjne do późnej jesieni. Kwiaty stosunkowo niewielkie, ale pojawiające się w ogrom· nych ilościach. Gatunki późno kwitnące przedłużają całość okresu kwitnienia irysów na lipiec. Większość może rosnąć na normalnych rabatach, nawet dość suchych, ale szereg gatunków należy do najcenniejszych bylin przywodnych, rozwijających się wspaniale w miejscach wilgotnych, czꌷ ciowo nawet w płytkiej wodzie. Trwałość ich jest przeważnie bardzo znaczna, mogą rosnąć na jednym miejscu przez kilkanaście lat. Niektóre tylko gatunki są \\Tażliwe na mrozy. Rozmnażanie przez podział nie przedstawia żadnych trudności (najlepiej wczesną wiosną), niektóre gatunki można rozmnażać również z nasion, osiągając po 2 latach materiał do sadzenia na miejsce stałe. I. kaempferi. K. japo11ski. Japonia, Syberia. Od bardzo dawna uprawiany w Japonii, gdzie wytworzono setki odmian. Odmiany te są wpnmadzone do uprav1:y w Europie, hodowcy europejscy jednak otrzymali również dużą liczbę odmian. Często odmiany importowane z Japonii otrzymywały u nas nazwy, a to dlatego, że Jap011czycy nie mają dckładnie ustalonej nomenklatury, nie przywiązują do niej zbyt dużej wagi i w rezultacie powstaje chaos, w którym najwięksi specjaliści nie potrafią się zorientować. Irysy japońskie wbrew rozpowszechnionym czasem opiniom są w uprawie bardzo łatwe i zupełnie wytrzymałe na nasze mrozy. Chodzi tylko o to, aby w okresie wzrostu i kwit·

139

Rys. 77. Iris sanguinea

Cv. Snow Queen. Cenna odmiana o czysto białych b1iatach. Zastosowame. rabaty, ob wódki, grupy ogrodowe, grupy parkowe, grupy nadwodne, kwiat cięty Stanowiska słoneczne i półcieniste. I. sibirica. K. syberyjski. Europa środkowa do Syberii ·wschodniej. W upra\1·ie znajdują s1ę odmiany i miesza{1ce, które należą do najważniejszych i najbardziej użytecznych bylin ogrodowych (wTaz z odmianami I. ochroleuca). Są bowiem niezwykle plastyczne pod względem wymagmi. siedliskowych (zwykłe rabaty - i płytka woda, miejsca nasłonecznione i silnie zacienione), trwałe i niezniszczalne, podobnie jak liliowce i funkie, stale dekoracyjne dzięki bujnemu i obfitemu ulistnieniu. Okres kwitnienia jest dość krótki, ale obfitość kwiatów jest nieporównana (od 2 do 3 roku po posadzeniu). Nowe cenne odmiany przybywają stopniowo i )JO\rnli, ale jest już ich kilkanaście. Wysokość 60-120 cm. Kwiaty białe, niebieskie, fioletowe, V-VI. Zastosowanie: w grupach i rabatach oraz masowe (w setkach i tysiącach) wdłuż brzegów wód. Niezastąpione 11 zacienionych samiejscach ogrodów przydomowych (kwitnienie jednak w cieniu znacznie słabsze). dzenia - 40-60 cm. Dobór odmian: 11111 Cv. Caesar. Wysokość 90 cm. Kwiaty ciemno-purpurowo-fioletowe. Cv. Caesar's Brother. Wysokość 75 cm. Kwiaty barwy najciemniejszych, prawie czarnych bratków; nowa wspaniała odmiana. li Cv. Emperor. Wysokość 120-140 cm. Kwiaty bardzo duże, ciemnofiolet011·e, koniec VI; kwitnie mniej obficie w półcieniu. Cv. Ottawa. Wysokość 90 cm. Górne płatki fioletowoniebieskie, dolne porcelanowoniebieskie

z

n~enia dostarczyć im ~ak najwięcej wody lub podnosić poziom wody w zbiornikach tak, abv korze·

me .były zanur:one; zm10"'.ać natom~ast powinny w suchej glebie. W żyznej i w zwięzłej glebie przy pew:1ym zas~b1e wody kwitną ?bfic1e n.a rabatach i w grupach. W każdym wypadku stanowisko powmno hyc sł~neczne. Oryg1i;-al~ą _ciekawostkę stanowi uprawa na pływających wysepkach· t~atwach, ':YP~łm~nych mchem i. ziem:~; po prz.~kwitn~eniu 1:-mieszcz~ się tratwy na brzegu, zagłę· h10ne w _ziemi. Nie :namy w teJ chwili lrnlekcJ1 odmian, me ma więc celu zestawienie doboru. Bar~zo p1ęk1:1y ma:enał ot~zym:ać n:o~na z nasion pochodzących z dobrego źródła; siewki po \v-yse· I~kcJonowamu mozna dale] rozmnazac wegetatywnie. Formy otrzymane w swoim czasie w Kór· mku przez A. Wr.óblewskie~o niewiele ustępowały japońskim. Wysokość 60-100 cm. Kwitnienie YI::-VI~. Wy~t~pują wszystkie bar~ właściwe innym irysom, kwiaty jednobarwne, dwubarwne l w naJbardzieJ far:tastycznyc? desemach, żyłkowaniach i kropkowaniach, pojedyncze i tak zwane pełn~._ Zastosowan7e: stanowiska słoneczne, wilgotne (konieczny drenaż), duże znaczenie w nrodukc11 na kwiat cięty. ' I. laevigata. Azja wschodnia. ;t',od,?bny do I. k~empferi. Kilka odmian w uprawie bardziej kłopotliwych. .monspur. YJysokosc IO cm. Kwiaty duże, jasno-niebiesko-lila. Mieszaniec gatunków I. mo:ini~n X I. spuna (Europa), które są również godne uprawy; odmiany o kwiatach czysto nie· biesk1ch 1 ~zysto fioletov,ych. Zastosowanie: rabaty, grupy nadwodne, stanowiska słonec;ne. wił· gotne; komeczny drenaż. · . . , li I. ochroleuca = I. orientalis. K. żółtawy. Azja Mniejsza. Wysokość 100 cm. Kwiaty 1asnozołte, VII. Ma ?dmiany o kwiatach kanarkowożółtych i białych i silnym wzroście. Wysokość 120 cm. Zastosowar:ie: rabaty, grupy ogrodowe, grupy nadwodne Stanowiska słoneczne, wilgotne. li I. sanguinea . I. orienta~is,. I. sibirica var. orientalis. K. wschodni (rys. 77): Azja wchodm~; Podobny do i:ysa syberYJsk:eg?, le.cz liście szersze i krótsze, łodygi kwiatowe niższe. Wysok?sc 50-6? cm. Kwiaty fioletowomebieshe, VI. Dobrze rośnie i kwitnie w półcieniu. Bardzo trwałe i długowieczne.

!·

'!I

białą strzałką.

11111 Cv. Perry's Blue. Wysokość 100-140 cm. Kwiaty czysto porcelanowoniebieskie, wczesne i niezwykle obfite (w trzecim roku po kilkadziesiąt łodyg) kwitnienie; bardzo podobna odmiana Thelma Perry. li Cv. Snowcrest.- Wysokość 90 cm. Kwiaty duże, śnieżnobiałe; nowa, cenna odmiana. Cv. Strandperle. Wysokość 100 cm. Kwiaty duże, błękitnoniebieskie; odmiana wczema. 1111 Cv. Superba. Wysokość 100-120 cm. Kwiaty ciemnoniebieskie; mnóstwo kwiatów do końca maja. Sekcja Regelia: Szereg gatunków stepowych, o bardzo pięknych kwiatach, ale w naszych warunkach dość trudnych do uprawy. ()gr@dy botaniczne w Związku Radzieckim zajmują się aklimatyzacją i hodowlą różnych gatunków z Kazachstanu i Tadżyki­ stanu. Dotychczas uprawiano u nas głóvrnie I. hoogiana i I. korolkowii. Sekcja Onocyclus i Regeliocyclus: Gatunki pochodzące głó"W'Il.ie ze stepów Armenii i Iranu, uprawą ich zajmują się jedynie doświadczeni specjaliści. Kwiaty kilku gatunków są egzotycznie piękne; występują w nich niezwykle zabarwienia czarnobrązowe, cza111ofioletowe i czarne. Odegrały one ważną rolę w hodowli naszych irysów bródkowych. Najbardziej egzotyczny jest I, susiana, tak zwany żałobny, o kwiatach z czamofioletowymi żyłkami i czarnymi plamami na szaroniebieskim tle. Hodowcy holenderscy (głównie Van Tubergen), zajmujący się uprawą i hodow'lą tych grup, otrzymali ciekawe mieszańce, zaliczone do nowej sekcji Regeliocyclus (Regelia X Onocyclus). Odmiany tej grupy, zaliczane do stosunkowo łatwych w uprawie, nie zostały jeszcze u nas dostatecznie wypróbowane. Kosaćce cebulowe: Kosaćce cebulowe należą do kilku sekcji, obejmujących dużą liczbę ;;accuuwn bądź też z połud.niowo9.zjatyckich republik radzieckich. Prawie skiej pod szkłem lub tez tylko dla botaników. ""'"w"'""'"VJ derskie", liczne odmiany pochodzące od po1luon1clWc•enror•flJ grup spieszane bardzo poszukiwany kwiat należy jed· bylinowych w ogrodach nie ma znaczenia. Gatunki"~'"""'-'-"' rmwrl"t,-1P do sadzenia w ogrodach nakże przypuszczać, że niektóre z nich po pr2oep:rovma:Zernii I skalnych itp. ze względu na wczesny okres oni;tianc1:J,. W tej chwili można zalecić nffmv1'ln1nn wynikiem w Bydgoszczy i pod Wardo szerszego stosowania jeden następujący

szawą.

140

I. reticulata. K. żyłkowany. Kaukaz. Wysokość 20-25 cm. Liście cienkie, trawiaste, kwiaty ciemnofioletowe, silnie pachnące, pojawiające się zależnie od przebiegu wiosny na początku lub w końcu marca; ma kilka odmian o kwiatach błękitnych, purpurowych itp. Rośnie dobrze na zwykłych rabatach skalnych, całkowicie wytrzymały, nie wymarza nawet bez przykrycia. JUNCUS, patrz „Byliny wodne i bagienne" KNIPHOFIA = TRJTOMA. Liliaceae. TRYTOMA Afryka środkowa i południowa. Pochodzenie trytomy wskazuje, że nie jest to bylina całkowicie odpowiednia do uprawy w gruncie w Europie środkowej i północnej. Bez zabezpieczenia trytomy wymarzają nawet w łagodne zimy i w odpowied· nich stanowiskach (dobry drenaż). Najprostszy sposób uprawy - to wyjmowanie na jesieni i przechowywanie z bryłą ziemi tak jak pacioreczników (Canna}, Okrywając w gruncie należy liście ściąć tylko do połowy wysokości, związać, ułożyć wokół roślin grubą warstwę liści, a z wierzchu zabezpieczyć od przeciekania wody, która powoduje gnicie i wymar· zanie, Niektóre „rasy", gatunki i odmiany (K.tuckii) czasem wytrzymują pod bardzo lekkim okryciem, trudno jednak na to liczyć. Rozmnażanie łatwe z siewu i przez podział. Trytomy stanowią materiał głównie dla producentów kwiaciarzy, gdyż kwiaty cięte (rys. 78) .są bardzo cenione. Zastosowanie w kompozycji ogrodowej jest bardzo ograniczone, po pierw· sze - ze względu na małą wytrzymałość na nasze mrozy, po drugie - ze względu na wybitnie obcy, egzotyczny charakter (podobnie jak Yucca, Eremurus itp.). Wysokość 40-100 cm. Kwiaty żółte, pomarańczowe, koralowe i czerwone, VI-VIII. Liście bujne, trwałe, dekoracyjne, korzenie grube, mięsiste. W krajach Europy zachodniej uprawia się dziesiątki odmian opatrzonych nazwami i „ras" rozmnażanych z nasion, mieszańców głównie 3 gatunków. K. tuckii. T. Tucka. Afryka środkowa i południowa. Wysokość 60-80 cm. Kwiaty czerwone i czerwonopomarań· crowe, VI-VIII. K. u.varia. T. groniasta. Przylądek Dobrej Nadziei. Wysokość 80-100 cm; Górna część kwiatostanu koralowa, dolna żółta, VII-VIII. Zastosowanie: grupy roślin egzotycznych, grupy ogrodowe, stanowiska słoneczne, półcieniste, konieczny drenaż; nadaje się na kwiat cięty.

LAMIUM. Labiatae. JASNOTA Polska, Europa. Wśród naszych pospolitych jasnot należy wyróżnić 2 gatunki, które mają duże znaczenie jako bardzo niewybredne i wytrzymałe byliny okrywowe w miejscach cienistych (nawet w lekkiej i suchej glebie pod drzewami). Rozmnażanie łatwe przez dzielenie. 1111 L. maculatum. J. plamista. Wysokość 20 cm. Rozłogowa, liście ciemnozielone z białymi plamkami, kwiaty czerwone, V-VI. 1111 L. galeobdolon = Galeobdolon luteum. J. gajowiec, gajowiec. Tworzy :;i;warte murawy ładnych, zielonych liści; stosowana zwykle odmiana wyraźnie srebrno plamista (cv. Variegatum = L. g. var. florentinum). LATHYRUS. Leguminosae. GROSZEK L. latifolius. G. szerokolistny (rys. 79). Polska, Europa południowa. Bylina całkowicie wytrzymała i długowieczna. Wiotkie pędy wspinają się na wysokość do 2 m. Kwiaty karminowo· różowe, VI-VIII, kształtu i wielkości groszku pachnącego, ale bez zapachu. Odmiana cv. White Pearl ma kwiaty czysto białe. Powinna być znacznie szerzej niż dotychczas rozpowszechniona. L. vernus = Orobus vernus. G. wiosenny. Polska, Europa. „Wyczka" wiosenna, wartościowa niska roślina, odpowiednia do półciei:ristych partii ogrodowych i parkowych wraz z niskimi roślinami cebulowymi, z kaukaską niezapominajką ( Anchusa), paprociami, pierwiosnkami itp. Wysokość 20-25 cm. Kwiaty niebieskawopurpurowe; lepsze zabarwienie mają odminy cv. Albifłorus ·i cv. Roseus. Zastosowanie: grupy parkowe, runo, założenia naturalistyczne, układ WWN. Stanowiska półcieniste, wilgotne. Rozmnażanie z nasion i przez podział (dość powolne). LAVANDULA. Labiatae. LAWENDA Europa południowa. Krzewinka, która znajduje zastosowanie prawie wyłącznie w zestawieniach bylinowych lub na obwódki. L. angustifolia = L. vera. L. wąskolistna. Wysokość 40-50 cm, odmiany karłowe 25 cm. Liście szare, kwiaty w kłosach, lilafioletowe, różowe i białe, VI-VIII; kwjaty i liście o znanym za.

Rys. 78. Kniphofia sp.

143

Rys. 79. Lathyrus latifolius

pachu. Odmiany angielskie, jak cv. JVIunstead Dwarf i inne, są przeważnie dość •~Tażliwe. Wiele jed· zimuje u nas dobrze bez okrycia. Należy wyselekcjonować formy dostatecznie wytrzymałe i nisko rosnące albo wypróbować wytrzymałość licznych odmian ogrodowych angielskich i niemiec· kich. Rozmnażanie łatwe z nasion i sadzonek. Lekkie okrycie konieczne. Zastosowanie : @bwódki, ogrody skalne, rabaty skalne, skarpy kwiatowe. Stanowiska słoneczne, konieczny drenaż. Odstępy sadzenia - 20-30 cm.. nakże

LAVATERA. Malvaceae. ŚLAZÓWKA L. thuringiaca. S. tury1\.ska. Polska, Europa. Wysokość 150 cm. Wysoka krajowa bylina, o liściach podobnych do malwy. Kwiaty jasnoróżowe, VII-VIII, niewybredna i bardzo długowieczna. Roznmażanie z nasion. Kwalifikuje się raczej do zestawie11 naturalistycznych niż do grup ogrodowych. Odstępy sadzenia - 50-70 cm. Założenia naturalistyczne, grupy parkowe. Stanowiska

słoneczne, półcieniste.

·

LEONTOPODIUNI. Compositae. SZAROTKA Polska, Europa, Azja. Szarotki należą do roślin które można uprawiać w ogrodach jednak tracą one właści-wy charakter z łatwością na zwykłych zagonach. W warunkach i degenerują ·wobec czego należy sztucznie r"-~"'mn dla nich stanowiska. Szarotki rosnące na Syberii, w itd. L. L.

. 1

L. al.pinum (rys. 80). Sz. gatunkiem bardzo zmiennym; różnice w kształcie barwie kwiatów u roślin rosnących w różnych warunkach i miejscach są bardzo znaczne. Selekcją

Rys. 80. Leontopodium alpinum

sie~e~ ~ajmował_ si~ specjalni.e hodowca i;_ośl~n alp~jskich Sundermann w Linda, otrzymując typy ~ardzieJ sre~rzyste .1.dług~ kwitnące (tz,w. L. lindavic~m). l'.prawa szarotek na kwiat cięty przyczynia się do „o~hront ros~m d::1l~o 1:osnącycn. Gleba powmna się składać w połovde z ziemi darniowej z doda,k1~m gnny i '~ roc~~:1e ·z kr;iszonego gruzu wapiennego. Rozmnażanie z nasion: nasiona

zn:iy wystawia? kil.trnkrotme na działanie mrczu i śniegu. · alpinum ~ai; . .niva.le. Sz. alpejska odmiana śniegowa. Dobra odrniana z Bałkanów; listki gęstym, rn1eznob1ałym kutnerem .. Ili sibfricun:i:. ~z. syberyjs~a. Silnie rosnące szarotki syberyjskie, również bardzo zmienne, wym~gające selek~Jl. Zast?so:vame: skalne, rabaty skalne. Stanowiska słoneczne, suche (komeczny drenaz); naflaJe się na LEUCANTHEMUM~, patrz Chrysanthemum patrz „Niskie byliny cebulowe" w

!"

LEWISIA. Portulacaceae. LEWIZJA Niskie rnśliny amerykańskie (głównie Kalifornia północna). Wvsokość 15-?0 cm Nicl-i" O"atunk' · -o·· 1 k .· 1· l " · \r VIT W . ł' . ' · - c . „ . "' . i izm, zie one. wiatv ia e 1 rozowe, 1- "' uprawie g owme L. cotyledon -1. liścieniowa. \llymagaj specjalnych ot ' •· kl:1 macie bardzo kłopotliwe. Zastosowanie: alpinaria botani=e.
tl:i -

Byliny w parku i ogrodzie

145

Rys. 81. Liatris sp.

z

s1e\YU

tr\\~a

2-3 lata.

do 50 cm lub formv (do 120 purpurowe, czasem różowe lub białawe, VIII-X. Odmiana o zdecydowanej barwie kwiatów; ciemny fiolet rabaty, grupy nadwodne. Stanowiska słoneczne, pół~ na ciętY. Odstępy sadzenia - 35-50 cm. Gompositae. JĘZYCZKA upra·óe ogrodowej pr
Liście

146

Rys. 82. Ligularia clivorum

L. clivorum. runkach do 150 cm). u starców (u innych gatunków w Zupeł;1~e wytrzymały i trwały. wartosc ogrodową. Ili Cv. Desdemona. Liście ciemnopurpurowe, czerwonopomarańczowe, w olbrzymich, baldachowatych ulepszenie odmiany Othello. ' Cv. Othello. Llś~ie purpurowe, koszyczki ciemnopurpurowe, duże. L. japonica. J. japońska. Wysokość do 300 cm. Gatunek o bardzo dekoracyjnych liściach (dłoniaste, 8-10-dzielne). Kwiaty pomarańczowe, łodygi rozgałęzione. Uważany za nieco wrażlh1it-y, lecz doświadczenia bydgoskie wykazały, że przez szereg lat może zimować dobrze. L. przewalskii. J. Przewalskiego. Wysokość 120 cm. Liście ostro i!lv-ycinane, koszyczki jasnożółte, zebrane w wąskie, lekkie kłosy. ·

L. tangutica. J. tangucka. Wysokość 120-150 cm. Kwiatostany szersze, zakwitają od góry do dołu; podobny do poprzedniego. Odmiany cv. Aureo-maculata, u której na górnej strnnie liści . występują nieregularne różnej wielkości żółte plamy, i cv. Argentea, o liściach białocentkowanych, mają znaczenie raczej amatorskie. L. veitchiana. J. Veicza. Wvsokóść 150-200 cm. Olbrzymie sercowate 1iście. nrawie całobrzegie, kwiaty w bardzo · · ' " L. wilsoniana. J. Wilsona. Różni się od IJoprzedniego gatunku tylko budową kwiatosta-

żółte

długich kłosach.

nów i nieco ciemniejszą ich barwa. LILIUM. Liliaceae. LILIA Liczba gatunków i odmian lilii gruntowych obecnie uprawianych jest już tak 1\·ielka, a ich znaczenie jako wspaniałych i bardzo przydatnych bylin ogrodowych tak wzrosło, że należałoby poświęcić im więcej miejsca niż to jest możliwe \V tej książce. Poniżej omówione są tylko ·ważniejsze gatunki i odmiany, które były u nas już uprawiane, i· część tych, któr" ze względu na ich atrakcyjność i przydatność powinny być jak najrychlej >'>-prowadzone i-i1asowo do uprawy. Dobór opiera się głównie na obserwacjach poczynionych ·w Bydgoszczy (lata 1928-1935) w alpinarium szkółek linowych W. Hellwiga. Zgromadzono tam kilkadziesiąt gatunków, mieszmltów i odmian, które rosły w doskonałych warunkach mikroklimatyQznych (częściowo półcień, zbfornik wodny i strumiei'i o dowolnie regulowanym poziomie, głęboki drenaż ·w okresie zimowym). Lilie występują w Ameryce, Europie i Azji w pasie ciągnącym się przez całą strefę umiarkowaną, nie dosięgając do 55" szerokości geograficznej na północy i wkraczają w strefę podzwrotnikową i zwrotnikową na południu (im dalej na południe, tym wyżej w górach); unikając wszędzie suchvch obszarów stepov.7ch~ Obecnie przeszło połowa gatunków - to lilie azjatyckie, zaledwie kilk~ gatmi.ków v\7stępuje w Ameryce ;północnej. Znaczna część rośnie w górach do 1\·ysokości 3000 m. Najdawniej uprawiana jest oczywiście lilia biała, znana od paru tysięcy lat. W wieku XVII znano w Europie tylko kilka gatunków europejskich, ·w XVIII .,,,„. uprawiano już kilkanaście (3 amerykańskie i kilka azjatyckich). W wieku XIX sprowadzono do Europy około 60 gatunków i odmian, głównie azjatyckich. Z ·wyjątkiem jednakże kilku gatunków importo-wanych masmrn z Dalekiego W schodu do celów produkcji kwiaciarskiej pod szkłem, uprawa była jeszcze bardzo ograniczona. Jedną z przyczyn było powolne rozmnażańie, głównie wegetatywne. Dopiero odkrycie i wprowadzenie gatunków łatwych do masowego rozmnażania przez wysiew nasion spowodowało gwałtowny wzrost produkcjit Główna przedstawicielka tego typu lilia królewska (L. regale) została odbyta przez E. Wilsona już w 1903 r. (powtórnie w 1912 r:), a szereg innych jeszcze wcześniej. Z ogrodów botanicziiych i zakładów specjalistycznych lilie te wyszły jednakże na szeroki rynek dopiero w fatach 1920-1930. Lilia królewska rozmnażana w milionach egzemplarzy stała się jedną z najbardziej popularnych roślin na całym świecie. Po roku 1915 wprowadzono już tylko kilka ważniejszych gatunkó-iv do uprawy, za to rozpoczęła się na szeroką skalę rywalizacja hodowców. W jej wyniku otrzymaliśn~y długi szereg odmian oraz niezwykle urozmaicone, czasem rewelacyjne mieszańce. Nie wszystkie krzyżowania dają wyniki dodatnie, należy więc ocenić je bardzo krytyczt1ie, Z'właszcza najnowsze, bardzo reklamowane „rasy" ameryka11.skiej. Krzyżowaniem lilii zajmował się w początko· wym okresie swej pracy I. Miczurin, obecnie kontynuuje je na szeroką skalę Zalhrnki. Rodo-wca holenderski Van Tubergen otrzymał kilka cennych mieszai'i.ców w grupie martagon już w 1886 r. (L. marhan). W Ciągu mi.stępnych 20 lat ukazało się kilkanaście miesza11.ców uzyskanych przez hodowcÓ'S angielskich, operujących znanymi wtedy gatunkami azjatyckimi. Wyniki jednak były stosunkowo skromne, a ixrntęp niezmiernie powolny. Zasadniczy zwrot nastąpił i10 1915 r. ·wskutek zastosowania nowych, bardziej. wydajnych sposobów rozmnażania wegetatywnego oraz dzięki wprowadzeniu do na dużą skalę serii gatunków azjatyckich z lilią królewską na czele, :roz· rnnażanych masowo najprostszy sposób z nasion. Do najbardziej wartoŚGiovqch należą mie· Isabelli Preston z Ottawy, które po raz pierv-,'szy w 1919 r. (L. X princeps= L.

szańce 148

zakwitły

;argentiae X L. regal~ i inr;-e). Do chwili obecnej pracu'e wielu hod , , . ,. . ie wnosząc nowe odmiany 1 formv. Botanicznie rodzaJ· 1)·1· d . l' . m\cow " roznych krajach, sta, i ia zie i się na cz ter , d d . . . - . E z· . ) C d. . ~;n. ·1·u inon Notholirion i Lo'Ph h P k ) po ro· za. Je:· Lilwm ( 1 · , dar wcnnum, · op orum. ra tyczne ty ·o 1i ie. nal ezące pierwszego podrodzaJ·U · z d rugiego . . znacze111e 0 · . 3est u nas 1 · . ll . mają u nas lk a gatunk 1 na ezące do trzeciego i czwartego ni'e "all na. vT_up:awie ty rn Jeden gatunt>k. · ' d · • , ~ uprawiane N1el d · · · poc ziai ogro mczy na dziewięć grup: 1) rrii·"~z~ ··ce . 1. . k' 2) · . ue Y stosu ie się w praktyce 1, l'l" . ł •. a. azp.-vc ie m1e , l'l" ł . szance„ i?)u b1a amenkań,kie : ' , ' l'l" szance in z otogłów, . ej, ,4) mieszańce , , ··- , 5) 111,eszance i 11 dług 0 k .· t · 6) .3) mie- ure1n, mieszance wscnodnie. 8) n!i"'«zan' ce · • • . \\Ia owei, m1eszai1ce 11 11111 · ·.-. ' " ie inieszczące "ię , , h . . . . A. Jotan1czne l ich odmianv W IJodręcz, ·1-u «-·m . . • \\ ) c grupach, 9) gatunki • • · , • ' ''Y ' przvieto pod ł h · ' l ,,yrastaJą kwitnące łodygi1 lilii, wyno8i od 25 do 200„ cr"n "c ~a: . otamcz1_1y. ~ Y,sokość, do~ której czerwona, brązmrn i różowa; rzadka jest bar . 1·1 h. 1a,:a ~1c_ze ~ani)'. kwrntmv - biała, żółta, Poszczególne gatunki kwitną od maia do .im .1. a, rac Jedy i:1e ciemnofioletowej i niebieskie]'. . ' · , sierpma. we wrzcśnm · . 'd · ., n:a . . o uprawiane w gruncie. W każdvm . .ch l'l" . 1 \1 paz ziermKu , ' i razie z sam; I u mozna sk , bdwa . gatunki dk zw1tnący przez cały sezon. wyjątkiem kilku o-atu k' . .k omponowac o ecme ogród l 't ) k' - ·1· . "' n o>1 Z\Hotm owych (L long: Il L h nense. i, p. . Gatunki. połud . : . ·· l:JvOrum, k' wszyst -ie. h ie zrmuJ·ą u nas dobrze w gruncie. , k' . . p i ippzirnc .ms ie \•;ymagaJą zabezpieczenia (L · aurat um, L · speciosum . · L .b mowoppons · ') d ie i południora~~eJh pr:;;ed wysuszeniem. Pod względem wvmagań można d '. ~~wnii prze mrozem, inne „lilie dla wszystkich", tzn. gatunki które 'moz· . ~o zie ie hhe na 3 grupy: pierwsza l . , _, na upraw1ac na rabata h · I · 1 b · · c ~uga - to gatunki wymagające pewnego minimum ,„ , . . , c. J~ < irysy u p1wome; . . >111gotnosc1 1 połc1en'a. tr . i·1· . „-pec·Jal'ist,ow" '.wymagające specyficznych gleb i stanowisk W . . : : ' . zecia - to „ i 1e dla zimowym stagnującej wodv nalezy· v•i'ęc ., . ' · .· szystkie hhe me znoszą w okresie . •' ' ' zapewruc im stanowisk 1 T' s1 nego nasłonecznienia glehv w któreJ· ros dl t . ~ przepuszczane. Nie lubią też 1 . ·1b · · '' ną, a ego tez dobrze J t d ·, · · aza iam1 u rozłożystymi cisami a na rab t h . d . . . es sa z1-:: ie pomiędzy niskimi 1 l h' """ d . . ' a ac . mię h Yl'maim. w ro d zaJU . gipsówek. . l ,1e u ią na 1nrnru wapnia. naJ· odpo .· cl · . . zy mskim1 . ., . . C ' wie meJSZa Jest zyzna spo1st 1 b d d k' isc1.asteJ. o do głebokości sadzenia i'st i' • , • cl .' a g e a z o1 at iem torfu i ziemi lp1yt . sadzenie L k'ie (na głębokość • 8-12 cm) i doda' •an eJą rozne . z ama · H 0 d owcy. ang1e · · ,1 nie w czasie wzrostu · · · · 'łk. scy S zalecają . gatun mm wytwarzającym korzenie prz--b)• . z ł od ,·. a ' tu~_zyzneJ . . ) szowe pod sc10 · i. hprzyp . . to .zwłaszcza l . 11·szys.t k ie aziatyckie). U nas sadzi 81• „ ovkl ł b' . '"'' '" powierzc nią ziemi (prawie ,, 'c · " 1 e gę lej. na 15-20 c · d · · w1ę· k szą głębokosc zamarzania ziemi W t k' 1 . d l m, mię zy mnym1 ze względu na. głębokość 40-60 cm ahv pod cebulka. . al icł 1 ~e na<: wypadkach należy stosować uprawe na . ' ' mi zna az a się warstwa ·. . , . . • ~est otaczać cebulki przy sadzeniu warstewką iasku izolu· wzruszone] 1 uzyzn.10.neJ ziemi. Dobrze Je.st d~a wcz~snych gatunków wrzesie1\. i marze~ dla , , , . J.ącą od "ody; 'Yłas:rn'.ą po.rą sadzenia białą i nankmową ( L. candidum i L X t t ' poz1:1eJszycl.1 - pazdziermk 1 kw1ecie1\.. Lilie . k' · es aceum) sadz1m;· wvJ~tk . · · R o ywa się ilkoma sposobami.. przez o dd zie . 1ame . ce h u 1ek 1. sad ; 'I: owo ozmnażaniek w sierpniu. . ł . dh ce u e tworzących się na łodydze w k~ta . . zon "' c h r·, isc1. (L tignnum L owanie · usek, . . przez ) wysiew b l k . przez wysiew nasion. Większość gatunko'' . . k' .h 1. , . sargentiae 1 mne ' wreszcie • .v europeJS ic am k • k' l d . . u~· łkUJą. z trudnością, szereg natomiast atunków . . . ery an: ic_ 1 aJ~ mało nas10n, które l z Jednej łodygi L. regale L. myrio h, ll g L l a7'.1;tycbch zaw1ą~u~e nas10na bardzo obficie. , . ,, ' P Y um, · ongz1 vorum L da d · L ·zz · można ze brac i 1osc .nasion ,\\rystarczaJ'ąc~ ~ . . k'lk. . . "' drJ ot r„ymama i uset a' ·a , t vit ii,· , · wi mottl.ae l . . r ok u, a siew . ·k'i L. philip'Pinerse ' . 1.1 w.e ys1ąca Iu. rega l e. k w1tną. częsc10wo J;uż w clrugim . . . egzemp arzy. k Siewki L ga .e rnozna wysiewać w skrzyni'ach 1 . · · , l · T" w ,p1erwszvn1 , ,u h w ok'nac h m«p kt - ro u. . re·· l rluzy zapas nasion, wysiewać na zagonach tak ·ak c b e .ow;c 1 i p1,rnwac, ale mo.żna też, mając pod Kutnem plantacja lilii króle·wskie. ad . J " edu ę ~a dymkę. ~ latach trzydziestych istniała ], o zie mtto ą u1Jia\\\. 11olmrei· produk . . ' . tyce u . . owano d z1es1ątK1 b I J, i Lilium (,yn. Eulfrion). Li Jie etnc .„ . . ~ CJa„ ~ i_V:m. (syn. Lcucolir.ion). Lilie lejkowate: . .. ; .b1~wn11. L. Bromrn. Chmy połurlnim1·e (183'." ) W,, (~ . . . clługosci lo-20 cm.• z zew11·1 ti·z brąz O\\.e 1. .. .r. . . l ) sokosc cm. K.wiaiy · '« , zie 1on l(awc ' '"'!·1:>me , , IJat ,... 120--bO . wbiałe. pac inące. unek znany głowme pro-·

11

11

Z·

z

·z· .

r"

0

I

] /k" rlta

„"l" h

149

dukcji szklarniowej (cebule importowane), w gruncie wymaga okrywania:, podobnie jak L. brownii cv. Colchesteri. li L. candidum. L. biała. Rejon Morza Śródziemnego. Wysokość 100-150 cm. Znane powszechnie, czysto białe kwiaty, VI-VII. W· uprawie kilka mało różniących się odmian oraz typów mniej lub bardziej odpornych na <:horoby. Często opanowywana jest przez choroby wirusowe, mączniak lub mszyce, a więc nie należy, sadzić jej blisko nowych odmian ażjatyckich. Głębokość sadzenia cebul 2_:_5 cm. L. formosanum = L. philippinense. L. tajwaiiska. Użupelnienie L. longijlorum w produkcji kwiaciarski ej. L. longiflorum. L. długokwiatowa. Bermudy i inne wyspy japońskie (1830 r.). Wysokość 50-100 cm. Wąskie, białe kwiaty, cebule importowane i powszechnie stosowane do wczesnego pędze­ nia. Gatunek odpowiedni tylko do produkcji pod szkłem, w uprawie wiele pięknych odmian o kwiatach długości do 20 cm. L. myriophyllum = L. leucanthum. L. biaława. Chiny środkowopółnocne (1889 r.). Wysokość 120-180 cm. Kwiaty długości do 20 cm, w środku biakżółte, zewnątrz paski zielone i czerwonawe. Po 10 do 25 kwiató-w na jednej łodydze, VII-VIII. Ostatnio masowo rozmnażana z siewu, w róż­ nych typach i odmianach coraz bardziej zastępuje lilię królewską, mimo że jest mniej wytrzymała (nie znosi nadmiaru· wody w glebie). L. myriophyllum var. superbum = L. sulphureum. Wysokość 150-200 cm. Gatunek późno kwitnący (IX, czasem X), odpowiedni do uprawy w chłodnej szklarni; kwiaty długości do 25 cm, siarkow.ożółte. qdcgrała irnŻną rolę w licznych krzyżowaniach (L. X sulphurgale i L. X sulphurgale X L. X princeps). l!I L. regale. L. królewska. Dolina Min (dopływ Jang-tse). Odkryta po raz pierwszy przez '.E. Wilsona w 1903 r. Cebulki zostały wysłane do Anglii, gdzie rosły słabo i nie zostały ·rozpowszechnione; opisano je w do datku fałszy>vie jako L. myriophyllum (gatunek podobny, prawie nie uprawiany) i pod tą nazwą długo figurowały w literaturze. drugiej wyprawy w 1912 r., którą znakomity badacz omal nie pzepłacił życiem, przywiózł V(Tilson do Bostonu około 6000 cebul, od których pochodzi cała współczesna wielomilionowa progenitura. W Polsce uprawiane od 1925 r. (Fredrów, następnie Bydgoszcz). Lilia królewska kwitnie w lipcu, w półcieniu również w sierpniu, po naszej lilii białej. Wysokość łodyg 80-120 cm. Kwiaty białe z żółtym nalotem, zewnątrz różowe i czerwonawe; })O 5-20 na pędzie. Kilkuletnie cebule osiągają średnicę 15 cm. Uprawa w każdej żyznej, nie pod:r.nokłej glebie ogrodowej zupełnie łatwa. Wadą lilii królewskiej jest zbyt silny, odurzający zapach kwiatów ściętych i trzymanych w zamkniętych pomieszczeniach. Niektóre mieszańce nie wykazują już tej wady; wydaje się, że w niedługim czasie zast.ąpią one prawie całkowicie zasłużony gatunek 111aleczny. L. sargentiae. L. Sargenta. Chiny zachodnie (1903 r.). Od L. regale różni się tylko nieznacznie formą k11iatów i zabarwieniem. Na łodygach tworzą się liczne cebulki powietrzne. Pod względem bujności, wzrostu i wytrzymałości na różne warunki glebowe znacznie ustępuje lilii królewskiej. Gatunek ten spełnia całkowicie S'lrnje zadanie służąc do licznych krzyżowań i przyczyniając się do powstania niezwykle wartościowych mieszańców (L. X princeps i inne). L. X sulphurgale = L. myriophyllum var: super bum X L. regale. Krzyżowanie tych gatunków jest łatwe, podejmowali więc je wielokrotnie różni hodowcy, od 1913 r. poczynając. Wiele prób dało formy mniej wartościowe od linii królewskiej. Prace w tym kierunku trwają nadal. Do dawniejszych mieszm1ców należy odnosić się ostrożnie. li L. X princeps = L. regale X L. sargentiae. Mieszańce otrzymane po raz pierwszy przez Izabellę Preston w 1919 r. Obecnie mieszańce te mają kwiaty dwukrotnie większe niż L. regale, w gronach 1)0 25-30, wewnątrz woskowate białe z żółtym wnętrzem, zewnątrz brązowolila. Wysokość do 180 cm, a nawet 240 cm.

Rys. 83. Lilium X testaceum

z

150

. li L. . X testaceum = L. excelsunv. L. nankinowa (rv" 83) M' · z10ny w 1836 r. u Haagego w Erfurcie w JIZesvłc . . l' :.~· . - .1eszamec przypadkowo znale. L. candidum i L. chalcedonicum. W rJk 1S8~ i;~'. eh ilu, wykaz1:1!ących cechy pośrednie między tunków, otrzymując rośliny zupełnie pod~b w~ " 0kn~~ol0w Angln ud~~1y:h k:zyżowań tych ga.' . d · · b ne. yso osc . . 0-120 .cm · K wrn1Y iasnozo · 'ł z o ciemem rzoskwiniov,·ym (kolor nanki t d te, czasem 1 brązowe pvlniki VI-VII Gatu·.n k dk' .nlu, są nazwa ilia nankmowa), kontrastowe, czerwono· • ' · e rza ·11 rnsztowny (pod b · · k L 7 z d . na powolne rozmnażanie (11rzez pod . ł . ł k) N' o n:e Ja . cz.a ce onicum) ze względu i b . l , zrn 1 z use . . ie ma snec3alnvch , l s1a o; p1ę <.ne egzemplarze ro"ły . k ·'tł. . . i • . • . wymagan, ecz często rośnie 2 -.; ·k . A h z· . : . ~ i 'u .Y swego czasu w Kórmku. · ~c CJa re e ino n. Lilie złote: L. .ai:ratum. Japonia (1860 r.). Wysokość 100-150 . . , paskami i czerwonymi brzeżkami ' d . 20 30 cm. Kwiaty białe pachnące, ze złoty1m dobrze zi:-any z pro~lukcji szklarni~,~ejs~:p~~~~d piękn~~ I~~!i;~ n\łod y~z.e, vd·I~-V~Ild'. Gatunek 1 na3 arc z1e3 na aie się " gruncie. o uprawy 0

plarzL~etf[i~t~:t:;· ji~~t:~s'7c~~u~~ Pła~ki.bard·z~

1

VII-~X.

1

szer?ki:, Rzadka odm. Jedyny egzem. zabiegów (1Jrzvk~ycie 11's'c'm1· ' t ra acb1e ,rr:1ę30zy g1psowkam1, utrzymując się bez speci'alnych , · , ' · , - wars wą gru osc1 cm) 5l Wd · tow, w trzecim około 20 a w czwartym 54 C b 1 b ·ł przez at. rug1m roku wydał 6 kwia. zdrenowanym war"twą 'gruzu g b , . 30 e uE~ .Y a posadzona w dole o wymiarach 70 X70 cm, jest możliwa i war~a rvz k Dr~. ~s~1 cm. <.speryment ten dowodzi, że uprawa w gruncie , ·Y a. o ) c czas mamy cebule wyłącznie z importu.

151

botanicznych. Uprawiane w ogrodach odmiany powstały zapewne ze skrzyżowań lilii azjatyckich z naszą lilią bulwkowatą i szafranov,'ą i noszą różne nazwy. Wysokość 50-100 cm. Kwitnie w VI-VII. Ili Cv. Grandifl.orum. Pomarańczowoczerwone, bardzo duże kwiaty. Cv. Erectum. ·Wysokość 60-80 cm. Kwiaty czerwone, pomarai1czowo nakrapiane. Cv. Incomparabile. Wysokość 50-70 cm. Kwiaty ciemne, czerwonobrązmrn. Cv. Orange King. Kwiaty pomarańczovmczerwone, bardzo duże. Zestawienia w rabatach

Rys. 84. Liliwn croceum

Rys. 85. Lilium martagon cv. Albiflorum

3. Sekcja Pseudolirion. Lilie ogniste: Do grupy tej należą gatunki o kwiatach wzniesionych, krótkich i płaskich. Wartość ich polega nie na indywidualnym pięknie kwiatów, lecz na niezastąpionych efektach barwnych mniejszych i większych grup od żółtopomara1'iczowych do płomiennoczerwonych i bardzo ciemnych brązow:o­ purpurowych (stąd jedna z nazw „lilie płomieniste"). Powszechne i wszechstronne zastosowanie umożliwia całkowita wytrzymałość, niewybredność i długowieczność wszystkich gatunków. Masowemu sadzeniu jednakże stoi na przeszkodzie powolność rozmnażania (przez podział cebul i z łusek). L. bulbiferum. L. bulwkowata. Polska, Europa. Wysokość dość różna, zależnie od warun~ ków 50-100 cm. Kwiaty czerwone, środki pomarai1czowe, średnica 8-10 cm, VI-VII. Stara lilia ,;chłopska", rosnąca dobrze w każdej ziemi: niestety, dość rzadka w uprawie. Rozmnażanie przez cebulki tworzące się w pachwinach. L. concolor. L. jednobarwna. Chiny środkowe. Wysokość 30-60 cm. Kwiaty czerwone, u odmian również żółte, ciemno nakrapiane. Łatwe w uprawie, ale krótkowieczne, wskutek czego mało­ wartościov,-e. Rozmnażanie z nasion łatwe. L. croceum. L. szafranowa (rys. 84). Rejon śródziemnomorski. Mylona często lilią buhv-kowatą. Wysokość 40-70 cm. Kwiaty szafranowożółte i pomara11czowe, VI; cebulki rozłogowe, nie tworzy cebulek w pachwinach; równie łatwa w upra1\-ie. L. pensylvanicum = L. dauricum. L. pensylwańska. Prawdziwa północnoazjatYcka L. dauricum, która od chnnm ~łużyła hodowcom do krzyżowania, jest dziś uprawiana tylko w ogrodach

z

152

i grupach z biało i niebiesko kwitnącymi bylinami czerwcowymi, zwłaszcza odmian ciemnych z porcelanowoniebieskimi I. sibirica. llil L. thunbergianum = L. bulbiferum. L. Thunberga. Grupa mieszańców niskich. Wysokość 20-50 cm. Małe baldachy po 2-:-5 kwiatów. Zastosowanie głównie w ogrodach skalnych. 4. Sekcja Mortagon: Najliczniejsza grupa lilii ogrodowych. Kwiaty drobne lub średniej wielkości, lecz pięknie zabarwione i ciekawie zbudo·wane, zwisające. Większość gatunków charaJ.;:.teryzują długie, l'ly·stające słupki i pręciki nadające kwiatom dużą oryginalność i lekkość. Zastosowanie w zasadzie ograniozone do miejsc półcienistych lub cienistych i lekko wilgotnych. Niektóre gatunki wymagają specjalnie tworzonych stanowisk. Zdecydowanym wyjątkiem są lilie tygrysie - L. tigrinum, które są równie nie wymagające jak gatunki poprzedniej grupy. L. chalcedonicum. L. chalcedo{1ska. Grecja. Znana od XVI w. Wysokość 60-80 cm. Kwiaty krwistoczerwone, po 3-8 na pędzie, VII-VIII. Obecnie rzadka, rośnie słabo, często choruje. Ili L. davidii. L. Davida. Chiny zachodnie (Wilson, 1903). Wysokość do 150 cm. Kwiaty cy· trynowe lub szkarłatne, czarno nakrapiane, VI-VII, kształtu jak u lilii tygrysiej. Rośnie dobrze, cenna do krzyżowania. 111111 L. hansonii. L. japońska. Korea (1869). Wysokość 100-120 cm. Kwiaty pomarańczowe z czerwonymi i brązowymi plamkami. Oryginalne grupy, mięsiste płatki, VI-VII; rośnie silnie, kwitnie obficie w półcieniu. 111111 L. henryi. L. Henry' ego. Chiny środkowe (1889). Wysokość do 180 cm, a nawet do 220 cm. Kwiaty pomarańczowożółte, w zwisających gronach po 15-20, kształtu lilii japoi1skich (L. speciosum), późne (VIII-IX). Wspaniała lilia parkowa, l'ly·próbowana u nas w kilku miejscach; rozmnażana przez podział i z nasion. L. martagon. L. złotogłów. Polska, Europa środkowa, Azja. Lilia będąca u nas pod ochroną, odpowiednia do partii naturalistycznych; w uprawie ogrodowej. odmiany o kwiatach bardziej wyraźnie i czysto zabarwionych oraz mieszm\.ce. Cv. Albiflorum (rys. 85). Jedna z najbardziej efektownych lilii w tej grupie. Wysokość 120 cm. Kwiaty woskowobiałe, VI; niestety, bardzo rzadka (powolne rozmnażanie). Ili L. martagon var. cattaniae =var. dalmaticum. L. złotogłów odmiana 1mtai1ska. Kwiaty ciemne, orzechowo-czarno-czerwóne, bardzo dekoracyjne. L. monadelphum. L. kaukaska. W uprawie głównie odmiana; 111111 L. monadelphum. var. szovitzianum = L. szovitzianum. L. kaukaska odmiana Szovitzkiego (1810). Wysokość 80-100 cm. Kwiaty żółte, zwisające, szerokolejkowate, VI-VII. Uprawa łatwa, jak lilii rabatowych. Lilia często używana dawniej do krzyżowania; I. Miczurin otrzymał ze skrzyżmrnnia z L. thunbergianum tzw. lilię fiołkową (o zapachu fiołków, 'barwy różowolila) i z L. superbum tzw. lilię żółtą. L. pardalinum. Kalifornia (1859). Wysokość do 170 cm. Kwiaty szkarłatnożółte, bardzo duże (średnicy do 15 cm), po 10--20 na pędzie. VI-VIII; cebulaste kłącza. Rośnie najlepiej w mokrych miejscach, ale łatwa do uprawy w normalnych warunkach w półcieniu; w alpinarium w Bydgoszczy kwitła słabo .. W uprawie kilka odmian różniących się barwą kwiatów.

L. p)'Tenaicum. L. pirenejska. Pireneje (XVI wiek). Wysokość 80-100 cm. Kwiaty żółte, czarno nakrapiane, zwisające, po 8-10, V-VI. Kilka odmian różniących się barwą kwiatów. Uprawa. dość łatwa, lecz gatunek niezbyt dekcracyjny. L. speciosum = L. lancifoliu.m . .L. \1·spaniała. Azja wschodnia i Japonia. Od wieków uprawiana lilia japo1\.~ka. Wysokość 100-120 crn, kwiaty niezwykle dekoracyjne, duże (średnicy do 15 cm), doskonale znane z wystaw kwiaciarni. SzerEg pięknych odmian o kwiatach białych, różo­ ·vvych i czerwonych, rozmaicie nakrapianych i cieniowanych. Masowo stoso·wana w produkcji kwiaciarskiej, w gruncie rośnie. prze,<,..ażnie słabiej, wymaga ciepłych stancwisk i okrywania.

154

Rys. 86. Lilium tigrinum cv. Fortunei

, L. superbum. L. wyniosła. Ameryka Północna (1983). Wysokość 150-180 c K · ranczowoczerwone z plamkami szkarłatnymi 0 10-30 k ł .k . . m. wiaty pomatowna, amer kańska lilia t · · ' P. . . ' szta tu Ja u L. tignnum. Bardzo efekty lko przez ~odział. ypu tygrysiej, bardziej Jednak wymagająca od azjatyckiej; rozmnażanie

u na~· t~fi~u:71': L. tygrysiah ~hiny, Korea, Japonia (1804 r). Wysokość 80-150 cm. Gatunek wartoś~i;~~hzidr~~~o~:'I~~~~~yi ~~f8zcz~ w ?grod~c~ działkowych, lecz przeważnie w mało-

czasu masowo ~ozmnażane rz k 'łk" e za arw10ny.c ormach. Podane niżej odmiany, swego p ;;z sz ob l w Podzamczu I obecnie spotykane w niektórych ogrodach zie) e oracyJne wo ee cze · b ' ł · ' dzeniach. Lilie tygrysie 'b, d . . go po"'.lnny. yc wy ączme stosowane w nowych nasaw ivzneJ·, głęb k są !1aJl ab~ ZleJ ze wszystkich mewybredne, zasługują jednak na uprawę -; o o uprawne3 g e ie. . , 111111 Cv. Fortunei (rys. 86). Si~nie rosnąca odmiana. Wysokość 160 cm. Kwiat r d · . rnnczowocynobrowe, czarno nakrapiane, pędy silnie owłosione. ) uze, poma Ili Cv. Splendens. Wysokość 100-120 c D · l · · c~erwonawe, silnie nakrapiane. Cv. Plenum o~· uzet gron~, _PO . h0-15, kwiaty c1ei_n?iejsz~, c1ekawostke n· · d k · k ' iana a, 0 Wlatac pełnych, stanowi Jedyme pr>:vby--zow:;;cl ie n;adJe nla . w1ę szychd :vartości dekoracyjnych. Rozmnażanie łatwe z cebulek -, . ~ , 1 na o ygac 1 i przez po ział. lllllil L. willmottiae. L. Willmotta. Chiny środkowe (Wilson 1903) G t k hl" d L d "d · · ( dł · k , · · , · a une z izony o . avi n we ug me torych identyczny), jeden z zupełnie odpornych na choroby wirusowe.

są znaczn1"e bard .. d k

155

Rys. 87. Lilium willmottiae cv. Improved

Rys. 88. Linum flavum

Wysokość 100-120 cm, luźne i wiotkie grona kwiatowe, po 5-20, kwiaty małe, lśni~ce; czerw.~me lub pomarańczowe, czarno lub brązowo nakrapiane. VII--':71!1. Łatwe, maso\;e rozm?az~r;.1e _z nasion: Próbv uprawy w kilku miejscach dowiodły dużych wartosc1 ogrodo:"Y~~ te.J ws.ran_iałeJ 1 mezwy_kłeJ lilii. Najlepiej rośnie w półcieniu między azaliami, które podtrzymi-;1ą JeJ w10tbe meco.pędy, os1ąsa >viedy wysokość do 200 cm. Nowe od1?iany ~mieszańce repre~entuJą zn_aczne ulepszema w budowie łodyg barwie i obfitości kwiatów. Liczba ich. wzrasta z kazdym rokiem. , . . Cv. Improved (rys. 87). Wygląda okazalej niż typ. Do czołowych hodowcow teJ grupy nalezą Isabella Preston (Ottawa) i I. Zaliwski (Leningrad). Podrodzaj Cardiocrinum: . , . tego podrodzaju jest u nas w uprawie tylko jede_n gatu=rnk: Ostatmo Japonczycy ~atun~1. należące do tego podrodzaju grupują w odrębny rodzaJ Cardiocnnum, a z następnego vv rodzuJ Not-

z

holirion. · d ·d 3 k ' · L. giganteum = Cardiocn'.num giganteum. L. olbrz)'.m~a. Hima~aJe. Ło yg1 o .:U wy~o osc~, liście sercowate jak u kalii, kwiaty białe, podobne do kwiat~w tytomu ..Gatunek o~ygmaln;, _o W) glądzie egzotycznym, pod przykryciem wytrzymuje nasze zimy zupełme zadawalaiąco, np. w Ro!!owie k. Koluszek. ~· LIMONIUM = STATICE. Plu.mbaginaceae. ZATRWIAN Znane rośliny jednoroczne i trwałe, uprawiane powszechnie (z nasion) przez ogroclników-kwia-

ciarzy na ~wiat cięty do ~ek~racji. let'.1i~j i głównie ?o ~uszenia. Wśr~d kilku gatunków trwałych na rabatv 1 na grupv naclaie się głownie Jeden L. latifolium. Jako roślmy stepowe lub nadmorskie wydmow·e nadają "ię również na suche stanowiska wraz z gipsówkami i mikołajkami. Rozmnażanie gatunków z na~ion, a odmian tych gatunków - z sadzonek korzeniowych. Zastosowanie: rabaty·, grupy ogrodov;e. ogrody skalne. Stanowiska słoneczne, suche, duże znaczenie w produkcji na kwiat cięty. Odstępv sadzenia - 35-50 cm. L. lat1foliwn = S. latifolia. Z. szerokolistny. Bułgaria, BesaraLia. Wy""okość 60-70 cm. lila i lilaniebieskie, długotrwałe, VII-IX. Starsze egzemplarze z pokroju do gipsówki. Ostatnio 11· uprawie szereg interesujących odmian. · Cv. Collier"s Pink. Kwiaty jasnoróżowe. li Cv. Yiulctta. V/ysokość 50 cm. Kwiatv cicmnofioleto1ye. L. tataricu.m. z.· tatarski. Kaukaz. W~ysokość 25-30 cm. mniej luL białe. z::ll'żni" od nasion (staranna sck·kcja). Gatunek kwiaciarski, rnas~1rn uprawiany. ' Serap h ulariaceae. LNICA Silnie r«snw·,. h linv bardzo przydatne do obsadzania murków, szczelin w stopniach i d<> ogrodów L. 1·nnbalaria. L. bluszczykowata. Europa pcłud11imrn. U nas na murach jako zdziczab. K\1iatki lilaniebieskie, VI-VIII, rozrasta się zhvi silnie: cv. mniej ekspansywna i liardziej z>1·arta. .

156

157

L. pallida. L . blada. Apeniny. Bardzo piękna i cenna lnica z Abruzzów. Wysokość 8-10 cm. Kwiaty bardzo liczne, niebieskofioletowe, kwitnie przez 10 tygodni, VI-VIII; rozrasta sie umiarkowanie, dokła1lnie „

Linaceae~ .T_.!E~

wszystkie szczeliny. na mrozy, gatunki jednak niebiesko

(i

jeszcze

są dość wrażliwe na mrozv, lecz część ich u nas bardzo wrażliwych gatunków kalifornijskich żółto kwitnących że większość i należy zaliczyć ' sprzypjącym rrzebiegu ·wytrzymują uv•o"'"'"''" Konieczna jest więc praca hodowlana, aby otrzymać VI' hodowli łubinów stanowiło wprowadzenie rasy „mieogrodnik „pejzażysta", pracował· 15 lat (od 1920 do odmiany (podobno nawet jednoroczne). W :rezultacie otrzymał

i odmiany produkowane przedtem przez wielkie, specjalistyczne i szybko zdobyły sobie uznanie na całym świecie (przykład i godny naśladowania dla amatorów-hodowców), a jego dorobek przejął nowo powstały zakład Bakersa. Formy Russela odznaczają się lepszą budową kwiatów i kłosów (które kwitną r6wnomiernie na całej długości) oraz nowymi zestawieniami uszlachetnionych barw. Dawne i nmv-e rasy rozmnażane są z siewu, lecz specjaliści zachodni produkują również odmiany opatrzone nazwami utrnymując wielkie kolekcje, mimo że rozmnażanie z sadzonek jest trudne i powolne. Spora i piękna

158

haageana i_ L. ar!nvrighi rosną słabo i sa „

pełnokwiatowe naszvch firlet·,+

do partu naturalist ycznrch L. coronarz'.a F

·

:

·

·

· -'-

,,

2-3.) t . . .. omszona. Wysokosc 60·-80 cm. e ~nie, rozmnaza_:ie corocznie z siewu.

LYS!MACHIA. Primulaceae. TOJEŚĆ

cuwlz: i L. flos jovis) nadają się białe~ kutnerowate~ kvi'iat),-

W uprawi(' oar d , · k T o o O\\C) l ka gatunków europejskich i azjatyckich,

purpurowe, VII-VIIL Rośliny

które nie r1alez·,", wpraw dzie · do

159

specjalnie efektownych bylin ogrodmvych, ale zasługują na dużą uwagę ze względu na wyjątkową niewybredność i trwałość. Rozmnażanie łatwe. z siewu i przez podział. łl L. nummularia. T. rozesłana. Podobnie jak tojeść gajowa (L. nemorum), należy do dosko· nałych krajovvych bylin okrywovqch w miejscach cieni13tych i słonecznych, lecz wilgotnych. Kwiaty żółte, V-VI. Zastosowanie: runo, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne, półcieniste, wilgotne.

L. clethroides. T. japońska. Japonia. Wysokość 60-,80 cm. Kwiaty czysto białe, VII-IX, ładne obfite ulistnienie, zwłaszcza na wiosnę; w surowe bezśnieżne ·zimy przymarza, lepiej więc lekko okrywać. Zestawienia z rnonardą. L. fortunei. T. Fortuna. Azja 1Yschodnia. Gatunek podobny, o białych kłosach kwiatowych, VIII. Zestawienia z krwawnicami. L. punctata. T. kropkowana. Polska, Europa, Azja. Wysokość do 100 cm. Kwiaty w kątach liści, VII-VIII. Doskonała do dużych grup nadwodnych >naz z irysami i krwawnicami lub do „dzikich" grup parkow-ych. Zastosowanie: grupy ogrodowe, grupy parkowe, grupy nadwodne. Stanowiska słoneczne, półcieniste, wilgotne. LYTHRUM. Lythraceae. KRWAWNICA Mal@ jest pospolitych bylin krajowych, które by zasługiwały na tak ·wysoki „awans ogrodowy", jak np. krwaVvnice. Po wyeliminowaniu przez hodowców jedynej ich wady - brudnej lilaróżowej. barwy kwiatów - stanowią dziś wraz z tuwałkami, więzówkami, irysami nawodnymi i liliowcami, najbardziej pożądaną bylinę do masowego obsadzania brzegów wód i nisko położonych partii .łą~ kowo-parkowych. Również na rabatach powinny zająć miejsce obok najcenniejszych bylin (wraz z rutewkami - Thalictrum). Znoszą równie dobrze stanowiska mokre, jak i suche. Nowe odmiany e intensywnie zabarwionych kwiatach różowych i czerwonych powinny być jak najrychlej rozmna~ żane w wielkich ilościach. Rozmnażanie wyłącznie z sadzonek (przyjmują się łatwo), gdyż wysiew daje bezwartościową mieszaninę. Dzielenie prawie niemożliwe, gdyż potężne korzenie drewniej~ i przypominają raczej system korzeniowy krzewów niż bylin. L. salicaria. K. pospolita. Polska, strefa umiarkowana. Wysokość 100-150 cm. Kwiaty w me$ chach długości do 25 cm, VI-VIII. " Cv. Atropurpurea. Kwiaty ciemnoczerwone. Cv. Morden's Pink. Kwiaty bardzo duże, ciemnorozowe; masow~ kwitnienie. Cv. Perry's Varietat. Kwiaty łososioworóżowe; najlepsza z dawnych odmian. Cv. Robert. KVviaty karminowoczerwone; wzrost zwarty. Cv. The Beacon. Kmaty karminowoczerwone; wzrost silny. L virgatum cv. Rose Queen. Jedyna cenna odmiana krwawnicy rózgowatej. Wysókość 60-80 cm. Kwiaty różowoczerwone z odcieniem. lila, ale okres kwitnienia bardzo długi. Bardziej ŻWarte i drobne, ale liczne i pięknie zbudowane wiechy kwiatowe; odmiana doskonała na rabaty. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe, grupy parkowe, grupy nadwodne. półcieniste, wilgotne i cieniste. Odstępy sadzenia - 40-70 cm. MACLEAYA = BOCCONIA. Papaveraceae. MAKLEAJA M. cordata. M. sercowata. Chiny, Japonia. Wysokość 200-300 cm. Potężne byliny azjatyckie o nieco egzotycznym wyglądzie (rys. 90), odpowiednie do sadzenia pojedynczo lub po kilka w miejscach, gdzie mogą się swobodnie rozrastać. Silnie rosnące rozłogi i grube, mięsiste korzenie opanowują ·w pierwszym i drugim roku powierzchnię kilku inetrów kwadratowych, potem są niebezpieczne. Makleaja •s czasie silnych mrozów przemarza, grube okrycie stosować należy przynajmniej w pierwszym roku. Liście duże, siedmiozatokowe, kształtu liści eukaliptusów, wielkie, luźne wiechy kwiatowe, biało-żółto-brązowe, VII-VIII. Rozmnażanie przez podział i z sadzonek korzeniowych. Cv. Kelway's Coral Plume. Wzrost bardziej zwarty, kwiaty koraloworóżowe.

160

Rys. 90. 1\1acleya cordata

MAIANTHEMUM, patrz „Niskie

MALVA. Malvaceae. ŚLAZ M. moshata. Ś. piżmowy Wysokość 4o:-60 c

~pach,

i w

z nasion.

bardziej nadaje

si~

cebulov·:e"

K · · '· do partii naturalist;;zn,~:.tb~~:~ol~~:to:ed, ~I-IXM.Może hbyć stosowlbanyRna rab~tac!1 , miana . mos ,ata var a a. ozmnazanie

MATTEUCCIA, patrz „Paprocie" MECONOPSIS. Papaveraceae. MEKONOPS Szereg gatunków pochodzących z Nepalu Him l ·' · ·

l

'

·

··

do upraw-y w ogrodach bota ·c h . ' l .a aJ?Wh11nnyc 1 gorzystych okolic AzJl wprowadzono stosunkowo niedawno uprawie trudne. Bardzo orm -~re .1 "'.a pmari.ac a;ua:ors~ich, głównie w. 4ng~ii. Są .one dwuletnie i kilkuletnie, wali.1'sk· a . d . ygm p.nle i piękne kw1:ity melnesk1e ma M, betomcifolw, kwiaty żółte ma M. cambrica 1, Jego o miana cv. ena - ma kwiaty pełne.

MEGASEA, patrz Bergenia MENYANTI-lES, patrz „Byliny wodne i bagienne" MERTENSIA .. Boraginaceae. MERTENSJA

Jlśród mertensj i roz. różnić należy nisko rosnące gatunki z w uprawie roślin ·skalnvch · t k' . ("'

łatwych

·

.

h

..1

k

·'

,

'

'

1

nal z . d · · kn · · h 1 dk' h e ące o na3p1ę ieJszyc , aie rza ·1c ga un ' l wyzsze ...v-100 amerykańskie i syberyjskie odpowiednie do pół· bfrdzo i :ter;sywnie zabarwione 'kwiaty, 1 · • w mąiu. ee Y Ujemne - to znaczne trudnosc1 w upravne

~:n;!:C]an~~~1: i~:~sk7c:h~ek~~~~~!t~~.:i::~~~!~:~ częściowo w rozmnażaniu.

c.zys~

~d. lazurowy~h

M. primuloides. M. pierwiosnkowata. Himalaje W k • • 10-15 Ge · •·· · - · krótkich gronach IV-VI· k 't ła d . • yso osc . ~m. ncianowomebieskie, dzwonkowate kwiaty niczne o-ody skal:1e stan'o ;v1kanąc~,P. ty a3ą eilgfekty podobne Jak wrosenne goryczki. Zastosowanie: alpinaria bota· , „. •, w1s po1c1en1ste, w otne.

~. lavirginica . f!uln:onari(J, virginica, M. Wysokość 40-50 cm. Kwiaty dzwon· Kowate, zurowomeb•eskie IV-V· pra i · · R · · · l p0d b -M ' . ' we me. nasion. ozrnnazame przez podział bardzo 0 ne są powo ne. · pamculata - m. wiechowata (Ameryka) i M. sibirica-m. syberyjska ('.'yberia), lecz byitną P,óź?ie~, Zastosowanie: grupy grupy parkowe, założenia natura~ hstyczne, stanowiska połciemste, wilgotne. 1

MEUM. Umbelliferae. IVlARCHW1CA ]l.f. athamanticum. Góry Europy. Wysokosć 30-40 cm .. Di:obne l1ełwnicvin" -

Byliny w parku i ogrodzie

mogące służyć do cięcia zamiast

Rys. 92. Monarda fistulosa

Rys. 91. JJinuartia sp. szparagów, białe baldachy kwiatów, V-VI. Roślina niewybredna i trwała na suchych stanowiskach, zarówno w słoi1cu, jak i w półcieniu. Zastosowanie: ogrody skalne, grupy parkowe, założenia naturalistyczne. Stallo wiska słoneczne suche i stanowiska pólcieniste.

MINUARTIA. Caryophyllaceae. MOKRZYCA, MINUARCJA

Minuarcje rosną na suchych, wapiennych skałach, wobec czego prawidłowa nazwa botaniczna polska - mokrzyca - nie bardzo do nich pasuje. Ponieważ dawniej zaliczane były do rodzaj11 Arenaria i pod tą nazwą figurują dotychczas w katalogach i pracach popularnych, nazywane są zwykle piaskowcami. Doskonałe, popularne rośliny skalne (rys. 91), bujnie rosnące i niewybredne, kwi.tnące w środku i w drugiej połówie lafa, gdy w ogrodzie skalnym ko1'iczy się sezon „obfitości« kwiatów. li Af. graminifolia = 1\1. rosani. M. trawiasta. Polska, Alpy. Wysokość 5-8 cm. Ozdobna głównie z ulistnienia, kwiaty białe, nieliczne, VII-VIII. li M. laricifolia = Arenaria laricifolia. M. modrzewiolistna. Polska, Europa środkowa. Najczęściej stosowany, najlepszy gatunek. Wysokość 10 cm. Kwiaty duże (średnicy do l cm} i bardzo obfite, śnieżnobiałe, VI-VII. Rozmnażanie łatwe z siewu albo przez podział; Zastosowanie: alpinaria botaniczne, ogrody skalne, rabaty skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne, suche.

162

MISCANTHUS, patrz .,Trm•,v"

MOEHRINGIA. Caryophyll~ceae. :\1ERII\GIA

alpin:~ ~:::~a. M. mchdwak ~urop;.c \Vy~okość .10.cn:. Skalna rmilina, biało kwitnąca w ciągu lata: Zastosowanie: ~,rOLIN1IcAzne, ogro y s a ne. "tanowJSka pok1e111s10, wilgotne.

1n'

,

patrz „Traviy

MOLTKIA. Boraginaceae. MOLTKIA M. petraea. M. skalista. Grecja. Wysokość 30-50 cm Bardzo d k . · · · rakterze krzewiastvm, tworzy płaskie kępki śr d . . · · · ke ?IaC\Jna roslma dł . • · e rncv 40 · - 60 cm 'Wiaty błękitne

. · · w typie Lz.thosperrnwn, lecz o cha· h ł' k h \I ugow1eczna i trwała, lecz u nas wyma"'a przvkrp. · . R · : . . . . , w grornastyc g ow ·ac , r -VIII; rzeniowymi. Inne gatunki i miesza11ce s~ bardzo p~~n~a. ~zmnazarne. z nas10n l sadzonek, wysadzanie z bryłkami ko0 niczne. Stanowiska słoneczne, konieczny drenaż. ne. astosowarue: ogrpdy skalne, rabaty skalne, alpinaria bota· U•

163

Cv. Mahagony. Nowa, intensywna barwa czerwona, odcień laku indyjskiego. Melissa (rys. 93). Najlepsza odmiana jasnoróżowa. Cv. Ivhs. Perry. Znana, dawna odmiana ciemnoczenrnna; barwa jeszcze niezbyt czysta, ale kwitnienie wyjątkowo obfite i długie. Cv. Sunset. Kwiaty ciemnokarminowe; jedna z lepszych odmian. Wysoknść wszy;;;tkich miesza1iców zależnie od siedliBka: 60-100 cm i więcej. Niezliczone możli'.rnści zestawień z różrwmi bylinami rabatowymi, parkowymi i nadwodnymi. Odstępy sadzenia - 40-60 cm. . MONTBRETIA, patrz Crocosmia MORINA. Dipsacaceae. :.IORINA li.1. longifoiia. 'IL wielkolistna. Himalaje. Oryginalna bylina azjatycka o liściach podobnych do ostu lub kardów, o białoróżowych kwiatach na wydłużonych łodygach. Wysokość 60-30 cm. VI-VIII. Rozmnażanie z nasion. Zasto· sowanie:

duże

ogrody skalne, grupy parkowe, grupy

roślin

egzotycznych. Stanowiska

słoneczne,

konieczn,·

drenaż.

A1USCARJ, patrz „.\'iskie bylinv cebulowe"

MYOSOTIS. Boraginaceae. NIEZAP0~11INAJKA '11. alpestn:s - n. alpejska i J1. dissiti.fiora. Znane odmiany ogrodowe są tylko dwuletnie, lecz czynione aby otrzymać odmiany trwałe, zwłaszcza pochodzące od drugiego z wymienionych gatunków.

Rys. 93. Monarda didyma cv. Melissa

MONARDA. Labiatae. PYSZNOGŁÓ\VKA, MONARDA Duże, znane rośliny aromatyczne, uprawiane w czasie wojny przez wytv•:Órców namiastek herbaty, Wartość monardy polega na tym, że nie ma większych wymagań niż zwykła pokrzywa, _większe natomiast grupy roślin tworzą bardzo efektowne i długotrwałe (VI-VII, cięte do IX) plamy ba;:wne. Wiele siewek mieszaiiców ma kwiaty o nikłym i mętnym zabarwieniu, dlatego tez decydującym warunkiem jest krytyczny i trafny y,cybór oddtian. Bujnie rosnące rośliny rozmnażają się za pomocą obfitych rozłogów, w stopniu jednakże niegroźnym dla sąsiedztwa równie fywotnych bylin (jastrusłoneczniki, helenium itp.). Rozmnażanie wegetatywne wszystkimi sposobami nie przedstawia

żadnych trudności; typowy przedstawiciel nielicznych bylin, które przy dzieleniu można „siekać" na kawałki. Zastosowanie powinno być masowe zaróvn10 na rabatach i grupach ogrodowych, i w parku, w półcieniu i nad wodą. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe, grupy parkowe, grupy nadwodne, założenia naturalistyczne. Stanowiska słoneczne, suche, a także półcieniste, wilgotne. M. didyma - p. dwoista i M. fistulosa - p. dęta (rys. 92). Ameryka Północna. Wysokość 60-100 cm. Gatunki wyjściowe dla mieszańców ogrodmvych. Barwne są zarówno kwiaty, jak i przy· kwiatki; bezwartościowe są barwy białe, różovrnlifa i fioletowoczerwone, cenne natomiast·- czysto różowe i czysto czerwone. Dobór odmian Monarda didyma: Cv. Adam. Nowy odcień porzeczkowoczerwony, bardzo intensywny. Scarlet. Kwiaty szkarłatne; najlepiej z

są

starania,

_M. scorpioides, patrz „Byliny wodne i bagienne" NARCJSSUS. Amaryllidaceae. NARCYZ W śród fachowców istnieje różnica zda11 na temat, czy narcyzy nalefy zaliczać do bylin dostatecznie wytrzymałych na mrozy, aby je zalecać do szerokiego stosowania w naszych ogrodach. \,'\' czasie zimy 1928-1929 r. znaczna część zapasów narcyzów zmarzła w Holandii (gdzie nie są przykrywane), a w latach 1939 i 1941 zginęły prawie wszystkie narcyzy w północnej części Niemiec. Podobny los spot~ał u nas niewielkie ilości narcyzów uprawianych w gruncie; pewna część ocalała, gdyż przywykhśmy do dość solidnego okrywania narcyzów na zimę. Najmniej ucierpiały odmiany z grupy N. poeticus uprawiane od dawna i w pewnym stopniu zaaklimatyzowane. W tej właśnie gru1~ie mieszańców N. X poetaz szukać nalefy form wytrzymałych. Być może, że również w grupie narcyz~w „trąbkowych" N. pseudonarcissus znajdziemy również odmiany trwałe i odporne; wskazuJe na to np. fakt, że w okresie klęsk mrozowych na Zachodzie najwytrzymalszą odmianą okazała się stara, wielko- i pełnokwiatowa Van Sion. Na mniejszą skalę, stosując staranne okryy.-anie możemy uprawiać wszystkie narcyzy, z vvyjątkiem tacetów N. tazetta i żonkili - N. jonqnilla. W d.ziedzinie hodowli przodującą rolę odgrywała i do dziś odgrywa Anglia, w której narcyz (popularme zwany Daffodil) jest jednym z „kwiatów narodov.-ych". W wieku XVII znano już około 100 form narcyzów (głównie N. poeticus i Van Sion), lecz współczesne „klasy" narcyzów trąbkowych pow~ta~ dopiero w XIX wieku. W końcu stulecia masową 'Produkcję nmv-ych odmian angiel~kich przyjęli Holendrzy (choć do dziś produkcja angielska jest znacznie większa). Pierwsze \1·ielkokwiatowe odmiany były wysoko cenione; za cebulki odmiany King Alfred płacono po 5 gwinei za ~ztukę. Oficjalna lista odmian opublikowana w 1907 r. obejmowała 1440 pozycji, w 1948 r. natomiast 8000 .(osiem tysięcy). Nie ma potrzeby opisywania zasad uprawy narcyzów w gruncie, grlyż są ogól.me znane i bardzo proste. Nie nalefy sadzić na jesieni zbyt późno (wcześniej niż tulipany), naton;iast .trze?a przesadzać dopiero po kilku lub kilkunastu latach, gdy nastąpią pierwsze objawy zamkama. Nasze z1rykłe, białe narcyzy rosną zupełnie dobrze na•Net w zapuszczonych trawnikach parkowych, cenniejsze jednakże odmiany nalefy sadzić w miejscach, gdzie murawa nie jest zbyt zw~rta, w półcieniu i pod drzewami, lub też stosować specjalne mieszanki niskich traw kępowych; :iailepsza jest kostrzewa nitkowata - Festuca ovina var. tenuifolia = F. capillata (również dla innych cebulkowych, jak krokusy, szafirki itp.). Narcyzy nie bardzo nadają się do sadzenia ~ro;vego" między kobiercowymi roślinami skalnymi, gdyż kępy obfitego ulistnienia dojrzewają i wredną bardzo powoli (do połowy lata). Najodpowiedniejsze są partie naturalist~'czne w parkach, obsa~zone ro~lin~~i okrywowymi silnie rosnącymi, niskimi roślinami cebulkowymi, pierwiosn· kami, paprociami itp,

165

Niskie gatunki do

skalnych:

N. bulbocodium. N. łuskowaty. Ostatnio raczej dla tego gatunku używa się nazwy Cobularia. Rejon śródziemno­ morski. 'W'ysokość 8-10 cm. Kwiaty żółte, „trąbkowe", IV-V, pachnące; dobrze zimujący u nas gatunek „miniaturowy". N. minor var. minimus. N. mniejszy odmiana najmniejsza. Hiszpania. Wysokość 10 cm. Kw.iaty żółte, wielkości 2 cm, bardzo wczesne, III-IV; odmiana również łatwa w uprawie. Inne gatunki karłowe wymagają wypróbowania.

Gatunki wysokie: N. bar~ii. N. drobnoprzykoronkowy. Narcyz ten jest mało u nas znany, a bardzo dekoracyjny. Kwiaty ma podobne do narcyza białego, lecz przykoronek jest „talerzykowaty", niezbyt długi i mocno rozszerzony. Szczególnie wartościowa jest odmiana Verger, o koronie białej, a przykoronku ciemnoczerwonym. N. bicolor. N. dwubarwny. Kwiaty duże, dwubarwne, korona do 8 cm średnicy, biała, przykoronek długości do 4 cm, żółty. Szczególnie ładna jest np. odmiana. Queen of Bicolorus, o koronie czysto białej, a przykoronku jasnożółtym. N. incomparabilis. N. niezrównany. Hiszpania i graniczący teren Francji. Wysokość 30-45 cm. Kwiaty ma bez zapachu. Korona u typu jasnożółta, średnicy do 6 cm, przykoronek cytrynowożółty, długości do 1,5 cm, stanowi jakby odwTócony stożek. Odmiany: cv. Carlton - żółty, cv. Fortune - korona żółta, przykoronek pomarai'tczowy, cv.. Scarlet Elegance - korona złotożółta, przykoronek czerwony, cv. White Rim - korona biała, przykoronek żółty. N. jonquilla =N. juncifolius. N. Jonquilla =N. sitowaty. Południowa Europa :1. Północna Afryka. Wysokość 30--35 cm. Liści po 2-4 przy jednym kwiatostanie. Kwiatostan stanowi wysmukły baldach z 2-6 kwiatami. Kwiaty średnicy do 5 cm, przykoronek beczkowaty długości 3-4 cm. Całe kwiaty jednakowo żółto zabarwione, o zapachu pomarańczy. . N. poeticus. N. biały. Od Pirenejów przez Alpy do Albanii. Kwitnie na początku ;maja. _Znany ogólnie „narcyz poetów", od paru wieków uprawiany w ogrodach, rzadko jednak spotyka się cenne odmiany. · Cv. Actaea. Kwiaty duże. białe, środek czerwony (czerwone oczko). Cv. Ornatus =N. omatus. Kwitnie 10 dni wcześniej, w połowie IV; nadaje się również do przyspieszania. Cv. Flore Pleno. Płatki podwójne, środek pomarańczowy; Doskonała odmiana gruntowa, do pędzenia się nie nadaje. Odmiany angielskie, różniące się wielkością kwiatów i szczegółami za. barwienia, powinny być sprawdzone pod względem wytrzymałości na mróz. N. X poetaz. Narcyzy te mają po kilka kwiatów na jednej łodydze, z tego powodu bywają 11azywane narcyzami wielokwiatowymi (dzisiaj nazwa ta odnosi się do N. tazetta). Kwitną one wcześnie - w połowie kwietnia, nadzwyczaj obficie. Z tych względów są bardzo interesujące Powstały ze skrzyżowania N. poeticus X N. tazetta. Narcyzy te dotychczas w Polsce są mało wy" próbowane (a jeden z partnerów jest mało odporny). Cenniejsze odmiany: cv. Cheerfulness-,kwiaty białe, pełne, cv. Geranium - kwiaty białe, przykoronek pomarańczowy,, cv. Yellow Cheerfulness - kwiaty żółte, pełne. . N. pseudonarcissus. N. trąbkowy. Gatunek ten (Europa środkowa) oraz szereg gatunków rosnących w Pirenejach i w północnej Hiszpanii, posłużyły do wytworzenia ogromnej liczby odmian ogrodowych. Są one sklasyfikowane przez ogrodników hodowców w kilku grupach różniących się kształtami, rozmiarami i barwą płatków korony i przykoronka. Narcyzy te mają silnie rozwinięte, 'vystające przykoronki i są mylnie u nas zwane „żonkilami". Najbardziej popularnym przedstawicielem tej grupy jest cv. King Alfred (jednobarwny, złotożółty), jedna z dobrych, starych odmian do wczesnego przyspieszania. Inne odmiany to: cv. Beerenheba - kwiaty czysto białe, cv. Mrs. Z. H. Krelage - kwiaty również białe, cv. Monntblood - kwiaty żółte z dużym, białym przykoronkiem. N. tazetta = N. orientalis. N. v.--ielokwiatov.]', tacet. Europa południowa. Wysokość 30-50 cm.

166

Rys. 94. Oenothera missouriensi

\-.;-' rca,zvch w ur· ·n cie · ·" ' · ] · · S ·t -. . . warunkach 1 . C "' ·' . uprd\11ac ic.·1 iue nwzna. ą to cernw narcvzv clo \Jrzvs1Jieszania n1ap ZP't " l · :\T • ' ',' • . ~ 'E.PEI'_, L b'. . ,. o u na. oc rmanv "'. X poetaz m1·aża11e ~ą za ()(!mian\' N tazetta 1V ; , .n.· a_ ~atae._ KOCIMIF~TKA. · · · · iii i\· f aassenzz = IV mussinii K Faa · · · i· Z 1 t t · k · '1- ~ _, . . • • • · • ~~l 1 a. a e y <'] s ·romneJ ros mv są nie Jos _1olite: H~. me bub~ 1 ~ _(lecz me Jes'. eks~Jansy,;·na), ma stale dekoracyjne, srebrno-szar;.zielonk~we1 ulist~~1tt>n1le,}a d ę otne z) odc1e111t>m hla kwiaty roz\1ijają :'it,: od maja do września (przvcinać w połowie .d ,1 u J v, a razv . ' n
0

K ·.iii_ Ili_. ~v._ Sup:rba._ ?c!miana_, l~tórą na_le_ży wszędzie wprowadzić zamiast gatunku tvpowego. .:11al\ ·-\\Ię, skarp; 1 ·' iat.°c'H, mur~1 bHatowe: Stano:nska słoneczne, suche, stanowiska półcieniste. · \Vvs~~ofJa:O~f;~a. K. w1:lkob~·1at_owa: Kaukaz, w Polsce. ,;poty~a się jako roślint,: zdziczałą. _· ~m. ,K\uaty 111eb1esk1e, V-VII; w uprawie odmiana: Ili Cv. Souvemr d Andre Chaudron · ...vr • k osc (' 60 -voo c1n. p o k au · 1ym przvc1ęcrn · · kw1tme · · w y~o ..._na nowo przez cały- sezon·' bard zo przy-da t na, w k az· d yc h warunk ach buJme · · rosnąca · ' i trwała odmiana,

i;

167

której jedyną wadę stanowi nadmierna ekspansywność. Należy s~dzić ją oddzielnie lub przydżielać odpowiednich „sąsiadów"; ~grody ;kali:e. za?hwas~cza zbyt illlme. NUPHAR, patrz „Bylmy wocme i ba~1enn~ " NY11fPHAEA, patrz „Byliny ·wodne 1 .bag1~nne " NYMPHOIDES, patrz „Byliny wodne l bagienne OENOTHERA. Oenotheraceae. WIESIOŁEK . . , . . , .. Ameryka Północna. Obszerny rodzaj .amerykańs~i (nasz -:1es1.ołe~ dwu1etn~ Jest. rowmez. przy~y: szem), obejmujący wiele gatunków metrwałych i u nas n:e :1muJących~ Kilka Jednak gatm:kow należy do naszych najcenniejszych bylin ogrodowych. Z msk1ch gatunkow skalny~h zasługu3e na unra~ve tylko jeden: ·. . . ., . . , o~. 'missouriensis. W. missomyjski (rys. 94). Missouri. Ścielące się ~~dy, hsc1e sk~rza03te, jasnozielone, kwiaty duże, jasnożółte, V-VIII (stop~iowo). ~ard.zo cenna roslma do wsz.elk1?h ~e­ lów które mogą spełniać rośliny skalne. Rozmnżame z nasrnn 1 sadzonek; przykrywa~ia me "Yma~a. Na wiosnę należy uwa~ać I'.rzy pieleniu, g~yż rusza bardzo późno. Za:otosowame: ogrody skaln'°'• rabaty skalne, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne, suche. Gatunki rabatowe: . . . 1 W uprawie kilka odmian Oe. Jrutfrosa i Oe. tetragona, odznaczaJących s~ę bardzo _obfitym, w1~10tygodniowym kw_itni~niem; ~·:·iaty wielu wiesiołl:ów otw~rte są t~lko wieczorem i.'~ .n?c~ (~rąd nazwa „nocna :świeca'·), cenmeJsze są przeto odmiany, ktorych kwiaty otwarte są rmvmez '' ~iągu dnia. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodov;e. Stanowiska słoneczne, suche. Odstępy saclzema -

30-35 cm.

·

.

· .

·

d ·

Ili Oe. Jruticosa. Wysokość 50-60 cm. Duże żółte kwiaty, otwarte rowmez w ciągu .:11~. Oe. tetragona. = Oe. fruticosa var. youngii W. czworokątny. Wysokość 30-50 cm. L1scie

niebieskawe.

. . Oe. glauca. W. czworokątny odmiana Frasera. Pędy brązowe, kwiaty jasnożółte, okazałe. . . . . . . ., . . Ili Cv. W. Cuthbertson. Pączki kwiatowe ciemnoczerwone, kwiaty złotozołte '' ciągu całego lata; najlepsza nowa odmiana. .. . . , " Oe. speciosa. W. powabny. Wysokość 40 cm. Do partn naturalistycznych, czasem wymarza. OMPHALODES. Boraginaceae. UŁUDKA . . . Niskie rośliny okrywowe, kwitnące wczesną wiosną. Duże grupy, pofcryte czysto błękitny1m kwia~ tami (jak u większości gatunków z rodziny szorstkolistnych), są mezwykle ef~ktowne, ~wła.szc.za w zestawieniu z żółtymi pierwiosnkami. Rozrastają się szybko za pomocą odrostow, są trwałe 1 mewybredne. Rozmnażanie przez podział. . Ili O. verna. U. wiosenna. Europa południowa, u nas czasem zdziczała. . . .. . O. cappadoóca. Kwiatv większe i rośliny nie takie ekspansywne, ale gatunek_meco 1\Taz~iwy na mrozy. Zastosowanie: ru~o, założenia naturalistyczne, ogrody skalne, układ .W WN. Stanowiska półcieni~te, wilgotne. ONOCLEAE, patrz „Paprocie"

Oe. teragona var. Jraseri

=

OPUNJ.'IA. Cactaceae. OPUNCJA . . . Szereg gatunków opuncji można uprawiać w gruncie w ogrodach skalnych, stosując odpowiedme lekkie przykrycie. Zastosowanie: alpinaria botaniczne i specjalne ogrody skalne. ORIGANWvI. Labiatae. LEBIODKA . Nasza lebiodka (O. vulgare) i niskie gatunki z Azji Mniejszej nadają się do partii naturalistycznych. Zastosowanie~ założenia naturalistyczne; alpinaria botaniczne.

ORNITHOGALUJVI, patrz „Niskie byliny cebulowe" OSMUNDA, patrz „Paprocie" OXALIS. Oxalidaceae. SZCZAWIK . . . Gatunki południowoamerykańskie (bulwkowe lub cebulkowe) są niezimotrwał? lub. wymagaią przy~Y'".an;a; nasz: szczawik zajęczy - O. acetosella, tak zwana leśna koniczynka, nadaje się na mezbyt suche gleby w_ polciemu.

168

O. adenophylla. Sz. chilijski. Chile. Wysokość 10 cm. Piękne, różowolila kwiaty, VI; zwarte, ozdobne ulistnienie. bulwki wymarzają bez przykrycia, można je wyjmować i przechowywać w piwnicy. OXYTROPIS. Leguminosae. OSTROŁÓDKA Rośliny skalne nadaj~ce się do alpinariów botanicznych ze względu na trudną uprawę. Kłączowate

PACHYSANDRA. Buxaceae. PACHYZANDRA Japonia i Ameryka Północna. Niskie rośliny okry·wowe. Wysokość 20-30 cm. Zwykle uprawiana japo11.ska P. term.inalis, cenna zimozielona krzewinka, silnie rozłogowa, opisywana w podręcznikach drzewoznawstwa. Cv. Variegata liście ma białopstre, rośnie słabiej. Zasto~owanie: runo, założenia naturalistyczne, stanowiska półcieniste, wilgotne. Rozmnażanie przez podział lub sadzonki, a dalej prmrndzić w doniczkach. P AEONIA. Ranuwlaceae. PIWONIA Uprawiane u nas pospolite piwonie chińskie znane są dobrze każdemu mieszkai'1cowi miasta i wsi. W ogrodach i parkach miejskich 'Spotykamy ich nie·wiele, prawie każdy natomiast zakład ogrod· niczy ma pewną liczbę roślin przeznaczonych na kwiat cięty. Należy wyraźnie stwierdzić, że wymagania stawiane przez producentów-kwiaciarzy i upodobania publiczności kupującej kwiaty cięte miały decydujący wpływ na kierunek pracy hodowców i dobór odmian rozmnażanych przez szkółki. Wymagania te - to duży lub bardzo duży, koniecznie pełny k\\iat na długiej łodydze, ·wytrzymałoś6 pąków kwiatowych na transport, odmiany bardzo wczesne lub możliwie najpóźniej zakwitające (zapach ma znaczenie drugorzędne). Kwiaty o łodygach krótkich, półpełne i pojedyncze są mało poszukiwane, przynajmniej u nas w Europie (upodobania chińskie i japońskie są zupełnie inne). Istnieje kilka przyczyn, które sprawiają, że na produkcję odmian odpowiednich do kompozycji grup ogrodowo-parko1vych zwraca się stosunkowo niewielką uwagę. Piwonie są bylinami mało „towarzyskimi". Najlepiej ·wyglądają w samodzielnych grupach na tle trawnika albo też na tle krzewów lub w zestawieniu z niskimi, pięknie kwitnącymi jaśminowcami (Philadelphus), żylist· kami (Deutzia) itp. Jak na byliny rabatowe piwonie chińskie są za „potężne", kwitną zbyt krótko, mają liście o wątpliwej wartości dekoracyjnej po przekwitnieniu. O wiele lepiej nadają się do tych celów gatunki i odmiany kwitnące wcześnie, w maju i na początku czerwca, oraz wszystkie odmiany o kwiatach półpełnych i pojedynczych; łodyga powinna być krótka albo ·wyjątkowo sztywna i mocna; odmiany „kwiaciarskie" o ciężkich, pełnych kwiatach i długich łodygach są do celów kompo7:ycji ogrodowej nieprzydatne, gdyż po każdym deszczu leżą na ziemi. Rodzaj Paeonia obejmuje parę dzie· siątków gatunków rosnących w Europie i w Azji (w Ameryce tylko dwa), w tym kilka krzewiastycb. Z gatunków europejskich dla hodowli ogrodowej znaczenie ma głównie piwonia lekarska P. officina· lis (pas podalpejski), poza tym P. tenuifolia (Europa wschodnia) i kaukaska P. wittmanniana. W Chinach południowo zachodnich i w Tybecie rosną gatunki krzewiaste~ P. delavayi i P. snffru· ticosa oraz na wielkim obszarze w Chinach południowych i od Władywostoku do Irkucka, najważniejsza dla nas P. lactiflora (= P. albiflora). Najdawniej były uprawiane w Europie piwonie lekarskie, gdyż już w XVI wieku znane były formy pełnokwiatowe, P. tenuifolia natomiast dopiero od 1759 r., a P. wittmanniana od 1842 r. Dziko rosnące gatunki piwonii drzewiastych były opisane dopiero w 1884 r., znacznie jednakże wcześniej uprawiano i hodowano już sprowadzone z Chin formy ogrodowe. Opisana jako gatunek dziko rosnący P. lactiflora (Pallas; 1774) nie odegrała u nas prawie żadnej .roli w hodowli, gdyż na początku XIX wieku wprowadzono do uprawy od razu „gotowe" formy ogrodowe uprawiane w Chinach od przeszło 1000 lat. Formy te stały się punktem ·wyjścia dla pracy hodowców w Belgii i Francji, a potem w Anglii i w Niemczech, wreszcie po 1910 r. - w Ameryce. Trzeba zaznaczyć, że nowe odmiany powstawały dotychczas prawie wy· łącznie w obrębie jednego i tego samego gatunku, a mieszańce międzygatunkowe są bardzo trudne do uzyskania. Ogromna zmienność piwonii chińskich pozwoliła jednak na uzyskanie do dziś około 1500 odmian (nie licząc amerykańskich). Zmienność ta jednak jest również wadą; zależnie od warunków uprawy i wieku rośliny kwiaty mogą bardzo znacznie zmieniać wielkość, kształt. odcień,

169

a nawet barwę. Po"\voduje to duże trudności w o"pisywaniu i oznaczaniu oraz nieporozu:n:ienia. Znane są rozczarowania miłośników, którzy wybierają odmiany na podstawie oglądanych k1~iatów ·wysta• wowych, a później otrzymują u siebie. (wskutek mniej starannej uprawy) o wiele skromniejsze, a nawet odmienne formy. Praca hodowlana jest bardzo powolna i bardzo kosztowna. Sie,\;-ki kwitną po paru latach, a potem trzeba je przez szereg lat obserwować, gdyż pięrwsze kwiaty są często ZU· pełnie niemiarodajne. Tym się tłumaczy; że po okresie świetności hodowli europejskiej w latach 1825-1910 punkt ciężkości hodowli Śv\iatowej przeniósł się ze zubożałej Europy do wzbogaconej Ameryki. Małe postępy w hodowli wyi1ikają również z trudności krzyżowania. Pierwsze krzyżowania ·piwonii chińskich z południowoeuropejskimi (P. lactiflora X P. officinalis) powiodły się dopiero około 1930 r. dwóm hodowcom amerykańskim (Glascock i Saunders). W roku 1933 ulrnzały się pierwsze odmiany, oceniane bardzo wysoko; przyszłość pokaże, czy był to początek, no.wego rozkwitu hodowli piwonii. Jak dotychczas niektóre odmiany francuskie z 1851 r. (cv. FestivaMaximaA. :iYiiellez), a nawet z 1824 r. (cv. Edulis Superba - N. Lemon) zupełnie pomyślnie ·wytrzymują konkurencję odmian z 1925 czy 1930 r. W okresie 1850-1900 r: powstała większość odmian należących do „żelaznego repertuaru" wszystkich obecnych kolekcji. Dawniejsi hodowcy to - V. Verdier, J. Calot, F. Cro us se i Victor Lemoine, nowsi - Emil Lemoine, Guerin, A. Dessert oraz })O 1923 r. - DoriaL .W Anglii doskonałe odmiany otrzymał J. Kelway. W Niemczech około 10 odmian 11-yhodował zakład Goosa i Koenemanna. W Ameryce najstarsze tradycje ma wielka ferma (kilkadziesiąt hektarów samych piwonii z małym. dodatkiem irysóv,r) O. F. Brand w Fariboult (Minnesota), pracująca od 1907 r.; inni najbardziej znani w Europie hodowcy to - Rosenfield, Saunders, Shaylor i inni. Lemoine zajmował się również z powodzeniem pi"oniami krzewiastymi oraz otrzymał vdatach 1905-1907 bardzo dla nas ważne mieszańce P. lactiflora XP. wittmanniana (pojedyncze typy cv. Mai Fleuri). Uprawa piwonii nie jest trudna, ale wymaga pewnych starai'1. Starania te otrzymują zwykle. piwonie przeznaczone na kwiat cięty, rosnące natomiast w i1arkach i ogrodach skazane są zwykle na najgorszy żywot, prawie bez żadnej opieki. Piwonie najlepiej ;rosną i kwitną w miejscach otwartych i słonecznych, Lekki półcień może być jednak korzystny, gdy'ż sprzyja on dłuższemu lub nieco późniejszemu kwitnieniu. w-adą piwonii jest prawie jednoczesne, „lawinowe" kwitnienie, zwłaszcza gdy w czerwcu >1-ypadnie okres upałów. Północne pochodzenie naszych form ogrodowych tłumaczy całkowitą ·ich 11-ytrzymałość na mrozy. Potrzeh\lją ziemi z natury żyznej lub odpowie
170

Rys.:95. Paeónia lactiflora _ odrmana o kwiatach po1'edynczych ·

tym, niskim wzroście i-krótkich "
:V

z

„.

.

171

ta. była używana do krzyżowań i w handlu spotyka się zwykle siewki mieszańców. Poniżej podano kilka cenniejszych mieszańców ogrodowych (P. wittmanniana XP. lactiflora). Wszystkie mają wysokość 80-90 cm i kwiaty o płatkach szeroko rozchylonych, tworżących niby płaskie czasze. P. hybrida (wittmanniana X lactflora). Wysokość 80-90 cm. Kwiaty duże, płaskie czasze. Cv. Avant-garde (Lemoine, 1907). Kwiaty bladoróżowe. Cv. Mai Fleuri (Lemoine, 1905). Kwiaty cielistobiałe z odcieniem łososiowym. Cv. Messagere (Lemoine, 1909). Kwiaty białokremowe, pucharowate. Cv. Le Printemps (Lemoine, 1905), Kwiaty kremoworóżowe, różowo obrzeżone. P. peregrina cv. Fire King. Wysokość 90 cm. Kwiaty lśniące, porn.arańczowoczerwone. Opisane odmiany wypróbowane w Bydgoszczy przez szereg lat. Wzrost bujny i zdrowy, ale bardzo powolne. W ostatnich latach wyhodowano w Holandii i w Anglii szereg bardzo efektownych odmian pojedynczych P. officinalis, które u nas nie są jeszcze wypróbowane.

rozmnażanie

były

Odmiany pełnokwiatowe: (wYsokość 60 cm, liście wycinane, nieliczne) P. ofjicinalis. P. lekarska. Na polecenie zasługują: 111111 Cv. Alba Plena. Kwiaty białe, początkowo lekko różowe; odmiana rzadko prawdziwa. Cv. Mutabilis Plena. Odmiana niska; kwiaty półpełne, białe początkowo Tóżowe. Cv. Rosea Plena. Kwiaty kuliste, jasnoróżowe. Cv. Rubra Plena. Kwiaty pełne, kuliste, ciemnoczerwone. P. tenuifolia cv. Plena. P. delikatna „Pełna". Wysokość 50 cm. Delikatne, drobno wycinane ciemnoczerwone. P.kwiaty lactiflora = P. albiflora, P. chinensis. P. chii'iska (rys. 95). Odmiany o kwiatach po~ jedynczych. Przeważnie wysokie (70-100 cm), łodygi nie przewracające się; kwiaty po 8 płatków

liście,

w jednym rzędzie.

·

Cv. Eglantine. Kwiaty lśniące, jasnoróżowe. Cv. Lundborg. Cielistoróżowa, nakrapiana. Cv. The Moor. Bardzo ciemna, krwistoczerwona. Cv. \Vatteau. Cielistobiałe, olbrzymie kwiaty. Cv. Whittleyi Major. Olbrzymie, białe kwiaty, wysokie krzewy.

Piwonie Pojedynczyjapońskie: rząd płatków, pośrodku kłębek zwykle kontrastowych płatków pręcikowych; odnnany od dawna importowane z Japonii, z oryginalnymi nazwami. Nomenklatura bardziej uporządkowana u irysów japo11skich, lecz nieporozumienia Odmiany te od europejskich upodobania japo11.skie. Szereg wypróbowanych u nas odmian, jak cv. Mikado (ciemnoczerwona), cv. Tago-no-tsuki cv. Tokio (czerwona) itp.,

niż odrębne

są dość częste. (białoróżmrn),

reprezentują zupełnie świadczy,

. że są one doskonałym materiałem do grup parkowych. Piwonie „ane111onowe": Typ odmianami japo11skimi i naszymi zwykle w paru rzQdach, szerokimi Typ peonii niezwykle obficie kwitnących (zwykle już w drugim roku) i bardzo efektownych przy masowym szereg nowych, odmian tego typu, o pewnej sadzeniu. Ostatnio

pośredni pomiędzy półpełnymi. Płatki zewnętrzne środek wypełniony kuliście dość płatkami pręcikowymi. przybyło closkonałych świadczących

zmianie na korzyść w ;n·maganiach odbiorców. li Cv. ll.farconi. Różo~rn, środek żółty, średnio wysoka, zwarte masy kwiatów. 111111 Cv. Philomele. Czerwona, środek żółty, wvsoka, bardzo efektowna. li Cv. Primevere. Ja~nożółta, środek kren~owy; tak zwana żółta piwoni~. Cv. Tuyerline. Biała, środek :i,ółty, kwitnienie masowe. Piwonie pełnok\\·iatowe („kwiaciarskie"): Jeżeli chodzi o tę grupę, mamy". kraju kolekcje, które mogą zadowolić nawet bardzo wysokie wy-

172

~nagania, i dość znaczny zapas roślin. Je~t bardzo duża, wystarczy więc przy

;;:, ~

Liczbn d . ro"ekt o _m1~n podobnych, o równorzędnych wartciśc~ac"b. podawa6 potc„bnc i ha'wy

P~'Q kwitnienia (w""nc, ś'edn'itpiine)'.'""'"

wyook~ści

'alb~

rzyktady odm1~n odpowiednich do grup: Cv. F Felix · l'smące, . C. kk Crousse . s· . .Niska,. k wiaty czerwone. ' · o er. redmo wvsok · k · · ł · ,_ , k arm1nowoczerwone. v · , · a' wiaty mew1elk;e · y, ~·ranco1s Rousseau Niska· k . t " Bardzo wczesna. CY. Georg1ana . . . . , wiav poi:pene wi'. Shaylor. Niska. kwiat: , i~ ' . smowoczerwone. Wczesna.

!li Cv. Karl Ro~pnfield Ś 'd . Y po łpełne, psnoróżowe. - ~ 1 • re n10 wyso rn · sztv , · . , L '· ady Alexandra Duff. Kwiaty olb ''~? ł0 d),gi,· k wiaty ciemnoczerwone C E Cv. La Perle. •Niska. bardz ·1 . 1 , • o s1 ne ro "g1 · t. , -' ' •k',via" t · · J , • ' k u1·ISte ' rożowocie 1 i s.e z o d. eremem

1;1 t.ia.

1

r„~md1e, .P~as~1e, półpełne, białoróżowe. IT

:

::

, .k-ie, · sztywne łodygi, masy cielistych, płaskich kwiatów. VIczesna. Cv. Noern1 Demay · Niska.' luot _ Octavie Demay. N.Ql . 1 _. . _ „ Przykłady Cv. odmian do cięcia: l~ rn, cw1aty rozowosrebrzyste. CY. Augustin d'Hour (=Mar· . „n1ac Ma11011). Kwit. . ·I' . v. Albert Crousse Kwint}' r'. - : . ·a Y smące, czerwone, kuliste C Ar H d" . "' ozowe z odc1P•1iem łoso~. , . 1 - . v. ice ar mg. Kwiaty kremowobiałe ~b rd~ ~10-wym, auze, rnliste. Cv. Baroness Schrod K _. . . . , ' a. „o duze. . . Cv. Festiva Maxima. efwiaw~ar:,: c1ehs_to1ue_mowe, :·rydłużone. l w10tkie. t} białe z karmmowym1 brzeżkami pośrodku, CY. Konigin Wilhelmina K .· + ,• , Cv. Lord Derby. Kwi~~~a-~ie:zowe, ~r?dek łososiowy, długie łodygi. li Cv. Marie Lemoine Krniat'" k!.1,e, cz;sbr? ,czerwone, duże, kuliste. 11 • '" J remowo iar b d d · Y • .:J1-me Verneville. Kwiaty b.iałe z l rnnn1no"wm . e, 1. ar zo uze. · C -me J Cl ules lDessert. Kwiatv• rozowo , . . b'rnłe z odc1emem ' , . ~mugarm. 1 CY.• lM M ci li . '· ons. iar es Leveque (= M-lle Cal ) K . ? 8t ym . k armmowymi smugami . 1 . . Cv. Mons. Jules Elie. Kwiatv sre' . , .•ot. m~ty. łososwworóżowe, duże. solne.. wiotkie • mnorozowe z odc1emem lila, kuliste ' olbr.,.um1'e " . . ~; , łodyg1. wy·

11111 .c.v. Reme „ , kuliste, długie Hortense. łodygi. Kwiaty fo;;;osio1· • vorozowe, srodek z czerwonymi plamkami, bardzo Cv. Sarah Bernhard. Kwiat, lil , . . . Cv. Solarnrn. Kwiaty łos . . ) · aroz,o-we, pełne, olbrzymie. C 'f o os10wopornaranczowe bard d . 1. Y. ourangelle. Kwiaty kremowe z ; . .' ' zo uze, wyso ne, p ANICUJ..if, patrz „Trawy" , oac1emem nrązowopomarańczowym . . Sno ,P;1-\A VER. Papr:ve~aceae. MAK ,1. s;:ocl nez m~ła setki dziko rosnących O'at , ' " ' . . . oz1wie tn;ałe 1 3-4 gatunki rrórskie 2-4-1 u:1~01, makow mteresują nas tylko dwa gatunki praw0 · k" Al PY· Podobnie iak kilk e Ule. a•.pma~ow. · p ·..alpmum " M · a1 peJs„-i. ., h• gatunkow · górskich należy do roślin odpowiednich do nai:kowych _lub. amatorskidi. · a mnyc

białe, zołte,

. . . ' około 40 cm. pomaral1czowe ró. : ,. umiaikowana. Wysokosć 1 · . przyspieszane). . · ' Trwa ZO"l\e · l , V- IX~, b ardzo cemone · rowmez 2 3 " .w roznych . odciemac na . cięt, • } (., na rabatach bardzo ograniczone Zasto~' . "'. , a czasdem 4 lata. Zwykle sam się rozsiewa. Stosowanie ;;;;:t • k . " . .owanie: ogro vJ skalne duze . znaczeme . w produkcji na kwiat T) '-' ai:-owrn a słoneczne. • ' _,_ . ~1~dica~fe. M. ISlandzki (syberyjski). Północna strefa

.,-,czesmeJszym _ ~ '. ~nentale. M. wschodni turecki." Ka. ~x.a~, 1.kwitnieniem. W lub ogrodach ~~an. Ga~ur:ek P. bracteatum: różni się tylko uyra-v11ia się liczne odmiany, głównie mieszańce powstałe

173

. . .. . . , . trwahch z .ednorocznymi. Praca hodowlana .trwa od ok~ło ze skrzyzowama \\) bokich gatunkm1 ,' J . 30-40 bardzie)· znanvch odmian są Anglicy 1iutoran11 ' · 50 lat i czym. ·wo1ne, al e tn .. v·ałe po"te}YI' , , , -: Pfi ) . ·t t i Holendrzv (Ruys) oraz A meryk a111e. . C t" ) N1emcv (gło,nue tzer 1 os a n o , . P (głównie P erry 1 ur is ' . , . . • ł a ich wvtrzymałość na nasze zimy. rzy Pochodzenie maków w·schodmch ;1·~kazu3be. nha nH;z~J>te •nh" korze~i iecz z dolnych części (sięgają. , e czesc1 gru yc n1letolS "\C ' k d '' b braku okrycia marzną gorn.. . " . , k; Maii ,~·ięc nal('ŻV na wszelki wypade ~se gru .o cych do 100 cm \1· głą~) odb1iaią h~zn) elocz. i<.~ŚĆ materiału ni~ odgrywa roli, co zn_aczme ułatwi~ roku ' ecz ia k .t . . zan1'kai·ą Należy więc przesadzac Okr)•wać (z,daszcza w pierwszym · " ą po prze w1 memu · . ,. d b · · .· snę Wv'-iew nasion daje przeważme roznozadanie. Maki rmmą bar zo UJme w10,n '' . tylko w drugiej połowie la.ta lu~ bardzo wczes111e na \~10 Rozmnażać należy zatem. wegeta. . k ( 7ątkiem typowych czen\onyc . . k d t . barwną m1eszan ę z .") J . . . . l b •ci u zimy dają materiał domcz owry osta ec~111e tywnie. Sadzonki korzemowe _c1ęt.e i:a ies_1em ul·" 'w~g d "ię i·e zwrykle w maju, gdy utworzą silną . . , k ··t . . p1erwszvm ro '-u. ysa za , ~o , K -·t «ilnv ab;• zapewn1c w1 menie \I . , J. • k , , 100-120 cm karłowe 40-i cm. w1 , i' . Od . kie os1ągaią wyso osc ' . . d bryłkę korzemową. in_ia1'.y w-yso , .. • •tarza· . Maki wschodnie nie nadaią się ~ nienie: V-VI; po przyc1~cm łodyg czę~clO\I o O\\ •łas1!a ·w miejscach eksponowanych. Luki stosowania na rabatach 1 w gr~1pach m1es~anyc ~' ~w lk w dodatku maki są dość ekspanpowstające po przekwitłych roślinach. sd \\)'Ją~~;~ic:~~cr;~ir; można rozmieścić między gipsów: . . P za tym z maków należy tworzyc sywne i zagrażają słabo rosnącym sąs1a or.n._ l a kami, które w drugiej połowie lata załsłba:i1aią yuste m~;;i~~~i ~vv"okimi dzwonkami itp. Zasto1b łączeniu z u man11 napars ' '' h d · się oddzielne grupy u w po ' k ·e Stanowiska słoneczne, suc e; na aie ' sowanie: rabaty' grupy ogrodowe, grupy par na kwiat cięty. Odstępy sadzenia - 40-60 cm.

h)

f

°'' .

,, K · t , iiśnio,1 oczenrnne. Cenniejsze odmiany: Cv. Ethel Swete. v;rysokosc 80 Cl'.1· '11a .) ' . nmia odmiana K. Foerstera. \\'Y· · wry-okość 70 cm K,natv ogmstoczerwone, Cv. F eucrnese. v; ~ • trzymała na niepogo~_ę· W. l , , 100 Olbrzymie, ciemnoczerwone kwiaty .. 111111 Cv. Grossfurst. y so rnsc cm.. l łt łatki ·wycinane. odnuana ·wczesna. Cv. King George. Wysoko'ś'ć 80 emo w.~aty SZ·(~:t:c~:~rmianv Fe~errie~e, lecz o 2 tygodnie Ili Cv. Maifackel. Wysokosc 70 cm. c miana o za ,

f

wcześniejsza.

Vl. l , , 100 cm Kwiaty ciemno-brązowo-czerwone.

~:: ~~:~~~'·Per:;~ '"3~~niana ~ ni~ka, le~z }Jomarańczowoszkarłatne

20 cm ·

!11111

kwiaty

osiągają średnicę

ł · pełne·, odmiana bardzo Q W. k s'c' 80 cm Kwiaty ciemno osos10we, Cv. May ueen. yso o ·

Cv. May Saddler. Wysokość 100 c~n. Kwi~t,Y .łoso.siowo:?żowe, bardzo duże. Cv. Stobard. Wysokość 80 cm. K\yiaty o :v1smoweJ .barwie. 1 ośrodku. Cv. Perry's White. Wysokość 80 cm. Kwia;y bm~~;/ ~~~!t cz~:~~fu~:e: ~uże. Cv. Peter Pan. Odmiana karło;".a.70Wysok~c ·3~ ło~osiowo~żowe; bujna i zdrowo rosnąca Cv. Rosenpokal. Wysokosc cm. wia y nowa odmiana K. Foerstera. . ł . , . ' półpełne w kształcie puchara. C Salmon Glow. Wysokość 80 cm. Kwiaty osos1ow?rozo\le, ' .. P v. l W k ', 50 11- Kwiaty og111stoczerwone. Cv. Sturmfacke. yso osc er : b. ł d b . 1"edna z odmian karłowej sern erCv. Thora Perry. Wysokość 30 cm. Kwiaty ia e, ro ne, ry'ego, które okazały się ni~~b5y0t trwaKłe .. t to Cv. Vuurkogel. Wysokosc cm. wm y czys

pomarańc:wwe pełne, małe ,

(7 cm

średnicy).

PARADISEA. Liliaceae. PARADYZJA . b kl h b'ałe pachnące, V-VI; odmiana 1 ' p liliastrum. P. liliowata. Górska roślina kłączow~, ~w~aty.:r~o::i;zne osac ' cv. Gigantea może być użyta na kwiat cięty, lecz r~~eJ a pman .

174

PARONYCHIA: Caryophyllaceae. PARONYCHIA . P. argentea. P. srebrzysta. Wysokość 10 cm. Srebrzystozielone kobierce (kwiaty bez znaczenia), cenna roślina okrywowa ze względu na trwałość i niewybredność. Zastosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne, runo. Stanowiska sło­ neczne, suche, konieczny drctJ.aż.

PELTIPHYLLlIM. Saxifragaceae. TARCZOWNICA 111111 P. peltatum = Saxifraga peltata. T. jap011.ska. Japonia. Oryginalna,

okazała hlina ózdobna z liści; ze skalnicami łączy·ją tylko podobiei\.stwo w budowie kwiatów. Wysokość do 100 cm. Szerokość kęp do 120 cm. Liście duże, średnicy 30-40 cm, tarczowate, na długich łodvgach. Kwiaty ukazują się wcześnie na wiosnę, przed rozwojem liści, są osadzone na grubych, mięsistych łodygach. Wysokości 40-50 cm; białoczerwone, w kulistych baldachogronach. Grube, pełzające kłą-: . cza rozrastają się bardzo szybko, tworząc na powierzchni zwarte kłęby. Najpiękniejsze egzemplarze w-yrastają \Y wilgotnych miejscach nad 1rndą, zastępując nai:n do pewnego stopnia chilijskie Gunnery. Prawie równie dob_rze rosną w cienistych zakątkach ogrodów miejskich i przydomowych, w miejscach suchych (liście nie 11·iędną i nie opadają). Wytrzymałość na mróz i trwałość - zupełna. Rozmnażanie ·łatwe przez podział, z nasion zbyt długotrwałe. Zastosowanie: grupy nadwodne, układ WWN. Stanowiska półcieniste. Odstępy sadzenia - 50--80 cm. P ENNISETUM, patrz „Trawy" PENSTEMON.· Scrophulariaceae. PENSTEMON Ameryka Północna. Kilkadziesiąt g'atunków krzewiastych oraz zielnych, z których część należy do skalnych (Góry Skaliste), część dó rabatowych. Wszystkie' te gatunki są niestety u nas nie zimotrwałe. Gatunki i odmiany ogrodowe, uprawiane masowo w Europie zachodniej (głównie na kwiat cięty) jako byliny, muszą być u nas traktowane jako rośliny sezonowe, to jest wysiewane co roku ·wcześnie pod szkłem lub rozmnażane z sadzonek, które przechowuje się w miejscu zabezpieczonym przed mrozem; vv· ten sposób utrzymywane były przy życiu cenne odmiany w Bydgoszczy, gdy po kilkuletnich próbach okazało się, że rośliny zostawione w gruncie wymarzają. P. barbatus = Chelone barbata. P. bródkowy. Meksyk. Wysokość 100 cm. Kv.-iaty szkarłatne lub różowe i fioletowe, VII-VIII, w łagodne zimy wytrzymuje u nas pod lekkim przykrvciem. P. hirsutus = P. pubescens. P. kosmaty. Wysokość 60 cm. Liście owłosione. ·Kwiaty białe i lila, VI-VII; jeden z wytrzymalszych gatunków. Wymaga jednak suchej gleby i słcinecznego stanowiska.

P. X hybridus = P. hartwegi hybridum. P. ogrodowy. Mieszańce od dawna uprawiane w Europie, o nie ustalonym pochodzeniu. Szereg pięknych odmian wysokości 40-60 cm, o kwiatach przeważnie szkarłatnych i różowych. U nas możliwa tylko uprawa jednoroczna; możliwe, że nowe odmiany, jak np, cv. Schonholzeri, okażą się wytrzymalsze.

PETASITES. Compositae. LEPIĘŻNIK . Strefa umiarkowana. Byliny rosnące w górach oraz na nizinach w miejscach wilgotnych i w pobliżu \ród. Ich właściwością charakterystyczną jest ogromna siła rozrastania się. Usunięcie lepiężników z miejsc, gdzie się zadomowiły, jest prawie niemożlivv·e; drobne kawałki korzeni zostawiane przy regulówce pozwalają na opanowanie z pmHotem powierzchni z zadziwiającą szybkością. Jedynym sposobem jest wyłozenie opanowanej powierzchni nawozem (bardzo grubo) na 2 lata. Dlatego też lepiężniki należy sadzić tylko w takich miejscach, gdzie mogą rozrastać się bez szkody dla są­ siedztwa. Kwiaty, w jajowatych kwiatostanach siedzących przy ziemi, ukazują się wcześnie na wiOsnę (III-IV), przed rozwojem liści, przeważnie pachnące; liście duże, podobne do podbiału (Tussilago ),- szczelnie pokrywające powierzchnię. P. fragrans. L. ·wonny. Gatunek śródziemnomorski. Wysokość 30 cm. Kwiaty silnie i. przyjemnie pachnące, II-III. P. japonicus var. giganteus. L. japoi\.ski odmiana olbrzymia. Sachalin. Wysokość 100 cm. Bardzo okazały, liście średnicy do 50 cm, ale najbardziej ekspansywny. Najlepiej sadzić na małych wyspach, gdyż przez wodę nie przechodzi (choć potrafi przejść przez drogi gruzowane na głębo­ kość 50 cm).

175

P. hybrydus = P. officinalis. L różo-wy. Europa. Nasz lepiężnik różowy, rosnący dziko w Kar·. patach i na nizinach, zadomowiony w wielu parkach; kwitnie III-IV. Wysokość w czasie kwitnienia 15-20 cm, po całkowitym wykształceniu się liści - do 1 m; PHALARJS, patrz „Trawy" PHLOX. Polemoniaceae. FLOKS, PŁOMYK Ameryka Północna. Rodzaj Phlox obejmuje niewielką stosunl)owo liczbę gatunków (około 50), rosnących wyłącznie w Stanach Zjednoczonych, i to na dość ograniczonym obszarze stanów wschodnich. Botanicznie dzieli się na 4 sekcje, z których dwie obejmują gatunki ścielące się, kohiercovve (subnlatae i divaricatae), a dwie:_ gatunki wyższe (ovatae ipaniculatae}. W praktyce ogrodniczej dzieli się floksy na 2 grupy: niskie i ·wysokie~ Gatunki, z których powstały później liczne odmianv ogrodowe, zostały sprowadzone do Europy już w połowie XVIII wieku. Prawie wszystkie przes~ły przez słynny w tym czasie ogród w Mill Hill, którego gospodarzem był Peter Collison. Gatunek P. subulata otrzymał on w 1745 r., P. divaricata i P. maculata w 179;0 r. i wreszcie ·w l i43 r, gatunek P. paniculata. Upłynęło jednakże około 100 lat, nim zaczęła się praca hodowlana. Pien1-sze odmiany P. paniculata pochodzą; z 1850 r. (odmiana Countess of Home; J. Downie), chociaż już wcześniej masowymi wysiewami i selekcją zajmowali się Francuzi: Lierval i hodowca pi· wonii Lemon. Hodowla odmian nowoczesnych stała się domeną kilku specjalistów niemieckich. Pfitzer od 1895 r. do 1924 otrzymał 513 odmian, wśród których znajdują się takie, jak cv. Lassberg, Buclmer, Europa, Carmen, Wiirttembergia itp. A. Schollhammer pracuje od 1900 r. do dziś (np. odmiany Campbell, Sommerkleid itd.). Bardzo cenne odmiany otrzymali również Goos i Koene· mann (np. cv. Rheinlander, Thor, \Vidar) oraz Arends (np. cv. Feuerbrand, Imperator, September· glut). K. Foerster zaczął pracować nad floksami dopiero od 1934 r., ale obecnie jest głównym,. przodującym hodowcą. Stosunkowo niewiele odmian otrzymali hodowcy holenderscy i angielscy. Odmiany Lemoine'a przeważnie nie utrzymały się w doborze światowym, zawdzięczamy mu jednak taką l)()zycję, jak np. cv. Jules Sandeau. Oddzielne osiągnięcie stanowi P. X arendsii, grup~ odmian wcze5nie kwitnących, otrzymana przez Arendsa ze skrzyżowania P. divaricata Perry's Var. XP. panicu..lata. W okresie od 1934 r. do 1945 r. bardzo dobre -wyniki osiągnęli hodowcy radzieccy~ otrzymując znaczną liczbę odmian, którymi zastępują z powodzeniem odmiany obce. Autorarm. tych odmian są: Ł. Iwanowa, G. Trespe, M. Groszikowa, A. Markowa, M. Nagibina i inni. Mamy również 6 odmian polskich, otrzymanych przez ·\il. i J. Hoserów i S. Lenkiewiczównę w okresie przed 1939 r. Warto, aby nasze placówki naukowe i doświadczalne zajęły się poważniej hodowlą, nmvych, krajowych odmian. Zadanie nie jest trudne i może przynieść wstępne vv)'niki w ciągu 4-5 lat, a ostatecznie w ciągu 6-8 lat. Możliwości są bardzo pociągające, zwłaszcza obecnie, gdy Anglicy otrzymali pierwsze formy poliploidalne (dotychczasowe są diploidalne: 2 X= 14 chromosomów), których przedstawicielem jest odmiana Sir John Falstaff (większe kwiaty i kwiato~ stany). Bardzo ważny jest również kierunek pracy hodowlanej K. Foerstera, kładący nacisk na powtarzanie kwitnienia oraz na późne kwitnienie (wrzesień) i siłę wzrostu (do 150 cm). Można przyjąć, że \.\7trzymałość floksów na mrozy jest całkowita. ciągu ostatnich 30 lat można było zanotować jedynie 3 zimy (głównie 1936-1937), w czasie których ucierpiały częściowo pewne od~ miany. Rośliny uszkodzone przez mrozy odbijają z głębiej położonych korzeni powoli i stopniowo w ciągu lata. Im żyźniejsza gleba, tym okazalsze są wzrost i kwitnienie i większa odporność na choroby. Gleby bardzo lekkie wymagają nawożenia i dodatku torfu, dopuszczalne jest lekkie zakwaszenie. Nie należy stosować okrywania nawozem, gdyż floksy są bardzo vvTażliwe na wydzielający się amoniak. Doskonałe 1vyniki daje ściółkowanie kompostem liściowo-torfowym (bez nasion chwastów) 2-3 razy w ciągu sezonu. Dzielić i przesadzać można w różnych porach, odrzucając środlwwe, zdrewniałe części kęp (najhardziej podatne na choroby), lecz najlepsze ·wyniki dają sadzonki zielne w czerwcu, a u niektórych odmian sadzonki korzeniowe. Sadzonki należy ciąć ze zdrowych roślin 2-3-letnich, nigdy sadzonki z sadzonek. Bardzo ważne ''lią zabiegi pielęgnacyjne

w-

Rys. 96. Phlox su.bulata i Dode· cantheon

w czasie wzrostu: uszczykiwanie pędów przed pojawieniem się pierwszych pączkó.w kw~at?wzćn,

(znacznie obfitsze kwitnienie), wycinanie przekwitają~ych części. łody,g. (r:rzedłużen~e kw1tmenia),

całkowite usuwanie łodyg chorych. Floksy źle odży\uane lub mewłascl\'ne rozmnazane ~odlegaJą często grzybowi powodującemu zasychanie dołu (Phoma phlogis) lub okó1kowemu

więdnięciu (Verticillium albo-atrum) oraz rdzy. Występowaniu tyci: chorób prz~ciwdziałają dość dobrze środki miedziowe lecz skutecznym lekarstwem 3est wycofan:e z uprawy odmian podatnych na . odmiany Coq1::1elicot), radykalne usuw~,r;1e roślin porażonych; a przede wszystkim rozmnażanie z sadzonek po~1eranxch ze rosim. W dobrej ziemi płomyki mogą doskonale 10-15 z1v;:lde J~dna1';: po 6-8 lata?~ vq~zer· pują glebę do tego stopnia, że siła wzrostu zaczyna należy 3e wtedy przesadzie na mne miejsce. 12 ·:_ Byliny w parku i ogrodzie

Floksy niskię (wiosenne): Floksy kobiercowe nie są właściwie roślinami górskimi, 'gdyż wojczyźnie rosną głównie w widnych gajach na glebie typu leśnego, lecz w praktyce ogrodowej stosowane są przede wszystkim jako rośliny skalne. Za mało natomiast są wyzyskane ich przyrodzone możliwości uprawy w terenie pła­ skim i w półcieniu jako roślin okrywowych, jak to widzieć można w parku w Kórniku (parter przy zamku). Liczne, mieszańce i odmiany ogrodowe powstały stosunkowo niedawno: jedynie P. subulata cv. Nelsonii pochodzi z roku 1852. Kilka doskonałych odmian powstało w ostatnich latach. Rozmnażanie z sadzonek jest dość łatwe. Sadzić najlepiej rośliny z bryłami korzeniowymi. Odmiany zimozielone należy lekko przykrywać dla zachowania świeżo§ci ulistnienia i ochrony pączków kwiatowych. Kwitnienie: IV-V lub V-VI. Zastosowanie: rabaty, runo, rabaty skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne i półcieniste. Odstępy, sadzenia 25'-30 cm. P. amoena. Wysokość 15 cm. Kwiaty czerwone, kobierce dość luźne, rośnie silnie. P. divaricata. F. kanadyjski. Północna Ameryka. Wysokość 20-25 cm. Kwiaty niebieskolila, czerwone, także białe pachnące, V. P. divaricata var. lapharnii. Odmiana silniej rosnąca; kwiaty lawendowe. Płomyki kanadyjskie są efektowne tylko w okresie kwitnienia, gdyż ulistnienie nie jest stale zielone i nie tworzy , zwartej darni. P. stolonife1:a = P.·reptans. F. rozłogowy. Wysokość 30 cm. Kwiaty niebieskie lub fioletowe; gatunek silnie rosnący, rozłogowy, częściowo zimozielony, doskonały 'W półcieniu. Cv. Blue Ridge. Duże kwiaty heliotropowe; cenna nowa odmiana. P. subulata. F. szydlasty (rys. 96). Nazwa P. setacea jest nie uzas11dniona. Znane floksy tworzące zwarte, niskie kobierce, w czasie kwitnienia całkowicie zanikające pod masą kwiatów. Grupy karminowe i purpurowe zwracają uwagę nawet z odlemetrów. Doskonałe na skarpy i murki kwiatowe wraz z ;resztą „wiosennej piątki". Var. nivalis = P. nivalis. F. szydlasty odmiana śniegowa. Różni się od gatunku tylko kwia· tarni - są one większe, białe. · Cv. Alice Wilson. Luźne kobierce; kwiaty czysto lila. Cv. Atropurpurea. Kwiaty ciemnoczerwone, intensywnie zabarwione. Cv. Camlaensis. Kwiaty wyjątkowo duże, ciemnoróżowe .. Cv. G. F. Wilson. Odmiana silnie rosnąca; kwiaty niebieskie. Cv. Maischnee. Kwiaty białe; bardzo obfite, zwarte, bujne kobierce. Cv. IVIoerheirni. Kwiaty ciemnoróżowe, najbardziej intensywne zabarvdenie. Cv. Morgenstern. Kwiaty cielistoróżowe z czerwonym „oczkiem". Cv. Nelsonii = J. G. Nelson. Kwiaty białe z czerwonym „oczkiem". Cv. Ronsdorfer Schone. Kwiaty łososio1rnróżowe; odmiana najlepsza z czysto różowych. Cv~ Temiskaming~ Ciemne ulistnienie, k\viaty l.śniące, karmino-woczerwone; no-\va odmiana o niezwykle intensywnej barwie. , Cv. Vivid = P. subulata X P. subulata var. nivalis. Zwarte, wolno rosnące kobierce towe, czysto różowe. Floksy wysokie: Gatunki i odmiany ,wysokości od 40 do 140 cm, kwitnące w ciągu lata od lipca do września w czerwcu i lipcu. Floksy letnie można niewątpliwie określić jako byliny najbardziej u nas znane, popularne i często stosowane. Dobór stosowanych u nas odmian jest od dawna o wiele lepszy. niż \np. irysów dzięki pionierskiej pracy kilku zakładów szkółkarskich, głównie Piotra Hosera w Zbi.kowie pod Warszawą. Stosowane były nawet 'W ogrodach publicznych, i to w sposób trafny w kontrastowych grupach na trawniku lub w masach po kilka sztuk (Park Poniatowskiego w Łodzi). Należy rozszerzyć zastosowanie na rabaty mieszane i rabaty z samych floksów, szpalery z wysokich odmian i obwódki z niskich. Ważną rzeczą jest, aby część grup sadzić w lekkim półcieniu, gdyż

178

kw~tną dłużej; a kw~aty nie tr~cą b~rwy. Zesla,wicnia mogą być tak różnorodne, że trudno je wyliczać. Duze z~iaczerne maią pko kwiat cięty ze względu na tnrnłość bviató\1- i przyjemny zapach. Odstępy sadz~ma 40-7? cm; słabo ro:nące - 30-40 cm. Liczba odmian dam1iejszych i przybywających z kazdy.m rokiem !""t tak 1nelka, że sporządzenie doboru z 50-75 odmian jest rzeczą niełat>1·ą. Jest t~ ~ednak komeczne, gdyż w zakładach spotyka się 11-iele odmian przestarzałych, dziś już hezwartosc10wych. P. X arendsii. F. Arendsa. Mieszaniec P. dirnricata var. laphomżi x P. paniculata. W'vsokość 50-80 cm. Początek b1,itnicnia już 11- czcnn:u, odpowif'dnio przycinanf' k\1-itną do sier1;uia. Dorobek hodowlany ogranicza się do 12 odmian otrzvmanych przez Art>mlsa w okresie 1912-1920 r. Krzvżmrnnie z czenrnno k11·itnącymi odmianami P. pa nicnlata nif' powiodło sii;;, tak że bannr ograniczają si~ do białt-j, różowej, lila i nichie:'kif'j. Więbzą 11·artość mają tylko trY:y odmia1iv. li Cv. CharloHt>. \V\sokość 60 cm. K11iat:,- białolila, „oczko" cicnmolila, pędy '\1-iotkie. 1111 Cv. Louist>. \l\\sokość· 60 cm. K11iatv jasnolila, „oczko" karminm1-e, ]!Q(h sztywne. Cv. ?\farianne. \\rvsoko~ć 60 cm. Kv.iaty niebie>'kofioletom~, p:dv wiotkie. P. carolina. = P. suffruticosa. F. karolii'1ski ..frrlcn z picn1szyd1 fic;ksó11· uprcrnianvd1 \\- ogrnclac:h (1728). Obecnit> upr~rn·ia :-:i<:; szcH'g odmian jJ0'\1-,_;tah-cl1 \\- \\Y11iku - Cenm jest okres b1itnienia od k011ca czerwca du wrze!
karminowoczerwone, VII-VIII. kontraeotmrn czC'nrnne , VII-'\'III. czvsto V ff-IX; o(lrniana bardzo f'fektmrna. w ojczyźnit> na 'Wilgotnych, kwaśnych rzadko s11otykanych; mogą one mieć znaczenie białe;

= P. dccussata. F. wicchowatv. nie są mic~u11c a mi, jak przypuszczano (XP. maculata), lecz 11gaLunku. Pierwsze odmiany francuskie (Boule de itp.) l ych odmian si~ niekiedy w cennikach JWZ\1-v P. hortorum - f. Dobór odmian:. - oznacza o cl miany kwitnące ocl pieni :::zej połmv} lipca, - odmiany zakwitające w drugiej lipca, P - odmiany zakwitające w 11oło11·ie sierpnia i później. Naz\1·iska hoduwcó-w i clatv po
:Rys. 97. Phlox paniculata cv. Frau Anton Buchner

Kys. 98. Phlox paniculata cv. Mia Ruys

1111 Cv. Brandriese · (Foerster, 1951). Wysokość 120-140 cm. Kwiaty ·pomarańczenvokarmi', 8 K . fi 1 t Ś 1111 Cv. Carmen (Pfitzer, 1924). Wysok.osc O cm. ';1&ty .cze~wo.no .o e owe, · 1111 Cv. Caroline Van Den Berg. Wysokość 90 cm. ~wiaty :1lamebiesk_1e, ś.. . . ... li Cv. Charles Curtis (Ruys). Wysokość 70 Cifl· Kwiaty o mtensywneJ czerw1en1 tureckieJ, ulepszenie odmiany Rondsdorf (= L. Schlag~ter); S. , . " . _ . Cv. Daily Sketch. Vlysokość 90 cm. Kwiaty Jasnorozowe, „oczko · karmmowe, bardzo duze

nowe, p.

·wiechy, Ś. . „ . ·· k ·. · . ·· · P Cv. Dorffreude (Foerster). Wysokość 90 cm, KW1aty ciemne, _ an:_i1nm\oczeLwone, · Cv. Dr Vogel. Wysokość 100 cm. Kwiaty niebieskofioletowe, S. . ,. Cv. E1is Campbell (Schollhausen, 1906). 80 '?1:11. " \osos10worozowe, W. Cv. Elfenkonig. Wysokość 80 cm. Kwiaty jasne, srebrno-biaio-rozowe, S. Cv. Europa. Wysokość 100 cm. Kwiaty . z cze~wonyn1 _ , W. Cv. Eva Foerster. Wysokość 70 cm. lśmące, łosos10vvoczerwone, W. , Cv. Fanal (Schollhausen, 1939). 70 en;:. . , wiśnio~ve, S. 100 cm. Kwiaty pomaranczowoszkarłatne, Ś. (Arends ' 1918). ·wvsokość Cv. , k ł Ś Cv. Feuerspiegel (Foerster, 194·9). 80 cm. Kwiaty pomarańczowosz ar atne, •

Cv. Fliederball (Foerster, 1951). Wysokość 70 cm. Kwiaty niebieskolila, W. li I! Cv. Frau Anton Buchner (Pfitzer, 1907; rys. 97). Wys9kość 80 cm. Kwiaty czysto białe, W. li Cv. Graff Zeppelin. Wysokość 80 cm. Kwiaty białe, małe, czerwone „oczko", P. Cv. Gustaf Lind. Wysokość 60 cm. Kwiaty łososiowoczerwone, Ś. 1111 Cv. Hans Vollmoller (Pfitzer, 1914). Wysokość 90 cm. Kwiaty jasnolila, P. Cv. H. B. May. Wysokość 80 cm. Kwiaty jasnoróżowe, W. Cv. Hauptman Kohl (Pfitzer, 1916). Wysokość 70 cm. Kwiaty kwistoczerwone, Ś. Cv. Imperator. Wysokość 80 cm. Kwiaty ciemnokarminowe, P. I! Cv. Jules Sandeau (Lemoine). Wysokość 70 cm. Kwiaty czysto różowe, zwarte wiechv, Ś. Cv. Kinderfest (Foerster, 1951). Wysokość 90 cm. Kwiaty białoróżowe, pstre, Ś. · Cv. Kirmeslandler. Wysokość 120 cm. Długo i późno kwitnący cv. Sommerkleid, P. Cv. Koralle. Wysokość 70 cm. Odmiana najlepsza z koraloworóżowych, W. li Cv. Le Mahdi. Wysokość 80 cm. Kwiaty fioletowoniebieskie, ciemne; stara cenna odmiana, Ś. 11111 Cv. Mia Ruys (rys. 98). Wysokość 50 cm. Kwiaty czysto białe; odmiana najlepsza 'z;_ karłowych, P. Cv. Morgenrood. Wysokość 70 cm. Kwiaty o barwie czerwieni tyryjskiej, nowy odciei1, Ś. Cv. Mrs. Ethel Prichard. Wysokość 80 cm. Kwiaty kobaltowofioletowe, jasne, ś. Cv. Mrs. 'Milly van Hoboken. Wysokość 90 cm. Kwiaty jasnoróżowe, jednolite, Ś.

181

, llllll Cv. San Antonio. Wysokość 100 cm. Kwiaty krwistoczerwone, ciemne, ś. lll Cv. Schneeberg (Foerster, 1949). Wysokość 120cm, szerokość do 170 cm. Kwiaty białe, S. Cv. Schneedach (Foerster, 1949). - rys. 99. Wysokość 60 cm. Kwiaty białe, wżrost bujny, Ś. llllll 'Cv. Schneerauch (Foerster, 1949), Wysokość 130 cm. Kwiaty białe; najlepsza biała odmiana, Ś. lll Cv. Septemberschnee. Wvsokość 60-80 cm. Kwiaty białe; odmiana najpóflliejsża z bia· łych, P.

Rys. 99 .. Phlox paniculata cv. Schneedach

Cv. Mrs. Sholten. Wysokość 80 cm. Kwiaty łososioworóżo.we, ciemne,. Ś. . Cv. Nachglut. Wysokość 90 cm. Kwiaty_ pomar~ń~zowosz~c.arłatne; odmiana powtarzaJąca, P. Cv. Nelkendom. Wysokość 60 cm. Kwiaty gozdz1koworozowe, P. , Ili Cv. Pastorale (F~erster, 1949). Wysokość 70 cm. Kwiaty lśniące: różowe, S. 111111 Cv. Paul Hoffmann (Arends, 1925). ~ys~kość 100 cm: !Cwiaty_ amarantowe, Ś. Cv. Peach Blossom. Wysokość 70 cm. Kwiaty Jasnobrzoskwm10w~, S. , Cv. Prof. Went. Wysokość 80 cm. Kwiaty amarantowe, _bardzo ciemne, S. Cv. Rembrand. Wysokość 90 cm. Kwiaty czysto białe, S. . . . Cv. Rheinlander (Goos i Koenemann, 1913). Wysokość 100 cm. Kwiaty łososiowe, karmmowe „oczko", P. . , . . · d 111111 Cv. Ronsdorf. Wysokość 80 cm. Kwiaty lsmące, karmmowe; popraw10na nazwa o mianv L. Schlageter, W. < Ć:v. Rosenkavalier (Pfitzer, 1928). Wysokość 70 cm. Kwiaty różo·woczerwone, _S. IE Cv. Saladin. Wvsokość 100 cm. Kwiaty lśniące, pomara1'tczowoszkarłatne, S. , Cv. Salomon Glm1:. Wysokość 90 cm. Kwiaty karminmrnróżowe, białe „oczko", S.

182

.

.

.

llllll Cv. Sir John Falstaff. Wysokość 120 cm. Kwiaty łososiowe; puqmrowe „oczko", wiechy kwiatowe średnicy 40-60 cm; nowy typ floksów olbrzymiokwiatowych, Ś. , Ili Cv. Somnierkleid (Schollhausen, 1909). Wysokość 80 cm. Kwiaty białe; czerwone „oczko ", S. lll Cv. Spatrot. Wysokość 100 cm. Kwiaty pomarańczowoszkarłatne, P. 111111 Cv. Spitfire(= Frau A. v .. Mauthner). Wysokość 80 cm. Kwiaty łososiowopomarańczowe; n1ałe, czerwone ·„oczko", P. Ili Ili Cv. Tenor. Wysokość 80 cm. Kwiaty różowoszkarłatne; odmiana w typie odmiany Jules Sandeau, W. Ili Cv. Thor. Wysokość 120 cm. Jasnofososl.owe; czerwune ,,oczko"; kwitnie skąpo, ś, lll Cv. 'furandot. Wysokość 70 cm. Kwiaty lśniące, czerwone, o barwie purpury tyryjskiej, nalot szkarłatny, Ś . . 111111 Cv. Undine. Wysokość 100 cm. Kwiaty niebieskawobiałe, ciemniejsze „oczko"; odmiana bar
c,„

środek,

P.

,

Cv. Jelizawieta Markowa (Marko\1). Wysoko~ć 80 cm. Kwiaty czysto białe, S. Cv. Konrad Kunin (Kuninowie, 1939). Wysokość 50 cm. Kwiaty fioletowe, środek ciemny, P Cv. Manón (B.edinghaus, 1941). Wysokość 80 cm. Kwiaty perłoworóżowe, P. CY. Maria Nagibina (Nagibina, 1939). Wysokość 90 cm. Kwiaty jasnoróżow<:, karmino\1·e „oczk,-.", P. Cv. Moguczij (Bedinghaus, 1941). Wysokość 90 cm. K\1iaty jasnofioleto')·e, P. Cv. Ninoczka (Markow, 1945). Wysokość 75 cm. K\1iaty ja,-noróżowe, S.

183

PHYSALIS. Solanaceae. MIECHUNKA Znana bylina rozłogowa, bardzo ekspansywna, uprawiana wyłącznie w celu cięcia pędów owocujących, tak zwana żydowska 1\riśnia. W uprawie euroazjatycki gatunek Ph. alkekengi = Ph. franchetti - m. Alkekenga. · ·

Rys. 100. Physostegia virginiana

PHYS.OSTEGIA. Labiatae. ODETKA . Ph. virginiana = Dracocephaluni virginianum. O.

wirgińska . (rys. 100). Ameryka Pół­ nocna. Silnie rosnąca, rozłogowa bylina, o dość dekoracyjnych, różOwych lub białych kwiatach w długich kłosach, .VII-VIII. Co kilka lat należy dzielić i usuwać części rozłogów. Odstępy sadzenia -30-50cm. Cv. Alba. Wysokość 120 cm. Kwiaty. białe. Cv. Grandiflora. Kwiaty duże, różovo;e, Cv. Vivid. Wysokość 60 cm. Kwiaty fioletowoczerwone; do IX; odmiana najcenniejsza, obficie kwitnąca, dobra do cięcia. ·zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe. Stanowiska słoneczne i półeieniste, nadaje się ·na kwiat cięty.

PHYTEUMA. Campanulaceae. ZER WA Gatunki alpejskie, jak Ph. scheuchzeri, nadaje się do alpinariów i ogrodów skalnych doświadczonych amatorów. ·Zastosowanie: alpinaria botaniczne. Rys. 101. Platycodon grandiflorum

Cv. Pamiati Jermołowoj (Nagibina, 1939). Wysokość 80 cm. Kwiaty łososioworóżowe, „oczko

11

malinowe, Ś. . . , ,· ś Cv. Pobieda (Iwanowa, 1943), Wysokość 70 cm. Kwiaty biafe, sr~dek ,bladoro~mvy, Cv. Prof. Trubieckoj (Markow, 1944). Wysokość 70 cm. Kwiaty białe, srode~ hla,. P Cv. Ruskij Gigant (Markow, 1945). Wysokość 75 cm. Kwiaty ?zerw~ne, „oc:ko .malmo:Y'e, P Cv. Siewieranin (Bedinghaus, 1940). Wysokość 100 cm .. Kw~aty białe, duze wiechy, S . Cv. Timiriaziew (Markow, 1944). Wysokość 70 cm. Kwiaty JaSnoszkarłatne z czerwoną ob wódką, Ś. Cv. Violetta (Iwanowa, 1943). Wysokość 80 cm. Kwiaty karminowopurpurowe PHRAGMITES, .patrz „Trawy" PHYLLITIS, patrz „Paprocie"

184

185

PLATYCODON. Campanulaceae. PLATYKODON • , . .. . P. grandiflorum. P. wielkokwiatowy (rys. 101): Az~a wscho?ma. ~okazne bylmy o k'IV~~ta~h po· dobnych do dzwonków, w postaci balonikó>_v otw1eraJ~cych się gwiazdkowat.o„ ~ysok.osc 10 ~m. Kwiaty duże (średnicy 8 cm), niebieskie, VI-VIII. Uprawa łatwa, ro~mnazame .tylko z nas10n (korzenie mięsiste, burakowate, trudne do dzielenia). Odstępy sadzema _.,.... 40 \:'.ID. li Cv-. Album. Kwiaty b.iałe, równie dekoracyjne. . . • Ili Cv-. Mariesii. Wysokość 25 cm. Odmiana karłowa; obficie kwitnąca: Z~st?sowai:ie: og~ody skalne, rabaty, grupy ogrodowe, grupy parkowe. Stanowiska słoneczne, połc1emste, w1l!$otne. PODOPHYLLUM. Berberidaceae. STOPOWIEC

. . . . . . P. emodi. S. himalajski. Himalaje. Jedna z najbardziej oryginalnych bylin azjatyckich, o ozćl.obnych, .tarczowatych,. dłoniastodzielnych liściach i niezwykłych, koralowoczerwonych owocach, osiągających wi~lko.ść :ua~eg;i Jabłka.: Wys?· kość 50 cm. Kwitnie w maju, kwiaty jasnoróżowe, niepozorne. Bulwiaste korzeme rozrastają się silm: i wymagaJą duzo miejsca. \li'ytrzymałość na mróz wypróbowana. Rozmnażanie z nasion i przez podział. Zastosowame: ogrody skalne, układ W\\"N. Stanowiska półcieniste, wilgotne.

POLEMONIUM. Polemoniacea.e. WIELOSił,

Upr~rn·iane u nas gaunki i odmiany azjatyckie i amerykai~s!(ie nale~ą do bar?zo przydatnych·;v- kom·

pozycji ugrupmrni1 parko>1·ych i naturalistycznych, mnie] i:at?m:ast nadają s.1ę na rabaty 1_ grup;: ogrodowe. Zaletą wielosiłó,\· jest regularne, (hrnkrotne kw1tmeme: ~az n~ w~osnę (~V-V) 1 ~ru?l raz w środku lata. Trwałość i wytrzymałość na mróz nie budzą wątpliwości. Uprawa l rozmnazame (nasiona i podział) są bardzo łatwe. Odstępy sadzenia -:- 30~0 en:· . . P. coeruleum var. himalayanum. W. błękitny odmiana h1mala3ska. Az3atycka odmiana na· szego \1·ielosiłu błękitnego. Wysokość 80 cm. Kwiaty ciemnoniebieskie. . ' Ili P. richardsoni. W. Richardsona (botaniczne pochodzenie nie całkiem wyjaśmone. Przy~ pu~zcza się, że jest to mieszaniec P. coeruleum X P. reptans). Najczęściej uprawiany gatune~c; kilka odmian: biała, jasnoniebieska (cY. Pallidum) i ciemnoniebieska (cv. Super bum). Wysokosc jedynie 40-50 cm. Kwitnie IV-:-VIIL , _ ,, .· _ . . . li P. reptans. W. rozesłany. Ameryka Połnocna. Wysokosc 30 cm. Kwiaty m.eb:eskie lub hiak, V-VI. Zastosowanie: grupy parko\\·e, założenia naturalistyczne, ogrody skalne (msbe formy). Stanowiska słoneczne i półcieniste. POLYGONATUM. Liliaceae. KOKORYCZKA • :Kokoryczki, znane w językach obcych pod nazwą „pieczęć Salomona", m?gą być w kil~u g~tun~ach stos~wane .w· cie· nistych partiach parkowych pospołu z paprociami, wiązówkami i innymi bujnie ro:;;ill;cyi:;ii b~ln_iam1, wymagaJą?ymilekko wilgotnej gleby leśnej. Kwitną obficie w maju i czerwcu. Ozdobne są zarówr;o hscie, 1ak ~białe, do ko:iwaln_podo~ne kwiaty, na długich, łukowato przegiętych łodygach. R?znu:ażanie przez ~odział grubych ~;ałych ko!zem. Nasiona~ieł­ kują trudno i powoli. W uprawie głównie dwa gatunki krajowe: P. multijlorum (wysokosc 60 cm) i P ..odorat1;"Tn_-. P•. officinale (wysokość 45 cm). Zastosowanie: grupy parkowe, nmo, założenia naturalistyczne. Stanowiska połc1emste i półcie~iste wilgotne.

POLYGONUM. Polygonaceae. RDEST . , , • H.zadko która bylina jest tak wielopostaciowa, jak rdest zielny. Obok gatunkow rozrastających się w potężne, parometrowej wysokości zarośla marny ścielące się gatunki górskie i. jeden .gatunek rosnący ·w wodzie. Panuje opinia, że wszystkie rdesty są roślinami silnie .ekspansywnymi ~la są­ siadów. W rzeczywistości istnieje szereg gatunków nie tworzących rozłogów, mezwykle dek?;~cyJny?h, które n~leży starannie „wyłowić" i szeroko rozpowszechnić w ogrodach. Są .to rzeczyw1sc~e bylmy „nie wymagające pielęgnowania i _rosnące wszędzie". Należałoby zakazać surowo stos?wam~ strasz; 1i11cgo chwastu, jakim jest rdest sachaliński - P. sachalinense (nie lepszy niż Petasites); 1 us~ną? z uprawy takie niepotrzebne rośliny, jak P. affine, P. cuspidatum (= P. sieboldii), P. weynchi, P. vaccin~(olium itp. Są one niebezpiecznie ekspansywne lub niezimotrwałe, a }Jrzy tym pod wz~lę­ dcm dekoracyjnym ustępują podobnym, wytrzymałym na mróz i n~e >_vytwa~zającym rozłogow; jPdvny wyjątek należy uczynić dla P. polystachyum, którego rozrastame się rnozna .ł~two opanowac (jeśli części przyrostu nie zniszczy surowa zima); i dla P. compactum cv. Roseurn (roshna okrywowa).

186

Gatunki ni!lkie: 111111111111.,~· ~orr:pa_ctum·cv. Roseum = P~ reyn:>utria. R. zwarty cv. Roseum. Japonia. Wysokość 40 _en:· L1sc1e Jes1e:m~ ~rązowoczerwone, masa kwiatów białoczerwonych,' pączki koralowołososiowe, ~w1tme prz:z całą.J~s1en (VIII-IX). Gatunek niedawno wprowadzony do uprawy przez A. Perry'ego; jedna z naJbardz1e1 efektownych okrywowych roślin jesiennych (w pełnym słońcu). · 111111 P. sphaerostachyum. R. kulistokłdsow-y. Himalaje. Wysokość 30 cm. Kwiaty w szerokich kłosach, karminowoczerwone, V-VI; nie tworzy rozłogów, rośnie wolno. · ·. Gatunki wysokie: Ił.li P. a.nplexicaule. R. hima~ajski. Himalaje. Wysokość 100 cm. K~aty lśniące, czerwone, w długich kłosa~h, VI-IX; w uprawie zwykle var. speciosum - odmiana okazała (=var; atropurpureum), o kwiatach purpurowoczerwonych, nie tworzy rozłogów;· rozmnażanie z sadzonek. .111111 P. pol!s~ac~yum .. R. ':ielokłosowy. Himalaje. Wysokość 150 cm. Kwiaty białe, różowe, w w1e~hach, s1lme i przy1emme pachnące (zapach lilaków), VIII-IX; dobre dei cięcia, marzną przy pierwszym przymrozku. W surowe zimy przemarza, wymaga okrywania, rozłogi silnie r.osnące, ?le. ła~we do opanowania; mimo tych wad zasługuje na uwagę ze względu na viękno kwiatów na Jes1em . .111111111 P. sericeum = P. <;Llpinum. R. syberyjskL Syberia. Wysokość· 120 cm. Kwiaty białe, w :vie_ch~ch, V-VI: bezrozłogowy, tworzy kępy szerokości do 150 cm, przypominające w czasie kW1tmema olbrzymie tawuły. Zastosowanie: grupy ogrodowe i parkowe, układ WWN, stanowiska słoneczne i półcieniste. · POLYPODIUM, patrz „Paprocie" POLYSTICHUM, patrz „Paprocie" POTENTILLA: Rosaceae. PIĘCIORNIK _Strefa urnia~k?wa~~· Rodzaj ob,ejmujący. około 2~0 gatunków, w tym ró1_vnież niskie. krzewy i podkrzewy. Na3w:ęceJ 3est gatunkow gorskich, z ktorych 20-30 spotyka się w uprawie w ogrodach skalnxch. Ma~ą one przeważnie wartość dla ogrodów botanicznych, lecz kilka należy do bardżo e~ektownyc~ _1 łatwy?h w. uprawie. Druga grupa obejmuje gatunki wyższe (40-60 cm), nadające ~1ę do p~rtn naturahs~ycznych. C~ęść jednak należy do bardzo cennych bylin ogrodow-ych, nadaJąCych się na rabaty 1 grupy oraz do cięcia (głównie mieszańce ogródowe). Wszystkie v.rymagają stan()wisk słonecznych, gatunki górskie zaś ..:..:.....'gleby przepuszczalnej i zasobnej w wapno. Większość należy do trwałych i. wytrzymałych mróz, jedynie pięciornik nepalski· (P. nepalensis) u ~as prz:marza, p~dobnie jak pochodz~ce od niego mieszańce. Rozmnażanie przez. podżiał i wy'siew :p.asw.~ na ogoł łatwe. Zastosowame: rabaty, grupy ogrodowe, założenia· naturalistyczne, ogrody skalne'; ·stanowiska słoneczne i słoneczne suche. Gatunki skalne: „ P. argeritea. var. calabra. Odmiana naszego pięciornika srebrzystego, pochodząca z Kalabrn. Wysokość 15 cm (typ 40 cm). Zwarte, srebrzyste płaty, ,kwiaty żółte, V-VI; jedna z najlep· szych do ogrodów skalnych. P. aurea. P. złoty. Karpaty. Wysokość 25 cm. Kwiaty żółtopornara11czowe, piękne, intensywnie :iabarwione, VI-VII; rośnie w glebie kwaśnej. · 111111 P. aurea var. chrysocraspeda = P. chrysocraspeda. Odmiana bałka11.ska, niższa i wcześnie kwitnąca. · ~· nit~da; '. P. błyszczący. Alpy. Wysokość 5 cm. Zwarte kobierce; jedwabiste, srebrzyste włoski. Kwiaty 3asnoróżowe, VII-VIII; wymaga wapna. Var. albiflora, odmiana białokwiatowa ma kwiaty białe. · Gatunki rabatowe: P: atrosanguinea. P. krwisty. Himalaje. Wysokość 50 cm.· Kwiaty ciemnoczerwone, VI-VII. Cv. Gibsons Scarlet. Kwiaty lśniące, szkarłatne; odmiana najbardziej efektowna.

na.

187

Ponadto mieszańce skomplikowanego pochodzenia, z udziałem P. nepalensis, który wpływa na niezupe~ną_ wytrzymałość i:a mrozy niektórych odm~an. W upravri.e kilkadziesiąt odmian nazywanych rnek1edy P. X hybnda - p. ogrodowy. Odmiany wypróbowane u nas: Cv. Etna. Kwiaty półpełne, czerwone z żółtymi brzeżkami. Cv. Lemoine. Kwiaty pełne, lśniące, czerwone, brzeżki żółte. Cv. Landseer. Kwiaty pojedyncze, czerwone. llUll Cv. Monsieur Rouillard. Kwiaty pełne, krwistoczerwone. Cv. Ophir. Kwiaty pojedyncze, ciemnoczerwone. Cv. Vase d'Or, Kwiaty pełne, żółte. C".. 'Ym· Rollis?n; Kwiaty. P?łpełr:e, pomar~11.czowe, środek żółty. Cenne do cięcia, kwiaty trzymaJą się cały tydz1en. Łodygi meco meporządme rosnące, pokładające się. Należy lekko okrywać. . PRIMULA. Primulaceae. PIERWIOSNEK . Rodzaj Prim_ula o~ejmuje około 100 gatunków europejskich i około 500 dotychczas poznanych gatunków azptyckich. Geograficznie obejmuje on całą Europę i Bliski Wschód oraz strefę umiarkowaną Ameryki i Azji, rozprzestrzeniając się na południu poprzez Indie północne i Burmę ku Japo;:iii. W uprawie ogrodowej znajduje się około 600 gatunków i odmian botanicznych (nie licząc odrma? ogrodowych, których również jest kilkaset). Gatunki europejskie reprezentują. rośliny uprawiane od bardzo dawna (niektóre od XVI wieku), gatunki azjatyckie natomiast zostały wprowadzone do uprawy przeważnie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Uzupełnienie doborów gatunkami wschodnimi spowodowało, że pierwiosnki przestały być wyłącznie „pierwszymi kwiatami wiosny"; okres kwitnienia przedłuża się obecnie do późnego lata. Wszystkie pierwiosnki mają wspólną cechę: unikają słońca (przynajmniej w godzinach południowych) i miejsc suchych, chętnie szukają półcienia i wody. Dotyczy to nie tylko stosunkowo nielicznych gatunków nizinnych, ale i ogromnej masy gatunków górskich (z małymi wyjątkami). Cecha ta ogranicza bardzo silnie możliwości uprawy pierwiosnków w ogrodach i w dużym stopniu tłumaczy doznawane niepowodzenia. Usiłowania hodowców idą często w kierunku uprawy różnych gatunków i ras pierwiosnków przy pełnym nasłonecznieniu, w lekkiej, piaszczystej glebie, stosując tylko podlewanie. W rezultacie roś~ny giną; trwają zbyt krótko lub też kwitną bardzo skąpo. Decydujące jest nie tyle ocienienie, ile dostateczna wilgotność wybranych stanowisk w ciągu lata. Kto chce więc osiągnąć sukces, musi wyszukać odpowiednie. stanowisko w ciągu lata. Można je tworzyć sztucznie, dodając do ziemi duże ilości ściółki torfowej, ziemi liściowej i dobrze przegniłego nawozu oraz sadząc w pobliżu ocieniające krzewy zimozielone itp. Bardzo odpowiednie są również zacienione zakątki w miejskich ogrodach przydomowych, z dostatecznie zwięzłą, mało przepuszczalną glebą. Współczesne pierwi?snki, zwłaszcza mieszańce pierwiosnka gruzińskiego (P. juliae), są tak atrakcyjne, tyle v:noszą świetnych zabarwień w okresie wiosennym i letnim, że warto ponieść nieco trudu i kosztów, aby umożliwić im dobrą i trwałą egzystencję. Najprostszym urządzeniem jest odpowiednio zacieniona i zmeliorowana rabata najbardziej skomplikowanym - specjalny „ogród ·pierwiosnkowy" ze sztucznym strumieniem, płaskim, dkresowo zalewanym brzegiem i cienistą partią skalną. Wszelkie wilgotne (ale nie bagniste), rzadko zadrzewione fragmenty parkowe nadają się do stosowania pierwiosnków na większą skalę, w dużych grupach v.Taz z paprociami i wiosennymi bylinami cebulowymi. Nie wszyscy wiedzą, że v.ciele gatunków pierv.ciosnków, w tym np. uważane za „pospolite" mieszańce wielkokwiatowych kluczyków (P. elatior cv. Colossea), cierpi od mrozów i ·wymaga okrywania w bezśnieżn-:: zimy. Lekkie okrywanie i ściółkowanie z dodatkiem przegniłego nawozu jest konieczne również po to, aby otrzymać wzrost simy i obfite kwitnienie. Większość gatunków można rozmnażać przez wysiew nasion (niezawodne nasiona lub własna selekcja) bez większych trudności (wysiew zaraz po zbiorze), kto jednak chce utrzymać pewny odmianowo asortyment, powinien rozmnażać przez podział (odmiany ogrodowe - wyłącznie przez podział). Dzielić należy zaraz po przekwitnieniu, aby rośliny przed zimą zdążyły się silnie zakorzenić. Odmiany gatunków

188

P. s~eboldii. i P. denticulata można również r

. ,

rz~mo>:-ych. W produkcji kwiaciarskiej znane s~~~~az:c łatwo

.

-

\cl: d~żych ~!ościach z sadzonek ko-

coides ~ub P. _obconica i P. sinensis. T mczaseni' o ypow~ sz ;mowe p~erwiosnki, ja~ P. malawodze1:1em wiele pierwiosnków grunto~ch, "ak ~ ~~zy~p1eszama w ~omczkach nadaje się z povulg_ans. (= P. acaulis), miesza11ce P.juliae i ddmia~ atior cv. Gran?1flora, odmiany barwne P. są rowmeż przyspieszane w doniczkach p : l ylbarwne P. denticulata. Bardzo poszukiwane tośc· . ł. D o mzyspieszania nalezy· . auncu e w tym . ć prawdziwie warwwy materia b ' a.' a k' . celu t rze b a m1e . z nowszymi ' rac siew l (wy"IeW w t . ) 1 dzl'elone. go dme pracami (W S "th · G F ~ s yczmu u b ros'liny co roku Dla potrzeb praktycznych wystarczy wydzi lk : o~st) rodzaj Primula dzieli się na 32 sekcje zostałe gatunki górskie 1-uaz z ły"zczak . e(~ se c~e: ernales, Sikkimensis i Candelabra Po~ alfabetycznym. Wykaz zawiera ty~lko na1.1n1. lk". adurbi~ula) omówione są na początku w porz~dku „ ewie 1 o or gatunków maJącyc · h szersze zastosowanie w k ompozyCJ1 ogrodowej. li P. auricula. P. łyszczak Ah A · T pach~ące, IV-VI. W uprawie znaJduj~:ię r~;~~ny,któ:try; R,ozetki liściowe .omączone, kwiaty żółte, hybnda. W rzeczywistości są to mieszańce (rzadko o k:~:~~thal?~łach figurują ~od nazwą P. auricula p X pubescens (= P. X arctotis) któ ł , . . zo tych) P. auncula X P. hirsuta = B 1'· • ' re s usznie1 Jest nazywać P X b Y•f o~: .upra:viane już w XVI vdeku. W wieku Xv1 I i X ·. pu esc~ms - p. omszony. w AngliH w Niemczech. Poszczególni amato .r nalezały do na1modniejszych roślin wychodziły nawet specJ'alne czasop1"sma brzy rme i_w sbwl?1ch kolekcjach po 100 i więce1· odmian , . z arwnym1 ta ICami Ob · · , spotk ac mozna na wystawach wiosenn)'Ch b d .1 .. ecme Jeszcze tylko w Anglii "ię łó · d · ar zo wie e odrman Prz · · ~. g wnie. wie rasy: aury kule leodyjskie (od Leodium - B I „ • ~siew nas10n uprawia p1erw.-sze me są omączone i maJ·ą kwiaty . d b 1 w e gn, tzw. Lmker) laurykule angielskie. t h . . k ombinacje 2-3 b JeOdno . arwne ub dwubar wne, d rug1e . omączone a w kwia-, ac przewaza1ą występują wszystkie podstawowe ba:.:;\ r.:i~ny p~o:"a~zą t~lko niektóre zakłady. kwiatach . P. capitata. P. główkowaty. Występaj~~ ~~o t1.en~w meskończ,ei:ie różny~h kombinacjach. kwh lasach iglastych. Liście ma w roz tl h 1 i;na a1ac ~1a wysokosciach 3000-5000 m w rzad11 Cv. Alba. Kwiaty białe. e me ' :ewiaty w głowkach. Najważniejsze odmiany:

z

1f,

"!II

:z

W

~v~ JCn_o. RKwiaty

jasnolila'. lśniące, główki średnicy do 10 cm. v .. ose Queen. Kwiaty czysto różowe. li Cv. V1sc. Byng. Kwiaty ciemnofioletowe .. P. cortusoides. P. zarzyczkowaty. Ural i Ałta· 'w _. tilis. Wysokość 15-30 cm. Cała T - ł . J· up~aw1e od 1794 r.; często mylony z P. saxadaszki, IV-V. ros ma we msto owłos10na, kwiaty różowe, wielokwiatowe ballll!lllillillil

P: denticulata. P. ząbkowany. Af anistan y ' . . . . . uprawiany od 1842 r. (Veitch). Wyso~ość d '40unnanL~~~ w-y~okosc1 powyzeJ 2000 m). Gatunek główkach, jasno- i ciemnolila IV Od . Po d. ci;n. 1Sc1e me omączone, kwiaty w kulist.vch . 1. hscie . ' . omączone) , ' miana ro h errunana . . J ' . ' (pedv .ninana . . . enticulata cv. Ga.c = P. d. var cache~ ' ma mmqszą wartość W up · d . · wegetatywme. Są one wvtrzyn1a>e 1' łat d . rawie szereg o rman rozmnażanych et 1 · 1 J ' we o masowego rozm · · l · · co ._, ata ub wysiewać na nowo. "' dob. h . ·. k h .nazan~a, ee;~ metrwałe. Należy dzielić . , n ryc waiun ac ca1ne . . P • JI'annosa. Polska E , G _ k . · się rozsiewaJą. spodem omaczone z~bko"~arnoep"k·..att~ne, uprawiany ?d 1753 r. Wysokość 10-20 cm. Liście pod • • ' ·t " ' wia Y czerwonawe hl · · b' k ;muenny, dużo form naturalny cl· ~ odmi ' n. a 1 me 1es awe, gatunek bardzo l , an geograncznych, w uprawie łatwy. Zastosowanie: tylko do ogrodów skalnvcl~. ;.craCKl. '· Gatunek uprawiany 10d .P, frond . : osa. . l', , . „ hczmeJSZe, różowe jasnoniebieskie Z~"t , " ~ br.' lSCl~ ' do poprzedniego, vnlgotne, konieczny · ~ osowan.e 0 u gatunkow: stanowiska pv''"eu.rnt,e. P. hirsuta ·= P. rubra, P. v",'"'""L ·duża synonimów. n

n

u

Jeden z najpiękniejszych pierwiosnków górskich, ale tylko do ogrodów skalnych i alpinariów botanicznych. Mieszańce z P. auricula dały cenne rasy ogrodowe łyszczaków występujące pod nazwą P. X pubescens (= P. X arctotis); różnobarwne, liczne kwiaty. P. involucrata. P. himalajski. Himalaje na wysokości ponad 4000 m (1828). Wysokość 25 cm. Kwiaty białe lub czerwone, środek żółty, po 4-10, V-VI; gatunek dość łatwy w uprawie. Zastosowanie: ogrody skalne, układ WWN. Stanowiska półcieniste, wilgotne, konieczny drenaż.

P. minima. P. najmniejszy. Polska, Alpy, liczne w Karkonoszach (Śnieżne Kotły). W uprawie od 1753 r. Wysokość 3 cm. Zwarte plamy drobnych wycinanych listków, kwiaty różowoczerwone; kwitnie w kwietniu i zwykle powtórnie na ksieni. Uprawa niezbyt łatwa (nie znosi wapna}, lecz wart trudu. Zastosowanie: ogrody skalne, alpinaria botaniczne. Stanowiska słoneczne i półcieniste, wilgotne. P. rosea. P. różowy. Himalaje na wysokości ponad 3500 m (1897). Wysokość 5-10 cm. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV), kwiaty lśniące, koralowoczerwone, nadzwyczaj intensywnie zabarwione. Uprawa i rozmnażanie stosunkowo łatwe. W alpinarium w Kórniku rosła dobrze przez szereg lat. Pod względem zabarwienia najbardziej efektowny pierwiosnek azjatycki. W uprawie cv. Grandiflora i szereg odmian; cv. Micia de Geer ma kwiaty średnicy 2,5 cm, lśniące, karminowe. Zastosowanie: ogrody skalne, stanowiska podmokłe i półcieniste wilgotne. P. saxatilis. P. skalny. Nfandżuria (1806 r.). Gatunek skalny podobny do P. cortusoides. Kwiaty różowofioletowe, rośnie bujnie i rozsiewa się. P. sieboldii. Siebolda. Azja, Japonia. Wysokość 20-30 cm. Gatunek bardzo zmienny, w uprawie kilkanaście odmian o kwiatach białych, różowych, karminowych i czerwonych, dużych i efektova1ych, IV.-VL Po przekwitnieniu liście zanikają. Zesta·wienia z paprociami. Zastosowanie: grupy ogrodowe, skalne, rabaty skalne, stanowiska pófoieniste, wilgotne. Większość zostałych

trwałych; wymagają

do hardziej kłopotliwych w one jeszcze wypróbowania,

niewytrzymałych

lub gatunki do celów ogrodo-

-wych wartościowe. Sekcia Vernales:

P. vulgaris = P. acaulis. P. bezłodygowy. Europa zachodnia, północno-zachodnia i Kaukaz (1765 r.). Wysokość 10 cm. Kwiaty żółte, II-IV. Szereg i mieszańców naturalnych (kwiaty białe, czerwone itp.). W uprawie „rasy" lokalnie rozmnafane .

przez i odrr..:i.any rozmnażane przez podział; barwy - biała, żóha, różowa, czerwona, niebieska i :fioletowoniebieska; kwiaty pojedyncze i pełne. Wysokość 10-13 cm. W miejscach półcienistych i nieco wilgotnych są one bardzo długowieczne i wytrzymałe~ odmiany ogrodowe jednak należy lekko okrywać, Odmiany niebieskie powstały w Anglii już w ubiegłym wieku; z dobrych nasion można otrzymać 90% czystych form (zwłaszcza jasnoniebieskie). P. elatior. P. ·wyniosły. Zaęięg geograficzny szerszy - Europa wschodnia i część Azji aż do Ałtaju. W uprawie od 1534 r. Wysokość 30 cm. Kwitnie 2 tygodnie później niż P. vulgaris, nie pachnące. W upraV11e mieszańce w postaci „ras" rozn;n;iażanych z nasion. Cv. Grandifl.ora, nazywane również Colossea, zależnie od ośrodka hodowlanego, z którego pochodzą nasiona. Mają kwiaty na długich łodygach, w duż-ych kiściach, we wszystkich barwach „piery.1osnkowych", z przewagą tych czy innych odcieni. Odbiorcami są głównie kv,1aciarze, którzy przyspieszają je w doniczkach i skrzyniach. Istnieją również liczne odmiany rozmna· żane przez szkółki bylin. Uprawa - jak P. vulgaris, zalecane lekkie zabezpieczanie na zimę. Primula veris = P. officinalis. P. lekarski. Europa, Azja środkowa i wschodnia. Kwiaty żółte, dość drobne, pachnące. W uprawie mieszai1ce zaliczane do P. elatior cv. Grandiflora lub też mieszańce z P. vulgaris otrzymane w Anglii. Mieszańce angielskie są vrysokie (40 cm), z domieszką barw niebieskich i czerwonych. Jest to angielska „rasa" lokalna, w Europie mało roz„ powszechniona; panuje opinia, że rośliny te są bardziej wrażliwe na mrozy ni?frasy kontynentalne. P . .fuliae. P. gruziński (rys. 102). Kaukaz. Wysokość 5 cm. Lśniące, świeżo zielone liście tworzą zwartą darń, kwiaty różowolila, jasne, w masie zakrywającej prawie całkowicie liście. IV.

. Rys. 102. Prumula juliae

Znosi więcej słońca niż nasze pierwiosnki da. e si dz. r , . . znadla~ła tę wspaniałą roślinę w okolicac~ La:ode1~ :c, _w!Jó~kowo łat::'?· .Julia Młokosiewicz, na;i1e zas . mczego zwrotu w ich rac . p ' ~ c u,"' :' r., umozliw1ła hodowcom ktore ~dziedziczyły po gatunkupeur~ .o,w.sta,~.:·~"~', r.ew~:acy3na grupa mieszańców z P. vul ari ~~rtdos~ 1.iściowy~h kobierców i łati~~~~:ie~~~Ji~~s~~ ri°~f;barw~ohśćdkwiatów, a ,Po kauk~ki~ a z1es1ąt odmian. Pewna ich czę'. . '· r. W} o owano w rożnych letnie d ' · d · se JeSL mało k · · ' o~wi~ cz:~m przed WJirowadzeniem do . -' omec~1~e są t}.m nada3e się rozne naz-wy gatunkowe 'al ' ~}J·ra''). : lV-V. Pierwsze mieszańce otrzym'ł in -Z ' J <:PP. X P!utwmciana = P. X = p X . . La sp. eman w ruhomcach i913 d aJąc im nazwę P. X helenae Wob t ' · w .c r., a w roku późnie3' , · ee ego nazwa p x h .· · . u nas wyprohowan,rch okazały się najbardzie. w -t .; ~ru on„ciana ma p1~rwsze11stwo. Z odmian il Cv. Blauk1ssen. Kwiaty fioletov- . 'Yk.,ymaie na mróz następu3ące: Cv. E. R. Janes K . 1' : v?;i.1e ies ·1e. C O · :wiaty sniące, rozowoczerwone. v. stergruss. Kv:'laty niehieskopurpurowe. Cv Purpurkissen K · często upra";'l:ana. . . wiaty purpurowofioletowe. du~·e . d " · - "' ; Je na z pierwszych odmian, Cv. Schneekissen. Kwiaty b1'ałe , d uze. . Cv. Wanda. Kwiaty pu _ · , rpurov.;e, Clemne, srodek zółt -• , J • · ·1· . oarniany tworzą zwartą, szvbko rozrac'a1·~' . ky, iJo u·o1 ros iny bardzo zwarty Sle k . ' D 'J "' „cą się tórn . 1 • • • ' d• . . masą w1atow. u2:e plamy d . . , a. " czasie Kw1tmema pokrywa Z zema - J~k u wszystkich pierwiosnkó~: wilgotne a{ą me:p~ro:vn):w~ln_e efekty. Warunek powo. astosowame: grupy ogrodowe i parkowe. s ~nf~~ a 1 poł~1en. Na zimę lekko okrywać, s oneczne. ' s a Iie, stanowiska półcieniste wilg t l h · ·C one u. Sek CJa andelabra: · Sekcja ta obejmuje około 30 gatunków aziatvckich • . dowe. ,Są to ~rzeważnie byliny górskie, r~s~ ce w' ", t~m. bar.dzo cennych jako rośliny ogro·• pot~~~w. Częsć nt1leży do dwuletnich (np P ącockb p~łc1emu na w1lgotnych łąkach i na brzegach pdo;:iizl. ~J rosną ~u~nie przez 3-4 lata (czas~m· 5-6) unana} lub t:;zy~etnich, ·wymienione natomiast zie ' P? cz;,m lb zanikają; należy .wiec . lC. podobme . . r Jak . P. denticulata albo na no ·wo- wys1ewac . . J·e co kilka lat po3aw'laJą się icz?1e w drugim i trzecim roku. Stale wil o , a o t:z ro.zsadzać siewki, które zwykle foskonafym sąsiedztwem są paprocie i azalie R '1' g tne stanowisko Jest warunkiem koniecznym. rzegach potoków i stawów znoszą również sł~ńc~~ ~{ rosnące ~a :nlgotnych, l.atem podmokłych zy rozmnazamu przez; wysiew odmian i mie·

i.:

,, .

b.

1

•

ł

l

;Rys. 103. P.rimula bulleyana

·sźańców otrzymuje się barwy mieszane, jest .to jednaJi:: przeważnie pożądane. ~ierwiosnki rej sekcji noszą również nazwę „piętrowych", gdyż kwiaty roznn~sz~zon.e są n~ prostycf1, sztywnyck łody?a.ch w kolejno nad sobą wznoszących się okółkach (2-3 1. więceJ)·. Kwitn~ w ciągu lata, przed~uza1ąc

okres kwitnienia wiosennych pierwiosnków europejskich. Zast?sowam~: gru~y nadwodne l ogro· dowe, układ WWN i WWS, stanowiska pófoieniste wilgotne i stanowrnka wilgotne. Odstępy sa· dzenia: 20--25 cm. ,, . K · · · 'łt · P. beesiana (Forrest, 1908). Yunnan. Wysokosc 80-90 cm. wiaty purpurowe z zo ym oczkiem", w 5-8 ,;piętrach", VI-VII. " ~ . " · p, bulleyana. P. Bulleya (Forrest, 1908) - rys.103. Yunnan. Wys?kosc 60:-i~ cm. Kwiaty pomarańczowoczerwone, w 5-7 okółkach, VI-'\'."III. ~i.es~ańc: tych .dwo.c~ l?atunkow dały ca~ą gamę barw i odcieni od żółtej i pomara1~czoweJ .do Vv-isn10v;eJ, łos~s~oweJ. i_ lila: Są ~~e ~be?me powszechnie uprawiane przez \\')'Siew nasion za1mast gatunkow rod_z1c1elskich. Uzywa "1ę mekiedy dla nich nazwy P. X bullesiana. -- . ,. h d P. faponica. P. japoński (1857 Japonia. Wysokość 60 cm. Kw~aty od rozowyc. o purpuro-wy~h i białe w paru okółkach, łodygi ni~ ?mszone, V-VI., Szereg odmian (cv. Alba, Carnea, Ł ' ·' . k' r h Sanguinea itp.) i form ogrodowych; najbar.dzieJ trwał,Y .gatuneK.,_ . ' P. pulverulenta. P. przyprószony. Chmy za?~oame. :Wyso.trnsc. 80 cm. oayg1 l _ie ie„ Y .kwiatów silnie omączone (u innych gatunków leic.ko), kwiaty karmmowopurpurowe, atłaso-v,e, w kilkµ okółkach,

Sekcj.a Sikkimensis: Okoto ] 5 gatunków azjatyckich, wysokogórskich (3500-5000 m), rosnących w miejscach wilgotnvch lub ~ag'nistych. Kilka z nich kwitnie w lipcu, a jeden (P. jlorindae) nawet w sierpniu. Należ~ do cał~O>\licie V\')'trzymałych na mróz i długotrwałych. Wytwarzają silne bryły korzeniowe (duże, zbit'e _kule licznych, drobnych korzeni), które umożliwiają im pomyślne zimowanie (pączki głęboko u~ryte) i przetrw~nie okresowego braku wilgotr;-ości. Jedynie pierwiosnki azjatyckie, które przetr·yvały u nas w kilku ogrodach od 1939 r. prawie bez żadnej opieki. Gatunki nas interesujące są baYdzo do siebie podobne. 'Yystarczy wymienić dwa zasadnicze. Zastosowanie: grupy nadwodne, ogrody skalne, układ WWN, stanowiska półcieniste, wilgotne i stanowiska podmokłe. Odstepy sadzenia - 25-30 cm. • Iii P. sikkimensis. P. sikkimski (1851). Himalaje-Sikkim. Wysokość 70 cm. Długie, wąskie liście, łodygi nieco omączone, po 10-30 drobnych, zwisających kVviatów, jasnożółtych, o przy~ jemnym zapachu, VI-VII. P. jlorindae. P. kwiecisty (1912). Tybet. W dobrych viarunkach wysokość do 120 cm. Liście jajowatosercowate, łodygi silnie omąf:zone, k>viaty siarkowożółte, średnicy 1-1,5 cm, w· du~ żych, kulistych wierzchotkach. Atrakcją tPgo wspaniałego gatunku jest bardzo silny i niezwykle przyjemny zapach kwiatów oraz pora hvitnienia: VI-VIII. Może rosnąć w miejscach bagnistych. a nawet .okresowo na wiosnę w płytkiPj wodzie, równie dobrze jak na nieco wilgotnej, cienistej rabacie. Rozmnażanie obu gatunków z nasion bardzo łatwe, _nieco wolniejsze przez podział (należy uważać, gdyż liście ukazują się późno na wiosnę). , · PRUNELLA. Labiatae. GŁOWIENKA P. grandiflora; G. wielkokwiatowa. Polska, Europa. Wysokość 20 cm. Krajowa bylina okry~ wowa, tworząca zwartą darń, kwiaty lila, białe i różowe, VII-IX. Zastosowanie: ogrody skalne, ra:@ baty skalne. Stanowiska :::lm1eczne. P. pyrenaica cv. Rosea. G. pirenejska cv. Rosea .•Podobna do naszej głowieriki wielkokwiatowej, lecz o dużych, różowych kwiatach. PULMONARIA. Boraginaceae. MIDUNKA Jeszcze jedna niska bylina wiosenna o kwiatach niebieskich lub czerwonych, odpowiednia do partii naturalistycznych lub na cieńiste rabaty. Dekoracyjne są również barwne, plamiste liście niektórych gatunków i odmian. Rozmnażanie przez podział korzeni (częściowo grube, pełzające), możliwe o każdej prawie porze'. Zastosowanie: runo, grupy parkowe, założenia naturalistyczne, stanowiska· słoneczne i stanowiska półcieniste, wilgotne. Odstępy sadzenia 25-30 cm. li P. angustifolia = P. azurea. M. wąskolistna. Polska, Europa. Uprawiana zwykle jako odmiana kwitnąca niebiesko-:-- cv. Azurea lub biało - cv. Alba. Wysokość 3_0 cm, IV-V; nadaje się do przyspieszania. P. officinalis. M. lekarska. Polska. W uprawie jest głównie var. maculosa - odmiana plamista. Liście szersze, szorstko owłosione, często plamiste; kwiaty różowe, przechodzące w lila, III-IV. . P. rubra. M. czerwona. Polska. Wysokość 30 cm. Liście z miękkimi włoskami, nieplamiste, kwiaty ceglastoczerwone, III-IV. Iii P. saccharata = P. pieta. Europa południowa. Wysokość 30 cm. Podobna do miodunki lekarskiej, ale wyraźnie biało plamista. Zwykle uprawiana cv. Mrs. Moon o pięknych, srebrnoplamistych liściach i kwiatach czerwonych i niebieskich, III-IV. PUSCHKINIA, patrz „Niskie byliny cebulowe" RAIVIONDIA, ROMONDA. Gesneriaceae. RAMONDIA, RAMONDA Ciekawe, górskie rośliny reliktowe, mimo przynależności do rodziny roślin tropikalnych zupełnie u nas wytrzymałe i stosunkowo łatwe w uprawie w ogrodach skalnych obfitujących w miejsca silnie zacienione (najlepiej w pionowych szczelinach od strony północnej). Rozmnażanie masowe U -

Byliny w parku i ogrodzie

przez wysiew nasion łatwe tprzy pewnej staranności, nasiona miniaturowe), równiez przez podział. Zastosowanie: ogrody skalne, staiwwiska półcieniste ·wilgotne i stanowiska cieniste. R. myconi = R. pyrenaica. R. pirenejska. Pireneje. Wysokość 10 cm. Z"'.arte, dekoracyjne, ciemnozielone rozetki liściowe (pod spodem brązowe, omszone). KWiaty lilaniebieskie z żółtymi pylnikami, czasem różowe i białe, VI. R. nathaliae.. R. Natalii. Syberia. Kwiaty lawendovwniebieskie, V. Gatunek podobny do R. serbica - r. serbskiej, lecz mniej dekoracyjny. R. X regisjerdinandi. R. króla Ferdynanda. Mieszaniec ogrodowy poprzednich gatunków; kwiaty duże, z pomarańczoVv-ym środkiem. RANUNCULUS. Ranunculaceae. JASKIER Kilkaset gatunków w całej strefie umiarkowanej, w tym kilkadziesiąt w Polsce. Wartość ogrodową ma zaledwie kilka ga· tunków nadających się· do cięcia i kilka gatunków amatorskich, wysokogórskich. Pomijamy tu nie zimujące u nas liczne odmiany ogrodowe ( R. asiaticus) tak zwanych jaskrów tureckich lub perskich. Zastosowanie: grupy nadwodne, założenia naturalistyczne, układ WWN, stanowiska słoneczne, konieczny drenaż. . R. aconitifolius cv. Pleniflorus. J. tójadolistny cv. Pleniflorus. Wysokość 50 cm. Pełnokwiatowa forma naszego jaskra tojadolistnego, kwiaty białe, V, latem zanika. R. acris cv. Multiplex. J. polny cv. Multiplex. Odmiana nadająca się do cięcia. Wysokość 60 cm. Kwiaty żółte, pełne „kulki" . · R. amplexicaulis; J. pireńejski. Pireneje. Wysokość 10-3Q cm. Liście niebieskawozielone, kwiaty białe, z.ewnątrz czerwonawe, duże (średnicy 5 cm), IV-V.

RHEUM; Polygonaceae. RABARBAR, RZEWIEŃ R. palmatum. R. dłoniasty. Azja. Najbardziej dekoracyjny z ozdobnych rabarbarów. Należy wycinać łodygi kwiatowe przed zawiązaniem nasion lub rezygnując z kwiatów znacznie wcześniej, aby utrzymać karpy korzeniowe przy życiu. Rozmnażanie z nasion, pięknych. odmian przez podział. W uprawie zwykle odmiany: . Var. tanguticum. R. dłoniasty odmiana tangucka. Wysokość 200 cm. Liście wydhcionei głęboko w-ycinane, kwiaty czerwone. Bardzo dekoracyjna roślina do grup izolowanych na trawni ku. Pełny efekt w glebie żyznej i nie za suchej. Cv. Atrisanguineum. Liście ciemne, kwiaty ciemnoczerwone. Zastosowanie: grupy ogrodowe, układ WWN. Stanowiska półcieniste i półcieniste wilgotne. Odstępy sadzenia - 100150 cm. 4

RHODOHYPOXIS. Amarillidaceae. RODOHYPOKSIS R. baurii. R. Baura. Afryka południowa. Wysokość do 15 cm. Od niedawna uprawiane egzotyczne rośliny bulwkowe, o krótkich lancetowatych liściach i otwartych, gwiazdkowych kwiatach różowoczerwonych, bardzo żywo zabarwionych, V-VI. Var. platypetala - odmiana szerokopłatkowa ma kwiaty białe. Siewki wiosenne kwitną w następnym roku. Bulwki należy sadzić płytko, na zimę .okrywać. Cenna roślina amatorska i na rabaty egzotyczne oraz na stanowiska sło· neczne razem z Alstroemeria itp.

RODGERSJA.. Saxifragaceae. RODGERSJA Obserwacje w parkach pozostawionych bez opieki w czasie ostatniej wojny wykazały, że wśród mniej znanych roślin' chińsko;japońskich rodgersje należą do najwytrzymalszych. Rozrosły się one wszędzie w potężne; obficie kwitnące kępy; w parku w Kórniku tworzą całe zarośla, chociaż nie są bynajmniej niebezpiecznie ekspansywne. Doskonałe rośliny dekoracyjne do półcienistych grup w parku, jak również na zacienione rabaty w małych ogrodach. Rosną dobrze nawet w miejscach suchszych, gdzie zawodzą języczki {Ligularia). Rozmnażanie przez podział korzeni, przez wysiew nasion nieco kłopotliwe (miniaturowe nasiona). Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe l parkowe oraz grupy nadwodne. Stanowiska półcieniste wilgotne i stanowiska cieniste. Odstępy sadzenia - 80-120 cm. R aesculifolia. R. kasztanowcolistna. Chiny. Wysokość 100-150 cm. Liście jak u kasztanowca ciemnozielone, w ciągu lata brąwwiejące, kwiaty różowe, VI. R pinnata, R pierzasta. Wysokość 80-120 cm. Liście palczaste, po 5-9 listków, kwiaty różowe lub różowobiałe oraz białe Cv Alba - kwiaty białe, VI

194

11111 R. podophylla. R. stopo11·colistna ( = r. japoi'1ska). V/yrnko~ć 60-100 cm. Liście dło­ niaste, pięciodzielne, ostro piłkowane, brązowe, kwiaty zwi~ając~ wiechowato. li R. sa.mbucifolia. R. bzolistna (rys. 104). Wysokość 80-100 cm. Liście pierzaste . .5-7 par. matowe, kwiatv białe, VII-VIII. , · ROMNEY_i. Papaveraceae. RO:'YINEJA R . coulteri. R. kalifornijska. Kalifornia. \\1ysokość 150 cm. Kwiaty białe. średnicy 12 cm. Slmne .. maki kalifor-

nijskie" ~ miłym, silnym zapachu. Roślina dla zaawansowanych amatorów, m~żliwa u ·nas do utr~yma~ia tylko przez wys_ad>.ame co roku na nowo sadzonek korzeniowych z bryłą korzeniową. W gruncie wvmarza lub ginie mimo doskona· lego drenażu (wed'.;g doświadczeń z lat 1932-1935 w alpinarium w Bydgoszczy). ·

RUDBECKIA. Compositae. RUDBEKIA Ameryka Półnor~rn i. Południowa. Z kilkudziesięciu gatunków. trwałych i jednorocznych wai:tość ogrodm1:ą ma 6-1: Wiele !!'.~tu'.1kó;1· nie~rwałych i wymarzaj<;ieych, wohec czego do roślin pochodzą­ c~·cl~ z s1ei\:u nalez?' odnos1c się meufme. Rudbekie wy5okie są 11·spaniałymi bylinami parkowymi, :11s~1e są mezastąp10ne na rabatach letnich. \Vszystkie nadają się na kwiJ.t cię:ty; 1r uprawie łatwe 1 mewybredne. Niektóre wysokie odmiany ·wymagają podpór i przywiązania. Rozmnażanie przez l'Odział i z sadzonek z ~,piętką", niektórych ·również przez wysiew nasion. Zastosowanie rabaty. ~rupr ogroclo'.1·e .i ~iarko\;e. Stanowi_ska półcieniste, stanowfairn słoneczne. Duże znaczenie w pr~'. m1kcJ1 na kwiat c1ę:ty. Odstępy sadzema: wvsokie 60-80 cm. ni9kie - 35--40 cm. R. laciniata. R. naga Poclst;nrn11-e. znaczenie mają .następujące .odmiany. 13*

r:ys. 105. Rudbeckia laciniata

CV.

Goldball

Rys. 107. Sagina subulata

=

Rys. 106. Rudbeckia speciosa

Cv. Goldball (rys. 105). Prawidło·wa nazwa Gc·lden Glow, gdyż została wprowadzona do uprawy przez Anglil\:.a (Childs, 1894). Wysokość 2 m. Łodygi wiotkie, kwiaty pełne, żółte; dość silnie rozrasta się za pomocą rozłogów. Jedna z najbardziej rozpowszechnionych bylin, spotykana w obejściach wiejskich całej Europy (zwykle przy płotach, które podtrzymują -w·-ysokie łodygi); na rabaty się nie nadaje. . Cv. Goldquelle (Benary, 1951). Nowa odmiana w typie poprzedniej, ale wysokości 70-80 cm; nie przewracająca się. Kwiaty średnicy 8 cm, VII-IX. Odmiana o dużej przyszłości. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe, duże znaczenie w produkcji na kwiat cięty. Obydwie odmiany są mało wymagające i mogą rosnąć zarówno w słońcu, jak i w cieniu. Odpow1.adają im również gleby lekkie oraz suche. . R. nitida. R. lśniąca. Wysokość 2 m. Liście jasnozielone, całobrzegie, kwiaty złotożółte, VIII-IX. W uprawie tylko odmiany: Cv. Herbstsonne. Powszechnie uprawiana od 50 lat. Nie rozrasta się i nie ·wymaga palikowania. Kwiaty języczkowe zv.1.sające, „środek" stożkoV>)', zielonka\\)'. Cv. Goldschirm. Nowa odmiana Foerstera. Ma kwiaty języczkowe większe i bardziej odstające. Odmiana doskonała do grup nad wodą i w parku.

196

Ili R. speciosa R. newmanii (Neumanii). R. okazała (rys. 106). Wysokość 50 cm. Kwiaty języczkowe żółte, „środki" czarnobrązowe, VII-IX. Dotychczas zaliczana była do czołowych, najhardziej ęfektownych i przydatnych bylin rabatowych, mimo pewnych wad (nie zawsze pewna trwałość). Czołowe miejsce zapewniało jej masowe kwitnienie (przy długim okresie) i niezastąpiony efekt wynikający z kontrastu złotożółtych kwiatów zełrnętrznych z prawie czarnym „środkiem".1 Zasługuje w pełni na dalszą uprawę, dopóki .nie zastąpi jej całkowicie przed paru laty wprowa7 dzony novv-y gatunek - R. f ulgida. · Ili R. fulgida. R. błyskotliwa. Wysokość 40-60 ćm. Kwiaty podobne, lecz prawie 2 razy większe (do 12 cm średni.cy). Kwi.tnie od początku sierpniu przez 8 tygodni. W przeciwieństwie do speciosa jest zupełnie v.rytrzyrnała i może rosnąć na stanowiskach suchych. Kwalifikuje się do ~pierwszej dziesiątki" bylin VVJ>rowadzonych dotychczas do uprawy w naszych ogródkach. Istnieje kilka typów dziko rosnących (Ameryka .Północna), z których dotychczas najcenniejszy jest var, sullivantii ( = R. sullivantii. R. palustris) rosnący wyłącznie na stanowiskach wilgotnych. Odmiana ta rozrasta się silniej. Cv. Goldsturm. Odmiana wywodząca się od var. sullivantii, lecz znacznie od niej wartościowsza.

RlJTA. Rutaceae. RUTA R. graveolens = R. lwrtensis. R. zwyczajna. Europa południowa. Znana roślina aromatyczna, dawniej wysiewana. Jako bylina wyrasta w kuliste, drewniejące kr,,aczki. Wysokość do 30 cm, lecz przemarza.

często

SACINA. Caryophyllaceae. KARMNIK S. subulata = S. pilifera. K. ościsty (rys. 107). Europa. białe,

Wysokość 3-5 cm. Kwiaty miniaturowe, ale bardzo liczne, V. Znana bylina mchowo-kobiercowa (pokrewna pias-

197

lRys. 1()8! Salvia pratensis

noletnimi bylinami o kwiatach żółtych i pomarańczowych (słoneczniki; dzielżany, rudbekie, wie„-iołki i nachyłki), aby się przekonać o jej wyjątkowej przydatności. Wyinagania minimalne i jest hardzo dłmr~wieczna. Masowemu rozpowszechnieniu stoi na przeszkodzie trudność rozmnażania ~sadzonek~ Należy silnie przyciąć w czerwcu lub pod koniec kwietnia i pobierać sadzonki z „pięt­ kami" z masowo wybijających pędów bocznych. Cv. Compacta = S. nenwrosa superba Lubeca. Nowa, bardzo cenna odmiana karłowa. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe i parkowe. Stan.owiska słoneczne, suche. SAMBUCUS. Caprifoliaceae. BEZ S. ebulus. B. zielny, hebd. Wysokość do 1,5 m. płaskie kwiatostany, k>~aty białe i różowawe, VI-VIII. Gatunek ekspansywny, bardzo przydatny do masowego obsadzan1a zboczy, nasypów, w pa.rkach leśnych itp . . SANGUINARIA, patrz „Niskie byliny cebulowe" SAPONARIA. Caryophyllaceae. MYDLNICA S. affi.cinalis cv . Plena .. M. lekarska. ~ełnókwiatowa forma nas~;j .:mydln~cy ~ekarski~j, równie ekspansywna jak gatunek. Może hyc sadzona tylko na !'a'wn1Kach, gdzie me zagraza sąsiednim roślinom, Wysokośc do 80 cm. Kwiaty różowe, V-VIIt Gatunki górskie : Strefa śródziemnomorska. Gatunki hiszpa11skie, cypryjskie i wysokogórskie w uprawie ogrodowej nietrwałe, inało 1V'ftrzymałe na mróz lub niezmiernie kłopotlhve (np. pumila - rys. 109; .Alpy na wysokości po,ryżej 2000 m). Istotną wartość ogrodową ma tylko jeden gatunek i niektó~e

s.

mieszańce.·

kov,,-com), stosowana w miejscach nieco wilgotnych jako małe trawniczki, do wypełniania szczelin w płytach itp. li Cv. Aurea. Odmiana stosowana również do kwietników dywanowych. Rozmnażanie przez podział S. saginoides = S, linnaei jest do niej }Jodobna, ale mniej trwała. Zastosowa· nie: ogrody skalne, runo, rabaty skalne, skarpy kwiatowe. Stanowiska półcieniste i półcieniste wilgotne. Odstępy sadzenia - 20-30. cm. SAGITTARIA, patrz „Byliny wodne i bagienne" SALVIA. Labiatae. SZAŁWIA V/fród kilkuset gatunków szałVvii rosnących w różnych częściach świata znajdują się zarówno rośliny krzewiaste i dwuletnie, jak i byliny w znacznej części u nas ·wytrzymujące. Wśród bylin trwa· łycl~ i wytrzymałych na mróz, poza naszą szałwią łąk()wą (S. pratensis - rys. 108) odpo:wiednią do nartii naturalistycznych (suche miejsca), warto wymienić tylko jedną. ' S. nemorosa = S. silvestris. Sz. omszona. Europa wschodnia, Azja. Wysokość 40--60 cm, W uprawie mieszaniec S. X superba, znany powszechnie pod nazwą S. nemorosa superba. ml S. X suverba. Sz. wsr)aniała. Prawdopodobnie mieszaniec S. nemorosa X S. villicaneis. Kwiaty fioletowm:iehieskie, ·wzrost silny, kulisty. Kwitnienie: od VII do IX· 1ub po przyjęciu w sierpniu przez cały vvTzesie11. W art ość ogrodową tej szałwi należy ocenić bardzo ·wysoko, mimo że na piernszy rzut oka Hie zwraca ona specjalnej uwagi. Vlystarczy jednak zestawić ją z póź-

198

S. ocymoides. M. hazyliowata (rys. 110), Alpy południowo-zachodnie. Wysokość 15 cm. Tworzy luźne, bardzo bujnie rosnące kobierce, wymagające dużo miejsca. Często ;;;i_ę rozsiewa, a niektóre rośliny po bardzo obfitym kwitnieniu giną. Siewki o kwiatach jasnoróżowych, hla~ych, hezwartościo1
CZĄBER

Y..ilka ;:.ratunków zielnych rosnących w górach Europy.· środkowej, Bałkanów .i Azji Mniejszej, obok g~tunków zaliczanych _do krzewów ipo~krzewów.~i~ s~ on~ specj~lni~ ~~k?i:.acyjn~, a~e. maj~ t.~ zaletę, że kwitną w lipcu,...wrześniu wraz ż Silene schafta i kilku mnym1 na1pozmejszym1 roslmaim skalnymi i że udają się w najsuchszych, nagr~anych przez słońce miejscach. Ro,zm;riażanie łatw~ wysiew nasion i z sadzonek. Zastosowame: rabaty, ogrody skalne, skarpy Kwiatowe, murki · Stanowiska słoneczne suche. . S. Cz. alpejski. Wysokość 10-20 cm. Kwiaty purpurowofioletowe, białe i ró-

S. montana. Cz. górski.

Wysokość

40 cm. Pokrój krzewiasty, kwiaty różowobiałe, miodo,

S. montana var. illyrica . S. subspicata. Cz. górski Odmiana dalmatyńska. Wysokość 10-15 cm. lilaniehieskie,

199

SAX/FRAGA. Saxifragaceae. SKALNICA Około

300 gatunków skalnic rośnie w strefie umiarkowanej Europy i A.zji, sięgając do kręgu polarnego, głównie w górach. Z w-yjątkiem paru mało znaczących gatunków, wyżej wyrastających, są to wszystko rośliny zupełnie niskie, poduszkowe lub kobiercowe. Kilka jednak gatunków rozetkowych ma kwiatostany osiągające 80 cm wysokości (np. S. cotyledon c..-. Pyramidalis). Skalnice mają znaczenie przede vrszystkirn dla większych, należycie urządzonych ogrodów skalnych i alpinariów; można by v.-ymienić około 40-50 gatunków i odmian całkowicie zasługujących na uprawę w ogrodach; uprawa ich nie jest specjalnie trudna, konieczne jednak są pewne urzą­ dzenia specjalne, odpovvciednie mieszanki ziemi, nawadnianie, drenaż itp. W przeciętnych warunkach ogrodowych na rabatach skalnych, skarpach i murkach kwiatci>v-ych można uprawiać bez większych trudności raczej tylko kilkanaście gatunków i odmian, które są uwzględnione w niżej podanym doborze. Prawie wsz-ystkie skalnice są długo1vieczne i - co jest bardzo ważne - wytrzymałe na mrozy. Lekkiego przykrycia wymagają głównie zimozielone gatunki „mchowe" w celu ochrony pięknego ulistnienia przed przypaleniem i v.-ysuszeniem przez słońce i wiatry zimowe w okresach bezśnieżnych. Jedna grupa gatunków (głównie srebrzyste, rozetkowe) ''-ymaga pełnego nasłonecznienia, inna zacienienia i peVv-nego minimum wilgotności (głównie gatunki „mchowe"). Rozmnażanie na ogół łatwe; wszystkie gatunki można rozmnażać z obficie zawiązujących się nasion, grupę „mchowych" również z sadzonek, poza tym przez podział. Skalnice krzyżują się z sobą niezmiernie łatwo, wobec czego istnieje ogromna liczba miesza11.ców naturalnych (co bardzo utrudnia oznaczanie) i sztucznych, ogrodovv-ych. Praca hodowców ześrodkowała się głównie na popularnych i szeroko stosowanych gatunkach „mcho1>"ych". W okresie od 1911 r. do 1956 r. szereg pięknych odmian otrzymał Arends (cv. Bliltenteppich itp.) i hodowcy angielscy. F. Sundermann (Lindau nad Jeziorem Bodeń.skim) krzyżował głównie wczesne gatunki rozetkowe. Zgodnie z obszerną monografią Englera skalnice podzielone są na kilkanaście sekcji. W prak· tyce ogrodniczej spotyka się zwykle podział na 3 grupy w zależności od pory kwitnienia (wczesna wiosna, wiosna i wczesne lato) oraz od wymagaii siedliskowych (słońce, półcień, woda). Gatunki „poduszkowe" wczesnowiosenne: Głównie

Rys. 109_ Saponaria pumi/a Rys. llO. Sapoaaria ocymoides

gatunki z sekcji Kabschia i Engleria, zawierających całe mnóstwo mieszancow. Drobne liściowe tworzą żwarte „poduszki", usiane w czasie kwitnienia (III-V) masą kwiatów, przeważnie miniaturowych, ale często dużych w stosunku do wielkości rozetek (np. S. burseriana). Jest to grupa skalnic „amatorskich", nadających się głównie do alpinariów. Wystarczy wobec tego wymienić przykładowo trzy. rozetki

S. X apiculata. S. poduszkowa. Mieszaniec S. marginata var. rocheliana X 5. sancta. Szmaragdowozielone rozetki i jasnożółte kwiaty, III-IV. Rośnie silnie i tworzy dość duże poduszeczki. S. burseriana. S. Bursera. Alpy. Szarozielone, kolczaste }JCJduszki i kwiaty stosunkowo duże, białe lub jasnożółte, HI-IV. Gleby wapienne. Wrażliwa na nadmiar wody. S. sancta. S. macedońska. Góra Athos. Poduszki o żywej barwie zielonej, kolczaste, drobne rozetki, kwiaty żółte, III-IV. Gatunki rozetkowe srebrzyste: Głównie gatunki z sekcji Euaizoonia. Rozetki liściowe dość duże, twarde, srebrzyście „inkrustowane" związkami wapnia. Kwiatostany wzniesione, zwarcie stożkowe lub luźne, okazałe, często długości do 60 cm. Jest to bardziej popularna grupa skalr ie nadających się na rabaty skalne, a zwłaszcza do szczelin w skarpach i murkach kwiatowych. Uprawa nie p.rzedstawia żadnych trudności. Po prze-

kwitnieniu rozetki, z której wyrasta łodyga kwiatowa, zamierają, lecz rorną dalej sąsiednie; jedynie gatunek S. longifolia nie wytwarza rozetek bocznyc:h i po zawiązaniu nasion zamiera, musi

201

Rys. 111. Sa:rifraga longifo!ia

więc hYć stale uzupełniany. Przez wysiew nasion otrzymuje się przeważnie mieszai'ice, rzadko prawdziwe gatunki. lłH!I S. aizoon. S. gronkowa. Gatunek najbardziej rozpowszechniony i ogromnie zmienny, reprezentowany przez szereg odmian lokalnych od Kaukazu do Arktyki. Wysokość 15-20 cm. Kwiaty białe i różowe, V-VI. S. cotyledon. S. liścieniolistna. Alpy i kraje północne. Wysokość do 60 cm. Piramidalne, białe kwiatostany, zwłaszcza u cv. Pyramidalis, VII-VIII. llll S. hostii. S. Hosta. Alpy. Odmiana var. altissima. Wysokość 60 cm. Kwiaty kremowobiałe. . llll 5. lingulata. S. języczkowata. Alpy, Pireneje, Apeniny. Wysokość 30-40 cm. Szczególnie ozdobne, wydłużone rozetki, kwiaty czysto białe, zwisające, V-VI. S. long~folia. S. długolistna (rys. lll). Pireneje. Rozetki szerokie (do 15 cm.); olbrzymie, stożkowe kwiatostany (długości 50 cm) są prawdziwą atrakcją. Należy wysadzać rośliny różnego wieku - od 2 do 4 lat, gdyż egzemplarze kilkuletnie po jednorazowym kwitnieniu zamierają. Zimozielone gatunki mchowe: Do grupy tej należą głównie gatunki z sekcji Dactylotdes. Otrzymały one nazwę „mchowych" ze względu na miękkie, zimozielone rozetki, tworzące zwarte kobierce, soczyście zielone, jasne, ciemne i brązowawe. Kwiaty tworzą zwarte łany, białe, różowe i czerwone od k01'tca czerwca. Skalnice mchowe należą do najłatwiejszych w uprawie, wymagają jednak w większości stanowisk nieco wilgotnych; doskonale rosną i kwitną w półcieniu. Gatunki biało kwitnące można rozmnażać z na sion, różowe natomiast i czerwone odmiany tylko z sadzonek (podział jest trudny). Do wysyłki na leży produkować materiał doniczko>vy. Zastosowanie: rabaty, grupy ogródowe i parkowe, rabaty skalne, skarpy kwiatowe. Stanowiska słoneczne i półcieniste wilgotne.

202

S. X arendsii (rys. 112). Mieszamec ten powstał wskutek wielu krzyżowai1 różnych gatunków \',- ob~ębie sek~ji Dactyloi~es. P.rzede wszystkim używai:-o S. rosacea i S. hyP_noides. Nazywa się :"kalmcą Arendsa od nazwiska pierwszego hoduwcy odmian ogrodowych. Odmum tych jest obecnie 1uż parę dziesiątkó1,-, niektóTP prawie identyczne. Wysokość 10 cm, V-VI. Cenniejsze odmiany Cv. Bliittenteppich. Kwiaty karminoworóżowe. Cv. Grandiflora. Kwiaty duże. czysto białe. Cv. Schone von Ronsdorf. Kwi;ty .różowoczerwone. Cv. Triumph. Kwiaty ciemnocz~rwone, nie płowiejące; odmiana bardzo
arendsii

203

SEDUM. Crassulaceae. ROZCHODNIK Około

Rys. 113. Scutellaria alpina

Cv. Blauer Atlas. Wysokość 80 cm. Bujny wzrost, kwiaty ciemnoniebieskie. Cv. Moerheims Blue. Wysokość 60-70 cm. Kwiaty ciemne, fioletowoniebieskie. Scilla, patrz „Niskie byliny cebulowe" Scirpus, patrz „Byliny wodne i bagienne" SCUTELLARIA, Labiatae. TARCZYCA Polska, Europa, Azja, Ameryka Północna. Nasza tarczyca pospolita (S. galericulata) jest bardzo niepozorna, lecz wśród gatunków obcych jest kilka, które są wysoko cenione jako byliny ogrodowe. Niektóre tarczyce górskie, jak S. alpina - rys. 113 (Hiszpania) lub S. orientalis (Bałkany), na· dają się raczej do większych, naturalistycznych ogrodów ~kalnych, lecz dwa niżej wymienione gatunki wyższe znajdują różnorodne zastosowanie na rabatach i w grupach. Ich główne zalety - to całkowita wytrzymałość na mrozy i :otale dekoracyjny wygląd. Rozmnażanie łatwe, różnymi sposo· bami. Zastosowanie: rabaty skalne, ogródki skalne. Stanowiska słoneczne, suche. Odstępy sadze· nia 30-35 cm. S. baicalensis = S. macrantha. T. bajkalska. Azj.a wchodnia. Wysokość 40-60 cm. Trwałe, ciemnozielone ulistnienie, kwiatv lilaniebieskie, bardzo liczne, VII-VIII. Jedna z melicznych bylin doskonale rosnąca be:il z~biegów pielęgnacyjnych. Ili S. incana = S. canescens. T. siwa. Ameryka Północna. Wysokość 80 cm. Liście szaro· zielone, kwiaty jasnoheliotropowe, dobre do suszenia.

500 gatunków rozchodników rośnie rozrzuconych po całej półkuli północnej. Tylko nieznaczna część zalicza się do jednorocznych i do krzewiastych (głównie meksykańskie uprawiane w szklarniach). Pozostałe - to byliny, przeważnie bardzo nie·wybredne, a nawet znoszące najbardziej suche i jałowe stanowiSka. W naszym klimacie są przeważnie wytrzymałe, lecz niektóre są wrażliwe na mróz i muszą być okrywane (np. miniaturowy S. dasyphyllum). W uprawie ogrodowej mamy kilkadziesiąt gatunków oraz wiele odmian. Z oznaczaniem jest dużo kłopotu, gdyż ·wiele ga· tunków ma po kilka nazw. W katalogach ogrodniczych spotyka się te same rośliny pod różnym.i nazwami wobec braku nowszego opracowania porządkującego nomenklaturę. Istnieje stara monografia napisana przez H. Correvona (rozchodniki i rojniki łącznie), a nowsza praca R. Lloyd Prae· gera zajmuje się rozchodnikami uprawianymi w ogrodach i jest dość daleka od precyzji pod wzglę­ dem botanicznym. Główna zaleta rozchodników - to stała dekoracyjność ulistnienia przez cały sezon, a nawet część zimy. Kwiaty stanowią często efekt dodatkoVv)'. Kobierce :rozchodnikowe mogą zastępować na małych powierzchniach trawę (głównie rozchodnik kaukaski), służą - jak wiadomo - do obsadzania grobów, są niezastąpione na suchych skarpach i murkach kwiatowych. Ładne zabarwienie liści i obfite kwitnienie uzyskuje się tylko w pełnym sło11cu (z małym.i wyjąt­ kami). Rozmnażanie nie sprawia żadnych kłopotów. Roz;,;adzać i sadzonkować można przez całą wiosnę i lato. Rozchodnik kaukaski można nawet sadzonkować bezpośrednio w gi:uncie. Większość gatunków należy do gi:upy niskich roślin kobiercowych, jedynie kilkanaście - do gi:upy wyższych (30 do 80 cm). Wyróżnia się 3 okresy kwitnienia: wczesnoletni, późnoletni i jesienny. Gatunki kwitnące późno są prawdziwą ozdobą ogrodów skalnych, skarp i murków. Rozchodnik okazały (5. spectabile) może odgrywać również z powodzeniem rolę rośliny kwietnikowej. Zastosowanie: runo, założenia naturalistyczne, ogrody skalne, rabaty skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe, kwietniki. Stanowiska słoneczne i słoneczne suche. S. aere. R. ostry. Bardzo rozpowszechniony i dobrze znany gatunek, porastający piaszczyste wzgórza i łąki, może być wysoce użyteczny zamiast płatów murawy w suchych miejscach, do szczelin między płytami i na murki. W warunkach ogrodowych ten niepozorny „chwast" staje się efektowną rośliną okrywową (masa jasnożółtych kwiatów, VI-VII). Wysokość 5-10 cm. Łatwo jednak staje się agresywny i wypiera inne rośliny kobiercowe. Rys. 114. Sedum album

0

204

205

S. album. R. biały (rys. 114). Wysokość 15 cm. Kwiaty białe, Vll:-VIII; mniej ekspan~ sywny gatunek krajowy; Uprawiana zwykle zwarta, niska odmiana S. alb-ąm f. .murale o liściach. purpurowobrązovrych.

S. aizoon, = S. maximowiczii. Maksimowicza. Syberia. Wysokość 40 cm. Grube mięsiste korzenie, kwiaty żółte, w płaskich kwiatostanach, VI; gatunek cenny do grup w półcieniu, pod drzewami. S. aizoón ssp. middendorffianum .,.- podgatunek Middendorffa. Syberia, Mandżuria. Kol;>ierce zielonobrązowe, kwiaty żółte i brązowe, VII. S. aizoon ssp. selskianum. Wysokość 10 cm .. Bujne kobierce, pięknie,_ czerwonawo zabarwione na jesieni, kwiaty zółte, VII. S. cauticolum. Japonia. W typie gatunku S. sieboldi~; płożące się łodygi długości do .30 cm. . szaroniebieskawe; kwiaty zwisające, różowe, VII-NHL S. dasyphylluni. R. brodawkowaty. Europa. Afryka północna. Wysokośc 3 cm. Zwarte; niebieska-1~e kobierce, kwiaty białoróżowe, VI-VII. Stosowany 'do kwietników dywanowych, nieco wrażliwy.

S. ewersii, R. Ewersa. Azja. Wysokość 10 cm. Liście jasne, niebfoskawe, kwiaty różd· we, VII-VIII. S. ewersii var. homophyllum. Odmiana: zwarto rosnąca, cen11i~jś~a· od typu.· S. hybridum. R. niiesza11cowy. Syberia, Mongolia. Wysokość 10 cm: Prawie zimnozidony kwiaty żółte, VII..:...VIII; cenny gatunek okrywowy, równi.eż w cieniu.· . S. kamtschaticum = S. ellacombianum. R. kamczacki. Chfo.y, Japonia, _Korea. Wyso. kość 15 cm. Bujne, o żywej, zielo1iej bap,·ie ulistnienie, masa kwiatów żóhoponiarańczowych, VII-VIII.

.·

CY. Variegatum. Ozdobne, żółtopstre ·liście; gatunek w okresie kwitnienia mniej efek~ towny.

S. rupestre. R. skalny.· Europa. Liście niebieskawe; zwąrte; wzniesione pędy: S. rupestre ssp. r:eflexum. R. skalny podgatunek ościsty, r. ościsty. ·Polska:, Europ~. ·wysokość 1.0-25 cm. Bujnie rosnące, luźne, szaroniehieskawe kobierce, kwiaty żółte, \TII. 11111 S. sexangulare. R. sześciorzędowy. Europa. Wysokość 5 ,cm .. Doskonały rozchodnik „mchowy", kwiaty złotożółte, VI; gatunek· podobny do S. aere.· S. sieboldii. R. ~iebolda: Japonia. Pędy rozesłane; wygięte, długości do 20 cm, niebieskawe, kwiaty różowe, kwitnie bardzo późno (IX-X); uprawiany również w d
. S. · spathulifolium. R. łopatkowaty. Ameryka .Północna. Liście łopatkowate,. zimozielone, srebrnoszare lub czerwone (var. purpureum), kwiaty żółte, VII; gatunek }Jardziej wymagający, nie mosi nawilgocenia. S. spectabile. R. okażały (rys. 115). Chiny, Japonia. Wysokość 4()-60 cm~ Kwiaty różowe, w talerzowatych kwiatostanach, vrn..:.rx. Gatunek powszechnie u nas znany i stosowany. Kwiaty formy typowej są blade, mało efektowne, należy więc stosować tylko odmiany. Cv. ·Brillant. Kwiaty cfomnoróżowe. Cv. Carmen. Kwiaty różowoczerwon
206

S. tetephium = S. maximum. R. wielki. Rzadko stosowany,

gdyż

silnie się rozsiewa zachwasz-

czając teren. Wysokość 50 cm. Europa do Syberii.

Ili S. telephium var. pluricaule. Sachalin, Japonia. Wysokość 5--8 cm. Liście szaroczerwone, kwiaty karminoworóżowe, VIII; szczególnie efektowna jeE·t odmiana Rosenteppich. S. telephium ssp. purpureum. R. wielki podgatunek purpurowy. Europa, Azja. Wysokość 30-40 cm. Kwiaty różowe, IX. Odpowiedni do partii parkowo-leśnych, na brzegi ·wód itp" SEMPERVIVUM. Crassulaceae. ROJNIK Europa, Kaukaz, Azja Mniejsza. Rodzaj mniej rozpowszechniony niż rozchodnik, związany ściślej z obszarami górskimi. W skutek dużej zmienności i łatwości krzyżowania się gatunków (podobnie jak u skalnic) oprócz paru dziesiątków gatunków istnieje kilkaset mieszailców i odmian. Wszystkie gatunki są trwałe i tylko niektóre pochodzące z południowego wschodu są VvTażliwe na mróz. Wymagania życiowe. mają jeszcze mniejsze niż rozchodnik. Rojnik murowy - S. tectorum rośnie w szczelinach suchych murów i na starych dachach. Kwiaty rojników grają zasadniczo rolę podrzędną (lecz nie bez znaczenia - rys. 116), gdyż uwaga koncentruje się głównie na barwach rozetek liścimFch, rozrastających się w zwarte poduszki i płaty lub ściśle wypełniających podłu.żne szczeliny między kamieniami; najbardziej efektowne są zabarwienia czerwone i brązowe z odciemem fioletowym oraz powleczone siatką srebrzystej „pajęczyny" Pomimo, że rojniki (zwane P?P1:larnie tłusta kurą") są powszechnie znane i r;iezmiernie łatwe do rozmnażania. i rozpowszechmama (podzi;ł, rzadziej siew), prawie nie spotyka się w ogrodach przykładów· dobrego zastosowania; powinny być to większe płaty na skarpach i rabatach 8kalnych, >iilnie na'3łonecznionych lub specjalne kąciki rojnikowo-rozchodnikowe w ogrodach skalnych. Wysokość 20--40 cm. Kwiaty różowe, pur-

Rys.116. Sempervirum sp. - kwiatostany

Rys. 117. Sempervivwn arochnoidewn

purowe i zielonożółtawe. W uprawie spotyka się mnóstwo gatunków i odmian, jednakże z punktu widzenia. efektu ogrodowego różnice pomiędzy nimi są nieznaczne. Chodzi o to, ahy w kolekcji były reprezentowane poszczególne typy i główne barwy: od jasnozielonej do ciemnobrązowej i purpurowej; w tym celu wystarczy 8-10 pozycji; Zamieszanie pod względem nomenklatury jest jeszcze większe niż u rozchodników, zwłaszcza że l"Óżni hodowcy przytaczają w swych katalogach przy opisywaniu mieszańców i siewek odmienne nazWy gatunkowe lub w ogóle pomijają je. Je-· dynym specjalistą, który starał się te sprawy uporządkować, jest R. Lloyd Praeger z londyńskiego towarzystwa ogrodniczego. Niżej zamieszczone krótkie zestawienie zavv-i.era 15 gatunków lub odmian reprezentujących najbardziej użyteczny typ. Za:stooowanie: ogrody skahle, rabaty skalne, · skarpy_ kwiatowe, murki kwiatowe. Stanowiska sfoneczne, suche. Rojniki srebrzyste: S. arachnoideuni. R. pajęczynowaty (rys. 117). Alpy, Pireneje, Karpaty. Najbardziej znany, czasem uprawiany w doniczkach (odmiany). Rozetki drobne, powleczone krzyżującą się siatką srebrzysty_ch nitek; w uprawie koło 20 odmian i form. . S. arachnoideum var. doellianum =var. glabrescens. Rozetki większe, czerwonawe, kwiaty <:zerwone.

208

S. arachnoideum var. minus. Rozetki bardzo drobne, kwiaty koralowoczerwone. S. amchnoideuni var. tomentosum. Odmiana kutnerowata. Bardzo gęsta, srebrnobiała „pajęczyna"; w katalogach zvirykle jako S. laggeri lub .laggeri tomentosum albo S. webbianum, Ponadto odmiany cv. Alpha, Beta, Gamma (Arencłs) i wiele innych. . . . . . . Rojniki zielone, purpurowe i brązowe: S. montanum. R. górski. Alpy, Pireneje, Karpaty, Tatry. Rozetki ciemnozielone, mewielkie, silnie rosnące rozłogi. W uprawie szereg odmian geograficznych i mieszańców. · S. ruthenicum. R. ruski. Karpaty, Bałkany, Podole. Rozetki jasnozielone, płaskie, z purpuro-wyroi końcami, średnicy 4-7 cm, ~wiaty żół!e. . , . S. schlehanii. R. ćmy. Europa wschodmo-połudn1owa. Rozetki duze (do 10 cm), czerwono~ brązowe, końce zielone. . S. schlehani f. rubicundum. Środki rozetek brązowoczerwone, ko11ce jasnozielone; jeden z naj„ bardziej efektownych, czasem ·wymarza. . . , . . . . . ., S. sobolifernm. R. pospolity (rys. 118); Polska, Europa. NaJczęscieJ spotykany .w ogrodach. .. . . Rozetki średnie, kuliste, zielone, na zewnątrź czerwonobrązpwe. S. tectorum. R. murowy. Polska, Europa, Kaukaz, Iran. Rozetki bardzo. duże (dó 20 cm), zielone, ko1l.ce czerwone. Gatunek ten wydał-.mnóstwci odmian i.mieszańców, które W praktyce ogrodniczej podawane SlJ: często jako gątunki. 14 -

Byliny w parku i ag.rodzie

209

Rys. 118. Sempervivum soboliferum

gatunków górskich. Jeden z nich - S. schafta nyeh. .

należy do podstawo11·ego doboru byliii skal·

.

S. acaulis. L. bezłodygowa. Europa środkowa. Tatry. Wysokość 5 cm. Zwarte tiawia&te poduszkl, kwiatowe różowe,

VI. Jedna z najpopularniejszych roślin piętra alpejskiego, która zdecydowanie.zawodzi w uprawie na nizinie. Dużym sill<• cesem dla amatorów lub specjalisty z ogrodu botanicznego jest zmuszenie.lepnicy bezłodydowej do obfitego kwitnienia. Zastosowanie: alpinaria botaniczne, ogrody skalne.

S. alpestris. w·edług nowej nomenklatury Heliosperma alpestre, S. saxifraga. L. skalnicowata. Alpy, Karpaty, Bałkany. Wysokość 20 cm. Cienkie, luźne; ulistnienie, kwiaty białe, otwarte nocą. Rozsiewa się fatwo i m0ze być s.tosowana jako „nadprogra· mowy

dodatęlc"

na tarasach, murkach itp.

roślina ogrodowa, którą zawdzię­ czamy bogactwu flory Kaukazu. Wysokość 10 cm, Luźne kobierce pokryte w sierpn:iu i wrześniu masą lśniących, różowych kwiatów. Lepnica kaukaska jest podstawową rn5liną skalną w okresie późnego lata. Jest zupełnie łatwa w up"rawie i rozmnażaniu (nasi;ona, podział) i wytrzymała. Zasto• sowanie: ogrody i rabaty skalne, skarpy kwiatowe. murki kwiatowe. Sta1I101viska słoneczne.

li S. schafta. L. kaukaska. Kaukaz. Jeszcze jedna cenna

SILPHJUM. · Compositae. RÓŻNIK Olbrzymie ~yliny północno-amerykańskie. Wysokość 200-250 cm. W :rodzaju słoneczników, nadające się do park6w bctanicznych, gdyż są mało dekoracyjne.

SNIJLACINA. Liliaceae. M:.AJÓWKA S. racemosa. M. groniasta·. Ameryka Póh;i.ocna. Wysokość 70 cm. Kwiat.y ktemowe, zwisające, pierzaste kwiatostany; silnie pachnące, dobre do cięcia, na jesieni efektowne kiście cZ&wonychjagód, Uprawajaknaszej kokoryczki, w cienistyoh wilgotnych miejscach. Zastosowanie: grupy paTkowe. Stanowiska wilgotne i półcieniste. SOLDANELLA. Primulaceae. URDZIK . •Afpy, Karpaty, Bałkany. Urdziki należą do naszych n.ajpiękniejsżych roślin gó'Eskich, kw,itnąeyoh późną wiosną >V leśnym półcieniu. W uprawie nie są oporne jak lepnica bezłodygowa, afo wyn:iagają specjalnydi stanowisk (kompost i igliwia; dodatek mchu-torfowca) i dobrego pielęgnowania. S. hungarica i S. montana. U; węgierski (karpacki) i u. górski. Należą do stMunkowo .btwychcw uprawie. \Vysokość 10-25 cm. Kwiaty lilaniebieskie, V-VI. S. pusilla i inne gatm1ki wymagają jeszcze większychostarań. Zastosowanie: ogro• dy skalne, alpinaria botaniczne; Stanowiska p6łciei;i}ste wilgotne.

SOLIDA GO. Cmnpositae. NAWŁOG ogrodowe, tak zwana krajowa mimoza, są od dawna u iias znane i sadzone w wielu kach i_ ogrodach przydomnych, a1e nie mają zbyt dobrej „opinii''. Dzieje to z d11·óch Po })ierwsze - rzadko stosowane są najbardziej wattościcrwe odmia'ny, przeważają formy ekspanprzewracające się, o brudnym zabarwieni.u i zbyt wcześnie kwitnące, ·wtedy gdy voi ogrodach dostateczna liczba innych, cenniejszych bylin, Po drugie -- opiekunowie ogrodów zawsze zadają sohie trud przycięćia przekwitających łodyg przed zawiązaniem nasion, czego siewki zachwaszczają najbliższe otoczenie i sąsiednie ogrody. \\,T czasie wojny zostały w ten sposób zach·waszczone duże powierzchnie parków i ogrodów działkowych. Odpowiednie gatunki i odmiany nawłoci: niskie, ,średnio wysokie, ·wcześnie i późno kwitnące, ~tanowią materiał bardzo. mało jeszcze oceniony i wyzyskany. Mogą i powinny one odegrać rolę głównej byliny żółto kwitn~cej \\r zestawieniach sierpniowych i ·wrześniowych; jest to zresztą możliwe, dopiero od nieda'ivna, od czasu wyhodowania odmian sierpniowych wysokości 40, 60, 80 i 100 cm, oraz szeregu odmian kwitnących od połowy września. Dawniejsze były za wc;zesne do zestawień z astrami gawędkami (Aster amellus) i innymi oraz złocieniami. W hodowli nawłoci panował przez dłuższy czas pevnen zastój, dopiero w ciągu ostatnich Iat nastąpił zwrot i do chwili obecnej każdy prawie rok przynosi no',\'e, przeważnie bardzo cenne odmiany. Masowemu stosowaniu nawłoci nie stoi nic na przeszko· dzie, gdyż są one w naj-wyższym stopniu ,wytrzymałe na mróz, niewybredne, bujnie i szybko rosnące, Rozmnażając z sadzonek uzyskujemy w ciągu Z--3 lat tysiące egzemplar.zy. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe i parkowe, założenia naturalistyczne, szpalery, obwódki i żywopłoty. Niskie ogrody skalne, rabaty skalne. Stanowiska słoneczne suche, również półcieniste 1rilgotne, półcie· niste i stanowiska wilgotne. Odstępy sadzenia - 30--40 cm - karłowe, 50.c..80 cm - wysokie. Nawłocie

S. teciorum ssp. calcareu.m = S. calcareum Jord. Rozetki jasnozielone, końce czerwono· "r0'"""": S. calcaratum Baker ma rozetki niebieskawe z S. calca-

ratum h~rt. mieszai1cem o rozetkach wspaniale purpurowoczerwm-ryeh niejasności w nomenklaturze), wszystkie 3 należą do najcenniejszych. Cv \Vielkie rozetki szaropurpurowe. S. tectoxwn ss11. atriDiolaceum:. Rozetki szaroniebieskie z odcieniem fioletowym.

. v„.„,.rn Compositae. STARZEC . . . • . . • • Gatunki które nie zostały zaliczone do rodzaju Ligulasia, reprellentu)ą roslmy gorskie {często dwuletme) lesne 1 łąkowe, interesu{ące tylko pod względem botanicznym. Zastosowanie: alpinaria botaniczne. SHORTJA. Diapensiaceae. SZORCJA . . . • Bardzo piękne, japońskie' i amerykańskie byliny podszy,towe, kwitnące na wiosnę, mestety mało ·wytrzymałe na rnroz i trudne w uprawie. Zas.tosowm:ie: alpinaria bo~aniczne. SIDALCEA. Malvaceae. SLAZOWNIK . . Amerykańskie malwy stepowe wyrastają d:o wysokości 140 cm, mają mię~iste; peł~JąCe ~orzeni~, met~~we kw1atost~ny, złożone z pięknych, delikatnych kwiatów. Liczne odmiany ogrodowe ~ng1el~kie :naJą kw1~ty od 3asnorozowych do. szKar· łatnych. Sadzone kitkakwtnie w szkółkach w Bydgm;zczy wymarzły mimo okrycia I przepisowych, dobrze odwodmonych stanowisk. Zalecane są da1sze próby na Dolnym Sląsku i doświadczenia uprawowe. SILENE. CaryophyUaceae. LEPNICA , , . . . . . Wśród kilkuset gaihmków lepnic rosnących na obu połkulach swrnta mteresuje nas zaledwie kilka

14•

211

Wszystkie gatunki pochodzą z Ameryki Północnej (u nas zdziczałe), spośród około 60 zaledwie posłużyło do wytworzenia odmian ogrodowych. Dawniej uprawiany główny gatunek ~ kwitnący S. shortii został obecnie całkowicie zastąpiony przez nowe odmiany. Większość mieszań, ców ma pochodzenie skomplikowane i niejasne. Używa się dla nich tylko nazwy rodzaju i odmiany w miejsce dawnej S. hybrida. Gatunki i mieszańce karłowe: li S. virga-aurea. N. pospolita. Szeroko rozpowszechniony gatunek w całej strefie umiarkowanej Eurazji oraz 'N północnej Afryce. Wysokość do 100 cm. Kwiaty ma żółte w luźnych wiechach. Zastosowanie w terenach zieleni mają v.-yłącznie niższe formy. S. virga-aurea ssp. alpestris = S. brachystachya. N. pospolita podgatunek alpejski. Wysokość 15-20 cm. Kwiatostany - krótkie wiechy, żółte, VIII-IX. S. virga-aurea var. robusta= S. brachystachya f. robusta. N. pospolita odmiana bujna. Wysokość do 30 cm. Kwiatostany i pora kwitnienia jak u podgatunku alpejskiego. Cv. Nana. Wysokość do 40 cm. Kwiatostany krótkie, płaskie, kwiaty złotożółte, VII. Cv. Praecox Compacta. Wysokość 50 cm. Kwiato żółte w wąskich, stojących wiechach. Cv. Laurin. Wysokość 25 cm. Tworzy kuliste kępy. Kwiaty złotożółte, VIII, pcłowa IX. Cv. Leraft. Wysokość 50 cm. Kwiaty jasnożółte, początek IX. :Mieszai'ice wysokości 60-200 cm: li Cv. Goldelfe. Wvsokość 80 cm. Luźne wiechy, duże kulki kwiatowe, podobne do mimozy, VIII. . . fil Cv. Golden Falfa (rys. 119). Wysokość 60 cm. Długie boczne gałązki, ułożone poziomo. Cv. Goldenmosa. Wysokość 90 cm. Kwiaty ciemnożółte, pędy silnie rozgałęzione, wzniesione. Cv. Golden Wings. Wysokość 200 cm. Dawna odmiana, ulepszona S. shortii; wzniesione, silnie rozgałęzione wiechy, IX. li Cv. Goldjunge. 180 cm. Nowe S. short1:i; wiechy szerokie i luźne, koniec VIII do X. Cv. Goldstrahl. Wysokość 100--120 cm, kwiatostany płaskie, poziomo rozłożone. Cv. Goldfichte. Wysokość 180-200 cm. Wiechy kwiatowe obfitsze niż u dawnej odmiany Goldstrahl, VIII-IX. li Cv. Goldtanne. Wysokość 160 cm. Najpóźniej kwitnąca odmiana, IX. Cv. Lemore. Wysokość 60 cm. Podobna z kwiatów do gatunku Solidaster luteus, lecz kwiaty i wiechy vd.ększe, silne, sztywne pędy. Cv. Perkeo (rys. 120). Wysokość 60 cm. Piękne, „mimozowe" kwiaty; budowa jak u odmiany Goldstrahl, VIII-IX. Cv. Schwefelgeysir. Wysokość 140 cm. Najlepsza z dawnych odmian Foerstera; luźne, ogromne wiechy, VII-IX. Cv. Sonnenschein. Wysokość 150 cm. Liczne, długie wiechy, obficie kwitnące, dawna odmiana, VIII. Cv. Spatgold. Wysokość 80 cm. Kwiatostany płaskie, piramidalne, początek IX. x SOLIDASTER ( x ASTERAGO). Compositae. SOLIDASTER.

5-8

Rys. 119. Solidago cv. Golden Falls Rys. 120. Solidago cv. Perkeo

ID

X

Solidaster luteus

= Aster hybridus luteus, Asterago lutea, Aster missouriensis.

Solidaster żółty (rys. 121). Mieszaniec Aster ptarmicoides X Solidago. Wysokość 80 cm. Kwiaty jasne, słomkowożółte; słaba budowa łodyg, nadaje się więc tylko na kwiat cięty. SPIRAEA ARUNCUS, patrz Aruncus SPIRAEA FILIPENDULA, p:ttrz Filipendula SPIRAEA ULMARIA, patrz Filipendula

Rys. 12:2. Stacnys lanata

Rys. 121. X Solidaster luteus

żtółtych.' ~~żo:hwych i niebieskich, wytrzymujące u nas tylko pod starannym przykryciem, w ciepłych, dobrze zdrenowanych

STA CHYS. Labiatae;. CZYŚCIEC

Bardzo rozległy rodzaj, zawierający tylko kilka gatunków uprawianych w ogrodach. Gatunki pochodzące z Grecji:, Małej Azji i Syrii są w uprawie bardzo niepewne (S. candida, S. iberica itp.). Wart wypróbowania jest kaukaska-irański S. lavandulifolia. Wysokość 20 cm. Kwiaty purpurowe, VII. S. grandiflora _:_ Betonica grandiflora. Cz, wielkokwiatowy, bukwica. Kaukaz. Bukwica kaukaska ma wszelkie cechy trwałej i wytrzymałej na mróz byliny ogrodowej. Należy ona do czołowej grupy najbardziej niezbędnych roślin obwódkowych i rabatffwych. W uprawie zwykle: Cv. Super ba= S. grandiflora robusta. Wysokość 50 cm. Masa dużych kwiatów rożowolila, Zastosowanie: rabaty, obwódki, grupy ogrodmrn i parkowe, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne suche. li S. lanata. Cz. wełnisty (rys. 122). Iran, Annenia. Powszechnie znana roślina obwódkowa, czasem w ogrodach zdziczała. Szybko rosnące kobierce srebrnych, wełnistych liści chę1nie stosowane są przez mniej w-ybrednych dekoratorów. Niepozorne kwiaty usuwa się; trwałość ograniszona (zwykle parę lat). Zastosowanie: obwódki, rabaty. Stanowiska słoneczne suche. ST[i:RNBERGTA. Jimaryllidaceae. SZTERNBERGIA 5. lutea. S. żołta. Roślina cebulowa. śródziemnomorska, kwitnąca na jesieni, odpowiednia do specjalnych ogrodów skalnych i alpinariów botanicznych.

STIPA, patrz ·„Trawy" STOKESIA. Compositae. STOKESJA $. laevis =. S. cyanea. Amerykańskie, karłowe chabry, kilka odmian ogrodowych o dużych ko~zyczkach, białych,

S allOWlSJU>C ,

STUPA, patrz Stipc SYMPHYTUM. Boraginaceae. ŻYWOKOST Ozdobne

żywokosty

o

biało

paskowanych

liściach

nie

są

jeszcze u nas wcale wvzyskane w ogrodach

i w parkach. Natomiast niskie gatunki, jak S. tuberosum mogłyby stanowi( i~ateriał okrywowy w. grupac~1 drzew. Głę~o~o korzeniące się karpy są trwałe, bujnie re sną zwłaszcza \r miejscach wilgotnych, a okazałe hśc1e zachowują swoje własności dekoracyjne dłużej nawet niż funkie. s; officina:le CV. Argenteum. lekarski CV. Argenteum. 40-60 cm. Liście gładsze, na znacznej powierzchni białosrebrzyste. K wiatv należy >rvcinać. . S. peregrinum. Z. obcy. Wysokość .100-120 en~. Silni~ r;zgałęzione pędy, zakoilczone dzwonkowatymi, czysto niebieskimi kwiatami, rozwijającymi stopniowo przez· dłuższy okres czasu. Cenny nabytek do ?ienistych grup parkowych. Zastosowanie: grupy ogrodowe i parkowe, grupy nadwodne. Stanowiska słoneczne i półcieniste wilgotne. Odstępy sadzenia - 50-80 cm.

z.

. SYNTHYRIS. Scrophulariaceae. SYNTYRIS . Niskie, wiosenne bylmy, charakterystyczne dla runa lasów północnoamerykańskich. Dopiero w ostatnich latach zostały lepiej .poznane przez hodowców europejskich. W sztucznie komponowanych ugrupowaniach ogrodowych są one cennym uzupełnieniem naszych wcześnie kwitnących roślin cebulowych i okrywowych. Należy do nich między innymi: . .•. S. renifonnis = S. rotundifolia. Wysokość 30 cm. Świeżo zielone, trwałe kępy :r{erkowatych, ostro piłkowanych lisc1, kwiaty w krótkich gronach, lilaniebieskie, IV. Cenne uzupełnienie takich roślin, jak J\1ertensia, Trillium, Sangzdnar~a: A.nemone hepatica, Adiantum P,e_da~um itp. Pod nazwą 5. reniformis bywa uprawiany w ogrodach S. stella· .ta - s. gw1azdz1sty sprowadzony do nas z :\1em1ec.

215

I'ELEKIA = BUPHTALMUM. Compositae. _TE_LEKIA ., . . . , , · T ' a Podole Bałkanv Wielkie sercowate hsc1e, okazałe pomaranczo\\e T speciosa. . po k azn . ., }. . l . l' , h . wr ., k · • 10:0 200 cm Roślina odpowiednia tylko do duzych par rnw natura ist; cznyc , kwiatv. vv )"O osc ._, . . . . . ·1 R . . . ". v

· . 1· tr'"ała półc1emste, e k spansywna " . Za"tO"O'i·ar , , • 1 ie·· "tanowiska ,

gotne.

ozmnazame przez ,1e1

Dolomity. Gatunek. ska~ny. Wy~okość 30 cm;. Bar~z~ duże kwkty pomarańczowe.· Zastosowanie:. ogrody skalne, alpmana botamczne. Stanmnska ,ło neczne suche. Rozmnaża się tylko przez siew. TEUCRIUM. Labiatae. OŻANKA . . . . •ażnie ołudniowe gatunki zielne i krzewiaste, u nas mez1~1otn1ałe. .. p rze~ cha~aedrys. O. właściwa. Europa południowo-wschodma, 1;, nas po 'Y!~yn~ Lu~e{ską. Podkr~ew uprawiany wraz z bylinami, ~wy~l.e na obi~ódki. Wysokosc 30 cm. Lisc1e z1moz1e one, kwiaty czerwonopurpurowe, VII-IX. W mreJscach wilgotnych przemarza. THALICTRUM. Ranunculaceae. RUTEWKA . . . . . . S ' , d 100 gatunków rosnącvch w północnej części strefy umiar~owaneJ, w upr~1ne ~naJduhe się l~.S~ależą one do czołowej grupy najbardziej wartościowych bylm og.rodO~')'Ch. l xar ·owyc . Th a uile ifolium. R. orlikolistna. Polska, Europa, AzJa: ~ y~ok~~c 100-14? cm: " .11.llalr ll o. rliqko'w gkwiatY w okazałvch, baldachowatych ·wiechach, lila l hlarozowe, komkec .v Lisc1e J " ' , • · h 'k b k ł tkó\• korony u wia'o VII. Niezwykle lekki, puszysty wygląd kulistych ;nec :vym a z ra ~.Pa ·11· .ł k . . a . ·1 . ·u ręci"ko', 1· W"zvstk1e nasze rutewki są ros mami ą ow;m1, tó przy Jednocze-;nvm s1 nvm rozw 0 J 11r ' · '". . b · · ·kł ·oh lu;iącymi wilgotn~, kwaśn.ą.glebę, lee; rut~wk~ orli~o~ist~rn roś1~i:t~~~~:~:~~1~~st ~~-~e :U~1:2 ci1r;i .rabatach i w grupach, zarowno w słoncu, pk 1 " połc1en.u (gd; • Jl d .. dnych o"-iąga

l

po~.ia!. eciosissima.

w1

T.

najpokaźniejsza.

~,~:O~~I~)
bez

żadnej

szkody brak

~pi~ki. w okresi~ woj~1rn;·m; ~est~1nem\~· d~zy[t~1~f~;~c l~l~~w~~m{ hp.

głównie z irysami sybery]s~um, kr:;·aw1rn;:an11,. wiąz.o\\ ~a~•:, ;;a\\ 1; a~n '

' im 3-4 m1ędzv mzszvm1 bylmam1, rm,meµ poJed) nlczo. b d ł t . d11·1·an · ·· · ł d · 1 ·· · 1 gzemp arzv) ar zo a >
L.

'

Th. flavum. R.

żółta.

Polska, Europa, Azja.

Wysokość

80-100 cm. Kwiaty

żółte,

VI-VII;

małowartościowa

bylina:

.łąkowa.

li Th. glaucum = Th. speciosum (r. południowa. Wysokość 120-150 cm. Liście większych grup parkowych.

l!I Th. minus var. adiantifolium

sinozielona) i Th. glaucum cv. Grandifiorum. Europa niebieskawe, wiechy żółte, nieco wiotkie, nadają się do

= Th. adiantifolium. R. mniejsza odmiana adiantolistna,

o

Wysokość 50-70 cm. Efektowna odmiana naszej rutewki mniejszej, drobnym ulistnieniu, nadają­ cym się do cięcia jako materiał bukieciarski. Kwiaty bez większego znaczenia.

THYMUS. Labiatae. MACIERZANKA. Macierzanki należą do krzewinek, chociaż tylko gatunki wyższe, wyraźnie drewniejące, na to wskazują. Odmiany najważniejszego gatunku T. serp;-llum - macierzanki piaskowej - tworzą kobierce zupełnie niskie, stale zielone, pokrywające się w ciągu lata zwartą powłoką miniaturowych kwiatów. Wysokość zaledwie kilka centymetrów. Zasięg geograficzny w Europie jest bardzo duży, od Afryki do kręgu polarnego, wskutek czego spotyka się w obrębie jednego gatunku odmiany całkowicie wytrzymałe na mróz i wymarzające. Użyteczność ogrodowa macierzanki jest bardzo duża. Trudno sobie obecnie wyobrazić rabaty skalne, skarpy i murki bez ich udziału. Zwykła macierzanka pias· kowa ma kwiaty o nieokreślonej lilaróżowej barwie, lecz odmiany ogrodowe czysto białe, karminowe i karminowoczerwone są bardzo efektowne. Niskie kobierce są doskonałym okryciem dla drobnych i wyższych roślin cebulowych albo też tłem dla innych, w ciągu lata kwitnących bylin. Wymagają stanowisk słonecznych, w cieniu rosną i kwitną słaba. W normalnej ziemi ogrodowej, ciepłej i przepuszczalnej dają najlepsze wyniki. Na suchych piaskach rosną również.dobrze., ale zwykle „wędrują", przesuwają się w poszukiwaniu pożywienia, zostawiając zamierające płaty. Rozmnażanie łatwe przez podział i z sadzonek, uprawa w szkółce tylko w doniczkach, gdyż egzemplarze gruntowe przy przesyłce na większą odległość przyjmują się z trudnością. Zastosowanie: runo, ogrody skalne, skarpy kwiatowe, murki kwiatowe, założenia naturalistyczne. Stanowiska suche słoneczne. Odstępy sadzenia - 25-30 cm. li Th. X citriodorus = Th. serpyllum var. citirodorus. Mieszaniec Th. pulegioides X Th. vulgaris. Wysokość 5-8 cm. Liście silnie pachnące. W uprawie forma o biało obrzeżonych listkach (cv. Argenteovariegatus i cv. Silver Queen) oraz żółto obrzeżonych cv. Aureovariegatus. Formy południowe, czasem przemarzające. Th. serpyllum. M. piaskowa. Większe znaczenie niż gatunek mają następujące odmiany: Cv. Albus. Ulistnienie jasne, kwiaty lśniące, białe, VI-VII. Cv. Coccineus. Nieco wyższe, ciemnozielone kobierce (łatwe do rozmnażania z sadzonek), kwiaty ciemne, karminowoczerv,;one. Cv. Major Kwiaty ciemnoróżowe, odmiana późno kwitnąca, VII. Cv. Splendens. Kwiaty lśniące, czerwone. Często w uprawie forma fałszywa, o kwiatach mętnie zabarwionych, lilakarminowych. Cv. Lanuginosus = Th. lanuginosus. Wysokość 3-5 cm. Liście szarosrebrzyste, kwiaty różowe, bardzo nieliczne, zresztą zbyteczne, gdyż ozdobą tej macierzanki jest piękne, wełniste ulistnienie. Th. vulgaris. M. zwyczajna. Europa. Wysokość 15-25 cm. Znanv, silnie aromatyczny podkrzew, rozmnażany z nasion, 2-3-letni. TIARELLA. Saxifragaceae. TIARELA T. cordifolia. T. sercolistna. Ameryka Północna. Wysokość 30 cm. Liście trwale, jesienią jaskrawoczerwone, kwiaty białe, IV -V. Gatnuek zbliżony do Heuchera. Zastosowanie: ogrody skalne, założenia naturalistyczne, alpinaria botaniczne. Stanowiska

półcieniste,

wilgotne.

TRACHELIUM. Campanulaceae. TRACHELIUM

Poludniowobałkańskie i północnoafrykańskie rośliny skalne, u nas bardzo trudne do przezimowania. Możliwa uprawa jednoroczna bardzo efektownego gatunku T. rumelianum. Zastosowanie: ogrody skalne.

217

216

TRADESCANTIA. Commelinaceae. Trzykrotka. Prawie wszystkie trzykrotki należą do roślin p~dzwrotnikowych uprawianych w szklarniach. Jednakże 2-3 gatunki rosnące w Ameryce Północnej są uprawiane w gruncie. T. X andersoniana = T. virginiana. T. Andersona. Mieszaniec T. chiensis X T. subauspera x 'I_· ~irginiana. U na~ ?ostatec~nie wytrzymały (lekkie zimy bez przykrycia). Rozrasta się bardzo 81lme, zwł~sz~za •;· mleJSCach :vil~ot:iych nad brze~arni wó~. Wysokość 40-70 cm. Kwiaty typowe, 1 ~ol:t01vomebiesK1e, ok.res kw1tmema bardzo długi, stopmowo od czerwca do sierpnia. Rozmnaz~me łatwe p~zez p~dział. ~rzez wysiew otrzymuje się rośliny o różnych barwach kwiatów, należy w1~~ upra>v:1ac od_rrnan_Y- ~1lkol~tnie kępy osiągają rozmiary 80 X 80 cm. Zestawienia w grupach z hhm;·can11, pełmkam1, mską wiązówką, niskimi irysami nadwodnymi, pierwiosnkami itp, Zastos~;rnme: rabaty, grupy ogrodowe i nadwodne, układ WWN. Stanowiska półcieniste, stanowiska wilgotne. · Cv. Alba. Kwiaty białe. lll! Cv. Atrocoerulea'. Kwiaty ciemnoniebieskie. lll! Cv. Coerulea. Kwiaty jasnoniebieskie; cv. Coerulea Plena - półpełne. lll! Cv. Leonora. Kwiaty bardzo duże. ciemnofioletowe. Cv: S_anguinea. Kwiaty" czerwonawe; ~dmiana wyjątkowo silnie rosnąca. Inne odmiany są ró>n1ie cenne: T. virginiana = T. virginica. T. wirgińska. W u1:Jrawie jest rzadko. Wysokość do 35 cm. Cała roślina już w k011cu czerwca żółknie i zasycha. TRILLIUM. Liliaceae. TRIUUM T. grandijlorum. T. wielkokwiatowe. Amer)'ka Północna od Kanady do Florydy. Bardzo rozpowszechniona w Arne· ryce wiosenna bylina rruia leśnego. Kwitnie w maju, latem zanika. Nasiona trudne do zebrania, kiełkują w drugim roku, siewki rosną bardzo powoli (3 lata), nim wytworzą dostatecznie silne kłącza. Przez podział otrzymuje się małą Mczbę roślin; rozmnażanie w warunkach ogrodowych jest więc bardzo utrudnione, wskutek czego ta piękna roślina n:l1eżv do rzadkości. Duże, białe kwiaty są bardzo efektowne. · Inne gatru1ki amerykańskie i azjatyckie uprawiane są głównie w ogrodach botanicznych.

TROLLIUS. Ranuculaceae.

PEŁNIK

Europa, Azja. Spośród kilkunastu -Nażniejszych gatunków w ogrodach uprawiane są 3-4 oraz znaczna liczba miesza1'tców. Nasz pełnik europejski kwitnie wcześnie w maju, podobnie jak więk­ szość mieszańców, pełnik chiński - T. chinesis natomiast nieco później - w czerwcu. Odmiany ogrodowe powstały ze skrzyżowania T. asiaticus (główny udział), T. caucasicus (= T. patulus var. caucasicus) i T. chinensis z naszym pełnikiem T. europaeus. Po gatunkach azjatyckich. odziedziczyły odcie1't pomarańczowy i czerwony, po europejskich cenny i v.ożądany kulisty kształt kwiatów; u odmian jednak ciemniej zabarwionych występuje jeszcze wyraźnie skłonność do formow~nia kwiatów półotwartych, o wydłużonych płatkach środkowych. Dla odmian powstałych w wymku tych krzyżowań używa się nazwy T. X cultorum - p. ogrodowy. Oddzielną grupę tworzą pełniki karłowe, odpowiednie do ogrodów skalnych (T. pumilus, T. yunnanensis). Peł;;_iki ogro· dowe ze względu na kształt i wspaniałe, gorejące barwy kwiatów są tak niezwykle atrakcyjne, że należałoby im przyznać honorowe miejsce wśród naszych najcenniejszych bylin ozdobnych. Prze· szkodą do ich masowego i powszechnego stosowania są pewne specyficzne trudności uprawy. Chodzi o to, że nie mogą one należycie rozwijać się i kwitnąć obficie w miejscach suchych, a jednocześnie nie znoszą stanowisk zacienionych. Przeciętnie nasłonecznione rabaty ogrodowe są dla nich za mało wilgotne. Rośliny po skąpym kwitnieniu zbyt szybko tracą liście i powoli zanikają. J~dynym więc miejscem odpowiednim do uprawy pełników są wilgotne, otwarte brzegi wód, msko położone, wilgotne łąki i okresowo zalewane rabaty przy basenach i innych sztucznych zbiornikach. Względnie dobre wyniki można osiągnąć dodając dużo ziemi liściowej i torfu lub tworząc na głębokości 30-40 cm podkład gliniasto-torfowy. Kilkakrotne, obfite podlanie w ciągu wiosny i pierv;szej połowy lata jest konieczne (chyba, że maj jest wyjątkowo dżdżysty), należy więc

218

postępować jak z tawułkami, z tym zastrzeżeniemjednak, że tawułki mają zapQtrzehowanie ·na wodę znacznie mniejsze i znoszą półcień. Gatunki azjatyckie można dość łat»'o rozmnażać z nasion {zwłasz~ cza· T; chinensis). Również; Iniesza11ce należy starać się rozmnażać-:przez ·wysiew nasion w jak naj. większej ilości, chociaż wsch0dzą-one·trudno (najlepiej przemrozić) i odpowiedni materiał otrzymuje się dopiero w trzecim roku. Siewki mają kwiaty o różnych odcieniach i różnej wielkości, ale mieszanka taka może pyć w pełni"tlżyteczna (nie mówiąc już o możliwości ·wyłowienia cennych, nowych odmian). Rozmnażanie przez podział jest powolne (zaraz po przekwitnieniu) i materiału odmianowego zawsze jest w szkółkach za mało. Odmiany wczesne są bardzo poszukiwane na kwiat cięty. Gatunki typowe, >vyżej wspomniane, nie Sil uprawiane, gdyż; zastąpiły je ca1kowicie mitszańce. Większość odmian powstała juź dość dawno (1910..:.1930), ostatnio przybywają stopniowo nowe, udoskonalone odmiany. Zastosowanie: grupy ogrodowe i parkowe, grupy nadwodne, układ WWN. Stanowiska słoneczne, stanowiska wilgotne. Duże znaczenie w produkcji na kwiat cięty .. T. X cultorum, P. ogrodowy. Cenniejsze odmiany ogrodmve: · Cv. Baudirektor Linne. Wysokość 50 cm. Kwiaty średnicy ~cm, ciemnopomaraii.czowe, kuliste, najbardziej zwarte wśród odinian tej barwy. . . Cv. ':Earliest of All. Wysokość 40 cm. Kwiaty średniej wielkości, złotożółte; odmiana bardzo wczesna. Cv. Empire Day. Wysokość 60 cm. Kwiaty żółtopomarai1czowe, duże; odmiana wczesna. Cv. Feuertroll. v;rysokość 70 cm. Typ pełnika chińskiego, kwiaty 0twarte, pomarań­ czowoczerwone, prawie czerwony odcień. Cv. Lichtball. Wysokość 60 cm.· Kwiaty średnicy do 5 cm, pomarańczowożółte. Cv. Mandarynka (B-cia Hoser, 1935). Wysokcść 60 cm. Kwiaty ciemnopomarańczowe, duże. Cv. Newry Giant. Wysokość 40 cm. Kwiaty pomara11czowożółte, średnicy 4,5 cm; odmiana późna. Cv. Orange Globe. Wysokość 50 cm. Kwiaty pomarańczowe, średnicy 4,5 cm; wczesna, najbardziej rozpowszechniona, doskonała. dawna odiniana. Cy. Prichard's Giant. Wysokość 90 cm. Kwiaty ciemnopomarańczowe, kuliste, nowa odmiana. T. chinensis. P. chiński. Chiny północne. Gatunek zwykle uprawiany w ogrodach jako T. łedebouri. Wysokość do 90 cm. Łodygi rozgałęzione, kwiaty wyraźnie pomarańczowe, otwarte,; ·charakterystyczne, długie, stojące płatki środko'i'Ve, V. Zawiązuje dużo łatwo kiełkujących nasion. Nie jest poszukiwany na kwiat cięty, lecz do grup doskonały. T. yunneinensis = T. pumilus var yunnanensis. T. junna{1ski. Góry Ym'manu na wysokości powyżej 3000 m. Wysokość 35 cm. Kwiaty otwarte, żółte, VI. T. yunnanensis var. eupetalus = T. pumilus var. moerheimi. Wysokość 35 cm. Kwiaty bardzo du:ż;e, złotożółte; odmiana doskonała do ogrodów skalnych. TULIPA. Liliaceae. TULIPAN Rola tulipanów w ogrodach bylinowych jest dość ograniczona, znacznie skromniejsza niż narcyzów. Sadzi się je głównie wśród niskich i kobiercowych roślin skalnych w grupach po k:ilkanaście sztuk (na stałe) lub też rabatach mieszanych, gazie ·1rakto-wane są jako rośliny sezonow:.e. Tak zwane dzikie tulipany, gatunki nie stosowane w kwiaciarstwie, można również sadzić masowo w natura· listycznych partiach parkowych i w dużych ogrodach skalnych, ale w tym _kierunku nie mamy jeszcze należytego doświadczenia ani też nie rozporządzamy większymi ilościami materiału. Prawdziwą „kopalnią" bardzo oryginalnych i pięknych gatunkó'w tulipanów „botanicznych" są obszary po· łudniov,-o-wschodnich republik radzieckich, od Kazachstanu do Armenii i Iranu. Część z nich została wprowadzona do uprawy w Europie (głównie przez botanika A. Regela) już przed 1915 r„ niektóre są juź znane w licznych odmianach (T. kaufmanniana, rys. 123, T.fosteria.na, T. echleri, T. greigii itp.). Dziesiątki innych gatunków są w obserwacji w radzieckich ogrodach botanicznych i być może, że w niedalekiej przyszłości niektóre z nich zostaną u nas wprowadzone do uprawy.

219

rozłogów). różowoczerwonej,

jednak

Mniej znana jest cv. Plenifl.ora, której kwiaty niekiedy jaśniejsze, także białe. TYPHA, patrz „Byliny wod~e i bagienne"

są

mniej lub

więcej pełne,

barwy

VERATRUM. Liliaceae. CIEMIĘZYCA Ciemiężyce mogą być stosowane w dużych parkach krajobrazowych, tylko w wyjątkowych jednakże wypadkach udaje się osiągnąć efekty' korzystne i zbliżone do naturalnych. V. album. C. biała. Polska, Europa, Azja, łąki górskie.· Wysokość 150 cm. Kwiaty białozielonkawe, VI-VH. V. nigrum. C. czarna. Polska, Europa środkowa, Syberia. Wysokość 100 cm. Kwiaty brązowoczerwone, VI-VII.

Rys. 123. Tnlipa ka.u(manniana. Rys. 124. Tulipa silvestris

Gatunki europejskie są mniej ciekawe. Śródziemnomorski tulipan leśny - T. silvestn'.s (rys. 124) jest rozpowszechniony w Europie środkowej (zdziczały w parkach i zaroślach), ale wartość jego jest niewielka, gdyż rozmnaża się co prawda jak chwast (dzięki rozłogom), ale prawie nie kwitnie. Na rabatach i w ogrodach skalnych stosujemy zwykle odmiany wczesne pojedyncze i późne z grupy Darwina. Nie ma potrzeby wyliczania odmian, gdyż pra'ń'ie wszystkie nadają się do tego celu równie dobrze. Pierwszeństwo otrzymują oczywiście czyste, zdecydowane barwv - żółte, różowe, czerwone i pomarańczowe. Cebulki mogą pozostawać na jednym miejscu 5-8 lat, dopóki kwiaty nie zdrobnieją. Okrywanie w normal~_e zimy nie jest konieczne (z pierwszego roku). TUNICA. CcuyophyllGceae. GGZDZICZNIK T. saxifraga. G. skalnicowy. Europa południowa, Kaukaz. Ścielące się rośliny skalne, tworzące zupełnie luźne, lekkie kępki; kwiaty drobne, jasnoróżowe. Rozsiewa się obficie, zajmując szczeliny w schodach, tarasach i na murkach kwiatowych, często staje się kl:Dpotliwy (nie tworzy

220

VERBASCUM. Scrophulariaceae. DZIEWANNA Europa, od Grecji do kręgu polarnego. Większość gatunków należy do dwuletnich. Kilka zaliczanych do bylin - to w rzeczywistości rośliny kilkuletnie, które w zależności od warunków glebowych (lekka i przepuszczalna) i sposobu uprawy (wycinanie łodyg przed zawiązaniem nasion) mogą trwać na jednym miejscu 3-5 lat. Gatunki „wieloletnie", jak V. phoeniceum, V. nigrum czy V. longifolium var. pannosum, są jako byliny ogrodowe, rabatowe lub grupowe mało dekoracyjne i nadają się cki partii naturalistycznych. V. X hybridum. Mieszańce ogrodowe. Hodowcy an9ielscy wytworzyli przez krzyżowanie szereg odmian ogrodowych, reklamowanych jako trwałe. Zadna z nich nie' trwała u nas dłużej niż 4 lata, lecz próby należy powtarzać, sadząc w bardzo lekkiej i przepuszczalnej glebie, gdyż autorzy różnych artykułów i notatek w prasie niemieckiej donoszą o egzamplarzach trwających &-10 lat. Dotyczy to zwłaszcza następujących mieszańców. Cv. Caledonia. Wysokość 150 cm. Kwiaty brązowołososiowe, VI-VIII. Cv. Densifl.orum. Wysokość 120 cm. Rozety liściowe omszone, żółtawe, kwiaty efektowne, pomarańczowomiedziane na cytrynowożółtym tle. Maksymalny •siek u nas zanotowany wynosi 4 lata. Cv. Pink Domino. Wysokość 120 cm. Kwiaty różowe, środek kasztanowy. VERONICA. Scrophulariaceae. PRZETACZNIK Rodzaj obejmujący około 300 gatunków rozmieszczonych we wszystkich częściach świata. Oprócz gatunków zielnyeh, jednorocznych i trwałych, istnieje mnóstwo gatunków krzewiastych (głównie Nowa Zelandia), uprawianych u nas tylko w szklarniach. Niektóre podkrzewy uprawiane są w Anglii. W uprawie bardzo dużo mieszańców naturalnych i ogrodowych, wskutek czego nomenklatura przedstawia dużo do życzenia. Nazwy podawane w katalogach hodowców są w wielu wypadkach botanicznie nieprawidłowe, lecz radykalne uporządkowanie natrafia na trudności. Większość przetaczników - to rośliny niskie lub kobiercowe, nadające się do ogrodów skalnych i na obwódki. Gatunki takie, jak V. longifolia i V. spicata, tylko w okresie kwitnienia osiągają wysokość 50-80cm, należy więc umieszczać je w grupach i na rabatach na pierwszym planie. Wielką zaletą gatunków skalnych jest ich niewybredność, wytrzymałość na mróz, szybki i bujny wzrost. Nie ustępują one pod tym względem rogovmicom, kocimiętkom, rozchodnikom i innym tego rodzaju roślinom skalnym, kwitnącym od V do VI. Wadą natomiast jest zbyt krótki okres kwitnienia (często kilkanaście dni). Uprawa i rozmnażanie bardzo łatwe (nasiona, podział, sadzonki). Stanowiska dla większości gatunków słoneczne ( w cieniu źle kwitną), rodzaj gleby nie ma większego znaczenia. Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowe, ogrody skalne, skarpy kwiato\ve, murki kwiatowe. Stanowiska słoneczne suche. Odstępy sadzenia - 20-30 cm. V. incana. P. siwy. Krym, Syberia. Często uprawiany gatunek o dekoracyjnych, srebrzystych liściach, tworzących zwarty kobierzec, nie zawsze trwały. Kwiaty niebieskie w wąskich kłosach. Wysokość 30-40 cm, VI-VII. Cv. Praecox. Wysokość do 50 cm. Kwitnie wcześnie w lipcu. Ili Cv. Rosea. Kwiaty ciemnoróżovv-e, efektovme na tle ulistnienia. Ili Cv. Semperargentea, Wysokość 40 cm; Srebrne kobierce trwające przez zimę, kwiaty ciemnolila.

221

V. twcrium =V. latifolia. P. pagórkowy. Środkowa i południowa Europa, Kaukaz; >V Azji na Syberii. Wysokość 30-60 cin. Liście siedzące, jajowate, grubo _karbowane, ov,łosione. Kw~aty lazurowoniebieskie, ciemnożyłkowane, w -stożkowatych gronach, V-VI. Gatunek ten ma wiele odmian„ które prawie vv-yłącznie są w uprawie. . . Cv. Coerulea. Wysokość do 10 cm. Kw-iaty jasnoniebieskie; bardzo efektowne kobierce. Cv. Royal Blue. Wysokość 25 cm. Kwiaty intensywnie niebieskie. Cv'. Shirley Blue. Wysokośc 15-20 Bm. Kwiaty lśniące, ciemnoniebieskie. Cv. True Blue. Jak ·wyżej, lecz pędy silniejsze, bardziej wzniesione. . li V." longifolia var. subsessilis-:- V. hendersonii, P. długolistny odmiana szypułkmva, Japonia. Późno kwitnący przetacznik japoński jest najcenniejszy jako bylina rnbatow?:grui::ow~. Wysokość 80 cm." Długie kłosy ciemnoniebieskich bviatów. W glebie nieprzepuszczalne] I w c1enm czasem choruje. _ . V. prostratq, = V. mpestris. P. :i;-0zesłany. Występuje na kontynencie Eurazji ~~ _Hiszp,anii przez połudi1iową 'i środkową Europę, Kaukaz po Syberię. Wysokość_I0-20. cm. Li~c1: krotko -0włosione. Kwiaty niebieskie, ale w barwach zmienne; istnieją.formy o kvnatach Jasnych I ciemnych, także różowych i białych, V-VI. V. repens. P. rozłogowy. Korsyka. Kobie1:ce wysokości 3 cm; usiane niebieskawobiałymi kwiatami. . . V, spicata. P: kłosowy.· Polska, Eu'ropa. W uprawie szereg odmian og~odowych ?· kłosaQa długości 25-50 cm, 1v różnych barwach i odcieniach. Ostatnio przybyła c~ła sena angiel~kich o ,h.ar· dzo pięknych odcieniach różowych (cv. Barca:i;ole, cv. Minuet, cv. P11:va~e 1tp.). Zadomo-w10ne roslmy dają po 15...:20 kłosów, lecz wymagają słonecznych, ciepłych stanovnsk, VI-VIII. Cv. Alba. Wysokość 40 cm. Kwiaty białe. Cv. Barcarole. Wysokość 25 cm~ Kwiaty ciemnoróżowe; silny wzrost. . Cv. Erika. Wysokość 50 cm. Kwiaty jasnoróżowe; dawna odmiana o słabym wzróś_ćie. Cv. Romley Blue. Wysokość 50 cm. Kwiaty ciemnofioletowo-niebieskie, powtarzaJące (VII-IX), zdrowy, bujny wzrost. Cv. Rosea. Wysokość 40 ci:h. K1~iaty różowe. Cv; Rubra. \Vysokość 40 cm. czerwone. VINCA. Apocynaceae. Spośród kilkunastu znanych gatunków uprawiane są w ogrodach 3 :;va" runkach klimatycznych ·wystarczy całkowicie piękny i wytrzymały na barwm~k :i:iospoh!Y· Spotykany częściej na wsi i na cmentarzach (w naturze przeważnie wyniszczony); dzrwme rzad~~ stosowany jest w ogrodach miejskich, publicznycI1 i przydomov.rych, pomimo że ~le ~na.my d:·ug;e1 rośliny okrywowej podobnie nie wymagającej, szybko i silnie rosnącej w r?łc1emu i ;w c1enm, i o podobnych wartościach dekoracyjnych. Masowe rozmnażanie przez podział odrostow bardzo

'?"

łatwe.

V. minor. B. pospolity. Polska, Europa środk.owa. Pni,wie stale 'zielony r.od~rze;'V, o pędach pełzających i końcach pędów kwitnących, wzniesionych pionowo; kwiaty mefoesl<-J.e, IV-V. Odmiany biafo i czerwonawo kwitnące są mało efektowne. Argenteovariegata (rys. 125). Odmiana o kwiatach. i liściach białopstrych, doskonale kontrastujących z roslinami zielonolistnymi. Cv. Bowle. Odmiana wielkok:wiatowa, zasługująca na szerokie rozpowszechnienie . .Zastoso· wanie: obwódki, runo, stanow-iska słoneczne, półcieniste w-ilgotne i wilgotne. V. herbacea. B. zielny. Europa południowo-wschodnia. Pędy kwitnące, poziome. Ga,tunek mniej wytrzymały na mrozy, w masowej uprawie zbyteczny. V. major. B. większy. Europa południowo-zachodnia. Gatunek o większychliściach,):iardz? dekoracyjny, ale Wi:«~liwy r,a mrozy; )lez przykrycia przemarza i nie zawsze odbija. Siatka nerwów jęs)i ~foto zabarwiona.

222

:Rys. 125. Vinca minor cv. Argenteo variegatit

Cv. Variegatis. Liście białożółto obrzeżone i pstre; tworzy efektowne okrywy, lecz v.rymaga przykrywania, w ostre zimy wymarza.

VIOLA. Violaceae. FIOŁEK Liczba gatunków rosnących w różnych częściach świata wynosi około 500, w Polsce około 35. Do celów kwiaciarskich upmwiańe są w ogrodach 4 gatunki, a w ogrodach skalnych dodatkmrn 4-5. Liczba upraw-ianych odmian (nie licząc miesza11ców) jest również stosunkowo nieznaczna. Nasze możliwości stosowania fiołkó-1\r w założeniach ogrodowych są bardzo ograniczone. Wynika to z tej okoliczności, że gatunki najbardziej dekoracyjne, tj. pochodzący z Pirenejó\\- fiołek rogaty V. comuta i południovm-wschodni fiołek powabny - V. gracilis, są u nas mało wytrzymałe na mrozy i krótkotrwałe. Możemy sadzić w grupach i na rabatach lub w partiach skalnych gatunki występujące w północnej części strefy umiarkmrnnej fiołek wonny V. odorata i fiołek motyl- V. papilionacea, ale te znów nadają się bardziej do cięcia niż do tworzenia efektó>1- barwnych w ogrodzie. Pozostałe fiołki, tak zwane dzikie, uprawiane są w alpinariach (kilkadziesiąt gatunków lub form), ale nie są ani zbyt trwałe, ani łatwe, ani na tyle dekoracyjne; aby wprowadzać je do kom· pozycji ogrodowo-parkowych (w grupach naturalistycznych jako składnik runa niektóre z nich być użyteczne). Właściwe warunki uprawy -- to gleba raczej zwięzła i zasobna w wodę, półcief1. lub ·cie11. Dla gatunkó1v- górskich odpowiednie stanowiska w ogrodach skalnych. Rozmnażanie odmian ogrodowych z nasion i przez podział graciUs z sadzonek) dość łatwe lub łatwe.

V. comuta. F. rogaty. Pireneje, Apeniny. nieJJieskie z „ostrogą", kwitnie od maja do jesieni. Masowo uprawiany ze względu na budowę kwiatów: początkowo odmiana CV. Gustaw w-ermig, później odmiana cv. Hansa 1925). Obecnie w uprawie nowe, ulepszone odmiany, m. in. cv. W. H. Woodgate - kwiaty duże, ciemne, lilaniebieskie, V-IX; prawdopodobnie najlepsza obecnie odmiana do grup ogrodowych. W Anglii i 11- innych krajach o łagodnym klimacie uprawia się z zamiłowaniem. szereg odmian miesza11ca V. comuta X V~ X wittrockiana o wspaniałych, dużych kwiatach w różnych barwach. U nas są one zupełnie nie1q-trzymałe i nietrwałe.

V. gracilis cv. Lord Nelson. F. powabny cv. Lord Nelson. Głównie uprawiana odmiana. Kwiaty ciemnofioletowe, gęsto obok siebie stojące na długich, pio1wwych szypułkach, dają niezrównane efekty barwne. Niestety, trwałość i ·wytrzymałość na mróz pozosta11·iają dużo do życzenia. Konieczne lekkie okrywanie i coroczne rozmnażanie z sadzonek na ·wypadek ·wymarznięcia roślin.

223

W wypadku 4,.,-S kolejnych lekkich

l~b

dostate.cznie

śnieżnych

zim

rozwijają się

w duże, bujnie

rósnące kobierce {obserwacje 'w alpinariach w Bydgoszczy w latach 1932-1936). fone odrriiariy wymagają sprawdzenia~ Mieszańce V. cornuta X V. gracilis zaliczane są do obu gatunków.

Rys. 126. Yucca filamentosa

V. lutea. F. zółty. Polska, Europa środkowa, Bałkany. Uprawiany w kilku odmianach, zwłaszcza cv. Splendens. Kwiaty zółte, VI-VIII; odpowiedni do ogrodów skalnych. Szereg gatunków ,;bo-· tanicznych" górskich i nizinnych wymaga ·wypróbowania w warunkach ogrodowych. Niewątpliwie niektóre z nich zasługują na uprawę. Konieczne są równiez prace hodowlane na większą. skalę. . Kryją się tu
VISCARIA. Caryophyllaceae. SMÓŁKA V. alpina. S. alpejska. Europa i Ameryka Północna, Alpy. Wysokość 10 cm. Niskie zimozielone płaty, kwiat-0stanr kuliste, jasnopurpurowe, V. Zastosowanie: ogrody skalne, stanowiska ęłoneczne,

·

konieczny

drenaż.

V. vulgaris = V. visco;Sa. S. pospolita. Polska; Europa. Wysokość 30-40 cm. Pędy u dołu

kleiste. W uprawie ogrodowej tylko odmiany. Cv Albiflora. Kwiaty białe, mniej efektowna. Cv. Splendens. Kwiaty lśńiące, karminowopurpilrowe, Y-VI. Prawie równie cenna jak odmiana pełna, nadaje się między innymi do ·grup parko\\-ych, również w półcieniu, ·nawet i}od drzewami. Cv. Plena. Kwiaty pełne, bardzo liczne. Podstawowa bylina do grup ogrodowych i na rabaty; Daje niezwykle silne efekty barwne, nawet gdy grupy oglądane są ze znacznej odległości, w okresie wczesnego lata, koniec V-VI. N_adają się dó bardzo różnych, kontrastowych zestawień. Rozmna~ żanie łatwe przez vodział. Wytrzymałość na mróz i trwałość dostateczne, leoz co kilka lat należy rozsadzać (stare kępy czasem chorują i gorzej kwitną). Zastosowanie: rabaty, grupy ogrodowę parkowe, ogrody skalne. Stanowiska słonec:zne i półcieniste. WAHLENBERGIA, patrz Platycodon W ALDSTEINIA. Rosaćeae. PRAGNIA W. geoides. Europa wschodnia. Wysokość 20 cm. Starsze· kępy szerokości 50-60 cm; lecz_ nieekspansywne, kwiaty żółte, IV-V. W. temata = W. sibirica. P. syberyjska. Sybeda, Japonia, częściowo w Europie. Wysokość 10-15 cm. Niskie, zimozielone kobierce, silnie rosnące, rozłogowe; kwiaty żółte, IV-V. Zestawienia z Orobus, Anchusa itp. Użyteczne ·rośliny okrywowe, bardzo trwałe, Jedna .z tych, które się .sadzi

224

•. na zawsze'\. Rozmnażanie łatwe. Zastoscnrnnie: grupy ~~vch. Stanffwiska słoneczne suche i ne.

•

YUCCA. Liliaceae.

l5 -

Byliny w p:;.rku i ogrodzie

runo, do dużych

skal-

Rośli.ny drze,riaste traktowane u nas \1• Tworzą one rozety liści, tuż przy ziemi lub na pniu, w formie Liście są zimotr;rnłe, równowąskie lub mieczowate, o wyciągniętym, zaostrzonym dość sztywne. Kw1a~y wew-nątrz białe, na zewnątrz zielonkawobiałe, średnicy do 6 cm, zebrane przeważnie w luźne, sterczące wiechy. Znanych 30 gatunków, występujących w klimatach cieplejszych.

dwa gatunki pochodzące z południowych stanów Ameryki Północnej. Lubią przepuszczalne, zawierające wap11; może być każda przeciętna gleba ogrodowa. Na podmokłych gin_ą. Stanowiska słoneczne i półcieniste, raczej nieco osłonięte. Najodpowiedniejsze miejsca - grupy bylinowe jednorodne lub w zestawieniu z innymi bylinami, np. pojedynczo \\Śród niskich bylin okrywowych, także w ten sposób w ogrodach skalnych. Rośliny te są dekorac-1,jne ze ·względu na ulistnienie, a także v-;yjątkowe piękno w czasie kwitnienia. Roz~nnażanie przez oddzielanie odrostów od roślin otrzymam·ch z importowanych nasion. Y. filamentosa = Y. angustifolia, Y. smalliana (rys. 126). J. karolińska. Pęd przyziemny zdrewniały, rozrastający się i wydający wiele gęstych rozetek liści, co z czasem powoduje z~darnie­ nie. Przeważnie bez pnia nadziemnego. Liście długości 30-50 cm, mieczowate, w środku szerokości 2-10 cm, dość sztywne, ciemnozielone, na brzegach wiele oddzielających się jasnych włókien. Kwiatostany wysokości ponad l m, -a niekiedy ponad 2 m. Ma kilka odmian, z których najcen~ niejsza jest cv. Elegantissima - odznaczająca się silniejszym wzrostem i wyższymi kwiatostanami. Y. flaccida = Y. pubescens. J. zwisłoli,;:tna. Gatunek ten jest podobny do poprzedniego. Liście ma węższe, szerokości 1-4 cm, zewnętrzne zawsze wywinięte. Również wydał kilka form,

U nas uprawia

się

g~eby średnio żyzne,

Niskie byliny cebulowe Rośliny

omówio'.1e 1:1iżej mają podobny charakter, podobne zastosowanie i w dużym stopniu dobne wymagama siedhskowe. Część podziemną u większości gatunków stanowią drobne bulwki lub kłącza, niektóre jednak tworzą tylko bulwkowate, zgrubiałe lub mięsiste korzenie (zwłaszcza u zawilców budowa części podziemnej jest bardzo różnorodna). Są to gatunki rosnące w półcieniu lub w cieniu, w lasach i luźnych zaroślach, na łąkach górskich i podgórskich lub wśród skał. Prawie wszystkie kwitną wcześnie na wiosnę lub na początku lata, a zaledwie kilka rndzajów na jesieni. W ogrodzie i w parku stosowane są zawsze masowo, w grupach po kilkadziesiąt lub kilka.set sztuk, w półcieniu zadrzewieil lub na trawnikach, w połączeniu z leśnymi bylinami wym1 lub kobiercowymi roślinami skalnymi. Większość tych roślin wymaga gleby do;;tecznie świeżej lub wilgotnej, liściastej lub torfowej, lekko kwaśnej. Znaczna część wymienionych gatunków - to rośliny krajowe, lecz prawie:wszystkie mają „krewnych" w innych krajach, dzięki czemu asortyment został bardzo wzbogacony. Zwłaszcza dobór krokusów i zimowitów dzięki wprowadzeniu do uprawy obcych gatunków przedstawia się obecnie imponująco. ~prawa niskich, wiosennych roślin cebulowych, bulwkowych itp. jest łatwa, gdy wamnki są zbhżone do naturalnych: leśnych lub łąkowych. W wysuszonej i przerośniętej korzeniami starych drzew ziemi ogrodowej wiele z nich rozwija się słabo. Znaczny kłopot sprawia zanikanie ulistnienia w ciągu lata, dzięki czemu części podziemne bywają uszkadzane lub niszczone przy pieleniu i wzruszaniu ziemi. Dlatego też należy dążyć do łączenia nasadzeń cebulowych ze stale zielonymi roślinami okrywowymi i niskimi trawami. Nie mogą to być jednak gatunki zbyt silnie rosnące, zagłuszające i_ nie pozwalające na stopniowe „dojrzewanie" cebulek. Sadzenie odbywa się na jesieni, we wrześniu, z wyjątkiem zimowitów i krokusów jesiennych, które sadzi się w sierpniu. Prawie wszystkie gatunki są długowieczne, należy więc je pozostawiać w spokoju przez szereg lat, zwłaszcza że dopiero po paru latach silnie. rozrośnięte, duże płaty i „kolonie" dają należyty efekt masowy. ANEMONE. Ranunculaceae. ZA WILEC Rodzaj obejmujący około 70 gatunków strefy umiarkowanej, do którego zalicza się zarówno zawilce właściwe, jak i sasanki (Pu.lsatilla) oraz przylaszczki. Zawilce leśne mają cienkie kłącza lub bulwki, a sasanki górskie i nizinne - zgrubiałe .korzenie palowe, długości 15-25 cm. Pierwsze

226

należy sadzić w półcieniu w glebie typu leśnego, drugie - w miejscach słonecznych ogrodu ::ikalnego, w ziemi torfowej. Większość stanowi najcenniejsze byliny przedwiośnia (III-IV) i wczesne} wiosny. Właściwy efekt tylko w dużych, zwartych grupach. Gatunki południowe są nieco wrażliwe~ Rozmnażanie z nasion (zaraz po zbiorze), przez podział kłączy i bulwek lub z sadzonek korzeniowych. Sadzenie zawilców na jesieni, sasanek - w sierpniu-lipcu. Liście zawilców zamierają w maju -czer~l'cu, liście sasanek natomiast trwają zv..-ykle do jesieni. · A. angulosa = Hepatica angulo_sa. Przylaszczka siedmiogrodzka. Siedmiogród. Niektórzy hodowcy uważają przylaszczkę siedmiogrodzką za cenniejszą od naszej. Przeprowadzone jednak u nasobserwacje potwierdzają słuszność zdania innych specjalistów, że gatunek ten kwitnie dobrze tylko w specjalnych warunkach (wilgotna gleba leśna). Różni się głównie kształtem liści. A. apennilia~ Z. apeniński. Europa południowo-wschodnia. Jak zawilec gajowy, lecz kwiaty większe, błękitne, III-IV. Sadzenie tylko we wrześniu kawałków kłączy. na głębokość .8-10 cm. Kvd.tnące płaty są bardzo efektowne, ale tylko po dobrym zadómowieniu się w humusowej glebie leśnej. Odmiana pełna i lila bez specjalnej wartości, A. blanda. Z. grecki. Grecja, Azja Mniejsza. Kwiaty jasnoniebieskie, bardzo duże, III. W krajach zachodnich uprawia się szereg efektownych odmian (kwiaty ciemnofioletowe itp.), dotychczasowe jednak próby u nas dowiodły małej ·wytrzymałości na mróz tego gatunku. · A. hepatica = Hepatica triloba, H. nobilis. Przylaszczka pospolita. Polska, Europa, Północne, lasy liściaste. Kwiaty mimo ochrony sprzedawane są w marcu na ulicach miasta. Jedna z najbardziej cennych roślin wczesnej wiosny. Powinna znaleźć masowe 'zastoso·wanie vt p.odszytach parkowych, na rabatach, w szczelinach płyt, w ogrodach skalnych itp. Rozmnażanie wysiew nasion, odmian - przez podział. Kwiaty niebieskie, III-IV. · Cv. Rubra. Kwiaty czerwone; cv. Alba (mniej efektowna) - kwiaty białe. Istnieją ró1,-nież odmiany pełnokwiatowe we wszystkich trzech barirnch, ·niestety bardzo rzadkie ze względu na po. 'tvolne rozmnażanie. A. X hybrida =A. japonica var. hybrida, A. elegans. Z. ogrodowy. Mieszaniec powstały ze skrzyżowania A. hupehensis var. japonica X A. vitifolia. Wysokość do 1,2 m. Kwiaty średnicy 6+7 cm, VII-IX. Wiele odmian, zwykle jednak wysokich, jak, cv. Aureole - wysokość 60 cm, kwiaty półpełne, ciemnoróżowe; cv. Colłp d'argent - wysokość 100 cm,.kwiaty białe; cv. Koenigin Charlotte - wysokość 80 cm, kwiaty półpełne, lila; cv. Louise. Uhink - >vysokość 80 cm, kwiaty pełne, duże, białe; cv.-Prinz -Heinrich - wysokość 60 cm, kwiaty ciemnoczerwone. A. narcissiflora. narcyzowy. Europa, Ameryka, Azja północna, u nas w Karkonoszach. Gatunek górski, rosnący ·wraz z kosówką. Kwiaty białe, ·w baldasżkach po 5-:-7, V-VI, uprawa w _ogrodzie niezbyt fatwa. Zastosowanie: do ogrodów skalnych. A. nemorosa. Z. gajowy. Polska, Europa, Azja. Najbardziej znany gatunek masowo występu­ jący w runie zadrzewień liściastych. Cienkie kłącza, obfite, bujne ulistnienie. Wysokość do 15 cm. Kwiaty białe, III~lV. Typ nadaje się głównie do większych parków naturalistycznych. W ogrodach uprawia się ęzereg cennych odmian, zwłaszcza odmiany o kwiatach jasno- i ciemnoniebieskich godne są uprawy.· Cv. Robinsoniana. Kwiaty jasnoniebieskie. Cv. Allenii .. Kwiaty ciemnoniebieskie. Również inne odmiany. . A. ranunculoides._ Zaw_ilec żółty. Rośnie_ słabiej i tylko odmiana cv. SU:perba ma efektowne, ciemnożółte kwiaty. Zastosowanie: runo; założenia naturalistyczne~ Stanowiska półcieniste i pół­ cieniste wilgotne. A. patens = Pulsatilla pa,tens. Sasanka otwarta, sasanka dzwonkowa. Polska, Europa wschodnia, Azja wschodnia. Kwitnie przed rozwojem liści, 2 tygodnie przed sasanką zwyczajną; .kwiaty wzniesione, duże, niebieskofioletowe, .III-IV. Zastosowanie: runo, ogrody skalne. Stanowiska -słoneczne suche. 15*

A. pratensis = Pulsatilla pratensis. Sasanka łąkov.-a. Polska, Europa środkowa. Kwiaty drobne, zwisające, ciemnofioletowe. Zastosowanie: runo, ;:;tanowiska półcieniste, założen;a naturalistyczne, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne suchfO. A. pulsatilla = Pulsatilla vulgaris. Sa:tanka zv.ryczajna. Polska, E.uropa, Syberia. Kwiaty jasnofioletowe wzniesione, duże, zwłaszcza u A. pulsatilla f. grandis = Pulsatilla grnndis. cenna niż sasanka łąkowa. Istnieją również formy o kwiatach białych, karminowych i fiolftowoczerwonych, III-IV, Zastosowanie: ogrody skalne, rabaty skalne, stano;viska słoneczne suche. A. silvestris. Z. leśny, z. wielkokwiatowy. Polska, Europa, Azja ·wschodnia. \\'\·sokość 30-40 cm. Wymaga stanowisk dostatecznie słonecznych i gleb wapiennych. Kwiaty białe: IV-V; ozdobne są również puszyste nasienniki. Cv. Plena (Elise Felmann). Odmiana pełnokwiatowa, rzadka w uprawie. Zastosowanie: grupv ogrodowe, ogrody skalne. Stanowiska słoneczne suche i półcieniste. ~ · A. vernalis ---: Pulsatilla vemalis. Sasanka wiosenna. Polska, Europa, Syberia. Sajniższy gatunek (wysokość 10-15 cm), liście i pączki kwiatowe silnie owłosione, kwiaty białe, pod lila, III-IV. Zastosowanie: ogrody skalne, stanowiska słoneczne suche. BULBOCODIUM. ·patrz Colchicum

odmiany ogrodowe, silniej sukcesom hodowlanym ·warto np. C. libanoticum, mają wartość i piękniej zabarwione. skalne, założenia naturalistyczne. amator~ką. zgstoso\vanie: słoneczne i autumnale. · odmiam~: Cv. Albifl.orum i cv. odmiany ~asługują w pełni na uprawę ze ·względu na efektowne kwiaty i Odmiana pełna, różowa jest mniej cenna. C. bommuelleri. Z. Bornmuellera. Wysokcść 20-30 cm. Wcześnie kwitnący, gatunek. Kwiaty czerwonawolila. . bulbocodium = Bulbocodium i-ernum, C. vemum. Z. wiosenny. Europa południowa. \Vysokość 10 cm. Trwała, wytrzymała na mróz bylina wiosenna. Kwiaty lilaróżowe, podobne do

rosnące

Rvs 127 Colchium speciosum

CAMASSIA. Liliaceae. KAMASJA Północnoamerykańskie, wiosenne byliny cebulowe, zupełnie u nas wytrzymałe na mróz (przy:najnmiej wypróbowana C. leichtlini). Kwiaty w pokaźnych gronach, różnobarwne, efektowne na rabatach i do cięcia. Rozmnażanie przez podział

cebulek. C. leichtlini. K. Leitchliua. Głównie uprawiany, najcenniejszy gattmek. Kwiaty białe, niebieskie i czerwononiebieskie Wysokość do 90 cm, IV. C. qumash = C. esculentą. K. kwamasz. Wysokość 30-40 cm. Kwiaty ciemnoniebieskie. Zastosowanie: rabaty, rabaty skalne, ogi;ody skalne, stanowiska półcieniste.

CHIONODOXA. Liliaceae. ŚNIEŻNIK, WIOSNÓWKA. Mała Azja. Bardzo wcześnie k1~itnące rośliny cebulowe. Wysokość 15 cm. Mimo południowego pochodzenia całkowicie u nas w-ytrzymałe na mróz i trwałe. Kwiaty czysto gencjanowoniehieskie., bardziej okazałe niż u zimujących u nas cebulic ( Scilla). Rozmnażanie z nasion zaraz po zbiorze (rozsiewają się też same) i przez podział drobnych cebulek. Sadzenie VIII-IX na głębokość 10 cm. ZeEtawienia z Eranthis. Ch. sardensis. Ś. sardyiiski. Kwiaty czysto niebieskie (bez białych środków), w małych gronach.

Ch. luciliae. Ś. lśniący. Podobna do poprzedniej, ale mniej wartościowa, w uprawie raczej zbyteczna .. Zastosowanie: runo, założenia naturalistyczne, ogrody skalne, rabaty skalne. Stanowiska półcieniste, słoneczne suche. · COLCHICUM. Liliaceae. ZIMOWIT Zimowity rosną w tych samych krajach co i krokusy. O ile nasz zimowit jesienny (C. autumnale) występuje na wilgotnych łąkach, o tyle gatunki południowo-wschodnie wymagają raczej stanov,isk suchszych i słonecznych na skraju zadrzewiel1, między krzewami i w ogrodzie skalnym. Prawie wszystkie są zupełnie wytrzymałe na mróz i długov,ieczne, rozrastają się silnie. Kwitną we wrześniu lub w drugiej połowie sierpnia (z wyjątkiem kilku gatunków wczesnowiosennych). Liście się dopiero na wiosnę i wymagają dużo wolnego miejsca do rozwoju; \1· ciągu lata zółkną i nie naich przycinać. Duże bulwy należy sadzić na głębokość 20 cm, mniejsze zaś na 10 cm, w lipcu i na początku sierpnia (wiosną kwitnące - na jesieni). Zestawienia z niskimi roślinami skalnymi, jak Silene schafta, Satureia, rozchodniki późno kwitnące i marcinki karłowe. Kwiaty zimowitów mają zasadniczą barwę fioletoworóżową, u poszczególnych gatunków występują odcienie wyraźnie różowe, czerwonawe i ciemnofioletowe oraz barwa biała. Kwiaty nadają się do cięcia, chociaż roślina należy do trujących. Spośród 30 uprawia się kiL1<:anaście, lecz obecnie

229

krokusów, III; sadzenie bulwek w sietpniu-wrześniu na głębokość 10 cm. Zastosowanie: ogrody skalne, stanowiska słoneczne suche. 1111111 C. speciosum (rys. 127). Z. powabny. Kaukaz. Najcenniejszy gatunek o dużych szeroko · otwartych kwiatach barwy lila. Wysokość 25 cm. Kwitnie w drugiej połowie września. li C. variegatum. Z. pstry. Grecja. Kwiaty lila o wąskich płatkach, kwitnie od końca września. Istnieje ponadto wiele bardzo wartościowych mieszańców, jak: li Cv. Lilac Wonder. Kwiaty duże, różowokarminowe, bardzo liczne; jedna z cenniejszych odmian. 1111 CONVALLARIA. Liliaceae. KONWALIA C. majalis. K. majowa. Polska, strefa umiarkowana. Zn:ana i ulubiona bylina leśna, doskonała do okrywania, wraz z paprociami, cienistych miejsc wśród zadrzewień. Rozrasta się· sllnie na glebach próchnicznych, nie za suchych. W ogrodach stosuje się zwykle odmianę wielkokwiatową-cv. Grandiffora. Odmiany o kwiatach różowych lub pełnych mają wartość niewielką. Rozmnażanie przez. podział pełzających ~łączy pod koniec Iata. CROCUS. Iridaceae. SZAFRAN, KROKUS Polska, Europa połUdniowa, Azja Mniejsza, Iran. Spośród 80 znanych gatunków uprawia się 20-30 i wiele odmian ogrodowych. Oprócz gatunków kwitnących wczesną wiosną uprawia się obecnie w ogrodach również kilka gatunków kwitnących od v.rześnia do mrozów. Większość gatunków na~ leży do zupełnie wytrzymałych na mróz i długowiecznych. Gatunki obce jednak lepiej okrywać. Krokusy zasługują na o wiele powszechniejsze niż dotychczas zastosowanie. Można je sadzić w małych i dużych grupach wśród skalnych roślin okrywmvych (:niskie rozchodniki, sagina, macierzanki itp.), przy brzegu rabat skalnych i murków oporowych, na tarasach, przy stopniach itp. W trawie można sadzić tylko gatunki silnie rosnące; wśród traw rozłogowych po kilku latach giną; -0dpowiedniejsze są niskie trawy kępowe. Trawę można kosić dopiero po zżółknięciu liści. Rozmna:fanie gatunków przez wysiew nasion i przez dzielenie, odmian tych gatunków - tylko przez dzielenie. Bulwki należy sadzić zależnie od wielkości na głębokości 5-10 cni, po 3-5, blisko siebie. Dzielić po kilku lub kilkunastu latach. Stanowiska tylko słoneczne· lub lek.ko zacienione, dostateczn:ie przepuszczalne w ciągu lata (aby bulwki dobrze dojrzały). Zastosowanie: rabaty, rabaty. skalne, założenia naturalistyczne. Stanowiska słoneczne suche i półcieniste. Gatunki kwitnące wiosną (III-IV): li C. aureus. Sz. złocisty. Węgry. Kwiaty ciemnopomarańczowe, III. Z gatunku tego wywodzi się większość żółtych odmian ogrodowych. C. biflorus. Sz. dwukwiatowy. Europa południowa. Kwiaty białolila, zewnątrz purpurowo eyłkowane.

C. chrysanthus. Bałkany. Bardzo wczesny gatunek. Kwiaty jasnopomara11czowe, również kilka odmian, wprowadzających urozmaicenie zasadniczej barwy żółtej (brązowe i purpurowe żyłkowania). . C. heuffelianus. Sz. Heuffela. Siedmiogród. Bardziej południowy odpowiednik naszego krokusa spiskiego - C. scepusiensis, pokrywąjącego niektóre hale w Tatrach masą kwiatów tworząc zwarte, stajaniu śniegu. Kwiaty niebieskofioletowe. Rozrasta się bardzo nasze jednak próby w parkach nie dały dobrych wyników, prawdopodobnie wskutek w glebie odpowiedniej mikroflory. Próby są bardzo zalecane. C. imperatii. Włochy południowe. Odmiana kwitnąca w naszych warunkach klimatycznych .nieco za wcześnie, bo już w lutym. Kwiaty drobne, fioletowe, ze"Wnątrz 2;ółtawe. C. susianus. Południe Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Gatunek wczesny; kwiaty żółte, zewnątrz brązowo paskowane, krótkie, siedzące, bardzo efektowne. C. tomasinianus. Dalmacja. Nieco późniejszy niż C. imperatii; drobne, wydłużone,

~:.:il.

Crocu,

(em11s

cv. Yellow Giant

kuloniach. W

11r1ar1u1n

zupełnie, rozmnazaią

miejscach na rabatach, należy uważać, aby bulwki drzewami i w nie zostały zniszczone przy motyczkowaniu na głębokość 8-10 cm). Efekt jasnokwiatów osiąga się sadząc tylko w dużych płatach; doskonałe sąsiedztwo dla lila krokusów, 11 1;cv":"'"-'·'--" wiosnówek i cebulic. Zastosov.'anie: rabaty skalne, grupy parkowe, założenia naturaStanowiska słoneczne suche i półcieniste wilgotne. · E. cilicica. Mniejsza. Liście brązowawe, kwiaty większe, kwitnie później niż gatunek europejski, III. E. hiemalis. R. zimowy (rys; 129), Europa. Kv,'iaty żółte, kwitnie już >1~ luty.ro.

ERYTHRONIUM. Liliaceae. PSIZA,B

Rys. 129. Eranthis hiemalis

W uprawie kiL\a gatunków europejskich, azjatyckich i amerykańskich. Wąskie liście nakrapiane, na wysokich szypułkach, zwisające, o lekkiej, 'wdzięcznej budowie;· różowe, lila, żółte i białe. cebulki-bulwki sadzić należy jesienią na głębokość 10 cm w ziemi zwięzłej i do 20 cm w ziemi lekkiej. Często dopiero po 2-3 latach zaczyna bujny roz:wój i obfite kwitnienie (Iff-V). Zastosowanie jak ranników, cebulic, krokusów itp. E. dens-canis. Europa, Azja. Wysokość 15 cm. purpurowe, III-IV. PiękniP zacv. Niveum. Istnieje również kilka odmian barwione są kwiaty odmiany różowej cv. Roseum i wielkokwiatowvch. P. Północna. Wysokość 50-60 cm.

Rys. 1'30. Erythroni urn gro ndif!urum

0

P. kalifornijski. Kalifornia. lecz nieco

20 cm. Kwiaty na mróz,

wrażliwy

FRITILLARIA. Liliaceae.

c.

kilka J

odn1ian łatwy

z nasion. CYCLAJIEN.

po

do rozmnażania

kilkano.ś.cic

założenia

natu -

Prir;rnh1ceae. CYKLA:1IEN

Gruntowe

gatunkach: kaukaskim, alpejskim i włoskim. rosna w OQ,1·ou:eel1 nie jest łatwa i może być zalecana tvlko dla zakł~dów "."1e1::e.111Yr.

otrzyn1ać du.Ze~ dobrze ros;ące ·kilkadziesiąt lecz w tylko iglastymi i krzewami. lekko nasion sadzenie prawie o każdej norze sk:alne, stanowiska półcieniste v.~ilgotne. ,. dyskowaty. Kaukaz. Liście ciemnozielone, wyrastające na jesieni,

Kaukaz.

Gatuńek

ten

rośnie

na

białych.

. . . . na1l2p1e1 w polączenm z

inne

20-30 cm. Kwiaty

żółtawozielone, łatwa

drobne,

Kwiaty białe, III. . C. _PUrpu~~scens ~ C. europaeum. C. europejski. Alpy. Wysokość 10 cm. Właściwy, sili1ie paclmoC'.- fiołek alpejski. kvnaty iasnorozowc, VII-VIII. " · · ''t anw~ C hederi;onum. · ·r" C. neapolitański. V,lłochy, Bal.kany. Kwiaty białe i jasnorófowe. IX-X. liscic . C· neapou są wwsną, latem zamkaJą. · ·

Wysokość 25-30 znoszący suchsze

cm. Kwiaty stanowiska.

jasnożółte

=o ·

233

g(ltnych stanowisk. Dzielenie i sadzenie cebulek w sierpniu. Zastosowanie jak przebiśniegów i na otwartych, wilgotnych łąkach. · L. aestivum. ś>letnia. Polska, Em;opa. Wysokość do 30 cm. Kwiaty po 2-8 na szypułce, IV-V, L. vernurii. Ś. wiosenna (rys. 132). Polska, Europa. Wysokość 15-20 cm. Po jednym kwiecie na szypułce, III-IV. lJ nas powinniśmy stosować głównie śnieżycę karpacką. . 111111 L. venium var. carpaticum. Ś. karpacka. Kwiaty duże, po 2 na szypułce. ·Doskonały przykład zastosowania' oglądać można na początku kwietnia w parku w Kórnik:u (łąka ze zwartym fa.nem tysięcy kwiatów). MAJANTHEMUM. Liliaceae. MAJOWNIK

.M; bifolium =. Convallaria bifolia. M. dwulistny. Wysokość 10--15 cm. Znana roślina podszytowa, nadająca się do· masowego:stosowania: w dużycii. zadriewieniach, gdy rozrasta· się silnie za pomocą rozłogów. Kwiaty drobne, białe, V-VI.·

MUSCAR!. Liliaceae. SZAFIREK ogr~dach uprawia się szereg gatunków i odmian, z których jednak wystarczy wybrać dwa niżej wymienione, o k~-iatach czysto zabarwionych, w dostatecznie długich i zwartych gronach. Szafirki są niezastąpione w. wiosennym ogrodzie_ skalnym, na rabatach i jako obwódki (liście zachowują do ·jesieni). Nadają się również do cięcia i przyspieszania. Posadzone w żyznej próchnic.znej glebie rozrastają się szybko; dostarcżając dużych ilości c.ebulek (rozmnażanie przez ·wysiew nasion trwa 2.,-3 lata). Sadzei.1ie na jesierii na głębokość 8-10 cm. Zestawienia niskimi gęsiówkami, smaglicŻką, białymi floksami itp. . Ili M. armeniacum cv. Cantab. Sz. armeński cv. Cantab. Grona ·wysokości 10-12 cm. Czyste, niebieskie ·kwiaty, IV; odmiana dobra do przyspieszania. M .. botryoides ·cv. Heavenly Blue. Sz. drobnokwiatowy cv. Heavenly Blue. Wysokość do 20 cm. Kwiaty. czysto· lazurowoniebieskie,. bardzo liczne, IV-V. Doskonała, wypróbowana odmiana, bardzo dekoracyjna i bujnie rosnąca. Należy ją rozmnażać wegetatywnie w' tysiącach egzemplarzy; Siewki oferowane pód tą· nazwą są zwykle bez. wartosci.

z

1Rys.

131. Galanthus elwesii

\.R~s. 132. Leu.cojum vemum

ORNITHOGALUM. Liliaceae. ŚNIEDEK . parkach spotyka.· się uprawiane lub zdziczałe gatunki południovfo·, w naturze dwa gatunki dziko rosnące. Sniedki nadają się głównie do zad.zewień naturalistycznych. Wysokość 15-50 cm. Kwiaty białe lub żółtawe i zielonkawe, IV-VI, .nieiliyt efektowne. Zastosowanie: runo, założenia naturalistyczne, stanowiska półcieniste wilgotne. o•. pyramidale. ś. stożkowaty. Europa· południowa. Wysokość do 6-0 cm. Kwiaty białe w zwartych odpowiedni na rabaty i do cięcia. · O. umbellatum: ś. baldaszkowy. Europa południowa. Tak zwana Gwiazda Betlejemska. Wysokość do 30 cm. Kwiaty białe, IV-V, otwarte tylko w godzinach południowych. · PUSCHKJNIA. Liliaceae. PUSZKINIA ·. . P. scUloides. P. cebulicowata, Kaukaz. Wysokość 15..:.20 cm. Podobna do wiosnówki i stosowana do celów; kwiaty jasnoniebieskie duże (do 2 cm),. w gronach po 12, IV-V•.

·w

SANGUINARIA. Papaveraceae. SANGWINARIA

kwit1}ące rośliny przedwiośnia, zestawiać kępach po kilkadziesiąt.

G. elwesii. Ś. Elwesa (rys. G. nivalis. S. przebiśnieg. Polska, ale rzadb. jest odmiana pełnokwiatowa tego HEPA patrz Anemone

LEUCOJUM. Amaryllidaceae.

Śnieżyce

234

w

z kwiatami v"''"-''"'' do 25 cm. 15 cm. II-III; bardzo

nieco później niż ś1iieżyczki (przebiśniegi), bo w III-IV i wymagają bardzo w-il-

runa leśnego, równiez charakterystyczna u nas zawilec. 'ł/ysokość 25-30 cm. szaroniebieskie :(zanikające latem), kwiaty białe, bulwki, W1'dz:1e1:a.JG1ce przecięciu czerwony, barwiący sok (stąd nazwa „krwawiący Rośnie równie scach słonecznych i. suchycł;; Bardzo trwała i niezawodna, ochronić korzenie zniszczenia latem; dzielenie sierpn,iu lub wysiew nasion. . . . S. canadensis cv. Major. kanadyjska cv. Major. Odmiana silnie rosnąca, o duzych kwiatach. Zastosowanie: runo, założenia naturalistyczne, Stanowiska p'6łcieniste i półcieniste.

SCILLA. Liliaceae. CEBULICA

Cebuli<:;e wraz z wiosnkówkami i szafirkami wprowadzają do ugrupm,~ań niskich bylin przedwioŚ'.ii: i wczesnej wiosny tak cenną, czysto niebieską barwę. Nie możemy u nas uprawiać masowo wysokleJ, późno kwitnącej cebulicy hiszpańśkie} ( S. hispanica = S. campan ulata, wysokość 40 cm, IV-V) i angielskiej_ (S. rumscrpta = S. nutans, wysokość 30 cm), słynnych „bluehells", stanowiących

Bujnie rosnące, łatwe w uprawie gatunki paproci pov-rinny towarzyszyć różnym zestawieniom bylinowym v.-szędzie tam, gdzie gleba jest nieco V1i.lgotna, w eieniu, półcieniu. i częściowo ·w słońcu, w miejscach osłoniętych od ·wysuszających wiatrów. Sąsiedztwo paproci odpowiada zwłaszcza pierwiosnkom, vvi.osennym roślinom cebulowym i ·wyższym bylinom parkmvym, wymagającym świeżych, półcienistych stanowisk. Paprocie mogą stanowić główny składnik runa parkowego. Rozmnażanie odbywa się z·wykle przez podział.· Większe jednak ilości materiału można osiągnąć po wprowadzeniu rozmnażania generatywnego, przy wysiewie za1odnikó,1-. ADIANTUM. Adiantaceae. ADIANTUM A. pedatum. A. stopowe. Jedyny gatunek gruntowy rosnący ·w Amerycę Północnej i w Azji wschodniej. Wysokość 25-30 cm., starsze egzemplarze szerokości do 50 cm. U na:o dostatecznie wytrzymały na mróz. Zastosowanie: ogrody skalne, stanowiska półcieniste i cienfate; konieczny drenaż.

ASPIDIUM. patrz Dryopteris ASPLENIUM. Aspleniaceae. ZANOKCICA Gatunki górskie wysokości 25-30 cm; nadają się do uprawy w ogródach skalnych. A. trichomanes. Z. skalna. Wysokość 10 cm. Liście zimozielone, rośnie dobrze w szczelinach i na murkach.

ATHYRIUM. Athyriaceae. WIETLICA Znane paprocie leśne, rosnące w cieniu i półcieniu, duże liście, długości do l m, pierzaste (2-4-krotnie), o delikatnej, lekkiej budowie. Zastosowanie we wszelkiego rodzaju podszytach i w grnzacienionych. A. alpestre. W. alpejska. Wysokość 60-120 cm; rośnie dobrze również w bardziej otwartych Rys. 133. Scilla sibirica

u nas

li A. filixjemina. W. samicza.

Wysokość 50-100 cm. Gatunek bardzo zmienny, który mnóstwo form, różniących się szczegółami budowy liści. Formy grzebieniaste i o zniew różny sposób ko11.cach liści nadają się tylko dla amatorów i ogrodów botanicznych; dla nas cenne są jedynie formy y,i.elokrotnie pierzaste, jak np. plumosum, elegans, mult~fidwn

BLECHNUM. Bleclmaceae. PODRZEŃ Blechnum spicant. Podrze1'i żebrowiec. Niska paproć, dliska. Ma znac§ellie tylko dla zadrzewień naturalistycznych.

wielkości

236

i

rosnąca w

lasach igias-tych,

wvmagająca

specjalnego sie-

CYSTOPTERIS. Athyriaceae. PAPROTNICA 10-30 cm. Cystopteris fragilis. Paprotnica kruch3.. Gatunek skalny. do obsadzania cieniotvch szczelin w skalnym i murków. DR YO PTERIS. ,Aspidiaceae. . Najobszerniejszy .rodzaj, liczący wraz z gatunkami zaliczanymi dawniej do innych rodzajów (Aspi· dium i Phegópteris) około 250 gatunków. W uprawie ogrodowej kilkanaście gatunkó-w ,,-ytrzyw północnej części strefy umiarkowanej i szereg form. D. filix-mas = Aspidium filix-mas, N. samcza, paprotnik samczy. pojedynczo pierzaste, ciemnozielone, dekoracyjne przez cały sezon. lecz lekkich, również w słońcu, Liczne o „pokręconych" liściach są bez rosnące odmiany w mzeJ są cenniejsze od gatunku typowego i powinny hyć brane pod uwagę przy rozmnażaniu. długości do 1 m, Cv. Barnesii. Wzrost Cv, Linearis. Liście węższe, MATTEUCCIA. Athyriaceae.

Rys. 134. Matteuccia struthiopteris Rys. 135. Phegopteris robertiana.

R.ys. 136. Phyllitis scolopendium cv. Undulatum

M. struthiopteris = Struthiopteris germanica (rys; 134). P. strusi. Wys.okość 80-100 cm. lecz już w sierpniu zaczynają żółknąć. OSMUNDA. Osmundaceae. DŁUGOSZ Naj·wyżej u nas wyrastająca paproć (150-180 cm), o nieco odmiennym charakterze. Rosną po~ czątkowo wolno, dopiero w 2-3 roku w żyznej ziemi torfowej tworzą duże, bardzo dekóracyjne kępy. Róvv11ież w słońcu, gdy ziemia jest stale wilgotna. Rozmnażanie z zarodników v-rymaga spec~ jalnego doświadczenia. O. claytoniana. D. klejto11ski. Ameryka Północ.na. Wysokość 140-160 cm. Znosi bardziej suche stanowiska. O. regalis. D. królewski. Europa, Syberia. Wysokość 150 cm. Liście żółtawozielone, na piękny odcień brążowy. Formy o liściach karbowanych i sfalowanych bez większej wartościo PHEGOPTERIS. Aspidiaceae. ZACHYŁKA . Ph. dryopteris = Dryopten:s linnaeana. Z. trójkątna, narecznica trójkątna. Wysokość 30-45 cm. Rośnie w lasach dębowych; dobry gatunek okrywowy. Ph. robertiana = Dryopteris robertiana. Z. Roberta (rys. 135). Wysokość 40 cm. Gatunek skalny. PHYLLITIS. Aspleniaceae. JĘZYCZNIK Ph. scolopendrZ:Um = Scolopendrium vulgare. J, zwyczajny. Niska paproć rosnąca w lasach górskich, o liściach całobrzegich, porównywanych do jelenich języków. Liście skórzaste zimozielone. W ogrodach uprawiane zwykle odmiany. Liście piękne,

Paprocie często uprawiane w ogrodach ze względu na łatwi~js.ze roz.mr:ażan.ie ~ s~dz?nek odrostów korzeniowych i na piękn:e, jasnozielone ulistnienie. Na rme1sca c1emste i połciemste. . M. pensylvanica = Strutiopteris pensylvanica. P. pensylwański. Wysokość 100 cm, Gatunek amerykański, silnie rosnący, liście niebieskawozielone.

239

li Cv. Undulatum (rys. 136). Odmiana o liściach sfalowanych

i inne podobne.

POLYPODIUM. Polypodiaceae. PAPROTJ(A . Polypodium vulgare. Paprotka słodyczka. Dość pospolity gatune~ spotykany ,,- l~.sacl: :1a .wil· gohiych miejscach. Wysokość do 60 cm. Zimozielone liście na długich ogonkach: o_dpowiedm do parków leśnych i zadrzewień krajobrazowych. POLYSTICHUM. Aspidiaceae. PAPROTNIK z gatunków paprotni.\ów zaliczanych do tego rodzaj~ możemy uprawiać. 3. gatunki eu.razjat7ck~e: Gatunki zimozielone amerykm1;;;kie, iak np. P. mumtum, u nas przewazme wymarzaią. Rowmez najpiękniejszy gatunek, aculeatu"m = P. lobatum - p. kolczysty - jest do~ć _ _ . ;1a mróz. Uprawiany on jest z zamiłowaniem w gdzie niektóre zakładY kol<°kqę zrożona z kilkuset odmian (Perry). P. braunii. P. Brauna. Wysokość 50-60 cm. Liście wiotkie, jasnozielone, dołem do 20 cm, trójkątnie Z\Yężające się, nie zimujące. P. lonchitis. P. ostry. V/ysokość do 6D cm. Liście pojedynczo pierzaste, sztywne, brzegi kolczaste, ząbkowane, zimozielone. THELYPT ERIS. Thel:ypteridaceae. Th. palustris = Lastrea. Z. błotny. Wysokość 50-100 cm. Odpmriedni do pokrywania zacie· ni.onych miejsc błotnistych, bardzo ekspansywny.

P:

'

Wśr6d bylin ogrodowych poczesne miejsce zajmuj~ rodz_aje należące do traw właś~~wych. (Gramineae), do rodziny turzycowatych (Cyperaceae) 1 do_ sitowatych (Ju_n.caceae): ~oz1~1ą się zd~­ cydowanie od innych ~ylin budową i fa~turą, wprowadzaJą ~o ugr;i~~:"a::11 z:staw~en d~ze u7~zn~a1:

cenie, zwłaszcza gdy ich smukłe, lekkie formy kontrastuJą z. c1ęzK.1m1. fo1mam1 sze1okoh„tn;_m1 innych bylin. Najwyżej ·wyrastaj~ce :odz~j~ o charakterz~ tr~p1k~li:ym, iak Arundo" dona.x _(trzc1.na do wysokości 3,5 m), Sinarundmana mtida - Arundmana niti~a (bambus do, 0 7n) cz;, Gori~: deria selloana = Gynerium argenteum (trawa pampa~Ó"w połu?m~wo-an:ery~anskich, wy~okosc 2 m), w naszym klimacie przemarzają mimo okrywama (z "'!Jątkiem i:1,ekt?rych st~now1sk i:a Śląsku i na Pomorzu). Mamy jednak do wyboru dostateczną hcz~ę rodzaww.1 g.atunkow zupełme wytrzymałych na mrozy, wysokości od 30 do 20? c1i:, na stariow1ska ~uche : w~lgotne, słone:zn~ i cieniste. Najczęściej stosujemy je w pobliżu zb10rmków wodnych, me. na~ezy Je~na_k ~apomn~ac ożywieniu nimi grup ogrodowych i Wiel~ gatunków nadaJe s1ę do c1ęc1~ l susze~1~, 0 niektóre są umyślnie w ~elu Gatu:ik1,rozłogowe ~ą częst~ ~dop~thwe._ ~stme~~ oryginalny sposób na hamowanie rozrostu. zb1erac stare kuhiy bez dna 1 z dzmranu 1 sadzie w nie poszczególne kępy.

1

ARRHENATHERUM. A, elatior var. bulbosum-o. odmiana bulwiasta. Cv. Variegatum. Liście biało~ ż?łto paskowane. Wysokość 40-60 cm. dobrze w k~ż~ej. glebie ..N;
CAREX. TURZYCA 'm T • C. pen d u la = C. maxi .a. .

w·vsokość 70-100 cm. Szerokie, zwisające liście; J

na wi~?tne 1rnejsca w cieniu zadrzewień i w pobliżu wód. Wśród mnóstwa gatunków turzyc. najs bardzieJ dekoracyjny gatunek. ELYMUS. WYDMUCHRZYCA

E. arenarius. W. piaskowa. Znana trawa używana nad morzem do ustalania ·wydm rozłogowa . , ' . k s•ilnie e spansywna. Cv. Glaucus. Forma o wyraźniejszym niż u typu srebrnoniehieskim zabarwieniu, bardzo dekoracyjna, ale zastosowanie w ogrodzie trudne ze względu na ekspansywność (stosować przes grody z_ 2 warstw papy lub ze starej blachy). Najbardziej jałowe, suche skarpy. EULALIA, patrz Miscanthus · FESTUCA. KOSTRZEWA _F., gigantea. ~ysokość 40-80 cm. Gatunek znoszący cień, bardzo efektowny w podszycie zadrzew1en parko wo -lesnych. F. glauca . F. ovina v~r. glaiJ,ca. K_._. sin,a .. Wysokość. 20 cm. ~warte, niebieskozielone, okrągłe poduszki. ~astosowame: tylko do ogtodow skalnych l wrzosowisk, wymaga drenażu. F. punctona. Gatunek grecki, bardziej niebieski i lepiej znoszącv nadmiar wody. GLYCERIA. MANNA , G. aguat~~a. =. spectc;-bilis. M. mielec. .miejscach such~ch w;:sokości 100 c1?1, w mokrych 9 do ~OO cm. L1scie zołtawo-z1elone; gatunek s1lme rozłogowy, mebezp1eczny dla .sąsmdów. llm Cv. Variegata. Forma biało i żółto pstrolistna, efektowna w dobrych warunkach. w· miej· scach suchych zabarwienie słabe. LUZULA. KOSMATKA Niskie „trawy" leśne, podszytowe. Gatunki zimozielone. Wysokość liści 10-25 cm, kwiatostanów 60:_100 cm. ~ardzo użyteczna jako tło dla wiosennych bylin cebulowych tracących latem liście, L. nivea. K. śnieżna. Wvsokość 15 cm. L. silVatica. K. leśna. Wys~kość 25-30 cm. MISCANTHUS. MISKANT ~ardzo dekorac~jne tra~, wyrastające do vv-ysokości .2 m, lecz· najbardziej cenne formy barv..110~ hstne S_'.! u nas meco wrazhwe .na mróz, zwłaszcza w młodości. W normalne żimy wystarcza okrycie korzem. Na jesieni usunąćjedynie nadmiar liścize\mętrznych, środkowe przyciąć wczesną wiosną. Rozmnażanie przez podział na wiosnę. li. M. saccha~ifl?ru! = M. saccharifer. M. cukrowy. Azja wschodnia. Wysokość 150-200 cm; Pędy zielone, na Jes1em brązowoczerwone. Srebrzyste „kity" kwiatosta:nów dobre do suszenia. Rozrasta się dość silnie za pomocą rozłogów. M. sinen~is =Eulalia japonica. M. chiński. Chiny, Japonia. . Cv. G1gant~us. Wysokość 300-400 cm. U nas nie zakwita i według Foerstera jest zupełnie wytrzymały na mroz.

q.

'!f

Cv. Strictus. Poprzecznie srelm~o paskowana odmiana. Cv. Zebrinus. Poprzecznie żółto paskowana odmiana. Wraz z poprzednią są to odmiany rniskanta hardziej ;miżliwe na mróz.

MOLINIA. TRZĘŚLICA M. coerulea. T; modra. Wysokość do 150 cm. Dekoracyjne wiechy długości 80-100 cm. ulistnienie niebieskawe; na miejsca wilgotne. ., . Cv. Variegata. Rośnie do '.l\'.-ysokości 30-60 cm, liście długości". 15~25 cm, jesienią jasno@ zołto paskowane. PANICUM. PROSO . P; ~irgatum. P. rózgowate. Wytrzymałe na mróz prosó amerykańskie. Wysokość do 150 cin. Nie łamiące się. Dekoracyjne kwiatostany nadające się do cięcia. Wymaga żyznej ziemi . PENNISETUM = GYMNOTRIX. ROZPLENICA

16 -

Byliny w parku i ogrodzie

Rys.137. Phalaris arundinacea var.picte

Byliny wodne

1

bagienne

J'\iżej podane zestawienie zawiera rośliny wodne i typowe rodzaje bagienne, które mogą rosnąć w płytkiej wodzie lub w stale wilgotnych zagłębieniach terenu. Do ze,-tawienia tego można jeszcze dodać niektóre trawy, jak np. manna, mozga i trzęślica oraz niektóre byliny wymienione w zesta-

wieniu ogólnym, jak Iris ochroleuca, I. kaempferi, I. sibirica, Myosotis, Primula jlorindae itp. Do grupy uzupełniających obsadzenie brzegów wchodzą poza tym wszystkie byliny rosnące najlepiej w miejscach wilgotnych. ACORUS. Araceae. TATARAK A. calanius. T. zwyczajny. Jedynie do obsadzania linii wodnej większych stawów, w basenach rozrasta się zbyt silnie. Cv. Variegatus. \\1ysokość 60-80 cm. Forma białopaskowana, bardzo efektowna. Uprawa w szlamie nadbrzeżnvm. A. gramineus. T. trawiasty. Japonia. Wysokość 20 cm. \\'ąskie, trawiaste liście. W uprawie odmiany biało i żółto paskowane, które u nas wymar~ają. ALISA1A. Alismataceae. ZABIENIEC A. plantago·aquatica. Ż. babka wodna. Liście długości do 50 cm. Kwiaty białoróżowe, VI-YIII; sadzenie w wodzie na głębokość 10-25 cm. Rozmnażanie z nasion i przez podział. AFONOGET01V. Aponogetonaceae. APONOGETON A. distcuhyus. A. trwały. Wodna roślina południowo·afrykai1ska uprawiana w ciepłych basenach (zaciszne, sło­ neczne miejsca) wraz z liliami wodnymi (głębokość około 50 cm). Bulwki należy na zimę wyjmować i przechowywać luh okrywać basen, aby woda nie zamarzła do dna. Ozdobne są małe, podłużne liście i białe, pachnące kwiaty, kwitnące bez przerwy

Vi' ciągu

lata.

BUTOMUS. Butornaceae. L\CZEŃ Ili B. mnbellatus. L baldaszkowy (rys. 138). Pospolita u nas roślina wodna, bardzo clekoraodpowiednia również do mniejszych zbiorników (nie rozrasta się zbyt silnie). Trawiaste '\l"}':"Okości 60-100 cm. Kwiaty różowe w baldaszkach, VI-VIII. Głębokość 1rndy 10-25 cm; rozmnażanie przez podział. CALLA. Araceae. CZER1\1IEŃ C. pa.lustris. Cz. błotny. Krajowa roślina bagienna. \Vysokość 15 cm. Małe; sercowate, skórzaste liście i zielonkawe kolby kwiatowe. Wartość dekoracyjna niewielka; odpowiedni dla amatorów.

CALTHA.

T.rawy nieco egzotyczne, u nas przeważnie nie wytrzymujące, jak np. P. latifolium. P. japonicum = P. compressum. R. japońska. Japonia, Chiny, Australia. Wysokość 60-80 cm. Gatllllek · wytrzymały, w drugiej połowie lata oryginalne kwiatostany, szczotkowate kolby długości 25 cm. Wymaga przepuszczalnych stanowisk, na jesieni okrywać, liście usuwać na wiosnę.

.PHALARIS. MOZGA Ph. arundinacea var. pieta. M. trzcinowata odmiana pstra (rys. 137). Najhardziej dekoracyjna z form mozgi trzcinowatej, tzw. pańska trawka. Wysokość 100 cm. Białoczerwono i żółto pas~owane liście, Najodpowiedniejsza w wilgotnych miejscach nad wodą, gdzie silnie rosnące ro~ł~g1 m?gą swobodnie rozprzestrzeniać. W ogrodzie sadzić w dziurawe kubły bez dna. Wartoscwwa Jest cv. Luteo-picta - o żółto paśkowanych liściach. STlfA = STUPA. OSTNICA .. Znane trawy stepowe o bardzo dekOracyjnych, wiotkich wiechach kwiatowych, odpowiednie do naturalistycznych ~art n na piaskach; S. tenacissima - o :mocna, wysokość 50-80 cm, wiechy dwa razy większe niż u S. pennata-o. pagorkowatej.

242

Ranuncu~laceae. KNIEĆ;

KACZYNIEC, KACZENIEC

Caltha. palustris. Knieć błotna. Nasz zwykły kaczeniec łąkowy ma kilka odmian ogrodowych -0 kwiatach pełnych i półpełnych, które należ'! do najhardziej efektownych i wartościo11ych bylin nadwodnych; kwitnienie trwa w kwietniu-maju kilka tygodni (pojedynczych - kilka dni). Duże, pełne, kwiaty przypominają szlachetne begonie bulwiaste. Rośliny są zupełnie trwałe i wytrzymałe na mróz. Sadzić należy na wilgotnym brzegu, przy samym krawężniku, aby kwiaty zwisały nad wodą. Ili Ili Cv. Monstrosa. Kwiaty pełne. Odmiana późno kwitnąca, IV-V. Cv. Multiplex = var. flore pleno. Kwitnie na początku kwietnia. Kwiaty pełne. Inne bez większej wartości~ EUPHORBIA. Euphorbiaceae. WILCZOMLECZ Euphorbia palustris. Wilczomlecz błotny. Wysokość 100-120 cm. Wąskie, lancetowate liśde, kwiaty ciemnożółte, V-VL Sadzić należy w płytkiej wodzie luh na brzegu. Skromna roślina krajowa, która w zbiornikach ogrodowych wygląda irnponująco i dekoracyjnie. GLYCERIA, patrz „Trawy" IRIS .. Iridaceae. KOSACIEC, IRYS Iris pseudoacorus. Kosaciec żółty. Dość pospolity u nas irys nadwodny, niedostatecznie oceniony jako bylina dekoracyjna. W mokrych miejscach nad wodą wyrasta w imponujące egzemplarze, ozdobne głównie z liści (do 100 cm), w miejscach suchych rośnie mniej bujnie, lecz kwitnie obficie, VI-VII. 16•

243

Rys. 138. Butomus umbellatus

N. lnteum, G.

.1.i\zja.

Liście

do 5-15 cm; obu

Ili Im I. p. var. acoriformis. K.

ż. odmiana tatarakowata. Liście krótkie, szerokie, kwiaty

płaskie, ciemnożółte.

lill I. p. var. pallidiflora. K. ż. odmiana blada. Kwiaty cytrynowożółte. JUNCUS, patrz Scirpus MENYANTHES. Gentianaceae. BOBREK Menyanthes. trifoliata. Bobrek trójlistny. Ciemnozielone, skórzaste liście, kwiaty białe, w gronach, pączki różowe. Wysokość 20-30 cm. Może być sadzony w miejsach bagnistych, okresowo

· zalewanych, jako dość ozdobna i trwała roślina nadwodna. MYOSOTIS. Boraginaceae. NIEZAPOMINAJKA M. scorpioides = M. palustris. N. błotna. Wysokość 20-40 cm. Kwiaty jasno- lub ciemno· błękitne. Jedyny, dość trwały gatunek niezapominajki, odpowiedni do obsadzania wilo-otnych miejsc nad samym brzegiem wody. "' · Cv. Thiiringen. Kwiaty duże, ciemnobłękitne, V-IX; nowsza, cenna odnuana. Spotyka się w uprawie kilka odmian dawniejszych (cv. Nixenauge itp.), przeważnie jako nietypowe siewki. NUPHAR. Nymphaeaceae. GRĄżEL . . Grążele nie mogą równać się z liliami wodnymi (zwłaszcza mało efektowne, zielonkawożółte kwiaty), mogą jednak okazać się użyteczne, gdy chodzi o obsadzanie trwałą, wytrzymałą na mróz roślinnością wód głębokich (ponad l m) i nieco zacienionych. Najbardziej odpowiednie są zupełnie zaciszne zatoki z wodą stojącą. N. advena. Ameryka Północna. Liście sercowate, długości do 25 cm, u odmiany var. macro phyllum do 50 cm, częściowo pływające, częściowo wystające z wody, bardzo dekoracyjne

~' ' . 1]0,an1cz111e "t t . . . 'dł·owa, przy]ę . . ł a s1ę . powszechrue . \,"Ori'· cu1a " , ,_.noc1az !llepravil kilkadziesiąt odmian pochodzącvch od sześciu w strefie umiarkowanej (Europa do Uralu i Amervka Półno~na). Inne aa. do tropikalnych. Większość odmian ogrodowych powstała już około 1900 r. głfrwnie francuskiemu Latour-Marliac z Temple-sur-Lot. Szereg ważnych dla nas odmian Froebel w Zurichu, Dreer w Stanach Zjednoczonvch i ostatnio Niklitschek w Wiedniu. Nasze uprawy różnych odmian (od 1925 r.) wykazują, ie większość tych odmian 20) jest u nas zupełnie dostatecznie wytrzymała. Konieczne są jednak dalsze, ba~dziej meto· doświadczenia, gdyż dotychczas nie wiemy dobrze, jakie są wymagania poszczególnych vu""'~"~ co do głębokości i temperatury wody. Sprawy te&! zresztą niedostatecznie wyjaśnione nie u nas. W Polsce rosną dwa gatunki: N. alba, rozpowszechniony na wschóQ. do Uralu i N. ca:naia<:.i, gatunek północny, sięgający od Moraw do kręgu pularnego i na wschodzie do Irkucka. Nasze lilie wodne rosną przeważnie w chłodnej głębokiej wodzie (100-150 cm), wymagają co naj· SO-centymetrowej warstvry wody. Odmiany tych gatunków, jak np. N. alba cv. Rubra ,mm•·Lm~"·~- w jeziorze Faye~ w Sz"'.ecji), N. alba cv. Froebeli (również znaleziona w prowincji N. alba cv. Rosea ltp., maJą wobec tego na pewno inne wymagania niż odmiany powstałe ze skrzyżowania z południowoamerykańską N. mexicana lub z japońską N. tetragona. Norn,enkl.atura nie jest jednolita, gdyż hodowcy nads:wali przeważnie swoje nazwy gatunkowe lub odmianowe, nie podając gatunków rodzicielskich. Obecnie można tylko domyślać się pochodzenia mieszańców na podstawie formy liści, budowy kłączy i kwiatów. Nasza N. alba ma liście okrągławe, u na~ady pr.awie do połowy, N. odorata (Ameryka Północna) - bardziej podłużne, wyw 1/4, N. mexicana (Floryda, Meksyk) - owalne, schodzące się u podstawy, a N. tuberosa stany Ameryki Północnej) - zl1pełnie okrągłe, o brzegach wycięcia wzajemnie na siebie Prócz wymienionych hodmvcv stosowali do krzvżowań je.;;zcze wiele innvch gatunków v~LC·''"" trudne do wyśl~dzenia (w " również tropil~alne). Lilie wodne najlepiej jest sadziĆ "'0 "'·~·"·~r'~ na dnie stawu, w żyznym ile · sadzi się kłącza i obciążone przywiązane chwilowo w dno na 50-70 na spód 40-50 cm (minii kubłach można uprnwiać tylko odmiany powierzc.lrni dla prawidłowego rosnące vv·ymagają co rozrast2,nia się korzeni. _IV'. N candida i niektóre mieszai1ce szczególnie silni
245

lub na krótko). Na zimę lepiej nie spuszczać >1ody, gdyż warstwa lodu jest najlepszą ochroną. W razie mrozów wyrąbać małą przeręblę i wybrać nieco wody (warstwa lodu nie powiększa się wtedy). Gdy woda musi być spuszczona, okryć liśćmi, ewentualnie baseny z odmianami wrażli·wymi tła mróz lub niepewnymi okryć dodatkowo deskami. Odstępy sadzenia dla odmian silnie rosnących ·w-ynoszą 2,5-3 m, dla odmian typu Marliacea 1,5-2 m. Odmiany karłowe można sadzić co 70 cm, w małych basenikach. w-szystkie natomiast można sadzić w kubłach 0 40-50 cm. Sposób ten jest dobry również dla innych roślin wodnych, gdyż kubły zabezpieczają przed nadmiernym rozrastaniem się. Kwiaty lilii wodnych przedstawiają bardzo poszukiwany materiał dekoracyjny ·do wazonów. Aby zapobiec zamykaniu się kwiatów, należy je na lS-20 minut położyć na pełnym słońcu. Niżej zamieszczone zestawienie zawiera krótki dobór gatuJJków. i oamian ,U: nas wyhróbowanych. Odmiany te były uprawiane w baser1ach i płytkich stawach w okresie 1928-1939. Obserwacje z okresu 1946-1956 dotyczą jedynie części odmian, które w kilku miejscach przetrwały okres wojenny. N. alba. G. biały. Najbardziej dekoracyjne są odmiany: _ Cv. Rosea. Kwiaty karminowoczerwone; odmiana uprawiana głównie w ogrodach botanicznych".; Cv. Rubra. Płatki zewnętrŻne różowe, wewnętrzne ciemnoczerwone; forma wyjścia-wa, również spotykana tylko w ogrodach botanicznych. N. X helvola = N. pygmaea helvola lub N. tetragona helvola. G. karłowy. Mieszaniec N. tetragona X N. mexicana, najmniejszy ze znanych grzybieni. Kwiaty jasnożółte, drobne, średnicy 3-5 cm. Liście średnicy 3~5 cm, obustronnie czerwono nakrapiane. Na wody głębokości 15-20 cm. N. tuberosa. G. bulwiasty. Północna Ameryka. Gatunek wytrzymały na mróz, szybko rnz• rastający się za pomocą pełzających; wydłużonych kłączy. Kwiaty średnicy 10-20 cm, białe-, wysta• jące nad_ powierzchnię. Pachną słabo lub wcale ... Nadaje się na głębsze ,.;ody. N. hybrida. Mieszańce ogrodowe. Pochodzenie ich jest obecnie trudne do ustalenia. Na płytkie wody (około 30 cm): IHI Cv. Froebeli. _Kwiaty karminowoczerwone średniej wielkości, zupełnie wytrzymałe. 11111 Cv. Laydekeri Purpurata. Kwiaty drobne, winnoczerwone. Cv. Odorata Superba. Kwiaty białe, pachnące. Cv. Pygmaea Alba. Kwiaty białe, odmiana najmniejsza z wymienionych. 11111 Cv. Richardsonii. Kwiaty białe, półpełne. Ili Cv. Seignouretii. Kwiaty duże, żółtoczerwone. 11111 Cv. Sioux. Kwiaty miedzianożółte, czerwono obrzeżone; jedyna o tej barn-ie u nas wy· trzymała.

Na wody głębsze (powyżej 50 cm): Cv. Candidissima Rosea. Kwiaty jasnorozowe, duże. Ili Cv. Colossea. Kwiaty bardzo duże, pachnące, cielistoróżowe, przy })l'zekwitaniu białe. _Cv. Escarboucle. Kwiaty krwistoczerwone, duże; jest to najpiękniej zabarwiona odmiana, lecz u nas mało ·wypróbowana, wytrzymałość na mróz wątpliwa. 1111 Cv. Gladstoniana. Kwiaty duże, białe 1111 Cv. Marliacea Albida. Kwiaty duże, białe. IHI Cv. Madiacea Chromatella .. Kwiaty jasnożółte, średnie· (średnicy 10-15 cm), liście w zarysie okrągłe (średnicy do 20 cm); dobrze rośnie i obficie kwitnie (rys. 139). Ili Cv. Marliacea Rosea. Kwiaty cielistoróżowe, przy przekwitaniu białe (rys. 140). Cv. Postlingsberg. Kwiaty białe, największe ze wszystkich (średnicy 20 cm), liście bardzo duże (średnicy do 50 cm); mało u nas ·wypróbowana. Rys. 139. Nymphaea cv. Marliacea Albida

247

Rys. 142. Tygha angustifolia

Rys. 140. Nyrnphaea cv. Marliacea Rosea , Rys. 141. Sagittaria sagittifolia

NYl\ilPHOIDES. Gentianaceae. GRZYBIEŃCZYK N. peltata = Limnanthemum nymphaeoides, L. peltatum. G. tarczowaty. Małe, okrągławe liście na długich ogonkach i wystające nad wodą jasnożółte kwiaty, Konieczne przegrody, gdyż rozrasta się zbyt szybko. · PHRAGMITES. Graminae. TRZCINA . . . Phragmites communis cv. Striatopictus (= Variegatus). Trzc~na pospolita ~v. ~tnatop1ctu;; Trzcina biało paskowana, rzadko stosowana ze względu na zbyt silne rozrastame się. Wysokosc do 2 m. SAGITTARIA. Alismataceae. STRZAŁKA ,. IHI S. sagittifolia. S. wodna. (rys. 141). Polska, Eu~opa, Azja. Ba;~zo dekoracyjne, tro1kątno strzałkowate liście. Kwiaty białe, czerwono nakrapiane. Wysokosc 30-80 cm, VI-VIII.

248

mniejsze znaczenie. Sadzić w zupełnie płytkiej gdyż v; głĘ'.b::;zej źle się rozwijają. Rozrasta się silnie, ale łatwa do opanowania (zimuje w postaci małych, okrągłych bulwek, zjadanych przez ptactwo wodne). .

S. sagittifolia var. leucopetala. Odmiana

białoplatkowa.

Kwiaty czysto

białe. Według

znanych

doświadczefi jest

metrwała.

Cv. Flore Pleno. Kwiaty

pełne, białe.

SCIRPUS. Cyperaceae. SIT, SITOWIE S. lacustris. Oczeret. Wysokość do 3 m. Stosowany czasem

w mniejszych zbiornikach, v1 oddzielnych przegrodach, ze względu na strzeliste, lekko zwisające, cienkie idźbła. 11 S. tabemaemontani cv. Zebrinus = Juncus zebrinus. Sit sinv cv. Zebrinus. Wvsokość do 150 cm. Źdźbła cieńsze, oryginalnie „obrączkowane": na przemia~ zielono i białożółto.

TYPHA. Typhaceae. Pałki

stosuje

się

zwykle ze

PAŁKA względu na

dekoracyjne kolby kwiatowe, zwykle w

płytkim

pasie przy·

249

brzeżnym lub w miejscach bagnistych.

W małych zbiornikach konieczne przegrody Jak dJa

sitowia itp. T. angustifolia. P. wąskolistna (rys. 142). Wysokoś6 do 300 cm. Kolby_ węższe, czerwonobrązowe, VII-VIII. Częściej stosowany, bardziej dekoracyjny gatunek. T. latifolia. P. szerokolistna. Wysokość do 250 cm. Kolby grube,. ciemnobrązowe, prawie czarne. T. minima. Wysokość 50-75 cm. Kolby żeńsJ;
_,.,_,.,„,„m. - - - -

Zestawienia Pozycje (w liczbie około 250) oznaczone znakiem uniieszczonym z' lewej strony przed nazwą, składają się na dobór bylin najbardziej wartościowych i użytecznych. W części (opięowej) ozna;, czone są onę dwoma kwadratami, (111111). ·

Zestawienia gatunków i odmian

według

pory kwitnienia

Niżej

podane zestawienia obejmują około 750 gat~nków i odmian wybranych spośród 1800 opisanych w części szczegółowej (patrz str. 45) Całość została podzielona na 6 okresów, które stanowią podstawę rozważań na temat kompozycji rabat i grup bylinowych w ogrodzie i w _parku. Podział na okresy sześciotygodniowe daje ogólną orientację. Kompozycj~ szczegółowa wymaga większego . sprecyzowania w obrębie okresów dwutygodniowych, a w ·niektórych wypadkach nawet dekadowych (np. dla odmian kosaćców, floksów, złocieni, astrów itp.) na podstawie danych zawartych ·w opi~ sach. Okresy kwitnienia wielu gatunków i odmian nie ]Jokrywają się z przyjętymi sześcioma porami roku; niektóre z nich kwitną dłużej niż sześć tygodni, a kwitnienie innych wypada na po"" graniczu wiosny i wczesnego lata lub lata i jesieni. W tych wypadkach podano. dla ważniejszych. roślin odchylenia w jednym lub w obu kierunkach, oznaczając +II, +III, +IV.itp. Dla ułatwienia wyboru .roślin do określonych .celów wyróżniono w każdym okresie rośliny niskie (przeważnie skalne) i rośliny wyższe (powyżej 40...,50 cm). Zestawienia obejmują rośliny cebulowe i wodne, nie obejmują 11atomiast traw i paproci, które są mniej więcej jednakowo dekoracyjne przez cafy sezon od momentu pełnego rozwoju liści~ ·

J;

Przedwiośnie:

Adonis dahurica CV. Pleniflora Anemone apennina - patens+ II Anem()ne triloba II - - cv. Rubra+ II Bulbocodium vernum Chinodoxa sardensis

+n

+

Crocus chrysanthu.ś - tom.asinianus Eranthis hiemalis Galanthus ·nivalts Helleborus niger cv. 'Gralidillorus - hybridus · · - macranthus Iris. reti.culata

li li

250

25'"'.30

Btunnera fnacrophylla III Dicentra spectabilis Doronicum caucas.icum cv. Magnihcum. ~ columnae Epimedium alpin,um - grandiflorum - - cv. Rose Queen

+

Rośliny

niskie:

Adonis vernalis Anemone nemorosa cv. Grandiflora · - - cv. Robinsoniana

Omphalodes verna P.hlox divaricata var. laphami - su.bu.lata cv. Atropurpurea. - - cv. G. T. Wilson - - cv. Maisclmee - - cv. Moerheimi - - cv. Morgenstern, - - cv. ·Rondsdorfer Schone - stalonifera Primula auricula - capitata cv. Alba. - - cv. Rose Queen - - cv. Visc, Byng - denticulata· - elatior cv. Grandi!Iora -frondosa -juliae - X pruhoniciana. cv, Blaukissen - - .cv. Purpurkissen - - cv. Sclmeekissen - - cv. Wanda - saxatilis . - sieboldii - vulgar.is. Pulinonaria anglistifolia cv. Azurea .- saccharata · Puschkinia scil:loides Scilla sibirica - - cv. Alba Vinca minor - - cv. Bowle Vinca minor cv. Argenteó·Variegata 'fifola comuta cv. Hansa - - cv. W. H. Wooiłgate - gracilis cv. Lord N:elson - papilionacea· ~ iidoraia cv. Konigin. Charlotte - - cv. Triumph Waldsteinia sibirfra

/

Narcissus poetic1,;s cv. Omatus - - cv, Flore pleno Peltiphyllum peltatum Trollius X cultorum ev. Earliest of· - cv. Empire Pay+ n· - - cv. Lichtba11+ III - - -cv. Orange Glohe+ III

111. Wczesne lato:. 15.

II. Wiosna: IV-15. V. Rośliny

+I

.~ośliny wyższe (poeyżej

Il-III

-

B

saxatile cv. Compactum cv. Citrinum cv. Pienum Arabis caucasica ev, Solmeehaube - - cv. Coccinea CV. Plena+ nr - - cv. Foliis Variegatis Aubrietią cultorum cv. Leichtlini Crimson - - cv. Tauricola+ III Bergenia cordifolia cv. Robusta - crassifoUa -.delavayi Caltha palustris cv. Monstrosa - - cv. Multiplex Crosus aureus - biftorus --... vernus (mieszańce ogrodowe)· Draba aizoides ;_ olympica Erythroliium dens-can~s - gi-andifforum Fritilkt.ria meleagris ~ ~ cv. Alba lberis ·saxatilis .- sempęrvirens cv: .Little Gem - - cv•. Na.na. - ·- cv. Lawina. - - cv. Snowfłake Iris pumila cv. Attoviólacea - - 0v. Cyanea. ~ cv. Lutea -:- -:- cv. Sclmeekoppe Lathyrus vemus. - - cv. Albilloms - - cv. Róseus Leucojum vernum var. ca._rpaticum Muscari armeP,iacum cv•. Cantab· Muscari botryoides cv, Heavenly Blue

Anemone silvestris Alyssum argenteum. - montanum

niskie:

Aćhillea tomento'sa Ajuga genevensis cv. Brockbanki Androsace pr'imuloides· Armeria marititna cv. Laucheana

,Jf:rmeri.ct maritima cv. V:ihdictive Asperula odorata Aster alpinus cv, Dunkle SchOne ,_ .subcoeruleus cv•. Wartburgstem

+ :tl + II 251

-

coespitosa --- ~,-. _.\!La .g)omerata cY. -'-.\caulis

-

portensshlagiana. X stansfieldii biebersteinii - tomentosum var. colwnnae Corydalis lutea--:_ I\" Cotula squalida Dionthus barbatus - dcltoides - gratianopolitanus - - cv. Blaureif - ·- cv; Carmineus - petraeus - plumarius cv. Duchess of Fife Dicentra exźmia Euphorbia polychroma U Gentiana clusii Geum coccineum cv. Bulgaricum Glechoma hederacea cv. Variegatum, Lamium maculatum -- galeobdolon cv. Variegatum Nepeta faassenii .- - cv. Superba Oenothera missouriensis IV Potentilla argentea var. calaura Primula japoniec& - - cv. Alba - - cv. Sanguinea Saa:ina- subulata - ~-- cv. Aurea

+

+

Rośliny wyższe (powyżej

252

+

Delpfiiniwn cnltorwn cv. 71forgenstrahl - - cv. Pnrpurrittcr Geum coccineum ev. Heldreichii Hernerocallis middendorjjii - hybrida cv. :Margaret Perry+ IV - - cv. Queen of '.May Heuchera X brizoicles C>'. GrnGiHina IV - - cv. Superba+ IV - - cv. Pluie de Feu - - cv. Titania +IV lns X barbata cv. Amber - - cv. Depute Nomh!ot - - cv. Folkwang - - cv. Forsete - - cv. Goldfliess - - cv. Louvois -- - cv. Machaira -- - cY. Mrs„ H. Darwin - - cv. :Mrs. Valeric W est Heuchera X brizoicles cv. Pluie d'Or Ili - - cv. Rheingauperle - - cv. Rheinfels

barbata cv. Rheintochter cv. Rheintraube cv. Senlac cv. Toelleturm cv. Wedgewood cv. White Knight - X interregna CY. Eleanor Roosevelt - cv. Gentius - cv. Golden Bow - cv. Halfdav - cv. Helge - cv. Red Orchid - pseudacorus - - var. acoriformis - - var. pallidiflora - sanguil}ea cv. Snow Queen - sibirica cv. Caesar - - cv. Emperor - cv. Perry's Blue - - cv. Snowcrest - - cv. Superba Lilium bulbiferum IV - croceum + IV - hansonii IV - marhan+ IV martagon cv. Albif!orum - - var. cattaniae - monadelphum var. szovitzianum - pensylvanicum cv. Grandiflorum IV - - cv. Erectum +IV - - cv. Incomparabile + IV Lupinus polyphyllus Nepeta grandiflora cv. Souvenir d'Andre Chaudron Paeonia hybrida cv. Mai Fleuri - - cv. Le Printemps lactiflora, odmiany pojedyncze i półpełne - cv. Eglantine - cv. Marconi - cv. Philomele - cv. Tago-no-tsuki - cv. Tuyerline - cv. Watteau - cv. Whittleyi Major - - odmiany pełnokwiatowe: - cv. Albert Crousse Iris X - -

Ili Ili

+

+

+

Ili

30-40 cm):

Aquilegia coerulea - flabellata cv. Nana Allni - vulgaris Aruncus vulgaris IV - - cv. Kiieiffii+ IV Astilbe japonica· cv• .Avalanche - - cv. Gerbe d'.Argent - - c v . Koln - - cv. Rubens Astrantia major Campanula glomerata cY. Daln1ric·a - persicifalia. Cbrysanthemwn coccineum cv. Eileea 11/Iay Robinson ~ cv. Harold Robinson - - cv. James Kelwa>· - ~ cv. Kelway's Glo.rious Crambe cordifolia Delphinium. cnltorum cv. Lamartine - - cv. Berghimmel+.IV - - cv. Enziantnrm - - cv. Grossenwahn Ili - - CY. Havelland

+

ocrmoides cv. KarrninkOnigin olivand+ ff aizoon X a.rendsii c\·. - - c1·. Grandiflora - - cv. Triumph - ca.mposii - crrneata - hostii, Yar. altissirna -- hypnoides cv. Ringii - lingnlata - trifurcata - wnbrosci Seclum aere - aizoon - kamtschaticum IV - - cv. Variegatum - sexangulare - spurium cv. Album+ IV - - cv. Schorbusser Blut + IV Stachys grandifiora cv. Superba - lanata Thvmus X citriodorus - ·- cv. Aureovariegatus - - serpyllum cv. Albus - - cv. Coccineus - - cv. Splen_dens - - cv. Lanuginosus - pro~trata - repens Veronica teucrium cv. Royal Blue - - cv. True Blue Viscaria milgaris cv. Splenckn;; - - cv. Plena Su1Jo1u.:tria.

Campanula cmpatica -

Ili

+

Ili Ili

Paeonia lactifiora cv. Alice Harding - - cv. Baroness Schroder - - cv. Felix Crousse - - cv. Festiva Maxima - - cv. Fokker . - - cv. Karl Rosenfield - - cv. La Perle cv. Lord Derby cv. Marie Lemoine cv. Noemi Demay cv. Reine Hortense - cv. Sarah Bernhard - - officinalis cv. Mutabilis Plena - - officinalis cv. Alba Plena CY. Rosea Plena - - cv. Rubra Plena - tenuifolia cv. Plena Papaver orientale cv. Ethel Swete - - cv. Grossfiirst, - - cv. Maifackel - - cv. May Queen - - cv. May Saddler cv. Mrs. Stobart - - cv. Rosenpokal - - cv. Sturmfaekel Phlox X arendsii cv. Charlótte - - cv. Grete Polemonium richardsoni cv. Pallidum - - cv. Superbum Polygonum sericeum - sphaerostachyum Rodgersia aesculifolia - pinnata - podophylla Thalictrum aquilegiifolium. cv. Album cv. Atripurpureum - - cv. Formosum - - cv. Roseum - glaucum cv. Grandiflorurn - minus var. acliantifolium Trollius X cultorum CY. Baudirektor Linne - - cv. Feuertroll - - cv. Newrv Giant - chinensis • - )'unnanensis var. eupetalus

IV. Lato: VIl-15. VIII Rośliny

llll

niskie:

Achillea clavenae + HI Aegopodium podagraria cv. Variegatum Ajuga reptens cv. Multicolor + HI,+ V Antennaria dioica var. tomentosa - - cv. Rubra Astilbe chinensis var. pumila - simplicifolia cv. Rosea Gentiana - septemfida var. cordifolia + V

Ili

Ili

+

Gentiana septemfida var. lagodechiana V Geranium cinereum - endressi Gypsophila paniculata cv. Rosenschleier - repens+ III - - cv. Rosea Helianthemum X h)'bridum cv. Rubin+ V - - cv. Goldlachs Heliosperma alpestre III

+

Heliosperma alpestre cv. Flenifloi:a

Seilum

~ ~

Inula ensifolia Lavendula angustifolia, Leontopodium alpinum .:_ sibiricum Linaria cymbalaria - - cv. Globosa -;- pallida Lirmm narbonense Lysimachia nummularia JVJinuartia graminifolia - laricifolia+ III Myosotis palUstris cv. Thfuingen+ III Potentilla aurea· var. chrysocraspe
0

+

Rośliny wyższe (powyżej

m,

+

+

+

+

Hemerocall~ 'citrina - - cv. Baroni -fulva var. kwanso - hybrida cv. George Yeld - - cv. Gold Dust - -:- cv. Hyperion

;--· min1Jr

Heracleum lanatum Hosta fortunei cv. Marginatoalba - -'- cv •. Gigantea - glauca - undula.ta - plant&ginea veritricosa inula orieritalis cv. Grandźflora Iris kaempferi Iris monspur - ochroleµca Ligularia clivorum cv. Desdemona ,--- - cv. Othello - przewalskii _: wilsoniana · · Lilium cand!dum II '-'- regale X testaceum III - tigrinum cv. Fortunei+ V· - - cv. Splendens + V - willmottiae Lysimachia punctata Lythrum salicaria cv. l\forden's Pink+ III - - cv. Perry's var.+ III CY. Robert+ m - virgatum cv. Rose Queen III Jl.1.acleya cordata A1onarda didyma cv. Adam - - cv. Mahagony - - cv. Mrs. Perry - - cv. Sunset Nuphar pumilum Nymphaeti/, cv. Colossea - cv. Gladstoniana -.:. CY. Sioux - cv. Froebeli - cv. Laydekeri Purpurata - cv. Marliacea Albida ·....,... .cv. ..,.... Chromatella Cy, -Rosea - cy. Richardsoni - cv. Seignourettii Nymphoides peltata Oenothera fru.ticosa cv. Youngii - glauca cv. W. Cuthhertson - tettagona var. Jraseri Phlox carolina cv. Reine du Jour - - cv. Snowdon - paniculata cv. Abenddiimmeruug - - cv. Aida · - - cv. Antonin Mercier - - cv. Augustfackel · - - cv. Brandriese V

+ +

30-40 cm):

Achillea :filipendulina CV•. Golden Plate + nr - - cv. Schwefelbliite + Ill - millefolium cv. Crimson Bea11ty+ III,+ V - ptarmica cv. Perry's White+ HI,+ Y Althaea ficifolia+ III Anthemis tinctoria cv. Grallag11 Gold+ + V Aster amellus cv. Praeco:x: Astilbe+ atendsii: cv. Berghistall - - cv. Betsy Gupei:us · - - cv. Diamant - - cv: Fanal - - cv. Gertrud Bri.x: - - cv. Gloria - - cv. Konig Albert - - cv. Moerheimi - - cy, Prof. v. d. Wielen. - - cv. Walkiire - grandis .cv. Rosea Magnifica - thunbergii cv. Moerheimi Bntomus .umJ:iellatus Centaurea pulcherrima III Chrysanthemum leucanthemum cv. \Vundderkind -·maximum cv. Mount Kościuszko Cimicifuga cordifolia - dahurica· Clematis re eta cv. Grandiflora III - - cv. Purpurea Coreopsis grandźflora cv. Badengold+ III - lanceola.ta cv. Golden Queen+ HI - verticillata III CY. Grandiflora + nr Dictamnus albus var .. caucasicus HI - - cv. Albiflorus Erigeron X hybridus cv. Die Fee•·

254

ewers~i

var. homophyllum ,.,,.,, lcamtschaticum ~ rupestre - telephimn ..-ar. pluricaule Sempervivum arachiwideuni - - var. tomentosmn - ruthenicmn - soboliferwn - tectorum - - cv. Atropurpureum - - ssp. calcareum - - ssp. atriviolaceum Solidago virga-aurea ssp. brachystachya, - - var. robusta - - cv; Nana Thymus serpyllum cv. Major+ Tradescantia X andersoniana cv, -:--- - cv. Coerulea - - cv. Leonora - - cv; Sarlguinea

Eigeron X hybriclus c\·. Elsie - - cv. Dtmkelste Aller - - cv. Quakeress CY. Sommerschnee - speciosus n·. .Semiplem.1s - - cv. Nanus - - cv. \Vuppertal Eryngiwn amethystirium - plenmn - - cv. Nanum Filipendula hexapetalc& cv, Ple1ta - rubra -

-

cY. ·ve;1usta

- ulmaria cv. Plena Galega hartlaridii - officinalis ·Geranium platypetalum;. - sangrdnewn Gypsophila paniculata - - cv. Plena '-- - cv. Bristol Fairv - - cv.- Flamingo. · Heleńium autumnale cv. Grandiccphalum - -:- cv. Pumilum Magnificum X hybridum -. - cv. ·Chipperfield Orange - - cv. Gartensonne · - - ·cv. Goldene Jugend - - cv., ·~foerheim's Beauty · - .:....., cv. Peregrina - ..:..,cv. Rubrum Superbum Heliopsis · hel~anthoides va:r. scabra +III"' - - cv; 'Goldgefieder + m CV, _Goldgriinherz + HI

+

+

+

Phlox pan.iculata cv. Carmen - - cv. Caroline· van Den· Berg - - cv. Charles Curtiss - - cv. Dr Vogel - - cv. Elisabeth Campbell - - cv. Europa - - cv. Fanal - - cv. Feuerspiegel - - cv. Frau Anton Buchner - - cv•.Graff Zeppelin - - cv. Hans Vollmoller+ V - - cv. H. B. Mav - - cv. Hauptmań Kohl - - cv; Jules Sandeau - - cv'. Kirmesliindler+ V - _.;, cv. Le Mahdi - -: cv. Mia Ruys - - cv. Mrs. Milly van Hoboken - - cv. Pastorale - - cv. Paul Hoffmann - - cv. Ronsdorf - - cv. San Antonio - - cv. Schneeberg - - cv. Schneerauch CY. Septemberschnee + V - - cv. Sir John Falstaff - - cv. Somroerkleid - - cv. Spiitrot V - - cv. Spitfire - - cv. Tenor - - cv. Thor - - cv. Turandot - - cv, Undine - - cv; Wiirttemberggia .Physostegia virginiana cv. Grandiflora - - cv. Vivid Polygo.num amplexicaule var. speciosum Potentilla atrosanguinea cv. Gibsons Scarlei: ' - cv. Mons. Rouillard - cv. Vase d'Or - cv. Wm. Rollison Primula florindae - sikkimensis Rheum fulgida V - - cv. Goldsturm :.L V - palmatum var. tanguticum Rudbeckia laciniata cv, Goldball+ V - - cv. Goldquelle Sagittaria sagittifolia Salvia X superba '"- - cv. Compacta Scabiosa caucasica Scutellaria baicalensis - incana Solidago cv. Goldeife +V - cv. Golden Falls+ V - cv. Goldstrahl+ V - cv. Lemore - cv. Sonnenschein V X Solidaster luteus

+

+

+

Limonium latifolium = Stalice latifolia CY. "Violetta - tataricurn Symphytum officinale cv. Argenteum - peregrinum Typhn angusti;folici

-

Veronica incana cv. Praecox - - cv. Rosea - - cv. Semperargentea longifolia var. subsessilis - spicata cv. Erica - - cv. Romley Blue

Późna jesień:

Aster dumosus cv. Blaubux: - - cv. Rosenelf - - cv. Venus - ericoides cv. Erlkonig-f V - - cv. Herbstmyrte+ V - novae-angliae cv. Constance + V Chrysanthemum koreanum cv. Apollo CV• Bronzeleufer V - - cv. Hebe

V. Jesie1z: 15. VIII-IX Rośliny

+

niskie:

Anemone hupehensis. cv. Superba x hybrida cv. Biihler Kind Aster amellus .cv. Dwarf King - dwnosus C\-. Audrey - - cv. Blue Baby - - cv. Countess of Dudley -'-- - cv. Hebe · _ - c\-. Lady H. :'.\laddocks li - - cv. Niobe - - cv. Peter Pan - - cv. Snowsprite - scdifolius var. nanus Chrvsanthemum morifolium cv. Altgold. - ::_ cv. Herbstbrokat - - cv. ~Iarg. Kiessling - - cv. Sonne

-

Chrysanthemum morifolium cv. Verb, Sellby '--- -· cv. Zwergsonne· Colchicum autumnale - - cv. Albiflorum . - bornmuelleri - speciosum - cv, Lilac Wonder Crocus speciosus- cv. Aitchisoni - zonatus Pylygonum compactuni cv. Roseum Seduni sieboldii - spectabile cv. Brillant. - - cv. Carmen - telephium ssp. purpu.reum Silene schafta IV Solidago virga-aurea cv•.Laurin

+

+

256

Aster novi-belgii cv. Royal Blue - - - cv. Snowdrift - - - cv•. Taubenhlau VI Boltonia latisquama . Chrysanthemwn morifoliuni cv. Bronce Normaud1e - - cv. Harvester. - - cv. Norman.die - - cv. Pemberton· - - cv; Schneeteppich Cimicifuga racemosa Ecl,,inacea purpurea IV· . Echinops humilis cv. Cyaneus IV - ruthenicus IV Helianthus giganteus - salicifolius - rigidus cv. Miss· Mellish Inula royleana Liatris spicata Lilium henryi Polygonum piJlystachyum . Rudbeckia nitida cv. Herbstsonne IV - - cv. Goldschirm+ IV Solidago cv. Goldjnnge - cv. Goldfichte - cv. Goldtanne - cv. Perkeo - cv. Schwefelgeysir - virga-aurea cv. Leraft

+

+

+

+

+

- - cv. Isabell~ose - - cv: Nancy Copland - morifolium cv. Golden Rehauge - - cv. Nebelrose - - cv. Spatgold Cimicifitga japonica - racemosa cv. Armleuchtei: Colchicum variegatum Helleborus niger cv. Praeco:x;

Zestawienia pomocnicze Zestawienia pomocnicze ułatwiają wybór właśeiwych rodzajów i gatunków lub odmian do różnych celów. Zestawienia 1-3 ułatwiają dostosowanie roślin do siedliska, zestaWienia natomiast 4, 5 i 6 zwracają uwagę na ważne cechy przyrodnicze i· plastyczne, zestavvienia zaś od 7 do ;11 stanowią; pomoc przy dobieraniu
Rośliny

Rośliny wyższe (powyżej 40-50 cm): Aconitum wilsonii VI· Anemone X hybrida cv. ·Alice· - - cv. Louise Uhink - _.,. cv. Margarete - - cv. Richard Ahrens - - cv. Whirlwind Artemisia lactifiora Aster amellus cv. Cassubicus Grandif!orus ·CY. Emma Bedau - - cv. Kobold - - cv. Moerheim Gem - - cv. Rotfeuer - - cv. Sonia _:. - .cv. Ultramarin - cordifolius cv. Ideal + VI - dumosus cv. Peter Harrison - - cv. Prof. A. Kippenberg - novae-angliae cv .. Barr's Pink - - - cv. Harrington Pink - iwL'i-belgii cv. Beechwood Challenger - - - cv. Blaugitter+ VI - - - cv. Chas. Wilson+ VI - - - cv. Eventide - - ~ cv. Heiderose - - - cv. Little Boy Blue - - - cv; Little Pink Lady+ VI - - - cv. Mount Everest - cv. Nancy Ballard

X-XI

na gleby ubogie i lekkie

Zestawienie to obejmuje pewną liczbę roślin bardzo niewybrednych i 'W1'trzymałych na mróz, które łatwo prżystosowują, się do niekorzystnych warunków wegetacji na glebach mało zasobnych, suchych, na sztucznych nasypach itp. Roślinom tym należy dawać pierwszeństwo w tych wypadkach, gdy należyta melioracja gleby nie jest możliwa (głównie przy re~ konstrukcji zniszczonych lub zagruzowanych gleb w osiedlach miejskich). Należy jednak liczyć się zawsze z ogranicze~. niem efektu wskutek słabszego rozrostu i mniej obfitego kwitnienia; stopniowe polepszanie warullków jest zawsze zaleo.. cane. Bardzo dużą wytrzymałością na susze odznaczają. się jedynie rośliny oznaczone znakiem. 111. ·

Achillea filipendulina - millefolium - ptarmica Ajuga reptans Alyssum ·argenteum - saxatile Antennaria. Arabis caucasica Aster sedifolius Bergenia Brunnera macrophylla Cerastium Corydalis lutea Cotula squalida Dianthus deltoides Draba

Echinops Elymus Eryngium planum Euphorbia Galega officinalis Geranium

Gypsophila Heliopsis Limonium Linaria cymbalaria, Lupinus · Monarda Nepeta Oenotherd, Rudbeckia laciniata, Salvia Satureia Scute llaria Sedum Sempervivum Solidago Stachys Stipa Thymus Veronica prostrata Vinca. Waldsteinia

2. Rośliny

gleby wilgotne

Lilium, grupa Martagon Rodgersia Paprocie, większość gatunków

.

o'u wvma ają dośc znacznej wilgotności gleby w okresie Zestawienie zawiera :rodzaje i gatunki, ~tore do n~lkezy.~ego. ~~~~ JRo śliny ~znaczone znakiem ll1l są szczególnie wrażliwe .. "'mieiscach suchych natomiast rosną l .wx ną s • weget acJ1, " , ·• :ńa brak wody w ciągu okresu we~etacJI. ., .

•

4.

Achillea millefolium - ptarmica A juga Elymus Glyceria Helianthus rigidus Filipendula Lysimachia Macleya Jl!lonarda Miscanthus

5.

. Rośliny na miejsca zacienione· ..

.

'l'

d ·

Wymienione są w_ tyn; :estawien}U. wlaźnkk1e1sze.lgo~ u;i;~:(r:~(;: lub koronami dr.zew l 1ednoczesme e o w1 o n, . .

•

"

•

•

nvch budynkamY 1

i do oboadzania mieJSC dosc zacieni0 . :U~szących lekki półcień jest znacznie

•

')

w1ęce3 •

·

Rośliny· wyższe·

Aconitum Anemone X hybrida Aruncus Astlibe Carex maxima Cimcifuga Dicentra

258

Epimedium Festuca gigantea Filipendula Hosta Iris ochroleuca - sibirica Ligularia

Chan·

stale dekoracyjne do tworzenia kwietnikow regularnych

Iris X barbata, odmiany 6 trwałym ulistnieniu Iris orientalis - sibirica Levandula Limonium Monarda Nepeta Sedum spectabile . Solidago, odmiany póino kwitnące Phlox subulata · Stachys Veronica incana. Viola Vinca

Achillea clavenae - tomentosa · Arrhenatherum Bergenta Aster dumosus - - cv. Erectus - ·novi-belgii, odmiany· niskie Chrysanthemum morifolium - koreanum · Coreopsis verticillata. Dianthus barbatus - plumarius Hemerocallis Hosta· Iberis sempervirens

(nadające się do tworzenia runa parkowego) Luzufo Omphalodes ·vema Orobus vernus Phlox stolonifera Primula vulgaris -.. elatior Pulmonaria Saxifraga, odmiany męhowe - umbrosa· Sedum aizoon Vinca· Viola odorata - papilionacea

Rośliny

Nepeta grandiflora cv. Souvenir d'Andre dron Phalaris Physostegia Polygonum compactum cv. Roseum - polystachyum Rudbeckia laciniata cv. GDldball Sedum aere - rupestre - sexmigulare - telephium

Wśród roślin nadających się do tworzenia regulamych kwietników bylinowych są wzięte pod uwagę trzy grupy: gatunki niskie, obwódkowe (przeważnie zimozielone rośliny skalne), gatunki kwitnące jesienią (głównie chryzantemy, marcinki i późne nawłocie, nie przekraczające wysokości około 1 m) oraz bardzo nieliczne byliny okresu letniego, zachowujące. dekoracyjne ulistnienie do· końca sezonu (głównie funkie i liliowce).

Rośliny ruskie

A egopodium. Anemone angulosa - kepatica Anemore nemorosa Asperula odorata Bergenia· Cotydalis Gleeho ma Helleborus Lamium Linariti cyinbalaria • Lysimachia nummulana;

ekspansywne

W tym zestawieniu wymienione są waż11iejsze rodzaje i gatunki rozrastające się szybko za pomocą rozłogów i odrostów Vf stopniu niebezpiecznym dla słabiej rosnących roślin sąsiednich. Rośliny ·wymagające uwagi oznaczone są znakiem li!.

Lythrum Mo linia Myosotis alpestris Osmunda Peltiphyllum Pdmula. bullesyana -fiorindae - juliae _ x pruhonid'ana· - rosea - sikkimensis Rodgersia Sedum telephiwn Symphytum Thalictrum Tradescantia Trolli us

Anemone X hybrida - nemorosa Aruncus Astilbe· Astrantia Caltha palustris Carex maxima ·ColChicum Filipendula Glyceria Hosta Iris kaempferi ,..:... pseudacorus - sibirica.' Leucojum Ligularia Lysimachia

Rośliny

6.

Roślt"ny

stosowane ze

względu

na dekoracyjne ulistnienie

Znaczna część bylin pięknie i obficie kwitnących odznacza się również bardzo dekoracyjnym ulistnieniem w poszczegól· nych okresach lub przez cały sezon. Istnieją jednak również gatunki lub odmiany, których głównym walorem dekoracyjnym są ozdobne liście; kwiaty mają znaczenie drugorzędne, a nawet są celowo usuwane (np. Rheum, Stachys lanata itp.). Prócz niżej wymienionych do grupy tej należy zaliczyć wszystkie paprocie i prawie wszystkie trawy oraz pewną ~lość zimozielonych roślin skalnych. · ·

Achillea clavenae - tomentosa Aegopodium podagraria cv. Variegatum„ 17*'

Ajuga reptans, odmiany barwne Antennaria, odmiany Arabis caucasica cv. Foliis variegatis

259

Bergenia '-. Cotula squalida Epimedium • Eryngium Glechoina hederacea cv. Vanegatum Helianthus salicifolius Hosta odmiany ba:rwnolist:u; Jvlinu~rtia graminifolia Peltiphyllum · Pulmonaria saccharata Rheum

Sagina subulata .cv. Aurea. .• Saxifraga hypnoides cv. ~mgu Sedum, odmiany ba:rwnohstne Sempervivum Stachys lanata Symphytum, odmiany barn:noli.stn~ Thalictrum minus var. ad_iantifolium Thymus ·X citriodorus • · - serpyllum cv. Lanuginosus .. Veronica incana cv. Semperargentea Vinca minor cv. Ai:genteo-variegata

Achillea filipendulina - millefolium - ptarmica . • Anthemis tinctoria, nowe odmiany Brunnera Chrysanthemum morifolium - koreanum . Coreopsis lanceolata, nowe odnuany - verticillata Corydalis lutea . . Dianthus plumanus, odmiany Dicentra eximia . Erigeron hybridus?. nowe odmiany Geranium endressii · - ibericum Geum coccineum cv. Heldreichii. Gypsophila repens, odmiany - pancitulata, odmiany Helianthemum Heliopsis scabra, odmiany Hemerocallis ful va

Heuchera X brizoides, odmiany Linum narbonense Monarda didyma, odmiany Oenothera missouriensis _ fruticosa, odmiany - glauca Phlox carolina . _ paniculata, nowe odmiany powtarzaiące Physostegia virginiana cv. Vivid Polemonium richardsoni Potentilla, odmiany Primula X pruhoniciana Rudbeckia sullivanti Salvia X superba • .. . . Sa:pona.ria ocym~ides cv•. Karmmkomgm Scabiosa caucasica, odmiany Stachys grandiflora cv. ~obusta Tradescantia X andersomana Viola cornuta Viscaria vulgaris cv. Plena

asta' ce się w słońcu lub w lekkim półcieniu, odpowiednie do zadarr:i~U. Zestawienie obejmuje niskie byliny szybko ro:rr . Ją el:nia'a :rośliny okrywowe podane w zestawieniu 3 (na m1eJsCa miejsc, które nie są obsiewane trawą. Zestaw1eme to uzup J• • cieniste). .

„

A juga Antennaria Cerastium tomensosum var. columnae Cotula squalida 1'1finuartia Phlox subulata, odmiany Polygonum, niskie gatunki Sagi na Sedum aere

260

Sedum aizoon - kamtschaticum - rupestre - spurium, odmiany Solidago virga-aurea Stachys lanata Thymus, odmiany • Veronica prostrata, odmiany ·- repens

Heracleum Iris sibirica, Ligularia Lupinus Lythrum lV.fonarda Polygonum Rheum Rodgersia Thalictrum Paprocie, gatllllki wysokie

Aconitum Aruncus· Aquilegia Astilbe davidii - grandis Astrantia Brunnera Cimicifuga Clematis recta Filipendu{a Galega

10.

Rośliny

wysokie do sadzenia w grupach izolowanych

Zestawienie obejmuje szereg silnie rosnących bylin, wybitnie dekoracyjnych, wyglądających szc~ególnie korzystnie w grupach izolowanych na tle trawnika lub nad brzegiem wody, Znakiem li oznac?:on<;1 są, gatunki 1vymagają,ce stanowisk wilgotnych lub lekko ocienionych.

Aruncus Boltonia Cimicifuga Crambe Dictamnus Echinops Filipendula Gypsophila paniculata Helenium, odmiany wysokie Helianthus giganteus - salicifolius . Hemerocallis, .odmiany wysokie Heracleum Hosta fortunei cv. Gigantea - glauca Ligularia clivorum

11.

8. Rośliny okrywowe zadarniające

odpowiednie do naturalistycznych grup parkowych

Zestawienie zawiera kilkariaście rodzajów bylin wyższych, nadających się do sadzenia 'iv partiach naturalistycznych w pół· cieniu i nad wodą. Zestawienie to uzupełnia wykaz roślin okrywowych rosnących w półcieniu:

7. Rośliny długo kwitnące • . · · dz a'ac ·eh si stosunkowo długim okresem kwitnienia (4--3 tygo~i). Zestawienie to obeJml\Je pewną hczbę bylin ° nacz l: y bo gru v tej można by również zaliczyć pewne odmiany Gatunki kwitnące szczególnie ~ługo oznaczo.ne.są znakierr: ~- ,;t .~ }~„ ciągu lata lub jesieni (niektóre ostróż.1':i, maki, •i gatun k'I b Ylm", które -rt umie1ętnym przycięciu powtarzają '"" mem . „0 ' floksy, maruny, łubiny ~tp.).

Rośliny

9

Rośliny

Ligularia. wilsoniana Lythrum -salicaria Macleyc; Miscanthus. Mo linia, Paeonia Peltiphyllum 'Phaldris Polygonum amplexicaule - polystachyum Rheum Rodgersia Rudbeckia niiida Solidago, odmiany ·wysokie Symphytum · Thalictrum

skalne do obsadzania murków

Do obsadzania murków i skarp kwiatowych nadaje się w zasadzie znaczna większość roślin skalnych, wiele jednakże z nich udaje się tylko w sprzyjających warunkach. Niżej podane zestawienie zawiera gatunki, które udają się bez szcze~ gólnych zabiegów. Najbardziej niewybredne i dekoracyjne oznaczone są znakiem 1111.

111111

111111

Alyssum montanum - saxatile Arabis caucasica Campanula caespitosa carpatica - portenschlagiana Cerastium Dianthus plumarius cv. Duchess of -Fife - deltoides - spiculifolius Draba

li

Gypsophila repens lberis Linaria cymbalaria - pallida Minuartia Nepeta Phlox subulata Saponaria ocymoides Saxifraga aizoon - hostii - cotyledon

261

Ili Ili

Sedum Sempervi11ull}

12. Byliny

mające

111

Thymus serpyllum Veronica prostrata

zastosowanie w produkcji kwiaciarskiej

Niektóre byliny, jak konwalie, narcyzy, tulipany, lilie, chryzantemy i fiołki, należą od dawna do podstawowych artykułów kwiaciarskich. Inne byliny, jak np. piwonie, gwoździki, jastrunie, manmy, gipsówki, zatrwian itp., również uprawia się masowo na kwiat cięty i do suszenia. Wiele jednakże cennych gatunków nie uprawia się u nas w gospodarstwach kwia· ciarskich zupełnie lub w bardzo niewielkiej ilości. Gatunki mające duże znaczenie oznaczone są znakiem 1111. Byliny nadające się do przyspieszania oznaczone są znakiem P, do uprawy zaś na sprzedaż w doniczkach - znakiem D.

Achillea filipendulina, odmiany - ptarmica, odmiany Anemone japonica. Ili Anthemis tinctoria, nowe odrp.iany Aquilegia Arabis caucasica cv. Plena Aruncus. vulgaris Aster alyinus - amellus D Aster dumosus D - - cv. Etrectus ericoides - novae-angliae - novi-belgii - subcoeruleus Astilbe X arendsii - japonica P Brunnera macrophylla Boltonia Campanula persicifolia Centaiirea pulcherrima PD Chrysanthemum morifo1ium - coccineum D - koreanum - leucanthemnm cv. Wunderkind - maximnm cv. '\fount Kościuszko Clematis recta P Convallaria Coreopsis grandiflora, nowe odmiany· - lanceolata, ·nowe odmiany PD Crocns Delphinium Dianthus plnmarins P Dicenira spe9tabilis Doronicum. Echinops P Epimedium Erigeron X hybridus, odmiany - speciosus, odmiany Eryngium Filipendula P Galanthns D Gentiana clusii D - septemfida

262

Gypsophila paniculata Helenium Helianthus rigidus Ili Heliopsis, odmiany półpełne PD Helleborus niger Ili Hemerocallis Heuchera Ili Hosta plantagz:nea P - undulata P lberis Iris X barbata - kaempferi Ili - ochroleuca - sibirica P Lilium croceum P - myriophylum - regale P ~ X princeps - inne gatunki i odmiany Limonium Lupinus P Muscari P Narcissus Paeonia Papaver orientale Phlox paniculata Polygonum Potentilla X hybrida D Primnla vulgaris D - auricula D - elatior D - denticnlata D - X pruhoniciana Ranunculus Rudbeckia Scabiósa caucasica D Scilla Solidago Thalictrum aquilegiifolium P Trollius PD Tulipa Viscaria vulgaris cv. Plena Viola cornuta - odorata

Zastosowanie bylin w terenach zieleni

Możliwości

stosowania bylin w terenach zieleni

Na temat różnorodnych zastosowail. bylin w kompozycji terenów zieleni należałoby napisać oddzielną, obszerną książkę albo - być może jeszcze lepiej - kilka mniejszych prac omawiających poszczególne zagadnienia, jak np. rabaty i grupy w ogrodzie, kompozycje bylinowe związane ze zbiornikami wodnymi, różnorodne formy zastosowania roślin skalnych, zestawienia naturalistyczne w partiach parkowo-leśnych itp: Niewątpliwie wkrótce przyjdzie na to czas, gdy zrozumienie wartości i znaczenia bylin wzrośnie i gdy zostaną one u nas szerzej rozpowszechnione. Na razie musimy ograniczyć się do bardzo krótkiego i ogólnego omówienia głównych typów i zasad~ Będą to wskazania i przeciwwskazania. Obecnie bowiem w układach i doborach bylin ciągle jeszcze rzeczą najważniejszą jest zmniejszenie do minimum popełnianych błędów, z którymi spotykamy się na każdym kroku. Przykłady odziedziczonych i niedawno wykonanych „kompozycji" są w większości ·wypadków mniej niż zadowalające. Są to :erzykłady, które nie tylko nie zachęcają, ale >ffęcz odstręczają od stosowania bylin na większą skalę. Istnieją oczywiście i chlubne wyjątki. Należą do nich niektóre fragmenty ogrodów w Szczecinie, Bydgoszczy, Gdańsku i w Krakowie, doskonałe wzory w ogrodzie botanicznym w Krakowie i w Poznaniu oraz wiele ogrodów bylino\vych prywatnych (głównie Podkowa Leśna), które jednak z natury rzeczy nie mogą odegrać większej roli propagandowej (rys. 143, 144)„ Na wstępie należy wyjaśnić, jakie rodzaje zieleni brane są pod uwagę w niżej podanych rozważaniach. Z punktu bowiem widzenia ogólnych zasad kompozycji można wyróżnić dwa typy zieleni publicznej. Pierwszy typ reprezentują ogrody i parki miejskie, kształto~vane zgodnie z różnymi kierunkami sztuki ogrodowej, drugi - przeważnie podmiejskie parki leśne, łęgowe, zagajenia i zadrzewienia, stanowiące fragmenty otwartego krajobrazu komponowanego. Pierwsze z nich możemy określić jako sztuczne twory sztuki ogrodowej, drugie - jako stylizowane założenia naturalne. Podane niżej zalecenia dotyczą jedynie pierwszego typu zieleni. W kompozycji i realizacji założe11 naturalistycznych obowiązJ.ją specyficzne metody pracy, mało jeszcze przez nas opanowane; wymagają one dokładnej znajomości zasad socjologii roślin i rodzimego materiału roślinnego; materiał bowiem obcy stosowany jest tylko w Eiewielkim procencie lub wcale. Rośliny zielne wchodzą tu zwykle w skład runa i podszytu leśnego, zbiorowisk łąkowych, nadwodnych i wodnych. Inaczej zupełnie stosujemy kompozycje roślinną vv terenach zieleni miejskiej, do których oczywiście zalicza się również wszelkie ogrody przy instytucjach, zieleńce itp. Nie może tu być mowy o zespołach roślinnych w znaczeniu fitosocjologicznym ani o ograniczeniu doborów do gatunków krajo-wych, charakterystycznych dla danego siedliska. Jedynym cgraniczeniem swobody kompozycyjnej są wymagania życiowe rodzajów i gatunków, które chcemy wprowadzić. Musimy, rzecz prosta, brać pod uwagę warunki siedliska, dokonywać właściwego doboru stanowisk (zwłaszcza w istniejących już większych parkach) często jednak wa-

265

szczęscie, takich spornych obcych form jest niewiele. Są to albo południowe gatunki stepowe, albo też nieliczne wytrzymujące nasz klimat gatunki strefy pozwrotnikowej. Na ogół wszystkie byliny pochodzące z północnej części strefy umiarkowanej harmonizują ze sobą doskonale. W terenie zieleni miejskiej nie wszystkie zestaw-ienia roślinne stanowią regularne lub swobodne, często dekoracyjne, malarskie układy. Takie układy występowały głównie jako elementy ogrodó1' geometrycznych i parków pejzażowych powstałych na przełomie ubiegłego wieku, kształtowanych na wzór dekoracji teatralnych. Wszelkie partie gęściej zadrzewione, swobodne cieki wodne, zagłę­ bienia terenu, wąwozy i skarpy nastręczają okazję do kompozycji opartych na motywach naturalnych. Partie takie są zresztą specjalnie tworzone nie tylko w parkach, ale i w mniejszych ogrodach, nawet przydomowych. W każdym jednak wypadku są motywy tak bardzo zmienione i wzbogacone, że różnią się zdecydowanie od naturalistycznych zbiorowisk roślinnych parkowo-leśnych, leśnych i łęgowych.

Rabaty Rabaty z

Rys. 143 . Frag~en.t ogrodu bylinoweg~ w Podkowie LesneJ w Wilanow'.e R ys. 144· Ogród kolekcyjny a ) · Z H llw10' (zlikwidowany po 193; r. proj. · e "'

traktujemy :ro. 'l . t ·opyiny Vv- sposo'b c·ztuczn" " · r • Poza tym • • . h do bytowania ros m " ~. - . nas.ze zestawieni~ w nwśl ogólnie przYJętyc ru nki odoowiednie • l t ego , ksztaimiąc · · ,· h . ' h d . '. 'vnrkle różnopostaciowa 1 rozno arwna S'l1'ny 1·a.ko środek wyrazu pas yczn h ,;t w1en we o Zl nieZ\v r • J . .. K zasad kompozycji. W skł~.d tyc. ze~ a. . ,\ d . bezp~średnio rośliny z Chm,. apon_n, ~„międzynarodówka": z. rosl~nam1 ~raJo;vym~:::;t:stu~~aczenie mogą mieć względy ':fizJ.onom1czne ; nady, a nawet z połudmowe] Afryki. Duze n\we które mogą decydować o zestaw1enm gru~. Jest chodzi tu o charakt.erystyczne cechy P~_kroJ ob;ości" danej formy decyduje jedynie vryczuc1e. Na to sprawa niełatwa 1 często sporna, gdy z o „

266

1

grupy

roślin

egzotycznych

Wszystkie gatunki obce, ·wprowadzone do uprawy w naszych terenach zieleni są właściwie „egzotami". W danym wypadku chodżi o rośliny z ciepłej strefy klimatycznej, które u nas nie zimują bez troskliwego zabezpieczenia, lecz są na tyle interesujące i dekoracyjne, że warto zadać sobie pev.-ien trud, aby spróbować ich uprawy. Do tego celu służą specjalne rabaty położone albo bezpośrednio przy budynkach szklarniowych (np. oparte o ściany palmiarni), albo też w ich pobliżu, w miejscach dobrze osłoniętych, w zacisznych dziedzh1cach itp. Bardzo dobre przykłady takich rabat istnieją w centrum Bostonu przy szklarniach parku miejskiego. Część powierzchni rabat obsadza się na stałe przede wszystkim roślinami cebulowymi i kłączowymi (wrażliwe lilie i kosaćce, trytomy, szachownice cesarskie, pustynniki, alstremerie itp.), część zaś uzupełnia się w ciągu lata wynoszonymi na lato ze szklarni roślinami w doniczkach i kubłach (na cały sezon lub na pe· wien okres). Rabaty takie mogą być niezwykle atrakcyjne dla publiczności. Zabezpieczenie na zimę, wobec zgromadzenia wrażliwych roślin w jednym miejscu w bliskości szklarni, jest bardzo ułatwione. Kśztałt i rozmiary rabat - dowolne. Mogą to być szerokie rabaty jednostronne oparte o ścianę lub mur (najłatwiejsze okrywanie), obustronne wzdłuż dziedzińce itp. Zalecane są po· łączenia z basenem ogrzewanym na egzotyczne rośliny wodne. rabat powinien od drogi ze względu na odwodnienie w okresie zimowym lub mieć drenaż z nr1nrn"'"""' do sieci kanalizacyjnej.

Na byliny przeznacza się 40-60% powierzchni rabat mieszanych, reszta obsadzana jest roślinami sezonowymi, które zmienia się 2-3 razy lub częściej (rys. 145, 146). Tego rodzaju rabata po>v-inna ·więc również znajdować się niedaleko miejskiego zakładu produkcji roślin. Jest to jedyny typ rabaty, który pozwala na utrzymanie atrakcyjności i ciągłości kwitnienia w ciągu całego sezonu. Ma tę wyższość nad rabatą z samych roślin sezonowych,, że znaczna część roślin rozrośnięta jest w duże, obficie kwitnące egzemplarze. „Program" kwitnienia takiej rabaty można ułożyć różnie. Kwitnienie wiosenne (IV-V) muszą w każdym razie zapewnić byliny (grupy na pierwszym planie), a wśród nich rośliny cebulowe, w pozostałych natomiast okresach można dowolnie ustalić udział roślin. sezonowych. Kwitnienie letnie bylin można ograniczyć do kosaćców i floksów, późna nato-

267

łtys. 145. Rabata z bylin i kwiatów letnich w Berlinie

Rys. 146. Grupy mieszane kwiatów let· nich i bylin w Dreźnie

147. G-rupy floksó·w

zasadnicze tło środkowe. i wyższe kwiaty powinny

miast jesiei'1 ·musi być znowu reprezentowana przez same byliny (X-XI). Ułożenie planu rabaty mieszanej jest zadaniem bardzo skomplikowanym. Plan taki jednak można z każdym rokiem do· ~konalić, wprowadzając drobne zmiany w stałym układzie bylinmvym oraz w doborze i układzie ro· ślin

sezonowych

NaJwłaściwsze są rabaty szerokie (2,5-4 m) i dostatecznie długie (ponad 20 m). Grupy bylinowe 2 zaś powinny być dużych rozmiarów,np. pierwszego planu 1-1,5 m 2 , ostatniego 3 rn , grupy nato· miast roślin zmienianvch mogą bvć mniejsze. lee? silnie zróżnicowane Jedna rornna sezonowa

268

I\

ogrodzie rcgularnyn 1

Rys. l48. Typo.war~b~ta~ylinowazroślin średnio "\\!]sokich 1 msk1ch

. . . bl' . ' a na okres IV-V i rabata jesienna. Tego rodzaju ra· 149). Wyjątek stanow: rabata c1emsta o i~zo,1 b ć położone w miejscach eksponowanych. baty dobrze w~gląda)~ przez cały -=~z~:b;t m~~~czJne na jednoczesne, masowe kwitnienie przez W każdym razie nalezy komponow N ·1 y t kty dają następujące rabaty: majowo:czerwcowa, cześć sez_ onu, nigdy przez ca~y sezon. a~ epsze,de ~ 'k) WyJ'ątkowo da1·e się skomponować dobrą - . , · · · enna (wrzes1en-paz zierni · . . . , sierpn10wo-wrzesn1owa . . . ·wTaz z fl ok sami. i. p o'z'noletnio-J'esienną (od połowy, s1erpma ao . l · I( Jesi a· lipiec) . h rabatę w10senno- etmą ~ J- . . . bk k ,·t ·ące byliny letnie zaprezentowac w grupac · końca października). Bezp1eczme3 Jest szy. o prze_w_1 aJ ą Są. to mocne uderzenia" kompo. f mało Jeszcze u nas znan · " . Rabaty okresowe stanowią or:nę. . . f kt . z\vłaszcza duże rabaty wszesno1ezycyjne działające przez s~up1eme l spotęgowame, ~ e k~itnących bylin żółtych, p'Omarańczo. (VIII IX) ruJące zwartą masą wczesn1e . . . ly . . sienne · d -· . . z nie . b'eskimi fioletowvmi l bia m1 stanowią l- · ope 'Onvch w zestavn.en1u I , ·J • • • t ·wych, mie zianyc 1 l czerw . ' d k . . b linowej . Do połowy sierp ma me na ap evvnv i niezawodny punkt prog. ~amu. e .~rac1h1 dy 'en1'ach. są przez cały ten okres stale bujnie · · · k · · l z1elen1 w roznyc o c1 ć kie)· rabacie me w1tnie, a e grupy . d k .· Moz'na więc bez obawy przeznaczy k · t a et v·rvsoce e oracy3ne. . . . 7.vwotne, uporząd owane, częs o n w ... , - 1 . rodu Drugi tvp rabaty me 'Nymaga1ące1 -; · · · · h orowe nneJsce \Y P ame og · J • • · rabacie wczesno3es1enne3 on . 1 t · (V-VI) Pierwszy plan stanowią >vyzsze; „chowania" - to półcienista rabata '":osenno-wczesn?1e din~a skal~ice mchowe itp.), pierwiosnki „ · 'li k l (wilczomlecze ep1me um, . k , stale dekoracy3_ne ros 111y s a i:-e . -. rabatowe sokości do 100 cm, głó>~111e. osacce, iastilbe funkie, drugi plan____, odpowiedmbe bdy ~~yd - k tne , ~to równorzędne znaczenie mają kształty i liliowce. Efekty barwne są ar ZleJ ys re i barwy· ulistnienia.

270_

Zestawienia bylin według pory kwitnienia (str. 250) umyśinie ujęte są w ten sposób, aby uła­ projektowanie silnie skoncentrowanych efektów kwitnienia. Podane sześć „pór roku" od przedwiośnia do późnej jesieni odpowiada okresom, które należy uwzględniać w kompozycji. Dotyczy to oczywiście nie tylko rabat, ale i wszelkiego rodzaju grup. Proponowana zasada odnosi się głównie do kompozycji większych terenów zieleni. W niewielkich ogrodach przydomowych i przy budynkach różnych instytucji zasada skupiania efektów może być stosowana w stopniu ograniczonym. Pewnego rodzaju finezją można nazwać komponowanie rabat w określonych barwach i tonacjach; Do najbardziej realnych i interesujących należy rabata srebrnoróżowa. Umieszcza się w niej rośliny o ulistnieniu srebrzystym, szarym i niebieskawym (których liczba jest znaczna) oraz gatunki o kwiatach jasnoróżowych, z niewielkim udziałem jasnoniebieskich i jasnożółtych (różowe chabry, jasne skabiozy, dziewanny itp.); jest to jednocześnie rabata na gleby lekkie, gdyż większość użytych roślin, jak łyszczce, rogownice, mikołajki, zatrwiany itp., znosi też dobrze suszę.

twić

Kwietniki :rzędowe Z bylin długo kwitnących i stale zachowujących dekoracyjne ulistnienie można tworzyć nie tylko rabaty złożone z grup nieregularnych, ałe również regularne_ układy. Były one stosowane sweg(} czasu w Bydgoszczy, znane są również przykłady takich kwietników z ogrodów miejskich w Rydze. Oprócz najczęściej stosowanego różowego rozchodnika (Sedum spectabile cv. Carmen i cv. Brillant) można brać pod uwagę prawie wszystkie gatunki i odmiany wymienione w zestawieniu 5. Najbardziej nadaję, się niższe liliowce, funkie, kosaćce syberyjskie, wyLrane odmiany kosaćców bródkowych

271

u ,n~s ~wykle proje~tuje, o wiele przyjemniejsze są trejaże niskie (wys. 180 cm), wystarczające do

odc1ęc1a dalszego >ndoku. Rabaty dwustronne (po obu bokach ścieżki\ zbyt dłucrie nie są zalecane

'[) 1 2

10m

·-

można więc dzielić je na kilka części poprzecznymi bramkami lub lukami. Wytwarza się w te 1~ sposób amfilada bardzo przyjemnych, kameralnych wnętrz (rys. 151). Żywopłot lub ściana z drzew ~glastych (żywotnik, jało:vi~c wirgiński, choina kanadyjska) jest ba dzo odpowiednim tłem, ma Jednak.tę wadę, że korzem~ ich .konkurują z korzeniami sąsiednich bylin (konieczne jest przecinanie k?rzem co 2 lata lub oddz1elame przegrodą z papy). Odstęp między tłem a rabatą powinien wyho51Ć 50-80 cm; stanowi on tak zwaną ścieżkę dla obsługi. Nie należy stosować pasa tra-w--y między drogą a·rab\ltą, lecz rabata powinna doch'odzić do samej drogi. Zaleca się zaopatrzyć brzeg w kra• wężnik _'l'Y.sokości 8-15. c:n, przez któr3'. przewieszać ~ę b~dą płaty niskich roślin ·poduszkow--ych, uro;mam1Jąc s~tywną_. hn.1ę ob7a1-i;io;mma_ (rys. 152). Jeżel_1 chodzi o rysunek i \vielkość grup, to trucmo dac 11- Tej mierze pk1es dokładne recepty. Wszrntko zależy od charakteru założenia i slrnli samej rabaty. Grupy mogą mieć powierzch;1ię od 0,5 ;112 do 6-8, a nawet 10 mil'.

Rys.150. Rabata z łyszczców: rząd 1 - Gypsophila repens cv. Rosea; rząd 2 - Gypsophila repens cv. Monstrosa; rząd 3 Gypsophila paniculata cv.Rosenschleier; rząd 4- Gypsophila paniculata cv•. Plena; rząd 5 - Gypsophila paniculata cv. Flamingo; rząd 6- Gypsophila paniculata cv. Bristol Fairy

(m. in. nie wymieniona w części opisowej Hakador o pięknych, wąskich liściach), pysznogłówka, karłowy nachyłek, karłowe przymiotno i astry itp. Jedna z roślin tworzy obwódkę, 2-3 inne zaś ·wnętrze kwietnika. Układ - taki jak w normalnych kwietnikach z roślin sezonowych. Rośliny po~ostają oczywiście w c'. nym miejscu na stałe 6-10 lat. Okres kwitnienia jest stosunkowo krótki; ale przez cały czas trwa efekt ozdobnych liści. Dla urozmaicenia można dodać obwódkę z długo kwitnącej rośliny sezonowej lub odwrotnie - środek kwietnika pozostawić wolny do wypełnienia daliami. Gódne zalecenia są również próby formmvania uproszczonych rabat bylinowych sadzonych' rzędami. Może w nich występować wiele odmian tylko jednego rodzaju. Rabaty takie mają również charakter dydaktyczny i kolekcyjny (10-20 odmian samych astrów, floksów, kosaćców itp.). Każdy rząd zawiera jedną odmianę lub rytmicznie następujące po sobie 3-4 odmiany. Bardzo interesująca jest np. rabata założona z 4-5 odmian łyszczców (od karłowych do wysokich, białe i różowe na prze· mian) z kolekcją maków wschodnich rozmieszczoną między ostatnimi rzędami (rys. 150). Rabaty rzędowe są najbardziej odpowiednie w tych wypadkach, gdy trzeba ·wypełnić duże przestrzenie, np. długie pasy wzdłuż ogrodzel1, na tle długich żywopłotów itp. W Ciechocinku istniała w latach 1932-1939 rabata na skraju parku (wzdłuż ogrodzenia), długości około pół kilometra, szerokości zaś 3,5 m, złożona z siedmiu rzędów: kosaciec karłowy (obwódka), kosaciec ·wysoki, floks niski, floks wysoki, aster średnio wysoki, aster wysoki, nawłoć ·wysoka. Efekt jednolicie kwitnących, długich rzędów jest bardzo uproszczony, ale imponujący. Jeszcze większym uproszczeniem są ob· wódki z roślin niskich, wysokości 20-60 cm (1-3 rzędy}; i szpalery-żywopłoty z roślin wysokich:

m

I

ł ł

150-200 cm.

Kwietniki o zarysach one kształt rabaty. Mogą być proste, łukowato wygięte, półkoliste itp. Długość zasadniczo dowolna, szerokość 1-5 ni. Najczęściej stosuje się rabaty szerokości 1,5-2 mi długości 20-50 m, w małych zaś og"Gdach szerokości 1,2-1,5 mi długości 10-15 m. Na rabatach otwartych (bez tła) stosuje się rośliny niższe, wysokości 20-120 cm, na rabatach opartych o tło ściany, muru, żywopłotu lub trejażu - rośliny dowolnej ·wysokości. Najlepsze tlo, jakim jest piękny mur ogrodowy pokryty pnączami, nale:'.,; u nas do rzadkości. Niezłe tło stanowi siatka ogrodzeniowa gęsto opleciona rośliną pnącą. Jeszcze lepszy jest lekki trejaż ogrodovv--y przeznaczony do rozpinania kwitnących krzewów pnących; należy zaznaczyć, że trejaż taki nie musi być taki v,--ysoki, jak; to się

b

Przeważnie mają

o

5

18 -- Byliny w parku i ogrodzie

Rys. 151. Rabaty na tle trejażu: a - rzut segmentu. który może być powtórzony 3-6 razy, b - przekrój poprzeczny Rys. 152. Przekrój rabaty: a-żywopłot; b-ścieżlm dla obsługi; c -przegroda z blachy lub papy

·niki, świe?znice, a nawet, ra,bar~a~:y. i barszcze obok mnóstwa innych (rys. 153). Rabaty nieregu· larne mozemy .t~aktowac rowmez 3ako szer.eg połączonych ze sobą grup ogrodowo-parkowych, zwłaszcz~ gdy l~n~a brze~owa od strony drogi ukształtowana jest również swobodnie. Kształt takiej ra~aty me powim~n hyc zb~t wymyślny, g.dyż stwarza to wrażenie sztuczności i jest mało dekorac~jne or~z utrudma mechamczne wykaszame tra1vy przy rabacie. Między rabatami a roślinami drze'l-:t~s~v1111 na~eży zachować odpowie~ni ods''.ęp .w celu 7:apcwnienia dojścia dla obsługi (szerokość l-::-l;J m). ~11ędzy drogą a rabatą r:1e stosuje się obe_cme pasa trnwy, aby ułatwić oglądanie bylin 1 z bhs,;;a, Crekavv-:te skomponowana Jest rabata dworcem Stadion w \Varszawie. Kształt rabatv mesko~plikowany ',., r~ślinnoś~ ~ardzo. . . za~ewnia całoroczną dek~rację: ' UL"''''vc,„o. tuz ~o kra1\ę;,mKa, w g1ęb1 są meregularme roznueszczone grupy krzewow, gło'wne stanowi trav,-mk.

z

tło -

zwarte zadrzewienie; C - grupy

o „„,.,,_,„,„„i;. n1,er1e!\!l!li.UU: ··'"-''u"'"'L'-"-'- takie są niejednakowej .szerokości i stosuje się je zwykle pomiędzy drogą parkową a zwartą ścianą zadrzewień, o nierównym zarysie. więc równie~ w kszt~łcie. rabat. N~lefy. zwrócić K,1Vi€~tnild

uwagę na możliwościtworzenia takich rabat, gdyż stanowią one w1elkie i.:ro:m~1ceme.w stosunku do regularnych, ujętych dV>'UStronnie w sztywną linię l?r.zegową. W głębiema l zatok1 w z~­ drze:wieniu można wykorzystać do sadzenia grup dużych hyhn, o charakterze parko~m, me mieszczących się na normalnej rabacie. Lepiej jest, gdy wgłębienia le są .zacienione, gdyż ;Iobór gatunków dostępnych do stosowania znacznie się powiększa. OJ?rócz ''.'sJ?am~łego p~r~dła .le~nego, które powinno być sadzone przy okazji, .można tu sadzić wysokie toJady, w1ązowk1, 3ęzycz·

stawów i rzek. 18•

1

o

5

to

20 m

Rys. 154. Uklad grup jesiennych

o

10

Rys. 155. Grupy bylin niskich przy drodze; wąskie ścieżki n1iędzy grupami wyłożone płyta.mi

tlys. 157. Grupy mieszane w ogrodzie „Wyspa Przyjaźni" w Poczdamie

156. l]kład 2:rup pomiędzy drogą główną a ścieżka· odgałęziającyr~i ~ię; kaźdą z grup 1Nypełnia jedna lub 2-3 odmiany

Rys. 158.

f5m

Na ogół zwiedzający pragną przyjrzeć się roślinom z blisk'a, m~1:ro że. tego nie li:-bią dozorc): i konserwatorzy. Istnieje dobry spąsób aby ułatwić konta~t z. r.os.lmami. Od drogi spac~row~J (pro-wadzonej swobodnie) buduje się odgałęzienia, .tzn ..wąsk1.e śc1ez~1; p~owadzące .na pewnym. c~u: cinku (najlepiej na łuku wklęsłym) w głąb trawmka, I po"'.1erzc~mę między tymi odgałę::;iemann obsadza się bylinami z dużą przewagą gatunków niskich l kobiercowych (ry~. 154, !5::>, 1~6~. Większość grup należy umies~czać w pe~ym słońcu; odległoś~ .od drzew ~:~w1.nn~ hyc tak czona, aby korzenie wzajemme ze sobą me konkurowały. WyJącek st~n~''.1'.l ciemoluhne. ros,m) okrywowe, które się wprow~dza, gdy drz~wa dostat~cznie się rozrosną, i i:1sk1e ce.hulowe w~ose.nne: z których część można sadzić bezpośredmo przy pmach drze-w. W zakresie doboru ga~'.:mkow : o~ mian ;raz rozkładu okresów kwitnienia o_?owiąz:iją ~e same ~asa.dy, co. przr l~ompozy~~1 tJ:,at .~!,~1 nowvch. W większym jeszcze stopniu należy umkac gatunkow l odmian, Ktore po pn~ (Wltmer,.u tracą swe wartości dekoracyjne. Otwarte zewsząd, silni~ ekspon~wan: grupy n~ trawmka~h i~o~ą się składać tylko z najbardzie~ trwałyc~ i wytrzymałych na mroz, me W)'magaJących vahkmrnnia i podpierania, stale dekoracyinych bylm.

?f.h:

Piętrowy układ

bylin na rabacie

i dzielżany, złocienie czy gailardie. Trudno jednak zdecydować, c:cy wielkokwiatowe kosaćce syhe-. ryjskie lub pięknie zabarwione liliowce i mieszańce lilii „należą" do ogrodu czy do parku krajobrazowego. Jest jednak wiele roślin o charakterze zdecydowanie parkowym, które tych wątpliwości nie budzą. Do takich należą np.: omiegi (Doronicum), orliki, tojady, różne chabry i dzwonki, wiązów· ki i rutewki, nie mówiąc już o takich bylinach, jak naparstnice, dziewanny i barszcz. Ich miejsce niewątpliwie nie na sztywnych rabatach w sztywnym. ogrodzie geometrycznym, lecz w tak zwanych dzikich partiach parków miejskich, w półcieniu starodrzewia, na suchych wzgórzach, wilgotnych polanach lub na bagnistych brzegach kanałów i rowów 157, 158, 159). Takich fragmentów znajduje się w naszych parkach niewiele, lecz one umożlhviają nam zaprezentowanie wartości dekoracyjnych tych wszystkich, nieco „niesfornych ", często bardzo eksponowanych, zanikających po przekwitnieniu lub zasychających gatunków bylin, które nie zawsze mogą być przyjęte do „to· rabatowych, Prawidłowe opero'wanie takim materiałem musi się opierać na wiadomości przyrodniczych i nie zawsze udaje. Projekt obsadzenia musi być uzupełniony na miejscu, w terenie, najlepiej przez autora projektu 1v ramach można stale zmieniać i ulepszać, przesadzając roślin co kilka lat.

rodzaju wód są najodpowiedniejszym i najwdzięczniejszym terer1em dla poc „byliniarzy". Gatunki, które są tu zvrykle stosowane (patrz zesta"-ienie 2), prze ważnie do bardzo łat-w;ch w uprawie i bujnie rosnących. Dają one szybko, bo już po roku dwóch, wy

Brzegi jącyeh

276

Rys. 160. lJkształtowanie brzegu stawu: a - stroma i wysoka skarpa przed wykonaniem wykopu; b - brzeg stawu obniżony, skarpa odsunięta i umocniona kamieniami

a

161. Inne ukształtowanie brzegu stawu: a - brzeg stawu schodzący do b - po zasypaniu płytkiego pasa zytlIZEożrn3go i po obsadzeniu

159.

mieszane z

roślin różnej wysokości

często imponujące efekty. Pierwsze zalecenie -

to stoso'Yan!e dostatecznie dużych grup. ,;olbrzymy" w typie skalnicy tarczowej, azjatyckich języczek (Ligularia wilsoniana) czy wysokich nawłoci itp. można sadzić pojedynczo lub po kilka sztuk.· Byliny niskie i średnio wysokie, sadzone -po 5-3 sztuk, prawie nigdy nie dają należytego efektu. Nie należy się obawiać ·a właściwie pasów po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset sztuk (przy dużych stawach). zalecenie dotyczy sprawy ukształtowania brzegów i poziomów wody. Większość stawów cieków charakterystyzuje zwierciadło wody położone bardzo nisko, w zagłębieniu te· renu, czego brzegi są wysokie i przeważnie strome. Są to więc stanowiska bardziej odwodnione niż zwykłe rabaty w ogrodzie. Nie należy się dziwić, gdy posadzone w warunkach byliny nadwodne zaledwie utrzymują się przy życiu i po pewnym czasie giną. Sprzyja · zmienność poziomu wody, działająca w kierunku niekorzystnym. Dno zbiorników jest nie umocnione, poziom wody późną jesienią lub wczesną wiosną jest wysoki, w czerwcunatomiast i w lipcu, gdy kwitną najcenniejsze byliny nadwodne, obniża się bardzo znacznie. Tego rodzaju zbiorniki nie nadają się właściwie do obsadzania. Gdy wahania poziomu wody s.ą niewielkie, warto stosując niewielkie roboty ziemne część brzegu na tyle obniżyć, aby korzenie posadzonych bylin sięgały poniżej poziomu wody. Możria przy tej okazji uzyskać jednocześnie interesujący frag·· ment skalny przez w1nontowanie w skarpie kamieni lub zbudowanie niskiego, nieregularnego murka (rys. 160; 161). Tyle można uzyskać w istniejących ogr0dach i parkach. Ważniejszą rzeczą jest, aby projektując nowe zbiorniki wodne przewidzieć od razu umocnienie dna (glina lub papa. dacho-\va) lub możność uzupełniania poziomu wody latem oraz tak ukształtować brzegi, żeby po jednej stronie powstał węższy lub szerszy pas nadwodny. Część tego pasa powinna być obniżona

278

do poziomu niższego ni.Z poziom wody, tak aby można byłó miejsca te okresowo zalewać, reszta zaś powinna się wznosić do wysokości 20-30 cm, maksymalnie do 50 cm ponad poziom zwierciadła wody; na zimę poziom wody obniża się do 30-50 cm, jeżeli posadzone na brzegu rośliny tego vry• magają. Warto zbudować sobie takie „bagienko" choćby na powierzchni kilku metrów kwadrato· \vych, aby przekonać się, jakie możliwości nieznanego piękna drzemią w takich roślinach, kosaćce jap011skie, kosaćce syberyjskie, astilbe, pełniki, pachnące azjatyckie pierwiosnki florindae), więzówki, rutewki orlikolistne, krwawnice i wiele innych. Żadna inna forma stDsowania bylin nie możliwości wywołania zjawisk o tak wielkiej bujności i żywotności

W wielu naszych parkach miejskich, przechodzących krytyczny okres starzenia się, znajdują beznadziejnie obnażone miejsca pod okapem dużych; luźno stojących drzew. Wysiewanie różnych mieszanek traw nie daje wyników, gdyż korzenie drzew zabierają wszystką wodę z powierzchni gleby, a silne zacienienie nie pozwala na dobry wzrost i rozwój murawy. Usiłowania pokrycia takich miejsc trwałymi roślinami okrywowymi również bywają daremne. Nawet tak żywotny chwast, jak podagrycznik (odmiana pstrolistna), często zawodzi. Niektóre jednak próby dały dobre wyniki. Do tych celów należy wybierać okrywowe byliny cieniolubne, najlepiej znoszące suszę. Znacznie lepsze wyniki osiągnąć można tworząc sztuczne runo parkowe w młodych partiach parku, w pól-

cebulowych na

małym

odcinku ogrodzie ;:idrze-

\vraz z liliami z grupy I"dartagon) w "1

'

poa,t_<.rze·v1~ffvv

• ' • 1 l. n1sK1c11

' • L.rze\1~ov,,,-

(

wavvTzyne.k

dze::J.ie rnaa parkowego pov,inno odbywać się stopniowo. Próbne partie roślin powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych rozsadza się po paru latach na kilkakrotnie większej, dając pierwszeństwo tym gatunkom, które udały się najlepiej. roślin rozprzestrzenia się samoczynnie, wiele można osiedlić również przez wysiew nasion '11::rost na miejsca stałe (np. niektóre dzwonki, naparstnice, orliki, kukliki, miodunki, niektóre goździki, fiołKi itp.). Przeważnie natomiast bezcelowe jest wykopywanie i przenoszenie roślin z lasu lub z gdyż przyjmują się one z trudnością, a runo leśne jest wówczas niepotrzebnie niszczone. Należy raczej zbierać nasiona i wysiewać je na rozsadniku. Rys. 162. Grupy nadwodne: a - rzut; b -przekrój popn:ecz:iy; poziom ścieżek wznosi się jedynie 20 lub 40 cm I;?r:ad z:vier• ciadło wody; część terenu położona jest o 20 cm pomze) p
Sposoby zastosowania

roślin

skalnych

Regularny ogród skalny

o

5

10

15m

a 1 'no rosnących drzew i wysokich krzewów. w·arunki siedliskowe_ w ~akich zadrze:vie= b~~ają b~rdz~ różne: od lekko ~vilgotnych stanowisk"'! miejsc3:ch, gdzie .ct.obrze ro~ną hpy,

świerki, do bardzo suchych pomiędzy ?rzoz~m1, dębam~, ~~abam1 .so.sna~ni.. I?o~or f dekoracyjnych bylin i krzewinek okrywowych Jest taK, obszerny roznorodn;, ze. dia kaz~) eh ~a:nków ~ożna znaleźć odpowiedni materiał. Duży udział mają w tym dobo~ze .m~ ~n;-a':1~ne

:;esion r;. olsze,

i

~ d

I

w'te · książce podkrzewy; jak różne borówki, mącznice, wrzosy, bluszcze, szczodrzenc~ 1 ~ i e"e mh! eh. bJrlin najważniejsze są paprocie, które do~yd1cz?-S st~sowane: były :;byt ~za~l:o ~ " z~~t ~1a!yn: 1

z

. , kr) · J~ d ą z g·łównychprzeszkód )'est mata produkcja ma'.Lenału, n1emoznosc zuobycia v.ięl.szeJ · za esie. e n · · · . ·1· b I . d l.1 okr)·v·a również masowo stosować dro1 ne vaosenne ros my ce u ov;e po_ . ."· liczb y rosT).11. N.aleiv ~; . • . • • ·1 • ki . . „ l . ol· dmk' macieniskich roślin okrywowych, jak barwmek, c1em1ermK, ozan

280

W pojęciu nie tylko laików, ale - niestety - i wielu fachowców, ogród skalny - to wzgórek obficie naszpikowany kamieniami i obsadzony jakimikolwiek, będącymi pod pod ręką, niskimi. bylinami. Takie „domowej roboty" ogrody skalne, nazywane czasem szumnie alpinariami spotyka się często w ogrodach różnych instytucji, a nawet na dziedzińcach domów mieszkalnych w ogródkach przydomowych. Trudno powiedzieć, że nieregularny ogród skalny musi być zawsze obiektem odstraszającym. Przecivvnie, nawet na powierzchni 30 m 2 można stworzyć prawdziwy klejnot sztuki ogrodowej, przypominający arcydzieła ogrodników chińskich i japońskich. Wystarczy wski.za,ć na miniaturowy ogród skalny między peronami dworca w Gdańsku, pomyślany i wykonany przez ogrodnika kolejowego Konstantego Bąka. Ten mały fragmencik budzi niezmiennie zachwyt k1żdego przechodnia. Na stworzenie takiego ogródka potrzeba jednak dużej wiedzy i wrodzonego kunsztu. Lepiej więc pozosta·wić budowę alpinarióv; (rys. 163), ogrodom botanicznym i specjalnym instytucjom, zwłaszcza że istnieją inne formy zademonstrowania piękna i zalet roślin górskich. Nalefy do nich geornetryczny ogród skalny, który można komponować w nieskończenie różnych ciach, posługując się jego elementami składowymi: murkiem oporowym, skarpą kamienną, rabatą skalną, stopniami, schodami i tarasami. Ogród taki może się składać z jednej wgłębionej ścieżki. z murkami lub rabatarni po obu stronach, może róv,nież powstać z bardzo skomplikoy;anego układu, \V wprov;adza się zwykle element wodny w postaci basenu, kanału lub całego z kaskadami i mostkami. ściśle geometryczne nie są .~~·~""' 0 n, vłynne, proste mogą przechodzić W Skarpy SWObodnie A·O,"C<;JCHU wane.

1,

1}1erw10sn u, rozc io "

„

Murki oporowe do obrndzania roślinami si.ę z rodzajów kamienia łamanego lub ciosanego, używając zarniast zaprawy ziemi gliniasto-liściowo-torfowej. W języku angielskim taka konstrukcja nazyvva się ściana", w niemieckim murek". U nas przyjęła się powszechnie nazwa „murek kwiatow··/' (rys. 165, 166). Trzeba v1yraźnie

281

···~

rnurka v;· ogrodzie

rtys. 163. Fragment ogrodu

roślin tatrza,ńskich

PAl'" -

LaKopane

podkrdlić, że pięknie kwitnące murki kwiatowe, zwłaszcza wysokie, można oglądać 0 klimacie łagodnym i wilgotnym lub W miejscowościach podgórskich \lf)'SOkO nn,,mNW'

klimat nizinny jest zbyt suchy, a bezśnieżne zimy zbyt surowe, aby rośliny rosnące w szczelinach mogły się należycie rozwijać przez ci'łuższy okres czasu. Brakowi wody w można konstruując w zapleczu murka system nawadniający, jest to jednak dość tli,we i kosztowne. Lepiej więc budować jedynie murki zupełnie niskie, vlysokości 50-70 cm, 167, 168), lub też zastępować je skarpami kwiatmvymi. Na wyższe murki można dobrnć dobrze rosnące nawet w czasie największej suszy. Nie będzie to jednak zestawienie zbyt efekto'.1T1e; a należy pamiętać, że większego vrysiłku wart jest tylko taki murek, który prawie znika pod zwartą masą oblepiających kamienie, obficie kwitnących roślin. Gdy różnica poziomów, którą nalei7 pokonać rrzez zastosowanie murka kwiatowego, jest znaczna (100-150 cm), można znaleźć bardzo proste wyjście z sytuacji budując murek z uskokami, składający się z kilku stopni. Można tworzyć również różne kombinacje z niskich murków, rabat skalnych i skarp kwiatowych (rys. 169, 170, 171). Murki odchyla się zwykle znacznie od pionu, tym silniej, im wyższy jest murek. Czyni to konstrukcję hardziej pewną i sprzyja przenikaniu wody do szczelin. Fundament jest konieczny tylko wtedy, gdy murek stanowi ściankę oporową tarasu lub gdy grunt jest niepewny. Zwykle jednak wystarcza zagłębić stopę murka na 30 cm. Szczeliny powinny mieć szerokość 2--4 cm, aby ziemia się nie wysypywała („zaklejanie" gliną nie jest trwałe). Budując nieco wyższe murki, można część styków ka-

282 28,3

~

i f],50

'

Rys. 169. :'.\furki kwiatowe: a - murek kwiatowy

przy różnicy poziomu 120 cm: b - dwie kondygnacje murka

kwic_ttO"\vego połączone z. rabad~ą skalną

lvs. 167. Niskie murki przy pergoli (proj.

I.' Dworakowski) Rys. 168. Układ: niskie murki i rabaty skalne

kwiatowa zamiast murków· Prawie

W naszvch viarunkach 172, 173). Wiele zawsze rośliny zwiernją kamienie lub płytki, którymi mywania wody i uniemożliwiają

284

liści i

Płaskie

po\1·ierzchni, zatrzy· i barwa nie odgry,rnją prawie waic,_ua

Ry>. 170. Ckład: wysoki krawężnik -

skarpa kwiatowa -

R.y;,. 171. Układ: wysoki krawężnik -

skarpa kwiatowa-wysoki murek; różnica poziomów 160 cm

niski murek; różnica poziomów 120 cm

żadnej roli; można w tym celu spożytkować wszelkie odpadki kamieniarskie i brukarskie, nawet połamane płyty chodnikowe. Materiałem potrzebnym na wybudmrnnie 11112 murka można pokryć 4-6 m 2 skarpy. Okładzina _kamienna nie musi być zasadniczo szczelna, lepiej jednak nie stosować większych przerw, aby uniknąć kłopotliwego pielenia chwastów. Nachylenie skarp może być różne, od 30 do 60°. U dołu i u góry zakłada się 'i płytek betonowych lub kamiennych krawężnik wpuszczony w zieil.1ię na głębokość 30-50 cm (zależnie od nachylenia i wielkości skarpy oraz od rodzaju gruntu). Sadzenie odbywa: się podobnie jak na murkach, lecz czynność ta jest znacznie ułatwiona. Dobór od-

powiednich roślin jest o wiele szerszy. Praktycznie biorąc, można na skarpach sadzić wszystkie byliny skalne i niskie rabatowe (wysokość 10-40 cm). Skarpy kwitnące pov.'1:nny powstać w wielu ogrodach na miejscu skarp trawiastych, zwłaszcza tam, gdzie trawa jest trudna do utrzymania i ·wysycha. Duże pmfierzchnie skarp na nasypach drogowych i ·wałach obsadzać należy raczej płcżącymi się krzewami i pnączami, niektóre jednak odcinki moż1ia obsadzić również bardzo silnie rosnącymi bylinami, oszczędnie (z dużymi przerwami) stosując okładzinę kamienną. Zestaw roślin zależy od rozrniarÓ\1- 'karpy i charakteru danego założenia .. Będą to gatunki od bardzo wyszukanych du najbardziej pospolitych, rozłogowych i ekspansywnych. Jedna z najbardziej udanych skarp, wykonanych 1939 r. (Głębokie pod Kruszwicą), o powierzchni kilkuset metró-w kwadratO"wych, miała zestaw roślin: Cerastium, Sedum spurium, Sedum kamtschaticum, Veroniroa repens i Rośliny te tworzyły z\vartą masę, w nie mógł się wcia więc konserwacja do minimum. Efekt cały Zestaw bardziej stanovrić ubiorek, sniagliczka, skalne żagwinY. tu.rbinata, Heliospenna alpestris, .A.rmeria maritima, Du_chess of Fife i odmiany Thymus 10-15 sztuk) powtarza się wiele dekoracyjna, obliczona na efekt ""p1<·c;7v0h ogrodów. Na małych w i:nałych grupach i

Rabata skalna Rabaty skalne stanowią zvv-ykle część składową układu tak zwanych „murkÓ'w łamanych" dwustopniowych lub trójstopniov;ych, mogą jednak być urządzane również jako element samodzielny (rys. 174, 175, 176). Są to zwykle rabaty wąskie (szerokości 80-150 cm), różniące się od zwykłych jedynie wzniesieniem 25-50 cm nad poziom terenu i innym przygotowaniem gleby (drenaż, nawadnianie, dodatek wapna lub torfu i specjalnych mieszanek, zależnie od potrzeb). Należy rozróżniać rabaty słoneczne i zacienione, suche i >vilgotne. Każda z nich może hyć obliczona na Prawie ·wszystkie rośliny zachow11ją dekoracyjne me po przekwitnieniu. różnią nasileni.em kwitnienia.

Rys. 173. lJkbd: niski murek i ~k2.rpz kwiatowa (proj. Z. Hellwig)

c.porowe i rabaty skalne ·,,_-· Gda{ieku (proj_-·~!\. Snal'ski)

Rys. l

Niskich roślin skalnYch kwitnących na z nich nic \\)maga ~asadniczo z~cienienia, ale rozwoju roślinom które są konieczne (głównie skalnice mchowe i fiołki). najodpov:icdniejsze są niskie i karłowe odmiany ZJ:\\-ilców japońskich. i kaukaskie gencjany (późne lato, początek jesieni), różne zimowity nas jeszcze znane szafrany jesienne. \V mniejszym ogrodzie można z powowczesnowiosenne i jesienne na jednej rabacie lub 11-e ·wspólnym ugrupogrnpy rozmieszczać oddzielnie, aby nie rozpraszać efektu.

287

Rvs. 177. Obsadzenie niskich stopni

ta~asu (proj. W. Milewski)

Rys. 178. Byliny skalne między stopniami tarasu (proj. W. Milewski)

Rys. 175. Rabata skalna na tle pergoli w Szczecinie Rys. 176. Niska rabata skalna

19 -

Byliny w parku i ogrodzie

Rys. 179. Schody na skarpie w re)ome Dynasów w Warszawie (proj. Z. Hellwig) Rys. 180. Grupy bylin przy niskich stop niach

Rys. 181. Fragment alpinarium botanicznego w Genewie

Tarasy i schody Płaskie, niskie tarasy ogrodowe przy domach mieszkalnych i budynkach użyteczności publicznej mogą być pomyślane i ukształtowane jako regularne ogrody skalne (rys. 177,178, 179, 180). Nawet mały kiosk ogrodowy, umieszczony na niewielkim wzniesieniu, dostarcza okazję .do posadzenia

290

Rys. 182. Fragment nieregularnego ogrodu skalnego

interesującej kolekcji roślin skalnych na niskich murkach (nawet z klinkieru kładzionego „na sucho") i na towarzyszących im rabatach. Większy taras otrzymuje jako obramowanie murki lub skarpy z uskokami. Zbyteczne, zwykle wysokie „tralki" zastępują niskie balustrady (40-45 cm), słuzące do siedzenia lub ustawiania skrzynek, kubłów i waz z kwiatami. Specjalnie do tego celu nadają się ogrodowe tarasy kawiarniane, zwłaszcza w podgórskich miejscovwściach 1vypoczynkowych. Do obsadzenia należy ·wybierać najhardziej wytrzymałe na mróz i bujnie rosnące, ale wysoce dekoracyjne gatunki. W ogrodach przydomow-ych część roślin można posadzić również w szczelinach szerokich i płaskich stopni. Zupeh1ie specjalną formą zastosowania roślin skalnych stanowią tak zwane kwitnące schody. Nie chodzi tu bynajmniej o naśladowanie kompozycji, które widuje się czasem na fotografiach ogrodów angielskich. Przedstawione są tam stopnie „naszpikowane" gęsto roślinami poduszkowymi, wśród których może się poruszać zaledwie parę osób. „Kwitnące schody" parkowe - to niskie stopnie ułożone.z kamienia łamanego, bez użycia zaprmvy lub ze spojonych ze sobą płyt czy cegieł klinkiernwych. Specyfika ich polega na tym, że miejsce murowanych policzków zajmują na pół regularnie ułożone kamienie, obsadzone bogato kwitnącymi roślinami skalnymi ze zwartym zapleczem kolczastych krzewów {róż i berberysów), chroniących przed wydeptywaniem. Boczne części samych stopni obsadza się również 1 lecz wyłącznie roślinami w typie lnicy (Linaria pallida), wypełniającymi ściśle szczeliny w podstopniach. Schody takie nie mogą być zbyt wąskie (szerokość 6--8 m i więcej) i nie powinny stanowić części ożywionej trasy komunikacyjnej; są one elementem bardziej dekoracyjnym niż użytkowym. Schody na skarpie w rejonie Dynasów w Warszawie, pomyślane częściowo jako „kwitnące schody" (boczne partie). nie zdały egzaminu, gdyż są za wąskie i zbyt misowo użytkowane.

Rys. 18,3:, Budowa partii skalnych na łagodnym stoku poprzecznym: a - forma terenu przed budową; b - po v.)'budowaniu drogi wgłębionej i po urządzęniu murków oporowych

a

1------Rys. 184. Wyzyskanie stromego zbocza w celu pólregulamy.ch partii skalnych: arskarpa umocniona kamieniami; b - układ skła­ dający się z murka oporowego i swobodnego układu kamieni w górnej części zbocza

urządzenia

r-

Nieregularne formy ogrodów skalnych Często zdarzają się możliwości wprowadzenia w ogrodzie lub w parku prostych form bardziej swobodnego zastosowania roślin skalnych, bez ·wielkiego nakładu na prace wstępne (rys. 181, 182). Należy w tym celu wykorzystać pewne istniejące formy rzeźby terenu; naturalną skarpę, wąwóz, starą fosę forteczną, wały, kotliny itp. Najprostszą formą jest tak zwana droga wgłębiona. Dobry przykład tej formy mamy w ogrodzie botanicznym w Krakowie. Swobodnie poprowadzona droga spacerowa została nieco wgłębiona, a z wydobytej ziemi usypano po obu stronach lekkie wzniesienia, płaskie wały o urozmaiconej szerokości i -w-ysokości (30-60 cm). Pochyłości w kierunku

drogi, umocnione w niektórych miejscach kamieniami, obsadzono niskimi kobiercowymi bylinami, pochyłości zewnętrzne (bardzo łagodne) w kierunku trawnika otrzymały obsadzenie z niskich krzewów i roślin iglastych, które stworzyły tło. Jest to przykład, który można naśladować w wielu miejscach nawet w terenie równym. Naturalniej wygląda taka droga w terenie o lekkim spadzie poprzecznym: wzniesienie usypuje się wtedy tylko po jednej stronie (rys. 183). Często droga spacerowa jest wcięta w dość stromy stok i wtedy otrzymuje się skarpę, która przedstawia już duże możliwości osiedlenia kolekcji roślin skalnych, bylin i podkrzewów. Skarpę można wtedy traktować na przemian w różny sposób: gdzieniegdzie jak.o murek lub regularną skarpę kwiatową, gdzieniegdzie zaś jako układ bardziej swobodny, z zagłębieniami i uskokami (rys. 184). Gdy droga prowadzi dnem wąwozu lub fosy, można podobne układy powtarzać z obu stron. Będzie to już coś w rodzaju na pół regularnego ogrodu skalnego najprostszego typu (rys. 185). W każdym wypadku należy stosować ze;;taw najbardziej niewybrednych, dość wytrzymałych na suszę roślin. Dominować powinny tu niskie gipsówki, kocimiętki, wiesiołki, smagliczki, armerie, mydlnice, posłonki i macierzanki. Na powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratmvych poVvinny być posadzone najwyżej cztery gatunki w grupach co najmniej po kilkanaście, na dużych natonnast powierzchniach 8-10 gatunków. Osiąga się w ten sposób duży efekt i wielką oszczędność w konserwacji.

292

b Skomplikowane zestawy roślin w małych grupi,tch można stosować tylko wtedy, gdy chodzi o_względy dydaktyczne lub gdy wykonany fragment jest jedyną ekspozycją roślin skalnych w danej okolicy. Trzeba jednak wtedy liczyć się z IJewnymi kosztami stałej konserwacji.

Ogrody specjalne Ogród

wgłębiony

Tak zwane wgłębniki stanowią klasyczną, bardzo dawną formę, \1--ystępującą w sztuce ogrodowej różnych okresów. W średniowiecznej Anglii były to wgłębione trawniki do gry w kręgle (bowling-green); w okresie renesansu przybrały postać wirydarzy otoczonych pergolami lub ciętymi żywo­ płotami. Pośrodku, na najniższym poziomie znajduje się zwykle sztuczny zbiornik wodny lub wodotrysk. Niezliczone warianty „wgłębników" były powtarzane później w kompozycji ogrodów

293

~ys.

185. Wyz)'.skanie wąwozu: półregulame swobodne partie skalne w dolnych częściach zboczy, przylegających do drogi l

przydomo~rych. Ten sam m?tyw znalazł również wiele zastosowail w miejskich ogrodach publicz;nych. Po"l\St~ły bar?zo pr~pemne wnętrza kameralne, ukształtowane na 2-3 poziomach. Dobrvm przykładem 1esi: „Sielanka w Bydgoszczy, chociaż wyposażenie J·eJ· J·est nieco za skromne cai' • • t . l · · l • iOSC o oczona jest szpa erami i pergo ą, boczne części tworzą szerokie dwustopniowe rabatv b"l' , ' d k · · · d · . . . ' . , J ino;\e, sro e .za!muJe Je yme prosty trawmk. Utworzeme trzeciego poz10mu ze zbiornikiem wodnvm dało~y J.uz ~iełną klasyczną ~ałość. St?sowai:ie.b~lin skaln;:ch i r~~atowych w ogrodach kwiatmv;ch datuje się, rze?z pros'.a, dopiero od kilkudz1es1ęcm lat. Najbardziej znanym prototypem bylinowego ogrodu wg~ęb10nego 3est „automatycznie k"11·itnący" ogród przy domu Karola Foerstera ,;. Barnim. docz.ekał się on setek „wyda~}", mni:j lub ·więcej udanych naśladownictw w całych Niemczech'. Ogrod Foers.tera ?bsadz~~Y. Jest byli.nami wszelkiego rodzaju. Mały jednakże ogród wgłębiony, o d,asta!eczme ?uz_rch rozmcach po~10mu (d1;~ razy po 60-7? cm lub trzy razy po 40-50 c~), dos1rn'.1"le nadaje się d.o wykorzystama .zalet roslm skalnych, ktore mogą stanowić 60-70% użytego matenału. O?ro?y ta~ie warto budowac zwłaszcza wtedy, gdy rozporządza się bardzo ograniczonym terenem; bowiem wgłębieniom uzyskuje się 20-40°/r więceJ· powierzclmi do · T · dzięki ·· . . .o • ob«0a d zania ros.mami mz. w teren:e płaskim. Formy, które mogą być brane pod uwagę, są nieskoilczenie rozmaite. ~ kazdym ra.z1e mogą tu znaleźć zastosowanie wszelkiego rodzaju murki, stopnie, schodv, Ta~aty. i s~arpy b~iato:ve. Do;I~tkm:ą, ewent~alną atrakcją jest wilgotny pas nadwodny pr~v zb10rmku i sam zb10rmk z roslmann wodnymL ·

Układ

WWN

Skr?t WWN, czyli woda-wilgoć-.nizina, użyty jest do oznaczenia nisko położonego, wilgotnego odcrnka ~ub x~sa terenu., przylegaiącego do wody i w całości lub częściowo zacienionego vv-ysokimi drze·wami.. Na3lepsze warunki powstają wtedy, gdy ciek wody jest wąski (rów, strumieó), a· drzewa rosną n~ Jednym ~rz~gu „za. :vo.dą", od .strony poł:1dniowej lub południowo-wschodniej. Chodzi ot~, aby. drzewa ~c1emały.. mo.zhw1e szeroki pas, lecz me przechodziły korzeniami na teren obsadzony byl:na'.111. Ilustruje, t? na1lep1ej ~ałączony przekrój (rys. 186) terenu przy Kanale Bydgoskim. Pa's zaciemony sze:okosc1 20-30 i_n 3est. w danym wypadku stale wilgotny dzięki wodzie podsiąka;ącej z ;''YS?ko połozo1~ego kar;ału i gramcznego :owu; pozi?m wody >1- kanale między śluzami jest 1~niej w1ęcei stały, poz10m z.as wody gruntowe] na tereme obsadzonym zmieniający się w granicach 30-50 cm .. R7:adko. mozna znaleźć w parkach tak doskonałe warunki. Wiele jednak jest rowów lub;ttr:-i1.men~ o -~-;.:eru~ku wschód-:zachód, które mogą_ odegrać podobną rolę._ Brz.eg południowy (na;.eplej po:1\\ 1_z~~on)). obsadza s1ę szybko rosnącą olchą lub topolą traktuiąc Je tymczasmrn (l~b uzu~ełma s1~ istmeiące zadrzewienie), a między tymi drzewami należy posadzić drzewa długo­ wieczne, pk '.mln, dęby b~otne, skrzydłorzechy itp. Brzeg północny natomiast obniża się w miarę potrzeby na z~da.nym od:m~u tak, aby woda gruntowa znajdowała się tuż pod powierzchnią. Na samy1_n str~m1e1:m buduie się zasta,;kę pozwalającą spiętrzyć wodę w okresie letnim i regulować nadmiar wod 1nosennych (zalewy me mogą trwać dłuż-oj niż kilka dni). Powstaje w ten

294

a Rys. 186. lJk.ształtowanie terenu przy kanale: a - zagony; b - rÓ"v'.-; c - wal; d- kanał

r1łaski brzeg mzmny, silnie ocieniony w pobliZu , -,,- miarę zaś oddalania od rowu coraz hardziej nasłoneczniony. Część terenu nasłonecznionego może niższa, bagienna (okresowo zalewana), pozwalająca na uprawę takich jak pełne jap011skie, róine trawy fragment zadrzev:ienie 187). Pewna liczba krzewów na terenie zagłębionym i się n:1 całość układu o wielkości od kilkudziesięciu do kilkuset metrów kwadratmvych.

Kilka takich fragmentów zrealizowanych przez autora w parkach wiejskich przed 1939 r. dało niezachęcające wyniki. Rośliny rozrastały się do wielkich rozmiarów, efekty kwitnienia były niezawodne. Warto mieć w parku choćby niewielki zakątek,\\- którym oglądać można kępy pełników dających po ~\O kw'~'-'iw, prawie metrowej wysokości pierwiosnki azjatyckie (Primula florindae} i dwumetrowej "isokości astilbe (cv. Konig Albert i cv. Salland - zesta'\1-ienie 2). Układ

\VWS

Skrót WWS, czyli woda-wilgoć-skały, oznacza układ ogrodowy składający się z cieku lub zbiornika wodnego, wilgotnego brzegu i przylegającej partii skalnej (rys. 188). W naturze trudno jest znaleźć odpowiednie ukształtowanie terenu, przynajmniej w rejonach nizinnych. Może to więc być tylko sztuczna konstrukcja parkowa. Jej koszty są doś.ć znaczne, a ·wykonanie i obsadzenie wymaga dużej umiejętności fachowej. Trudno więc zachęcać do szerszego stosowania układu WWS na większej powierzchni w naszych ogrodach publicznych. Nadaje się on raczej do otwartych ogrodów botanicznych. W mniejszych natomiast, zamkniętych ogrodach przydomowych i przy instytucjach układ taki, wykonany na małą skalę (nie mniej jednak niż 100-150 m 2 ), może zapewnić użytkownikom wiele przeżyć estetycznych i zadowolenia, głównie dlatego, że pozwala on na wprowadzenie bylin wymagających różnych stanowisk: od skalnych do łąkowych, bagiennych i wodnych. Konstrukcję obrazuje załączony przekrój. Część terenu jest 11·głębiona i zawiera partiQ bagienną i wodną (strumieil lub stawek o umocnionym dnie) ziemia z wykopu usypana po jednej stronie, tworzy wzgórze umocnione kamieniami, obsadzone zw·arcie drzewami iglastymi stanowiącymi tło. W najvv-yższym miejscu umieszcza się punkt zaopatrujący rośliny w wodę i mały zbiornik, w którym woda się nagrzewa. Woda spływa (niekiedy kaskadami) po kamieniach do dolnego zbiornika, zasilając po drodze stanowiska roślin skalnych, i zaopatruje część łąk.owo-bagienną. W zimie całe urządzenie powinno być odwodniOne. Instalację wodną uruchamia v1cześnie na wiosnę. Dopływ wody reguluje się w zależności od tego, jaka ilość potrzebna jest do utrzyrnanh poziomu w dolnym zbiorniku i nawilgocenia części łąkowej. Dużą kompozycję WWS można stworzyć w parku krajobrazowym

295

Rys.187. Układ WWN: A -rzut; c - granica pasa cienistego, d - odcinek drogi spacerowej otaczającej obniżony teren; r - rów lub strumień; s - podwójny szpaler z olszy; B - przekrój poprzeczny

O I 2 3 4 5

iDm

Rys. 188. układ WWS: H - pierwotny poziom terenu; a - rynna rozprowadzająca wodę; b - umocnienie z papy.dachowej; c- strumień z roślinami wodnymj: d- część wypełniona ziemią z roślinami bagiennymi

to

b bez sztucznej instalacji nawadniającej część skalną, jeśli ;varunki pozwalają na utrzymanie poziomu wody i wilgotności w sposób naturalny. Partię skalną kształtuje się wtedy płasko (wystarczy Vv'Znie· sienie 70-100 cm) i ogranicza do małej części powierzchni.

„Ogrody wodne" Dość pretensjonalną nazwę „ogrody wodne" stosuje się do wszelkiego rodzaju kameralnych kompozycji ogrodowych, w których główną rolę odgrywa jakiś zbiornik wodny wraz z towarzyszącą mu roślinnością wodną i nadwodną. Zbiornik ma kształt geometryczny lub swobodny, zawsze jednak jest to forma całkowicie sztuczna, wokół której kształtuje się pewna skończona, zamknięta całość. Z przyrodniczego punktu widzenia jest to urządzenie mające na celu '\fYtworzenie jak najlepszego

296

siedliska roślin wodnych, bagiennych i przywodnych. Efekt plastyczny, jaki się uzyskuje na małej powierzchni takiego „ogrodu wodnego", może być najsilniejszy. Towarzyszyć mu powinien zawsze tej samej miary sukces uprawowy, gdyż bez bujnie rosnącej i obficie kwitnącej roślinności powstają obrazy niepełne i skażone. Próby, które u nas czyniono w tym kierunku, nie dały zbyt dobrych ·wyników. Nie ma też .specjalnej potrzeby szerszego stosowania tej trudnej i kosztownej formy kompozycji ogrodowej, rozpowszechnionej głównie w Anglii. Ciekawie jest skomponowany „ogród wodny" na wyspie Małgorzaty w Budapeszcie, gdzie ciepła woda w zbiornikach zapewnia odpowiednie warunki dla wielu cennych bylin wodnych. Układy dotychczas opisane caŁlrnwicie ,,-ystarczają do wyzyskania wszelkich sposobów stosowania bylin. Niektóre z nich stanowią zresztą pevmego rodzaju „ogrody wodne" o swobodnym układzie. Zasadniczym elementem każdego „ogrodu wodnego" jest sam zbiornik lub ciek wodny obsadzony odpowiednią roślinnością ozdobną (rys. 189, 190). Będą to prawie wyłącznie urządzenia sztuczne, od miniaturowych o powierzchni 1 m 2 do bardzo dużych stawów i kanałów o powierzchni liczonej na hektary. Najmniejsze urządzenie to beczka (przepiłowana na pół, krąg betonowy lub inny mały zbiornik, wkopany w ziemię, dodatek jednego lub dwóch stopni pozwalają na p-0większenie powierzchni do 2-3 m 2 (rys. 191). Producenci roślin wodnych w Anglii dostarczają gotowe „wanny" z blachy lub masy plastycznej, odpowiednio wyprofilowane, które wystarczy zagłębić w trawniku i brzegi wyłożyć płytkami kamiennymi (rys. 192). Większe zbiorniki i kanały buduje się obecnie wyłącznie z papy dachowej, układanej w dwóch-trzech warstwach lepionych lepikiem (rys. 193, 194). Jest to konstrukcja, która trwa bez remontu dziesiątki lat, jeśli tylko wykonana jest umiejętnie i starannie. Wszelkie zbiorniki betonowe okazały się zbyt kosztowne i nietrwałe. Brzegi umocnienia zbiornika powinny być całkowicie zakryte (okładziną lub murawą), dno na całej powierzchni pokrywa się zawsze warstwą ziemi grubości 30--60 cm (rys. 195). Wyjątek mogą stanowić istniejące duże stawy (głębokości 100-150.cm), w których buduje się odpowiednie wyspy i półki nadbrzeżne. Tego rodzaju konstrukcja wybudowana była na stawach w ogrodach Saskim i Krasińskich (rys. 196, 197). Zasadniczym ,,-arunkiem pomyślnej uprawy roślin wodnych w zbiornikach jest stały poziom wody; wahania nie mogą lwć większe niż 20-30 cm w ciągu sezonu letniego (nie licząr krótkotrwałego przyboru wiosennt"go). Dość ważnym warunkiem jest również rezygnacja z łabędzi, kaczek i innych „ozdób" tego rodzaju. Łabędzie niszczą całkowicie pąki kwiatów grzybieni i innych roślin wodnych, uniemożliwiając im kwitnienie. Konieczne natomiast jest zarybianie zbiorników, nawet najmniejszych. Ryby zjadają wszelkie larwy i przyczyniają się (wraz z żabami) do utrzymania warunków higienicznych i czystości

297

a Rys. 191. Różne rodzaje zbiorników: a - beczka z lilią wodną wpuszczona w ziemię; b - zbiornik zbudowany z 2 kręgów betonowych; c - zbiornik złożony z kręgu studziennego i wybetonowanej części płytkiej okrągłej lub prostokątnej ; d - krąg betonowy umieszczony we „wgłębniku"

c

Rys. 189. Obudowany

krąg

betonowy

Rys. 190. Mały basen na lilie wodne

d przybrzeżnym głębokość wody powinna vv·-ynosić 20 cm. :Wśr?d roślin ·wodnych jest kilka bardzo ekspansywnych i niebezpiecznych (głó1rnie T_>vplw, Acorus I ~cirp1;ls). ~to .chce je uprawiać w mniejszych lub większych zbiornikach, musi ·wybudlrn-ać na dme odpowiedme przegrody, które nie pozwalają na przekroczenie nakreślonej granicy i opanowanie w krót~im ?".asie całej powierzchni wody. Należy również zwrócić uwagę na podane·,,. opisach wymagama roslm wodnych pod względem nasłonecznienia. Wynika z nich jasno, że wszystkie zbiorniki wodne obsadzone kwitnącymi roślinami ozdobnymi muszą być umieszczone v,- miejscach· silnie nasłonecznionych. Wodotryski mogą być umieszczone tvlko poza zasięgiem miejsc zajętych przez roślinność, gdyż woda spadająca przez dłuższy okres c~asu działa szkodliwie na liście i kwiaty.

(Nuphar i Nymphaea). W pasie

wody. Zbiorniki obsadzone roślinami i zarybione nie cuchną i nie są wylęgarnią komarów. Przygoto-w-ując stanowiska dla roślin wodnych i bagiennych (opisanych w oddzielnym rozdziale) należy stosować się do przepisowych głębokości wody. Zasadniczo wystąrczają głębokości zbiorników od 100 do 200 cm, licząc 50 cm na warstwę ziemi i 50-70 cm na warstwę wody. W mniejszych zbiornikach wodnych raczej należy dno wybetonować, a rośliny wodne rozstawić w kubłach na betonowych podwyższeniach zależnie od głębokości wody, im najbardziej odpowiada. zabezpieczają przed nadmiernym rozrastaniem się roślin i daj
298

299

a

Rys. 192. Zbiornik blaszany: a -wanna z blachy, widziana z góry; b - przekrój zbiornika; wanna wpuszczona w_ ziemię po wypełnieniu części wgłębionych ziemia i po obsadzeniu roślinami

o I

I

'

I

I I I

Rvs. 194. chowej

Kanał

zbudowany z papy da·

Rys. 193. Basen zbudowany z papy dachowej

I I

'

O 20

50

10Dcm

Rys. 195. Umocnienie brzegu stawu papą dachową, z podziałem ·na 3 poziomy; głębokość wody: 10, 30 i 60 cm

Rys. 196. Rzut (a) i przekrój (b) stawu z wysepkami obsadzonymi liliami wod· nvmi

„Wrzosowisko'' Wśród cennych bylin ogrodowych znajduje się znaczna liczba gatunków, które nie tylko nie wymagają do prawidłowego rozwoju żyznej ziemi ogrodowej, ale odwrotnie - czują się najlepiej i najpełniej demonstrują swoje zalety, gdy rosną w lekkiej, piaszczystej, prawie jałowej ziemi na suchych miejscach. Poza tym mamy wiele ogrodów założonych na piaskach, które tylko z dużym nakładem pracy i kosztów udaje się zmeliorować i przystosować do uprawy bardziej ·wymagających bylin ogrodowych. W takich warunkach warto stworzyć fragment ogrodowy zwany popularnie w-rzosowiskiem. Jest to układ zupełnie swobodny, „po ogrodowemu" stylizowany fragment natury, w którym główną rolę odgrywają charakterystyczne krzewy i byliny (rys. 198). Forma terenu jest prawie obojętna, stanowi zwykle interpretację wzgórków wydmowych. Szkielet układu tworzy sosna górska, zarówno jej formy wyrastające wysoko, jak i 7warte i niskie, brzozy karłowe i odpowiednie krzewy (bez zbyt eksponowanych, jak rokitniki i kosówE). Resztę powierzchni pomiędzy swobodnie pro·

300

Rys. 197. Staw w Ogrodzie Saskim w "\'larszawie Rys. 193. Frag1nent ogrodu typu „v:..-rzoso\Yisko"

o

wadzonymi ścieżkami zajmują podkrzewy i byliny, głównie wrzosy (odmiany ogrodowe), macierzanki, bylice i mikołajki. Sztuczne wrzosowisko nie jest bynajmniej formą łatwą do zaprojektowania. Niewłaściwy dobór roślin i nieumiejętna konserwacja dają w rezultacie wrażenie zbiorowiska chwastów. Wyniki mniej oryginalne, ale pewniejsze, da na pewno ten sam zestaw roślin posadzonych w zwykły sposób w grupach lub na rabatach.

302

j

ID m.

A

Róże ogrodowe od dawna już doczekały się tego wyrozmenia, że buduje się dla nich specjalne ogrody, zwane rosariami lub różankami, W obecnej chwili, po sukcesach hodov.-ców w ostatnim trzydziestoleciu, mamy już kilka rodzajów bylin zasługujących na podobne wyróżnienie, na dostarczenie im „własnego mieszkania". Należą do nich wszystkie irysy, piwonie, lilie i floksy. Zakłada się obecnie również oddzielne ogrody z samych pierwiosnków, astrów i złocieni. Naślado>mictwo różanek, w których róża jako „królowa kwiatów" nie ma żadnej konkurencji, nie jest zalecane {z ·wyjątkiem ogrodów botanicznych). O wiele słuszniej i bardziej celowo jest dodawać do rodzaju głównego jeden lub w dwa uzupełniające lub teżłączyć 2-3 rodzaje razem. A więc kos'aćce mogą być uzupełnione łubinami, floksy złocieniami; astry zaś nawłociami. Można tworzyć również połączenia następujące: kosaćce, piwonie i łubiny, pierwiosnki i paprocie, astry i złocienie. Lilie natomiast najlepiej „wychodzą na spółce" z karłowymi i niskimi różanecznikami. Nie należy również naśladować formy geometrycznej różanek. Ogrody monokulturowe z bylin osiągają najlepszy wyraz w układach swobodnych. Są to właściwie grupy parkowe rozmieszczone w niewielkich wnętrzach ogrodowych (rys. 199, 200). Stworzenie zamkniętego lub pół­ zamkniętego wnętrza potrzebne jest po to, aby spotęgować efekt, dać mu odpowiednie tło i ramy. Te same grupy umieszczone na większej, otwartej przestrzeni parkowej maleją wskutek rozproszenia, nie koncentrują na sobie uwagi w należytym stopniu. Potr-zebne wnętrza można osiągnąć w różny sposób: albo tworząc tło z drzew i krzewów, żywopłotów i pergol, albo przez zagłębienia terenowe, wykorzystanie wąwozów itp. Formy mogą być również różne: dwustronne rabaty, zatoki w ścianach zadrzewień, okrągłe i podłużne polanki, nawet dziedzińce między budynkami. Trudno też zalecać jakieś określone ·wielkości wnętrz gdyż zależy, to od skali założenia i liczebności kolekcji, jakie chcemy zaprezentować. Może to być zarówno 10 m 2, jak i 100 m 2, jak i 1000 m 2 • Najwięcej miejsca wymagają piwonie i marcinki. Na każdą grupę odmianową należy przeznaczyć co najmniej 10-15 m 2, aby nie rozszerzyć zanadto ram wnętrza i nie rozproszyć efektu. Górna granica leży między 1000 a 2000 m 2 •

Skorowidz łacińskich nazw rodzajów . ·n·en:e• numery stronic na .których znajduje się opis rośliny, podane są grubym drukiem, numery l!!IŚ ObJaS l • • ' • • •1· . -l • dk stronic, na których zamieszczono rysunek przedstaw1aJący ros mę, oznaczone zost""y gwiaz ą.

A A.caena 26, 39, 45 Acantholimon 45 Acanthus 29, 59, 45, 46* Aceranthus 100 Achillea 16*, 17*, 23, 26, 28, 45-48, 48*, 251, 253, 254, 257, 259, 260, 262 Aconitum 20, 43-50, 49*, 256, 258, 261 Acorns 50, 243, 299 Actaea 50 Adenophora 50 Adenostyles 5@ Adiantum 237 Adonis 50*, 50-51, 250 Aetheopappus, patrz c~ntaurea Aethionema 39, 51 A egopodium 51 *, 51, 253, 258, 259 Agrostemma, patrz Lychnis A.juga 52, 251, 253, 257, 259, 260 A lchemilla 52 Alisma 243 Allium 26, 52 Alsine 59 Alstroemeria 52 Althaea 24, 52-53, 254 Alyssum 25, 28, 53*, 53-54, 250, 257, 261 Amsonia 54 Anaphdis 54 Anchusa 29, 54, 143, 224 Androsace 27, 54, 251 Anemone 16, 26, 29, 54-56, 55*, 57*, 226-228, 250, 256, 258, 262

Afttermaria 56, 253, 257, 259, 260 Anthemis 39, 56-57, 254, 260, 262 Anthericum, patrz Paradisea Anthyllis 51-59 Aponogeton 243 Aquilegia 57-59, 58*, 252, 261, 262 Arabis 27, 28, 5,, 60*, 251, 257, 259, 261, 262 Arenaria 59 Armeria 60-61, 61*, 251, 285 Amebia 62 Amica 62 Arrhenatherum 240, 259 Artemisia 62, 256 Aruncus 62, 63*, 252, 258, 261, 262 Arundinaria, patrz Sinarundinaria Arundo 22, 240 Asarum 62 Asclepias 62-63 Asperula 63, 251, 258 Asphodeline 71 Aspidium, patrz Dryopteris Aspidium, patrz Polystichum Asplenium 237 · Aster 8, 18, 20, 22, 23, 27, 28, 37, 38, 39, 56, '3-72, 64*, 66*, 67*, 68*' 69*' 211, 254, 256, 257, 262 Astilbe 18, 19, 22, 23, 27, 30, 33, 34*, 38, 72-75, 73*, 251, 252, 253, 254, 258, 259, 261, 262 A&tragalus 75 Asterago, patrz Solidaster Astrantia 75, 252, 258, 261 Athamantha 15 ..4thyrium 237 Aubrietia, 25, 27, 28, 75*, 75-76, 251 Avena 240

305