John Galsworthy - 1- Saga rodu Forsytheow 01 - Posiadacz

Książka i Wiedza Tytuł oryginału THE FORSYTE SAGA The Man of Property Tekst oparto na wydaniu Państwowego Instytutu Wydawniczego z roku 1972 Przełożyła Róża Centnerszwerowa Opracowanie graficzne Bożena Kowalewska e^T" -

ISBN 83-05-11661-1 (dla tomu I ISBN 83-05-11904-1) Żonie mojej poświęcam całość ,,Sagi rodu Forsy te'ów", uważając to ze wszystkich dzieł moich za najmniej niegodne, bowiem gdyby nie żony mojej zrozumienie, zachęta i krytyka nie byłbym nigdy został takim nawet pisarzem, jakim jestem. Przedmowa Tytuł ogólny Saga rodu Forsyte'ów przeznaczony był pierwotnie dla części noszącej obecnie tytuł Posiadacz; decyzję nazwania tym mianem zbiorowej kroniki rodu Forsyte'ów wywołał forsytowski upór, tkwiący w każdym z nas. Przeciw nazwie „saga" mogłoby przemawiać łączenie z tym pojęciem pierwiastka bohaterskiego, gdyż na kartkach niniejszych niewiele znaleźć można bohaterstwa. Wyraz ten wszakże użyty jest z rozmyślną ironią; poza tym w długiej tej opowieści, mimo że mamy w niej do czynienia z osobistościami w tużurkach i sukniach z falbanami oraz z okresem złoceń, nie brak prawdziwego żaru konfliktów. Niezależnie od gigantyczności postaci i krwiożerczości dawnych czasów, które takimi właśnie przekazały nam czarodziejskie baśnie i legendy, bohaterowie dawnych sag byli z pewnością For-syte'ami w swoim instynkcie posiadania, i to równie mało odpornymi na wrogie działanie piękna i miłości, jak Swithin, Soames, a nawet młody Jolyon. Jeżeli też heroiczne postacie w legendarnych czasach zdają się wyrastać ponad ramy swojego otoczenia w sposób, jaki nie przystoi Forsyte'owi z ery wiktoriańskiej, przyjąć możemy za pewnik, że instynkt rodowy był nawet wówczas czynnikiem dominującym i że „rodzina", poczucie ogniska domowego i własności tak samo wówczas, jak dziś odgrywały doniosłą rolę, pomimo czynionych ostatnio wysiłków „wyperswadowania" tych uczuć. . Tyle osób pisało i dowodziło, jakoby ich rodziny były pierwowzorami Forsyte'ów, że można by nieomal uwierzyć w typowość tego gatunku ludzi. Obyczaje zmieniają się, przemijają mody i „dom Tymoteusza przy Bayswater Road" staje się gniazdem nieprawdopodobieństw we wszystkim z wyjątkiem jego cech zasadniczych; nie spotkamy się już z podobnym domem, może również z nikim takim, jak James czy stary Jolyon. A jednak cyfry podawane przez Towarzystwo Ubezpieczeń, a także wyroki sędziów przekonują nas codziennie, że nasz raj ziemski, do którego wkradają się dzicy najeźdźcy: Piękno i Miłość, grabiący nas w naszych oczach z poczucia bezpieczeństwa, kryje w sobie jeszcze bogate skarby. Jak pies niezawodnie odpowie szczekaniem na brzęk łańcucha, tak samo opornie przeciwstawi się istota Soamesa, tkwiąca w naszej naturze ludzkiej, sile rozkładowej czyhającej dokoła granic jej posiadania. „Niech umarła przeszłość grzebie swych umarłych" — byłoby trafniejszym powiedzeniem, gdyby przeszłość mogła kiedykolwiek umierać. Nieprzemijające trwanie przeszłości jest jednym z owych tragikomicznych błogosławieństw, którym przeczy każde nowe stulecie, występujące z zuchwałą pewnością siebie na widownię dziejów, aby dać wyraz swemu żądaniu czegoś zupełnie nowego.

Żaden jednak wiek nie jest całkowicie nowy. Natura ludzka pod postacią zmiennych uproszczeń i strojów ma i zawsze będzie miała w sobie bardzo wiele z Forsyte'a; mogłaby jednak ostatecznie być dużo gorszym tworem. Patrząc wstecz na stulecie wiktoriańskie, którego rozkwit, zmierzch i upadek odzwierciedlony jest w pewnej mierze w Sadze rodu For-syte'ów, widzimy, że wpadliśmy tylko z deszczu pod rynnę. Trudno byłoby uzasadnić twierdzenie, jakoby stan rzeczy w Anglii miał być lepszy w roku 1913 aniżeli w 1886, gdy wszyscy Forsyte'owie zebrali się u starego Jolyona na uroczystości zaręczyn June z Filipem Bosin-neyem. A w roku 1920, kiedy rodzina zgromadziła się ponownie, aby pobłogosławić zaślubinom Fleur z Michałem Montem, Anglia jest na pewno tak samo nad miarę spróchniała i zbankrutowana, jak była nadmiernie zeskorupiała i dająca zbyt niskie odsetki w osiemdziesiątych latach ubiegłego stulecia. Gdyby kronika niniejsza miała charakter naukowego studium historii postępu, należałoby zapewne położyć nacisk na takie czynniki, jak wynalezienie roweru, samochodu i samolotu, powstanie taniej prasy codziennej, zanik życia wiejskiego i rozrost miast czy narodziny kinematografu. Ludzie są w istocie zupełnie niezdolni do panowania nad własnymi wynalazkami; w najlepszym razie wyrabiają w sobie zdolność przystosowywania się do nowych, wytworzonych przez te wynalazki warunków. Długa ta opowieść nie jest jednak naukowym studium pewnej epoki; cel jej — to raczej unaocznienie zamętu, jaki w życiu ludzi sieje Piękno. Postać Ireny, ukazywana zawsze — jak to zapewne zdołał czytelnik dostrzec — poprzez doznania innych postaci, jest wcieleniem zaborczego Piękna, wnoszącego niepokój w świat posiadaczy. Zauważono, że czytelnicy brnący przez słone wody Sagi stają się coraz bardziej skłonni litować się nad Soamesem, przy czym wyobrażają sobie, że czyniąc tak, buntują się przeciw wrażeniu, jakie chciał wywołać autor. Nic podobnego! On również lituje się nad Soamesem, którego tragedia życiowa jest najzwyklejszą, niezależną od jego woli tragedią człowieka niezdolnego wzbudzić miłości, zarazem jednak nie dość gruboskórnego, aby miał nie zdawać sobie dokładnie sprawy z tego faktu. Nawet Fleur nie kocha Soamesa tak, jak czuje on, że powinien być kochany. Litując się jednak nad Soamesem czytelnicy są może skłonni ustosunkować się wrogo do Ireny. Uważają oni, że Soames nie jest ostatecznie złym człowiekiem, że niczemu nie zawinił, 8 że Irena powinna była mu wybaczyć i tak dalej. Zajmując takie stanowisko tracą z oczu prostą, leżącą u podstawy całej powieści prawdę, że tam, gdzie jedno z dwojga partnerów jest najzupełniej pozbawione siły przyciągania płciowego, żadna litość, żaden głos rozsądku, żadne poczucie obowiązku nie zdoła przezwyciężyć wstrętu płynącego z samej natury. Czy tak być powinno, nie wchodzi tutaj wcale w rachubę, ponieważ w rzeczywistości nigdy nie wchodzi. I tam, gdzie Irena wydaje się twarda i okrutna — jak w Lasku Bulońskim czy w Galerii Goupenor — jest ona tylko rozumnie trzeźwa, gdyż wie dobrze, że najdrobniejsze z jej strony ustępstwo będzie ową szczeliną, przez którą wtargnie nieznośny w swej ohydzie strumień. Krytykując ostatnią fazę Sagi, można by mieć żal o to, że Jolyon i Irena, buntujący się przeciw wszelkiemu posiadaniu, domagają się jednak duchowych praw własności do syna swojego, Jona. Byłoby to jednak już naprawdę przesadne krytykowanie opowiedzianej historii. Żaden ojciec i żadna matka nie mogliby pozwolić chłopcu poślubić Fleur bez zapoznania go z faktami, i fakty też, a nie perswazje rodziców wpływają na decyzję Jona. Co więcej, Jolyon perswaduje nie przez wzgląd na siebie, ale na Irenę, która swoją znów perswazję streszcza w powtórzonym parokrotnie zdaniu: „Nie myśl o mnie, myśl o sobie." To, że Jon znając fakty uwzględnia uczucia matki, nie może uchodzić za uzasadniony dowód, jakoby, koniec końców, miała ona być Forsytką.

Jakkolwiek oddziaływanie Piękna i żądzy swobody na świat posiadaczy jest głównym tematem Sagi rodu Forsyte'ów, nie może to jej zwolnić od ciążącego na niei zadania: trwałego zabalsamowania wyższych sfer stanu średniego. Tak jak starożytni Egipcjanie kładli obok mumii przedmioty potrzebne im w przyszłym życiu, usiłowałem i ja umieścić obok postaci ciotki Anny, Juli i Estery, Tymoteusza, Swit-hina, starego Jolyona, Jamesa i ich synów to, co im zapewnić może odrobinę życia na przyszłość: odrobinę balsamu, który dopomoże im do trwałego utrzymania się w gorączkowo zapędzonym królestwie rozkładowego czynnika — „Postępu". Jeśli warstwa zamożnego mieszczaństwa wraz z innymi klasami społecznymi skazana jest na rozpad, macie ją przechowaną jak pod szkłem na tych stronicach, aby mogli oglądać ją wszyscy wałęsający się po rozległym bezdrożu muzeum Literatury. Spoczywa ona tutaj, zakonserwowana we własnym osoczu: poczuciu własności. 1922 John Galsworthy KSIĘGA I ...Odpowiecie: Niewolnicy są nasi... Shakespeare, „Kupiec wenecki" Część pierwsza I. Przyjęcie u starego Jolyona Uprzywilejowani, którzy dostąpili zaszczytu uczestniczenia w rodzinnej uroczystości Forsyte'ów, mieli okazję oglądać czarujący i pouczający widok rodziny należącej do zamożnego mieszczaństwa, w pełni upierzenia. Ktokolwiek jednak z tych uprzywilejowanych posiadał dar analizy psychologicznej (talent pozbawiony wartości pieniężnej, tym samym obcy Forsyte'om), był świadkiem widowiska nie tylko cudownego samo przez się, ale rzucającego światło na jeden z zawiłych problemów natury ludzkiej. Mówiąc po prostu, to zgromadzenie rodziny, której ani jedna gałąź nie lubiła innej, wśród której nie było trzech członków złączonych uczuciem godnym miana sympatii, mogło służyć za dowód owej niepojętej, istotnej spoistości, czyniącej rodzinę tak potężną jednostką społeczną, tak wyraźnym odtworzeniem społeczeństwa w miniaturze. Przed świadkiem tym odsłaniała się wizja mrocznych dróg rozwoju form społecznych, umożliwiająca mu zrozumienie życia patriarchalnego, wędrówek dzikich hord, powstawania i upadku narodów. Znajdował się on w sytuacji człowieka, który, mając sposobność obserwowania rozwoju drzewa od momentu zasadzenia (wymownego przykładu krzepkiego wrastania, utrwalania się i pomyślnego bytowania wpośród śmierci setek innych roślin, nie tak trwale zakorzenionych, mniej chłonnych i odpornych) — mógłby zarazem oglądać je okryte gęstym, pięknym ulistwieniem, w jego nieomal odrażającej bujności, u szczytów rozkwitu. Dnia 15 czerwca 1886 roku, około czwartej po południu, osoba, która by miała szczęście znaleźć się w siedzibie starego Jolyona Forsyte'a na Stanhope Gate, zyskałaby możność obserwowania rodu Forsyte'ów w największym rozkwicie. Przyjęcie było wydane dla uczczenia zaręczyn panny June Forsyte, wnuczki starego Jolyona, z panem Filipem Bosinneyem. W olśniewającej świetności jasnych rękawiczek, barwnych kamizelek męskich, piór i sukien damskich zgromadziła się cała rodzina — zjawiła się 13 nawet ciotka Anna, rzadko już teraz opuszczająca zaciszny kącik w zielonym salonie brata jej, Tymoteusza, gdzie, pod osłoną pióropusza zeschłych traw w jasnobłękitnym wazonie, siadywała całymi dniami z książką albo ręczną robótką, w otoczeniu wizerunków trzech pokoleń Forsyte'ów. Tak, pojawiła się nawet ciotka Anna. Jej sztywno wyprostowana postać i wyraz godności na zastygłej w spokoju starczej twarzy wyrażały bezwzględne podporządkowanie się idei rodziny.

Ilekroć zaręczał się, wstępował w związki małżeńskie albo rodził ktokolwiek z Forsyte'ów — stawiali się zawsze wszyscy Forsyte'owie. Ilekroć umierał ktoś z Forsyte'ów... ale dotychczas nie umarł jeszcze żaden z Forsyte'ów. Forsyte'owie nie umierali; śmierć była niezgodna z ich zasadami, bronili się też przed nią, przedsiębiorąc instynktownie środki ostrożności, naturalne u ludzi posiadających wielką siłę żywotną i nie znoszących zamachu na swoją własność. Forsy te'o wie, zmieszani tego dnia z tłumem gości, wyróżniali się sztywniejszą jeszcze niż zazwyczaj wyniosłością, czujną, badawczą pewnością siebie i uroczystym dostojeństwem, jak gdyby zwarli się w szyku obronnym. Grymas nieufności, cechujący twarz Soamesa Forsyte'a, znalazł dzisiaj odbicie na obliczach wszystkich Forsyte'ów. Wszyscy mieli się na baczności. Podświadoma wzgardliwość ich zachowania uczyniła z przyjęcia u starego Jolyona moment psychologiczny historii rodu, stała się zaczątkiem jej dramatu. Forsyte'owie byli czymś dotknięci; nie każdy z nich poszczególnie, ale jako rodzina. Uraza ta uzewnętrzniała się w doskonalszym jeszcze niż zwykle nieposzlakowaniu stroju, spotęgowanej wylewności uczuć rodzinnych, wyolbrzymieniu znaczenia rodu i... podejrzliwym grymasie. Forsyte'owie wietrzyli to, co nieuchronnie wydobywa na jaw zasadnicze rysy każdej społeczności, grupy czy osobnika — wietrzyli niebezpieczeństwo. Przeczucie zaś niebezpieczeństwa przydawało blasku ich zbroi. Po raz pierwszy jako rodzina zdawali się mieć świadomość zetknięcia się z czymś obcym i groźnym. Oparty o fortepian mężczyzna okazałej postawy opancerzył potężną pierś dwiema kamizelkami z wetkniętą w nie rubinową szpilką zamiast, jak przy pospolitych okazjach, jedną, atłasową, z szpilą diamentową. Wyłaniająca się sponad tych jedwabistych przepychów gładko wygolona, kwadratowa starcza twarz o żółtawym zabarwieniu skóry i bladych oczach miała szczególnie uroczysty wyraz. Był to Swithin Forsyte. Tuż przy oknie, gdzie było najwięcej świeżego powietrza, bliźniak jego, James (stary Jolyon nazywał braci: gruby i chudy), mierzący, jak okazały Swithin, z górą sześć stóp wzrostu, ale bardzo szczupły, jak gdyby od urodzenia już przeznaczyła go natura do zrównoważenia szali i utrzymania przeciętnej, siedział w swojej zwykłej pozie, trochę pochylony. Jego szare oczy miały 14 vyraz skupienia, jakby pochłaniała go jakaś tajna troska, i z rzadka ;ylko ogarniały nagłym, badawczym błyskiem całe otoczenie. Dwie równoległe, podłużne bruzdy żłobiły jego policzki czyniąc je jeszcze :hudszymi; długą, starannie ogoloną górną wargę okalały bokobrody. W palcach obracał na wszystkie strony porcelanową filiżankę. W pobliżu, słuchając, co mówi ubrana na brązowo dama, siedział jego jedyny syn, Soames, blady, ciemnowłosy, trochę już łysiejący i równie starannie ogolony jak ojciec; podciągał on brodę i marszczył nos w owym wspomnianym już grymasie pogardliwej nieufności, jak gdyby ujemnie oceniając jajko, o którym z góry wiedział, że nie będzie go mógł spożyć. Siedzący za nim jego stryjeczny brat, wysoki Jerzy, syn piątego Forsyte'a, Rogera, miał złośliwy wyraz na mięsistej twarzy, jak gdyby obmyślał jeden ze swych zwykłych sardonicznych dowcipów. Wszystkich ogarnął niezwykły nastrój związany z wydarzeniem dnia. Rządkiem, jedna tuż przy drugiej, zasiadły trzy panie: ciotki Anna, Estera — obie stare panny — i Jula (zdrobnienie od Julii), która we wczesnej młodości zapomniała się do tego stopnia, że poślubiła Septysa Smalla, człowieka nader wątłej konstytucji. Przeżyła go też o wiele lat. W.raz z młodszą i starszą siostrą mieszkała teraz na Bayswa-ter Road, w domu szóstego i najmłodszego ich brata, Tymoteusza. Każda z tych pań trzymała wachlarz w ręce i każda barwnym jakimś szczegółem stroju, odświętnym piórem czy broszą podkreślała uroczysty charakter zebrania. W środku pokoju, pod świecznikiem, jak przystoi gospodarzowi domu, stał sam stary Jolyon, głowa rodu Forsyte'ów. Osiemdziesięcioletni starzec dzięki pięknej, siwej głowie, wypukłemu, sklepionemu czołu, małym ciemnoszarym oczom i ogromnym, siwym, rozłożyście opadającym poniżej silnie zarysowanej szczęki wąsom miał wygląd patriarchalny.

Pomimo wychudłej twarzy i zapadłych skroni zdawał się zachowywać wciąż jeszcze niespożyte siły młodości. Trzymał się nadzwyczaj prosto, a jego bystre i stanowcze oczy nie utraciły nic z dawnego blasku. Tym wytłumaczyć się dawała niechęć i nieufność w stosunku do niego ludzi niższych, których przygniatał swą wyższością. Rządząc się w ciągu nieskończonego szeregu lat własną wolą, zdobył sobie do niej usankcjonowane przez czas prawo. Nigdy też nie przyszłoby staremu Jolyonowi na myśl, że należy przybrać nieufny czy wyzywający wyraz twarzy. Pomiędzy nim a czterema obecnymi dziś jego braćmi: Jamesem, Swithinem, Mikołajem i Rogerem, było wiele podobieństw i wiele też różnic. Każdy z braci znacznie różnił się od pozostałych, a jednak wszyscy wzajem byli do siebie podobni. Tym pięciu twarzom mimo odmiennych rysów i odrębności wyrazu wspólna była cecha stanowczości, ujawniona w energicznym zarysie 15 brody; niezależnie od powierzchownych różnic stanowiła ona wspólny podkład i nadawała charakterystyczne piętno rasowe, sięgające zbyt zamierzchłej przeszłości, aby można było prześledzić jego powstanie, zbyt odległe i utrwalone, aby podlegać mogło dyskusji — istny stempel urzędowy, a zarazem najpewniejsza gwarancja pomyślności rodu. To samo piętno, może nieco mniej wyraziste, ale niezaprzeczalne, znak czegoś nie dającego się wykorzenić z duszy rodu, cechowało młodsze pokolenie, zarówno w osobie bladego i ruchliwego Archibalda, wysokiego, o byczym karku Jerzego, jak młodego Mikołaja z jego łagodnym, próbującym swych sił uporem, i wreszcie pełnego powagi i zarozumiałego ograniczenia Eustachego. W ciągu opisywanego popołudnia wszystkie te twarze, tak różne i zarazem tak podobne, niejednokrotnie przybierały wyraz nieufności, kierującej się niewątpliwie ku osobnikowi, którego poznanie było właściwym celem ich zgromadzenia się tutaj. Wiadomo było, że Filip Bosinney jest młodym człowiekiem bez majątku, ale dziewczęta z rodu Forsyte'ów zaręczały się już dawniej z niezamożnymi chłopcami i wychodziły za nich za mąż. A więc nie ten fakt wzbudzał wątpliwości w umysłach członków rodziny. Bodaj że sami nie umieliby wyjaśnić powodu nieufności, kryjącej się we mgle ploteczek rodzinnych. Jeden tylko szczegół nie ulegał wątpliwości, iż młodzieniec złożył ceremonialną wizytę ciotkom: Annie, Juli i Esterze, w miękkim szarym kapeluszu — w miękkim szarym kapeluszu, nie nowym w dodatku — w zakurzonym nakryciu głowy ze zmiętym rondem. „Jakie to dziwne, moja droga, jakie niezwykłe!" Ciotka Estera przechodząc przez mały, ciemny przedpokój (miała nieco krótki wzrok) chciała spędzić z krzesła nieszczęśliwy kapelusz wołając „a psik" — wzięła go bowiem za obcego, podejrzanego prowadzenia kota, a Tommy miewał takich nie przynoszących mu zaszczytu przyjaciół. Zaniepokoiła się widząc, że mniemany kot nie rusza się z miejsca. Jak artysta doszukuje się zwykle znamiennego drobnego szczegółu, będącego niejako symbolem zasadniczego charakteru danej sceny, miejsca czy osoby, tak samo ci bezwiedni artyści — Forsyte'owie — intuicyjnie uczepili się owego kapelusza. Był on dla nich znamiennym drobiazgiem, szczegółem streszczającym w sobie istotę całej sprawy; każdy z nich bowiem zadawał sam sobie pytanie: „Czy ja złożyłbym tego rodzaju wizytę w takim kapeluszu?" I każdy odpowiadał na to pytanie przecząco, a niektórzy, obdarzeni bujniejszą wyobraźnią, dodawali: „Nie, nigdy nic podobnego nie przyszłoby mi do głowy." Jerzy usłyszawszy tę historię wyszczerzył zęby w uśmiechu. Kapelusz najwidoczniej włożony był umyślnie, dla żartu. On sam znał się najlepiej na podobnych kawałach. 16 — Co za impertynencja! — orzekł. — Dziki pirat! I to słówko „pirat" przechodzić zaczęło z ust do ust, aż stało się ulubionym sposobem określania Bosinneya. Ciotki robiły June wyrzuty z powodu kapelusza.

— Nie powinnaś mu była pozwolić, moja droga! — zadecydowały. June odpowiedziała po swojemu ostro i hardo — była istnym wcieleniem samowoli. — O, a cóż to szkodzi? Fil nie wie nigdy, co ma na sobie. Tak zuchwałej odpowiedzi nikt nie mógł dać wiary. Człowiek, który nie wie, co ma na sobie! Nie, nie, to niemożliwe. Kim właściwie jest ten młodzieniec, któremu tak świetnie udało się zaręczyć z June, uznaną dziedziczką starego Jolyona. Wiedziano, że jest z zawodu architektem; nie stanowi to jednak samo przez się wystarczającej racji do noszenia podobnego kapelusza. Wśród For-syte'ów nie było wprawdzie ani jednego architekta, lecz jeden z nich znał osobiście dwóch architektów, którzy nigdy nie poważyliby się złożyć w takim kapeluszu oficjalnej wizyty podczas londyńskiego sezonu. Jest w tym coś niebezpiecznego, tak> niebezpiecznego! June oczywiście tego nie uznawała, ale June, pomimo nie ukończonych jeszcze dziewiętnastu lat, była taka pewna siebie. Czyż nie oświadczyła w rozmowie z panią Soamesową, zawsze tak pięknie się ubierającą, że pióra są pospolite. I pani Soamesową przestała nosić pióra. Tak, kochana June jest okropnie stanowcza w wyrażaniu swoich opinii! Cała ta podejrzliwość, krytycyzm i nawet zdecydowana nieufność nie przeszkodziły jednak Forsyte'om zgromadzić się w domu starego Jolyona na jego zaproszenie. Przyjęcie na Stanhope Gate to wielka rzadkość; w istocie nie urządzano tu zebrań towarzyskich już od dwunastu lat, od dnia śmierci starej pani Jolyonowej. Nigdy jeszcze nie stawiła się rodzina tak w komplecie jak tym razem, bowiem, zespoleni tajemniczymi węzłami jedności pomimo wszystkich dzielących ich różnic, uzbroili się przeciw zagrażającemu im wszystkim niebezpieczeństwu. Jak stado bydła zbijające się na widok psa, łeb przy łbie i bok przy boku, w jedną zwartą gromadę, stanęli murem, gotowi runąć na intruza i zatratować go na śmierć. Zjawili się też niewątpliwie, aby wymiarkować, jaki dać im wypadnie prezent ślubny. Jakkolwiek kwestia podarunków ślubnych ustalana bywała zazwyczaj w ten sposób, że jeden pytał drugiego: „Co właściwie ty dajesz? Mikołaj daje łyżki..." — sprawa ta jednak w dużym stopniu zależała od osoby narzeczonego; jeżeli był wytworny, elegancki i wyglądał na zamożnego, bardziej było wskazane ofiarowywanie ładnych rzeczy, gdyż liczył na takie. W końcu każdy dawał podarek najwłaściwszy i najodpowiedniejszy dzięki szczegółowemu uzgodnieniu tej sprawy w taki sam sposób, jak uzgadniane bywają ceny na giełdzie: na specjalnym posie17 dzeniu rodzinnym w wygodnym, należącym do Tymoteusza domu z czerwonych cegieł w Bayswater, wychodzącym na Park * i zamieszkanym przez ciotki Annę, Julę i Esterę. Niepokój rodziny Forsyte'ów usprawiedliwiała sama już wzmianka 0 kapeluszu. Niemożliwe i niesłuszne byłoby, aby jakakolwiek rodzina licząca się z zewnętrznymi formami — a to cechować wszak winno każdą rodzinę należącą do zamożnego mieszczaństwa — nie czuła się w tym wypadku zaniepokojona. Sprawca tego zaniepokojenia stał w drzwiach sąsiedniego pokoju rozmawiając z June. Jego kędzierzawa czupryna była zwichrzona, jak gdyby świadcząc, że to, co się dzieje dokoła, uważa on za niezwykłe. Sprawiał też wrażenie człowieka podkpiwąjącego w duszy z wszystkich i z wszystkiego. Jerzy zwrócił się półgłosem do brata swego, Eustachego. — Wygląda, jak gdyby chciał nas połknąć, bezczelny Pirat! „Ten bardzo dziwnie wyglądający człowiek", jak wyraziła się o nim później pani Smali, był średniego wzrostu i krzepkiej budowy, miał bladą, smagłą cerę, płowy wąs, mocno wystające kości policzkowe 1 wpadnięte policzki. Czoło, ścięte ku tyłowi i kopulasto uwypuklone ponad oczami, przypominało nieco czoła oglądane w lwiej klatce w Ogrodzie Zoologicznym. Oczy miał

złotawe, barwy kseresu, chwilami krępująco roztargnione. Stangret starego Jolyona, który odwoził June i Bosinneya do teatru, podzielił się swoim wrażeniem z lokajem: — Licho go tam wie, co za jeden. Coś jak na wpół oswojony lampart. Coraz to inny z Forsyte'ów zbliżał się, aby rzucić na niego okiem. June stanęła przed nim osłaniając go przed tą natrętną ciekawością. Maleńka, drobna figurka, „cała złożona z włosów i ducha", jak się ktoś kiedyś o niej wyraził, miała błękitne, śmiałe oczy, mocno zarysowaną brodę i kwitnącą cerę. Twarz jej i cała postać wydawały się zbyt drobne, by dźwigać wieńczącą je koronę miedzianozłotych włosów. Przed młodą parą, przyglądając się jej z nieco chmurnym uśmiechem, stała wysoka, pięknie zbudowana kobieta, którą jeden z członków rodziny porównał niegdyś do pogańskiej bogini. Dłonie jej, obciągnięte perłowym zamszem rękawiczek, skrzyżowane byty jedna na drugiej; poważną, uroczą twarz skłoniła nieco na bok, przykuwając spojrzenia wszystkich mężczyzn. Postać kołysała" się delikatnie, jak gdyby poruszały nią najlżejsze prądy powietrza. Cera, choć bladawa, miała jednak ciepły ton; wielkie, ciemne oczy spoglądały z wyrazem pełnym słodyczy. Przede wszystkim jednak spojrzenia męskie lgnęły do jej warg — zadających pytania czy odpowiadających na nie z tym samym chmurnym uśmiechem. Były to wargi zmysłowe * Mowa o Hyde Parku, stale nazywanym przez Galsworty'ego „Parkiem". 18 i zarazem słodkie, zdające się tchnąć ciepłem i aromatem jak wonny kwiat. Obserwowana przez nią para narzeczonych nie wiedziała, że jest przedmiotem zaciekawienia bogini. Bosinney zauważył ją pierwszy i zapytał o jej nazwisko. June podprowadziła narzeczonego ku pięknie zbudowanej kobiecie. — Irena jest moją najserdeczniejszą przyjaciółką — powiedziała. — Chcę, żebyście zaprzyjaźnili się z sobą. To wyrażone tonem rozkazu życzenie małej osóbki wywołało u-śmiech na twarzy wszystkich trojga. Soames Forsyte, zbliżywszy się bezszelestnie, stanął za kobietą o pięknych kształtach, która była jego żoną, i poprosił: — Przedstaw i mnie także. Na takich publicznych zebraniach Soames zawsze trzymał się blisko żony, a ilekroć nawet obowiązki towarzyskie go odwoływały, śledził ją z dala oczami, w których tkwił dziwny wyraz czujności i tęsknoty. Ojciec Soamesa, James, siedząc przy oknie, wciąż jeszcze badał markę porcelanowej filiżanki. — Dziwię się, że Jolyon pozwolił na te zaręczyny — zwrócił się do ciotki Anny. — Nie ma, jak słyszałem, widoków, aby się mogli pobrać w ciągu wielu jeszcze lat. Ten młody Bosinney (wymawiał „o" przeciągle w przeciwieństwie do zwykłego, krótkiego brzmienia tej głoski) jest podobno zupełnie goły. Jak wydawałem Winifredę za Dartie'ego, kazałem mu wyliczyć się z każdego posiadanego pensa i umieścić wszystko na pewnej lokacie. Dobrze się stało, do dzisiaj nie mieliby na pewno ani pensa! Ciotka Anna, siedząca w aksamitnym fotelu, podniosła oczy na Jamesa. Czoło jej okalały siwe loki, identyczne od dziesiątków lat, co sprawiało, że członkowie rodziny zatracili poczucie czasu. Nie odpowiedziała; w rzadkich tylko okazjach odzywała się, szczędząc swój starczy głos. Nie mającemu wszakże czystego sumienia Jamesowi spojrzenie jej starczyło za odpowiedź. — No tak — przyznał — nie mogłem nic poradzić na to, że Irena nie miała posagu. Soamesowi tak pilno było do ślubu, że aż wychudł przez czas starania się o nią. Odstawiając ostrożnie filiżankę na wieko fortepianu rzucił okiem na grupę przy drzwiach. — Moim jednak zdaniem — dodał niespodziewanie — dobrze się stało, że jest tak, jak jest.

Ciotka Anna nie prosiła o bliższe wyjaśnienie tego dziwnego zdania. Wiedziała, co James przez to rozumie. Irena nie mając pieniędzy nie będzie tak szalona, by popełnić coś niewłaściwego; przebąkiwano bowiem — tak, szeptano sobie na ucho — że Irena zażądała jakoby oddzielnego pokoju. Oczywiście jednak Soames nie... 19 James przerwał jej rozważania: — Gdzie podziewa się Tymoteusz? — zapytał. — Czy nie przyjechał z wami? Zaciśnięte wargi ciotki Anny rozchylił tkliwy uśmiech: — Nie, uważał za nierozsądne narażać się przy tej epidemii dyfterytu. Taki jest skłonny do chwytania zarazków. — O tak, ten to umie dbać o swoje zdrowie — odparł James. — Ja nie mógłbym pozwolić sobie na takie ^huchanie na siebie. Trudno orzec, jaka nuta przeważała w tej uwadze — podziw, zazdrość czy pogarda. Tymoteusz w istocie z rzadka tylko się udzielał. Najmłodszy z rodzeństwa, wydawca z zawodu, już przed kilku laty, kiedy interesy wydawnicze były na pozór w pełni rozkwitu, przewidując stagnację, która wprawdzie nie nastąpiła jeszcze, ale zdaniem wszystkich musiała nastąpić, sprzedał swój udział w firmie produkującej głównie książki treści religijnej i ulokował wcale pokaźny osiągnięty kapitał w dających trzy procent konąolach *. Czynem tym wyodrębnił się od razu spośród całej rodziny, bowiem żaden z Forsyte'ów nie zadowalał się nigdy procentem niższym niż cztery od sta. Wyodrębnienie to z wolna, ale nieuchronnie odbiło się na jego charakterze, bardziej niż u innych skłonnym do nadmiernej ostrożności. Stał się postacią nieledwie mityczną — rodzajem wcielonego pojęcia bezpieczeństwa, stanowiącego najgłębsze i najtrwalsze podłoże światopoglądu Forsyte'ów. Nie popełnił też nigdy nieprzezorności ożenku i wzięcia na barki ciężaru posiadania dzieci. James zakończył swoje uwagi opukując filiżankę: — To nie jest prawdziwy stary Worcester... Jolyon musiał powiedzieć ci coś o tym młodym człowieku. O ile mi wiadomo, nie ma on żadnego stałego zajęcia, żadnych stałych dochodów, ani żadnych mających jakieś znaczenie stosunków, ale zresztą nie wiem nic — nikt mi nigdy o niczym nie mówi. Ciotka Anna potrząsnęła głową. Starcza jej twarz drapieżnego ptaka, 0 zarysowanych ostro liniach czworokanciastej brody, drgnęła niespokojnie; pająkowato zakrzywione palce mocno się splotły i zacisnęły, jak gdyby dyskretnie dopomagając jej w ten sposób do skupienia całej siły woli. Starsza o parę lat od wszystkich innych Forsyte'ów, zajmowała wśród rodziny szczególne stanowisko. Umiejący korzystać z okazji 1 samolubni, każdy z osobna i wszyscy razem — zresztą nie w większym stopniu niż ogół ich sąsiadów — tracili śmiałość wobec nieugiętej ciotki Anny. Cóż więc w poważniejszych okazjach pozostawało im innego, jak po prostu jej unikać? * Konsole — w oryg. consols (skrócone: Consolidated Annuities) — angielskie państwowe papiery wartościowe. 20 Zakładając jedna na drugą długie, cienkie nogi James mówił w dalszym ciągu: — Jolyon postąpi oczywiście tak, jak zechce. Nie ma dzieci... — urwał nagle, przypominając sobie o istnieniu syna starego Jolyona, młodego Jolyona, ojca June, który ongiś tyle narobił wrzawy i złamał swoją karierę opuszczając żonę i dziecko, aby uciec z cudzoziemską guwernantką. — Zresztą — dokończył spiesznie — jeżeli mu się tak podoba, to zapewne może sobie na to pozwolić. Stać go na to. Ciekawe, ile jej przeznaczy. Przypuszczam, że tysiąc funtów rocznie; komuż innemu miałby pozostawić swoje pieniądze?

Wyciągnął rękę, aby uścisnąć dłoń fertycznego, gładko wygolonego jegomościa o prawie łysej czaszce, długim, przełamanym nosie, pełnych wargach i zimnych, szarych oczach pod osłoną prostokątnych brwi. — A, Nik, jak się masz? — mruknął. Mikołaj Forsyte, przypominający wyglądem przedwcześnie przemądrzałego uczniaka, szybkim, trzepotliwym, ptasim niejako ruchem dotknął zimnej dłoni Jamesa końcami swych jeszcze zimniej szych palców i szybko je comął. Całkowicie legalną drogą zdobył znaczny majątek, prowadząc jako dyrektor jakieś przedsiębiorstwo handlowe. — Mam się źle — mruknął odymając wargi. — Czułem się źle przez cały ostatni tydzień; nie sypiam po nocach. Doktor nie umie powiedzieć dlaczego. Mądry z niego chłop, gdyby nie to, nie wzywałbym go; niewiele mam jednak z tego prócz rachunków za wizyty. — Doktorzy! — wtrącił James, skwapliwie podejmując poruszony temat. — Wypróbowałem już ich wszystkich, ilu ich jest w Londynie, dla siebie i dla mojej rodziny. Żadnego z nich pożytku, niepodobna niczego się od nich dowiedzieć. Weź chociażby Swithina. Dużo mu pomogli! Przyjrzyj się tylko — grubszy niż kiedykolwiek, potwornie gruby. I nie mogą zmniejszyć jego wagi. Przyjrzyj mu się! Swithin, wysoki, barczysty, rozrosły, z wypiętą piersią, niby odęty gołąb w upierzeniu jaskrawych kamizelek, nadchodził ku nim majestatycznym krokiem. — Hm... Jak się macie? — zapytał tonem obytego z formami salonowca. — Jak się miewacie? Każdy z trzech braci patrząc na obu pozostałych przybierał pogrzebowo ponurą minę, wiedząc z doświadczenia, że będą go obaj usiłowali zaćmić opisem własnych dolegliwości. — Mówiliśmy właśnie — rzekł James — że nie tracisz na wadze. Swithin wybałuszył blade, okrągłe oczy, jak gdyby usiłował dosłyszeć, o czym mowa. — Nie tracę na wadze? Jestem w doskonałej formie — odparł pochylając się nieco naprzód. — Nie taki chudzielec jak ty! 21 W obawie jednak, aby jego wypukła pierś nie wydała się wątlejsza, cofnął się zastygając w nieruchomej pozie, o nic bowiem nie dbał bardziej niż o zachowanie dystyngowanego wyglądu. Ciotka Anna wodziła starczymi oczyma od jednego do drugiego. Spojrzenie jej było zarazem wyrozumiałe i surowe. Z kolei wszyscy trzej bracia ogarnęli wzrokiem Annę. Zaczynała już podupadać na siłach. Nadzwyczajna kobieta! Osiemdziesiąt sześć lat, jak obszył. Może pożyć jeszcze dziesięć lat, choć nigdy nie była szczególnie silnej konstytucji. Bliźniacy, Swithin i James, mieli dopiero po siedemdziesiąt pięć lat, a Mikołaj to jeszcze zupełne dziecko, ma nie więcej niż około siedemdziesięciu. Wszyscy byli silni, to wniosek nader pocieszający. Ze wszystkich bowiem form własności najbardziej oczywiście obchodziło ich wzajemnie własne zdrowie. — Organizm mam w zupełnym porządku — zaczął James. — Nerwy mi tylko nie dopisują. Najmniejszy drobiazg piekielnie mnie drażni. Będę musiał pojechać do Bath. — Bath! — mruknął Mikołaj. — Próbowałem Harrogate. Nic niewarte. Potrzebne mi powietrze morskie. Nie ma nic lepszego od Yarmouth. Dopiero tam sypiam... — Fatalnie dokucza mi wątroba — przerwał Swithin cedząc wyrazy. — Przeraźliwe bóle w tej okolicy — dotknął ręką prawego boku. — Brak ruchu! — mruknął James nie odrywając oczu od filiżanki. I szybko dodał: — I ja miewam bóle w tym miejscu. Starcza twarz Swithina spąsowiała, napuszył się jak indyk. — Ruchu! — oburzył się. — Używam go aż nadto. Nie korzystam nigdy z windy w klubie. — Nie wiedziałem — James pośpieszył się usprawiedliwić. — Nie wiem nigdy nic o innych, nikt mi nic nie mówi.

Swithin utkwił w nim badawczy wzrok i zapytał: — Co robisz na te bóle? James rozpromienił się. — Ja? — zaczął — biorę lekarstwo, w którego skład wchodzi... — Jak się stryj miewa? Stanęła przed nim June podnosząc rezolutną twarzyczkę i spoglądając z nizin swojej drobnej figurki ku wyżynom długiej postaci stryja, do którego wyciągnęła rękę. Wyraz rozpromienienia zgasł na twarzy Jamesa. — A jak ty się masz? — odwzajemnił się pochylając ku niej głowę. — Słyszę, że jedziesz jutro do Walii, do ciotek twego narzeczonego? Będziesz tam miała ciągle deszcz. To nie jest prawdziwy stary Wor-cester — dodał opukując filiżankę. — Za to serwis, który dałem jako prezent ślubny twojej matce, był jak najautentyczniejszy. June przywitała się uścisnąwszy kolejno dłoń wszystkim trzem stryjom, po czym zwróciła się do ciotki Anny. Wyraz niezmiernej 22 słodyczy rozpromienił twarz staruszki, która, dygocąc z tkliwego wzruszenia, ucałowała policzki dziewczyny. — Wyjeżdżasz więc na cały miesiąc, kochanie! — powiedziała. June poszła dalej, a ciotka Anna śledziła wzrokiem jej szczupłą, drobną figurkę. Okrągłe, stalowoszare oczy starej kobiety, zaczynające zachodzić już bielmem jak oczy ptaka, wypatrywały chciwie postaci młodej dziewczyny wpośród stłoczonego dokoła niej i żegnającego się już tłumu. Końce palców staruszki zaciskały się, zaciskały coraz mocniej w wysiłku odzyskania dawnej potęgi woli przed ostatecznym, nieuniknionym już jej zanikiem. „Tak — rozmyślała — wszyscy są tacy dobrzy. Tylu ludzi przyszło jej powinszować i złożyć życzenia. Powinna czuć się bardzo szczęśliwa." Pośród tłumu skupionego przy wyjściu — strojnego tłumu, złożonego z przedstawicieli rodzin lekarzy, adwokatów, bankowców, gieł-dziarzy i innych niezliczonych zawodów, jakim oddaje się zamożne mieszczaństwo — znajdowało się co najwyżej dwadzieścia procent Forsyte'ów; ale ciotce Annie wydawało się, że wszyscy oni są Forsy-te'ami — niewiele się w istocie od nich różnili,— nic też dziwnego, że widziała w nich krew swojej krwi i kość swojej kości. Rodzina stanowiła cały jej świat i nie chciała znać innego; nigdy też, być może, innego nie znała. Wszystkie ich małe tajemnice, choroby, zaręczyny, śluby, powodzenie każdego z nich, sposób zarobkowania — wszystko to było jej własnością, jej rozkoszą, jej życiem. Poza tym wszystko zlewało się dla niej w mglistą, mętną mieszaninę faktów i osób pozbawionych rzeczywistego znaczenia. Z tym swoim światem będzie musiała się rozstać, kiedy na nią przyjdzie kolej umierać; właśnie stosunek do niego nadawał prawdziwą doniosłość jej osobie, utrwalił w niej owo utajone poczucie własnego znaczenia, bez którego nikt z nas nie potrafi żyć. Z dniem też każdym coraz zadniej lgnęła do tego wszystkiego i chociaż życie uciekało od niej, poczucie to zdecydowana była utrzymać aż do końca. Przyszedł jej na myśl ojciec June, młody Jolyon, który uciekł z ową dziewczynącudzoziemką. Cóż za bolesny cios dla jego ojca i dla nich wszystkich! Taki obiecujący młody człowiek! Bolesny cios, mimo że obyło się, na szczęście, bez publicznego skandalu dzięki temu, iż żona młodego Jo nie domagała się rozwodu. Dawne dzieje! A kiedy przed sześciu laty umarła matka June, Jo ożenił się z tą kobietą, i jak mówią, ma z nią już dwoje dzieci. Bądź co bądź, utracił prawo do udziału w dzisiejszej uroczystości, pozbawiając tym samym ciotkę możności nasycenia dumy rodowej oraz należnej jej rozkoszy widzenia i uściskania bratanka, z którego tak była dumna i w którym pokładała tak wielkie nadzieje. Myśl ta jątrzyła w niej napełniając goryczą dawno zadanej krzywdy stare, wierne serce. Oczy zaszkliły się łzami. Otarła je ukradkiem chusteczką z najcieńszej weby. 23

— No i cóż, ciociu Anno? — zagadnął jakiś głos spoza jej pleców. Soames Forsyte, o wąskich ramionach, gładko wygolonej wąskiej twarzy i płaskiej piersi, mimo tę wąskość i płaskość miał w całej swojej postaci coś okrągłego i skrytego. Patrzył na ciotkę Annę z góry i trochę bokiem, jak gdyby chcąc dostrzec coś poprzez skrzydło własnego nosa. — A co ciocia myśli o tych zaręczynach? — zapytał. Oczy ciotki Anny spoczęły na nim z dumą. Soames, najstarszy z bratanków od czasu, kiedy młody Jolyon opuścił gniazdo rodzinne, był jej ulubieńcem, widziała w nim budzącego największą ufność dziedzica tradycyj rodu, który tak niedługo wyjść musi spod jej opieki. — Bardzo to szczęśliwe dla tego młodego człowieka — powiedziała. — Przystojny chłopak, nie zdaje mi się jednak, aby był zupełnie odpowiednim narzeczonym dla naszej kochanej June. Soames dotknął brzegu złoconego świecznika. — Oswoi go — odparł wilżąc ukradkiem palec i pocierając wypukłe ozdoby. — To prawdziwa stara pozłota, nie dostanie teraz takiej. Ubiegano by się o tę sztukę w sklepie u Jobsona... — Mówił z wolna, z namaszczeniem, jak gdyby czuł, że raduje starą ciotkę. Rzadko bardzo rozmawiał w sposób tak poufny. — Chętnie sam bym to nabył — dodał — stara pozłota zawsze zachowuje wartość. — Jak też ty się znasz na tym wszystkim! — podziwiała ciotka Anna. — A jak się ma nasza kochana Irenka? Uśmiech zgasł na twarzy Soamesa. — Nieźle — odparł. — Uskarża się tylko na bezsenność, choć sypia daleko lepiej niż ja — uzupełnił spoglądając w stronę drzwi, gdzie żona jego rozmawiała z Bosinneyem. Ciotka Anna westchnęła. — Dobrze może będzie dla niej, jak przestanie widywać się tak często z June. Ta nasza kochana June ma tak stanowczy charakter! Soames zaczerwienił się; rumieńce szybko pojawiały się i równie szybko znikały z wąskich jego policzków, spływając pomiędzy oczy, gdzie już pozostawały jako zewnętrzna oznaka niepokojących go myśli. — Nie pojmuję, co ona widzi w tej postrzelonej smarkatej! — wybuchnął, spostrzegłszy jednak, że nie są już sami, przerwał rozmowę i znów zaczął przypatrywać się świecznikowi. — Podobno Jolyon kupił jeszcze jeden dom — rozległ się tuż obok głos Jamesa. — Musi mieć mnóstwo pieniędzy, tyle, że nie wie, co z nimi robić. Podobno na Montpellier Sąuare, w sąsiedztwie Soamesa! Nigdy mi nikt o tym nie mówił. Irena nigdy mi nic nie opowiada. — Świetnie położony, o dwie minuty ode mnie — zabrzmiał głos Swithina — a ja od siebie jadę do klubu osiem minut. Kwestia położenia ich domów miała dla Forsyte'ów szczególną wagę, co zresztą było rzeczą naturalną wobec tego, że stanowiło to jakby symbol ich życiowego sukcesu. 24 Ojciec ich, pochodzący z rodziny farmerskiej, przybył z Dorsetshire w początku stulecia. „Superior Dosset" *, jak nazywali go bliscy przyjaciele, był z zawodu murarzem i doszedł do stanowiska majstra budowlanego. Niedługo przed końcem życia przeniósł się do Londynu, gdzie prowadził roboty budowlane aż do śmierci; pochowany został w Highgate. Dziesięciorgu dzieciom zostawił do podziału około trzydziestu tysięcy funtów. Stary Jolyon mówił o nim — o ile w ogóle o nim wspominał — jako 0 „twardym, gruboskórnym człowieku, pozbawionym zupełnie ogłady". Następne pokolenie Forsyte'ów uważało, że przodek ten nie przynosi im wielkiego zaszczytu. Jedynym arystokratycznym rysem charakteru, jaki mogli w nim znaleźć, było przyzwyczajenie do picia madery. Ciotka Estera, autorytet w sprawach historii rodu, opisywała go w sposób następujący:

— Nie przypominam sobie, aby kiedykolwiek coś robił, przynajmniej nie za moich czasów. Był... hm... był, widzisz, właścicielem domów... Włosy miał tego samego mniej więcej koloru co stryj Swithin; dość szeroki w barach. Czy był wysoki? N... nie... nie bardzo wysoki. (Miał pięć stóp i pięć cali, a twarz piegowatą.) Cerę miał świeżą. Pamiętam, że zwykł pić maderę. Ale najlepiej zapytaj o niego ciotkę Annę. Kim był jego ojciec? Miał... hm... coś do czynienia z rolą w Dorsetshire, nad morzem. James wybrał się tam kiedyś osobiście, żeby stwierdzić na miejscu, skąd właściwie pochodzi ich ród. Znalazł dwie stare farmy i drogę, z odciśniętymi w rożowawym gruncie koleinami, prowadzącą do młyna nad zatoką, nadto mały, szary kościółek o zewnętrznych przyporach 1 jeszcze mniejszą, jeszcze bardziej szarą kapliczkę. Rzeczułka, obracająca koło młyńskie, wpadała do zatoki tuzinem spienionych strumyczków, a po tym ujściu uganiały się prosiaki. Mgła spowijała cały pejzaż. W tej właśnie dolince, tonąc stopami w błotnistym gruncie i zwracając twarze ku morzu, przodkowie Forsyte'ów, zadowoleni ze swego losu, tydzień po tygodniu, w ciągu setek lat, wydeptywali tutejsze drogi. Czy James żywił nadzieję znalezienia tu dziedzictwa, czy raczej jakichś szacownych pamiątek — trudno orzec. Faktem jest, że powrócił do miasta w niezbyt różowym humorze, i w zaiste wzruszający sposób usiłował robić dobrą minę do złej gry. — Bardzo niewiele mogłem się dowiedzieć — oznajmił — wioska jak tysiące innych, odwieczna jak okoliczne wzgórza. Ta odwieczność była pewną pociechą. Stary Jolyon, w którym nie* „Superior Dosset", czyli „lepszy od Dorsetczyka". Przezwisko to uzyskał dzięki swemu upartemu twierdzeniu, że miejsce jego pochodzenia leży w Devo:ishire, a nie w Dorsetshire. 23 kiedy wzbierała desperacka uczciwość, wspominając o swych przodkach mawiał: „Drobni farmerzy, najpewniej mizerne szaraki." Powtarzał jednak wyraz „farmerzy", jak gdyby znajdował w tym określeniu pewną pociechę. Wszystkim Forsyte'om powiodło się tak świetnie, że wszyscy, jak to się mówi, byli ludźmi na stanowiskach. Mieli udziały w rozmaitych przedsiębiorstwach i jak dotychczas — z wyjątkiem Tymoteusza — nie lokowali kapitałów w konsolach, gdyż niczego w życiu nie obawiali się bardziej aniżeli wyciągania tylko trzech procent z posiadanych pieniędzy. Kolekcjonowali też obrazy i podtrzymywali takie instytucje dobroczynne, które mogły służyć pomocą ich służbie na wypadek choroby. Po ojcu, majstrze budowlanym, odziedziczyli skłonność do cegły i wapna. Początkowo najprawdopodobniej członkowie jednej z pierwotnych sekt, stali się teraz, naturalnym biegiem rzeczy, członkami Kościoła anglikańskiego i wymagali od żon i dzieci możliwie regularnego uczęszczania do wytworniejszych świątyń stolicy. Gdyby ktoś ośmielił się podać w wątpliwość ich chrystianizm, zadziwiłby ich i dotknął boleśnie. Niektórzy opłacali własne ławki w kościele, dając w ten najpraktyczniejszy sposób wyraz swojemu sympatyzowaniu z nauką Chrystusa. Ich rezydencje, umieszczone w określonych odległościach dookoła Parku, stanowiły jak gdyby wartownie, z których czujnie wypatrywali, czy aby nie wymyka im się ze szponów owo serce Londynu, do którego parły ich najtajniejsze żądze, i czy nie obniża się tym samym ich wartość we własnym pojęciu. I tak: stary Jolyon mieszkał na Stanhope Place, Jamesowie na Park Lane, Swithin, który pozostał starym kawalerem — o, jemu nigdy by nie przyszło na myśl się ożenić! — w samotnym przepychu po-marańczowo-błękitnych pokoi w Hyde Park Mansions; Soamesowie w cichym gniazdku na Knightsbrigde; Rogerowie w Prince's Gardens. (Roger był owym niezwykłym Forsyte'em, który postanowił — i zamiar ten przeprowadził — dać swoim

czterem synom nowy zawód. „Dbać przez całe życie tylko o zaokrąglenie własności nieruchomej? Nie, nic z tego. Ja sam nigdy nie robiłem nic innego!" — mawiał przy tym.) Haymanowie z kolei — pani Hayman była jedyną zamężną siostrą Forsyte'ów — mieszkali w domu położonym na Campden Hill. Dom ten, który przypominał kształtem żyrafę, był tak wysoki, że przyglądającemu mu się drętwiał kark. Mikołaj z rodziną rezydował w Lad-broke Grove, rozległej siedzibie, okazyjnie nabytej. Wreszcie ostatni, lecz bynajmniej nie najgorszy, Tymoteusz — przy Bayswater Road, gdzie mieszkały też pod jego opieką Anna, Julia i Estera. James długo rozmyślał i wreszcie zapytał gospodarza, a zarazem brata, ile dał za kamienicę na Montpellier Sąuare. On sam od dwóch lat miał na oku dom w tamtej okolicy, ale stawiano tak słoną cenę! 26 Stary Jolyon wyszczególnił warunki kupna. — Dwudziestodwuletnia dzierżawa? — upewnił się James. — To właśnie o ten dom mi chodziło, dałeś za dużo. Stary Jolyon zmarszczył się. — Nie mówię tak dlatego, że sam go chciałem nabyć — rzekł pośpiesznie James — nie odpowiadałby mi za tę cenę. Soames zna dobrze ten dom, będzie mógł ci powiedzieć, że to za drogo. Warto zawsze wysłuchać zdania Soamesa. — Nie dbam ani trochę o jego zdanie — uciął stary Jolyon. — Dobrze — mruknął James. — Zrobisz, jak ci się będzie podobało, to najlepsza rada. Do widzenia. Jedziemy do Hurlingham. June wybiera się, jak słyszę, do Walii. Będziesz jutro sam. Co masz zamiar robić? Może byś zjadł z nami obiad? Jolyon odmówił. Odprowadził gości aż do drzwi wejściowych, dopomógł im wsiąść do powozu, skinął na pożegnanie i zapomniał o splee-nie. Żona Jamesa siedziała na tylnym siedzeniu, zwrócona twarzą do koni, wysoka i majestatyczna w koronie jasnokasztanowatych włosów, po lewej jej ręce Irena. Obydwaj mężowie, ojciec i syn, siedzieli naprzeciw żon, nieco pochyleni naprzód, jak gdyby czegoś oczekiwali. Stary Jolyon milcząc patrzył na odjeżdżających i w pełnym świetle słonecznym widział, jak podrygują i podskakują na sprężynowych poduszkach powozu, jak kołyszą się za każdym jego poruszeniem. Pani Jamesowa pierwsza przerwała panujące w pojeździe milczenie. — Widzieliście kiedy podobną kolekcję dziwadeł? Soames, patrząc na nią spod opuszczonych powiek, kiwnął potakująco głową, zauważył jednak, że Irena rzuciła na niego ukradkiem jedno ze swoich nieodgadnionych spojrzeń. Nader prawdopodobne, iż każda z poszczególnych gałęzi rodowego pnia Forsyte'ów zrobiła tę samą uwagę wracając do domu z przyjęcia u starego Jolyona. Pomiędzy ostatnimi opuszczającymi jego dom gośćmi byli czwarty i piąty brat, Mikołaj i Roger; wyszli oni razem kierując się przez Hyde Park ku stacji metro przy Pread Street. Podobnie jak wszyscy inni Forsyte'owie w poważniejszym wieku, posiadali i oni własne powozy i nigdy nie brali dorożek, jeśli tylko mogli tego uniknąć. Dzień był słoneczny, drzewa w Parku w pełni rozkwitu, okryte piękną czerwcową zielenią; bracia zdawali się nie spostrzegać piękna otaczającej natury, przyczyniało się ono jednak do ożywienia przechadzki i rozmowy. — Tak — zauważył Roger — ładna kobieta ta żona Soamesa. Słyszałem, że nieszczególnie z sobą żyją. Ten brat miał wysokie czoło i najświeższą cerę z wszystkich Forsyte'ów. Jego jasnoszare oczy mierzyły w przejściu fasady domów, 27 od czasu do czasu podnosił parasol, aby jak się wyrażał, „brać miarę" ich wysokości. — Nie miała posagu — odparł Mikołaj. '

On sam poślubił dobrze nabitą sakiewkę, że zaś było to jeszcze w złotym okresie poprzedzającym wydanie prawa własności kobiety zamężnej, miał szczęsną możność dowolnego użytkowania posagu, który wniosła mu żona. — Kim był jej ojciec? — Nazywał się Heron, był podobno profesorem. Roger potrząsnął głową. — To nie przynosi dochodu — rzekł. — Ojciec jej matki był, jak słyszałem, cemenciarzem. Twarz Rogera rozjaśniła się. — Ale zbankrutował — dodał Mikołaj. — O! — zawołał Roger. — Soames będzie miał z nią wiele kłopotu, zapamiętaj moje słowa, wiele kłopotu. Wygląda pomiędzy nami zupełnie obco. Mikołaj oblizał wargi. — Ładna kobieta — rzekł odsuwając gestem ręki przechodzącego tuż obok zamiatacza ulic. — Skąd ją wytrzasnął? — zapytał Roger. — Wyobrażam sobie, co go muszą kosztować jej fatałaszki! — Mówiła mi Anna, że latał za nią jak oszalały. Pięć razy odrzucała go. Jeżeli mnie oczy nie mylą, Jamesa to mocno irytuje. — O! — podjął Roger — żal mi biednego Jamesa, miał już dość kłopotu z Dartie'em. Jego zawsze różowe policzki pod wpływem ruchu przybrały jeszcze żywszy kolor, częściej też niż zazwyczaj podnosił parasol do poziomu oka. Twarz Mikołaja również wyrażała zadowolenie. — Za blada na mój gust — orzekł — ale zbudowana kapitalnie! Roger milczał. — Uważam, że wygląda bardzo dystyngowanie — powiedział wreszcie. Była to najwyższa pochwała w słowniku Forsyte'ów. — Ten młody Bosinney nie dochrapie się nigdy niczego — dodał. — Mówili mi u Purkitta, że to jeden z tych cyganów artystycznych. Podobno ma zamiar udoskonalić angielską architekturę. To mu nie da pieniędzy! Ciekaw byłbym usłyszeć, co Tymoteusz o tym sądzi. Weszli na stację kolei podziemnej. — Którą jedziesz klasą? Ja zawsze drugą. — Boję się drugiej — odparł Mikołaj. — Nie wie się nigdy, co tam można złapać. Kupił bilet pierwszej klasy do Notting Hill Gate, a Roger bilet drugiej do South Kensington. Nie upłynęła minuta, kiedy przybył pociąg; bracia rozstali się i wsiedli każdy do odpowiedniego przedziału. I jeden, 28 i drugi czuł się dotknięty, że brat nie zmienił przyzwyczajeń dla dotrzymania mu jeszcze przez chwilę towarzystwa. Każdy jednak wyraził to w sobie właściwy sposób. „Ten Nik zawsze był niemożliwy" — pomyślał Roger. „Z Rogera zawsze był taki nieznośny uparciuch" — powiedział sobie Mikołaj. Forsyte'owie nie byli nigdy zbyt uczuciowi. Czy mieli zresztą czas na sentymenty w tym wielkim Londynie, który zdobyli i który ich wchło* nął? II. Stary Jolyon idzie na operę O piątej po południu następnego dnia stary Jolyon siedział sam, z cygarem w ustach, mając na stoliku przed sobą filiżankę herbaty. Był zmęczony i zasnął nie zdążywszy nawet wypalić do końca cygara. Mucha usiadła mu na włosach, wśród usypiającej ciszy oddychał chrapliwie, a górna warga odymała się i opadała pod siwym wąsem. Spomiędzy palców żylastej, pomarszczonej ręki wypadło cygaro i dopaliło się samo na pustym palenisku kominka. Ponury, mały gabinet z kolorowymi szybami okiennymi, wstawionymi celem odgrodzenia się od widoku ulicy, zapełniony był masywnymi, rzeźbionymi mahoniowymi meblami, pokrytymi ciemnozielonym pluszowym obiciem. O garniturze tym stary Jolyon zazwyczaj mawiał: „Nie zdziwiłbym się wcale, gdyby mi grubo kiedyś za niego zapłacono". Miło mu było pomyśleć, że w przyszłości może zarobić na rzeczach, które ongiś nabył znacznie taniej.

W mrocznej, soczyście brunatnej atmosferze, właściwej tylnym pokojom siedzib Forsyte'ów, rembrandtowski efekt wielkiej głowy Jo-lyona, uwieńczonej grzywą siwych włosów i odcinającej się od oparcia wysokiego poręczowego fotela, psuł wąs, nadający jego twarzy poniekąd marsowy wygląd. Stary zegar, który wisiał tu jeszcze przed jego ślubem, a więc od czterdziestu przeszło lat, znaczył swoim cykaniem zazdrosne przemijanie sekund, ulatujących na zawsze od jego starego właściciela. Jolyon nie dbał nigdy o ten pokój, do którego bardzo rzadko wchodził, chyba po to tylko, aby wyjąć cygaro z japońskiej szafeczki w rogu. Teraz z kolei pokój mści się na nim. Wypukłość skroni, wysuniętych niby okap nad zaklęsłymi jamami po obu stronach czoła, kości policzkowe i broda rysowały się ostrzej podczas snu, ujawniając starczość twarzy. Obudził się. June wyjechała! James przepowiedział mu, że będzie się czuł osamotniony. James był zawsze specjalistą od dokuczliwego kra29 kania. Jolyon przypomniał sobie z uczuciem zadowolenia, że sprzątnął mu dom sprzed nosa. Dobrze mu tak, niech się nie upiera przy cenie. 0 niczym innym nie potrafi myśleć, jak tylko o pieniądzach. A może naprawdę ten dom jest przepłacony? Wymaga ogromnych wkładów... Mógłby się założyć, że cała ta sprawa z June będzie kosztowała sporo grosza. Nie powinien był pozwolić na jej zaręczyny. Poznała się z Bo-sinneyem w domu Baynesów. Baynes i Bildeboy — spółka architektów. Baynes, którego Jolyon dobrze znał — takie sobie ciepłe kluski — jest, zdaje się, wujem Bosinneya ze strony matki. Od chwili zawarcia znajomości dziewczyna nie przestała zaprzątać sobie głowy tym młokosem, a jak raz sobie coś wbije w mózgownicę, nie ma sposobu, by jej to wyperswadować. Zawsze i wiecznie musi opiekować się jakimiś „kulawymi kaczętami", to już jej słabość. Chłopak goły jak święty turecki, 1 właśnie z nim musiała się zaręczyć — postrzeleniec, niepraktyczny, licho wie, ile jeszcze będzie z nim kłopotu! June przyszła pewnego dnia do dziadka oznajmiając mu tę nowinę w swój zwykły, nagły, szorstki sposób i jak gdyby na pociechę dodała: — On jest taki nadzwyczajny! Czasem przez cały tydzień żył jedynie o filiżance kakao! • — Chciałby może, żebyś i ty żyła tylko filiżanką kakao? — O nie! Wypływa już teraz pełną parą! Stary Jolyon wyjął cygaro spod białych wąsów powalanych na brzegach kawą i spojrzał na drobną postać dziewczątka, które tak głęboko wrosło mu w serce. Znał się trochę lepiej niż wnuczka na takim „wypływaniu pełną parą". Ale June, objąwszy rękami jego kolana, ocierała się o niego brodą, pomrukując jak głaskany kot. Jolyon, strząsnąwszy popiół z cygara, wybuchnął w nerwowym podnieceniu: — Wszystkieście jednakowe. Musicie mieć to, na co wam przyszła chętka. Inaczej nie uspokoicie się! Ha, jeżeli chcesz koniecznie się unieszczęśliwić, rób, co ci się podoba. Ja umywam ręce od wszystkiego! Umył zatem ręce od wszystkiego, stawiając tylko warunek, że nie pobiorą się, dopóki Bosinney nie będzie zarabiał co najmniej czterystu funtów rocznie. — Nie będę mógł dać ci zbyt wiele — zapowiedział, ale June nie po raz pierwszy słyszała z jego ust te słowa. — Może ten twój... jakże mu tam na imię?... pomyśli o zaopatrzeniu was w kakao. Prawie nie widywał June od czasu, kiedy rozpoczęła się ta historia. Fatalna sprawa! Ani mu się śni dawać małej dużo pieniędzy, żeby umożliwić próżniacze życie chłopcu, o którym nie wie nic bliższego. Widywał już takie rzeczy, nie prowadzą nigdy do niczego dobrego. Co najgorsze, nie ma nadziei zachwiania jej decyzji; dziewczyna uparta jak kozioł, zawsze taka była, od dzieciństwa. Nie ma pojęcia, na czym to się skończy. Ale cóż, będą musieli żyć zgodnie z przysłowiem: tak

30 krawiec kraje, jak materii staje. On jednak nie ustąpi, dopóki nie przekona się, że młody Bosinney zarabia sam na życie. Jasne jak słońce, że June będzie miała do syta kłopotów z tym narwańcem; chłopak tak się zna na zarabianiu pieniędzy jak koza na gwiazdach. A co się tyczy jego starych ciotek w Walii, do których dziewczynie tak było spieszno, można sobie wyobrazić, jakie to muszą być straszydła na wróble! Stary Jolyon siedział bez ruchu, wpatrzony w ścianę; gdyby nie otwarte oczy, można by przypuścić, że śpi... Co za myśl, żeby ten szczeniak Soames miał dawać mu rady! Zawsze był szczeniakiem, z tym swoim zadartym do góry nosem! Ale niedługo będzie już posiadaczem na wielką skalę, osiądzie w siedzibie wiejskiej! Posiadacz! Hm! hm!... Fakt, że potrafi wywęszyć wszędzie dobre kupno jak jego ojciec. Zimny, wyrachowany pętak! Jolyon podniósł się, zbliżył się do szafki i zaczął systematycznie napełniać papierośnicę cygarami z świeżo nabytej paczki. Nie są nawet złe na tę cenę, niepodobna jednak dostać teraz prawdziwie dobrych cygar. Obecne nie umywają się nawet do dawnych „Superfinosów" Hansona i Bridgera. To dopiero były cygara! Myśl ta, jak nieuchwytny zapach perfum, ożywiła w jego pamięci cudowne noce w Richmond, gdzie po obiedzie, z cygarem w ustach, siadywał na tarasie „Berła i Korony" w towarzystwie Mikołaja Treff-ry'ego, Traquaire'a, Jacka Herringa i Antoniego Thornworthy'ego. Jak przednio smakowały wówczas cygara! Biedny stary Nik nie żyje i Jack Herring także, i Traąuaire zginął przez tę swoją żonę. Thornworthy do niczego już, trzęsący się dziad (nic dziwnego przy jego apetycie)... Z całej ówczesnej kompanii pozostał tylko on, no i oczywiście Swi-thin. Ale co robić z taką baryłą? Trudno uwierzyć, że to tak dawno; on sam czuje się jeszcze młody! Ze wszystkich myśli, jakie przechodziły mu przez głowę, kiedy tak stał licząc cygara, ta była najprzykrzejsża, najbardziej gorzka. Pomimo siwych włosów i osamotnienia czuł się wciąż młody, serce miał pełne świeżych uczuć... A te popołudnia niedzielne, kiedy on i mały Jo włóczyli się po Hampstead Heath, wzdłuż Spaniard's Road, zapuszczając się aż do Highgate i Child's Hill, a potem powracali znów do Heath na obiad do hotelu Jacka Straw. Jak doskonałe były wówczas cygara! A jaka wspaniała pogoda! Nie bywa teraz takiej pogody. Kiedy June była pięcioletnim bąkiem i co drugą niedzielę prowadził ją do Ogrodu Zoologicznego, odciągając małą od towarzystwa obu zacnych kobiet: babki i matki, i kiedy stawali nad niedźwiedzią jamą, przynęcając nasadzonymi na koniec parasola ciastkami najulubieńsze niedźwiadki dziecka — jak przedziwny smak miały wówczas cygara! Cygara! Nie udało mu się nawet przeżyć własnego podniebienia — słynnego podniebienia, na które w piątym i szóstym dziesiątku stulecia 31 przysięgano jak na brodę proroka i o którym mówiono: „Forsyte — najlepsze podniebienie w całym Londynie!" Podniebienie to stało się w pewnej mierze źródłem jego majątku, jego kariery jako znanego powszechnie właściciela hurtowni herbaty. Firma Forsyte i Treffry, której herbata słynęła romantycznym aromatem i czarem wyjątkowej oryginalności. Firmę tę owiewała w City szczególna atmosfera tajemniczości i niesłychanej przedsiębiorczości, umiejętności zawierania specjalnych umów z najlepszymi towarzystwami przewozowymi, wybierania wyjątkowych portów, nawiązywania stosunków z niektórymi tylko przedstawicielami Wschodu. Napracował się w tej branży! W owych czasach ludzie umieli pracować! Dzisiejsza młodzież nie rozumie wcale znaczenia tego wyrazu. On sam osobiście wglądał w najdrobniejsze szczegóły, wiedział o wszystkim, co się dzieje, przesiadywał czasem całe noce przy pracy. Osobiście też wybierał zawsze swoich agentów i chlubił się tym. Mawiał, że umiejętność dobierania ludzi stanowi tajemnicę jego powodzenia. Wykorzystywanie tego mistrzowskiego

daru było właściwie jedyną stroną jego fachu, którą prawdziwie lubił. Dla człowieka obdarzonego takimi jak on zdolnościami nie była to odpowiednia kariera. Teraz nawet, kiedy firma, przeistoczona w towarzystwo akcyjne, chyli się ku upadkowi (wycofał od dawna swój udział), doznawał ostrego uczucia żalu, ilekroć myślał o tych czasach. Mógł dokonać czegoś o wiele lepszego! Mógłby być świetnym adwokatem! Myślał nawet o kandydowaniu do parlamentu. Jak często Mikołaj Treffry mawiał do niego: „Mógłbyś zrobić, co byś tylko chciał, Jo, gdybyś nie był tak przeklęcie ostrożny i taki dbały o siebie!" Kochany stary Nik! Zacny chłop, ale postrzeleniec i hulaka! Znali go wszędzie jak zły szeląg. Ten za to nigdy nie dbał 0 siebie. No i dlatego umarł. Stary Jolyon liczył spokojnie cygara 1 nagle zaczął się zastanawiać, czy on sam nie zanadto dbał o siebie. Umieścił wreszcie papierośnicę w bocznej kieszeni tużurka, zapiął ją i utykając na obie nogi, opierając się o poręcze długiego szeregu schodów, powrócił na górę do sypialni. Dom był zbyt obszerny. Jak June wyjdzie za mąż —jeżeli naprawdę poślubi tego chłopca, a zapewne to zrobi — Jolyon wynajmie dom i zamieszka w pensjonacie. Cóż za sens trzymać pół tuzina służby biorącej się wciąż za łby! Na dzwonek zjawił się lokaj — okazały mężczyzna z brodą, stąpający miękkim, cichym krokiem i niezwykle milczący. Jolyon kazał mu przygotować wieczorowe ubranie: chce iść na obiad do klubu. — O której wrócił powóz po odwiezieniu panny June na stację? O drugiej? Niech zajedzie o wpół do siódmej. Klub, do którego z uderzeniem siódmej godziny wszedł stary Jolyon, był jedną z owych politycznych instytucji dla zamożnego mieszczaństwa, pamiętających w przeszłości lepsze dni. Pomimo że dużo mówiono o jego likwidacji — kto wie, czy właśnie nie dlatego — „Disunion" 32 (tak brzmiała nazwa klubu) zdradzał zbijającą z tropu żywotność. Ludziom sprzykrzyło się powtarzać, że „Disunion" jest w przededniu końca. Stary Jolyon powtarzał to również, zachowywał się jednak wobec tego faktu z obojętnością drażniącą tych członków, których cechowało silne poczucie więzi klubowej. — Dlaczego nie wypisujesz się z listy członków? — irytował się nieraz Swithin. — Dlaczego nie wstępujesz do „Polyglot"? Nigdzie w całym Londynie nie dostaniesz takiego wina, jak nasz Heidsieck po dwadzieścia szylingów za butelkę — i zniżając głos dodawał: — Zostało go już tylko pięć tysięcy tuzinów. Pijam je regularnie co wieczór. — Pomyślę o tym — odpowiadał Jolyon, ilekroć jednak przychodziło mu na myśl wykonać zamiar, przypominał sobie o pięćdziesięciu gwineach wpisowego, które zwróciłyby mu się dopiero po czterech czy pięciu latach. Poprzestawał więc w dalszym ciągu tylko na „myśleniu o tym". Za stary już jest, żeby się bawić w liberała. Od dawna przestał wyznawać polityczne doktryny swojego klubu, pozwalał sobie nawet, mówiąc o nich, nazywać je „wierutnym nonsensem"; sprawiało mu jednak przyjemność pozostawać w charakterze członka w paszczy instytucji głoszącej zasady tak sprzeczne z jego własnymi. Zawsze zresztą czuł pogardę dla tego klubu, do którego wstąpił przed wielu laty, gdy nie przyjęto go do „Hotch Potch" na tej zasadzie, że „zajmuje się handlem". Jak gdyby nie był tyleż wart, co każdy z nich! Pogardzał, rzecz prosta, klubem, do którego został przyjęty. Członkowie jego to sama hołota, wielu z nich — ludzie z City — agenci giełdowi, obrońcy sądowi, urzędnicy licytacyjni, licho wie, kto jeszcze! Jak większość ludzi silnego charakteru, nie zdobywających się jednak na oryginalność, stary Jolyon mało cenił sferę, do której należał. Stosował się wiernie do jej obyczajów towarzyskich i innych, w duchu jednak uważał wszystkich jej członków za „ludzi bardzo pospolitych". ( Lata i filozofia życiowa, którą zdobył z biegiem czasu, przyćmiły pamięć

porażki doznanej w „Hotch Potch" i teraz w myślach jego klub ten wzniósł się do godności „króla klubów". Byłby jego członkiem już od wielu lat, ale wprowadzający Jolyona Jack Herring tak ślamazarnie zabrał się do rzeczy, że zarząd klubu nie zdawał sobie wcale sprawy, jakie robi głupstwo odrzucając jego kandydaturę. Przecież syna Jolyona, młodego Jo, przyjęto od razu! Bodaj że nawet chłopiec jest w dalszym ciągu członkiem „Hotch Potch", przed ośmiu laty ojciec otrzymał od niego datowany stamtąd list. Nie był w „Disunion" już od miesięcy. Przez ten czas odnowiono lokal, pstrząc go dwubarwną dekoracją ścian, jak zwykło się czynić ze starymi domami i starymi okrętami, aby łatwiej je sprzedać. „Wstrętny kolor tapety w palarni! — pomyślał. — Ale jadalnia wcale nie2 33 Mrocznóczekoladowy odcień ożywiony jasnozielonymi szlakami odpowiadał jego gustom. Zamówił dla siebie obiad i usiadł w tym samym kącie, a może przy tym samym stole (niewiele się zmieniało w „Disunion" — klubie 0 radykalnych nieomal zasadach), przy którym on i młody Jolyon zwykli siadywać przed dwudziestu pięciu laty, ilekroć zabierał syna do teatru Drury Lane podczas wakacji. Chłopiec wielbił teatr i stary Jolyon przypomniał sobie, jak syn siadywał naprzeciw niego i usiłował ukryć podniecenie pod pozorem starannie udawanej, lecz przejrzystej obojętności. Zamówił teraz taki sam obiad, jaki wybierał zawsze jego chłopak — rosół, smażone śledziki, kotlet i kawałek tortu. O, gdyby tak mieć teraz syna naprzeciw siebie! Nie widzieli się już od czternastu lat. Nie po raz pierwszy od tego czasu zadawał sobie stary Jolyon dręczące pytanie, czy w owej sprawie z synem nie zawinił trochę i on sam. Nieszczęśliwa miłość do niegodziwej flirciarki Danae Thornworthy, obecnie Danae Pellew, córki Antoniego Thornworthy'ego, rzuciła młodzieńca w ramiona matki June. Może nie należało dopuścić do ich małżeństwa, oboje byli zbyt młodzi; przekonawszy się jednak o nadmiernej wrażliwości chłopca, pragnął widzieć go jak najprędzej żonatym. Po czterech latach nastąpiła katastrofa. Niepodobieństwem było oczywiście stanąć wówczas po stronie syna; rozsądek i tradycja — to połączenie potężnych czynników zastępujących mu zasady — nie pozwalały bronić syna, serce jednak cierpiało nad tym. Ponura bezwzględność całej sprawy wykluczała wszelkie liczenie się z uczuciem. Istniała przecież June, maleńka kruszyna o płomiennych włosach; oplotła się ona, owinęła dokoła starego Jolyona, wrosła mu w serce, stworzone na zabawkę i umiłowane schronienie drobnych, nieporadnych istotek. Z właściwą sobie trzeźwością pojmował, że musi zdecydować się na rozstanie z wnuczką lub z synem. W podobnej sytuacji półśrodki na nic się nie zdadzą. Na tym polegała cała tragedia.\ I drobna, bezbronna istotka odniosła zwycięstwo. Nie można równocześnie dwóch srok łapać za ogon. Rozstał się więc z synem. Rozstanie to trwało dotychczas. Swojego czasu zaproponował młodemu Jolyonowi, iż będzie mu wypłacał zmniejszoną, ale stałą pensję, propozycja ta została jednak odrzucona. Bodaj że odmowa ta dotknęła ojca bardziej niż wszystko inne, pozbawiając ostatniej możności wyładowywania hamowanej miłości dla syna; stanowiło to tak namacalny, nieodwołalny dowód zerwania, jakim może być tylko zrzeczenie się wszelkiej wspólnoty własności. Obiad nie smakował Jolyonowi. Szampan wydał mu się kwaśny 1 cierpki, nie taki jak Veuve Cliąuot z dawnych dni. 34 Przy czarnej kawie przyszło mu na myśl pojechać na operę. Kazał sobie podać „Timesa" — nie ufał innym dziennikom — i przejrzał kolumnę widowisk na ten wieczór. Dawano Fidelia.

Chwała Bogu, że nie żadną z nowomodnych niemieckich pantomim tego zwariowanego Wagnera. Włożył dawny szapoklak operowy, który dzięki spłaszczonemu przez użycie rondu i potężnym rozmiarom wyglądał na symbol wspanialszej przeszłości; wciągnął na ręce parę cienkich, lawendowego koloru rękawiczek z koźlęcej skórki, wydających mocny zapach rosyjskiego juchtu wskutek stałego przebywania w kieszeni w sąsiedztwie skórzanej papierośnicy, i wsiadł do dorożki. Powozik potoczył się wesoło ulicami, których niezwykłe ożywienie uderzyło starca. „Hotele muszą robić kolosalne obroty" — pomyślał. Przed kilku laty nie było tutaj jeszcze ani jednego z tych wielkich gmachów. Przypomniał sobie z zadowoleniem o placu, jaki posiadał w tej dzielnicy. Wartość jego niewątpliwie ogromnie podskoczyła! Świetny interes! Myśl ta naprowadziła wszakże Jolyona na splot owych oderwanych, tak rzadkich u członków rodu Forsyte'ów refleksji, w których snuciu tkwiła po części tajemnica jego przewagi nad nimi. Jakimiż drobinami są ludzie! Ile tych drobin! Co się z nimi wszystkimi stanie? Potknął się wysiadając z dorożki, zapłacił woźnicy dokładnie tyle, ile się należało, bez napiwku, poszedł do kasy, aby kupić bilet, i stał z portmonetką w ręce — zawsze nosił pieniądze w portmonetce, nie uznawał zwyczaju młodych ludzi obecnego pokolenia, lubiących nosić pieniądze luzem po kieszeniach. Kasjer wychylił się z okienka, niby stary pies z budy. — O! — zawołał ze zdumieniem — to pan Jolyon Forsyte! Nie mylę się! Nie widziałem już łaskawego pana od lat! Mój Boże! Inne były dawniej czasy! Tak, tak, pan szanowny i pański brat, i pan Traąuaire, ten licytator, i pan Mikołaj Treffry — abonowaliście zawsze po sześć, siedem krzeseł u nas co sezon. Jakże zdrowie pańskie? Nie młodniejemy, nie, nie!... Oczy starego Jolyona pociemniały; zapłacił swoją gwineę. A więc go nie zapomniano! Wszedł do sali teatralnej wraz z pierwszymi taktami uwertury, jak stary koń bojowy na sygnał do ataku. Spłaszczywszy szapoklak usiadł, ściągnął i starannie złożył, jak to ongiś czynił, swoje lawendowe rękawiczki, po czym przybliżył do oczu lornetkę, żeby rozejrzeć się po sali. Opuścił ją później na złożony szapoklak i utkwił wzrok w kurtynę. Dotkliwiej niż kiedykolwiek czuł, że skończyło się już dla niego wszystko. Gdzie się podziały wszystkie kobiety, wszystkie owe ładne kobiety, których tak tu było zawsze pełno? Co się stało z owym dawnym biciem serca w oczekiwaniu na 35 któregoś z wielkich śpiewaków? Co z uczuciem upojenia życiem i zdolnością radowania się jego rozkoszami? Nąjżarliwszy bywalec operowy swego czasu! Jakie tam teraz opery! Ten zwariowany Wagner zmarnował wszystko; nie ma melodii, nie ma pieśni, nie ma głosów, aby je śpiewać. O, cudowni dawni śpiewacy! Nie zostało już po nich śladu! Siedział słuchając dobrze znanych scen i tępy ból ściskał mu serce. Od srebrnego półkola zaczesanych za uszy włosów aż do ułożenia stóp, obutych w czarne kamasze, nie było nic starczo zniekształconego i osłabłego w całej postaci starego Jolyona. Siedział tak samo — a przynajmniej prawie tak samo — wyprostowany jak za dawnych czasów, kiedy przychodził tutaj co wieczór; i wzrok miał nadal równie dobry, a przynajmniej prawie równie dobry. Ale jakie uczucie znużenia i rozczarowania! Przywykł przez całe życie cieszyć się każdą rzeczą, nawet daleką od doskonałości — tyle jest na świecie rzeczy niedoskonałych! — używał ich jednak powściągliwie, aby jak najdłużej zachować młodość. Lecz teraz utracił już tę umiejętność radowania się życiem, utracił zdolność filozoficznego zapatrywania się na nie; pozostało tylko straszne uczucie, że wszystko się dla niego skończyło. Ani nawet chór więźniów, ani pieśń Florestana nie były w stanie rozproszyć jego ponurych, zrodzonych z samotności myśli.

Gdyby chociaż Jo był przy nim! Musi już mieć teraz czterdziestkę. Stracił czternaście lat z życia swego jedynego syna. A przecież Jo przestał być pariasem społecznym. Jest żonaty. Stary Jolyon nie zdołał oprzeć się chęci zaznaczenia aprobaty dla tego kroku i posłał synowi czek na pięćset funtów. Czek został zwrócony w liście datowanym z „Hotch Potch" i sformułowanym w następujący sposób: „Najdroższy Ojcze! Hojny dar Twój był mi miły jako oznaka, że nie sądzisz o mnie najgorzej. Zwracam Ci go, gdybyś jednak uważał za właściwe ulokować sumę tę na rzecz malca (nazywamy go Jolly), który nosi nasze wspólne imię i ma zaszczyt nosić nasze nazwisko, bardzo będę rad. Mam nadzieję, że zdrowie Twoje jest równie dobre jak zawsze, czego Ci z całego serca życzę Twój kochający syn Jo." List był kubek w kubek jak chłopak. Zawsze serdeczny i w obejściu. Stary Jolyon odpowiedział: 36 miły „Drogi mój Jo! Suma (500 funtów) wciągnięta jest do moich ksiąg na rzecz Twojego chłopca pod nazwiskiem Jolyona Forsyte'a, i została oprocentowana prawie na pięć od sta. Mam nadzieję, że dobrze Ci się powodzi. Zdrowie moje dotychczas jeszcze dobre. Z wyrazami miłości kochający Cię ojciec Jolyon Forsyte." Co roku 1 stycznia dodawał do tego kapitału sto funtów oraz procenty. Suma rosła; w najbliższy nowy rok wyniesie tysiąc pięćset i kilka funtów. Trudno powiedzieć, ile satysfakcji sprawiała mu ta coroczna transakcja. Korespondencja z synem urwała się jednak. Pomimo miłości dla syna, pomimo instynktu (po części wrodzonego, po części zaś, jak u tysięcy osób należących do tej samej klasy społecznej, będącego wynikiem ciągłego obracania się w sferze interesów), który skłaniał go do osądzania ludzi raczej na podstawie ich osiągnięć aniżeli zasad, w głębi serca Jolyona tkwiło jakieś uczucie niepokoju. W danych okolicznościach syn jego powinien był właściwie zupełnie zejść na psy; taką zasadę głosiły wszystkie powieści, kazania i sztuki teatralne, jakie kiedykolwiek zdarzyło mu się czytać, słyszeć lub oglądać na scenie. Po otrzymaniu z powrotem czeku stary Jolyon był zupełnie zbity z tropu. Coś wydawało mu się nie w porządku. Dlaczego syn jego nie zszedł na psy? A zresztą, skąd można to wiedzieć? Słyszał oczywiście — a raczej postarał się dowiedzieć — że Jo mieszka w St. John's Wood, że posiada mały domek z ogrodem na Wistaria Avenue, że żona bywa z nim w towarzystwie — rozumie się, w dość szczególnym towarzystwie — że mają dwoje dzieci, chłopaczka nazywają Jolly * (w danych warunkach imię to brzmiało nieomal cynicznie, a stary Jolyon nie lubił i zarazem bał się cynizmu), a dziewczynkę, urodzoną już w małżeństwie, Holly. Gdzie można by się poinformować, jakie są naprawdę warunki materialne syna? Wiedział tyle tylko, że spieniężył on rentę otrzymaną jako schedę po ojcu matki i pracował jako agent ubezpieczeniowy w biurach Lloyda; nadto malował akwarele. Stary Jolyon dowiedział się o tym i kupował je w sekrecie od czasu do czasu, spostrzegłszy przypadkiem podpis syna pod pejzażem przedstawiającym Tamizę i wystawionym w oknie handlarza obrazów. Uważał je za marne i nie zawieszał na ścianie przez wzgląd na podpis; trzymał je zamknięte w szufladzie. W wielkiej sali operowej ogarnęła go niezmożona tęsknota za synem. Odtwarzał w pamięci wizje dalekiej przeszłości, kiedy malec w brązowym płóciennym ubranku lubił prześlizgiwać się pod łukiem rozstaJolly — po angielsku wesoły. 37

wionych ojcowych nóg, potem czasy, kiedy biegł obok kucyka chłopca ucząc go konnej jazdy; wreszcie dzień, w którym po raz pierwszy zaprowadził syna do szkoły. Chłopczyna taki był kochający i kochany! W kolegium w Eton zyskał, w zbyt wielkim może stopniu, owe pożądane maniery, które, jak wiedział stary Jolyon, nabyć można tylko w tego rodzaju szkole, i to bardzo znacznym kosztem; zawsze jednak pozostał miły i przyjacielski. Zawsze też był mu przyjacielem, nawet po Cambridge, jakkolwiek uniwersytet oddalił go nieco od rodziny — może wskutek zyskanych tam wszelkiego rodzaju plusów^tosunek starego Jolyona do krajowych szkół publicznych * i „uniwerków" nie zmienił się; zachował on wzruszające uwielbienie nie wolne jednak ód pewnego rodzaju nieufności wobec systemu kształcenia stosowanego przez wyższe warstwy społeczne, a z którego jemu samemu nie było dane korzystać... Teraz, kiedy June odjechała i opuściła dziadka, a raczej prawie opuściła, pociechą byłoby dla niego zobaczyć syna. Czując, że myślą tą popełnia zdradę wobec swego rodu, swoich zasad i swojej warstwy, stary Jolyon utkwił oczy w śpiewaku. Marny aktorzyna! Marny, nieudolny partacz! A Floresta to istny kij! Skończyło się. Jak łatwo zadowolić dzisiejszą publiczność! Na zatłoczonej ulicy udało mu się sprzątnąć dorożkę sprzed nosa jakiemuś ospałemu, znacznie młodszemu jegomościowi, który uważał ją już za swoją. Droga Jolyona wiodła przez Pali Mali, ale dorożkarz dojechawszy do rogu zamiast pojechać przez Green Park, skręcił w St. James's Street. Stary Jolyon wyciągnął już rękę przez okienko (nie znosił, aby wożono go niewłaściwą drogą), w tej samej jednak chwili odwróciwszy się spostrzegł, że znajduje się naprzeciwko klubu „Hotch Potch". Tęsknota, która skrycie paliła go cały wieczór, wzięła górę. Kazał dorożkarzowi zatrzymać się. Zdecydował się wejść i zapytać, czy Jo jest jeszcze członkiem klubu. Wszedł. Hali zachował w zupełności dawny wygląd, z czasów kiedy bywał tutaj na obiadach w towarzystwie Jacka Herringa, gdyż mieli tu najlepszego kucharza w całym Londynie. Rozejrzał się dokoła bystrym, mocnym wzrokiem, który sprawiał, że przez całe życie lepiej bywał obsługiwany aniżeli wszyscy inni. — Czy pan Jolyon Forsyte jest jeszcze członkiem klubu? — Tak, proszę pana, jest obecnie tutaj. Kogo mam zaanonsować? Stary Jolyon był zaskoczony. — Jego ojca — powiedział. Po czym stanął zwrócony plecami do kominka. Młody Jolyon, już na wychodnym z klubu, włożył kapelusz i przechodził przez hali, kiedy zatrzymał go portier. Nie był już młody, * Szkoły publiczne (public schools) — w owym czasie ekskluzywne, drogie szkoły przygotowujące do studiów wyższych. 38 siwiejący, z twarzą wymizerowaną — niemal kopią ojcowej, tylko że szczuplejszą — i obfitym, opadającym wąsem ojca. Zbladł mocno. Spotkanie po tylu latach wydawało mu się straszne; niczego tak panicznie się nie bał jak scen. Zbliżyli się i podali sobie bez słowa ręce. Wreszcie ojciec z drżeniem w głosie zapytał: — Jak się masz, mój chłopcze? — Jak się masz, ojcze? — odparł syn. Obciśnięta rękawiczką lawendowego koloru dłoń starego Jolyona zadrżała: ' — Jeżeli idziesz w moją stronę — rzekł — mogę cię podwieźć. I jak gdyby mieli w zwyczaju odprowadzać się wzajem do domu, wyszli razem i wsiedli do dorożki. Stary Jolyon odniósł wrażenie, że syn jego urósł. „Zmężniał w każdym razie" — pomyślał. Uprzejmy zawsze wyraz twarzy chłopca przysłaniała teraz nieco sardoniczna maska, jak

gdyby warunki życia nakazywały mu się w nią uzbroić. Rysy twarzy były niezaprzeczenie charakterystycznymi rysami Forsyte'ów, cechował go jednak obcy innym członkom rodziny wyraz skupionej samowiedzy uczonego czy filozofa. Tak, przez te piętnaście lat niewątpliwie musiał często zastanawiać się i wglądać w siebie. W pierwszej chwili wygląd ojca zrobił na młodym Jolyonie wstrząsające wrażenie — taki stary i znużony. Kiedy jednak siedzieli już w dorożce, ojciec wydał mu się prawie niezmieniony, niewzruszenie spokojny, jakim go zawsze pamiętał, wyprostowany i spoglądający jak dawniej bystrym i śmiałym wzrokiem. — Dobrze wyglądasz, ojcze. — Średnio — odparł stary Jolyon. Owładnął nim niepokój, który, czuł to dobrze, musi wyrazić słowami. Odzyskawszy tak niespodziewanie syna pragnął przede wszystkim dowiedzieć się, jaka jest jego sytuacja finansowa. — Jo — rzekł — chciałbym wiedzieć, jak ci się powodzi? Przypuszczam, że musisz być zadłużony po uszy? Umyślnie nadał swojemu pytaniu taką formę, aby ułatwić synowi wyznanie. Młody Jolyon odparł właściwym mu ironicznym tonem: — Nie, nie jestem zadłużony! Jolyon-ojciec wyczuł w jego tonie urazę i delikatnie dotknął dłoni syna. Popełnił krok ryzykowny. Musiał jednak o to zapytać, zresztą Jo nie zachowywał się nigdy szorstko względem niego. Jechali w milczeniu, aż zatrzymali się przed domem na Stanhope Gate. Stary Jolyon ruchem ręki zaprosił syna, aby wszedł za nim, ale on przecząco. potrząsnął głową. — June nie ma — rzekł spiesznie ojciec — pojechała z wizytą. Wiesz pewnie, że jest zaręczona? 39 — Już? — szepnął młody Jolyon. Stary Jolyon wysiadł z dorożki i płacąc woźnicy, po raz pierwszy w życiu dał przez omyłkę suwerena zamiast szylinga. Obdarowany, wziąwszy monetę między zęby, zaciął ukradkiem konia i szybko odjechał. Stary Jolyon obrócił cicho klucz w zamku, otworzył drzwi i dał znak synowi. W chwili kiedy powoli wieszał palto na wieszaku, syn spojrzał na niego i dostrzegł na twarzy wyraz chłopaka, który wybiera się do cudzego ogrodu na wiśnie. , Drzwi jadalni były otwarte, gaz, przykręcony, palił się małym płomieniem. Na stole syczała pod imbrykiem spirytusowa maszynka, a tuż obok spał stary, cynicznie wyglądający kot. Jolyon-ojciec spędził go przyciszonym „a psik". Ten drobny epizod ulżył mu, osłabił nieco napięcie. Pogroził jeszcze zwierzęciu spłaszczonym szapoklakiem. — Ma pchły — zauważył wypędzając kota z pokoju. Przez prowadzące dó sutereny drzwi w hallu syknął jeszcze kilka razy na zwierzę: „Sssst!", jak gdyby odprowadzając je w ten sposób, gdy nagle dziwnym zbiegiem okoliczności ukazał się na dole lokaj. — Możesz iść spać, Parfitt — rzekł stary Jolyon. — Sam pozamykam drzwi i pogaszę światła. Kiedy jednak wrócił do jadalni, kot kroczył niestety przed nim, zadarłszy ogon w górę, jak gdyby dawał do zrozumienia, że manewr odesłania lokaja to dla niego żadna niespodzianka. Stary Jolyon przez całe życie nie miał szczęścia do niewielkich domowych forteli. Jolyon-syn uśmiechnął się mimo woli. Przywykł do ironicznego traktowania rzeczy, a tego wieczoru wszystko wydawało mu się godne ironii: epizod z kotem, zawiadomienie o zaręczynach własnej córki. Tyleż więc miał do niej prawa, ile do tego kota! Przemówiła do jego duszy cała poetyczna sprawiedliwość tego faktu. — Jak June teraz wygląda? — zapytał.

— Drobna, maleńka — odparł ojciec — utrzymują, że jest podobna do mnie, ale mylą się. Raczej przypomina twoją matkę: te same oczy i włosy. —O! Zatem jest ładna? Stary Jolyon był zanadto Forsyte'em, aby otwarcie cokolwiek chwalić, nade wszystko zaś to, co szczerze wielbił. — Niebrzydka; ma prawdziwie forsytówską brodę. Smutno tu będzie, jak opuści dom, mój Jo. Wyraz jego twarzy ponownie szarpnął syna za serce, jak w pierwszej chwili spotkania. — Jak się urządzisz, ojcze? Mała zapewne po uszy zakochana? — Jak się urządzę? — powtórzył stary Jolyon z nutą rozdrażnienia w głosie. — Nie będzie należało do przyjemności pozostać tu samemu. 40 Nie mam pojęcia, jak to się skończy. Chciałbym doprawdy... — Opanował się i dodał: — Najważniejsze, co zrobić z domem? Młody Jolyon rozejrzał się po pokoju. Wydał mu się szczególnie wielki i posępny; ściany zdobiły olbrzymie martwe natury, pamiętne mu jeszcze z czasów chłopięcych, a przedstawiające uśpione psy z nosami wetkniętymi w wiązki marchwi, porozrzucane w artystycznym nieładzie wśród wianków cebuli i kiści winogron. Dom był ogromny, lecz Jolyon nie mógł sobie wyobrazić ojca mieszkającego w mniejszych ramach, tym bardziej więc wydawało mu się to wszystko godne ironii. W wielkim poręczowym fotelu siedział Jolyon Forsyte, siwowłosy starzec o sklepionym kopulasto czole, głowa rodu, klasy i klanu, przedstawiciel umiarkowania, ładu i czci dla własności. Najbardziej samotny starzec w całym Londynie. Siedział tam wśród ponurego przepychu pokoju, niby zabawka w rękach wielkich potęg nie dbających o rody, klasy czy klany, a wiodących nieubłaganie ku tajemniczemu celowi. Tak właśnie ujrzały ojca bezstronne oczy młodego Jolyona. Biedne, stare ojczysko! Taki więc był koniec, do którego zmierzał, taki cel, w imię którego zachowywał przez całe życie tak niezwykłą powściągliwość? Posuwająca się starość w coraz to większym osamotnieniu, w nieukojonej tęsknocie za żywą duszą, z którą mógłby zamienić słowo... Stary Jolyon ze swej strony przyglądał się synowi. Chciał pomówić z nim o wielu rzeczach, o których nie miał z kim mówić w ciągu tych wszystkich lat. Niepodobieństwem było wpoić poważnie w June przekonanie, że nieruchomość w dzielnicy Soho musi wzrastać w cenie; nie mógł powierzyć jej swego niepokoju z powodu niepojętego milczenia Pippina, naczelnego dyrektora New Colliery Company, której prezesem był przez tak długi okres czasu; nie mógł zwierzyć się jej z obaw związanych ze stałym spadkiem wartości udziałów American Goldgot-has ani nawet rozważyć z nią, w jaki sposób drogą specjalnego rozporządzenia majątkiem zdoła ustrzec sukcesorów od olbrzymiego podatku spadkowego, który obciążyłby ich po jego śmierci. Wreszcie, w miarę popijania filiżanki herbaty, którą zdawał się mieszać automatycznie, stary Jolyon zaczął mówić. Dzięki temu otwarły się przed nim nowe perspektywy życiowe, ziemia obiecana, gdzie mógł odsłonić się przed kimś bliskim, gdzie mógł znaleźć przystań chroniącą przed napływem żalów i ponurych przewidywań, ukoić duszę narkotykiem obmyślania, w jaki sposób najkorzystniej zaokrąglić swoją własność i unieśmiertelnić tę jedyną część swojej istoty, która nie ulegnie zagładzie. Jolyon-syn umiał słuchać, stanowiło to jego wielką zaletę. Nie odrywał oczu od twarzy ojca, niekiedy tylko zadając mu pytania. Wybiła pierwsza, zanim stary Jolyon skończył. Bicie zegara przy41

pomniało mu o jego zasadach. Wyjął z kieszeni zegarek i spojrzał ze zdumieniem na wskazówki. — Muszę położyć się, Jo — rzekł. Młody Jolyon wstał i wyciągnął ramię, aby pomóc ojcu się podnieść. Starcza twarz przybrała znów wyraz znużenia i zgnębienia, oczy odwracały się uparcie. — Dobranoc, mój chłopcze, dbaj o siebie. Minęła jeszcze chwila, po czym Jolyon-syn zawrócił ku drzwiom. Wzrok mu się zmącił, uśmiech znikł z twarzy. Nigdy przez całe te piętnaście lat, od czasu jak przekonał się po raz pierwszy, że życie nie jest łatwe, nie wydało mu się ono tak bardzo skomplikowane. ///. Obiad u Swithina W błękitno-pomarańczowej, z widokiem na Park, jadalni nakryto okrągły stół na dwanaście osób. Kryształowy pająk z zapalonymi świecami zwisał ponad stołem, podobny do olbrzymiego stalaktytu; rzucane przezeń promienie świetlne załamywały się w taflach wielkich zwierciadeł o złotych ramach i rzucały błyski na marmurowe płyty niskich kredensów oraz na ciężkie, złocone fotele obite ręcznie haftowaną tkaniną. Wszystko tu świadczyło o umiłowaniu piękna, tak głęboko zakorzenionym w rodzinach, które własną zasługą wydźwignęły się z pierwotnej pospolitości na wyższy szczebel życia społecznego. Swithin istotnie nie znosił prostoty, wielbił natomiast brązy i złocenia, co wyrobiło mu wśród jego koła towarzyskiego opinię człowieka o pełnych smaku, choć zbytkow-nych upodobaniach. Świadomość, że każdy, kto przestępuje próg jego domu, musi dostrzec, iż znajduje się w siedzibie bogacza, dawała mu silne i trwałe uczucie zadowolenia, jakim nie darzyły go może inne okoliczności życia. Od czasu gdy wycofał się z biura pośrednictwa w sprzedaży domów, który to zawód, a zwłaszcza jego dział licytacyjny, wydawał mu się upokarzający, poświęcił się zaspokajaniu wrodzonych arystokratycznych upodobań. Przepych, wśród którego żył w ciągu ostatnich lat, upodobnił go do muchy pławiącej się w miodzie; w jego niczym nie zajętym umyśle od rana do wieczora w interesujący sposób krzyżowały się dwa sprzeczne uczucia: stałe wielkie zadowolenie, że udało mu się przebić przez życie i zrobić majątek — oraz przeświadczenie, że tak jak on dystyngowany człowiek nie powinien nigdy brukać rąk pracą. W białej*kamizelce z wielkimi złotymi i onyksowymi guzikami stał 42 przy kredensie przyglądając się lokajowi, który zanurzał głębiej w kąpiel z lodu szyjki trzech butelek szampana. Bezkrwiste fałdy podbródka Swithina uwięzione były pomiędzy szpicami stojącego kołnierzyka, którego, mimo że przeszkadzał poruszać głową, nie zgodziłby się pod żadnym pozorem zmienić na wygodniejszy. Oczy jego prześlizgiwały się z butelki na butelkę. Rozumował w sposób następujący: „Jolyon wypije szklaneczkę albo co najwyżej dwie, bardzo dba o zdrowie; Jamesowi nie wolno teraz wcale pić wina; Mikołaj... Fanny... Nie dziwiłby się, gdyby pili tylko wodę. Soames nie liczy się; ci chłopcy, jego bratankowie — Soames skończył trzydzieści jeden lat — nie umieją wcale pić! Ale Bosinney?" Swithin zawahał się natrafiwszy w samym brzmieniu nazwiska intruza na coś wykraczającego poza ramy zwykłej jego filozofii. Targnął nim jakiś niepokój czy złe przeczucie, nie umiałby tego określić bliżej... June — to tylko dziewczyna, w dodatku zakochana. Emilia, żona Jamesa, nie od tego, aby wypić szklaneczkę szampana. Dla Juli jest on za cierpki, biedna, poczciwa Jula nie ma zupełnie smaku. A Hatty Chessman! Myśl o starej przyjaciółce zasępiła niezmąconą dotychczas pogodę oczu Swithina. Nie dziwiłby się, gdyby wytrąbiła pół butelki! Wspomnienie ostatniego ze spodziewanych gości rozpromieniło starczą jego twarz, nadając jej wyraz kota pomrukującego z zadowolenia. Pani Soamesowa! Może nie wypije wiele, potrafi jednak ocenić zalety wina, które jej podadzą. Przyjemnie podać jej dobre wino! Śliczna kobieta, czuję dla niej prawdziwą sympatię!

Sama myśl o niej podnieca jak szampan. To prawdziwa przyjemność poczęstować dobrym winem młodą kobietę tak piękną, tak doskonale umiejącą się ubierać, posiadającą tak czarujące maniery, niezmiernie dystyngowaną — to przyjemność przyjmować ją u siebie. Unieruchomiona pomiędzy dwoma szpicami kołnierzyka głowa Swithina z wysiłkiem poruszyła się po raz pierwszy tego wieczora. — Adolfie! — rzekł do lokaja — trzeba wstawić jeszcze jedną butelkę! On sam pewnie także sporo wypije, gdyż dzięki lekarstwom doktora Blighta czuje się wyśmienicie, a nadto był na tyle ostrożny, że nie jadł lunchu. Od wielu tygodni nie czuł się tak dobrze. Odymając dolną wargę wydał ostatnie zlecenia: — Adolfie, odrobinkę West India, jak podasz szynkę. Wszedł do przedpokoju, usiadł z rozstawionymi kolanami na brzeżku krzesła i cała jego wysoka, masywna postać zastygła w pozie dziwnego, wyczekującego, jakby pierwotnego znieruchomienia. W każdej chwili gotów był się zerwać. Od miesięcy już nie dawał proszonych obiadów. Obiad ten, na cześć zaręczyn June, wydawał mu się zrazu dokuczliwym kłopotem (w rodzie Forsyte'ów z całym nabożeństwem utrzymywano zwyczaj czczenia zaręczyn uroczystymi ucztami), gdy jednak 43 uporał się z pracą przy rozsyłaniu zaproszeń i wydawaniu dyspozycji kucharzowi, poczuł się przyjemnie podniecony. Siedząc teraz z zegarkiem w ręce, tłusty, gładki i lśniący niczym uklepana osełka masła, nie myślał o niczym. Wysoki mężczyzna z okazałymi bokobrodami, który niegdyś służył u Swithina, a teraz miał sklep z warzywami, wszedł anonsując: — Pani Chessman i pani Septymusowa Smali. Ukazały się obie panie. Pierwsza, cała ubrana na czerwono, miała duże plamy tej samej barwy na policzkach i bystro spoglądające, żywe oczy. Zbliżyła się do Swithina wyciągając do niego rękę uwięzioną w. długiej rękawiczce koloru pierwiosnka. -^ Jajt się masz, Swithinie? Nie widziałam cię już od wieków. Wiesz, mój drogi, że porządnie się od tego czasu roztyłeś! Wewnętrzne poruszenie Swithina zdradzała jedynie nieruchomość wzroku. Zawrzał w nim głuchy, ostry gniew. Być otyłym, a nawet mówić o otyłości — to rzecz wulgarna, jest tylko barczysty, nic więcej. • Zwracając się do siostry ujął jej rękę i rzekł rozkazującym tonem: — Proszę cię, Julo! Pani Septymusowa Smali była najwyższa z czterech sióstr; jej poczciwą, okrągłą, nieco skwaszoną starą twarz żłobiły niezliczone zmarszczki, jakby do dzisiejszego wieczora obciśnięta była siatką z żelaznego drutu, a kiedy maskę tę nagle zdjęto, pozostało na całej twarzy mnóstwo upartych fałdek skóry. Nawet oczy ciotki Juli miały wyraz nadąsania. Wyrażała w ten sposób nieprzemijający żal z powodu śmierci Septymusa Smalla. Znano ją z nieustannego popełniania nietaktów: zawsze mówiła to, czego nie należało mówić, że zaś była uparta jak wszyscy Forsyte'owie, nie tylko nigdy się nie cofała, ale brnęła coraz dalej. Wraz ze śmiercią męża wrodzone jej rodzinie upór i rzeczowość straciły w niej rację bytu. Amatorka nie kończących się gawęd, ilekroć tylko nadarzyła się okazja, wiodła wielogodzinne rozmowy, lecz bez śladu dawnego ożywienia, z epiczną monotonią opowiadając o niezliczonych dowodach prześladowania jej przez los. Nie spostrzegała przy tym nigdy, że słuchacze współczuli raczej z losem; zbyt dobre miała serce, aby mogło jej to przyjść na myśl. Tyle się biedaczka nasiedziała przy łóżku Smalla (który był słabego zdrowia), że weszło to u niej w zwyczaj, a i później zdarzały się niezliczone okazje, w których wypadało jej siadywać, nieraz całymi tygodniami, przy łóżkach chorych, zabawiać chore dzieci i inne przykute do

łoża osoby; nigdy też nie mogła pozbyć się uczucia, że świat jest najniewdzięczniejszym miejscem pobytu dla człowieka. Co niedziela sadowiła się pod kazalnicą znakomitego kaznodziei, wielebnego Tomasza Scoles, który miał na nią zawsze bardzo silny wpływ; udawało się jej jednak przekonać każdego, że i to stanowi dla niej nieszczęście. 44 Stała się w rodzinie przysłowiową malkontentką, ilekroć też spostrzegano czyjąś szczególnie posępną minę, mawiano: „istna Jula". Ten nie ulegający zmianom nastrój wystarczyłby, aby zabić każdego człowieka, tylko nie Forsyte'a, przed dojściem do lat czterdziestu, ona zaś miała siedemdziesiąt dwa i wyglądała świetnie, jak nigdy przedtem. Czuło się, że drzemią w niej nie ujawnione jeszcze możliwości radowania^ się życiem. Posiadała trzy kanarki, kota Tommy'ego i pół papugi, stanowiącej wspólną własność z siostrą Esterą. Biedne stworzenia (starannie ukrywane przed nie znoszącym zwierząt Tymoteuszem) namiętnie się do niej przywiązały, w przeciwieństwie do istot ludzkich, które darzyły ją coraz to nowymi rozczarowaniami. Tego wieczora ciotka Jula wyglądała imponująco w czarnej bomba-zynowej toalecie z liliową wstawką w kształcie nieśmiałego trójkąta, zakończonego czarną aksamitką dokoła cienkiej szyi; połączenie czarnego z liliowym w wieczorowej sukni uważane było przez wszystkich prawie Forsyte'ów za szczególnie skromne. Zwróciła się z wyrzutem do Swithina: — Anna pytała o ciebie. Nie byłeś u nas od wieków. Swithin założył wielkie palce obu rąk w wycięcia pach kamizelki i odparł: — Anna wyraźnie podupadła na siłach, należałoby wezwać do niej lekarza. — Państwo Mikołajostwo Forsyte! Mikołaj Forsyte, podnosząc prostokątne brwi, wszedł z uśmiechem na ustach. Udało mu się w ciągu dnia doprowadzić do skutku projekt wykorzystania pracy pewnego szczepu z Górnych Indii przy eksploatowaniu kopalni złota na Cejlonie. Był to jego ulubiony plan, urzeczywistniony nareszcie pomimo wielkich przeszkód i trudności — nic więc dziwnego, że promieniał zadowoleniem. Podwoi to wydajność jego kopalni. Jak zwykł sugestywnie dowodzić, wszelkie doświadczenia życiowe wykazują, że człowiek musi umrzeć; czy więc umrze zmożony przez starość we własnym kraju, czy też przedwcześnie z powodu wilgotnych wyziewów w głębi kopalni na obcej ziemi — małą gra rolę, byleby ta zmiana w sposobie jego życia przyniosła korzyść imperium brytyjskiemu. Siła argumentacji Mikołaja była niewątpliwa. Podnosząc przełamany nos w kierunku słuchacza, dodawał: — Z braku kilkuset rąk roboczych nie wypłacamy już od wielu lat dywidendy. Ładnie też wyglądają nasze akcje! Nikt nie chce płacić za nie nawet po dziesięć szylingów. Jeździł niedawno do Yarmouth i wrócił stamtąd czując się młodszy o co najmniej dziesięć lat. Uścisnął rękę Swithina wołając żartobliwie: — Jesteśmy więc znów razem! 45 Postępująca za nim żona, zwiędła, mizerna kobiecina, uśmiechnęła się wylęknionym uśmiechem. — Państwo Jamesowie Forsyte! Państwo Soamesowie Forsyte! Swithin wyprostował się, jego postawa była nienaganna. — Witaj, Jamesie, witaj, Emilio! Jak się masz, Soamesie! A jak ty się masz? Ręka jego ujęła dłoń Ireny i oczy rozszerzyły mu się z zachwytu. Śliczna kobieta — troszkę za blada. Ale co za figura! Jakie oczy! Zęby!... Za piękna dla takiego Soamesa! Natura obdarzyła Irenę ciemnopiwnymi oczyma i złotymi włosami, stwarzając w ten sposób niezwykłe połączenie, przykuwające wzrok wszystkich mężczyzn i jakoby mające stanowić

oznakę słabego charakteru. Ciepła, miękka białość szyi i ramion, uwydatniona złotawym połyskiem sukni, nadawała całej postaci wabiącą cechę obcości. Soames stał za Ireną wpijając oczy w jej szyję. Wskazówki zegarka, który Swithin trzymał wciąż jeszcze otwarty na dłoni, dawno przesunęły się poza ósmą. Było już pół godziny po jego zwykłej porze obiadu, a Swithin nie jadł lunchu — i zawrzało w nim szczególne, pełne pierwotnej siły zniecierpliwienie. — Jolyon nie zwykł nigdy spóźniać się! — rzekł do Ireny, niezdolny opanować gniewu. — Na pewno June go zatrzymuje. — Zakochani zawsze się spóźniają — odparła. Swithin wlepił w nią wzrok. Ciemnopomarańczowy rumieniec zabarwił jego policzki. — Nie widzę powodu. Pewnie to teraz taka głupia moda! Za tym wybuchem niezadowolenia zdawała się taić nie ujawniona, wraca gwałtowność pierwotnych pokoleń. — Jak się stryjowi podoba moja nowa gwiazda? — zapytała miękkim głosem Irena. Wśród koronek przy wycięciu stanika błyszczała pięcioramienna gwiazda, zestawiona z jedenastu brylantów. Swithin przyjrzał się klejnotowi. Znał się dobrze na drogich kamieniach, nie można też było zadać pytania zdolnego skuteczniej odwrócić jego uwagę. — Od kogo ją dostałaś? — Od Soamesa. Twarz Swithina pozostała nieporuszona, mimo to blade jego oczy rozszerzyły się, jak gdyby obdarzone nagle zdolnością przenikania cudzych myśli. — Nudno ci musi być w domu — rzekł. — Gdybyś miała kiedy ochotę przyjść do mnie na obiad, uraczyłbym cię winem, jakiemu równego nie znajdziesz na pewno w całym Londynie. — Panna June Forsyte, pan Jolyon Forsyte!... Pan Bosinney! 46 — Chodźmy do stołu! Proszę! — zawołał Swithin grzmiącym głosem, ruchem ręki zapraszając gości. Podał ramię Irenie pod pretekstem, że nie miał jeszcze od jej ślubu okazji, by gościć ją u siebie. June z natury rzeczy należała się Bosin-neyowi, umieszczonemu pomiędzy Ireną a narzeczoną. Z drugiej strony June siedział James, który prowadził do stołu żonę Mikołaja, dalej stary Jolyon z żoną Jamesa, Mikołaj z Hatty Chessman i wreszcie, zamykając koło biesiadników, Soames z panią Smali. Obiady familijne u Forsyte'ów odbywają się wedle ustalonego ceremoniału. Nie podaje się na przykład hors d'oeuvres*. Z jakiego powodu, nie wiadomo. Młodsi członkowie rodziny przypisują zwyczaj ten potwornej cenie ostryg, zapewne jednak wypływa on z chęci przystąpienia od razu do rzeczy, z rozsądnego przekonania, że hors d'oeuvres zamulają niepotrzebnie żołądek. Tylko dom Jamesów, niezdolnych oprzeć się ogólnie przyjętym na Park Lane zwyczajom, wyłamuje się czasem z tej tradycji. Ponure nieledwie milczenie, obojętność wobec współbiesiadników trwa bezpośrednio po usadowieniu się aż do obniesienia pierwszego dania i wówczas jednak przeplatane bywa krótkimi tylko pytaniami i uwagami, na przykład: — Tom znów zapadł na zdrowiu. Nie mam pojęcia, ćo mu jest. — Anna nie schodzi chyba rano? — Kto cię leczy, Fanny? — Doktor Stubbs. — Co? Stubbs? Ten konował! — Co się dzieje z Winifredą? — Ma za dużo dzieci. Już czwórkę! — Dlatego wychudła jak szczapa!

— Ile płacisz za to sherry, Swithinie? Trochę za cierpkie jak na mój gust. Przy drugim kieliszku szampana daje się słyszeć jakby szmer; okazuje się, że to James opowiada jakąś długą historię, przeciągającą się nieraz aż poza najbardziej uroczysty moment familijnego obiadu For-syte'ów: moment podania combra baraniego. Bez tego dania nie może się obyć proszony obiad u żadnego z For-syte'ów. W soczystej solidności tego pieczystego kryje się coś, co szczególnie odpowiada gustom ludzi „na pewnym stanowisku". Mięso to jest pożywne i smaczne, to rodzaj potrawy, której się nie zapomina. Ma przeszłość i przyszłość, niby depozyt złożony w banku; może służyć jako przedmiot dyskusji. Każda gałąź rodziny opowiada się za innym miejscem pochodzenia baraniny. Stary Jolyon był zaprzysiężonym zwolennikiem Dartmoor, • Przekąski. 47 James — Walii, Swithin — Southdown, Mikołaj utrzymywał, że ludzie mogą się śmiać, ale najlepsza jest baranina nowozelandzka. Co się tyczy „oryginała" Rogera, musiał on naturalnie wymyślić coś zupełnie nowego i z pomysłowością godną człowieka, który wpadł na myśl, by dać nowy fach synom, oznajmił o wykryciu sklepu, gdzie sprzedają niemiecką baraninę. Kiedy zaś wyrażono powątpiewanie w autentyczność tej informacji, wyciągnął z pugilaresu rachunek rzeźnika, przy czym okazało się, że płaci drożej niż inni. Przy tej właśnie okazji stary Jolyon wygłosił wobec June jedną z właściwych mu filozoficznych uwag. — Wierz mi, że Forsyte'owie to zwariowani ludzie. Z czasem sama się o tym przekonasz. Jedynie Tymoteusz nie brał udziału w tych dysputach, jakkolwiek bowiem comber barani był jego ulubioną potrawą, obawiał się, jak utrzymywał, jej skutków. Dla każdego, kto by interesował się psychologią Forsyte'ów, ważna kwestia combra baraniego to sprawa zasadniczej wagi. Nie tylko stanowi niezbity dowód stałości ich upodobań, zarówno indywidualnych jak klanowych, ale zarazem nadaje trwałe piętno przynależności — z urodzenia i instynktów — do wielkiej klasy ludzi przywiązujących wagę do sprawy posilnego i smacznego pożywienia, nie pozwalających sobie natomiast na żadne sentymentalne tęsknoty za pięknem. Młodsi członkowie rodziny chętnie obeszliby się w ogóle bez tego rodzaju pieczystego, przedkładając nad nie perliczkę albo sałatkę z homara — coś bardziej przemawiającego do wyobraźni, a mniej pożywnego — były to jednak przeważnie kobiety; młodzi mężczyźni zaś ulegali wpływowi żon czy matek, które od chwili ślubu zmuszone do spożywania combra baraniego, we krwi przekazały synom utajoną wrogość wobec tego dania. Zaledwie skończyła się wielka dyskusja na temat combra baraniego, podano szynkę tewkesburską, z lekka podlaną zaprawą West India. Swithin tak obficie raczył się tą potrawą i spożywał ją tak długo, że z jego winy powstał zator w podawaniu. Chcąc całkowicie oddać się rozkoszy spożywania ulubionego smakołyka, przestał nawet rozmawiać. Soames, siedzący obok pani Septymusowej Smali, bacznie wszystko obserwował. Miał szczególne, związane z wypieszczonym projektem budowlanym, powody czujnego przyglądania się Bosinneyowi. Młody architekt mógłby mu się może przydać przy realizacji jego planów; kiedy tak siedział oparty o poręcz krzesła i zamyślony, budował wały z okruszyn chleba, sprawiał wrażenie rozsądnego młodego człowieka. Soames zauważył, że jego frak jest dobrze skrojony, ale przyciasny, jak gdyby robiony przed wielu laty. Widział, że Bosinney zwrócił się do Ireny i powiedział jej coś, na co 48 twarz młodej kobiety rozpromieniła się, jak często rozpromieniała się w towarzystwie innych osób, nigdy zaś męża. Usiłował dosłyszeć, o czym mówią, przeszkodziła mu jednak ciotka Jula.

— Czy nie wydawało się to zawsze Soamesowi bardzo dziwne? — zaczęła. — Właśnie ostatniej niedzieli ten kochany pastor Scoles tak dowcipnie i tak sarkastycznie powiedział w swoim kazaniu: „Co człowiekowi przyjdzie z tego, że zyska własną duszę, jeśli utraci całą swoją własność?" Tak brzmi — zaznaczył — hasło, jakim się rządzą sfery mieszczańskie. Co właściwie chciał przez to powiedzieć? Może rzeczywiście ma rację, może naprawdę tak właśnie myśli mieszczaństwo, ona nie wie. A co Soames o tym sądzi? — Skąd mógłbym wiedzieć? Tyle tylko wiem, że Scoles to szarlatan. A jak się cioci wydaje? — odparł z roztargnieniem Soames, gdyż Bosinney obrzucał spojrzeniem stół, jak gdyby wskazując sąsiadce szczególne cechy gości, i Soames zastanawiał się, co też on może o nich mówić. Uśmiech, jakim Irena przyjmowała te uwagi, świadczył, że podziela zdanie architekta. Zdawała się zresztą zawsze podzielać zdanie innych ludzi, tylko nie męża. W tej chwili zwróciła wzrok w jego stronę. Soames natychmiast spuścił oczy. Uśmiech zgasł na jego twarzy. — Szarlatan? Co Soames chce przez to powiedzieć? Jeżeli duchowny może być szarlatanem, w takim razie może nim być każdy! To okropne! — A jednak tak jest — stwierdził Soames. Podczas pełnego grozy milczenia, jakie zamknęło na razie usta przerażonej ciotce Juli, uszu Soamesa doleciało kilka słów wypowiedzianych przez Irenę i brzmiących mniej więcej tak: — Rozstańcie się z nadzieją, wy, którzy tu wchodzicie! Ale w tej samej chwili Swithin skończył jeść szynkę. — Gdzie kupujesz grzyby? — zapytał Irenę tonem człowieka dystyngowanego. — Najlepiej kupować je u Snileyboba; ma się przynajmniej pewność, że są świeże. Drobniejsi kupcy nie dbają o to. Irena zwróciła się ku gospodarzowi, aby mu odpowiedzieć, i Soames zauważył, że Bosinney obserwuje ją i uśmiecha się sam do siebie.. Dziwny uśmiech ma ten chłopiec! Taki naturalny, jak gdyby uśmiechało się zadowolone dziecko. Nie wydaje się, aby pasowało do niego to przezwisko, które mu nadał Jerzy: Pirat. Widząc, że Bosinney zwraca się do June, Soames uśmiechnął się także, ale uśmiech ten był nieco sardoniczny — nie lubił June, która nie miała miny zbyt zadowolonej. Nic w tym dziwnego, gdyż właśnie przed chwilą prowadziła z Jame-sem następującą rozmowę: — Wie stryj, zatrzymałam się w drodze powrotnej nad rzeką i widziałam piękne miejsce pod budowę domu. James, lubiący jeść wolno i z namaszczeniem, przerwał na chwilę proces żucia. 49 — Co? — zapytał. — Gdzież jest owo piękne miejsce? — Tuż za Pangboume. James włożył kawałek szynki do ust i June cierpliwie czekała. — Na pewno nie masz nawet pojęcia, czy grunt, o którym mówisz, jest do nabycia? — zapytał wreszcie. — Nie zainteresowałaś się, rozumie się, ani trochę, jaka jest cena ziemi w tym miejscu? — Owszem, wiem — odparła June. — Dowiadywałam się. Jej drobna, energiczna twarzyczka pod miedzianozłotą koroną włosów była podejrzanie ożywiona i rozjaśniona. James spojrzał na nią z miną sędziego śledczego. — Co? Nie masz chyba zamiaru nabywać ziemi? — zawołał wypuszczając widelec z ręki. Zaciekawienie Jamesa podnieciło June jeszcze bardziej. Od dawna już ułożyła sobie, że musi namówić stryjów do korzystnego dla nich samych i dla Bosinneya budowania rezydencji wiejskich.

— Rozumie się, że nie — pośpieszyła go zapewnić. — Przyszło mi tylko na myśl, że byłoby to takie wspaniałe miejsce dla stryja... czy dla kogo innego... do zbudowania wiejskiej rezydencji. James spojrzał na nią z ukosa i włożył do ust następny kawałek szynki. — Ziemia w tych stronach musi być bardzo droga — orzekł. To, co June wzięła za osobiste zainteresowanie, było tylko platonicz-nym podnieceniem każdego Forsyte'a, który dowiaduje się, że jakiś wystawiony na sprzedaż obiekt może przejść w inne ręce. Nie chciała jednak dopuścić myśli, aby nadzieje jej miały się rozwiać, i nie przestawała rozwodzić się nad poruszoną sprawą. — Powinien by stryj przenieść się na wieś. Chciałabym mieć dużo pieniędzy, żeby móc zamieszkać na wsi. Nie pozostałabym ani dnia w Londynie. James był poruszony do głębi swojej wysokiej, chudej postaci. Nic o tym nie wiedział, że bratanica ma tak zdecydowane poglądy. — Dlaczego stryj nie przenosi się na wieś? — nalegała June. — Doskonale by to zrobiło stryjowi. — Pod jakim względem? — obruszył się James. — Ciekawa rzecz, co by mi przyszło z kupowania ziemi i budowania domów! Nie miałbym nawet czterech procent z moich pieniędzy. — Cóż to ma za znaczenie? Ale oddychałby stryj czystym powietrzem! — Czystym powietrzem?! — wykrzyknął James. — Co mi po czystym powietrzu?! — Myślę, że każdemu powinno zależeć na oddychaniu czystym powietrzem — rzuciła pogardliwie June. James otarł usta serwetką.. 50 — Nie znasz wartości pieniędzy — rzekł unikając wzroku dziewczyny. — Nie, nie znam, i mam nadzieję, że nigdy nie poznam! — zawołała biedna June i zagryzając z niewypowiedzianą goryczą usta, zamilkła. To okropne! Jej krewni są tacy bogaci, a biedny Filip nie wie, skąd wytrzasnąć parę groszy na jutrzejszy tytoń! Czyż nie mogliby zrobić czegoś dla niego? Ale oni są tacy samolubni. Dlaczego nie mieliby budować rezydencji wiejskich? June cechowała naiwna wiara, prawdziwie wzruszająca i czasem zdolna zdziałać cuda. Bosinney, do którego zwróciła się po doznanym rozczarowaniu, rozmawiał z Ireną. Ożywienie June zgasło niby zdmuchnięte mroźnym powiewem. Oczy jej stały się lodowate, jak oczy starego Jolyona, ilekroć ktoś ośmielił się stanąć w poprzek jego woli. I James także był mocno podrażniony. Wydawało mu się, że ktoś próbuje pozbawić go prawa lokowania kapitałów na pięć procent. Jolyon rozpuścił June. Żadna z córek Jamesa nie powiedziałaby nic podobnego. Był zawsze bardzo wyrozumiały w stosunku do swoich dzieci i świadomość tego faktu potęgowała jeszcze jego oburzenie. Z posępną miną zajął się truskawkami, oblał je powodzią śmietanki i zaczął pośpiesznie zjadać. Tego przynajmniej nie da sobie odebrać! Nic dziwnego, że był wzburzony. Od pięćdziesięciu czterech lat (zdobył stanowisko notariusza w najwcześniejszym dopuszczalnym przez prawo wieku) poświęcał się wyłącznie zabezpieczaniu sum hipotecznych, lokowaniu kapitałów na murowanie pewny, wysoki procent, prowadzeniu spraw na tej zasadzie, by wyciągać dla siebie i swoich klientów możliwie największy dochód przy możliwie największym bezpieczeństwie lokaty, dokładnym obliczaniu możliwości finansowych we wszelkich okolicznościach życia, tak że w końcu przywykł s myśleć wyłącznie kategoriami pieniądza. Pieniądz był dla niego teraz światłem i organem wzroku, tak że bez niego nie umiałby nic widzieć, nie mógłby dostrzegać zjawisk. Nic więc dziwnego, że gdy rzucono mu w twarz takie niesłychane słowa: „Mam nadzieję, że nie poznam nigdy wartości pieniędzy!" — spochmurniał i poczuł się dotknięty. Wiedział, że

to niedorzeczność, bowiem w przeciwnym razie byłby przerażony. Do czego dochodzi teraz na świecie! Lecz przypomniał sobie nagle historię Jolyona-syna i uspokoił się nieco. Czego można się w ogóle spodziewać po osobie mającej takiego ojca? Z kolei myśl jego zwróciła się w jeszcze przykrzejszym kierunku. Co ma znaczyć cała ta gadanina o Soamesie i Irenie? Jak we wszystkich szanujących się rodzinach, istniało i u Forsyte'ów specjalne sanktuarium, gdzie wymieniano między sobą tajemnice rodzinne i dyskutowano o wartości członków rodziny. Na tej forsytow51 śkiej giełdzie wiedziano, że Irena żałuje zamążpójścia, i oczywiście fakt ten spotkał się z powszechnym potępieniem. Powinna była wiedzieć, co robi; żadna godna zaufania kobieta nie popełnia tego rodzaju pomyłek. James pomyślał kwaśno, że Soamesowie posiadają przecież ładny dom (co prawda nieduży), doskonale położony, i że nie mają ani dzieci, ani kłopotów materialnych. Soames nie lubi mówić o swoich interesach, niewątpliwie jednak porządnie zaokrągla majątek. Główne dochody czerpie z biura — tak samo jak ojciec. Soames był członkiem znanej spółki notariuszów i obrońców, Forsyte, Bustard i Forsyte — a wiadomo, że jest bardzo ostrożny. Szczególnie dobrze mu się udało ze spłaceniem — nieco przedterminowym — kilku hipotek; prawdziwie opatrznościowe okazje. Nie istniał powód, dla którego Irena nie miałaby być szczęśliwa, a tymczasem zażądała podobno oddzielnego pokoju. James dobrze wiedział, czym się takie rzeczy kończą... Dlaczego?... Soames nie pije przecież. Spojrzał na. synową. To nie dostrzeżone przez nią spojrzenie było chłodne i podejrzliwe. Wyrażało lęk i oskarżenie, a także poczucie osobistej obrazy. Dlaczego tak się tym trapi? Niewątpliwie to wszystko wierutne bajki; kto by tam zrozumiał kobiety! Zawsze przesadzają, nie wiadomo, ile jest prawdy w ich gadaninie. Zresztą nikt nie mówił z nim o tym bezpośrednio, sam musiał wszystko wyszperać. Po raz drugi spojrzał przelotnie na Irenę, a potem na Soamesa, który słuchając ciotki Juli zerkał wciąż ukradkiem na Bosinneya. „Przywiązany jest do niej, to pewne — pomyślał James. — Dość przyjrzeć się, jak ciągle ją obdarowuje." Niepojęty bezsens obojętności Ireny dla męża uderzył go ze zdwojoną siłą. Szkoda, ona naprawdę jest taką miłą, pociągającą istotą, i on sam, James, mógłby ją szczerze polubić, gdyby tego chciała. Ostatnio zaprzyjaźniła się z June. Nie wpływa to na nią dodatnio, stanowczo nie. Zaczyna mieć własne zdanie. Nie rozumie doprawdy, na co jej to wszystko. Ma przyjemne ognisko domowe i wszystko, czego można sobie tylko życzyć. Czuł, że należałoby staranniej dobierać koło jej bliskich przyjaciół. Dalej tak być nie może, to zbyt niebezpieczne. Istotnie June, lubiąca opiekować się nieszczęśliwymi, wyciągnęła Irenę na zwierzenia i odwzajemniła się kazaniem o konieczności znalezienia wyjścia, chociażby w postaci separacji. Wobec namów jej Irena zachowała się jednak milcząco, jak gdyby strachem przejmowała ją sama myśl o przeprowadzeniu na zimno podobnej walki. Powiedziała June, że Soames nigdy nie zgodzi się jej wyrzec. — Kto by o to dbał?! — zawołała June. — Niech robi, co mu się podoba; twoją rzeczą jest przeprowadzić to, do czego dążysz! 52 Nie ulękła się poruszenia tej sprawy u Tymoteusza. James, usłyszawszy o tym, oburzył się oczywiście i zgorszył. i A gdyby Irenie naprawdę przyszło do głowy — sama myśl o tym wyprowadzała go z równowagi — opuścić Soamesa? Przypuszczenie podobne wydało mu się jednak tak potworne, że od razu odsunął je ze zgrozą; łączyło się ono w jego umyśle z ponurymi wizjami, z sykiem zjadliwych języków całej rodziny, z jawną hańbą dotyczącą jego

najbliższych, jednego z własnych jego dzieci! Na szczęście, Irena nie ma pieniędzy — zaledwie nędzne pięćdziesiąt funtów rocznie! Z pogardą pomyślał o zmarłym Heronie, który pozostawił ją bez grosza. Pogrążony w zadumie, założywszy pod stołem jedna na drugą swoje długie nogi, James zapomniał wstać, kiedy panie wychodziły z jadalni. Będzie musiał pomówić z Soamesem — ostrzec go, tak dalej być nie może, teraz kiedy nasunęła mu się podobna ewentualność. Zauważył z kwaśnym nieukontentowaniem, że June pozostawiła nalane dla niej kieliszki pełne wina. „To głównie robota tej małej — pomyślał. — Irenie samej nie przyszłoby nic takiego do głowy." James był człowiekiem nie pozbawionym wyobraźni. Głos Swithina wyrwał go z zamyślenia. — Dałem za to czterysta funtów — mówił. — Oczywiście to prawdziwe dzieło sztuki. — Czterysta! Hm, hm!... To dużo pieniędzy! — włączył się do rozmowy Mikołaj. Mówiono o grupie z włoskiego marmuru umieszczonej na wysokim, również marmurowym cokole, rozsiewającej w całym pokoju atmosferę kultury. Postacie drugorzędne, których było sześć, wszystko nagie kobiety, nader misternie wycyzelowane, zwracały się ku figurze centralnej, również nagiej kobiety, która wskazywała na siebie palcem; wszystko to sprawiało, iż widz w bardzo miły sposób odczuwał jej wyjątkową ponętność. Ciotce Juli, siedzącej naprzeciwko, z trudnością udawało się przez cały wieczór odwracać od tej rzeźby oczy. Z kolei zabrał głos stary Jolyon wszczynając dyskusję. — Czterysta funtów? Nonsens! Nie dam sobie wmówić, żeby można było za coś podobnego zapłacić czterysta funtów! Uwięziony pomiędzy dwoma szpicami kołnierzyka podbródek Swithina dokonał po raz drugi tego wieczora bolesnego ruchu wahadłowego. — Cztery setki funtów, uczciwych angielskich funtów, ani pensa mniej. Nie żałuję tego wydatku. To nie pospolita krajowa robota, ale prawdziwa, nowoczesna, włoska! Soames uśmiechnął się kącikami ust i rzucił okiem na Bosinneya. Architekt ukrywał kpiący uśmiech poza kłębami dymu papierosowego. W tej chwili rzeczywiście przypominał nieco wyglądem pirata. 53 — Ile to roboty przy takiej rzeźbie — pośpieszył wtrącić James, któremu prawdziwie zaimponował rozmiar grupy. — Dobrze można by to sprzedać u Jobsona. — Biedak, cudzoziemski głodomór, który ją zrobił, chciał pięćset funtów — wyjaśniał w dalszym ciągu Swithin. — Dałem mu cztery setki. Warta jest osiem. Wyglądał biedak na wpół zamorzonego. — O! — wmieszał się nagle Mikołaj — te marne drapichrusty, ci nędzarze artyści! Nie pojmuję doprawdy, z czego to żyje. Weźcie chociażby takiego młodego Flageolettiego. Tego, co to go Fanny i dziewczęta wciąż ściągają do domu, żeby im rzępolił na skrzypcach. Wątpię, czy udaje się biedakowi dochrapać przez cały rok setki funtów. — Tak — przytaknął mu James potrząsając głową. — Doprawdy, nie pojmuję, z czego to żyje! Stary Jolyon wstał i z cygarem w ustach zbliżył się do rzeźby, aby bliżej się jej przyjrzeć. — I dwu nie byłbym dał za to! — zawyrokował wreszcie. Soames spostrzegł, że jego ojciec i Mikołaj spojrzeli po sobie wzajem z niepokojem; siedzący po drugiej stronie Swithina Bosinney osłonięty był wciąż chmurą papierosowego dymu. „Ciekaw jestem, co on o tym myśli?" — zadał sobie Soames w duchu pytanie. Nie ulegało wątpliwości, że rzeźba jest fatalnie vieux jeu, fatalnie przestarzała, o całe pokolenie. Nikt nie spojrzałby już u Jobsona na tego rodzaju dzieło sztuki.

— Nie miałeś nigdy zielonego pojęcia o rzeźbach — rzucił wreszcie Swithin bratu. — Znasz się na swoich obrazach, poza tym na niczym! Stary Jolyon powrócił na miejsce, pykając cygaro. Ani mu się śniło dać się wciągnąć w dyskusję z takim uparciuchem jak Swithin, zaciętym jak muł. Na czym on się zna? Nie umiał nigdy odróżnić posągu od... od słomkowego kapelusza. — Sztukateria! — rzucił pogardliwie. Swithin nie mógł się już dłużej powstrzymać. Rąbnął z całych sił pięścią w stół. — Sztukateria?! — krzyknął. — Chciałbym wiedzieć, czy w całym twoim domu masz chociażby jedną rzecz, która umywałaby się do tego! W słowach jego zabrzmiała znów wraca gwałtowność pierwotnych pokoleń. Sytuację uratował James. — A cóż pan powie nam o tym, panie Bosinney? Pan, jako architekt, musi przecież znać się na rzeźbach i innych historiach w tym rodzaju. Oczy wszystkich zwróciły się ku Bosinneyowi. Czekano z dziwnym, podejrzliwym napięciem na jego odpowiedź. Soames, po raz pierwszy zabierając głos, zapytał: — Tak, co pan o tym sądzi, panie Bosinney? 54 Bosinney odpowiedział chłodno: — Dzieło to wprost zdumiewał , Słowa jego kierowały się do Swithina, porozumiewawczy uśmiech oczu do Jolyona, jedynie na Soamesa nie zwrócił uwagi. — Zdumiewa czym? * — Naiwnością! / Odpowiedź tę przyjęto wymownym milczeniem. Swithin tylko nie był pewien, czy zawierać ona miała pochwałę. IV. Projekt budowy W trzy dni po obiedzie u Swithina Soames stanął ha progu pomalowanych na zielono frontowych drzwi swego domu, po czym wyszedł na skwer i przyglądając się fasadzie stwierdził, że wymaga odmalowania. Żonę pozostawił siedzącą na kanapie w bawialni, z założonymi bezczynnie rękami; wyraźnie czekała, kiedy wreszcie mąż wyjdzie. Powtarzało się to często. Właściwie co dzień. Nie mógł pojąć, co ma mu do zarzucenia. Nie pije przecież! Czy może zaciąga długi? Gra w karty? Czy^unosi się kiedykolwiek? Otacza się hałaśliwymi przyjaciółmi? Spędza noce poza domem? Nic podobnego. Głęboki, tajony wstręt, jaki wyczuwał w niej, był dla niego zagadką, a zarazem źródłem najstraszliwszej udręki. Przyczyną tego nie mógł oczywiście być fakt, że popełniła błąd wychodząc za mąż bez miłości, że usiłowała przemóc się i pokochać go, ale nie zdołała. Z pewnością nie byłby Forsyte'em, gdyby potrafił wyobrazić sobie taki dziki powód niechęci żony. Dlatego też Soames był zmuszony przypisać wyłącznie jej całą winę. Nie spotkał nigdy kobiety, która by tak jak ona umiała wzbudzać uczucie. Gdziekolwiek ukazał się z nią, widział, że oczarowuje wszystkich mężczyzn; ich wzrok, sposób zachowania, głos zdradzały to aż nadto wymownie. Przyznać musiał, że jej postawa wobec tych hołdów była bez zarzutu. Na pewno nigdy nie przyszło mu na myśl, że Irena należy do owego niezbyt często spotykanego wśród rasy anglosaskiej typu kobiety stworzonej, by kochać i być kochaną, kobiety, która nie mogąc kochać, nie może żyć. Czar jej uważał za nieodłączny składnik jej wartości, za swoją własność; nie mógł jednak pozbyć się myśli, że mogłaby równie dobrze obdarowywać, jak przyjmować, ona zaś nie darzyła go niczym. „Dlaczego więc za mnie wyszła?" — zadawał sobie bez ustanku pytanie. Zapomniał już, jak się o nią starał, o

półtoraroczu, kiedy oblegał ją niby twierdzę, którą należy zdobyć, i wyczekiwał cierpliwie, obmyślając coraz nowe plany rozrywek, obsypując ją poda55 runkami, ponawiając wciąż oświadczyny i oddalając od niej swoją nieustanną obecnością wszystkich . innych wielbicieli. Zapomniał o dniu, w którym, wyzyskując zręcznie ostre stadium jej niechęci do domowego otoczenia, uwieńczył wreszcie powodzeniem swoje zabiegi. O ile w ogóle pamiętał coś z tego okresu, to jedynie wyrafinowaną kapryśność, z jaką traktowała go ta złotowłosa i ciemnooka dziewczyna. Z pewnością nie pamiętał wyrazu jej twarzy — obcej, obojętnej, zarazem błagalnej, kiedy nagle pewnego dnia uległa jego natarczywości i zgodziła się zostać jego żoną. Były to owe wytrwałe, prowadzone z bezgranicznym oddaniem zabiegi o zdobycie miłości, wychwalane w powieściach i ustnych opowiadaniach, kończące się wreszcie pozyskaniem należnej nagrody przez kochanka, który niestrudzenie kuł tak długo żelazo, póki się nie ugięło. A po dzwonach weselnych winna była nastąpić era niezmąconego szczęścia. Soames zawrócił na prawo, uparcie trzymając się zacienionej strony ulicy. Stanowczo trzeba dom odnowić, jeżeli nie zdecyduje się przenieść na wieś i tam wybudować dla siebie rezydencji. Od miesiąca po raz setny rozważał w myśli tę kwestię. Nie ma oczywiście powodu do pośpiechu! Mieszka bardzo wygodnie, dochody jego wciąż wzrastają, sięgają już trzech tysięcy rocznie; ale ulokowany przez niego kapitał nie był może tak wielki, jak wydawało się ojcu — James lubił wyobrażać sobie, że jego dzieci są zamożniejsze, niż były w rzeczywistości. „Mogę poświęcić z łatwością osiem tysięcy, nie uciekając się do pomocy ani Robertsona, ani Nicholla" — obliczał. Zatrzymał się przed jednym z okien wystawowych sklepu z obrazami. Soames był amatorem obrazów i miał mały pokój pod nr 62 na Montpellier Sąuare, zapełniony ustawionymi wzdłuż ścian płótnami, których nie miał już gdzie wieszać. Przywoził je do domu powracając z City, zazwyczaj po ciemku, i w niedzielne popołudnia spędzał w tym swoim składzie obrazów długie godziny przyglądając się w rozmaitym oświetleniu nabytym płótnom, badając autentyczność podpisów, i czasem robiąc różnego rodzaju notatki. Wszystkie prawie obrazy były to pejzaże, z postaciami ludzkimi na pierwszym planie, noszące na sobie niejako piętno utajonego buntu przeciwko Londynowi, przeciwko jego wysokim domom i nie kończącym się ulicom, wśród których upływało życie Soamesa, życie członków jego rodu i klasy społecznej. Niekiedy zabierał dorożką jeden czy dwa obrazy i wstępował po drodze do City do Jobsona. Rzadko pokazywał je komukolwiek; Irena, której sąd w skrytości cenił, ale do której może właśnie dlatego nigdy nie zwracał się z prośbą o wypowiedzenie go, w wyjątkowych tylko okazjach bywała w owym 56 pokoju, wypełniając jakieś ciążące na niej obowiązki żony. Nie prosił, aby zechciała przyjrzeć się obrazom, i nie czyniła tego nigdy. Dla Soamesa stanowiło to jedną więcej przykrość. Bolała go wyniosła duma Ireny, a w głębi duszy obawiał się jej nawet. W wielkiej szybie witryny sklepu z obrazami ujrzał odbitą i patrzącą na niego własną podobiznę. Gładkie, wyzierające spod ronda wysokiego kapelusza włosy miały lśniący połysk, taki sam jak pilśń; blade i wąskie policzki, zarys gładko wygolonych warg, wydatna broda o sinawym odcieniu — ślad po starannie wygolonym zaroście, zapięty na wszystkie guziki, nienagannie skrojony surdut — wszystko to nadawało mu pozór powściągliwego trzymania się na uboczu, niedostępnego zamknięcia w sobie oraz niewzruszonego, wymuszonego spokoju. Oczy jednak, szare, zimne, z napięciem patrzące przed siebie, przedzielone podłużną zmarszczką

między brwiami, wpatrywały się pełne zadumy, w jego, Soamesa, postać, jak gdyby znały jakąś jego tajną słabostkę. Zanotował w pamięci tematy obrazów, nazwiska malarzy, obliczał wartość poszczególnych płócien; czując jednak, że nie doznaje zwykłego zadowolenia przy tej na własny użytek dokonywanej ocenie, poszedł dalej. Wypadnie zachować nr 62 jeszcze na rok, jeżeli zdecyduje się budować! Czasy są odpowiednie po temu: pieniądz od lat już nie stał tak mocno. Miejsce, które oglądał w Robin Hill, gdy udał się tam na wiosnę chcąc zbadać stan hipoteki Nicholla — nie mogło być lepiej wybrane. W odległości dwunastu mil od Hyde Park Corner wartość gruntu musi podnosić się nieomal automatycznie; na pewno dostanie zawsze więcej za nabyty plac, niż dał za niego, tak więc dom, o ile tylko zbudowany będzie naprawdę wytwornie, stanowić będzie niewątpliwie pierwszorzędną lokatę. Świadomość, że byłby jedynym członkiem rodziny mającym posiadłość wiejską, mało wpływała na decyzję Soamesa. Dla prawdziwego Forsyte'a względy uczuciowe, nawet chęć zdobycia wyższego stanowiska społecznego, stanowią zbytek, na jaki można sobie pozwolić dopiero po nasyceniu bardziej materialnych apetytów. Zabrać Irenę z Londynu, pozbawić ją możności stykania się z ludźmi, widywania przyjaciół i osób, które podsuwały jej rozmaite niepotrzebne myśli!... O to właśnie szło. Zanadto przyjaźni się z June. A June Soamesa nie lubi. Odpłaca jej zresztą tym samym. W żyłach ich płynie ta sama krew. Tak, zabrać Irenę z miasta to rzecz najważniejsza. Dom będzie się jej podobał, sprawi jej przyjemność krzątanie się przy zdobieniu go — ma prawdziwie artystyczne skłonności! Dom musi być w dobrym stylu, musi być obiektem, który zawsze zachowa swoją cenę, czymś wyjątkowym, w rodzaju ostatnio zbudowanego przez Parkesa z wieżyczką. Parkes sam jednak przyznaje, że 57 architekt go zrujnował. Ci architekci to niebezpieczny gatunek ludzi — nigdy z nimi nic nie wiadomo. Jak tylko który z nich zyska nazwisko, zaraz zmusza klientów do nie kończących się wydatków, na domiar jest strasznie zarozumiały i nie da sobie nic powiedzieć. A znów zwyczajny tuzinkowy architekt na nic się nie przyda. Wizja wieżyczki Parkesa wyklucza możliwość powierzenia robót zwyczajnemu tuzinkowemu architektowi. Dlatego właśnie wpadło mu do głowy zwrócić się do Bosinneya. Od dnia obiadu u Swithina zdążył zasięgnąć informacji, których rezultat był dość skąpy, ale zachęcający: — Należy do nowej szkoły. — Zdolny? — Bardzo zdolny, zdolniejszy, niż można sobie wyobrazić; trochę tylko... trochę... fantasta. Nie zdołał dowiedzieć się, jakie domy Bosinney budował ani ile kosztowały. Pozwoliło mu to przypuszczać, że sam będzie mógł dyktować warunki. Im więcej myślał, tym więcej mu się ten projekt podobał. Przede wszystkim cała rzecz pozostanie w rodzinie, co u For-syte'ów weszło już niejako w krew. Nadto będzie mógł zyskać „uprzywilejowane", jeśli nie nominalne ceny, co uważał za całkowicie słuszne wobec tego, że da Bosinneyowi sposobność wykazania swoich uzdolnień — dom nie ma być przecież tylko budynkiem mieszkalnym! Soames rozmyślał z przyjemnością o dziele, jakie niewątpliwie wyrośnie spod ręki młodego architekta. Jak wszyscy Forsyte'owie, umiał być prawdziwym optymistą, jeśli przeczuwał jakieś korzyści. Biuro Bosinneya mieści się przy tym w pobliżu Sloane Street, co umożliwi Soamesowi ciągłe doglądanie planów. Skądinąd łatwiej będzie skłonić Irenę do opuszczenia Londynu, o ile roboty poprowadzi narzeczony jej najserdeczniejszej przyjaciółki. Za-mążpójście June może od tego zależeć. Irena nie zdecyduje się stanąć na drodze do małżeństwa June; nigdy tego nie zrobiłaby —

Soames zna ją zbyt dobrze. Poza tym June będzie bardzo zadowolona, a to również da się wykorzystać. i Bosinney wygląda na zdolnego,. zarazem jednak — i to właśnie stanowi jedną z wielkich jego zalet — sprawia wrażenie człowieka nie umiejącego zapatrywać się na rzeczy od strony własnego interesu — a więc łatwo będzie dojść z nim do porozumienia w sprawach pieniężnych. Soames uczynił tę uwagę nie z myślą podejścia młodego architekta; była to zwykła linia jego rozumowania — rozumowania każdego człowieka interesu godnego tej nazwy — owych tysięcy ludzi interesu, z którymi miał do czynienia w swojej drodze na wyżyny Ludgate Hill*. * Ludgate Hill — dzielnica Londynu zamieszkiwana przez zamożne mieszczaństwo. 58 Rozważając w ten sposób z uczuciem ulgi, że Bosinney będzie ustępliwy na punkcie pieniędzy, Soames bezwiednie stosował w praktyce niezbadane prawa rządzące wielką klasą społeczną, do której należał — rządzące samą naturą ludzką. Kiedy tak przepychał się naprzód, wzrok jego, zazwyczaj utkwiony w ziemię, skierował się w górę, pociągnięty widokiem kopuły katedry Świętego Pawła. Stara ta kopuła miała dla Soamesa szczególny czar, toteż nie raz, ale dwa albo i trzy razy tygodniowo zatrzymywał się w swojej codziennej wędrówce, aby wejść pod jej strop i usiąść w jednej z bocznych naw na pięć czy dziesięć minut, podczas których odczytywał nazwiska i napisy na nagrobkach. Trudno zrozumieć, jaki urok miał dla niego ten wielki kościół, jeśli nie szukał w nim możności skupienia się, ułatwiającej skoncentrowanie myśli na codziennych interesach. Ilekroć umysł jego zaprzątała jakaś szczególnie doniosła albo wymagająca szczególnie wnikliwego zgłębienia sprawa, wchodził do katedry i cicho jak mysz wędrował od jednego do drugiego nagrobka. Potem tak samo bezszelestnie wychodził i pewniejszym krokiem szedł przez Cheapside, jak gdyby dostrzegł coś, co postanowił kupić. I tego ranka wszedł do kościoła, jednak zamiast prześlizgiwać się wzrokiem z pomnika na pomnik, podniósł oczy na podzielone kolumnami przestrzenie ścian i zastygł tak nieruchomo. Jego twarz wzniesiona w górę z wyrazem głębokiego, modlitewnego skupienia, cechującego twarze ludzi w kościele, wydawała się kredowo biała w mroku rozległego budynku. Dłonie w rękawiczkach zaciskały się na rączce trzymanego przed sobą parasola. Podniósł je bezwiednym ruchem. Być może, spadło na niego jakieś błogosławione natchnienie. „Tak — pomyślał — muszę mieć miejsce, aby rozwiesić moje obrazy." Tego wieczora wracając z City wstąpił do pracowni Bosinneya. Zastał młodego architekta bez tużurka, palącego fajkę i kreślącego jakieś linie na rozłożonym przed sobą planie. Soames odrzucił propozycję napicia się czegoś i przystąpił od razu do rzeczy. — Jeśli nie ma pan w niedzielę nic lepszego do roboty, może zabrałby się pan ze mną do Robin Hill? Chciałbym zasięgnąć pańskiego zdania w sprawie wyboru gruntu pod budowę. — Zamierza pan budować? — Może — odparł Soames — ale proszę, niech pan nie mówi o tym nikomu. Potrzebna mi pańska opinia. — Bardzo chętnie — zgodził się architekt. Soames rozejrzał się po pokoju. — Trochę wysoko pan się ulokował — rzucił uwagę. Wszelka informacja, jaką udałoby się mu zdobyć co do rodzaju i zasięgu spraw Bosinneya, mogła mu się przydać. 59 — Jak dotychczas, w zupełności mi to odpowiada — odparł architekt — ale pan, naturalnie, przyzwyczajony do eleganckich lokali. Wytrząsnął popiół z fajeczki, włożył ją jednak z powrotem pustą

pomiędzy zęby — może dopomagała mu przy prowadzeniu rozmowy. Soames zauważył, że policzki jego są wklęsłe, jak gdyby wskutek wysysania. — Ile pan płaci za taki lokal? — zapytał. — O pięćdziesiąt za dużo —odparł Bosinney. Odpowiedź ta przychylnie usposobiła Soamesa. — Tak, przypuszczam, że to musi być drogo — rzekł. — Przyjadę po pana w niedzielę rano. W najbliższą niedzielę zajechał po Bosinneya dorożką i zawiózł go na stację. Po przybyciu do Robin Hill nie znaleźli koni, musieli więc odbyć pieszo półtoramilową drogę na miejsce. Był pierwszy sierpnia — przepiękny dzień, słońce paliło, a na niebie nie przesuwała się ani jedna chmurka. Gdy szli prostą, wąską ścieżką, prowadzącą na szczyt wzgórza, nogi ich wzbijały tumany żółtego pyłu. — Piaszczysty grunt — zauważył Soames rzucając ukradkiem spojrzenie na płaszcz Bosinneya. Z bocznych kieszeni wyzierały zwoje papierów, pod pachą trzymał dziwnie wyglądającą laskę. Soames zakarbował w myśli wszystkie te szczegóły. Jedynie mądry człowiek albo prawdziwy pirat mógł sobie pozwolić na podobne zaniedbanie w ubiorze. Jakkolwiek też ekscentryczność taka oburzała Soamesa, budziła w nim zarazem pewne uczucie zadowolenia, gdyż świadczyła o cechach, które niewątpliwie będzie mógł wykorzystać. Zresztą, co go obchodzi sposób ubierania się chłopaka, jeżeli tylko umie on dobrze budować domy? — Powiedziałem już panu — zaczął — że chciałbym, aby budowa tego domu była niespodzianką, dlatego proszę, aby pan nie mówił o tym nikomu. Nie zwykłem nigdy mówić o moich sprawach przed doprowadzeniem ich do końca. Bosinney skinął głową. — Jak tylko kobiety dowiedzą się o jakimś planie — dodał Soames — nigdy nie wiadomo, na czym się to skończy. — O! — zawołał Bosinney — kobiety to diabły wcielone. Myśl taka od dawna już nurtowała w głębi duszy Soamesa, lecz nigdy dotąd nie ujął jej w słowa. | — O — zauważył — zatem i pan zaczyna także... — zawahał się, dodał jednak z nagłym wybuchem irytacji: — June ma temperamen-cik... zawsze go miała. — Temperament nie jest złą rzeczą u anielskiej istoty. Soames nie nazywał nigdy Ireny anielską istotą. Nie mógł pogwałcić 60 do tego stopnia swych najgłębszych instynktów, aby odsłonić przed innymi istotną wartość ukochanej kobiety i zdradzić swoje uczucia dla niej. Nie odpowiedział. < Skręcili w na wpół ubitą drogę przez zagajnik. Wyżłobione koleing prowadziły pod kątem prostym do dołu, gdzie kopano żwir. Poza dołem, wśród drzew na skraju gęstego lasu, sterczały kominy jakiejś chaty. Kępy pierzastych traw pokrywały nierówną powierzchnię, a spomiędzy nich zrywały się skowronki i w promieniach słońca wzbijały się w górę. Na dalekim widnokręgu, poza nie kończącymi się szeregami pól i ogrodzeń, rysowała się smuga piaszczystych wydm. Soames szedł naprzód, wskazując drogę, aż wreszcie znaleźli się na drugim końcu zagajnika; tutaj zatrzymał się. Było to obrane przez niego miejsce. Teraz jednak, kiedy miał prezentować je Bosinneyowi, owładnął nim niepokój. — Agent mieszka w tamtym domku — rzekł. — Da nam coś przekąsić, lepiej posilić się nieco przed zabraniem się do roboty. Znów poszedł naprzód, wskazując drogę ku domkowi agenta nazwiskiem Oliver, rosłego mężczyzny z szeroką twarzą i siwiejącą bródką, który powitał ich na progu. Przy lunchu

Soames zaledwie kosztował potraw, nie spuszczał natomiast oczu z Bosinneya i parę razy ukradkiem otarł czoło jedwabną chusteczką. Skończyło się wreszcie śniadanie i Bosinney wstał od stołu. * — Przypuszczam, że panowie musicie mieć wspólne sprawy do obgadania — rzekł. — Ja tymczasem powłóczę się i pogapię trochę. — I nie czekając na odpowiedź wyszedł. Soames zainteresowany był, jako notariusz, sprawami posiadłości. Prawie godzinę trwały narady jego z agentem w sprawie rozplanowania gruntów, a także w kwestii umieszczonych na nich sum hipotecznych Nicholla i innych. W końcu, jakby mimochodem, wspomniał o ewentualnym nabyciu gruntu pod budowę. — Pańscy mocodawcy — rzekł — powinni by zrobić dla mnie pewne ustępstwa od ceny wobec tego, że ja. pierwszy będę tutaj budował. Oliver potrząsnął głową. — Miejsce obrane przez pana jest najtańsze ze wszystkich, jakie posiadamy. Miejsca bliżej szczytu wzgórza są znacznie droższe. — Mniejsza o to. Nie jestem jeszcze zdecydowany — odparł Soames. Możliwe, że wcale nie będę budował. Podatki gruntowe są bardzo wysokie. — Żałowałbym, gdyby pan odstąpił od swego zamiaru, panie For-syte. Myślę, że popełniłby pan błąd. W dużym promieniu dokoła Londynu nie ma ani jednego miejsca z takim widokiem, nigdzie też nie nabędzie pan ziemi równie tanio, jeśli weźmiemy pod uwagę wyjątkowo sprzyjające warunki. Wystarczyłoby tylko dać kilka ogłoszeń w gazetach, a mielibyśmy tłumy nabywców. 61 Spojrzeli wzajem po sobie. Twarze zdradzały wyraźnie ich myśli: „Mam dla ciebie zbyt wielki szacunek jako dla człowieka interesu, abym miał wierzyć temu, co mówisz." — Tak — powtórzył Soames — nie jestem jeszcze całkowicie zdecydowany. Bardzo możliwe, że nic z tego nie wyjdzie. — Z tymi słowami wziął parasol, podał zimną rękę, która cofnęła się zaraz, nie uścisnąwszy dłoni agenta, i wyszedł na słońce. Głęboko zamyślony, powrócił wolnym krokiem na obrane miejsce. Czuł instynktownie, że argumenty agenta są słuszne. Tani grunt. Najważniejsze zaś, że agent w rzeczywistości nie uważał go za tani, tak że intuicja Soamesa odnosiła triumf nad fachową intuicją agenta. „Tani czy nie tani, jestem zdecydowany go mieć" — pomyślał. Skowronki podrywały się spod jego stóp, w powietrzu wirowało mnóstwo motyli; z traw i ziół tchnęły słodkie aromaty. Rzeźwy zapach paproci dolatywał od strony lasu, gdzie gruchały ukryte w zaroślach gołębie, a z dala, z falami ciepłego powietrza, przepływały rytmiczne dźwięki dzwonów kościelnych. Soames szedł utkwiwszy oczy w ziemi; wargi jego rozchylały się i zamykały, jak gdyby naprzód już smakował jakiś wyśmienity kąsek. Kiedy stanął wreszcie na miejscu, nie mógł nigdzie dostrzec Bosinneya. Poczekawszy chwilę poszedł przez zagajnik w kierunku zbocza. Gdyby się nie bał donośnego dźwięku własnego głosu, zawołałby na architekta. Zagajnik był pusty jak preria; panującą w nim ciszę przerywał tylko od czasu do czasu szelest przemykających do nor królików i śpiew skowronków. Soames, pionier-przywódca wielkiej armii Forsyte'ów, przystępujący do ucywilizowania tej głuszy, czuł się nieco spłoszony tą pustką, śpiewem niewidzialnych ptaków, ciepłą słodyczą powietrza. Zawrócił już, kiedy wreszcie dostrzegł Bosinneya. Architekt leżał rozciągnięty jak długi pod rozłożystym dębem, którego chropawy ze starości pień, uwieńczony olbrzymią koroną listowia, stał na skraju zbocza. Soames musiał dotknąć ręką ramienia leżącego, aby zbudzić go z zadumy. Bosinney spojrzał w górę. — Halo, panie Forsyte, znalazłem odpowiednie miejsce na wystawienie pańskiego domu. Spójrz pan!

Soames stanął i rozejrzał się, a potem powiedził chłodno: — Może pan ma i rację, ale to miejsce będzie mnie kosztowało dwa razy drożej. — Do diabła z kosztami! Przyjrzyj się pan lepiej widokowi! Tuż prawie u ich stóp złocił się łan dojrzałego zboża, ciągnący się aż do niewielkiego, ciemniejącego w oddali zagajnika. Rozległa przestrzeń pól, poprzerzynanych żywopłotami, kończyła się na dalekim widno62 kręgu smugą szarobłękitnych wzgórz. Srebrzystą wstęgą wiła się na prawo linia rzeki. Niebo było tak błękitne, a słońce świeciło tak jasno, że zdawało się tu panować wieczne lato. Wśród niezmąconej ciszy powietrza polatywały dokoła puszki ostu. Nad polami wisiał rozedrgany żar; cichy, spowijający wszystko, niemal niedosłyszalny szmer wibrował w powietrzu, niby nieuchwytny szept weselnego upojenia przenikającego ziemię i niebo. Soames patrzył. Pomimo jego woli i wiedzy coś wzbierać zaczęło w jego piersi. O, żyć tutaj, w obliczu tego wszystkiego, móc pokazywać to swoim przyjaciołom, posiadać to, mówić o tym!... Policzki jego rozpaliły się rumieńcem. Ciepło, promienność, blaski wniknęły we wszystkie jego zmysły, podobnie jak przed czterema laty wniknęło w nie piękno Ireny, budząc tęskne pożądanie. Spojrzał ukradkiem na Bosinneya, którego oczy — oczy „na wpół oswojonego lamparta" — zdawały się nieprzytomnie chłonąć pejzaż. Promienie słońca rzucały błyski na najbardziej uwypuklone partie twarzy młodego architekta, na jego wystające kości policzkowe, wydatną brodę, pionowe fałdy nad brwiami. Soames przyglądał się z nieprzyjemnym uczuciem tej szorstkiej, wniebowziętej, beztroskiej twarzy. Przeciągły, cichy poszum wiatru wionął nad zbożami tchnąć im w twarz fale gorącego powietrza. — Mógłbym zbudować panu tutaj coś niezwykłego — rzekł Bosin-ney przerywając nareszcie milczenie. — Przypuszczam — odparł sucho Soames. — Tylko że nie pan poniósłby koszty. — Za jakie osiem tysięcy mniej więcej mógłbym wystawić pałac. Soames pobladł. W duszy jego zawrzała walka. Spuścił oczy i oświadczył z uporem: — Nie mogę sobie na to pozwolić. Następnie z wolna, ociężałym krokiem, skierował się ku pierwotnie obranemu miejscu. Spędzili tam jeszcze chwilę, rozważając szczegóły projektowanego domu, po czym Soames powrócił do domku agenta. Po upływie pół godziny stanął na progu i wraz z Bosinneyem ruszył ku stacji. — Wie pan — bąknął nie otwierając prawie ust — wziąłem ostatecznie ten pański kawałek. Zamilkł ponownie, głowiąc się, w jaki sposób ten chłopak, którego przywykł mieć za nic, mógł zaważyć zwycięsko nad jego własną decyzją. 63 V. Forsytowska para małżeńska Podobnie do tysięcy uświadomionych przedstawicieli tej samej warstwy społecznej i tego samego pokolenia, którzy zaludniają olbrzymi Londyn i którzy dawno już zerwali z upodobaniem do foteli krytych czerwonym pluszem oraz wiedzą, że współczesne grupy z włoskiego marmuru są vieux jeu, Soames Forsyte zamieszkiwał dom prezentujący się nie najgorzej. Przy drzwiach wisiała miedziana, ręcznie kuta kołatka, okna przerobiono tak, aby otwierały się na zewnątrz, w skrzynkach rozkwitały fuksje; za domem (wyjątkowy zbytek) znajdował się mały dziedzińczyk, wyłożony jasnozielonymi płytkami, okolony krzewami różowych oleandrów rosnących w pawiobłękitnych donicach. Mieszkańcy domu lub goście, ukryci przed wzrokiem ciekawskich, mogli tutaj, pod osłoną wielkiego, kremowego koloru japońskiego parasola, popijać herbatę i podziwiać do woli nabyte ostatnio przez Soamesa srebrne szkatułki.

Urządzenie wewnętrzne utrzymane było w stylu Pierwszego Cesarstwa i Williama Morrisa*. Dzięki swoim rozmiarom dom był wygodny, pełen zakątków podobnych do ptasich gniazdek, a zdobiące go srebrne drobiazgi sprawiały wrażenie złożonych w nich jajeczek. W tej ogólnej harmonii walczyły ze sobą dwa różne typy wykwintu. Pani domu była osobą, która by mieszkała wytwornie nawet na bezludnej wyspie, zaś wytworność pana domu stanowiła rodzaj inwestycji dokonywanej, zgodnie z prawami konkurencji, przez właściciela po to, by się wyróżnić. Ta zrodzona z ducha konkurencji wytworriość sprawiła, że Soames w swych studenckich czasach pierwszy zaczął nosić białe kamizelki w lecie, a welwetowe w zimie, nie pozwalała mu ukazywać się publicznie z krawatem wysuwającym się ponad kołnierzyk i zniewalała do odkurzania lakierowanych półbucików wobec zebranego w dniu popisu wielkiego tłumu, który miał wysłuchać go recytującego Moliere'a. Podobnie jak u wielu innych mieszkańców Londynu nieskazitełność zrosła się, jak skóra, z wyglądem Soamesa: niepodobna go było wyobrazić sobie z jednym bodaj włoskiem nie na miejscu, z krawatem zbaczającym bodaj na jedną ósmą cala od geometrycznej linii środka, w kołnierzyku, który by nie lśnił jak słońce. Za żadne skarby świata nie wyszedłby z domu nie wykąpawszy się — kąpiel bowiem stanowiła nakaz mody; i z jak bezgraniczną pogardą odnosił się do ludzi, którzy tego nie czynili! Irenę zaś można było sobie wyobrazić jako nimfę, która kąpie się * Wilłiam Morris (1834—1896) — poeta, malarz i architekt, dał początek pełnemu prostoty i wykwintu, wolnemu od przeładowania stylowi dekoracji wnętrza. 64 w przydrożnych strumieniach rozkoszując się chłodem wody i pięknem własnego ciała. W tym domowym konflikcie porażkę poniosła kobieta. Podobnie jak w toczącej się w narodzie walce pomiędzy żywiołem saksońskim a celtyckim, temperament wrażliwszy i subtelniejszy musiał ulec i podporządkować się narzuconej mu konwencjonalnej nadbudowie. W ten sposób dom ich upodobnił się ściśle do setek innych domów o równie wysokich aspiracjach i stał się „czarującym domkiem państwa Soamesostwa Forsyte'ów, tak bardzo indywidualnym, prawda, moja droga? — naprawdę eleganckim!" Zamiast Soamesostwa Forsyte'ów czytajcie: Jamesostwa Peabodych, Tomaszostwa Atkinsów czy Emanuelostwa Spagnolettich, wreszcie jakiekolwiek bądź nazwisko ludzi należących do zamożnego mieszczaństwa londyńskiego z pretensjami do dobrego smaku. Dekoracja może się zmieniać, ale istotna treść pozostaje ta sama. Wieczorem 8 sierpnia, w tydzień po wyprawie do Robin Hill, w jadalni swego domu — „tak bardzo indywidualnego, prawda, moja droga? naprawdę eleganckiego!" — Soames i Irena siedzieli przy obiedzie. Gorący obiad w niedzielę stanowił jedną z drobnych cech znamionujących wykwint tego domu, jak i wielu innych jemu podobnych. W początkach pożycia małżeńskiego Soames ustalił zasadę, że „służba musi podawać nam gorący obiad w niedzielę — nie ma przecież nic lepszego do roboty, poza graniem na harmonii". Wprowadzenie tego zwyczaju nie wywołało rewolucji domowej, bowiem — raczej zły to znak dla Soamesa — służba była prawdziwie oddana Irenie, która wbrew wszelkim bezpiecznym tradycjom zdawała się uznawać jej prawo do podlegania ogólnoludzkim słabostkom. Szczęśliwa para siedziała nie naprzeciwko siebie, ale po dwóch bokach pięknego stołu z różanego drzewa; jedli bez obrusa — szczyt elegancji — i jak dotychczas nie przemówili ani słowa. Soames lubił mówić przy obiedzie o interesach albo o swoich najnowszych nabytkach i dopóki mówił, nie raziło go milczenie Ireny. Dzisiejszego wieczora nie był jednak w stanie mówić. Decyzja podjęcia budowy zaprzątała w ciągu całego tygodnia jego myśli i postanowił wreszcie powiadomić o tym żonę.

Trema, jaką odczuwał przed wyjawieniem tej nowiny, drażniła go głęboko. Irena nie powinna dopuszczać, by powstawały w nim podobne uczucia, wszakże mąż i żona — to właściwie jedna osoba! Od chwili kiedy zasiedli do obiadu, nie podniosła na niego ani razu oczu; ciekawe, o czym może myśleć przez cały ten czas? Jakim okrucieństwem jest jej zachowanie się względem człowieka, który pracuje tak jak on, aby zdobyć dla niej pieniądze, i który cierpi w głębi duszy widząc ją siedzącą tutaj z taką miną, jak gdyby.., jak gdyby zapaść się 65 nad nią miały mury domu! Wyraz jej twarzy wystarcza, aby wstać od stołu i wyjść z pokoju. Ciepłe światło lampy, przyćmionej różowym abażurem, padało na jej obnażoną szyję i ramiona — Soames lubił, aby Irena wkładała do obiadu dekoltowane suknie. Dawało mu to niewypowiedziane poczucie wyższości nad ogółem znajomych, których żonom wystarczyło przebieranie się do obiadu spożywanego w domu w nie najlepsze suknie wizytowe albo nawet lepsze suknie domowe. W tym różowym świetle jej jasna cera i włosy barwy bursztynu stanowiły dziwny kontrast z ciemnobrunatnymi oczami. Czy może ktoś posiadać coś ładniejszego aniżeli ten utrzymany w głębokiej, ciepłej tonacji stół jadalny, z lśniącymi jak gwiazdy różami o jedwabistych płatkach, rubinowymi kryształami kieliszków i oryginalną srebrną zastawą? Czy może mężczyzna posiadać piękniejszą kobietę aniżeli ta, która siedzi przy tym stole? Wdzięczność nie należała do cnót Forsyte'ów, ludzi trzeźwych i rozsądnych, którzy wiecznie rywalizując ze sobą nie mieli sposobności do jej uprawiania. Soames doświadczył też jedynie uczucia gniewu graniczącego z bólem, że nie posiada tej kobiety w tym stopniu, w jakim ma do tego prawo, że nie może, wyciągnąwszy rękę po tę różę, zerwać jej i wywąchać najgłębszych tajemnic jej serca. Inne będące w jego posiadaniu rzeczy, wszystkie zgromadzone przez niego przedmioty (srebro, obrazy, domy, lokaty) dawały mu skryte, głębokie poczucie własności; posiadanie Ireny nie darzyło go niczym podobnym. Na każdej ze ścian jego domu wypisane było groźne memento. Kupiecka trzeźwość Soamesa protestowała jednak przeciwko tajemnemu głosowi ostrzegającemu go, że Irena nie jest dla niego stworzona. Poślubił tę kobietę, zdobył ją, uczynił z niej swoją własność, toteż wydawało mu się zaprzeczeniem najbardziej zasadniczego ze wszystkich praw: prawa własności, że posiadł jedynie jej ciało, i nic więcej — 0 ile zresztą posiadał i to nawet, o czym zaczynał wątpić. Gdyby ktokolwiek zapytał go, czy pragnie posiąść także i jej duszę, pytanie takie wydałoby mu się równie śmieszne, jak sentymentalne. Lecz w gruncie rzeczy pragnął tego, a groźne memento mówiło mu, że to się nigdy nie stanie. Była stale milcząca, bierna, pełna wdzięku, lecz odpychająca, jak gdyby w ciągłej obawie, aby słowem, ruchem czy gestem nie uprawnić przypuszczenia, że go kocha. Soames sam siebie zapytywał, czy zawsze ma już tak między nimi pozostać. Tak jak u większości ludzi jego pokolenia z zamiłowaniem czytających powieści (a Soames był wielkim miłośnikiem takiej lektury), beletrystyka nadawała specyficzne zabarwienie jego światopoglądowi 1 jej też zawdzięczał wiarę, że ten stan rzeczy jest jedynie kwestią 66 czasu. Zawsze w końcu mąż zdobywa miłość żony. Nawet w tych wypadkach, gdy książka kończy się tragicznie — Soames nie lubił zresztą tego rodzaju książek — żona umiera zawsze z wyrazami gorącej skruchy na ustach, jeżeli zaś umiera mąż — myśl zupełnie nieprzyjemna — żona w przystępie spóźnionego żalu rzuca się z łkaniem na jego martwe ciało. Chodził często z Ireną do teatru, wybierając instynktownie obyczajowe sztuki współczesne, poruszające nowoczesne zagadnienia małżeńskie, tak szczęśliwie różne od małżeńskich problemów rzeczywistego życia. Okazało się, że i te sztuki kończą się zawsze w wzmiankowany wyżej sposób, nawet jeżeli w całą sprawę wmieszany był jeszcze

„kochanek". Śledząc rozwijającą się na scenie akcję, Soames często darzył sympatią kochanka, zanim jednak nawet zdążył powrócić do domu, nabierał, jadąc z Ireną dorożką, przekonania, że nie ma racji, zadowolony więc był z zakończenia sztuki. W modę zaczynał właśnie wchodzić pewien szczególny typ męża — człowiek silny, nieco pierwotny, ale z gruntu zdrowy, który zawsze w zakończeniu sztuki odnosił bezwzględny triumf. Soames nie lubił właściwie tego rodzaju typów i gdyby nie wzgląd na własną sytuację, byłby dał wyraz swojej odrazie. Zbyt jasno wszakże zdawał sobie sprawę, jak istotne dla niego samego było odniesienie zwycięstwa w małżeństwie i okazanie się bodaj takim „silnym" mężem, aby ujawnić miał kiedykolwiek tę niechęć, której źródła — natura bywa przewrotna — należało może szukać w skrycie tkwiącej w nim samym brutalności. Milczenie Ireny tego wieczora było wyjątkowe. Nigdy dotychczas nie spostrzegł podobnego wyrazu na jej twarzy. Że zaś zawsze najbardziej nas niepokoją rzeczy niezwykłe, Soames był naprawdę zaniepokojony. Zjadł deser i przynaglił do pośpiechu pokojówkę, zmiatającą srebrną szczoteczką okruszyny. Po wyjściu dziewczyny nalał sobie kieliszek wina i zapytał: — Był kto dzisiaj po południu? — June. — Czegóż to o n a chciała? — U Forsyte'ów od dawna przyjął się aksjomat, że odwiedziny mają zawsze na celu jakiś interes. — Przyszła pewnie pogadać o narzeczonym? — dodał. Irena nie odpowiadała. — Coś mi się wydaje — ciągnął Soames — że bardziej jej zależy na nim niż odwrotnie. Nie odstępuje go ani na krok. Pod wpływem spojrzenia Ireny poczuł się nieswojo. — Nie powinieneś mówić takich rzeczy! — zawołała. — Dlaczego nie? Każdemu rzuca się to w oczy. — Nie sądzę. A gdyby nawet tak było, to nie należałoby o tym mówić! Spokój Soamesa prysł. t 67 — Uprzejma z ciebie żona, nie ma co! — burknął dziwiąc się w duszy żarowi jej odpowiedzi. Niepodobne to było do niej. — Zaślepiona jesteś w tej June! Muszę ci jednak powiedzieć, że teraz, kiedy uczepiła się swego Pirata, nie dba już zupełnie o ciebie; rychło się o tym przekonasz. Zresztą nie będziesz się już tak często z nią widywała: zamieszkamy na wsi. Rad był, że oznajmił jej tę nowinę pod pozorem nagłego wybuchu irytacji. Spodziewał się okrzyku oburzenia: milczenie, jakim Irena przyjęła tę zapowiedź, stropiło go. — Zdaje się, że to ciebie nie interesuje — uznał za właściwe dodać. — Wiedziałam już o tym. Spojrzał na nią przenikliwie. — Kto ci powiedział? — June. — Skądże ona o tym wie? Irena zbyła to pytanie milczeniem. Stropiony i zaniepokojony, Soa-mes dodał: — To świetna okazja dla Bosinneya. Może się stać początkiem jego kariery. Mówiła ci pewnie o tym? — Tak. Po chwili milczenia Soames znów zapytał: — Myślę, że nie masz ochoty się przenosić? Irena nic nie odpowiedziała. — Ha, trudno, nie potrafię odgadnąć, czego właściwie sobie życzysz. Jak się zdaje, nic ci się tutaj nie podoba! — Czy moje życzenia mają jakiekolwiek bądź znaczenie? Zabrała wazon z różami i wyszła z pokoju. Soames pozostał przy

stole. A więc po to podpisał kontrakt? Po to zamierza wydać około dziesięciu tysięcy funtów? Przypomniały mu się słowa Bosinneya: „Kobiety to diabły wcielone"! Powoli jednak uspokoił się. Mogło być gorzej. Mogła wybuchnąć. Spodziewał się czegoś gorszego. Ostatecznie dobrze się stało, że June przełamała za niego pierwsze lody. Musiała wyciągnąć tajemnicę od Bosinneya. Powinien się był domyślić, że na tym się skończy. Zapalił papierosa. W rezultacie obyło się bez sceny! Irena da się ugłaskać — na szczęście, choć z natury zimna, nie jest kłótliwa. Zaciągając się papierosem i puszczając kłęby dymu na biedronkę pełznącą po lśniącym stole, pogrążył się w rojeniach dotyczących przyszłego domu. Nie ma się czym trapić — zaraz pójdzie i naprawi wszystko. Irena siedzi teraz pewno z szydełkiem po ciemku, pod japońskim parasolem. Piękna, ciepła noc... June przyszła rzeczywiście tego popołudnia z błyszczącymi oczami wołając już od progu: 68 — Twój Soames to zacny chłop! To świetnie dla Fila, coś właśnie w jego guście! Zdumiona twarz Ireny była nadal chmurna, toteż June dodała: — Mówię, rozumie się, o waszym nowym domu w Robin Hill, Jak to? Nic o tym nie wiesz? Irena nic nie wiedziała. — O, w takim razie nie powinnam była nic zapewne mówić! — Po czym rzucając niecierpliwe spojrzenie na przyjaciółkę zawołała: — Wyglądasz, jak gdyby cię to nic a nic nie obchodziło! Jak to? Nie rozumiesz, że modliłam się o taką właśnie okazję?! Tego tylko było Filowi potrzeba. Przekonają się wszyscy, co on potrafi! — I nie krępując się już obowiązkiem dochowania tajemnicy opowiedziała wszystko. Od chwili zaręczyn zdawała się niezbyt interesować położeniem przyjaciółki; godziny spędzane z Ireną poświęcała na własne zwierzenia, czasem nawet, pomimo serdecznego współczucia, niezdolna była zatrzeć w swym uśmiechu śladu litościwej pogardy dla kobiety, która tak fałszywie pokierowała własnym życiem i popełniła tak niesłychany, tak niedorzeczny błąd. — Powierza mu także całą stronę dekoracyjną i pozostawia co do tego wolną rękę. To świetnie... — June wybuchnęła wesołym śmiechem, który wstrząsnął jej drobną figurką; podniosła rękę i strzepnęła muślinową firankę. — Wiesz, zwróciłam się nawet do stryja Jamesa... — Urwała jednak zdjęta nagłym wstrętem na wspomnienie tego incydentu. Wobec obojętności przyjaciółki nie zatrzymała się u niej dłużej i rychło odeszła. Będąc już na ulicy odwróciła się i ujrzała Irenę stojącą jeszcze na progu. W odpowiedzi na pożegnalny gest June, Irena uniosła dłoń do czoła i z wolna obróciwszy się zamknęła drzwi. Soames wszedł do bawialni i wyjrzał przez okno. Irena siedziała bez ruchu pod japońskim parasolem i tylko koronka okrywająca jej białe ramiona falowała z lekka, podnosząc się i opadając w takt spokojnego oddechu. A jednak w tej milczącej postaci, siedzącej tak nieruchomo w ciemności, było coś, co zdradzało kryjący się pod pozornym spokojem żar uczuć, jak gdyby cała jej istota została do głębi wstrząśnięta i uległa jakiejś przemianie. Nie zauważony, wysunął się z powrotem do jadalni. VL James mówi, co myśli Niebawem wieść, że Soames postanowił się budować, rozniosła się po całej rodzinie budząc niepokój, jaki z natury rzeczy każda decyzja związana z kwestią własności budzić musiała wśród Forsyte'ów. Nie stało się to z winy Soamesa, który chciał utrzymać całą rzecz w tajemnicy. Przepełniona radością June opowiedziała wszystko pani Smali, pozwoliwszy podzielić się tą nowiną jedynie z ciotką Anną — sądziła bowiem, że rozweseli tym serce kochającej staruszki, nie opuszczającej już od dłuższego czasu swego pokoju. Pani Smali pobiegła zaraz do ciotki Anny, która, leżąc oparta o stos poduszek, przyjęła wiadomość z uśmiechem i rzekła wyraźnym, choć drżącym, starczym głosem:

— Bardzo to dobrze dla kochanej June; spodziewam się jednak, że będą ostrożni, to rzecz dość niebezpieczna. Kiedy pozostała sama, twarz jej sposępniała, okryta nagłą chmurą, podobną do owych obłoków, co przepowiadają burzliwy poranek. W ciągu długich spędzanych w łóżku dni trwał w niej nieprzerwanie proces sprężania całej siły woli; znajdowało to odbicie i na twarzy, albowiem kąciki ust zaciskały się coraz mocniej. Panna służąca, Smither, pozostająca u niej w służbie od wczesnej młodości — mówiono o niej zawsze: „Ta dobra, poczciwa Smither, szkoda tylko, że taka powolna!" — otóż Smither co rano z najskru-pulatniejszą starannością dokonywała ceremonii będącej uroczystym zakończeniem staromodnej toalety ciotki Anny. Po wyjęciu z nieposzlakowanej bieli atłasowego pudła do wstążek siwych, płaskich loczków, stanowiących insygnia osobistego dostojeństwa staruszki, podawała je ostrożnie swojej pani, po czym odwracała się tyłem. Co dzień też wzywano ciotki — Julę i Esterę — i proszono je, by złożyły sprawozdanie: jak zdrowie Tymoteusza? co słychać u Mikołaja, czy drogiej June udało się uzyskać od Jolyona zgodę na skrócenie okresu narzeczeństwa wobec tego, że pan Bosinney buduje dom dla Soamesa? czy żona młodego Rogera naprawdę „spodziewa się"? jak udała się operacja, której poddał się kochany Archie? co Swithin zrobił z tym pustym domem na Wigmore Street, którego dzierżawca zaprzepaścił wszystkie jego pieniądze i w dodatku tak niegrzecznie się zachował? Nade wszystko jednak ciotka Anna pragnęła się dowiedzieć, co u Soamesa? czy Irena w dalszym ciągu... w dalszym ciągu upiera się przy żądaniu oddzielnej sypialni?... Co rano wysłuchiwała też Smither oznajmienia: — Zejdę dzisiaj po śniadaniu na dół, około drugiej. Myślę, że po tak długim leżeniu w łóżku będziesz musiała mi pomóc, moja Smither! Pani Smali opowiedziała o budowie domu ciotce Annie, po czym 70 powierzyła tę tajemnicę — pod warunkiem najściślejszego dochowania sekretu — pani Mikołajowej, która z kolei zwróciła się do Winifredy Dartie chcąc sprawdzić, czy wiadomość jest prawdziwa; Winifreda, jako rodzona siostra Soamesa, musi przecież najlepiej wiedzieć, jak się mają sprawy. Przez nią już najprostszą drogą wieść dotarła do Jamesa. Usłyszana nowina niezmiernie go wzburzyła. — Nikt mi nigdy o niczym nie mówi — oburzył się i zamiast iść do Soamesa, którego mrukliwości trochę się obawiał, uzbroił się w parasol i ruszył do Tymoteusza. Zastał panią Septymusową i Esterę (którą również wtajemniczono, uważając ją za dyskretną jak grób, gdyż mówienie ją nużyło) gotowe, a nawet zapalone do dyskutowania o tej sprawie. Bardzo to zacnie ze strony kochanego Soamesa — zadecydowały — że powierzył budowę panu Bosinneyowi; może to jednak nieco ryzykowne. Jak to go Jerzy zwał?... Piratem?! Jak pociesznie! Ale Jerzy zawsze taki zabawny! W każdym razie w ten sposób rzecz pozostanie w rodzinie — wszyscy bowiem uważali, że powinni traktować pana Bosinneya jako należącego do rodziny, mimo że wydaje się to takie dziwne. Lecz w tym miejscu James zaoponował: — Nikt nic o nim nie wie. Nie pojmuję, czego Soames spodziewa się po tego rodzaju młodym człowieku. Nie dziwiłbym się, gdyby Irena uważała za właściwe wmieszać się w tę sprawę. Pomówię z... — Soames — wtrąciła ciotka Jula — powiedział panu Bosinneyowi, że nie życzy sobie, aby komukolwiek wspominał o projekcie budowy. O ile wiem, nie chce, aby o tym mówiono, a gdyby Tymoteusz wiedział, byłby ogromnie wzburzony; ja sama... James osłonił ręką ucho. — Co?... — zapytał. — Wyraźnie tracę słuch. Nie słyszę, o czym mowa. Emilii zrobiło się coś w wielki palec u nogi. Nie będziemy mogli pojechać do Walii przed końcem miesiąca. Zawsze coś musi wejść w paradę!

Dowiedziawszy się, czego chciał, wziął kapelusz i wyszedł. Było piękne popołudnie, poszedł więc pieszo przez Park w kierunku domu Soamesa, u którego zamierzał zjeść obiad wobec tego, że Emilia z powodu chorego palca leżała w łóżku, a córki — Rachela i Cecylia — pojechały w odwiedziny na wieś. Ruszył na ukos ścieżką wiodącą wzdłuż głównej alei, po stronie Bayswater, do Knightsbridge Gate, przez łąkę porośniętą niską, spaloną trawą, upstrzoną brudnymi owcami, usianą siedzącymi parami i dziwnymi postaciami włóczęgów, leżących twarzą do ziemi niby trupy na polu zmiecionym huraganem bitwy. Szedł pośpiesznym krokiem, z opuszczoną głową, nie rozglądając się ani na lewo, ani na prawo. Widok tego Parku, który stanowił dla niego właściwie pole walki całego życia, nie pobudzał jego umysłu do żad71 nych rozważań czy przemyśleń. Wszystkie te ciała leżące twarzą na dół, jak gdyby wyrzucone spod prasy w zamęcie zmagań, te czułe parki, siedzące na trawie tuż przy sobie, aby zaznać godzinki rajskiej rozkoszy lenistwa, wyrwanej spośród monotonnej szarzyzny codziennej harówki, nie budziły w nim żadnych pożądań; minął już czas, gdy odczuwał tego rodzaju pragnienia. Oczy jego utkwione były w trawie pastwiska, jak nosy owiec, które trawę tę skubały. Jeden z jego dzierżawców zaczął ostatnio opóźniać się z wypłacaniem czynszu, zrodziła się więc poważna kwestia, czy nie byłoby lepiej usunąć go od razu. Ryzykowałby jednak wówczas, że nie znajdzie innego dzierżawcy do Bożego Narodzenia. Swithin wpadł właśnie grubo — należało mu się zresztą, za długo przeciągał sprawę. James rozważał to wszystko, maszerując spiesznie i przezornie trzymając parasol poniżej zagięcia rączki, aby czubek nie dotykał ziemi, a zarazem jedwab się nie przecierał. Chude, sterczące ramiona, teraz nieco przygarbione, długie nogi, maszerujące z pośpieszną, mechaniczną precyzją, sprawiały, że James idąc przez Park, zalany słońcem, którego jasne promienie stroiły złotą glorią cały ten próżnujący tłum — ogromną liczbę ofiar bezlitosnej walki o własność, wytrąconych poza jej nawias — podobny był do wielkiego lądowego ptaka lecącego ponad oceanem. W chwili kiedy wychodził z Albert Gate, poczuł, że ktoś dotknął jego ramienia. Był to Soames, który, wracając z biura do domu cienistą stroną Piccadilly, przeszedł ulicę i znalazł się nagle tuż obok ojca. — Matka twoja chora, leży w łóżku — powiedział James. — Szedłem właśnie do was, obawiam się jednak, czy wam nie przeszkodzę. Stosunek pomiędzy ojcem a synem był na zewnątrz nacechowany czysto forsytowskim brakiem sentymentu — mimo to nie można by twierdzić, że nie są do siebie wzajem przywiązani. Możliwe, że każdy z nich traktował drugiego jako lokatę kapitału, niewątpliwie jednak szczerze dbał i troszczył się o jego dobro, dobrze się też wzajem czuli w swoim towarzystwie. Nie zamienili jednak nigdy dwóch słów na temat bardziej intymnych zagadnień życia ani też nie ujawniali wobec siebie żadnych głębszych uczuć. Łączyło ich coś, czego niepodobna ująć w słowa, co, niewidoczne, stanowi żywą tkankę narodów i rodzin — bo krew, jak mówią, nie woda — a żaden z nich nie był człowiekiem zimnokrwistym. Miłość Jamesa do dzieci rzeczywiście stała się teraz główną racją jego bytu. Posiadanie istot, które są cząstką jego samego i którym mógłby przekazać zgromadzone bogactwa, leżało u podstaw samej idei gromadzenia tych bogactw. Cóż zaś dzisiaj, kiedy dożył już siedemdziesięciu pięciu lat, może mu jeszcze sprawiać przyjemność poza powięk72 szaniem majątku? To gromadzenie dóbr dla dzieci stanowiło rdzeń jego życia. Nie było też — mimo całą jego skłonność do krakania — człowieka rozsądniejszego niż James Forsyte (jeżeli przyjmiemy, że naczelnym przejawem zdrowego rozsądku jest instynkt

samozachowawczy, choć Tymoteusz posunął się w tym kierunku bez wątpienia za daleko) w całym tym wielkim Londynie, w którym tak dużo posiadał i który kochał tak ślepą miłością, jako teren swoich szans życiowych. James posiadał cudowny, wrodzony zdrowy rozsądek klas średnich. Rzetelna skłonność do kompromisu żywiej pulsowała w jego żyłach aniżeli w żyłach Jolyona, który przy całej potędze woli miał momenty roztkli-wienia i filozoficznych rozważań, żywiej aniżeli w żyłach Swithina — męczennika urojonych chorób, aniżeli Mikołaja — skłonnego z natury do cierpiętnictwa, żywiej wreszcie aniżeli w żyłach Rogera — ofiary własnej przedsiębiorczości. Ze wszystkich braci James miał najmniej wybitny umysł i indywidualność, z tej też racji miał najwięcej szans długiego życia. „Rodzina" posiadała dla Jamesa większe znaczenie i bardziej mu była droga aniżeli dla wszystkich pozostałych Forsyte'ów. W jego stosunku do życia przejawiało się zawsze coś pierwotnego, a zarazem miękkiego: lubił ognisko rodzinne, lubił rodzinne ploteczki, a nawet utyskiwania rodzinne. Nie powziął nigdy żadnej decyzji nie zebrawszy śmietanki z umysłów rodzinnych, a poprzez nie z najtęższych umysłów tysięcy innych rodzin tegoż pokroju. Rok w rok, tydzień po tygodniu chodził do Tymoteusza i siedząc w braterskiej bawialni, z założonymi jedna na drugą nogami, z długimi białymi bokobrodami po obu stronach gładko ogolonych policzków — bacznie obserwował wrzenie familijnego kotła i wypływanie na wierzch śmietanki; zawsze też wychodził stąd odświeżony i uspokojony, a nade wszystko z niewy-słowionym uczuciem pokrzepienia i pociechy. Pod twardą powłoką instynktu samozachowawczego kryło się w usposobieniu Jamesa dużo prawdziwej miękkości i odwiedziny u Tymoteusza były dla niego jakby godziną spędzoną na kolanach matki. Głęboka tęsknota do znalezienia się pod opiekuńczymi skrzydłami rodziny oddziaływała z kolei na jego uczucia wobec własnych dzieci; jak zmora prześladowała go myśl, że ich majątek, zdrowie czy dobre* imię mogą być narażone na przeciwności losu. Kiedy syn jego starego przyjaciela, Johna Street, zaciągnął się do służby kolonialnej, James potrząsał z ubolewaniem głową, nie mogąc zrozumieć, jak John Street mógł na to pozwolić. Kiedy zaś młody Street został zabity dzidą, James wziął to sobie tak do serca, że uważał za obowiązek obchodzić wszystkie kominki po to tylko, by wszędzie powtarzać: „John wiedział, czym to się skończy, ale nie mógł już sobie z nim poradzić". 73 Kiedy zięć Jamesa — Dartie, przechodził kryzys finansowy w wyniku spekulacji na akcjach naftowych, James rozchorował się ze zgryzoty; zdawało mu się, że słyszy ponure podzwonne, oznajmiające wyrok zagłady na dobrobyt całej rodziny. Trzymiesięczne leczenie, zakończone kuracją w Baden-Baden, zaledwie zdołało przywrócić mu równowagę. Było coś straszliwego w samej myśli, że gdyby nie jego, Jamesa, pieniądze, nazwisko Dartiego figurowałoby na liście bankrutów. Posiadając tak zdrowy organizm, że kiedy zabolało go ucho, pewien był, że umiera, uważał chwilowe niedomagania żony i dzieci za krzywdę osobistą i szczególną złośliwość Opatrzności, mającą na celu zakłócenie spokoju jego ducha; natomiast zupełnie nie wierzył w choroby jakichkolwiek bądź ludzi poza najbliższym kołem rodzinnym i zapewniał każdego, że to wszystko skutki zaniedbania stanu wątroby. Stale też w takich wypadkach powtarzał: — Mogli się tego spodziewać. I ja także cierpię na to samo, jeżeli nie zachowuję ostrożności. Idąc tego dnia do Soamesa czuł, że życie szczególnie mu dokuczyło: Emilia z powodu chorego palca leży w łóżku, a Rachela włóczy się gdzieś na wsi; znikąd współczucia. W dodatku ta choroba Anny — nie sądził, aby mogła przeżyć lato; odwiedził ją już trzy razy, nie była jednak w stanie go przyjąć! A teraz jeszcze ten pomysł Soamesa budowania domu! I w to także trzeba będzie wejrzeć. Co się tyczy kłopotu z Ireną, nie ma pojęcia, na czym się to skończy — licho wie, do czego może dojść!

Wchodził do bramy nr 62 przy Montpellier Sąuare z mocnym postanowieniem, że będzie się czuł nieszczęśliwy. Było już pół do ósmej i Irena, przebrana do obiadu, siedziała w ba-wialni. Miała na sobie suknię barwy złota (obnosiwszy ją na proszonym obiedzie, na balu oraz wieczorku tańcującym, mogła już tylko donaszać ją w domu), przybraną przy wycięciu stanika kaskadą koronek, która przyciągnęła od razu oko Jamesa. — Gdzie kupujesz suknie? — zapytał z naciskiem. — Rachela i Cecylia ani w połowie nawet nie są tak dobrze ubrane jak ty. A ta koronka point-de-rose chyba nie jest prawdziwa?! Irena zbliżyła się do niego, aby mógł się przekonać, że jest w błędzie. Mimo woli James odczuł jakiś płynący od synowej fluid; owionął go słaby, kuszący zapach perfum, jaki się wokół niej unosił. Żaden szanujący się Forsyte nie poddawał się jednak tego rodzaju wrażeniom, toteż James zaznaczył tylko, że wydaje ona zapewne znaczne sumy na stroje. Uderzono w gong i Irena, wsunąwszy białą rękę pod jego ramię, weszła do jadalni, gdzie posadziła teścia na zwykłym miejscu Soamesa: 74 na lewo od siebie pod prostym kątem. Przyćmione światło miękko zalewało pokój, dzięki czemu nie odczuwało się tu stopniowego zapadania mroku. Pani domu zaczęła bawić gościa rozmową o nim samym. James od razu odczuł zachodzącą w sobie zmianę, coś jak gdyby wzbieranie słodkich soków w owocu pod wpływem ciepła słonecznego; doznawał wrażenia pieszczoty, pochlebstwa, przymilności, i to wszystko bez jednego słowa pochwały, bez pieszczotliwego gestu. Czuł, że to, co je, dobrze mu robi, w domu zaś nie doświadczał nigdy tego uczucia; nie pamiętał, aby kiedykolwiek tak mu smakowała szklaneczka szampana, kiedy zaś zainteresował się jego marką i ceną, zdumiony był przekonując się, że to ten sam gatunek, którego znaczny zapas posiada we własnej piwnicy, a którego nigdy nie mógł pić. Z miejsca też postanowił oświadczyć dostawcy win, że bezwstydnie go nabiera. Podnosząc oczy sponad talerza, zauważył: — Pełno tu u was ładnych rzeczy. Co też daliście za sitko do cukru? To musi być kosztowny przedmiot! Szczególnie mile ujął go widok zawieszonego na przeciwległej ścianie obrazu, który sam im dał w podarunku. — Nie miałem pojęcia, że jest taki ładny! — wyznał. Wstali, aby przejść do salonu, i James poszedł tuż za Ireną. — To mi się nazywa smaczny obiadek! — szepnął pochylając się z przyjemnością ku obnażonym ramionom młodej kobiety, tak że owiewał je oddechem. — Nic ciężkiego, a jednak nie nazbyt francuski. Nie mogę w domu doprosić się takiego. Płacę kucharce sześćdziesiąt funtów rocznie, nie udaje mi się jednak wymóc na niej, by przyrządzała w ten sposób obiady! Dotychczas nie wspomniał ani słowem o budowie domu; nie uczynił tego nawet wówczas, kiedy Soames pod pretekstem pilnego zajęcia udał się do pokoju na najwyższym piętrze, gdzie przechowywał obrazy. Teść i synowa pozostali sami. James czuł jeszcze miły wpływ oparów winnych i doskonałego likieru. W stosunku do Ireny obudziły się w nim naprawdę ciepłe uczucia. Jest istotnie bardzo ujmującą osóbką; umie słuchać i zdaje się rozumieć, co się do niej mówi. Rozmawiając nie przestawał obserwować całej jej postaci, od brązowych pantofelków aż do złocistych, miękko falujących włosów. Siedziała oparta tylko ramionami o poręcz empirowego fotela, a jej wyprostowane, lecz giętkie ciało kołysało się lekko przy każdym poruszeniu, jak gdyby oddając się ramionom kochanka. Usta jej uśmiechały się, oczy były na pół przymknięte.

Nie wiadomo, czy odczucie niebezpieczeństwa tkwiącego w samym czarze jej postaci, czy po prostu wysiłek trawienia spowodował nagłe zamilknięcie Jamesa. Nie przypominał sobie, aby kiedykolwiek do75 9L op CarauiCBu pt nura z Daiui ais b^bib^s s/Ląv 'oizpBJod om/Ą zał p aSoui 'anrejnBz bu iCDBrnSn|SBZ ara apiMO^BO aizpnj o* 'BCnuBtui rares rao \xns% ats ^bC Xz3 'buzo&jsĄjb 0Bjq Bł B{BD az 'oaizpaiMod aSoui os[\/i\ ai^x — apoan faf bu Biuaida^od 5(ojXm afetepAM /LąfipS ^Bf 'Auaii tsjtaid pso>iosXM op oa^Bd ^sciupod 'DB^sod B^dnzozs 'b^os^m bComs btu pazjd ofeCnuiAzjłBZ raida^CBu uii5HsXzsm bu ais apBuz az 'uibm ais afspz !feqos z apsuiAza^ 'izpoiui '/LosAzs/a Lm. az — f^azj — SzpTM. — ^od od 5xs fpazsazjd bmo^S feuo^nood z i jb^sm sauiBf ui^upaziozsMiaid ^saf Lauuisog uBd aiusBjM azop^ — iB^ainpjB oSaupazjozsMiaid op ais ara o3az3BjQ 'TMO^Tzpotui nuiaT5[Bi Mcus^d aiuaiąoiz oAzaaiMOd bu otpBdM iMosauiBOS pfe^s 'aCnuifod aiM — -sauiBf jfeuSfep o^zsnaod uiajspąD bjo:pi '5MBids bu o; atuut BzpBMOJdB^ — •Bpsał DizpoSBin ais obCbjbis aiuzDop ip nuiop ^afoad zBja* aCnsA^ — ^ biu bu DBCBpBjSods mcuz 'pspop — bC o3 zsbuz fe^zsaaz "fezpfes yv\ XosKzsm '^u^opz olią bui ouąopod o^Bf DBMOł>iBJł oS itza^Bu 'uiaiM 'uiai^ iDaiumzoj o3 ui^ą^Biut zoSazoBja — "sauiBf ais \JLzxnao — joS raaiuinzoj axjś[ — — B^aumsog BUBd aTuinzoj aiiąadnzara aapfo az 'aisXy\[ — •aiMirziCapod biu bu tBzafods saraBf raaDuairana uiAzsMitz ais XjxAUBqBZ Auajj pfzonpd jarapods isou B^aiąo^ ta^zbimz uoi m az CBpoa 'teppeiopaiu dis iui ip oSazD 'aiM rass uo az 'zsizpfes Xzq iBuiBpz uira o sa^saf A% f 'raałsaf MB^aio ^BpMBjd 'arauaizpoD sbm n n% uo BAwCq atuMaj potra nuia^ axs botizibu aunf az 'bCezbmii Xos^zs^\ "ogauiBS zfepM y[V\ oS btmb^soz az 'XuooXMqoBZ o/ią isnra ara uo^of az '5zpfes inuiop m. ob^sbz iCp3ra zBja; buzoui ara aunf az 'tui ouo •nfBZpOJ W&\ M SOO AZO UI^UOZOaZIBU Z MCJSOBdS SBZDpod -&zid bz arazoopiA\ faj" zs^zn^s 'aunf aiM^siCziBMO^ m bzsmbz nsBZD o^ bu zsbuu aiu n^sojd od az ' -iav ztu ara %/Ląz — nuiop oSaf B^iun bmou^s az 'DBzozsnd^zjd •bui bu lAza^Bd ara Dfe[Bnonjs sauiBf i aiuzoaazatu ofop ais aUBT BU iU9xp Ą zsaChuipez ais •nus oSdfrai z ax3su og ouozpnqz CaizpaBq {Birazjq ogaf so^S '{iMcuiazid apzsajM iC zoajod o y[v\ B^jBdo 'itimuo fa^ m oa^sAui buo azoui uiAzd o •Słodsi b^bims oSauui z 'BDqo aiu|adnz aiqaxs osip bui az 'BiuazBjM oSauMizp psuzop 'biu bu iCzsMBzaCods 'apuaraora uiLiiM.ad ^ *Buaji z uibs bu uibs jBMB^sozod sbzohdĄ Irena uśmiechnęła się. W wygięciu jej warg było coś dziwnie wyzywającego. Zdawała się nie mieć już poprzednich względów dla teścia. Pierś jej wznosiła się i opadała, jak gdyby w gniewnym podnieceniu; zbliżała ku sobie spoczywające na poręczach fotela ręce, póki nie

zetknęły się czubkami palców, a ciemne jej oczy wpiły się z niezgłębionym wyrazem w twarz Jamesa. Spłoszony tym wzrokiem, wpatrzył się ponuro w posadzkę. — Muszę ci powiedzieć, co myślę — rzekł. — Szkoda, że nie masz dziecka, o które musiałabyś troszczyć się i którym musiałabyś się zająć! Wyraz głębokiej zadumy ściągnął nagle rysy Ireny i nawet James zauważył zesztywnienie całej jej postaci pod miękką powłoką jedwabiów i koronek. Przeraził go efekt własnych słów i wzorem większości mężczyzn nie odznaczających się wielką odwagą, próbował natychmiast znaleźć dla siebie usprawiedliwienie szukając nowej zaczepki. — Za mało dbasz o rozrywki. Dlaczego nie chcesz jechać z nami do Hurlingham? Ani też nie bywasz dość często w teatrze. W twoim wieku to wszystko powinno cię bawić. Jesteś przecież taka młoda! Wyraz zadumy pogłębił się na twarzy Ireny; milczenie jej zaczęło drażnić Jamesa. — Zresztą nie mam pojęcia o tym, co się u was dzieje. Nikt mi o niczym nie mówi — stwierdził. — Soames powinien by chyba umieć dbać o własne sprawy. Jeżeli sam nie potrafi sobie poradzić, nie przyjdę mu z pomocą, tyle chciałem powiedzieć... Gryząc paznokieć wskazującego palca rzucił ukradkiem zimnym, ostrym wzrokiem na synową. Wzrok ten spotkał się z utkwionym w niego spojrzeniem jej oczu, tak ciemnych i przepastnych, że zamilkł i na czoło wystąpiły mu kropelki potu. — No, trzeba mi już iść — bąknął po krótkiej pauzie i w chwilę potem wstał, jak gdyby lekko zdziwiony, że synowa go nie zatrzymuje. Na pożegnanie podał rękę Irenie, nie broniąc, by go odprowadziła do drzwi, a potem aż na ulicę. Nie, nie trzeba mu dorożki, woli iść pieszo, niech Irena pożegna od niego Soamesa, a jeśli będzie miała ochotę rozerwać się, zawiezie ją któregoś dnia do Richmond. Wrócił do domu i od razu, wszedłszy do sypialni, zbudził żonę z pierwszego snu, jakiego zaznała od dwudziestu czterech godzin, aby jej powiedzieć, że jego zdaniem u Soamesów zaczyna dziać się niedobrze; rozwodził się na ten temat jeszcze przez pół godziny, aż wreszcie oświadczył, że nie zmruży na pewno oka ani na chwilę, odwrócił się na drugi bok i zaraz potem zaczął donośnie chrapać. Na Montpellier Sąuare Soames, wyszedłszy z pokoju z obrazami, stanął nie postrzeżony na górnym podeście schodów, przyglądając się Irenie wyjmującej ze skrzynki nadeszłe ostatnią pocztą listy. Następnie 77 wróciła do salonu, lecz po chwili wyszła i stanęła na progu, jak gdyby nadsłuchując, po czym cicho zaczęła wstępować na schody, tuląc w ramionach małe kociątko. Widział jej twarz schyloną nad pomrukującym stworzonkiem. Dlaczego nigdy z takim wyrazem nie patrzyła na męża? Dostrzegła go i natychmiast twarz jej się zmieniła. — Są dla mnie listy? — zapytał. — Trzy. Odsunął się, a ona bez słowa minęła go i poszła do sypialni. VII.Przewinienie starego Jolyona Stary Jolyon opuścił tego samego popołudnia Lord's Cricket Ground* w zamiarze powrotu do domu. Nie zdążył jednak jeszcze dotrzeć do Hamilton Terrące, a już zmienił zamiar i skinąwszy na dorożkę rzucił woźnicy adres domu na Wistaria Avenue. Powziął pewne postanowienie. Przez cały ostatni tydzień prawie nie widywał June. Od dłuższego czasu, ściślej mówiąc od zaręczyn z Bosinneyem, rzadko bywała w domu, bardzo mało udzielając się dziadkowi, który nigdy jednak nie upominał się o jej towarzystwo. Nie miał zwyczaju nikogo o nic prosić.

Widział, że dziewczyna ma teraz głowę zaprzątniętą wyłącznie narzeczonym i jego sprawami, bez skrupułu też pozostawia dziadka samego w jego wielkim domu na łasce kilkorga osób służby, bez żywej duszy, z którą przez cały dzień od rana do wieczora mógłby zamienić choć słowo. Klub zamknięto na czas remontu, towarzysze z zarządu rozjechali się, nic więc nie ciągnęło Jolyona do City. June chciała, żeby wyjechał, lecz sama nie zamierzała mu towarzyszyć, ponieważ Bo-sinney pozostawał w Londynie. Dokąd miałby jednak sam pojechać? Nie mógł przecież puścić się w samotną podróż za granicę. Przeprawa przez Kanał źle się zawsze odbijała na jego wątrobie, poza tym nienawidził hoteli. Roger przebywał w zakładzie hydropatycznym — ale on, Jolyon, nie może przecież teraz, w jego wieku, zacząć bawić się w podobne rzeczy! Zresztą wszystkie te wodne sanatoria to oczywista blaga! Takim rozumowaniem starał się ukryć przed samym sobą własne zgnębienie. Bruzdy, żłobiące jego policzki, pogłębiły się, oczy z dnia na dzień patrzyły z większą melancholią, dziwnie rażącą na jego zawsze stanowczej, spokojnej twarzy. . Tego więc popołudnia puścił się w drogę przez St. John's Wood * Teren zawodów krykietowych w Londynie. 78 w złotej poświacie zachodzącego letniego słońca, rzucającego blaski na kępy drzew akacjowych, które zieleniły się przed każdym małym domkiem, zdając się stać na straży mikroskopijnych ogródków. Jadąc rozglądał się dokoła z zainteresowaniem, gdyż była to dzielnica, której granic żaden z Forsyte'ów nie przestępował bez jawnego lekceważenia i tajonej ciekawości. Dorożka zatrzymała się przed niewielkim domkiem owego szczególnego żółtego koloru, który zdradzał, że od wielu lat nie tknął murów pędzel malarza. Furtka i wiodąca do drzwi wejściowych alejka nadawały mu wiejski charakter. Stary Jolyon wysiadł zachowując najzupełniejszy spokój; jego ciężka głowa ze zwisającymi wąsami i koliskiem siwych włosów pod nadmiernie wielkim cylindrem oraz surowe, nieco zagniewane spojrzenie zdawały się mówić: „Zmuszono mnie do tego!" — Pani Jolyonowa Forsyte przyjmuje? — Tak, proszę pana. Kogo mam zaanonsować? Stary Jolyon mimo woli porozumiewawczo mrugnął okiem do młodziutkiej służącej, wymieniając swoje nazwisko. Wydała mu się taką zabawną małą żabką. Poszedł za nią przez ciemny przedsionek do małego dwuczęściowego saloniku, gdzie meble pokryte były kretonem. Dziewczyna wskazała mu fotel. — Państwo są w ogrodzie, proszę pana. Niech pan będzie łaskaw spocząć, pójdę i oznajmię im pańską wizytę. Stary Jolyon usiadł na pokrytym kretonem fotelu i rozejrzał się dokoła. Wnętrze domu, tak samo jak i jego zewnętrzne otoczenie, wydało mu się nędznawe — nie potrafiłby inaczej tego określić; na wszystkim znać było — nie umiałby powiedzieć, na czym to właściwie polegało — ubóstwo, a raczej może wysiłek wiązania końca z końcem. O ile mógł na pierwszy rzut oka ocenić, nie było w całym pokoju sprzętu, który by kosztował pięć funtów. Ściany, widać od dawna nie odnawiane, zdobiły malowane akwarelą szkice; przez środek sufitu biegła zygzakowata długa rysa. Wszystkie te małe domki były to stare, niedbale wykonane budynki, a komorne nie mogło tu wynosić nawet stu funtów rocznie. Myśl, że jeden z Forsyte'ów — i to jego własny syn — mieszka w podobnym lokalu, zabolała Jolyona bardziej, aniżeli się spodziewał. Dziewczyna wróciła. Państwo proszą do ogrodu. Stary Jolyon wyszedł przez oszklone drzwi i schodząc po stopniach prowadzących do ogrodu zauważył, że im także przydałoby się pomalowanie.

Pod gruszą zgromadzona była cała rodzina Jolyona młodszego — on sam, jego żona, dwoje dzieci i pies Baltazar. Ten moment pójścia im naprzeciw stanowił akt największej odwagi 79 w całym życiu Jolyona-ojca, mimo to na jego twarzy nie drgnął ani jeden muskuł, wewnętrznego niepokoju nie zdradził ani jeden nerwowy gest. Głęboko osadzone oczy patrzyły śmiało na przeciwnika. W ciągu tych dwu minut zdołał ujawnić w całej pełni podświadomy zdrowy rozsądek, równowagę ducha i żywotność, czyniące z niego samego i wielu innych przedstawicieli jego klasy właściwy rdzeń narodu. Spokojnym, nie rzucającym się w oczy sposobem prowadzenia własnych spraw, przy lekceważeniu wszelkich cudzych, służyć oni mogli za wzór owego głęboko tkwiącego indywidualizmu, wrodzonego Brytyjczykom pod wpływem odosobnionego z natury rzeczy życia ich kraju. Pies Baltazar obwąchał brzegi spodni gościa; przyjacielski i cyniczny kundel — potomek związku rosyjskiego pudla z foksterierką — poczuł węchem coś niezwykłego. Gdy odbyła się już niezwykła ceremonia powitalna, stary Jolyon usiadł w wyplatanym fotelu, a dwoje jego wnucząt, umieściwszy się po obu stronach dziadkowych kolan, przypatrywało mu się w milczeniu: dzieci nigdy jeszcze nie widziały takiego starego pana. Były niepodobne do siebie, jak gdyby natura rozmyślnie zaznaczyła różnicę wywołaną odmiennymi warunkami ich urodzenia. Jolly, dziecię grzechu, o krótkiej, okrągłej twarzyczce, zaczesanych z czoła płowych włosach, z dołkiem Av brodzie i typowych oczach Forsyte'ów, wyglądał na z gruntu pogodnego chłopaczka; mała Holly, owoc prawdziwego związku, miała smagłą cerę i poważną, skupioną duszyczkę, wyzierającą poprzez szare, tęskne, odziedziczone po matce oczy. Pies Baltazar, obszedłszy trzykrotnie dokoła trzy niewielkie rabaty kwiatowe, aby dać wyraz swej najgłębszej pogardzie wobec wszelkich spraw świata, usadowił się również przy starym Jolyonie; krętym z natury ogonem wymachiwał na wszystkie strony, bijąc się po bokach, a mądre ślepia wlepił w gościa nie mrużąc ich wcale. Nawet w ogrodzie prześladowało starego Jolyona wrażenie, że panuje tu ubóstwo: wyplatany fotel trzeszczał pod jego ciężarem, grzędy kwiatowe świeciły łysinami, w pobliżu okopconego sadzą muru biegła wydeptana przez koty ścieżka. Podczas kiedy dziadek i wnuczęta bacznie przyglądali się sobie wzajem z pełnym ufności zaciekawieniem, jakie ludzie bardzo starzy budzą w istotach bardzo młodych i odwrotnie — Jolyon młodszy śledził wyraz twarzy żony. Wydłużony owal jej szczupłych policzków zabarwił się żywszym rumieńcem, zaiskrzyły się wielkie, szare oczy pod ciemnymi prostymi brwiami. Włosy jej, układające się miękkimi falami i zaczesane z czoła, zaczynały już siwieć, tak samo jak włosy męża, i ta siwizna nadawała żywemu zabarwieniu policzków bolesno-patetyczny charakter. Twarz jej miała wyraz, jakiego nigdy dotychczas nie widział, jaki 80 zapewne przed mężem taiła, zdradzający ukryte żale, tęsknoty i obawy. Oczy spoglądały żałośnie spod ściągniętych brwi. Milczała. Jedynie Jolly podtrzymywał rozmowę: posiadał wiele skarbów i pragnąłby je jak najrychlej zaprezentować temu nieznajomemu przyjacielowi o niezwykle długich wąsach, o rękach pokrytych mnóstwem niebieskich żył, zakładającemu nogę na nogę jak jego własny tatuś (zwyczaj, który starał się sam naśladować); że jednak był Forsyte'em, chociaż niespełna ośmioletnim, nie wspomniał ani słowem o rzeczy najbliższej w tej chwili jego sercu — o obozie żołnierskim, wystawionym w oknie jednego ze sklepów i przyobiecanym mu przez ojca. Niewątpliwie zbyt cenił upragnioną zabawkę, aby wspominając o niej kusić Opatrzność.

A poprzez gąszcz liści słońce rzucało swoje blaski na tę małą, złożoną z przedstawicieli trzech pokoleń grupę, spokojnie usadowioną pod gruszą, która od dawna już nie rodziła owocu. Pobrużdżona twarz starego Jolyona pokryła się czerwonymi plamami, tak jak zazwyczaj czerwienią się w słońcu twarze starych ludzi. Ujął w swoją dłoń rączkę Jolly'ego; chłopczyk wlazł na dziadkowe kolana, a mała Holly, zelektryzowana tym widokiem, wdrapała się na nie także. W miarowych odstępach czasu słychać było drapanie się Baltazara. Nagle młoda pani Jolyonowa .wstała i poszła szybko do domu. W chwilę potem mąż jej, wybąknąwszy jakieś słowa usprawiedliwienia, podążył za nią. Stary Jolyon został sam z wnukami. Natura, lubująca się w tego rodzaju szczególnej ironii, zaczęła dokonywać w nim jednego z owych dziwnych przewrotów, podporządkowanych jej niezmiennym prawom, których władza sięga najtajniejszych głębin serc ludzkich. Ta sama tkliwość wobec małych dzieci, ten sam niepokonany pociąg do zaczątków życia, który niegdyś zniewolił go do wyrzeczenia się własnego syna i pójścia za June, odezwał się w nim teraz powtórnie, każąc zapomnieć o June, aby iść za tymi drobniejszymi od niej istotkami. Młodość, niby płomień, nie przestawała płonąć w jego piersi, do niej więc się zwracał, do owych krągłych małych ciałek, tak bezradnych, wymagających takiej troskliwości, do małych okrągłych twarzyczek, tak bez powodu poważnych lub rozpromienionych, do cienkich głosików, do wybuchów jasnego śmiechu, do natarczywie ciągnących rączek, do ocierania się drobnych ciałek o nogi — do wszystkiego, co młode, młode i jeszcze raz młode. Oczy jego zmiękły, zmiękł głos i chude, pokryte siecią niebieskich żył ręce, zmiękło też serce. Od razu osoba jego stała się dla tych drobnych istotek źródłem rozkoszy, bezpieczną przystanią, gdzie można do woli bawić się, śmiać i szczebiotać; aż wreszcie z wyplatanego fotela, na którym siedział stary Jolyon, wytrysło, niby światło słoneczne, cudowne rozradowanie trojga serc. 81 Inaczej jednak czuł się młody Jolyon, śpieszący teraz za żoną do jej pokoju. Zastał ją siedzącą na krześle przed toaletką z twarzą ukrytą w dłoniach. Plecami jej wstrząsał płacz. To namiętne poddawanie się bólowi było dla niego czymś zagadkowym. Setki razy przeżywał podobne jej wybuchy; sam nie wiedział, w jaki sposób mógł je wytrzymać, nigdy bowiem nie wierzył, aby to mogły być tylko chwilowe nastroje, i obawiał się, że wybiła ostatnia godzina ich współżycia. Z pewnością w nocy zarzuci mu ręce na szyję mówiąc: „O Jo, ile cierpisz przeze mnie!" — tak jak setki razy przedtem. Wyciągnął rękę i niepostrzeżenie wsunął do kieszeni brzytwę. „Nie mogę tu pozostać — pomyślał. — Muszę zejść na dół!" Bez słowa opuścił pokój i powrócił do ogrodu. Mała Holly rozsiadła się na kolanach Jolyona, wziąwszy w posiadanie jego zegarek; Jolly, cały purpurowy z wysiłku, usiłował wykazać, że potrafi stać na głowie. Pies Baltazar przysunąwszy się, jak mógł najbliżej, do stołu pochłaniał ślepiami smakowicie pachnące ciasto. Jolyon młodszy poczuł złośliwą chęć przerwania tej wesołej zabawy. Z jakiej racji ma ojciec przychodzić i wzburzać do tego stopnia jego żonę? Nic dziwnego, że to nią wstrząsnęło — po tylu latach! Ojciec powinien był to przewidzieć, powinien ich uprzedzić. Czy zdarzyło się jednak, aby któremu z Forsyte'ów przyszło na myśl, że jego postępowanie może kogokolwiek zranić! I w myśli nazwał ojca niedobrym. Ostro krzyknął na dzieci i kazał im iść do domu na herbatę. Bardzo zdziwione, gdyż nigdy dotąd ojciec do nich ostro nie przemawiał, pobiegły trzymając się za ręce; mała Holly oglądała się przez ramię. Młody Jolyon nalał herbatę.

— Moja żona nie czuje się dzisiaj dobrze — rzekł zdając sobie doskonale sprawę, że ojciec zrozumiał powód jej nagłego odejścia, i poczuł nieledwie nienawiść do starca, który mógł siedzieć tu tak spokojnie. — Miły macie domek — rzekł stary Jolyon spoglądając przenikliwie na syna. — Wzięliście go zapewne w dzierżawę? Jolyon-syn skinął potakująco głową. — Nie bardzo tylko podoba mi się otoczenie — dodał Jolyon-ojciec. — Sama hołota. — I my także jesteśmy hołota — odparł syn. Po tych słowach nastąpiło milczenie, przerywane jedynie drapaniem się Baltazara. — Zdaje mi się, Jo, że nie powinienem był tu przyjść — rzekł z prostotą stary Jolyon — ale taki się czuję samotny! Na te słowa Jolyon-syn podniósł się i położył rękę na ramieniu ojca. 82 W sąsiednim domu ktoś wygrywał na rozstrojonym fortepianie, powtarzając nieustannie arię La donna e mobile; mały ogródek zasnuł się cieniem, promienie słońca muskały już
ten widok zwykłej przyjemności. Zamknął oczy. Czuł się osamotniony! Nie ma prawa narzekać, wie o tym dobrze, ale nic na to nie poradzi — jest słaby, zawsze był słaby — brak mu odwagi!... Takim torem biegły jego myśli. Wszedł lokaj, aby nakryć do stołu, i widząc pana na pozór uśpionego, starał się poruszać bez szmeru. Oprócz brody nosił wąsy, co budziło poważne wątpliwości w umysłach wielu członków rodziny, tych zwłaszcza, którzy jak Soames uczęszczali do wyższych szkół publicznych i przywykli do ustalonych na tym punkcie przepisów. Czy można go istotnie uważać za służącego? Żartownisie, wspominając o nim, nazywali go „heretykiem stryja Jolyona"; Jerzy, znany kpiarz rodzinny, nadał mu przydomek Wąsacza. - Służący krążył na palcach pomiędzy wielkim politurowanym kredensem a wielkim politurowanym stołem, poruszając się nieporównanie cicho i zręcznie. Stary Jolyon obserwował go, wciąż udając śpiącego. O, to musi być chytrus — miał o nim taką opinię — chytrus myślący jedynie o tym, by najprędzej pozbyć się roboty, wymknąć się na wyścigi, do żony czy licho go wie dokąd! Cóż za leń! I roztył się! A o swego pana nie dba ani trochę! W tej samej jednak chwili Jolyon uległ bezwiednie jednemu z owych nastrojów filozoficznych, które wyodrębniały go spośród wszystkich innych Forsyte'ów. „Ostatecznie, z jakiej racji miałby o mnie dbać? Nie płacę mu za to, dlaczegóż więc tego oczekiwać? Na tym świecie nie można spodziewać się od ludzi przywiązania, jeżeli się go nie opłaca. Może na tamtym świecie będzie inaczej, nie wiadomo, niepodobna przewidzieć..." — pomyślał. I znów zamknął oczy. Bez przerwy, cichaczem wykonywał lokaj swą pracę, raz po raz wyjmując coś z poszczególnych przegródek kredensów. Zdawało się, że stara się wciąż zwracać plecami do starego Jolyona, aby w ten sposób uchronić się od niewłaściwości wypełniania obowiązków w obecności chlebodawcy; od czasu do czasu chuchał przelotnie na srebro i wycierał je "kawałkiem zamszu. Zdawał się badać, ile wina pozostało w karafkach, które uważnie, dość wysoko podnosił pochylając się nad nimi pieczołowicie. Skończywszy robotę stał przez chwilę, patrząc na śpiącego pana i w jegozielonkawych oczach pojawił się wyraz pogardy. Tak, tak, jego pan to już stare dziadzisko; niewiele mu pozostało do życia! Skradając się jak kot, przeszedł przez pokój, aby nacisnąć guzik dzwonka. Otrzymał polecenie: „Obiad na siódmą". Co go to obchodzi, że jego pan śpi? Obudzi go bez ceremonii — noc jest od spania! Musi myśleć o sobie — oczekują go w klubie o wpół do dziewiątej! W odpowiedzi na dzwonek ukazał się lokajczyk ze srebrną wazą. 84 Starszy lokaj wziął mu ją z rąk i postawił na stole, po czym stając w otwartych drzwiach, jak gdyby w celu wprowadzenia wchodzących gości, oznajmił uroczyście: — Obiad podany, jaśnie panie! Stary Jolyon podniósł się ociężale z krzesła i zajął miejsce przy stole. VIII. Plany domu Wszyscy Forsyte'owie, jak to powszechnie zostało uznane, okryci są skorupą na podobieństwo owego niezmiernie pożytecznego zwierzątka, które służy do wyrobu tureckich przysmaków; innymi słowy, Forsyte'owie nie bywają nigdy widziani — a gdyby nawet byli widziani, nikt by ich nie poznał — inaczej aniżeli we właściwym im otoczu, na które składają się: warunki ich życia, majątki, znajomości i żony — stale towarzyszące im w wędrówce po świecie złożonym z tysięcy innych Forsyte'ów, również żyjących we właściwym sobie otoczu. Niepodobna sobie wyobrazić Forsyte'a bez właściwego mu otoczą — byłby jak powieść bez intrygi, co jak wiadomo, należy do anomalii. Zdaniem Forsyte'ów Bosinney to człowiek pozbawiony własnego otoczą — wydawał im się jedną z owych rzadkich istot ludzkich, co przechodzą przez życie pośród warunków, majątków, znajomych i żon, należących do kogo innego.

Jego mieszkanie na Sloane Street, na najwyższym piętrze domu, z przybitą na drzwiach tabliczką: „Filip Baynes Bosinney, architekt", nie było podobne do mieszkań zajmowanych przez Forsyte'ów. Nie miało osobnej bawialni, natomiast obok pracowni znajdowała się, oddzielona od niej kotarą, obszerna alkowa, w której mieściły się najniezbędniejsze przedmioty codziennego użytku: kanapka, fotel, zbiór fajek, maszynka spirytusowa, kilka powieści i ranne pantofle. Biurowa część pokoju umeblowana była w zwykły sposób — otwarta szafka z przegródkami, okrągły stół dębowy, składana umywalka, kilka twardych krzeseł i spore biurko zawalone rysunkami i planami. June była już dwa razy na herbacie w pracowni pod opieką ciotki Filipa jako przyzwoitki. Przypuszczano, że za pracownią kryje się jeszcze sypialnia. O ile rodzina mogła stwierdzić, na dochody Bosinneya składało się wynagrodzenie za dwie posady eksperta, przynoszące mu po dwadzieścia funtów rocznie, od czasu do czasu przypadkowe honoraria, nade wszystko zaś — znacznie ważniejsza pozycja — renta przekazana mu na mocy testamentu przez ojca i wynosząca sto pięćdziesiąt funtów rocznie. To, co na temat owego ojca doszło uszu Forsyte'ów, nie wyglądał*. 85 zbyt uspokajająco. Okazało się, że był on wiejskim lekarzem w Lin-colnshire; pochodził z Kornwalii. Cechowała go wyjątkowo interesująca powierzchowność i bajroniczne skłonności — słowem, popularna w hrabstwie osobistość. Wuj Bosinneya, Baynes, z firmy Baynes i Bildeboy, istny Forsyte z ducha, chociaż nie z nazwiska, niewiele miał do powiedzenia o swoim szwagrze. — Dziwak! — określił go. — O trzech starszych synach wyrażał się zawsze lekceważąco: „Poczciwe stworzenia, ale takie ciepłe kluski!" Wszystkim im bardzo dobrze się powodzi na służbie administracyjnej w Indiach. Kochał tylko Filipa. Zwykł w bardzo dziwny sposób rozumować. Pewnego razu powiedział do mnie: „Pamiętaj, mój kochany, nie pozwól nigdy, aby twoja biedna żona wiedziała, co o niej myślisz!" Rozumie się, że nie poszedłem za jego radą. Tego by tylko brakowało! Ekscentryk! Do Fila mawiał: „Czy będziesz żył jak dżentelmen, mój chłopcze, czy nie, pamiętaj umrzeć jak dżentelmen." On sam kazał się pochować we fraku, z atłasowym krawatem spiętym brylantową szpilką. Oryginał, stanowczo oryginał, zapewniam panów! O samym Bosinneyu Baynes mówił serdecznie, zarazem jednak z pewnym politowaniem: — Odziedziczył coś z bajronizmu ojca. Chociażby to, że lekceważąc całą swą karierę życiowją rzucił moje biuro. Tak, rzucił pracę i włóczył się po świecie tylko z plecakiem przez całe sześć miesięcy! I po co to wszystko! — pytam. Żeby zapoznać się z architekturą zagraniczną — zagraniczną architekturą! Na co mógł liczyć? Ma, na co zasłużył. Taki zdolny młody chłopak — i nie zarabia nawet stu funtów rocznie! Te zaręczyny to najlepsze, co mógł zrobić. Powstrzymają go od szalonych kroków! Fil — to jeden z tych, co potrafią cały dzień spać i czuwać całą noc, i to po prostu dlatego, że nie prowadzi uregulowanego trybu życia, choć nie ma przy tym żadnych złych skłonności, ani cienia złych skłonności... Stary Forsyte jest bogatym człowiekiem! Pan Baynes starał się na wszelkie sposoby schlebiać June, która często w owym czasie bywała w jego domu na Lowndes Sąuare. — Ta budowa domu dla pana Soamesa (jaki z tego pana Soamesa świetny człowiek interesu!) jest tym właśnie, czego Filipowi było potrzeba — wyraził się mówiąc z June o Filipie. — Niech się droga pani nie spodziewa widywać go teraz często. Ważna sprawa! Ważna sprawa! Chłopak musi wybić się! Ja w jego wieku pracowałem dniem i nocą. Moja droga żona mawiała do mnie: „Bobie, nie pracuj tak ciężko, myśl o swoim zdrowiu". Ale ja nigdy się nie oszczędzałem! June żaliła się, że narzeczony nie znajduje czasu na odwiedziny w domu na Stanhope Gate.

Kiedy po pewnym czasie znów przyszedł, nie zdążyli być sam na sam przez kwadrans, a już — szczególnym trafem, jakie po mistrzowsku umiała stwarzać — zjawiła się pani Septymusowa Smali. Bosinney 86 niezwłocznie ukrył się, w myśl uprzedniej umowy, w małym gabine-ciku, aby przeczekać tam, dopóki gość się nie wyniesie. — Jaki on chudy, moja droga! — zawołała ciotka Jula. — Często widywałam to u ludzi w okresie narzeczeństwa; pilnuj jednak, moje, dziecko, żeby to nie zaszło za daleko! Radziłabym ci dla niego mięsny ekstrakt Barlowa; doskonale zrobił stryjowi Swithinowi. June, stojąc przed kominkiem, prostowała swą drobną figurkę i krzywiła posępnie twarzyczkę; ta niewczesna wizyta wydawała się jej wręcz osobistą zniewagą, toteż odpowiedziała szyderczo: — Jest szczupły, bo pracuje; ludzie zajęci prawdziwie pożyteczną pracą nie są nigdy otyli. Ciotka Jula odęła wargi. Ona sama zawsze była chuda, jedyna wszakże przyjemność, jaką temu faktowi zawdzięczała, to tęsknota za przytyciem. — Sądzę, moja droga — rzekła ponuro — że nie powinnaś pozwalać, aby twego narzeczonego przezywano Piratem, Ludzie mogliby uważać, że to dziwne, teraz kiedy ma budować dom dla Soamesa. Mam nadzieję, że wykona robotę z całą starannością, to takie ważne dla niego; Soames ma taki dobry gust! — Gust?! — zaperzyła się June. — Nie dałabym grosza za jego gust ani też nikogo innego z całej rodziny! Pani Smali osłupiała. — Stryj Swithin — rzekła z godnością — miał zawsze taki wytworny gust! A domek Soamesa jest śliczny, nie będziesz chyba temu przeczyć? — Hm! — mruknęła June — to tylko dzięki Irenie! Ciotka Jula próbowała załagodzić sytuację mówiąc coś przyjemnego. — A jak przyjmie kochana Irenka projekt zamieszkania na wsi? June wpatrzyła się w ciotkę ze skupieniem, a oczy jej roziskrzyły się, jak gdyby nagle coś sobie uświadomiła. Błysk ten zgasł jednak, ustępując miejsca jeszcze bardziej skupionemu spojrzeniu, jak gdyby zajrzawszy w oczy owej świadomości poczuła lęk. — Rozumie się, że będzie zadowolona — odparła bardzo stanowczo. — Dlaczego nie miałaby być zadowolona? Pani Smali zaczęła mówić nerwowo. — Nie wiem — rzekła — sądziłam, że przykro jej będzie rozstać się z przyjaciółmi. Stryj James utrzymuje, że za mało bierze udziału w życiu towarzyskim. My uważamy — to znaczy, stryj Tymoteusz uważa — że powinna by więcej bywać. Będzie ci jej pewnie bardzo brakowało! June niecierpliwym gestem zarzuciła ręce na kark. — Stryj Tymoteusz dobrze by zrobił, gdyby zechciał nie wtrącać się do tego, co go nie dotyczy! — zawołała. Ciotka Jula wyprostowała się na całą swoją długość. — Stryj nie wtrąca się nigdy do tego, co go nie dotyczy! 87 June poczuła nagłą skruchę. Podbiegła do ciotki i uściskała ją. — Przepraszam cię serdecznie, cioteczko, ale tak chciałabym, żeby dali Irenie święty spokój! Ciotka Jula, której nie przychodziła na myśl żadna odpowiednia w tej sytuacji uwaga, zamilkła; zbierając się do odejścia zapięła czarną jedwabną pelerynę i wzięła z krzesła zielony woreczek.

— A jakże się ma twój kochany dziadunio? — zapytała w przedpokoju. — Zapewne teraz, kiedy poświęcasz cały swój czas panu Bosinneyowi, musi się czuć bardzo samotny? — Pochyliła się, ucałowała chciwie siostrzenicę i wyszła, drobiąc ceremonialnie kroczki. Z oczu June trysnęły łzy; wpadła do małego gabineciku, w którym Bosinney siedząc przy stole rysował ptaki na odwrocie jakiejś koperty, i rzuciła się obok niego na krzesło, wołając: — O Filu, jakie to wszystko okropne! Serce jej było tak samo płomienne jak barwa włosów. Następnej niedzieli z rana, w chwili kiedy Soames golił się, zawiadomiono go, że pan Bosinney jest na dole i chciałby się z nim widzieć. Otworzył więc drzwi do pokoju żony i rzekł: — Bosinney jest na dole. Zejdź, proszę cię, i zabaw go, dopóki się nie ogolę. Będę za chwilę gotów. Przypuszczam, że przychodzi w sprawie planów. Irena spojrzała na niego bez słowa, dokończyła toalety i zeszła na dół. Nie mógł wyciągnąć z niej, co myśli o domu. Nie wypowiedziała się przeciwko projektowi, a nawet, jeśli chodziło o osobę Bosinneya, zdawała się dość przychylnie usposobiona. Z okna garderoby mógł obserwować ich rozmawiających na dzie-dzińczyku za domem. Spieszno mu było dokończyć golenia i zaciął się dwa razy. Doleciał go z dołu ich śmiech, pomyślał więc: „Dobrze się widocznie czują ze sobą!..." Jak przewidywał, Bosinney przyszedł po niego, żeby mu pokazać plany. Wziął kapelusz i poszedł. Plany leżały rozłożone na dębowym stole w pokoju architekta. Soames, blady, ale niewzruszenie spokojny, pochylił się i wlepił w nie badawczy wzrok, nie odrywając go przez dłuższą chwilę i nie odzywając się ani słowem. Wreszcie bąknął głosem świadczącym, iż jest zaskoczony: -r To dziwny dom! Dokoła krytego wewnętrznego dziedzińca widniała czworościenna, regularna bryła dwupiętrowego budynku. Dziedziniec, okolony kruż88 gankiem biegnącym dokoła wyższego piętra, kryty był szklanym dachem, opartym na ośmiu wyrastających z ziemi kolumnach. W pojęciu Forsyte'a był to w istocie dziwny dom. — Bardzo dużo tu zaprzepaszczonego bez użytku miejsca — zauważył Soames. Bosinney zaczął przebiegać pokój. Soamesowi nie podobał się wyraz jego twarzy. — Zasadą tego domu — wyjaśnił wreszcie architekt — było danie panu możności szerokiego oddechu. Wielkopańska zasada! Soames wyciągnął wskazujący i wielki palec, jak gdyby chcąc zmierzyć stopień wielkopańskości, jaki mógł osiągnąć, i odparł: — Tak, rozumiem! Twarz Bosinneya przybrała szczególny wyraz, zdradzający całą siłę jego zapału. — Starałem się nakreślić dla pana plan domu z poszanowaniem dostojeństwa formy. Jeżeli to nie podoba się panu, proszę mi od razu powiedzieć. Ma pan słuszność, najmniej należało się z tym liczyć — na co się zda poszanowanie dostojeństwa formy, jeżeli można zamiast tego wcisnąć jeszcze jedną łazienkę! — Nagłym ruchem wskazał lewą część podłużnej fasady środkowej: — Jest się przynajmniej gdzie obrócić. To sala na pańskie obrazy, oddzielona od dziedzińca kotarą: gdy ją pan rozsunie, otrzyma pan przestrzeń pięćdziesięciu stóp na dwadzieścia trzy stopy i sześć cali. Ten dwustronny piec, tutaj w środku, wychodzi jedną stroną na dziedziniec, a drugą na salę obrazów. Ta oto ściana szczytowa jest cała oszklona; ma pan dzięki temu południowe światło, a z dziedzińca północne. Resztę obrazów może pan rozwiesić w górnej galerii albo w innych pokojach. W architekturze — dodał patrząc na rozmówcę, lecz wyraźnie nie widząc go, co sprawiło Soamesowi przykrość — tak samo jak w życiu nie ma dostojeństwa formy bez harmonii. Ludzie utrzymują, że to przestarzała zasada. Szczególna zaiste rzecz: nie przychodzi nam nigdy na myśl wcielić główną zasadę życia w

budowę naszych domów; przeładowujemy nasze mieszkania ozdobami, błyskotkami, kącikami, byle tylko zamydlić oczy. Przeciwnie, oko powinno mieć wypoczynek; efekt winien być wywołany niewielu prostymi, surowymi liniami. Harmonia, regularność planu — to główna rzecz, nie ma bez tego dostojeństwa formy. Soames, nieświadomy satyryk, nie odrywał wzroku od Bosinneyo-wego krawata, któremu daleko było do harmonijności linii; architekt nie był też ogolony, a ubranie jego znajdowało się w nieszczególnym porządku. Odnosiło się wrażenie, że całe jego zamiłowanie do harmonii wyczerpała architektura. — Czy nie będzie to wyglądało jak koszary? — zapytał. Odpowiedź przyszła nie od razu. — Rozumiem — rzekł wreszcie Bosinney — chciałby pan mieć jeden 89 z tych przytulnych, miłych domków, jakie buduje Littlemaster, gdzie służba gnieździ się w izdebkach na poddaszu, a do drzwi wejściowych schodzi się w dół, tak aby można było sztucznie urządzić wejście po stopniach na górę. Nietrudno będzie znaleźć, czego panu potrzeba, niech się pan tylko zwróci do Littlemastera. Znam go jak własną kieszeń. Soames przeraził się. W istocie plany go olśniły i tylko instynktownie ukrył zadowolenie. Nie umiał mówić komplementów. Pogardzał ludźmi, którzy potrafią szczodrze szafować pochwałami. W tej zaś chwili znalazł się w sytuacji człowieka, który musi powiedzieć komplement, jeżeli nie chce narazić się na niebezpieczeństwo utracenia rzeczy pożądanej. Bosinney należał do typu ludzi zdolnych podrzeć plany i odmówić dalszej pracy: taki dorosły dzieciak! To dorosłe dzieciństwo, wobec którego czuł się o tyle wyższy, wywierało szczególny, nieomal hipnotyzujący wpływ na Soamesa, który nigdy nie czuł w sobie niczego podobnego. — T... tak... — wybąkał wreszcie — to... to niewątpliwie oryginalne. Czuł w głębi duszy taką nieufność, a nawet wstręt do określenia „oryginalne", że wydawało mu się, jakoby nie zdradził tą uwagą swego prawdziwego stosunku do planów. Bosinneyowi wszelako zdawało się ono sprawiać przyjemność. Tak, to właśnie określenie mogło być miłe takiemu jak on człowiekowi. Sukces ten dodał Soamesowi odwagi. — To... imponująca siedziba — dodał. — Przestrzeń, powietrze, światło — mruknął Bosinney. — Nie można żyć po pańsku w pałacykach, jakich tysiące Littlemaster buduje dla fabrykantów. Soames zrobił pogardliwy gest; zaliczono go do wielkich panów, za żadną cenę nie zgodziłby się, aby go teraz zaliczono do fabrykantów. Ozwała się w nim jednak wrodzona nieufność do teorii. Po kiego diabła cała ta gadanina o harmonii i dostojeństwie? Wydało mu się, że dom będzie zimny. — Irena nie znosi chłodu — rzekł. — O! — zawołał Bosinney sarkastycznie. — Żona pańska?! Nie lubi chłodu? Pomyślę o tym; nie będzie jej zimno. Patrz pan! — wskazał na cztery zaznaczone w regularnych odstępach punkty na murach od strony dziedzińca. — Będzie pan miał aluminiowe rury z gorącą wodą; można je dostać w artystycznym wykonaniu. Soames podejrzliwie spoglądał na oznaczone punkty. — Wszystko to bardzo pięknie — rzekł — ale co to ma kosztować? Architekt wyjął z kieszeni arkusz papieru. — Dom powinien oczywiście być całkowicie zbudowany z kamienia, przypuszczając jednak, że pan nie będzie mógł sobie na to pozwolić, 90 zgodziłem się na kompromis, na rzecz licowania kamieniem. Powinien bym dać dach miedziany, ustąpiłem jednak i zrobiłem go z zielonego łupku. W tym stanie będzie pana kosztował, już wraz z robotami metalowymi, osiem i pół tysiąca.

— Osiem i pół tysiąca? — powtórzył Soames. — Jak to, ustaliliśmy przecież jako ostateczną granicę osiem tysięcy! — Trudno, nie może kosztować ani pensa mniej — odparł chłodno Bosinney. — Musi się pan zdecydować. Tak albo nie. Prawdopodobnie tylko w ten sposób można było uczynić Soamesowi taką propozycję. Zaskoczyła go ona i oszołomiła. Rozsądek mówił mu, że powinien odrzucić cały ten projekt. Plan był jednak dobry, wiedział o tym — harmonijny we wszystkich szczegółach, nacechowany prawdziwym dostojeństwem; nawet pokoje służby bez zarzutu. Zyska w opinii ludzi zamieszkując dom tak odrębny od innych, a zarazem tak doskonale urządzony. Rozglądał się w dalszym ciągu w szczegółach planu, a tymczasem Bosinney poszedł do sypialni, aby się ogolić i przebrać. Milcząc powrócili razem na Montpellier Sąuare. Soames przyglądał się spod oka młodemu człowiekowi. „Przystojny chłopak z tego Pirata — pomyślał — kiedy się przyzwoicie ubierze". Gdy wchodzili, Irena nachylona była nad kwiatami. Zaproponowała, że pośle służącego po June. — Nie, nie — zaprotestował Soames — mamy jeszcze do obgadania dużo spraw! Przy lunchu był na swój sposób serdeczny i zmuszał wciąż Bosin-neya do jedzenia. Rad, że młody architekt tak dobrze jest usposobiony, zostawił go potem w towarzystwie Ireny, sam zaś wykradł się do swoich obrazów, jak to zwykł czynić co niedzielę. W porze podwieczorku zjawił się w salonie i zastał ich rozgadanych jak młode sroki, jak to określił. Nie zauważony przez nich stanął w drzwiach winszując sobie, że wszystko idzie tak gładko. Bardzo szczęśliwie, że Irena i Bosinney tak się z sobą zgadzają; zdaje się, że już zupełnie pogodziła się z myślą o nowym domu. Spokojny namysł pośród ukochanych obrazów skłonił go do dorzucenia owych pięciuset funtów, jeżeli to konieczne. Miał wszakże nadzieję, że Bosinney okaże się po południu nieco ustępliwszy. Wszystko przecież od niego zależy, na pewno istnieją dziesiątki sposobów zaoszczędzenia kosztów bez zepsucia ogólnego efektu. Czekał więc tylko na sposobność pomówienia z młodym architektem, któremu Irena nalewała w tej chwili pierwszą filiżankę herbaty. Promień słońca, przedzierający się przez koronkę firanek, rzucał ciepłe błyski na policzek młodej kobiety, rozświetlał złoto włosów i rozniecał iskierki w jej marzących oczach. Te same, być może, błyski ożywiły rumieniec na twarzy Bosinneya nadając jej nieco spłoszony wyraz. Soames, który nie znosił blasku słońca, natychmiast spuścił roletę. Biorąc filiżankę herbaty z rąk żony zaczął chłodniej, aniżeli zamierzał: — Nie mógłby pan jednak urządzić tego tak, żeby budowa nie kosztowała więcej niż osiem tysięcy? Musi być przecież mnóstwo drobiazgów, które by można nieco zmienić. Bosinney jednym haustem wypił herbatę, odstawił filiżankę i rzekł krótko: — Ani jednego! Soames spostrzegł się, że jego propozycja ugodzić musiała w jakąś nie znaną mu strunę osobistej próżności. — Więc dobrze — zgodził się kwaśno — niech pan robi tak, jak pan uważa. W kilka minut później Bosinney wstał chcąc odejść; Soames podniósł się także, aby go odprowadzić. Architekt był w zdumiewająco dobrym humorze. Soames stał jeszcze chwilkę, śledząc go oczami, jak oddalał się sprężystym krokiem, po czym wrócił zamyślony do salonu, gdzie Irena odkładała na miejsce nuty. Pod wpływem nieopanowanego popędu ciekawości zapytał: — I cóż, jak ci się podoba nasz Pirat? Czekał na jej odpowiedź utkwiwszy wzrok w deseń dywanu; musiał czekać dość długo.

— Nie wiem — rzekła wreszcie. — Uważasz go za przystojnego? Irena uśmiechnęła się. Soamesowi wydało się, że w uśmiechu tym był odcień szyderstwa. — Tak — odpowiedziała — bardzo. IX. Śmierć ciotki Anny Pod koniec września nadszedł ranek, w którym ciotka Anna nie mogła już wziąć z rąk Smither oznak swojej godności. Doktor, po którego spiesznie posłano, rzuciwszy jedno tylko spojrzenie na jej starczą twarz, oświadczył, że panna Forsy te umarła we śnie. Ciotki Jula i Estera były zdruzgotane tym ciosem. Nie wyobrażały sobie nigdy podobnego końca. Wątpliwe zresztą, czy w ogóle zdawały sobie sprawę, że koniec musi nastąpić. W głębi duszy uważały za niewłaściwe ze strony Anny, że odeszła od nich tak bez pożegnania, bez walki nawet. Było to niepodobne do niej. 92 Kto wie, czy nie najgłębiej dotknęła je myśl, że członek rodu Forsy-te'ów mógł pozwolić, aby wydarto mu z ręki władzę nad życiem. Skoro mogło się to zdarzyć jednemu, dlaczego nie ma spotkać wszystkich! Upłynęła cała godzina, zanim zdobyły się na odwagę zawiadomienia Tymoteusza. Gdyby można było zataić to przed nim! Gdyby przynajmniej dało się przygotować go do tej wieści stopniowo! Długo stały przed drzwiami jego pokoju naradzając się szeptem. A kiedy wypełniły już tę misję, szeptały w dalszym ciągu. . Wyrażały obawę, że z czasem odczuje to dotkliwiej. Na razie przyjął tę wiadomość spokojniej, aniżeli można się było spodziewać. Pozostanie oczywiście w łóżku! Rozstały się popłakując z cicha. Ciotka Jula nie opuszczała swego pokoju, złamana ciosem. Twarz jej, blada od płaczu^ i obrzmiała ze wzruszenia, pocięta była liniami drobnych fałdek, w jakie układała się zwiotczała skóra. Nie mogła sobie wyobrazić życia bez Anny, z którą mieszkała przez siedemdziesiąt trzy lata, z jedyną przerwą: krótkiego przejściowego okresu małżeństwa, dzisiaj już wydającego się nieledwie snem. Regularnie co pewien czas zbliżała się do komody i wyjmowała z szuflady, spod woreczków z lawendą, świeżą chustkę do nosa. Tkliwe serce ciotki Juli nie mogło znieść myśli, że Anna leży taka zimna i sztywna. Ciotka Estera, zawsze cierpliwa i milcząca, uosobienie śpiących wód energii rodzinnej, siedziała w salonie, w którym rolety były pospusz-czane. I ona także płakała z początku, ale cicho, niedostrzegalnie. Główna zasada jej życia, zachowanie energii, nie opuściła jej nawet w smutku. Szczupła i nieruchoma, siedziała wpatrzona tępo w palenisko kominka; jej bezwładnie opuszczone ręce leżały na kolanach okrytych fałdami czarnej jedwabnej sukni. Zechcą zapewne niepokoić ją i zaprząc do pracy. Jak gdyby to się na coś zdało! Cokolwiek by się zrobiło, nie wróci to już Annie życia. Po cóż więc dać się dręczyć bez potrzeby? O piątej przybyli trzej bracia: Jolyon, James i Swithin. Mikołaj był w Yarmouth, a Roger miał ciężki atak podagry. Pani Hayman przyszła sama jeszcze poprzednio i odwiedziwszy ciało Anny wróciła do domu, pozostawiając kartkę do Tymoteusza — którą zresztą ukryto przed nim — gdzie stwierdzała, że należało ją natychmiast zawiadomić. W rzeczywistości wszyscy doznawali uczucia, że powinni byli być zawiadomieni wcześniej, jak gdyby na skutek tego opóźnienia coś zostało zaniedbane. James oświadczył: — Wiedziałem, że tak się stanie; przepowiadałem przecież, że nie przeżyje lata. Ciotka Estera nie przypomniała mu, że jest już prawie październik. Czy opłaci się swarzyć? Są ludzie, którzy zawsze muszą upierać się przy swoim. 93

/ Posłała na górę do siostry wiadomość, że przyszli bracia. Pani Smali zeszła od razu. Umyła wciąż jeszcze zapuchniętą twarz i jakkolwiek surowo spojrzała na jasnogranatowe spodnie Swithina — przyjechał wprost z klubu, gdzie dano mu znać o śmierci Anny — miała wyraz twarzy pogodniejszy niż zwykle; wrodzona skłonność do czynienia rzeczy niewłaściwych była w niej, nawet w tym momencie, przemożna. Wszyscy pięcioro poszli na górę odwiedzić ciało. Pod śnieżnobiałe prześcieradło podłożono watowaną kołdrę, teraz bowiem, bardziej niż kiedykolwiek, ciotka Anna potrzebowała ciepła. Usunięto poduszki, więc plecy i głowa leżały płasko, co przypominało sztywną postawę, jaką zmarła zachowywała przez całe życie. Czepek, zakrywający czubek głowy, ściągnięty był po obu stronach do wysokości uszu; widoczna pomiędzy jego obramowaniem a prześcieradłem i równie prawie jak ono biała twarz z zamkniętymi oczami zwrócona była ku twarzom braci i sióstr. Niezwykły spokój czynił ją jeszcze surowszą niż zazwyczaj; wszystkie niemal kości zarysowały się wyraźnie pod wyschłą jak pergamin, nieznacznie tylko pomarszczoną skórą — kwadratowa broda, wystające kości policzkowe, czoło z zapadniętymi skroniami, subtelnie wyrzeźbiony nos; cała ta twarz — twierdza niepokonanego ducha, który uległ śmierci — teraz, zwrócona niewidzącymi oczami ku górze, zdawała się walczyć o odzyskanie owego ducha, odzyskanie władzy opiekuńczej, świeżo jej wydartej. Swithin spojrzał tylko przelotnie na twarz zmarłej i wyszedł z pokoju; widok jej, jak przyznawał później, wywarł na nim wstrząsające wrażenie. Zeszedł ciężko na dół, wprawiając w drżenie cały dom, i schwyciwszy kapelusz wgramolił się do powoziku; zapomniał przy tym podać adres woźnicy, który zawiózł go do domu, gdzie cały wieczór przesiedział nieruchomo na krześle. Przy obiedzie nie mógł przełknąć nic prócz kuropatwy i kieliszka szampana... Stary Jolyon stał w. nogach łóżka z założonymi na piersi rękoma. On jeden ze wszystkich obecnych pamiętał śmierć matki i teraz patrząc na Annę myślał o tamtej. Anna była starą kobietą, ale śmierć przyszła po nią w końcu — śmierć przychodzi po wszystkich! Twarz Jolyona pozostawała nieporuszona, oczy jego zdawały się błądzić gdzieś bardzo daleko. Ciotka Estera stała przy nim. Nie płakała już, źródło łez wyschło — natura jej nie pozwalała na dalsze trwonienie sił; splotła ręce patrząc nie na Annę, ale w bok, i starała się uniknąć wysiłku: zdawania sobie sprawy z rzeczywistości. Z wszystkich braci i sióstr James okazywał najsilniejsze wzruszenie. Łzy spływały wzdłuż równoległych bruzd jego wychudzonej twarzy; przed kim będzie teraz zwierzał się ze wszystkich swoich trosk? Jula nie nadaje się na powiernicę, Estera jeszcze mniej. Odczuł śmierć Anny 94 boleśniej, aniżeli mógł przypuszczać, cios ten zgnębi go na całe tygodnie. Wreszcie ciotka Estera wymknęła się z pokoju, a ciotka Jula zaczęła krzątać się czyniąc, „co należało", tak że dwa razy niezręcznie potrąciła o jakiś sprzęt. Stary Jolyon, zbudzony z zadumy i rozpamiętywania dawno minionej przeszłości, spojrzał na nią surowo i wyszedł. James sam jeden pozostał przy łóżku. Rozejrzawszy się ukradkiem dokoła, aby upewnić się, że nie jest obserwowany^ pochylił nad zmarłą swój długi korpus i złożył na jej czole pocałunek, po czym i on także szybko opuścił pokój. Spotka wszy w hallu Smither zaczął rozpytywać o szczegóły pogrzebu, gdy się jednak przekonał, że i ona nic nie wie, jął jękliwie utyskiwać, że jeżeli tego nie dopilnują, wszystko pójdzie na opak. Lepiej byłoby posłać po pana Soamesa, który zna się dobrze na tych rzeczach. Pan jej zapewne jest bardzo przygnębiony — należałoby troskliwie się nim zająć; co się zaś tyczy jej pań, nie przydadzą się na nic, nie mają na to dość zmysłu praktycznego. Zresztą gotowe się pochorować, nie byłoby w tym nic dziwnego. Najlepiej zrobi posyłając po lekarza; należy w porę złu zaradzić... Nie sądzi, ażeby jego siostra Anna zrobiła dobry wybór: gdyby radziła się doktora Blanka, żyłaby jeszcze teraz na pewno. Smither może posłać zawsze na Park Lane, ilekroć

będzie potrzebowała porady. Oczywiście, jego powóz będzie do ich dyspozycji w dniu pogrzebu. Wreszcie zapytał, czy nie znalazłby się u niej w kredensie kieliszek wina i parę biszkoptów — nie jadł dzisiaj lunchu! Dni pozostające do pogrzebu minęły spokojnie. Oczywiście od dawna wiedziano, że ciotka Anna zapisała swoją niewielką fortunkę Tymoteuszowi, nie było zatem najmniejszych powodów do niepokoju. Soames, jedyny wykonawca woli zmarłej, zajął się przygotowaniami i we właściwym czasie rozesłał do wszystkich męskich członków rodziny następujące zaproszenie: „Do... Proszony jest Pan o uczestnictwo w obrzędzie złożenia do grobu zwłok panny Anny Forsyte, na cmentarzu Highgate, w południe 1 października. Powozy będą czekały przy «Altanie», na Bayswater Road, o 10.45. Uprasza się o nieskładanie wieńców." Nadszedł zimny ranek; niebo było wysokie, szare — londyńskie. O wpół do jedenastej zajechał pierwszy powóz: Jamesa. Siedział w nim James i zięć jego, przystojny, barczysty mężczyzna, w szczelnie opiętym surducie; bladą, tłustą twarz Dartiego zdobił ciemny, umiejętnie zakręcony wąs i nie dający się usunąć zarys bokobrodów, które, urągając wszelkim usiłowaniom golenia, zdają się być oznaką czegoś 95 nieodłącznego od osoby golącego się, co szczególnie często daje się spostrzec u ludzi spekulujących na giełdzie. Soames, w charakterze wykonawcy ostatniej woli zmarłej, przyjmował gości, ponieważ Tymoteusz pozostawał wciąż jeszcze w łóżku — wstać miał dopiero po pogrzebie. Ciotki Jula i Estera zejść miały na dół dopiero po wszystkim, gdyż było wiadomo, że zostanie przygotowany lunch dla tych, którzy zechcą wstąpić tu w drodze powrotnej. Drugi z kolei przybył Roger, wciąż jeszcze utykający z powodu przebytego ataku podagry, a wraz z nim trzej jego synowie: młody Roger, Eustachy i Tomasz. Jerzy, ostatni z synów, przyjechał powozikiem prawie bezpośrednio po nich i zatrzymał się w hallu, aby zapytać Soamesa, czy opłaca mu się przedsiębiorstwo pogrzebowe. Nie lubili się wzajem. Potem przybyli dwaj Haymanowie — Giles i Jesse — uroczyście milczący, doskonale ubrani, z świeżo zaprasowanymi kantami wieczorowych spodni. Stary Jolyon przyjechał sam. Po nim Mikołaj, wyróżniający się czerstwą cerą i starannie hamowaną ruchliwością głowy i ciała. Towarzyszył mu jeden z synów, potulny i jak gdyby zgaszony. Swithin Forsyte i Bosinney przybyli równocześnie i stali w drzwiach wejściowych ceremonialnie ustępując jeden drugiemu pierwszeństwa. Kiedy jednak drzwi się otworzyły, usiłowali przepchnąć się razem, po czym już w hallu odbyły się ceremonialne wzajemne przeprosiny i Swithin, doprowadziwszy do porządku kołnierzyk nieco przekręcony podczas zderzenia, powoli wszedł po schodach na górę. Następnie przybyła reszta towarzystwa; drugi Hayman, dwaj żonaci synowie Mikołaja, Tweetyman, Spender i Warry — mężowie panien Forsyte i Hayman. Teraz już orszak żałobny zebrał się w komplecie, w liczbie dwudziestu jeden osób. Z męskich członków rodu Forsyte'ów brakło tylko dwóch: chorego Tymoteusza i Jolyonasyna. Po wejściu do szkarłatno-zielonego salonu, którego barwy stanowiły tak żywy kontrast z kolorem ubrań żałobników, wszyscy zaczęli nerwowo szukać sobie miejsca, aby usiąść i ukryć ostentacyjną czerń spodni. Czerń ta, podobnie jak barwa rękawiczek, wydawała im się nieledwie nieprzyzwoita, jako pewien sposób przesadnego uzewnętrzniania uczuć. Niejeden też, ze zgorszeniem wprawdzie, ale zarazem z pewną zazdrością, rzucał okiem na Pirata, który przyszedł bez rękawiczek i jak zawsze, w szarych spodniach. Przyciszony gwar rozmów ożywiał się chwilami, nikt jednak nie mówił-wprost o zmarłej; obecni interesowali się sobą

nawzajem, jak gdyby chcąc w ten pośredni sposób uczcić wydarzenie, dla którego uświetnienia zebrali się tutaj wszyscy. Wreszcie James zabrał głos: — I cóż, myślę, że czas, abyśmy ruszyli. Zeszli na dół parami, jak ich pouczono tuż przed ceremonią, i ściśle pilnując kolejności starszeństwa powsiadali do powozów. 96 Karawan ruszył stępa, powozy potoczyły się z wolna za nim. W pierw-zym jechał stary Jolyon z Mikołajem; w następnym — bliźniacy: fames i Swithin; w trzecim Roger ojciec i Roger syn; Soames, Mikołaj unior, Jerzy i Bosinney wsiedli do czwartego. W każdym z dalszych jowozów, w ogólnej liczbie ośmiu, znalazło miejsce trzech albo czterech członków rodziny; dopiero za nimi toczył się powozik doktora, i jeszcze dalej, w przyzwoitej odległości, dorożki, którymi jechali domownicy i służba. Na samym końcu pusty powóz, zaokrąglający orszak io tradycyjnej liczby trzynastu pojazdów. Dopóki kondukt podążał wzdłuż głównej ulicy Bayswater Road, posuwał się stępa, ale z chwilą gdy skręcał w mniej ważną bocznicę, przyśpieszał nieco kroku, aby znów zwolnić tempo, ilekroć przejeżdżał elegantszymi ulicami, i tak aż do cmentarza. W pierwszym powozie stary Jolyon i Mikołaj rozmawiali o swoich testamentach. W drugim bracia bliźniacy po pierwszej nieudanej próbie nie przerywali milczenia; obaj byli nieco przygłusi, dlatego też zbyt uciążliwy wydawał im się wysiłek mówienia dostatecznie głośno, aby się wzajem usłyszeć. Tylko raz James oświadczył: — Będę musiał rozejrzeć się i dla siebie za kawałkiem ziemi. A jak ty się urządziłeś, Swithinie? Swithin, utkwiwszy w nim przerażony wzrok, odparł: — Nie mów ze mną o takich rzeczach! Jadący w trzecim powozie prowadzili rozmowę, od czasu do czasu wyglądając, jak daleko już zajechali. W pewnym momencie Jerzy rzucił zdanie: — Tak, tak, czas był już najwyższy na biedną starą ciotkę. Nie uznawał ludzi, co przekroczyli siedemdziesiątkę. Mikołaj junior łagodnie mu odpowiedział, że ta nie zdaje się dotyczyć Forsyte'ów. Na to Jerzy stwierdził, że on sam zamierza popełnić samobójstwo z chwilą osiągnięcia sześćdziesięciu lat. Mikołaj junior, uśmiechając się i gładząc po wydatnej brodzie swej wydłużonej twarzy, wyraził przypuszczenie, że ojcu jego nie podobałaby się ta teoria: zaokrąglił znacznie swój majątek już po sześćdziesiątce. Więc dobrze, zdecydował Jerzy, siedemdziesiąt to ostateczna granica, kiedy dożyją tego wieku, czas będzie na nich odejść i zostawić majątek dzieciom. Milczący dotychczas Soa-meś wtrącił się w tym momencie do rozmowy; nie zapomniał uwagi Jerzego o roli „przedsiębiorcy pogrzebowego" i zaledwie dostrzegalnie podnosząc powieki zauważył, że tak mogą mówić tylko ludzie, którzy nie potrafili zebrać pieniędzy. Co się jego samego tyczy, zamierza żyć tak długo, jak będzie mógł. Słowa te były wymierzone przeciw Jerzemu, o którego złej sytuacji materialnej wszyscy wiedzieli. Bosinney zadowolił się tym, że dwukrotnie z roztargnieniem powtórzył: — Tak, tak! Jerzy ziewnął głośno i na tym rozmowa się urwała. 97 Kiedy wreszcie karawan stanął u celu, zaniesiono trumnę do kaplicy, a za nią wszedł cały orszak, znów parami i we właściwym porządku. Ta męska gwardia przyboczna, której wszyscy członkowie związani byli ze zmarłą węzłami pokrewieństwa, stanowiła szczególnie imponujący widok w Londynie — wielkim mieście, gdzie życie nacechowane jest taką różnorodnością, gdzie istnieje taka obfitość zawodów, przyjemności, obowiązków, straszliwych trudności i udręk, a nade wszystko tak nieubłagany pęd do indywidualizmu.

Tutaj wszakże, przełamując wszelkie przeszkody, zgromadziła się cała rodzina, dając przykład niezachwianej jedności i chwalebny dowód, iż prawo własności stanowi źródło wspaniałego rozrostu drzewa rodzinnego; wszystkie zasilające pień i gałęzie soki czerpało ono z tego źródła, osiągając dzięki niemu we właściwym czasie pełny rozwój. Duch starej kobiety, złożonej tutaj do ostatniego snu, zgromadził jej krewnych na dzisiejszej demonstracji. Było to jej ostatnie wezwanie skierowane do tej jedności, która stanowiła ich siłę — ostatecznym też triumfem ciotki Anny było to, że umarła, kiedy drzewo rodzinne pozostawało jeszcze nienaruszone. Los zaoszczędził jej widoku gałęzi wybujałych poza granice bezpiecznej równowagi. Nie mogła zajrzeć w głąb serc następnych pokoleń. To samo prawo, któremu podporządkowana była ona sama i które kierowało jej rozwojem i stopniowym przeistaczaniem się ze smukłej, przyuczonej do prostego, sztywnego trzymania się dziewczynki w silną, rosłą kobietę, a potem w staruszkę, kościstą, słabą, podobną niemal do czarownicy, o coraz ostrzej zaznaczającej się indywidualności, w miarę jak w zetknięciu ze światem opadało z niej wszystko, co tę indywidualność przesłaniało — to samo prawo miało i nadal wywierać przemożny wpływ na rodzinę, nad którą czuwała z macierzyńską troskliwością. Widziała rodzinę tę młodą i dorastającą, widziała ją potem silną i dojrzałą i zanim starcze jej oczy miały czas czy siłę ujrzeć coś więcej — ciotka Anna umarła. A byłaby na pewno próbowała i kto wie, może by się jej udało utrzymać ją nieco dłużej młodą i silną starczymi swoimi palcami i drżącymi pocałunkami; niestety jednak, nawet ciotka Anna okazała się bezsilna wobec natury. „Duma przychodzi przed upadkiem!" Zgodnie z tą zasadą, wyrażającą jedną z największych ironii natury, rodzina Forsyte'ów zgromadziła się na tej ostatniej dumnej paradzie, zanim zaczęła chylić się ku upadkowi. Na prawo i na lewo twarze wszystkich skierowane były obojętnie ku ziemi, kryjąc myśli; tu i ówdzie jednak któryś z obecnych, odrywając wzrok od posadzki i spoglądając w górę, z pionową zmarszczką na czole, zdawał się widzieć coś przerażającego na ścianach kaplicy czy też słyszeć coś, co przejmowało go trwogą. Wersety wypowiadane przyciszonymi głosami, o nieuchwytnym rodzinnym podo98 tieństwie tonacji, brzmiały tajemniczo, jak gdyby szeptane w pośpie-:hu przez jedną zwielokrotnioną osobę. Po obrzędzie w kaplicy orszak żałobników ustawił się znów w szereg, iby odprowadzić ciało do grobu. Sklepiona mogiła była otwarta i ludzie v czerni stali dokoła niej w oczekiwaniu. Z tego wzniesionego, uświęconego miejsca, na którym spoczywały w wiecznym śnie tysiące przedstawicieli zamożnego mieszczaństwa, jczy Forsyte'ów, ponad nieskończonymi szeregami mogił, biegły iv dal, gdzie poniżej poziomu cmentarza rozciągał się pod bezsłonecz-nym niebem Londyn, zdający się opłakiwać utratę swej córki, opłakiwać wraz z tak drogą sobie rodziną utratę tej, co była jej matką i strażniczką. Setki tysięcy wież i domów, rozciągających na niebie ogromną, szarą pajęczynę własności, słało się, niby przypadli do ziemi czciciele, do stóp mogiły tej najstarszej z wszystkich Forsyte'ów. Kilka słów, garść ziemi — i oto spuszczono trumnę do krypty: ciotka Anna znalazła się na miejscu swego wiecznego spoczynku. Dokoła mogiły — świadkowie złożenia do grobu — pięciu braci stało z opuszczonymi na piersi siwymi głowami, pilnując, by wygodnie ułożono Annę na jej ostatnim posłaniu. Skromną swą własność musiała pozostawić na tym świecie, lecz poza tym należało zrobić dla niej wszystko, co się tylko dało. t Potem każdy z osobna, odstąpiwszy na bok, wkładał kapelusz i zawracał, aby obejrzeć nowy napis na marmurowej płycie rodzinnego grobowca: TU SPOCZYWA ŚWIĘTEJ PAMIĘCI ANNA FORSYTE

CÓRKA JOLYONA I ANNY FORSYTE'ÓW, KTÓRA ROZSTAŁA SIĘ Z TYM ŚWIATEM 27 WRZEŚNIA 1887 ROKU PRZEŻYWSZY OSIEMDZIESIĄT SIEDEM LAT I CZTERY DNI Wkrótce może komuś innemu wypadnie położyć napis. Myśl dziwna, nie do zniesienia, dotychczas bowiem nie przychodziło im jakoś do głowy, że Forsyte'owie mogą umierać. Każdy tedy z osobna i wszyscy razem zapragnęli wydostać się stąd i uwolnić od udręki tej ceremonii, przypominającej o rzeczach, o których myśl nawet wywoływała w nich bunt. Spieszno im było odejść, powrócić do swoich zajęć i zapomnieć. Zrobiło się też chłodno; dmący ze wzgórza ponad grobami wiatr, niby z wolna działająca siła rozkładowa, owiał ich swym lodowatym tchnieniem; zaczęli rozdzielać się na grupy i w największym pośpiechu wsiadać do oczekujących powozów. Swithin oświadczył, że powróci na lunch do Tymoteusza, proponował też każdemu po kolei, że zabierze go do swego powoziku. Nikomu jednak nie uśmiechała się ta wątpliwa przyjemność, gdyż powozik 99 Swithina nie był zbyt duży; nikt też nie przyjął propozycji i Swithin pojechał sam. Bezpośrednio po nim wyruszyli James i Roger; i oni także zamierzali wpaść do Tymoteusza. Inni stopniowo znikali z cmentarza. Stary Jolyon zabrał trzech bratanków, aby zapełnić swój powóz — pragnął mieć wokół siebie młode twarze. Soames, który musiał jeszcze załatwić jakieś sprawy w biurze cmentarnym, poszedł pieszo z Bosinneyem. Miał z nim wiele rzeczy do obgadania, załatwiwszy więc wszystkie interesy zabrał go do Hamp-stead, gdzie spożyli lunch w „Gospodzie Hiszpańskiej" i spędzili dłuższy czas na omawianiu praktycznych szczegółów związanych z budową domu. Później pojechali tramwajem do Marble Arch, skąd Bosinney udał się na Stanhope Gate, aby zobaczyć się z June. Soames powrócił do domu w doskonałym humorze i zwierzył się przy obiedzie Irenie, że jest bardzo rad z rozmowy z Bosinneyem, który wydaje mu się w istocie rozsądnym chłopcem; odbyli też porządny spacer, co Soamesowi zrobi doskonale na wątrobę, gdyż nie miał od dawna okaąji zażycia ruchu. W ogóle dzień ten może uważać za udany. Gdyby nie wzgląd na świeżą żałobę po biednej ciotce Annie, zabrałby żonę do teatru; w tych jednak warunkach muszą spędzić wieczór w domu, jak potrafią najlepiej. — Pirat bardzo się o ciebie dopytywał — przypomniał sobie nagle i pod wpływem niewytłumaczonej chęci zaznaczenia swych praw posiadacza, wstał z krzesła i wycisnął pocałunek na ramieniu żony. Część druga I. Postępy budowy Zima była łagodna. W handlu panował zastój; jak też Soames trafnie ocenił, rozważywszy wszystko dokładnie przed powzięciem ostatecznej decyzji, moment sprzyjał budowie. Ku końcowi kwietnia stanęły już mury domu na Robin Hill. Teraz, kiedy Soames miał już co oglądać za swoje pieniądze, przyjeżdżał raz, dwa albo nawet trzy razy w tygodniu i wałęsał się pomiędzy rusztowaniami uważając tylko, aby nie pobrudzić ubrania; przesuwał się cicho przez nie wykończone otwory drzwi lub też krążył dokoła kolumn środkowego dziedzińca. Stawał przed nimi, wpatrując się długo i bacznie, jak gdyby chciał przekonać się o istotnej wartości surowca, z jakiego były wykonane. Dzień 30 kwietnia wyznaczyli sobie z Bosinneyem na przejrzenie rachunków. Na pięć minut przed umówioną godziną Soames wszedł do namiotu, który młody architekt rozbił dla siebie tuż pod starym dębem. Rachunki leżały już przygotowane na składanym stole, przywitawszy

też Bosinneya kiwnięciem głowy, Soames zasiadł od razu do ich sprawdzania. Po dłuższej chwili podniósł głowę. — Nie mogę się w tym połapać — rzekł — wydatki przekraczają umówioną sumę prawie o siedemset funtów! Rzuciwszy przelotnie okiem na twarz Bosinneya dodał szybko: — Gdyby pan chciał być tylko trochę twardszy z pańskimi majstrami, ustąpiliby na pewno z cen. Okpią pana na wszystkim, jeżeli nie będzie ich pan dobrze pilnował. Może pan obcinać im śmiało po 10 procent z wszystkiego. Mniejsza jeszcze, gdyby wypadło dodać jaką setkę czy coś takiego ponad umowę... Bosinney potrząsnął przecząco głowo. — Ująłem już każde ćwierć pensa, jakie się dało! Soames odsunął stół gniewnym ruchem, aż arkusze rozsypały się po podłodze. — Ładnie mnie pan urządził, nie ma co! — syknął. 101 — Mówiłem panu dziesiątki razy — odparł ostro Bosinney — że będą nadprogramowe wydatki. Wielokrotnie o tym uprzedzałem! — Wiem, wiem — mruknął Soames — nie byłbym też miał nic przeciw przekroczeniu ustalonego kosztorysu tu i ówdzie o jakie dziesięć funtów. Nie mogłem jednak przypuszczać, że „nadprogramowe wydatki" urosną u pana do siedmiuset funtów! Do tego bynajmniej nie błahego sporu przyczyniły się cechy charakteru obu mężczyzn. Z jednej strony architekt, zapalony do swojej idei, widzący już w wyobraźni dom, który miał stworzyć i w którego piękno wierzył, denerwował się stawianymi przeszkodami, zmuszaniem go do użycia materiałów zastępczych; z drugiej — Soames, nie mniej szczerze dążący do tego, aby każdy szczegół był w możliwie najprzedniejszym gatunku, nie chciał jednak zrozumieć, że przedmiotu wartości trzynastu szylingów nie można dostać za dwanaście. — Żałuję, że w ogóle podjąłem się roboty dla pana — wybuchnął nagle Bosinney. — Sterczy pan tu wciąż po to tylko, żeby mnie zanudzać na śmierć. Chciałby pan mieć wszystko za połowę ceny, a teraz, jak widzi pan już dom, który w całej okolicy nie ma sobie równego, wzdraga się pan płacić. Jeżeli pan chce rozwiązać naszą umowę, znajdę sposób pokrycia nadwyżki kosztorysu, ale niech mnie licho porwie, jeżeli kiwnę jeszcze palcem dla pana! Soames odzyskał panowanie nad sobą. Wiedząc, że Bosinney nie posiada żadnych kapitałów, uważał wybuch jego za czczą pogróżkę. Zarazem jednak Soames zdawał sobie sprawę, że dalsza budowa domu, który pochłonął go całkowicie, przeciągnie się może Bóg wie jak długo, i to w tym właśnie krytycznym momencie, kiedy wszystko zależy od osobistego nadzoru architekta. Należało też pomyśleć o Irenie! Ostatnio była bardzo dziwna. Soames zaczynał przypuszczać, że godziła się z projektem budowy domu tylko dlatego, że zaprzyjaźniła się z Bo-sinneyem. Ryzykowną byłoby rzeczą doprowadzać do otwartego z nią sporu. — Nie ma się pan o co tak złościć — rzekł. — Nie widzę powodu, aby pan się irytował, skoro zgadzam się pokryć nadwyżkę. Pozwoliłem sobie tylko zauważyć, że jeśli mi pan mówi, iż taka a taka rzecz będzie kosztowała tyle a tyle, chciałbym... no... chciałbym wiedzieć, czego mam się naprawdę trzymać. — Słuchaj pan! — rzekł Bosinney, a Soamesa nieprzyjemnie dotknęło i zaskoczyło zarazem jego przenikliwe spojrzenie. — Dostał mnie pan za psie pieniądze. Za pracę, jaką włożyłem w tę budowę, i za czas, jaki jej poświęcani, musiałby pan zapłacić Littlemasterowi czy innemu partaczowi cztery razy tyle. Przejrzałem pana — chciał pan mieć pierwszorzędnego architekta za czwartorzędną płacę i to się panu udało! Soames wiedział, że młodzieniec mówi z głębi przekonania, i choć 102

jzgniewany, od razu sobie jasno uzmysłowił konsekwencje ostrego z im zatargu. Ujrzał dom nie dokończony. Irenę wzburzoną, a samego iebie wystawionego na pośmiewisko. — Dajmy temu spokój! — mruknął ponuro. — Zajmijmy się lepiej achunkami. — Zgoda — rzekł Bosinney. — Ale pośpieszmy się, jeśli łaska. Muszę yrócić w porę, żeby zabrać June do teatru. Soames rzucił na niego ukradkowe spojrzenie i zapytał: — Zapewne umówił się pan z nią u nas? — Ten Bosinney nie wychodził prawie z jego domu! Poprzedniej nocy spadł deszcz — prawdziwie wiosenny deszcz; ziemia pachniała świeżością roślinnych soków i dzikimi ziołami. Ciepły, tagodny wietrzyk poruszał liście i nabrzmiałe złotawe pąki starego dębu, a w promieniach słońca kosy wygwizdywały swoje trele, jak gdyby chciały wyśpiewać całe serce. Był to jeden z owych dni wiosennych, co budzą w człowieku nie-wysłowioną tęsknotę, bolesną słodycz, rozrzewnienie, przykuwając go w niemym zapatrzeniu do byle listka czy trawki, przed którymi staje bez ruchu, rozwierając ramiona, aby objąć nimi cały świat. Z ziemi biły fale łagodnego ciepła, przedzierające się poprzez zakrzepłą szatę, w którą przyoblekła ją zima. Była to jakby wabiąca pieszczota, zachęta do wtulenia się w ramiona ziemi, przywarcia stęsknionym ciałem do jej łona i przylgnięcia do jej piersi spragnionymi ustami. W taki właśnie dzień Soames otrzymał niegdyś od Ireny obietnicę, o którą tylokrotnie ją błagał. Siedząc na zwalonym pniu drzewa przyrzekł jej wtedy, po raz nie wiadomo który, że gdyby ich małżeństwo okazało się nieszczęśliwe, zwróci jej wolność, jak gdyby nigdy nie była jego żoną. — Przysięgasz mi to? — zapytała. Nie dalej jak kilka dni temu przypomniała mu tę przysięgę. — Nonsens! — odparł. — Nie mogłem przysięgać ci nic podobnego. Dziwnym trafem stanęło mu to w tej chwili w pamięci. Jakie dzikie przysięgi gotów składać mężczyzna, kiedy pragnie posiąść kobietę! Byłby powtórzył tę samą przysięgę nieskończoną ilość razy, byleby zdobyć Irenę! Byłby poprzysiągł to samo i w tej chwili, gdyby wiedział, że zdoła ją tym wzruszyć — nikt jednak nie zdoła jej wzruszyć, rybia krew płynie w jej żyłach! Wraz z rześkimi falami ciepłego wiosennego wiatru napłynęły ku niemu wspomnienia z czasów narzeczeństwa. Na wiosnę 1881 roku odwiedził dawnego kolegę szkolnego i zarazem klienta, Jerzego Liversedge'a z Branksone, który przystępując do eksploatacji swoich lasów sosnowych w sąsiedztwie Bournemouth, powierzył Soamesowi zorganizowanie towarzystwa akcyjnego potrzebnego, by urzeczywistnić ten plan. Pani Liversedge, znająca się na 103 wymogach życia towarzyskiego, urządziła na jego cześć wieczór muzyczny. Ku końcowi tego zebrania, które niemuzykalnemu Soamesowi wydało się straszliwie nudne, wzrok jego padł na twarz stojącej samotnie młodej dziewczyny w żałobie. Linie smukłego, dziewczęco szczupłego jeszcze ciała rysowały się wyraźnie pod cienką, przylegającą materią czarnej sukni; ręce, uwięzione w czarnych rękawiczkach, splotła przed sobą, usta miała lekko rozchylone, a ciemne, wielkie oczy błądziły po twarzach obecnych. Włosy, upięte nisko nad karkiem, zdawały się jarzyć ponad czarnym kołnierzykiem sukni niby zwoje lśniącego metalu. Soames patrząc na nią doznał szczególnego uczucia, nieobcego większości mężczyzn — dziwnej rozkoszy zmysłowej, dziwnej pewności, zwanej przez powieściopisarzy i starsze panie miłością od pierwszego spojrzenia. W dalszym ciągu wpatrując się w nią ukradkiem,

skierował się od razu do gospodyni domu i stał czekając niecierpliwie, aż umilkną tony muzyki. — Kim jest ta młoda panna ze złotymi włosami i ciemnymi oczyma? — zapytał. — O, to Irena Heron! Ojciec jej, profesor Heron, umarł w tym roku. Mieszka z macochą. Miła i ładna dziewczyna, ale zupełnie bez grosza. — Niech mnie pani jej przedstawi, proszę. Niewiele znalazł do powiedzenia młodej dziewczynie, a i ona okazała się niezbyt rozmowna. Wyszedł jednak postanawiając, że musi ją znowu zobaczyć. Cel swój osiągnął przypadkowo, spotkawszy ją nazajutrz na molo w towarzystwie macochy, która stale odbywała tutaj spacer od dwunastej w południe do pierwszej. Soames chętnie zapoznał się z tą damą i niemal od razu przeczuł w niej sojuszniczkę, jakiej mu było potrzeba. Jego wyrobiony węch w sprawach związanych z handlową stroną życia rodzinnego rychło mu ujawnił, że Irena kosztuje macochę więcej aniżeli pięćdziesiąt funtów rocznie, które jej wnosi; ujawnił mu również, że pani Heron, młoda jeszcze kobieta, pragnie powtórnie wyjść za mąż. Niezwykła, dojrzewająca uroda pasierbicy stała jej na przeszkodzie w urzeczywistnieniu tych pragnień. I Soames, z właściwym sobie dyskretnym uporem, przeprowadził swój plan. Wyjechał z Bournemouth nie zdradziwszy swoich uczuć, lecz po miesiącu powrócił i tym razem wyjawił je, wprawdzie nie młodej dziewczynie, ale jej macosze. Oświadczył, że jest zdecydowany czekać, jak długo wypadnie. A wypadło czekać długo, obserwując przez ten czas bujny rozkwit Ireny, zaokrąglanie się linii jej młodego ciała, coraz żywszy blask, który oczom jej nadawała coraz żywiej tętniąca w żyłach krew, zabarwiająca ciepłym odcieniem mleczną białość policzków, Za każdym razem przy okazji ponawiania odwiedzin ponawiał też oświadczyny, aby stale na odjezdnym spotykać się z odmową, po której wracał do Londynu ze zranionym sercem, zacięty i milczący jak grób. 104 [siłował dotrzeć do tajemnych źródeł jej oporu, lecz tylko jeden jedyny az olśnił go przebłysk świadomości. Było to na jednym z owych wieczorków tanecznych, dających wyłączną możność wyładowania lamiętności kuracjuszów nadmorskich kąpielisk. Siedział wraz z Ireną ve wnęce okiennej, podniecony drażniącymi dźwiękami walca. Irena pojrzała na niego poprzez pióra rozkołysanego powolnym, falującym uchem wachlarza i wtedy stracił do reszty głowę. Chwyciwszy za >oruszający się wraz z wachlarzem przegub jej dłoni, przycisnął usta lo obnażonego ramienia. Wzdrygnęła się — do dnia dzisiejszego nie napomniał tego wzdrygnięcia ani ostrego wstrętu, jaki dostrzegł w jej leżach. W rok później uległa jego natarczywości. Co ją skłoniło do ustąpienia — nie mógł nigdy dociec, nie dowiedział się też niczego od pani Heron, wyjątkowo zręcznej dyplomatki. Pewnego razu, już po ślubie, zapytał [renę: — Dlaczego tyle razy dawałaś mi odkosza? Odpowiedziała mu dziwnym milczeniem. Od dnia, w którym ujrzał ją po raz pierwszy, była dla niego zagadką i zagadką pozostała... Bosinney czekał na niego u drzwi; jego ostra, interesująca twarz przybrała dziwny, tęskny, a mimo to promieniejący szczęściem wyraz, jak gdyby niebo wiosenne i wiosenne powietrze darzyło go obietnicą bliskiej szczęsnej błogości. Soames spojrzał na czekającego. Co się mogło stać temu chłopcu, że wyglądał na tak szczęśliwego? Na co czekał z tym uśmiechem na ustach i w oczach? Nie, Soames nie mógł wiedzieć, czego Bosinney oczekiwał stojąc tu i wdychając pełną piersią fale pachnącego kwiatami powietrza. I znów poczuł się nagle onieśmielony wobec tego człowieka, którego zwykł przecież lekceważyć. Pośpieszył do wnętrza domu.

— Jedynym kolorem odpowiednim na dachówki — usłyszał głos Bosinneya — jest rubinowy z szarawym odcieniem wywołującym wrażenie przejrzystości. Chciałbym wiedzieć, co pani Irena na to powie. Zamówiłem purpurowe skórzane zasłony do drzwi prowadzących na wewnętrzny dziedziniec; dzięki złagodzeniu kremowej białości tapet salonowych otrzymamy pożądany efekt. Zadaniem wewnętrznej dekoracji jest osiągnięcie tego, co nazywamy istotą czaru. — Uważa pan, że żona moja posiada taki czar? Bosinney nie odpowiedział. — Należałoby zrobić pośrodku dziedzińca klomb irysów. Soames uśmiechnął się z miną pewną siebie. — Wstąpię do Beecha poszukać czegoś odpowiedniego — rzekł. Nie mieli sobie wiele więcej do powiedzenia, jednakże po drodze na stację Soames zapytał: — Uważa pan Irenę za wysoce artystyczną naturę? — Tak. — Krótka ta odpowiedź równała się szorstkiej odprawie, 105 wyraźnemu stwierdzeniu: „Jeżeli pan zamierza dyskutować o zaletach pańskiej żony, radziłbym wybrać sobie innego interlokutora!" Ponury, cichy gniew, jaki Soames taił w sobie przez całe popołudnie, rozpłomienił się teraz na dobre. Zamilkli obaj i dopiero kiedy byli już blisko stacji, Soames zapytał: — Kiedy ma pan nadzieję oddać gotowy budynek? — Pod koniec czerwca, jeżeli pan rzeczywiście ma zamiar powierzyć mi dekorację wnętrza. Soames skinął głową. — Zdaje pan sobie chyba sprawę — rzekł — że dom kosztuje mnie o wiele więcej, niż się spodziewałem. Muszę się nawet panu przyznać, że byłbym dał za wygraną, gdyby nie to, że nie zwykłem porzucać raz powziętego projektu. Bosinney nic nie odpowiedział. Soames spojrzał na niego złym okiem, jak zawzięty pies — pomimo dystyngowanego wyglądu i pogardliwej, wyniosłej powściągliwości Soames zaciśniętymi ustami i twardo zarysowaną czworokątną brodą przypominał buldoga... Kiedy o siódmej wieczór June przyszła na Montpellier Sąuare, pokojowa Bilson oznajmiła jej, że pan Bosinney jest w salonie; pani — dodała — przebiera się i zejdzie za chwilę na dół. Uprzedzi ją o przybyciu panny June. June zatrzymała ją. — Nie trzeba, moja Bilson. Pójdę do salonu. Proszę nie przeszkadzać pani Soamesowej. Zdjęła okrycie i Bilson, która zrozumiała, nie otworzyła jej nawet drzwi salonu, ale pobiegła na dół do suteren służbowych. June zatrzymała się na chwilę, aby przejrzeć się w małym, staroświeckim srebrnym lustrze, zawieszonym nad dębową skrzynią na okrycia; ujrzała w nim drobną, dumną, dziewczęcą postać, z wyrazem stanowczości na małej twarzyczce, w białej sukni, z półokrągłym wycięciem dokoła szyi, zbyt szczupłej, by dźwigać koronę spiętrzonych miedzianozłotych włosów. Cicho otworzyła drzwi wiodące do salonu, chcąc zrobić narzeczonemu niespodziankę. Pokój wypełniała słodka, upajająca woń kwitnących azalii. Wciągnęła aromat w nozdrza i w tej chwili usłyszała głos Bosinneya nie w tym samym pokoju, ale tuż obok: — Ach! Tyle jest rzeczy, o których chciałbym z panią pomówić, ale teraz nie będzie na to czasu! Głos Ireny odpowiedział. — Dlaczego nie przy obiedzie? — Jak można mówić swobodnie?...

106 Pierwszym impulsem June było cofnąć się, lecz zamiast tego weszła o pokoju i stanęła przy oszklonych drzwiach wychodzących na dzie-zińczyk. Stamtąd właśnie płynął zapach azalii, przy których, zwró-eni do niej plecami, kryjąc twarze w złocistoróżowych kielichach, stali jj narzeczony i Irena. Dziewczyna śledziła ich w milczeniu, nie wstydząc się tego, z płoną-ymi policzkami i gniewnym wzrokiem. — Proszę, niech pani przyjedzie sama w niedzielę, będziemy mogli •bejrzeć cały dom razem. June pochwyciła spojrzenie, jakie rzuciła Bosinneyowi Irena poprzez lzielącą ją od niego zasłonę kwiatów. Nie było to spojrzenie zalotne, ale — stokroć gorzej, zdaniem podglądającej dziewczyny — spojrzenie cobiety, która boi się wyjawić wzrokiem zbyt wiele. — Obiecałam pojechać na spacer ze stryjem. — Z tym grubym?! Dobrze, niech panią zawiezie; to zaledwie dziesięć mil, w sam raz dla jego koni. — Biedny stryj Swithin! Fala słodkiego aromatu azalii opłynęła twarz June, przyprawiając ją o nagły zawrót głowy. — Niech pani przyjedzie! Proszę, niech pani przyjedzie! — Ale po co? — Muszę się tam z panią zobaczyć; zdawało mi się, że chce mi pani dopomóc... Podsłuchującej dziewczynie wydało się, że spośród kwietnych kiści dobiega cicha, drżąca odpowiedź: — Chciałabym rzeczywiście... June wyszła na dziedziniec. — Jak tu duszno! — zawołała. — Nie mogę znieść tego zapachu! Oczy jej, płonące gniewem i śmiało patrzące, przesunęły się po ich twarzach. — Mówiliście o domu? I ja go jeszcze nie widziałam... Może pojedziemy wszyscy obejrzeć go w niedzielę? Rumieniec zniknął z twarzy Ireny. — Jadę tego dnia na spacer ze stryjem Swithinem — odparła. — Ze stryjem Swithinem? A cóż to szkodzi? Możesz mu dać odprawę. — Nie mam zwyczaju dawać nikomu odprawy! Rozległy się kroki i June ujrzała Soamesa, stojącego tuż za nią. — Jeżeli jesteście gotowi — rzekła Irena spoglądając na każdego z nich kolejno z dziwnym uśmiechem — obiad jest także gotów! 107 Pierwszym impulsem June było cofnąć się, lecz zamiast tego weszła o pokoju i stanęła przy oszklonych drzwiach wychodzących na dzie-zińczyk. Stamtąd właśnie płynął zapach azalii, przy których, zwró-eni do niej plecami, kryjąc twarze w złocistoróżowych kielichach, stali ;j narzeczony i Irena. Dziewczyna śledziła ich w milczeniu, nie wstydząc się tego, z płoną-ymi policzkami i gniewnym wzrokiem. — Proszę, niech pani przyjedzie sama w niedzielę, będziemy mogli •bejrzeć cały dom razem. June pochwyciła spojrzenie, jakie rzuciła Bosinneyowi Irena poprzez Izielącą ją od niego zasłonę kwiatów. Nie było to spojrzenie zalotne, ale — stokroć gorzej, zdaniem podglądającej dziewczyny — spojrzenie cobiety, która boi się wyjawić wzrokiem zbyt wiele. — Obiecałam pojechać na spacer ze stryjem.

— Z tym grubym?! Dobrze, niech panią zawiezie; to zaledwie dziesięć mil, w sam raz dla jego koni. — Biedny stryj Swithin! Fala słodkiego aromatu azalii opłynęła twarz June, przyprawiając ją o nagły zawrót głowy. — Niech pani przyjedzie! Proszę, niech pani przyjedzie! — Ale po co? — Muszę się tam z panią zobaczyć; zdawało mi się, że chce mi pani dopomóc... Podsłuchującej dziewczynie wydało się, że spośród kwietnych kiści dobiega cicha, drżąca odpowiedź: — Chciałabym rzeczywiście... June wyszła na dziedziniec. — Jak tu duszno! — zawołała. — Nie mogę znieść tego zapachu! Oczy jej, płonące gniewem i śmiało patrzące, przesunęły się po ich twarzach. — Mówiliście o domu? I ja go jeszcze nie widziałam... Może pojedziemy wszyscy obejrzeć go w niedzielę? Rumieniec zniknął z twarzy Ireny. — Jadę tego dnia na spacer ze stryjem Swithinem — odparła. — Ze stryjem Swithinem? A cóż to szkodzi? Możesz mu dać odprawę. — Nie mam zwyczaju dawać nikomu odprawy! Rozległy się kroki i June ujrzała Soamesa, stojącego tuż za nią. — Jeżeli jesteście gotowi — rzekła Irena spoglądając na każdego z nich kolejno z dziwnym uśmiechem — obiad jest także gotów! 107 //. Eskapada June Obiad rozpoczął się w milczeniu; kobiety usiadły naprzeciw siebie, mężczyźni również. W milczeniu zjedzono zupę — wyborną, choć nieco gęstawą; podano rybę. Obnoszono ją wśród ogólnego milczenia. Przerwał je wreszcie Bosinney: — Pierwszy prawdziwie wiosenny dzień. Irena zawtórowała mu cichym głosem. — Tak, pierwszy wiosenny dzień. — Wiosenny?! — oburzyła się June. — Nie ma czym oddychać! Nikt jej nie podtrzymał. Zebrano talerze po rybie, pięknej świeżej soli z Dover. Bilson przyniosła butelkę szampana, z biało obwiniętą szyjką. Soames uprzedził: — Boję się, że będzie zbyt wytrawny. Podano bite kotlety, każdy przystrojony przy kostce różową karbowaną bibułką. June nie chciała ich wziąć i znów na chwilę zapadło milczenie. Soames poradził: — Weź lepiej kotlet, June, nie będzie już innego mięsa. Ale June ponownie odmówiła; odniesiono więc półmisek do kuchni. Teraz milczenie przerwała Irena: — Słyszał pan śpiew mojego kosa, panie Filipie? — Tak. Idąc tutaj, słyszałem już ze skweru, jak pogwizdywał piosenkę myśliwską. — Miła ptaszyna! — Czy mogę panu służyć sałatą? — obnoszono kurczęta. — Szparagi tym razem dość marne — zauważył Soames. — Pozwoli pan, panie Bosinney, kieliszek sherry do deseru? A ty, June, nic nie pijesz? — Wiesz, że nigdy nie piję. Nie cierpię wina! Przyniesiono szarlotkę na srebrnym półmisku. Irena zauważyła z uśmiechem: ' — Azalie cudownie rozkwitły w tym roku. Bosinney zawtórował jej szeptem: — Cudownie! I nadzwyczajnie pachną!

— Jak możesz lubić ten zapach? — oburzyła się June. — Proszę o cukier, Bilson. Podano jej cukier i Soames zauważył: — Szarlotka się udała! Kiedy zabrano półmisek z leguminą, zapanowało znów długie milczenie. Irena, skinąwszy na Bilson, rzekła: 108 — Proszę wynieść azalię, moja Bilson. Panna June nie znosi jej ipachu! — Nie, niech zostanie! — zaoponowała June. Na małych półmiseczkach podano z kolei francuskie oliwki i rosyjski awior. Soames zganił: — Dlaczego nie hiszpańskie? Nikt mu nie odpowiedział. Zabrano ze stołu oliwki. June, podnosząc szklankę, poprosiła o wodę. falano jej, po czym wniesiono srebrną paterę z wspaniałymi śliwkami lochodzącymi z Niemiec. Nastąpiła dłuższa pauza. Wszyscy jednomyśl-lie zajęli się jedzeniem śliwek. Bosinney policzył pestki: — W tym roku, w przyszłym, kiedyś... Irena dokończyła szeptem: — Nigdy... Czarujący zachód słońca. Niebo jeszcze całe rubinowe! Przepiękne! — A pod purpurą ciemność! — odpowiedział Bosinney. Oczy ich spotkały się, a June rzuciła pogardliwie: — Zachód słońca w Londynie! Obniesiono egipskie papierosy w srebrnej szkatułce. Soames zapalając papierosa spytał: — O której zaczyna się wasz teatr? Nikt mu nie odpowiedział. Po papierosach podano turecką kawę w ozdobionych barwną emalią filiżankach. Irena łagodnie uśmiechając się rzekła: — Gdybyż tylko... * — Gdyby co? — zainteresowała się June. — Gdybyż zawsze mogła być wiosna! Nalano koniak. Był stary, barwy bladożółtej. — Niech pan napije się trochę koniaku, panie Bosinney — zapraszał Soames. Bosinney wypił kieliszek. Wszyscy wstali. — Posłać po dorożkę? — zapytał Soames. — Nie — odparła June. — Proszę o moje okrycie, Bilson. Przyniesiono jej okrycie. Irena stojąc przy oknie szepnęła: — Jaka prześliczna noc! Zapalają się już pierwsze gwiazdy! — Mam nadzieję, że będziecie się oboje dobrze bawili — rzucił Soames. June już w drzwiach odpowiedziała: — Dziękuję. Chodź, Filu. — Idę już — odparł Bosinney. Soames uśmiechnął się ironicznie: — Życzę powodzenia! 109 Irena z progu śledziła wzrokiem odchodzących. — Dobranoc! — zawołał Bosinney. — Dobranoc! — odpowiedziała prawie szeptem. June zaproponowała narzeczonemu jazdę na górze omnibusu, mówiąc, że chce odetchnąć świeżym powietrzem; i siedziała na górze milcząc, z twarzą zwróconą na wiatr. Woźnica omnibusu odwrócił się parokrotnie, chcąc zaryzykować jakąś uwagę, rozmyślił się jednak. Ładną tworzyli parę! Wiosna rozgrzała krew także w jego żyłach; poczuł, że musi dać

ujście swoim uczuciom, lecz tylko klasnął językiem i zaciął biczem konie, a i one nawet, biedactwa, poczuły zapewne wiosnę, bowiem przez pół godziny kopyta ich ochoczo uderzały o bruk uliczny. W całym mieście znać było ożywienie. Gałęzie drzew, okrytych młodym listowiem, podnosiły się do góry, żądne świeżego powiewu. Niedawno zapalone latarnie obejmowały ulicę w posiadanie, oświetlając blade w ich łunie twarze tłumów, gdy w górze wielkie białe obłoki mknęły szybko i miękko po purpurowym niebie. Mężczyźni w wieczorowych strojach zrzucali płaszcze, wstępując wesoło na stopnie klubów; ludzie powracający z pracy zwalniali kroku, a kobiety — kobiety, które o tej wieczornej porze były samotne i samotnie płynęły strumieniem w kierunku wschodnim — szły leniwym, ociągającym się, zdradzającym oczekiwanie krokiem, marząc 0 dobrym winie i smacznej wieczerzy, a może też, chwilami, o pocałunkach dawanych z miłości. Te niezliczone postacie, wędrujące każda swoją drogą w świetle ulicznych latarń, pod sunącymi niebem obłokami, doznały, każda z osobna i wszystkie razem, podniecającego błogosławieństwa owego tchnienia wiosny. Wszystkie razem i każda z osobna, tak samo jak owi klubowicze w rozpiętych płaszczach, pozbyły się niektórych cech swej kasty, czegoś ze swych obyczajów i poglądów, i śmielszym sposobem włożenia kapelusza, rytmem kroku, śmiechem lub milczeniem dawały świadectwo łączącym je węzłom wspólnoty pod tym rozpalającym krew niebem. Bosinney i June weszli milcząc do teatru i zajęli miejsca na piętrze. Przedstawienie dopiero co się rozpoczęło i przyciemniona widownia z rzędami spoglądających w jednym kierunku postaci podobna była do wielkiego ogrodu pełnego kwiatów zwracających kielichy ku słońcu. June po raz pierwszy siedziała w teatrze na galerii. Odkąd ukończyła piętnaście lat, towarzyszyła stale dziadkowi, który wybierał wyłącznie miejsca w krzesłach, i to najlepsze, środkowe, w trzecim rzędzie od sceny, zamawiając je zawsze osobiście w agencji Grogana i Boyne'a w drodze powrotnej z City, na kilka dni przed przedstawieniem. Bilety przynosił w kieszeni palta, obok papierośnicy 1 pary odwiecznych skórkowych rękawiczek. Przyszedłszy do domu 110 ¦ęczał bilety June, aby je przechowała aż do właściwego wieczora, edzieli tak w krzesłach — on wyniosły, sztywno wyprostowany, okojny, siwowłosy starzec i ona: drobna, żywa, pełna zapału pło-iennowłosa figurka — bacznie śledząc przebieg akcji; w drodze >wrotnej stary Jolyon osądzał grę głównego bohatera. — Marny aktorzyna! Szkoda, że nie mogłaś widzieć w tej roli Bobma! Na dzisiejszy wieczór June czekała z zapierającą dech rozkoszą; ykradła się bez przyzwoitki, o czym nie śniło się nikomu na Stanhope ratę, gdzie przypuszczano, że jest u Soamesów. Spodziewała się ależnej nagrody za ten podstęp uplanowany dla zrobienia przyjemno-ci narzeczonemu; miała nadzieję, że przyczyni się to do rozproszenia iroźnej, ciężkiej chmury i przywrócenia dawnych, słonecznych i na-uralnych stosunków sprzed zimy, zamiast tych dręczących i napię-ych, jakie zapanowały ostatnio. Przyszła zamierzając się z nim sta-iowczo rozmówić; toteż patrzyła na scenę niewidzącynii oczyma, : głęboką zmarszczką pomiędzy brwiami, z rękoma splecionymi kur-:zowo na kolanach. Osaczył ją rój kłujących żądłem zazdrości podejrzeń. Jeżeli nawet Bosinney zdawał sobie sprawę z jej rozdrażnienia, nie dał tego niczym poznać po sobie. Kurtyna zapadła. Skończył się pierwszy akt. — Strasznie tu gorąco! — rzekła dziewczyna. — Chciałabym wyjść. Była bardzo blada i wiedziała — wyczuwała wszystko podrażnionymi nerwami — że narzeczony jest niespokojny i zarazem nieswój, jak

gdyby poczuwał się do winy. Na tyłach teatru otwarty balkon zwieszał się nad ulicą. Stanęła na nim, oparta o ścianę, bez słowa czekając, aby Fil zaczął mówić. W końcu jednak poczuła, że nie może tego dłużej znieść. — Muszę ci coś powiedzieć, Filu — rzekła. — Cóż takiego? Powściągliwy, jakby obronny ton jego głosu oblał nagłym rumieńcem jej policzki. Z ust zerwały się słowa: — Nie dajesz mi sposobności okazania ci moich uczuć — już od tak dawna! Bosinney utkwił wzrok w bruku ulicznym. Milczał. June zawołała namiętnie: — Wiesz przecież, że uczyniłabym wszystko dla ciebie, że chciałabym być dla ciebie wszystkim!!... Z ulicy doleciał wzmożony gwar, poprzez który przedarł się ostry dźwięk dzwonka, oznajmiający rychłe podniesienie kurtyny. June nie poruszyła się. W piersi jej wrzała rozpaczliwa walka. Czy ma odważyć się i postawić wszystko na jedną kartę? Czy ma rzucić otwarte wyzwanie temu obcemu wpływowi, temu urokowi, który go od niej odciąga? 111 rręczał bilety June, aby je przechowała aż do właściwego wieczora. »iedzieli tak w krzesłach — on wyniosły, sztywno wyprostowany, pokojny, siwowłosy starzec i ona: drobna, żywa, pełna zapału pło-niennowłosa figurka — bacznie śledząc przebieg akcji; w drodze >owrotnej stary Jolyon osądzał grę głównego bohatera. — Marny aktorzyna! Szkoda, że nie mogłaś widzieć w tej roli Bob»ona! Na dzisiejszy wieczór June czekała z zapierającą dech rozkoszą; ivykradła się bez przyzwoitki, o czym nie śniło się nikomu na Stanhope Gate, gdzie przypuszczano, że jest u Soamesów. Spodziewała się należnej nagrody za ten podstęp uplanowany dla zrobienia przyjemności narzeczonemu; miała nadzieję, że przyczyni się to do rozproszenia mroźnej, ciężkiej chmury i przywrócenia dawnych, słonecznych i naturalnych stosunków sprzed zimy, zamiast tych dręczących i napiętych, jakie zapanowały ostatnio. Przyszła zamierzając się z nim stanowczo rozmówić; toteż patrzyła na scenę niewidzącymi oczyma, z głęboką zmarszczką pomiędzy brwiami, z rękoma splecionymi kurczowo na kolanach. Osaczył ją rój kłujących żądłem zazdrości podejrzeń. Jeżeli nawet Bosinney zdawał sobie sprawę z jej rozdrażnienia, nie dał tego niczym poznać po sobie. Kurtyna zapadła. Skończył się pierwszy akt. — Strasznie tu gorąco! — rzekła dziewczyna. — Chciałabym wyjść. Była bardzo blada i wiedziała — wyczuwała wszystko podrażnionymi nerwami — że narzeczony jest niespokojny i zarazem nieswój, jak gdyby poczuwał się do winy. Na tyłach teatru otwarty balkon zwieszał się nad ulicą. Stanęła na nim, oparta o ścianę, bez słowa czekając, aby Fil zaczął mówić. W końcu jednak poczuła, że nie może tego dłużej znieść. — Muszę ci coś powiedzieć, Filu — rzekła. — Cóż takiego? Powściągliwy, jakby obronny ton jego głosu oblał nagłym rumieńcem jej policzki. Z ust zerwały się słowa: — Nie dajesz mi sposobności okazania ci moich uczuć — już od tak dawna! Bosinney utkwił wzrok w bruku ulicznym. Milczał. June zawołała namiętnie:

— Wiesz przecież, że uczyniłabym wszystko dla ciebie, że chciałabym być dla ciebie wszystkim!!... Z ulicy doleciał wzmożony gwar, poprzez który przedarł się ostry dźwięk dzwonka, oznajmiający rychłe podniesienie kurtyny. June nie poruszyła się. W piersi jej wrzała rozpaczliwa walka. Czy ma odważyć się i postawić wszystko na jedną kartę? Czy ma rzucić otwarte wyzwanie temu obcemu wpływowi, temu urokowi, który go od niej odciąga? 111 Odwaga nakazująca stawiać czoło niebezpieczeństwu leżała w jej naturze, więc rzekła: — Filu, zabierz mnie ze sobą w niedzielę, chcę obejrzeć dom! Z uśmiechem, drżącym i gasnącym na wargach, siląc się — z jakim trudem — aby nie okazać, że go obserwuje, utopiła wnikliwie wzrok w jego twarzy, zauważyła na niej wyraz wahania, spostrzegła zmarszczkę niezadowolenia ściągającą brwi i nagły rumieniec, który oblał policzki. — Nie w niedzielę, moja droga — odparł wreszcie. — Każdego innego dnia! — Dlaczego nie w niedzielę? Najmniej ci przecież wtedy przeszkodzę! Z wyraźnym wysiłkiem zdobył się na odpowiedź: — Niedzielę mam zajętą. — Chcesz zabrać... Oczy jego zaiskrzyły się gniewem; wzruszył ramionami i odparł: — Niedzielę mam zajętą; nie mogę więc zabrać cię na oględziny domu. June zagryzła wargi do krwi i bez słowa powróciła na miejsce; lecz nie była w stanie powstrzymać łez gniewu ściekających po policzkach. Szczęściem na widowni panował półmrok, nikt więc nie mógł dostrzec, jak jest wzburzona. W świecie Forsyte'ów jednak nikt nie może uniknąć śledzących go bacznie oczu. Siedzące o trzy rzędy dalej Eufemia, najmłodsza córka Mikołaja, i zamężna jej siostra, pani Tweetyman, obserwowały June. Oczywiście przyniosły do Tymoteusza wiadomość, że spotkały w teatrze June z narzeczonym. — W krzesłach? — Nie, nie, w... — O, w foyer, rozumie się. Młode pokolenie wprowadziło teraz modę przechadzania się w antraktach po foyer. — Nie, nie w foyer. Na... — W każdym razie temu narzeczeństwu nie sądzone jest długie trwanie. Nie widziały nigdy nikogo z tak rozwścieczoną miną jak ta mała June! Ze łzami rozbawienia w oczach opowiadały, jak June, wracając na miejsce już po rozpoczęciu aktu, strąciła czyjś kapelusz i jakim wzrokiem ów pan spojrzał na nią. Eufemia miała szczególny, cichy rodzaj śmiechu, kończący się niespodziewanym ostrym zanoszeniem się. I kiedy pani Smali, podnosząc obie ręce do nieba, zawołała: — Co ty mówisz?! Strąciła kapelusz?!... — Eufemia wybuchnęła tak spazmatycznym, krzykliwym śmiechem, że musiano ją uspokajać przy pomocy soli trzeźwiących. Wychodząc wołała jeszcze w drzwiach: — Strą...ci...ła... ka...pe...lusz!... Umrę chyba ze śmiechu!... 112 Wieczór ten, który dla „małej June" miał być „wesołą eskapadą", itał się najsmutniejszym wieczorem, jaki kiedykolwiek spędziła. Bogu ednemu wiadomo, z jakim wysiłkiem starała się zgłuszyć dumę, uśpić sodejrzenia, stłumić zazdrość. Rozstając się z Bosinneyem przy bramie domu starego Jolyona ;rzymała się jeszcze: uczucie, że musi zdobyć narzeczonego, było tak przemożne, że podtrzymywało ją, dopóki odgłos jego oddalających się kroków nie postawił jej przed oczy całego bezmiaru poniesionej klęski. Milczący Wąsacz wpuścił ją do mieszkania. Byłaby najchętniej schroniła się od razu u siebie, ale dziadek usłyszał, że weszła, i stanął w drzwiach jadalni.

— Wejdź i wypij tutaj mleko — rzekł. — Trzymano je dla ciebie na ogniu. Czemu tak późno wracasz? Gdzie byłaś? June stała przy kominku, trzymając nogę na kracie i opierając się o gzyms, tak jak stał jej dziadek owej nocy, gdy wrócił z opery . Była zbyt bliska ostatecznego załamania, aby liczyć się z tym, co mu powie. — Na obiedzie u Soamesów. — Hm!... u tego posiadacza! Żona jego była tam także... i Bosinney? — Tak. Stary Jolyon utkwił w niej tak przenikliwy wzrok, że niepodobna było niczego ukryć przed nim; ale June nie patrzyła na dziadka, a kiedy zwróciła twarz ku niemu, spuścił od razu oczy. To, co zobaczył, wystarczyło mu aż nadto. Nachylił się, aby wziąć dla niej szklankę mleka z ognia, i odwracając się plecami, mruknął. — Nie powinnaś wracać tak późno; nie wychodzi ci to na zdrowie. Ukrył się za gazetą, której strony odwracał z rozmyślnie głośnym szelestem, ale kiedy June zbliżyła się, aby go pocałować, rzekł: — Dobranoc, drogie dziecko — głosem tak niespodziewanie drżącym, że młoda dziewczyna ledwo zdołała uciec z pokoju, zanim wy-buchnęła łkaniem, którego potem długo w noc nie mogła opanować. Kiedy drzwi zamknęły się za nią, stary Jolyon wypuścił z rąk gazetę i trwożnie zapatrzył się przed siebie. „Hołysz! — pomyślał. — Zawsze wiedziałem, że mała napyta sobie z nim biedy!" Dręczące wątpliwości i podejrzenia, tym dokuczliwsze, że czuł się bezradny, niezdolny w niczym zmienić biegu wypadków, opanowały jego umysł. Czy ten smarkacz zamierza ją rzucić? Podrywało go, żeby pójść do niego i powiedzieć: „Cóż to, mój panie?! Zamierza pan rzucić moją wnuczkę?..." Czy mógł jednak to uczynić? Mimo że wiedział bardzo mało, właściwie nic, wiedziony nieomylną przenikliwością, zdobył pewność, że dzieje się coś niedobrego. Nie podobały mu się ciągłe wizyty Bosinney a na Montpellier Sąuare. „Może i ten chłopak nie jest łajdakiem — myślał — twarz ma 113 Wieczór ten, który dla „małej June" miał być „wesołą eskapadą", tał się najsmutniejszym wieczorem, jaki kiedykolwiek spędziła. Bogu ednemu wiadomo, z jakim wysiłkiem starała się zgłuszyć dumę, uśpić )odejrzenia, stłumić zazdrość. Rozstając się z Bosinneyem przy bramie domu starego Jolyona ;rzymała się jeszcze: uczucie, że musi zdobyć narzeczonego, było tak przemożne, że podtrzymywało ją, dopóki odgłos jego oddalających się sroków nie postawił jej przed oczy całego bezmiaru poniesionej klęski. Milczący Wąsacz wpuścił ją do mieszkania. Byłaby najchętniej schroniła się od razu u siebie, ale dziadek usłyszał, że weszła, i stanął w drzwiach jadalni. — Wejdź i wypij tutaj mleko — rzekł. — Trzymano je dla ciebie na ogniu. Czemu tak późno wracasz? Gdzie byłaś? June stała przy kominku, trzymając nogę na kracie i opierając się o gzyms, tak jak stał jej dziadek owej nocy, gdy wrócił z opery . Była zbyt bliska ostatecznego załamania, aby liczyć się z tym, co mu powie. — Na obiedzie u Soamesów. — Hm!... u tego posiadacza! Żona jego była tam także... i Bosinney? — Tak. Stary Jolyon utkwił w niej tak przenikliwy wzrok, że niepodobna było niczego ukryć przed nim; ale June nie patrzyła na dziadka, a kiedy zwróciła twarz ku niemu, spuścił od razu oczy.

To, co zobaczył, wystarczyło mu aż nadto. Nachylił się, aby wziąć dla niej szklankę mleka z ognia, i odwracając się plecami, mruknął. — Nie powinnaś wracać tak późno; nie wychodzi ci to na zdrowie. Ukrył się za gazetą, której strony odwracał z rozmyślnie głośnym szelestem, ale kiedy June zbliżyła się, aby go pocałować, rzekł: — Dobranoc, drogie dziecko — głosem tak niespodziewanie drżącym, że młoda dziewczyna ledwo zdołała uciec z pokoju, zanim wy-buchnęła łkaniem, którego potem długo w noc nie mogła opanować. Kiedy drzwi zamknęły się za nią, stary Jolyon wypuścił z rąk gazetę i trwożnie zapatrzył się przed siebie. „Hołysz! — pomyślał. — Zawsze wiedziałem, że mała napyta sobie z nim biedy!" Dręczące wątpliwości i podejrzenia, tym dokuczliwsze, że czuł się bezradny, niezdolny w niczym zmienić biegu wypadków, opanowały jego umysł. Czy ten smarkacz zamierza ją rzucić? Podrywało go, żeby pójść do niego i powiedzieć: „Cóż to, mój panie?! Zamierza pan rzucić moją wnuczkę?..." Czy mógł jednak to uczynić? Mimo że wiedział bardzo mało, właściwie nic, wiedziony nieomylną przenikliwością, zdobył pewność, że dzieje się coś niedobrego. Nie podobały mu się ciągłe wizyty Bosinney a na Montpellier Sąuare. „Może i ten chłopak nie jest łajdakiem — myślał — twarz ma 113 poczciwą, ale to jakiś dziwny typ. Nie mogę go rozgryźć. Nigdy się w nim nie połapię! Podobno haruje jak koń, nie widzę jednak rezultatów tej pracy. Jest niepraktyczny, nie ma w jego robocie metody. Ile razy przyjdzie tutaj, siedzi nachmurzony jak małpa. Gdy go zapytać, jakie mu nalać wino, odpowiada: «Dziękuję za wino! Nie piję wina». Gdy go poczęstować cygarem, pali je jak groszową niemiecką lichotę. Nie widziałem nigdy, żeby patrzył na June tak, jak powinien by patrzyć, a jednak nie można powiedzieć, żeby leciał na jej pieniądze. Pewien jestem, że gdyby tylko kiwnęła palcem, wycofałby się bodaj jutro ze wszystkiego. Ale June nie zrobi tego — o, na pewno nie! Będzie się go trzymała do ostatka! Uparta jak kozioł — nie wypuści go nigdy z rąk!" Z głębokim westchnieniem odwrócił stronę, może w nadziei, że na szpaltach gazety znajdzie pocieszenie. A na górze, w swoim pokoju, June siedziała przy otwartym oknie, przez które, poigrawszy przedtem w parku, wlewały się fale wiosennego wiatru chłodząc jej rozognione policzki i rozpalając serce. III. Przejażdżka ze Swithinem Jak lśniły guziki na jego fraczku niebieskim! tra-la-la! Jak śpiewał i nuctt, niby ptaszek, trala-la!... Oto jak brzmiały dwa wiersze pewnej piosenki w znanym starym śpiewniku dla dzieci szkolnych. Swithin nie śpiewał i nie nucił jak ptaszek, a jednak wychodząc z Hyde Park Mansions i patrząc na czekające przed domem zaprzężone konie miał prawie ochotę zanucić jakąś melodię. Popołudnie było ciepłe i pachnące niczym dzień czerwcowy. Jak gdyby dla uzupełnienia analogii ze staroświecką piosenką, Swithin wdział na siebie granatowy surdut i odważył się nie wkładać wierzchniego okrycia wysławszy uprzednio trzykrotnie Adolfa na ulicę, aby się upewnić, że nie ma ani śladu wschodniego wiatru. Opiął tak ściśle surdut wokół swojej okazałej postaci, że jeśli nawet guziki na nim nie lśniły w rzeczywistości, mogły z łatwością lśnić. Stanąwszy w całym swym majestacie na chodniku, wciągnął na ręce rękawiczki z psiej

skórki; w szerokim kapeluszu kształtu dzwonu, postawny i masywnie zbudowany, wyglądał zbyt pierwotnie jak na Forsyte'a. Jego gęste siwe włosy, namaszczone przez Adolfa pomadą, wydawały woń opoponaksu i cygar — słynnej ulubionej marki Swithina, za które płacił sto czterdzieści szylingów za setkę i o których stary Jolyon wyraził się niezbyt 114 iprzejmie, że nie paliłby ich, choćby mu je ofiarowano w prezencie, >onieważ tylko koński żołądek potrafiłby je znieść!... — Adolfie!... — Pszę, jaśnie pana! — Nowy pled! Nie nauczy nigdy szyku tego drągala, a pani Soamesowa na pewno ma się na tym! — Spuść budę faetonu: będę jechał z damą! Ładna kobieta chętnie popisze się eleganckim strojem, a on pysznił się, że odbędzie przejażdżkę z damą! Jak gdyby znów powróciły dawne dobre czasy! Lata minęły od dni, kiedy odbywał przejażdżki z kobietami. Po raz ostatni, o ile pamiętał, wziął na spacer Julę; biedna staruszka trzęsła się cały czas ze strachu i tak go zniecierpliwiła, że wysadziwszy ją na Bayswater Road oświadczył: — Niech mnie diabli porwą, jeżeli jeszcze kiedy zabiorę cię na przejażdżkę! I rzeczywiście nie zabrał jej już nigdy więcej. Zaszedł konie od strony łbów i obejrzał starannie wędzidła; nie dlatego, aby miał znać się na tym — nie po to przecież płacił stangretowi sześćdziesiąt funtów rocznie, żeby miał odrabiać za niego robotę, byłoby to stanowczo wbrew jego zasadom. Opinia Swithina jako znawcy koni opierała się głównie na fakcie, że kiedyś w dniu derby nabrał go jakiś oszust umknąwszy z jego wygraną. Jeden z członków klubu widząc go zajeżdżającego przed bramę parą siwków — stale jeździł siwkami uważając, że to w dobrym stylu — nazwał go: „Czwórkowym Forsyte'em". Przezwisko to doszło do jego uszu przez Mikołaja Treff-ry'ego, zmarłego wspólnika Jolyona, wielkiego koniarza, słynnego z największej w całym kraju liczby wypadków w czasie jazdy. Swithin uważał odtąd za obowiązek zasłużyć w istocie na tę nazwę. Spodobała mu się ona nie dlatego, by miał kiedykolwiek jeździć czwórką koni, ani też zamierzał czynić to w przyszłości, ale dlatego, że brzmiało wyjątkowo dystyngowanie. „Czwórkowy Forsyte!" Wcale nieźle! Urodzony zbyt wcześnie, Swithin minął się ze swoim powołaniem. Gdyby przyszedł na świat w Londynie o dwadzieścia lat później, byłby został na pewno maklerem, lecz w czasach gdy musiał dokonać wyboru, profesja ta nie należała jeszcze do najbardziej zaszczytnych w pojęciu zamożnego mieszczaństwa. Zniewolony był, literalnie zniewolony, objąć zawód urzędnika licytacyjnego. Usadowiwszy się na koźle wziął do rąk podane mu cugle i mrużąc oczy w pełnym świetle słonecznym, oblewającym jego bladą, starczą twarz, rozejrzał się powoli dokoła. Adolf zajął miejsce w tyle, wyga-lonowany stajenny stał przy głowach końskich, gotów każdej chwili puścić cugle; wszystko było w pogotowiu, czekało tylko na sygnał — 115 i Swithin dał sygnał. Konie ruszyły szparko z kopyta i zanim można się było obejrzeć, pojazd z brzękiem i hałasem zajechał przed drzwi domu Soamesa. Irena wyszła natychmiast i wsiadła. . — Lekka jak Taglioni * — opowiadał później Swithin u Tymoteusza — żadnego mizdrzenia się, żadnego posyłania po to czy po tamto, a nade wszystko — dodał patrząc na panią Smali w sposób wprawiający ją w przykre zakłopotanie — żadnych głupich strachów! — Ciotce Esterze opisał kapelusz Ireny: — Żadne z tych waszych wielkich, skrzydlatych,

zawadzających na każdym kroku straszydeł, dobrych tylko do pochłaniania pyłu przydrożnego, co to je tak lubią dzisiejsze kobiety, lecz maluchne, śliczne — pieszczotliwie zatoczył ręką koło — cacko z białą woalką, wytrawny gust... — Z czego zrobiony? — zainteresowała się ciotka Estera, zdradzająca niezbyt żywe, ale niezawodnie występujące podniecenie, ilekroć mowa była o strojach. — Z czego zrobiony? — powtórzył Swithin. — A skąd, u licha, miałbym to wiedzieć? Wpadł w tak głęboką zadumę, że ciotka Estera zaczęła się niepokoić, czy nie jest to przypadkiem jakiś trans. Nie próbowała jednak obudzić go, nie było to w jej zwyczaju. „Chciałabym, żeby ktoś się zjawił — pomyślała — nie podoba mi się jego wygląd!" Nagle jednak Swithin ocknął się. — Z czego zrobiony? — wysapał z wolna. — A z czego mógłby być zrobiony? Nie zdążyli ujechać czterech mil, a już Swithin doznał wrażenia, że Irenie przejażdżka z nim sprawia szczególną przyjemność. Twarz jej promieniała spoza białej woalki tak miękką słodyczą, a ciemne oczy lśniły tak radośnie w wiosennym świetle! Ilekroć też przemówił do niej, zwracała je ku niemu z uśmiechem. W sobotę wieczorem Soames zastał ją przy biurku piszącą bilet, w którym odpowiadała odmownie na zaproszenie Swithina. Zapytał, dlaczego odmawia. Może odmawiać swoim bliskim, jeżeli tak jej się podoba, on nie życzy sobie wszakże, aby odmawiała ludziom należącym do jego rodziny! Spojrzała na niego ze skupieniem, podarła liścik i rzekła: — Bardzo dobrze! — po czym zaczęła pisać inny. Rzucił przelotnie okiem na kopertę i wyczytał na niej adres Bosinneya. — O czym piszesz do niego? * Taglioni Maria (1804 1884) znakomita tancerka, słynna z gracji i lekkości ruchów. 116 Irena spojrzała na męża tym samym skupionym wzrokiem i odparła ipokojnie: — O czymś, co chciał, abym zrobiła dla niego. — Hm! — mruknął Soames. — Polecenia! Nie poradzisz sobie, jak się zaczniesz wdawać w te rzeczy! — Nie dodał nic więcej. Swithin otworzył szeroko oczy usłyszawszy, że chciałaby pojechać io Robin Hill. Długa to droga dla jego koni, a on sam zwykł jeść obiad o wpół do asmej, zanim zaczynano zjeżdżać się tłumnie do klubu; nowy kucharz więcej przykłada starania do wcześniejszych obiadów — leniwa bestia! Miałby jednak sam ochotę przyjrzeć się domowi. Nowy dom — to zawsze coś interesującego dla Forsyte'a! Tym bardziej dla Forsyte'a, który był niegdyś urzędnikiem licytacyjnym. Ostatecznie, odległość nie ma znaczenia — orzekł. Za swoich młodych dni mieszkał dłuższy czas w Richmond, gdzie miał wolant oraz parę koni i skąd co dzień jeździł do pracy do miasta i z powrotem. Nazywano go „Czwórkowym For-syte'em"! Jego zaprzęg znano wszędzie, od Hyde Park Corner do najdalszych okolic. Książę Z... miał ogromną na niego chrapkę, byłby też zapłacił podwójną cenę, ale on nie dał się skucie. Jak się ma coś dobrego, trzeba to cenić, prawda? Wyraz uroczystej dumy opromienił starczą, szeroką, gładko wygoloną twarz Swithina; niczym puszący się indyk kręcił na wszystkie strony szyją uwięzioną w sztywnym, stojącym kołnierzyku. Doprawdy, czarująca kobieta! Rozwodził się nad jej suknią w rozmowie z ciotką Julą, która aż ręce wznosiła do nieba przy tym opisie. Oblegająca stan niby skóra wężowa. To mi się nazywa suknia! Jak ulana. Lubi takie kobiety! Jest na co spojrzeć, to co innego niż te chude straszydła! Rzucił wymownie okiem na panią Septymusową Smali, wysoką i cienką, podobną z tego do Jamesa. — W każdym calu stylowa kobieta! — dodał. — Królewski kąsek! A jaka przy tym spokojna, jaka zrównoważona!

— Widzę, że jesteś przez nią zawojowany z kretesem! — syknęła ze swego kąta ciotka Estera. Swithin świetnie słyszał, ilekroć go ktoś atakował. — Jak to rozumiesz? — spytał. — Umiem się od razu poznać na ładnej kobiecie. To fakt. Muszę też powiedzieć, że nie widzę dokoła niej ani jednego godnego jej mężczyzny. Ale może ty mi wskażesz takiego, może wskażesz, co?... — O! Czego chcesz ode mnie! Zapytaj Juli! — broniła się ciotka Estera. Na długo jednak przed Robin Hill Swithina odurzyło świeże powietrze, od którego zupełnie odwykł. Strasznie zachciało mu się spać. Powoził z zamkniętymi oczami i tylko nabyte w ciągu całego życia 117 przyzwyczajenie utrzymywało w równowadze jego wysoką, barczystą postać. Bosinney, który z daleka wypatrywał nadjeżdżających, wybiegł na ich spotkanie i wszyscy troje weszli do domu. Swithin szedł na czele, wywijając grubą bambusową laską ze złotą gałką, podaną mu przez Adolfa, który wiedział, że kolana jego pana odczują skutki długiego pozostawania w niezmienionej pozycji. Zarzucił też futro, które uchronić go miało od przeciągów w nie ukończonym domu. — Klatka schodowa — skinął głową — wcale ładna! W wielkopań-skim stylu! Wymaga tylko tu i ówdzie paru posągów. Stanął pomiędzy kolumnami przy wejściu do wewnętrznego dziedzińca i pytającym gestem wyciągnął laskę. ' — Co to ma być?... Westybul czy jak to teraz nazywają? — Spojrzawszy jednak na padające z góry światło domyślił się od razu. — Acha! Pokój bilardowy! Kiedy mu wyjaśniono, że to ma być dziedziniec o układanej z tafli posadzce, z klombem pośrodku, zwrócił się do Ireny: — Zmarnować to na klomb?! Posłuchaj mojej rady i ustaw tu stół bilardowy! Irena uśmiechnęła się. Podniosła woalkę, którą owinęła dokoła głowy jak welon zakonnicy, a uśmiech jej ciemnych oczu wydał się Swithinowi czarowniejszy niż kiedykolwiek. Skinął głową. Widział, że gotowa jest usłuchać jego rady. Niewiele miał do powiedzenia o salonie i jadalni, określił je więc tylko jako „przestronne"; wpadł natomiast w prawdziwy zachwyt — o ile mógł sobie pozwolić na zachwyt człowiek o jego powadze — kiedy zeszli do piwnic na wino, do których prowadziły kamienne schody. Bosinney szedł pierwszy oświetlając drogę. — O, będziecie tu mieli miejsce na sześćset, a kto wie, może siedemset tuzinów butelek!... Niczego, wcale niczego piwniczka! Kiedy Bosinney wyraził życzenie pokazania im domu od strony zagajnika na dole, Swithin miał już tego dość. — Bardzo ładny stąd widok — zauważył — czy nie znalazłoby się u pana coś w rodzaju krzesła? Przyniesiono krzesło z namiotu Bosinneya. — Idźcie sami — poprosił. — Ja posiedzę tutaj i popatrzę na ten widok. Usiadł pod dębem, w słońcu, sztywny, potężny, z jedną ręką wyciągniętą, opartą na gałce laski, a drugą leżącą na kolanach, w rozpiętym futrze i w kapeluszu osłaniającym bladą, kwadratową twarz. Nieruchomy wzrok' utkwił w roztaczającym się przed nim pejzażu. Skinął przyjaźnie głową tamtym dwojgu schodzącym na dół drogą wśród pól. Nie miał w istocie nic przeciw temu, że pozostawili go tu samego na chwilkę spokojnej zadumy. Powietrze było balsamiczne, nie 118

nazbyt upalne, mimo że siedział w pełnym słońcu; widok piękny, zadzi.*.. Głowa przechyliła mu się nieco na bok, ocknął się i pomyślał: „Dziwne!... Oni, już na dole, kiwali w jego stronę. Podniósł rękę i poruszył nią kilkakrotnie. Niezmordowani!... Widok zadzi... Głowa jego opadła na lewo, lecz poderwał ją natychmiast. Opadła na prawo i w tej pozycji już pozostała. Zasnął. Uśpiony, niby wartownik na szczycie pagórka, zdawał się panować nad całym tym zadziwiającym pejzażem, jak posąg jakiegoś bożka, wykuty w pogańskich czasach przez artystę pierwotnego plemienia Forsyte'ów dla upamiętnienia zwycięstwa ducha nad materią. I wszystkie niezliczone pokolenia jego wieśniaczych przodków, którzy w dni niedzielne, podparłszy się pod boki, przywykli obejmować wzrokiem swoje drobne działki ziemi, przy czym z ich szarych, nieruchomych oczu przezierał wrodzony instynkt gwałtu, zaborczy instynkt wyłącznego posiadania z wykluczeniem całego pozostałego świata — wszystkie te niezliczone pokolenia przodków zdawały się w jego osobie tronować na szczycie tego pagórka. Lecz z śpiącego tutaj wyłonił się zazdrosny duch Forsyte'ów i poszybował daleko, zapędzając się w Bóg wie jakie gąszcze fantazji, goniąc tych dwoje młodych, aby śledzić, co robią tam, w zagajniku na dole — w zagajniku, gdzie wiosna wyprawiała szalone harce z żywicznymi woniami, z pękającymi pączkami, w zagajniku rozbrzmiewającym pieśnią niezliczonych ptasząt, wysłanym dywanem liliowych dzwonków i słodko pachnących ziół, ozłoconym promieniami słońca uwięzionego wśród wierzchołków drzew. Towarzyszył im, aby śledzić, co robi tych dwoje młodych, idących tak blisko siebie, po ścieżce nazbyt wąskiej na dwie osoby, idących tak blisko, że ich młode ciała ocierały się wciąż wzajem o siebie; aby patrzeć w ciemne oczy Ireny, które, zda się, ukradły i wchłonęły w siebie cały czar wiosny. Niby wielki niewidzialny opiekun duch jego towarzyszył im na każdym kroku, zatrzymując się wraz z nimi, aby przyjrzeć się małemu, miękr kiemu ciałku kreta, martwego od niespełna godziny, w lśniącym, nieskalanym jeszcze deszczem ni rosą, srebrzystobrunatnym futerku. Patrzył na pochyloną głowę Ireny, na tkliwe spojrzenie jej pełnych współczucia oczu, na głowę mężczyzny, wpatrzonego w nią tak uporczywie, tak dziwnie. Wędrował też wraz z nimi przez wykarczowaną już polanę, na której pracował jeszcze tracz, co roztratował ciężką stopą liliowe dzwonki, i gdzie padł, zakołysawszy się, świeżo ścięty pień drzewa. Wspinał się wraz z młodymi aż po sam kraniec lasu, ku ciągnącej się w dal nie odkrytej jeszcze krainie, skąd dolatywało kukanie kukułki. Niemy, stał tam wraz z nimi, zaniepokojony ich milczeniem. Bardzo dziwne, wprost niepojęte! I znów powracał, jak gdyby w poczuciu winy, poprzez gąszcz leśny 119 na polanę, wciąż niemy, wśród nie ustającego ani na chwilę śpiewu ptaszęcego, ku rzeźwiącym leśnym zapachom... — Hm!... hm!... Co te tak słodko pachnie, czy to ta trawka, którą zerwali?... — Powraca! znów do pnia ściętego drzewa, co padając zagrodziło ścieżkę. A potem, niewidzialny, wciąż niespokojny, szybujący ponad nimi, usiłując wydać ostrzegawcze dźwięki, forsytowski duch jego obserwował młodą kobietę bujającą się na obalonym pniu, jej rozkołysaną piękną postać, uśmiechniętą twarz zwróconą do młodzieńca, który wpatrywał się w nią tak dziwnie błyszczącymi oczyma, i... ach!... jej ciało ześlizguje się teraz, zsuwa, ach! pada na jego pierś! Jej miękkie, ciepłe ciało tuli się do niego, głowa odrywa się od jego ust, on ją całuje, ona cofa się. On woła: „Kocham cię! Wiesz przecież, że cię kocham!" Wie, tak, musi wiedzieć... ładna... miłość... Miłość!... tak! Swithin obudził się; czuł się dziwnie osłabiony. W ustach miał przykry smak, gdzie jest? Do licha! Spał! Śniła mu się nowa, nieznana jakaś potrawa, przyprawiona miętą.

Gdzie się podziała para młodych?... Lewa noga zupełnie mu zdrętwiała. — Adolfie!... — A, łotr! Nie ma go! Pewno gdzieś śpi. Swithin wstał; wysoki, barczysty, masywny w swoim futrze, z niepokojem wpatrzył się w dal, w szachownicę pól, i nagle ujrzał ich nadchodzących. Irena szła przodem, chłopak — jak to przezwano go?... Pirat? — wlókł się za nią z miną winowajcy; pewno zdrowo musiał dostać po nosie!... Dobrze mu tak! Po co ciągnął ją tak daleko, żeby pokazać dom? Po co łazić tak daleko, kiedy najlepiej widać wszystko z tego trawnika! Spostrzegli go. Wyciągnął rękę i gwałtownie kiwał ku nim zachęcając do przyśpieszenia kroku. Mimo to zatrzymali się. Dlaczego przystanęli mówiąc o czymś, mówiąc bez końca? Znów ruszyli naprzód. Zgromiła go porządnie, nie ma co do tego najmniejszej wątpliwości. Cóż dziwnego? Za taki dom!... Wielka, brzydka landara! Nie ten rodzaj domu, do jakiego on, Swithin, przywykł. Spojrzenie jego wypełzłych, nieruchomych źrenic uporczywie zawisło na twarzach dwojga młodych. Tak, ten chłopak ma dziwną minę! — Nigdy pan z tego nic dobrego nie zrobi — rzekł cierpko, wskazując palcem na budynek. — Zanadto nowomodne! Bosinney patrzył na niego, jak gdyby nie słysząc jego słów. Swithin w rozmowie z ciotką Esterą określił go potem jako „dziwaka mającego dziki zwyczaj wlepiania oczu w ludzi — zarozumiały golec!" Nie wyjaśnił jednak, co dało pobudkę do tego nieoczekiwanego wniosku psychologicznego. Może wydatne czoło Bosinneya, kości policzkowe i zarys brody, a może jakiś wyraz wygłodzenia w twarzy, z którym nie mogło pogodzić się Swithinowe pojęcie o spokojnym 120 ;adiowoleniu, jakie winno, jego zdaniem, cechować prawdziwego dżen-elmena. Rozpogodził się na wzmiankę o herbacie. Gardził zazwyczaj herbatą — to dziedzina jego brata, Jolyona, który zarobił na niej moc pieniędzy — tak był jednak spragniony i taki miał niesmak w ustach, że gotów >ył cokolwiek bądź wypić. Miał wielką ochotę użalić się przed Ireną na >w niesmak — umiała ona tak dobrze zrozumieć każdego — czuł ednak, że byłoby to w złym guście; zwinął więc tylko język w trąbkę lekko klasnął nim o podniebienie. W rogu Adolf pochylał swoje kocie wąsy nad czajnikiem, który nagle pozostawił jego losowi, aby otworzyć butelkę szampana. Swithin u-jmiechnął się i skinąwszy parokrotnie głową rzekł do Bosinneya: — O, ależ z pana istny Monte Christo! Słynny ten romans, jeden z pół tuzina, jakie przeczytał, pozostawił mu niezatarte wspomnienie. Wziąwszy ze stołu kieliszek podniósł go wysoko w górę, aby przyjrzeć się barwie wina; mimo wielkiego pragnienia nie myślał pić byle lury! Uspokojony jednak, przytknął kieliszek do ust i wypił łyk. — Wcale, wcale dobre! — rzekł wreszcie, wciągając nozdrzami aromat. — Ale nie dorówna mojemu Heidsieckowi! — dodał. W tej właśnie chwili olśniła go myśl, którą podzielił się następnie z kółkiem rodzinnym zebranym u Tymoteusza, ubrawszy ją w taką formę słowną: — Nie dziwiłoby mnie ani trochę, gdyby ten smyk architekt zadurzył się w żonie Soamesa. Odtąd zainteresowanie tym odkryciem nie przestawało rozszerzać jego wyblakłych, okrągłych oczu. — Dureń — zwierzył się Swithin pani Septymusowej — włóczy się za nią krok w krok, wpatrzony w nią jak wierny pies — zarozumiały golec! Nie dziwię się mu zresztą! Czarująca

kobieta, przy tym wzór pełnego godności zachowania, skromna jak fiołek. — Przypomnienie delikatnego zapachu unoszącego się wokół Ireny, jak wokół kwiatu 0 stulonych jeszcze płatkach i płomiennym wnętrzu, natchnęło go do użycia tego porównania. — Nie byłem jednak pewien — dodał — dopóki nie przyłapałem go, jak podnosił ukradkiem chusteczkę upuszczoną przez nią na ziemię. Oczy pani Smali zapłonęły chciwą ciekawością. — A czy ją oddał? — zapytała. — Czy ją oddał? — powtórzył Swithin. — Widziałem tylko, jak się na nią rzycił przypuszczając, że tego nie widzę. Pani Smali aż się zachłysnęła, tak przejęta, że nie mogła wymówić słowa. — Ale ona nie zachęcała go niczym — dodał Swithin; wtem umilkł 1 przez dłuższą chwilę wpatrywał się przed siebie w sposób, który 121 przeraził ciotkę Esterę. Nagle przypomniało mu się, że w chwili kiedy mieli wsiadać do powozu, aby ruszyć w drogę powrotną, Irena podała po raz drugi rękę Bosinneyowi i pozostawiła ją w jego dłoni... Swithin zaciął zamaszyście konia, pragnąc jak najrychlej mieć towarzyszkę wyłącznie dla siebie. Lecz ona oglądała się wstecz i nie odpowiedziała mu na pierwsze pytanie. Nie mógł też przyjrzeć się jej twarzy, gdyż głowę miała spuszczoną. Pewien nie znany Swithinowi obraz przedstawia mężczyznę siedzącego na skale, a obok niego zanurzoną w spokojnej, zielonej wodzie nimfę morską, leżącą na plecach i trzymającą rękę na obnażonej piersi. Na twarzy jej igra półuśmiech — wyraz bezkresnego oddania się i tajemnego upojenia. Siedząca obok Swithina Irena uśmiechała się zapewne tak samo. Kiedy, podniecony szampanem, znalazł się znów w jej wyłącznym towarzystwie, zwierzył się przed nią z wszystkich swoich bolączek: skrytej urazy do nowego szefa kuchni w klubie, kłopotów z domem na Wigmore Street, którego łotr-administrator zbankrutował pomagając nieustannie szwagrowi — jak gdyby pierwszym obowiązkiem człowieka nie było pamiętać przede wszystkim o samym sobie; wspomniał nawet o własnej głuchocie i o bólu, jaki mu dokuczał często w prawym boku. Słuchała ze spuszczonymi powiekami. Swithin pewien był, że to opis jego trosk wprawił ją w tak głęboką zadumę, tym większą też odczuwał litość nad samym sobą. Zarazem jednak świadom był, że w tej chwili, w bogatym futrze, z rzędem skórzanych guzików na piersi, w kapeluszu nasadzonym nieco na bakier, powożąc faetonem, w którym siedzi piękna kobieta, musi wyglądać bardziej dystyngowanie niż kiedykolwiek. Jakiś kupczyk wszakże, wiozący swoją dziewczynę na spacer niedzielny, zdawał się mieć o własnej osobie tę samą opinię. Mizerak ten zacinał osiołka, zmuszając go do galopowania tuż obok faetonu, sam zaś siedział wyprostowany jak figura woskowa na podskakującym wózku, pompatycznie opierając podbródek na czerwonej chustce, zupełnie jak Swithin na swoim wytwornym krawacie. Dziewczyna jego, okręciwszy szyję wyleniałym boa z powiewającymi na wietrze końcami, małpowała elegancką damę. Jej kawaler, wymachujący biczyskiem, do którego przywiązany był kawałek sznurka, wiernie naśladował wielkomiejskie Swithinowe trzaskanie z bata, przewracając równocześnie w stronę swojej panny oczyma, w sposób dziwnie przypominający pełne pierwotnej siły spojrzenia, jakie Swithin rzucał na swoją towarzyszkę. Jakkolwiek Swithin przez pewien czas nie dostrzega obecności tej nędznej kreatury, doznał teraz wrażenia, że typ ten pozwala sobie kpić z niego. Zaciął mocniej klacz, lecz fatalnym zrządzeniem losu dwa pojazdy nadal pędziły obok siebie. Żółta, nadęta twarz Swithina spąso122 riała; podniósł do góry bat, żeby śmignąć nim kupczyka, szczęśliwie 2dnak specjalna opieka Opatrzności uratowała go od takiego zapom-tienia o tym, co winien samemu sobie. Wóz, wyjeżdżający z bramy, powodował starcie się faetonu z wózkiem zaprzężonym w osła, koła azgrzytały, lżejszy wehikuł zahamował i przewrócił się.

Swithin ani się obejrzał. Za żadną cenę nie byłby się zniżył do •kazania pomocy temu ordynusowi. Dobrze mu tak, jeżeli skręci :ark! Gdyby nawet chciał pomóc, nie mógłby tego uczynić. Siwki spłoszyły iię. Faeton, mocno szarpnięty, zatrząsł się i popędził naprzód z tak jłyskawiczną szybkością, że ludzie mijani po drodze spoglądali za nimi '. przerażeniem. Potężne ramiona Swithina, wyprężone na całą dłujość, ściągały ile sił lejce. Odął policzki, zagryzł wargi, a jego na-Drzmiała twarz ściemniała pokrywając się gniewną purpurą. Ręka Ireny ściskała kurczowo poręcz przy każdym przechyleniu się pojazdu i w pewnym momencie Swithin usłyszał jej pytanie: — Czy grozi nam katastrofa, stryju Swithinie? Zasapany, zaledwie zdołał jej rzucić: — To nic, nic! Konie... trochę narowiste. — Nie przeżyłam jeszcze nigdy żadnego wypadku. — Siedź spokojnie! Nie ruszaj się! — Spojrzał na nią. Uśmiechała się, nie tracąc wcale równowagi. — Siedź spokojnie! — powtórzył. — Nie bój się niczego, odstawię cię do domu! I wpośród straszliwych wysiłków nie mógł opanować zdumienia usłyszawszy jej odpowiedź wypowiedzianą jakby jakimś obcym, nie-swoim głosem: — Nie zależy mi wcale na tym, by dostać się do domu! W tym samym momencie powóz uległ tak gwałtownemu wstrząsowi, że okrzyk zdumienia uwiązł Swithinowi w gardle. Konie, które musiały powstrzymać nieco swój pęd, gdyż droga wznosiła się tu stromo ku górze, szarpnęły, zwolniły biegu przechodząc w kłus i same wreszcie stanęły. — Kiedy udało mi się je zatrzymać — opisywał potem Swithin u Tymoteusza przebieg przygody — Irena siedziała tak spokojna jak ja sam. Na zbawienie duszy! Zachowywała się, jak gdyby jej było wszystko jedno, czy wyjdzie z tej awantury cało, czy nie! Powiedziała wyraźnie: „Nie zależy mi wcale na tym, by dostać się do domu!" — I opierając się mocniej na rączce laski, wypalił ku najwyższemu zgorszeniu pani Smali: — Nie dziwię się zresztą wcale. Kto ma za męża takie dziwadło jak ten młody Soames! Nie przyszło mu wcale na myśl zastanawiać się, co robił Bosinney po rozstaniu się z nimi. Czy wałęsał się po okolicy jak bezdomny pies, do którego sam Swithin go porównał? Czy poszedł do owego zagajnika, w którym wiosna w dalszym ciągu wyprawiała szalone harce, a kukuł123 ka wciąż jeszcze odzywała się z daleka? Czy powędrował tam, tuląc do ust chusteczkę, której woń wdychał wraz z zapachem mięty i macierzanki? Czy pobiegł tam, aby uśmierzyć dziki, rozkoszny ból własnego serca, aby wypłakać go wśród zieleni drzew? W ogóle co on robił? W rzeczywistości zanim jeszcze Swithin dojechał do domu Tymoteusza, zapomniał nawet o istnieniu Bosinneya. IV. James jedzie sam obejrzeć dom Ludzie nie mający styczności z Giełdą Forsyte'ów nie potrafią sobie, być może, wyobrazić, jak wielkie poruszenie wywołała wizyta Ireny w budującym się domu. Historia tej pamiętnej wyprawy, opowiedziana przez Swithina u Tymoteusza, została powtórzona June bez najlżejszej chęci wywołania sensacji, bez cienia złośliwości, w najlepszych jedynie zamiarach. — Jakie straszne słowa, moja droga! Wyobraź sobie! Nie dba o to, by wrócić do domu! — zakończyła ciotka Jula. — Co ona mogła mieć na myśli? Dla młodej dziewczyny była to zaskakująca opowieść. Słuchała, oblana bolesnym rumieńcem; nagle zerwała się i pożegnawszy ciotkę pośpiesznym uściskiem dłoni, wyszła. — Niemal niegrzecznie! — wyraziła się po jej odejściu ciotka Jula w rozmowie z ciotką Esterą.

Sposób przyjęcia wiadomości przez June posłużył za osnowę do snucia dalszych domysłów. June zdawała się zgnębiona. A więc musi tu być coś nie w porządku. Dziwne! Przecież ona i Irena były takimi przyjaciółkami! Wszystko to aż nazbyt dobrze zgadzało się z szeptami i aluzjami krążącymi od pewnego czasu. Sprawozdanie Eufemii z bytności młodej pary w teatrze — dalej to, że pana Bosinneya podobno można zawsze zastać u Soamesów... O tak, w samej rzeczy! Naturalnie, może tam przebywać w sprawach domu. Nie mówiono o tym otwarcie. Jedynie o bardzo poważnych i doniosłych wydarzeniach można mówić otwarcie na Giełdzie Forsyte'ów. Była to zbyt precyzyjnie skonstruowana maszyneria: wystarczała lekka aluzja, najbardziej nieuchwytne wyrażenie żalu czy wątpliwości, aby wprawić w drganie struny zbiorowej duszy rodzinnej — duszy tak wrażliwej! Nikt nie chciał tym krzywdzić nikogo, ależ nie, broń Boże! Wprawiali w ruch struny duszy w najlepszych intencjach, w poczuciu, że każdy członek rodziny stanowi cząstkę wspólnoty rodzinnej. U podstawy tych ploteczek tkwiło też dużo uprzejmej życzliwości: prowadziły one często do składania wizyt kondolencyjnych, zgodnych 124 ; obyczajami towarzyskimi; wizyt, które przynosiły prawdziwą ulgę ierpiącym, a jednocześnie pociechę tym, którzy nie byli dotknięci lieszczęściem i — bądź co bądź — z przyjemnością widzieli, że oto inni ierpią z powodów, które ich osobiście nie dotyczą. Istotnie, jedynie :hęć wydobycia wypadków na światło dzienne, a więc ten sam impuls, ctóry ożywia prasę periodyczną, doprowadził do zetknięcia się Jamesa : panią Septymusową, pani Septymusowej z młodymi Mikołajami, nłodych Mikołajów z Bóg wie kim jeszcze i tak dalej. Wielka klasa, do ctórej się wznieśli i teraz trwale należą, wymaga oczywiście pewnej szczerości, a bardziej jeszcze pewnej dozy powściągliwości. Połączenie ;o stanowiło gwarancję ich przynależności do kasty. Wielu młodszych Forsyte'ów doznawało naturalnie uczucia, otwarcie zresztą wypowiadanego, że nie życzą sobie takiego wtrącania się w ich sprawy, tak jednak potężny jest niewidzialny, magnetyczny prąd familijnych plotek, że oni sami w żaden sposób nie mogli uniknąć wglądania we wszystko, co działo się u wszystkich członków rodziny. Czuli, że nie ma na to żadnej rady. Jeden z nich, Roger młodszy, zdobył się na heroiczną próbę wyzwolenia młodych Forsyte'ów, nazwawszy Tymoteusza „chytrym lisem". Śmiały ten czyn odwrócił się jednak swym ostrzem przeciw niemu samemu. Słowa te, które doszły, w sposób najoględniejszy, do uszu ciotki Juli, zostały powtórzone przez nią zgorszonym tonem pani Rogerowej, skąd już prostą drogą powróciły do młodego Rogera. Ostatecznie cierpieli tylko winowajcy, jak na przykład Jerzy, który na grze w bilard stracił cały majątek, albo też sam młody Roger, tak przerażająco bliski złączenia się węzłami małżeńskimi z dziewczyną, którą, jak szeptano sobie na ucho, poślubił już wedle praw natury, albo wreszcie jak Irena — sądzono, nie mówiąc tego wyraźnie, że grozi jej wielkie niebezpieczeństwo. Wszystko to było przyjemne, a prócz tego miało wręcz zbawienny wpływ. Trojgu mieszkańcom domu na Bayswater Road umilało to wiele godzin — godzin, które bez tego mijałyby dla nich ciężko i bezpłodnie. A dom Tymoteusza to przecież jeden tylko z setek podobnych domów w stołecznym mieście Londynie, domów zamieszkanych przez nie wadzących nikomu ludzi, przedstawicieli klas, których byt jest zabezpieczony, jednostek znajdujących się osobiście poza wirem walki, zmuszonych więc szukać racji bytu w walkach prowadzonych przez innych. Gdyby nie miła przyprawa plotek familijnych, mieszkańcy tego domu czuliby się naprawdę bardzo osamotnieni. Czyż wszystkie te głuche wieści, pogłoski, relacje i domysły nie były dziećmi domu, nie mniej drogimi aniżeli szczebiocące niemowlęta, których bratu i siostrom

zabrakło w ich własnej wędrówce życiowej? Omamianie tego wszystkiego równało się niemal posiadaniu owych dzieci i wnucząt, za 125 którymi tęskniły ich tkliwe serca. Jakkolwiek bowiem wątpić można czy istotnie tęskniło za nimi tak bardzo serce Tymoteusza, nie ulegć wątpliwości, że narodziny każdego potomka Forsyte"ów wyprowadzałj go zupełnie z równowagi. Na nic się też nie zdało nazwanie Tymoteusza „chytrym lisem" przez młodego Rogera, na nic załamywanie rąk przez Eufemię i jej okrzyki: „Och, ta trójka!", czy też głuche wybuchy śmiechu zakończone histerycznym zanoszeniem się. Na nic się nie zdało i nie było zbyt uprzejme. Stan rzeczy, który w tym stadium mógł wydawać się, zwłaszcza Forsyte'om, dziwny — że nie użyjemy wyrazu „niemożliwy" — nie by] bynajmniej, jeśli uwzględnimy pewne fakty, tak bardzo dziwny. Zapomniano bowiem o pewnych rzeczach. Przede wszystkim, w poczuciu bezpieczeństwa, jakim darzył widok licznych zgodnych małżeństw, zapomniano, że miłość nie jest cieplarnianym kwiatem, lecz dziką płonką, wyrosłą wśród burzliwej nocy, zakwitła w słonecznej godzinie, zrodzoną z przygnanego z dala, na skrzydłach nieposkromionego wiatru, dzikiego nasionka; że jest dziką płonką, którą nazywamy kwiatem, jeśli przypadkiem zakwitnie w naszym ogrodzie, a chwastem, jeśli kwitnie za płotem. Lecz czy kwiatem ją nazwiemy, czy chwastem, zawsze będzie miała woń i barwę dzikości. Nadto — ponieważ fakty i obrazy ich własnego życia przemawiały przeciwko przyjęciu tej prawdy — Forsyte'owie na ogół nie dostrzegali, że tam, gdzie wykwita owa dzika płonka, mężczyźni i kobiety są jak ćmy krążące dokoła bladego, podobnego do płomienia kwiatu. Dużo już czasu upłynęło od chwili, gdy młody Jolyon zerwał więzy rodzinne. Zachodziła obawa ponownego utrwalenia się tradycji, że ludzie na ich stanowisku hie przekraczają nigdy pewnych granic, aby zerwać ów kwiat; że chorobę tę, jak odrę, przechodzi się raz w życiu, w pewnym okresie, a potem leczy się z niej przyjemnie w małżeństwie, które działa jak łagodząca mieszanina miodu i masła. Ze wszystkich członków rodziny, do których doszły owe dziwne pogłoski o Bosinneyu i pani Soamesowej, najbardziej dotknięty czuł się James. Od dawna zapomniał już, jak to było, gdy jako chudy i blady młodzieniec o kasztanowatych bokobrodach asystował Emilii w okresie starania się o jej rękę. Od dawna zatarł mu się w pamięci obraz małego domku na krańcach Mayfair, gdzie spędził pierwsze lata pożycia małżeńskiego, a raczej zatarły się w jego pamięci te pierwsze lata, a nie domek, żaden bowiem Forsyte nie zapomina o najmniejszym nawet domu, co się zaś tyczy tego właśnie, sprzedał go potem z czystym zyskiem czterystu funtów. Od dawna zapomniał o tych dniach pełnych nadziei, obaw i wątpliwości, czy postępuje rozsądnie decydując się na to małżeństwo, Emilia bowiem, choć bardzo ładna, nie posiadała absolutnie nic, a on nie zarabiał wówczas więcej niż marne tysiąc funtów rocznie; zapomniał 126 niepojętym, nieodpartym uroku, jaki pociągał go ku niej do tego ;opnia, że czuł, iż żyć nie potrafi bez tej jasnowłosej dziewczyny gładziutko uczesaną kształtną główką, z kształtnymi ramionami, rzezierającymi przez ściśle przylegającą materię stanika, i kształtną gurką, uwięzioną wedle ówczesnej mody w olbrzymiej klatce kryno-ny. James przeszedł przez ogień, przeszedł jednak również przez rzekę it, gaszącą ogień młodości, i doświadczył najsmutniejszego ze wszy-tkich doświadczeń życia — niepamięci tego, co znaczy kochać. Zapomniał o tym wszystkim! Zapomniał od tak dawna, że nie pamięał już nawet o tej niepamięci.

A teraz doszły go te słuchy, słuchy o żonie jego syna; bardzo dewyraźne, niby mglisty, ledwo dostrzegalny cień, przemykający się >omiędzy namacalnymi, określonymi pozorami rzeczy, nierzeczywisty, riepojęty jak widmo i niby widmo siejący dokoła niewytłumaczony ęk. Usiłował uświadomić sobie jasno właściwe znaczenie tych pogłosek, ak samo jednak trudno mu było to zrobić, jak wyobrazić sobie samego iiebie jako ofiarę jednej z owych tragedii, o jakich czytywał w prasie :odziennej. Po prostu nie potrafił. Nie, to nie może mieć żadnego aiaczenia. Głupie brednie i nic więcej. Irena nie żyje z Soamesem tak lobrze, jak powinna, ale jest kochanym, dobrym stworzeniem, tak, cochanym, dobrym stworzeniem! Jak większość mężczyzn, nie gardził i James zajmującymi ploteczkami, zdarzało mu się też powtarzać rzeczowym tonem, oblizując przy :ym smakowicie wargi: „Tak, tak, ona i młody Dyson; podobno są oboje razem w Monte Carlo!" Nigdy jednak nie uderzył go właściwy sens podobnych spraw — ich przeszłości, teraźniejszości czy przyszłości. Co się pod nimi w istocie kryje, jakie męki i porywy złożyły się na ich wytworzenie, jaka działająca powoli, a mimo to zwyciężająca wszystko potęga kieruje zaledwie dostrzegalnie spoza faktów losami swoich ofiar — wszystko to nie dochodziło do jego świadomości, ujmującej jedynie nagie fakty, o zabarwieniu czasem plugawym, na ogół jednak okraszone miłym pie-przykiem. Nie miał zwyczaju potępiać ani chwalić, wyciągać wniosków czy uogólniać podobnych wypadków; po prostu dość chciwie słuchał i powtarzał, co słyszał, znajdując takie same w tym upodobanie, jak w wypiciu przed posiłkiem kieliszka sherry czy gorzkiej nalewki. Teraz wszakże, kiedy coś podobnego — a raczej głuche o tym pogłoski czy napomknienia — dotyczyły jego osobiście, czuł się tak, jakby poruszał się we mgle zapierającej mu dech i wypełniającej usta niby przykrą błotnistą mazią. Skandal! Możliwość skandalu! 127 Jedynie powtarzając samemu sobie ten wyraz mógł skupić na nin uwagę, w ogóle myśleć o tym. Zatarły się w jego pamięci uczucia, be; których niepodobna zrozumieć powolnego rozwoju, fatalizmu i zna czenia podobnych spraw; nie mógł wprost pojąć, że istnieją ludzie ważący się na każde ryzyko pod wpływem namiętności. Dzikie i śmieszne wydawałoby mu się samo przypuszczenie, ż« spośród wszystkich jego znajomych, którzy dzień w dzień udają się dc City i załatwiają tam najrozmaitsze interesy, a w chwilach wolnych oć zajęć zawodowych kupują akcje czy domy, zjadają obiady i grają, jah słyszał, w różne gry — mógł znaleźć się ktokolwiek ważący się nL jakiekolwiek ryzyko dla czegoś istniejącego jedynie w wyobraźni i tak nieuchwytnego jak namiętność. Namiętność! Wydawało mu się, istotnie, że słyszał o niej, i maksymy w rodzaju: „Młody mężczyzna i młoda kobieta nie powinni być pozostawiani razem" — utrwaliły się w jego mózgu tak samo, jak utrwalone są na mapie równoleżniki (Forsyte'owie szczególnie lubują się w realistycznym ujmowaniu „murowanych" faktów). Poza tym wszystko, co miało jakikolwiek związek z miłością, w jego pojęciu dawało się podciągnąć jedynie pod hasło „skandal". Ale nie! To nieprawda! To nie może być prawdą! Nie boi się — Irena jest naprawdę kochanym, dobrym stworzeniem! Lecz myśl ta nie dawała mu spokoju. James należał do natur nerwowych, niezdolnych przestać myśleć o danej sprawie, dręczących się przewidywaniami i niepewnością. Pod wpływem obawy, że może utracić coś, co postąpiwszy inaczej zdołałby ocalić, był fizycznie niezdolny do powzięcia decyzji, dopóki nie uzyskał absolutnej pewności, że nie decydując się na dany krok poniesie stratę. W życiu zachodzą jednak liczne wypadki, kiedy powzięcie decyzji nie jest zależne od nas. Był to właśnie jeden z takich wypadków. Co mógł zrobić? Pomówić o tym z Soamesem? Pogorszyłoby to jedynie sytuację. A zresztą, cała ta gadanina to wierutne bajki! Pewien jest tego!

Wszystkiemu winien dom! Od pierwszej chwili cały ten pomysł nie podobał się Jamesowi. Po kiego licha Soamesowi zachciało się przenosić na wieś? A jeśli już chciał koniecznie wydać moc pieniędzy na budowanie sobie domu, to czy nie lepiej było zwrócić się do pierwszorzędnego, znanego architekta zamiast do tego smyka Bosinneya, ó którym nikt nigdy nie słyszał? James z góry przepowiadał, że taki będzie wynik. A teraz dochodzą go słuchy, że koszty budowy domu znacznie przekroczyły preliminowany kosztorys. Fakt ten, bardziej niż wszystko inne, unaocznił Jamesowi prawdziwe niebezpieczeństwo sytuacji. Tak bywa zawsze z tymi chłystkami „artystami"; człowiek rozsądny nie powinien się z nimi zadawać. Ostrzegał 128 w swoim czasie także i Irenę. I oto do czego doprowadził nieopatrzny krok! Nagle olśniła Jamesa myśl, że powinien pojechać i sam się o wszystkim przekonać. Wśród całej tej mgły niepewności, jaka przysłaniała jego umysł, decyzja obejrzenia domu sprawiła mu niezrozumiałe uczucie zadowolenia. Może uradowało go po prostu samo powzięcie decyzji, może — co bardziej prawdopodobne — fakt, że ma w ogóle obejrzeć jakiś dom, w każdym razie doznał ulgi. Czuł, że dokładne przyjrzenie się budowli wzniesionej z wapna i cegieł, z drzewa i kamienia, pod kierunkiem człowieka, którego podejrzewał, pozwoli mu wejrzeć w samą istotę krążących o Irenie pogłosek. Nie mówiąc tedy nikomu ani słowa, wsiadł do dorożki i kazał się zawieźć na stację, aby udać się koleją do Robin Hill, skąd musiał dojść na miejsce piechotą, ponieważ zgodnie z miejscowym zwyczajem nie było tu żadnej dorożki. Zgarbiony, z głową wciągniętą w ramiona, powoli zaczął piąć się pod górę, z wysiłkiem zginając kościste kolana i patrząc uważnie pod nogi. Mimo to wyglądał wytwornie w wysokim kapeluszu i surducie, utrzymywanym czujnym staraniem Emilii w stanie nieposzlakowanej czystości i nieskazitelnego porządku. Właściwie nie ona osobiście tym się zajmowała — ludzie z wyższej sfery nie czynią podobnych rzeczy własnoręcznie, a Emilia do sfery tej należała — ale pilnowała, aby lokaj dbał o to należycie. Trzy razy musiał dopytywać się o drogę; i za każdym razem powtarzał otrzymane wskazówki, prosił informatora, by je powtórzył, po czym sam znów powtarzał, gdyż był z natury rozmowny, a zresztą w nieznajomej okolicy nie można być nigdy dość przezornym. Zapewniał każdego z osobna, że szuka nowego domu; uspokoił się jednak dopiero wówczas, kiedy mu wskazano przeświecający przez drzewa dach i kiedy się naocznie przekonał, że nie idzie w zupełnie fałszywym kierunku. Ciężkie niebo zdawało się zwisać nad światem szarą białością tynkowanej powały. W powietrzu nie czuło się żadnego powiewu, żadnej świeżej woni. W podobny dzień nawet angielski robotnik nie myśli wysilać się w pracy ponad obowiązującą go normę i porusza się ospale, nie bawiąc się w zwykłe gawędy, dające tak miłe odprężenie podczas trudu. Przez pomieszczenia nie wykończonego domu snuły się z wolna postacie mężczyzn z zakasanymi rękawami koszuli, rozlegały się odgłosy pracy — rytmiczny stuk młotków, zgrzyt metalu, piłowanie drzewa, skrzypienie wciąganych po deskach taczek. Niekiedy pies majstra mularskiego, uwiązany na sznurku do dębowej belki, skowy129 czał cicho, a skowyt ten przypominał syczenie gotującej się w imbryku wody. Świeżo wstawione szyby okienne, każda z białą plamą pośrodku, patrzyły na Jamesa jak oczy ślepego psa. Skłócony chór odgłosów budowy rozlegał się donośnie, a zarazem niewesoło pod bladoszarą kopułą nieba. Zamilkły natomiast całkiem drozdy, polujące na robaki w świeżo zoranej ziemi. James skierował się wydeptaną pośród kup piasku ścieżką i stanął naprzeciwko wejścia. Tutaj zatrzymał się i podniósł oczy. Z tego miejsca niewiele było do oglądania i wszystko, co dało

się zobaczyć, ogarnął okiem od pierwszego spojrzenia; mimo to pozostał tak przez długą chwilę, Bóg wie o czym rozmyślając. Jego wyblakłe niebieskie oczy, pod strzępiastymi, siwymi krzakami brwi, nie poruszały się wcale; długa górna warga szerokich ust, okolonych pięknymi białymi bokobrodami, drgnęła parokrotnie; widząc ten pełen niepokoju, ponury wzrok łatwo było rozpoznać, po kim Soames odziedziczył wyraz zatroskania, zasępiający czasem jego twarz. W tej chwili James sprawiał wrażenie człowieka mówiącego sobie: „Nic z tego nie rozumiem, a życie to paskudnie ciężka sprawa". Tak właśnie zastał go Bosinney. James opuścił oczy, wypatrujące w górze Bóg wie czego, i utkwił je w twarzy Bosinneya, na której malowało się coś niby pogardliwa drwina. — Dzień dobry panu, panie Forsyte!... Przyjechał pan, aby obejrzeć dom? Po to właśnie, jak wiadomo, przybył tu James, toteż poczuł zakłopotanie. Wyciągnął jednak rękę i rzekł: — Jak się pan ma? — nie patrząc na Bosinneya, który z ironicznym uśmiechem wskazał mu drogę. James wyczuł w tej uprzejmości coś podejrzanego. • — Chciałbym przede wszystkim obejść dom z zewnątrz — oświadczył — i przyjrzeć się, co już zrobione. Taras z kamiennych płyt okalał dom od strony południowo-wschod-niej i południowozachodniej, opadając pochyło ku szmatowi zoranej ziemi, przygotowanej do odarniowania. Przez ten taras James poszedł teraz za Bosinneyem. — Co to wszystko kosztowało? — zapytał widząc, że taras ciągnie się dalej jeszcze poza węgieł domu. —'A jak się panu zdaje? — zainteresował się Bosinney. — Skądżebym miał wiedzieć? — odparł spłoszony nieco tym pytaniem James. — Myślę, że z jakie dwie albo trzy setki. — Zgadł pan co do joty. James spojrzał badawczo na architekta, widząc jednak na pozór 130 bojętny wyraz jego twarzy, przypisał odpowiedź własnemu przesłyseniu się. Przy wejściu do ogrodu przystanął, aby podziwiać widok. — Należałoby to ściąć — rzekł wskazując na wielki dąb. — Tak pan sądzi? Uważa pan, że przez to drzewo nie ma pan za woje pieniądze dostatecznego widoku? I znów James zerknął na niego podejrzliwie — ten młody człowiek aa dziwny sposób wyrażania się. — Nie wiem, o co panu idzie — rzekł zmieszany, z nerwowym Laciskiem — ani na co panu potrzebne to drzewo? — Jutro zostanie ścięte — zapowiedział Bosinney. Słowa te przeraziły Jamesa. — O! — zawołał. — Nie chcę, aby pan utrzymywał, że to ja kazałem e ściąć! Nic mnie to nie obchodzi! — Nie obchodzi pana? — Dlaczego miałoby mnie obchodzić? — powtórzył z podnieceniem Fames. — Nie mam z tym nic wspólnego! Cokolwiek pan zrobi, zrobi pan na własną odpowiedzialność. — Pozwoli mi pan jednak powołać się na pana? James przeraził się na dobre. — Nie wiem, po co miałby się pan powoływać na mnie — burknął. — Najlepiej będzie, jak pan da w ogóle spokój temu drzewu. To przecież nie pański dąb. *" Wyjął jedwabną chusteczkę i otarł nią czoło. Weszli do domu. Wewnętrzny dziedziniec zaimponował Jamesowi nie mniej niż Swithi-

nowi. — Musiał pan wydać na to diabelną moc pieniędzy — osądził napatrzywszy się kolumnom i krużgankowi. — Ile na przykład kosztowały te kolumny? — Nie mógłbym dokładnie objaśnić pana z pamięci — odparł z namysłem Bosinney. — Wiem tylko, że istotnie diabelnie dużo. — Można się było tego domyślić — orzekł James. — Co do mnie, uważałbym, że... — urwał nagle, spotkawszy się ze spojrzeniem architekta. Od tej chwili, ilekroć zainteresowało go coś, czego ceny pragnąłby się dowiedzieć, opanowywał ciekawość i powstrzymywał się od pytań. Bosinney postanowił, jak się zdawało, zaprezentować mu dom z wszystkimi szczegółami i gdyby James nie należał do ludzi umiejących dobrze zakarbować w pamięci każdy drobiazg na pierwszy rzut oka, byłby na pewno został oprowadzony po całym domu po raz drugi. Architekt zdawał się wyczekiwać z taką skwapliwością na pytania, że James uznał za konieczne mieć się na baczności. Oglądanie domu zaczęło go porządnie męczyć, gdyż choć z natury bardzo krzepki, 131 i wzrostu, ukończył ju zwłaszcza jak na człowieka jego budowy siedemdziesiąt pięć lat życia. Coraz bardziej też zaczął upadać na duchu; obejrzenie domu nii zbliżyło go ani o włos do pożądanego celu, nie dało wiadomości, jakich w sposób nieco mglisty, się spodziewał. Jedynym wynikiem był< wzmożenie jego niechęci i nieufności do młodego człowieka, którj gnębił go swoją uprzejmością i w którego całym zachowaniu dopatry wał się teraz wyraźnych drwin. Chłopak okazał się sprytniejszy, niż przypuszczał, i przystojniejszy niż sobie wyobrażał. Miał wygląd mówiący „gwiżdżę na wszystko!", nie podobał się więc Jamesowi, który najbardziej nie znosił u ludzi żyłk: ryzykanckiej. Raził go dziwny uśmiech, ukazujący się na ustach młodzieńca w najbardziej niespodziewanych momentach; szczególne też miał oczy. Przypominał — jak wyraził się później James — głodnego kota. Wyrażenie to, użyte przez Jamesa w rozmowie z Emilią, najlepiej określało denerwującą, aksamitną miękkość, która wraz ze skłonnością do drwiny cechowała sposób bycia młodego architekta. Wreszcie obejrzał wszystko, co było do obejrzenia, wyszedł tymi samymi drzwiami, którymi wszedł, i czując, że traci daremnie czas, siły i pieniądze, zdobył się na iście forsytowską odwagę — spojrzawszy Bosinneyowi bystro w oczy, rzekł: — Słyszę, że często widuje pan moją synową. Co też ona mówi o domu? Nie widziała* go jeszcze, przypuszczam? Powiedział to wiedząc dobrze o odwiedzinach Ireny na budowie — nie dlatego, rozumie się, aby z tą wizytą miało wiązać się coś szczególnego, poza dziwnym wypowiedzianym przez młodą kobietę zdaniem, że „nie dba, czy powróci do domu", oraz reakcją June na wiadomość o tej eskapadzie. Stawiając w tej formie pytanie Bosinneyowi chciał — jak tłumaczył się później sam przed sobą — dać mu możność wypowiedzenia się. Młody architekt przez długą chwilę nie odpowiadał, wlepiając z dokuczliwą uporczywością oczy w twarz Jamesa. — Widziała ten dom, nie mógłbym jednak powiedzieć panu, jakiego jest o nim zdania. Zaskoczony i podrażniony tą odpowiedzią, James nie mógł, nie sprzeniewierzając się własnej naturze, zakończyć na tym rozmowy. — O — rzekł — widziała? Zapewne Soames ją przywiózł? — Nie — odparł z uśmiechem Bosinriey.

— Jak to?... Przyjechała sama? — O nie! — W takim razie kto ją przywiózł? — Nie wiem doprawdy, czy mam prawo wyjawić to panu. Odpowiedź ta wydała się Jamesowi zupełnie niezrozumiała, wiedział przecież, że to Switłiin przywiózł Irenę. 132 — Jak to? — wybąkał — wie pan, że... — urwał nagle, czując, że tracza na śliski teren. — Ha, jeśli pan uważa — dodał po chwili — że nie powinien pan radzać, z kim przyjechała, musi pan widocznie mieć po temu jakieś •wody. Nikt zresztą nic mi nigdy nie mówi. Ku jego zdziwieniu Bosinnney zadał mu teraz pytanie: — Ale, ale, nie mógłby mi pan powiedzieć, czy wielu jeszcze człon-iw pańskiej rodziny wybiera się tutaj? Chciałbym być na miejscu )dczas ich odwiedzin. — Czy wielu jeszcze? — powtórzył James oszołomiony. — A któż ięcej mógłby przyjechać? Nic o tym nie wiem. Żegnam pana. Nie odrywając oczu od ziemi wyciągnął rękę, dotknął nią dłoni osinneya i ująwszy parasol tuż ponad jedwabiem pokrycia, odszedł rzeź taras. Zanim skręcił za róg domu, odwrócił się i ujrzał idącego powoli r ślad za sobą Bosinneya, „skradającego się chyłkiem pod murem jak rielkie kocisko" — pomyślał. Nie odkłonił się, gdy młody architekt chylił kapelusza. Wydostawszy się na drogę, gdzie nie mógł już być widziany, jeszcze iardziej zwolnił kroku. Bardzo powoli, silniej przygarbiony, niż kiedy zedł w tamtą stronę, chudy, wysoki, głodny i zniechęcony, wracał na tację. Pirat, obserwując starca, który powracał taki zgnębiony, żałował noże swego zachowania. V. Korespondencja Soamesa z Bosinneyem James nie powiedział synowi, że jeździł obejrzeć dom, gdy jednak pewnego rana nadarzyła się sposobność, by odwiedzić Tymoteusza w sprawie robót kanalizacyjnych, do których przeprowadzenia zmusiły go władze sanitarne, wspomniał o wizycie w Robin Hill. — Nie jest to właściwie brzydki dom — stwierdził. — Niejedno dałoby się z niego zrobić. Chłopak posiada pewne zdolności, chociaż zanim budowa nie zostanie ukończona, niepodobna określić, ile cała ta historia będzie Soamesa kosztowała. Do rozmowy wtrąciła się Eufemia Forsyte, która wówczas przypadkiem się tam znalazła — przyszła bowiem pożyczyć ostatnią powieść pióra wielebnego Mr Scolesa Namiętność i ukojenie, cieszącą się wielką poczytnością. — Widziałam Irenę wczoraj w Magazynach; zastałam ją na miłej pogawędce z panem Bosinneyem w dziale kolonialnym. Tak po prostu opowiedziała o scenie, która w istocie wywarła na niej 133 wrażenie głębokie i złożone. Spieszyła się do działu jedwabi Kościelne -Handlowych Magazynów, aby dobrać kawałek materiału dla matŁ czekającej na ulicy w powozie. Przedsiębiorstwo to stosowało doskc nały system, który polegał na prowadzeniu transakcji wyłącznie z osc bami dającymi pełną gwarancję solidności i tylko za gotówkę, zyskał więc najwyższe uznanie Forsyte'ów.

Kiedy Eufemia przechodziła przez dział kolonialny, wzrok je w przykry sposób przyciągnęła ku sobie odwrócona do niej plecam skończenie piękna postać, tak harmonijnie kształtna, tak pięknie upo zowana i tak doskonale ubrana, że wrodzone pannie Forsyte poczuci* przyzwoitości zostało od razu zaalarmowane. Wiedziona raczej intuicji niż doświadczeniem wiedziała, że podobna piękność rzadko idzie w pa rze z cnotą; tak przynajmniej zapatrywała się na te rzeczy ona sama gdyż jej własne plecy niezbyt się nadawały do wytwornych toalet. Szczęściem, podejrzenia jej okazały się usprawiedliwione. Jakiś mło dy mężczyzna, wychodzący z działu drogeryjnego, zerwał kapelusj z głowy i zbliżył się do odwróconej tyłem damy. Dopiero w tej chwili Eufemia przekonała się, kogo ma przed sobą damą była niewątpliwie pani Soamesowa, a młodym człowiekiem par Bosinney. Ratując się kupnem pudełka tuniskich daktyli — żenowało ją bowiem, że obładowana paczkami spotyka kogoś o tej porze codziennych zakupów — stała się w ten sposób nieumyślną, a zainteresowaną obserwatorką spotkania młodej pary. Pani Soamesowa, zazwyczaj nieco blada, miała uroczo zaróżowione policzki; zachowanie pana Bosinneya było dziwne, jakkolwiek pociągające (Eufemia uważała go za dystyngowanego młodego człowieka, a dane mu przez Jerzego przezwisko Pirat za romantyczne i wręcz czarujące). Zdawał się o czymś przekonywać panią Soamesowa. Rozmawiali tak poważnie — a raczej on mówił tak poważnie, ona bowiem mówiła niewiele — że bezwiednie tworzyli zator wśród ogólnej krzątaniny. Jakiś sympatyczny stary generał, dążący ku stoisku z cygarami, musiał zejść im z drogi, a ujrzawszy w przelocie twarz pani Soameso-wej dosłownie zerwał — stary głupiec! — kapelusz z głowy. Tacy są mężczyźni. Najbardziej zaniepokoiły Eufemię oczy pani Soamesowej. Ani razu nie podniosła ich na Bosinneya, dopóki nie odszedł, a potem długo śledziła wzrokiem odchodzącego. I jaki to był wzrok! Wymowa tych oczu zaniepokoiła Eufemię, a zarazem dała jej wiele do myślenia. Nie będzie przesadą stwierdzić, że boleśnie uderzyła ją tęskna miękkość ciemnych źrenic, źrenic kobiety pragnącej całą siłą wzroku przywołać mężczyznę z powrotem i cofnąć słowa, które wypowiedziała. Eufemia nie miała oczywiście w owym momencie czasu zgłębiać tej sprawy, zajęta myślą o dobraniu jedwabiu podług próbki, była jednak 134 rdzo intriguee — „bardzo!" Skinęła tylko głową pani Soamesowej, sy pokazać, że ją widziała, i zwierzyła się swojej przyjaciółce Francie irce Rogera), że „Irena miała zupełnie wygląd schwytanej na gorąm uczynku!" lames w pierwszej chwili odnoszący się z największą niechęcią do żdego nowego szczegółu, który potwierdzał dręczące go podejrzenia, tro natarł na Eufemię. — O! — rzekł — wybierali zapewne tapety. Eufemia uśmiechnęła się. — W dziale kolonialnym? — rzuciła niewinnie, po czym biorąc imiętność i ukojenie ze stołu, dodała: — Pożyczy mi droga cioteczka książkę?... Do widzenia! — i odeszła. James wyszedł prawie zaraz po niej; i tak był spóźniony. Znalazłszy się w biurze firmy Forsy te, Bustard i Forsy te zastał oamesa siedzącego na ruchomym taborecie i zajętego pisaniem obro-y. Powitał on Jamesa krótkim „dzień dobry" i wyjmując kopertę kieszeni powiedział: — Może ojca zainteresuje ten list. James przeczytał, co następuje: „309, Sloane Street 15 maja Drogi Panie Forsyte!

Wobec tego, iż budowa Pańskiego domu została doprowadzona do :ońca, skończyła się moja rola architekta. Jeżeli mam w dalszym ciągu >rowadzić rozpoczęte na Pańskie żądanie roboty dekoracyjne, chciał->ym otrzymać od Pana wyraźne zapewnienie, że pozostawia mi Pan yolną rękę. Nie zdarzyło się ani razu, żeby Pan przyjeżdżając na budowę nie wystąpił z propozycją całkowicie krzyżującą moje palny. Mam również trzy listy Pańskie i w każdym poleca mi Pan wprowadzenie szczegółów, o jakich ani mi się śniło. Wczoraj był u mnie ojciec Pański, który również poczynił cenne uwagi krytyczne. Dlatego też proszę, aby Pan zechciał zdecydować, czy życzy Pan sobie, abym zajął się dekoracją wnętrza, czy też abym wycofał się z tej roboty, co przyznaję, wolałbym zrobić. Chciałbym w każdym razie, aby Pan zrozumiał, że jeśli mam wykonać prace dekoracyjne, muszę wykonać je samodzielnie, bez niczyich dyrektyw. Jeżeli zajmę się tym, wykonam wszystko starannie, muszę jednak mieć wolną rękę. Oddany Filip Bosinney." 135 Trudno oczywiście stwierdzić, jaka była bezpośrednia istotna pobui ka, która skłoniła Bosinneya do napisania tego listu, jakkolwiek n: jest niemożliwe, że skłonił go do tego kroku nagły bunt przeciw swoji pozycji w stosunku do Soamesa — odwiecznej pozycji Sztuki wobt Własności — tak świetnie scharakteryzowanej w napisach na ną niezbędniejszych nowoczesnych urządzeniach, w słowach, które przj pominają najpiękniejsze zdania Tacyta: TOMASZ T. SMUTNICKI WYNALAZCA BERTHOLD T. TRATOWNIK WŁAŚCICIEL — Co masz zamiar mu odpowiedzieć? — zapytał James. Soames nie odwrócił nawet głowy. Jeden z jego klientów, który zaczął budować na cudzym gruncie otrzymał nagłe, zredagowane w jak najostrzejszej formie, wezwanie d( zburzenia wystawionych budynków. Rozejrzawszy się staranni, w szczegółach sprawy, Soames znalazł podstawę do obrony, opartą ni fakcie, że klient jego wszedł w tak zwane prawo rzeczywistego posia dania i że jakkolwiek niewątpliwie grunt nie należy do niego, ms prawo go zatrzymać i powinien to uczynić. Mocodawca jego poszedł zi tą radą i przedsięwziął kroki, by —jak mówią marynarze — „żeglować w tym kierunku". Soames miał opinię prawnika udzielającego mądrych rad i mówione o nim: „Idźcie do Forsyte'a juniora — to tęga głowa!". Soames dumnj był z owej opinii. Przemawiała też na jego korzyść wrodzona małomówność; trudne o coś lepiej obliczonego, by sprawiać na klientach — zwłaszcza na klientach ze sfer posiadających (Soames nie miał innych) — wrażenie, że mają przed sobą człowieka, na którym mogą polegać. I w istocie, na Soamesie można było polegać. Tradycja, doświadczenie, wychowanie, odziedziczone skłonności, wrodzona przezorność — wszystko to składało się na rzetelną zawodową sumienność, nieugiętą wobec pokus, bowiem znajdującą mocne oparcie w głęboko zakorzenionym lęku przed ryzykiem. Jak mógł upaść, skoro cała jego duchowa istota odwracała się ze wstrętem od okoliczności umożliwiających upadek — człowiek nie może przecież spaść z podłogi! Dlatego też niezliczeni Forsyte'owie, którzy przy załatwianiu niezliczonych transakcji, związanych z wszelkiego rodzaju własnością (od żon począwszy, a kończąc na prawach do używania wody), zasięgać musieli rad kogoś pewnego, uważali za bezpieczne i zarazem korzystne powierzać swoje sprawy Soamesowi. Przemawiał za nim także pewien odcień butnego zarozumialstwa, z którym szło w parze skrupulatne 136

Jr grzebywanie wszelkich precedensów* — człowiek nie znający się cładnie na rzeczy nie pozwoli sobie na butną zarozumiałość! łył on faktycznym szefem kancelarii, gdyż choć James przychodził iwie codziennie, żeby „osobiście dopilnować" biegu spraw, niewiele : teraz robił; siadał w fotelu, założywszy nogę na nogę, wprowadzał męt do rozstrzygniętych od dawna kwestii, po czym odchodził do mu. Bustard, trzeci wspólnik, był to kompletny niedołęga; wyko-wał on znaczną część pracy, ale nigdy nie pytano go o zdanie. Soames w dalszym ciągu pracował w skupieniu nad obroną. Kłam-ivem byłoby atoli utrzymywać, że pracował ze spokojną głową, ręczyła go świadomość zatruwających mu życie kłopotów, gnębiąca > już od dłuższego czasu. Usiłował strapienia swoje przypisać przy-ynom fizycznym — stanowi wątroby — wiedział jednak, że to co inego. Spojrzał na zegarek. Za kwadrans ma się stawić na walne zebranie ew Collier Company — jednego z koncernów stryja Jolyona; spotka .ę tam z nim i pomówi o Bosinneyu — nie jest jeszcze zdecydowany,co tej sprawie powie, na pewno ją jednak poruszy — w każdym razie nie ryśle odpowiedzi na list architekta, zanim nie rozmówi się ze stryjem, ifstał i ze zwykłą metodyczną dokładnością odłożył szkic obrony. Uszedł dó małej, ciemnej garderoby, odkręcił światło, umył ręce :awałkiem brunatnego windsorskiego mydła i osuszył je wiszącym na vałku ręcznikiem. Potem przygładził szczotką włosy, tak ostrożnie, tby nie zepsuć nieskazitelnej linii przedziałka, zgasił światło, wziął tapelusz i zapowiedziawszy, że powróci o wpół do trzeciej, wyszedł na ilicę. Nie było stąd daleko do biur New Colliery Company na Ironmonger Lane, gdyż tu właśnie — a nie w hotelu na Cannon Street, jak to czyniły inne, ambitniejsze towarzystwa — odbywały się zawsze walne zebrania. Stary Jolyon od początku był wrogo usposobiony wobec prasy. Jakim prawem szeroki ogół ma się wtrącać do jego koncernów! Soames przyszedł z uderzeniem oznaczonej godziny i zajął miejsce wśród dyrektorów zarządu, którzy usadowili się długim szeregiem, każdy przy własnym kałamarzu, mając naprzeciwko siebie akcjonariuszy. W pośrodku tego szeregu stary Jolyon, wyróżniający się spomiędzy wszystkich, w czarnym, ciasno opiętym surducie, z siwymi wąsami, siedział oparty o poręcz krzesła, złożywszy palce skrzyżowanych rąk na kopii dyrektorskich sprawozdań i rachunków. Na prawo od niego ulokował się skłonny zawsze do przesady generalny sekretarz Hemmings, w którego pięknych oczach tkwił wyraz * Sądownictwo angielskie opiera się w znacznej mierze nie na gotowych kodeksach prawnych, ale na precedensach — to jest rozstrzygnięciu analogicznej sprawy przez sędziego będącego autorytetem w danej dziedzinie. 137 nazbyt głębokiego smutku; jego siwiejąca broda barwy stali miał żałobny wygląd, spotęgowany przesadną czernią przezierającego spo niej krawata. Okoliczności towarzyszące walnemu zebraniu usposabiały istotni melancholijnie. Nie. dalej niż przed sześciu tygodniami nadszedł tele gram od Scorriera, eksperta górniczego bawiącego z poufną misji w kopalniach; zawiadamiał, że główny zarządzający, Pippin, próbu jąc po dwuletnim zagadkowym milczeniu napisać list do zarządu popełnił samobójstwo. List ten leżał teraz na stole; miano go odczytai akcjonariuszom, którzy naturalnie wtajemniczeni zostaną we wszyst kie fakty. Hemmings mawiał często do Soamesa grzejąc się, z rozsuniętym połami surduta, przy kominku: — To, czego nasi akcjonariusze nie wiedzą o stanie spraw, nie nu znaczenia. Może mi pan zaufać pod tym względem, panie Soamesie.

Zdarzyło się pewnego razu, ku niezadowoleniu Soamesa, że stryj Jolyon, słysząc tego rodzaju oświadczenie sekretarza, spojrzał na niegc ostro i rzekł: — Nie gadaj pan głupstw, panie Hemmings! Chce pan chyba powiedzieć, że to, co im j e s t wiadome o stanie spraw, nie ma znaczenia! Stary Jolyon nie znosił blagi. Hemmings, z błyskiem gniewu w oczach, ale układnie uśmiechnięty, jak dobrze wytresowany pudel, odpowiedział ze sztucznym wybuchem zachwytu: — A to pyszny kawał, świetny, daję słowo! Udało się stryjowi pańskiemu! Prawdziwie się udało! Kiedy przy najbliższej okazji spotkał się z Soamesem, skorzystał z tego, aby mu powiedzieć: — Nasz przewodniczący mocno się starzeje, nie mogę mu wyperswadować różnych rzeczy. A taki jest przy tym uparty! Czegóż się jednak można spodziewać po człowieku z podobną brodą? Soames skinął potakująco głową. Każdy wiedział, że broda stryja Jolyona starczy za ostrzeżenie. Dzisiaj, mimo że wyglądał, jak przystało na dzień walnego zebrania, starzec zdawał się wyjątkowo rozstrojony, Soames postanowił jednak pomówić z nim o Bosinneyu. Na lewo od starego Jolyona usadowił się pan Booker. Mały ten człowieczek miał dzisiaj również odświętną, zebraniową minę, jak gdyby wypatrywał jakiegoś specjalnie czułego funkcjonariusza. Najbliższym jego sąsiadem był głuchy dyrektor z wiecznym marsem na czole; dalej siedział stary pan Bleedham, bardzo układny, jak gdyby świadomy własnej wartości — mógł być pewien siebie, wiedział bowiem, że owinięta w brązowy papier paczka, którą przynosił zawsze na 138 Lę konferencyjną, spoczywa ukryta pod kapeluszem (staromodnym lindrem z płaskim rondem, nakryciem głowy doskonale pasującym i krawatów wiązanych w wielki węzeł, gładko wygolonych warg, mianych policzków i ładnie zafryzowanych siwych baczków). Soames zawsze brał udział w walnych zebraniach; uważano, że piej, aby na nich bywał obecny, na wypadek „gdyby coś miało yniknąć". Rozglądał się dokoła, ślizgając się bystrym, pełnym wyż-:ości wzrokiem po ścianach, obwieszonych planami kopalni i przy-ani; wisiała tam również fotografia szybu, który okazał się później sczególnie nie wydajny. Zdjęcie to — świadectwo wiekuistej ironii >su, leżącej u podstaw każdego przedsiębiorstwa handlowego — wciąż ;szcze zajmowało miejsce na ścianie, niczym wizerunek dyrektorskiej, lartwej już dziś, lecz ukochanej owieczki. Wreszcie stary Jolyon wstał, aby przedstawić sprawozdanie i rahunki. Ukrywając pod maską jowiszowego spokoju stały, tkwiący w głębi luszy każdego członka zarządu antagonizm w stosunku do akcjona-iuszy, patrzył na nich z niezmąconą pogodą. Soames patrzył także. Snął z widzenia większość obecnych. Oto stary Scrubsole, były marynarz, bywający stale na walnych zebraniach po to tylko, aby jak wyrażał się Hemmings, „zalać wszystkim sadła za skórę" — zaczepnie wyglądający stary dziad z czerwoną twarzą i wystającą szczęką, trzymający zawsze na kolanach olbrzymi płaski kapelusz. Oto znów wielebny Boms, stale występujący z wnioskiem, by podziękować przewodniczącemu, przy czym niezmiennie wyrażał nadzieję, że zarząd nie zaniedba kształcić wzniosłych uczuć wśród pracowników; mówił twardym akcentem, który uważał za rdzennie anglosaski (hołdował silnym imperialistycznym tendencjom swego stanu). Po ukończeniu obrad miał chwalebny zwyczaj łapać za klapę od surduta pierwszego napotkanego członka zarządu, aby wysondować, czy przewiduje się dobry, czy zły rok, i zależnie od treści odpowiedzi kupował lub sprzedawał trzy akcje w ciągu następnego tygodnia.

Był tu też wojskowy, major 0'Bally, który nie mógł się nigdy powstrzymać od zabrania głosu, chociażby po to tylko, aby poprzeć ponowny obiór członka komisji rewizyjnej, i który wywoływał czasem poważną konsternację wyjmując toasty — to jest właściwie wnioski — z ust osób zaszczyconych powierzeniem im wąskich skrawków papieru z tekstami owych propozycji. Poza tym pojawiło się, jak zazwyczaj, czterech czy pięciu poważnych, milczących udziałowców — Soames darzył ich szczególną sympatią — ludzi interesu lubiących dopilnować osobiście swoich spraw, z którymi nie naprzykrzali się jednak nikomu, uczciwych, solidnych ludzi, przyjeżdżających co dzień do City i powracających co wieczór do swych uczciwych, solidnych małżonek. 139 Uczciwe, solidne małżonki! Było w tym pojęciu coś, co jeszcz bardziej potęgowało nieokreślony niepokój nurtujący Soamesa. Co ma powiedzieć stryjowi! Jaką dać odpowiedź na list? — ...Gdyby który z panów udziałowców chciał zadać jakieś pytanie rad będę na nie odpowiedzieć. Tępy szelest. To stary Jolyon upuścił na stół sprawozdania i rachun ki. Stał przesuwając pomiędzy wskazującym a wielkim palcem opraw ne w szylkret okulary. Cień uśmiechu przemknął po twarzy Soamesa. Niech się lepie, pośpieszą z pytaniami! Znał dobrze system (idealny system), jakieg< trzymał się stale stryj, który prawie natychmiast po zachęceniu udzia łowców do pytań dodawał: „Proponuję zatem przyjęcie sprawozdanie i rachunków!" Nie należy nigdy pozwalać im na to, by puścili wodze chętce gadania Wiadomo, że akcjonariusze lubią tracić czas! Wtem podniósł się wysoki, siwobrody jegomość o chudym, zasępionym obliczu. — Sądzę, że pan przewodniczący nie weźmie mi za złe pytania dotyczącego owej pozycji 5000 funtów w rachunkach: „Wdowie i rodzinie — rozejrzał się gniewnie dokoła — naszego zmarłego głównego kierownika robót", który tak... tak nieopatrznie, tak, panowie, mówię: nieopatrznie — popełnił samobójstwo wówczas, kiedy jego działalność była niezbędna dla towarzystwa. Pan przewodniczący zaznaczył, że kontrakt, tak niefortunnie rozwiązany przez jego... hm... samobójstwo, zawarty był na pięć lat, z których upłynął zaledwie rok... Wobec tego... Stary Jolyon machnął niecierpliwie ręką. — Sądzę, że pan przewodniczący nie będzie miał nic przeciw temu, abym pozwolił sobie zapytać, czy suma ta, którą zarząd wypłacił, czy też proponuje wypłacić samo... zmarłemu... jest wynagrodzeniem za usługi, jakie mógł oddać towarzystwu, gdyby nie popełnił samobójstwa? — Nie, w uznaniu już oddanych przez niego usług, które jak wszyscy wiemy — pan równie dobrze jak każdy z nas — przedstawiały pierwszorzędną wartość dla naszego towarzystwa. —W takim razie zmuszony jestem wyrazić zdanie, że wobec byłych usług suma jest zbyt wysoka. Akcjonariusz usiadł. Stary Jolyon, przeczekawszy króciutką chwilkę, rzekł: — Proponuję zatem przyjęcie sprawozdania i... Akcjonariusz podniósł się po raz drugi: — Pozwalam sobie zapytać, czy członkowie zarządu zdają sobie sprawę, że pieniądze, jakimi rozporządzili, nie należą do nich?... Nie waham się twierdzić, że gdyby szło o ich własne pieniądze... Inny akcjonariusz z okrągłą, zaciętą twarzą, w którym Soames 140 oznał szwagra zmarłego głównego kierownika, wstał i zawołał go|co:

— Moim zdaniem suma, wprost przeciwnie, jest niedostateczna! Na to podniósł się wielebny Boms. — Jeżeli wolno mi zabrać głos — zaczął — ośmieliłbym się zazna-zyć, że fakt popełnienia samobójstwa przez zmarłego... winien mocno ;aważyć, bardzo mocno zaważyć na decyzji szanownego przewodni-:zącego. Nie wątpię zresztą, że zaważył, bowiem, mówię to we włainym imieniu i sądzę, w imieniu każdego z obecnych (— Uwaga! lwaga! —), cieszy się on wielkim naszym szacunkiem i zaufaniem. Wszyscy pragniemy być miłosierni. Pewien jednak jestem (surowe spojrzenie w stronę szwagra zmarłego głównego kierownika), że pan przewodniczący zec4ce stwierdzić na piśmie albo lepiej przez obniżenie sumy dać wyraz naszemu potępieniu faktu, że tak cenne i obiecujące życie zostało w grzeszny sposób usunięte poza nawias działalności, której kontynuowania niezbędnie domagały się jego własne i — jeśli mi to wolno zaznaczyć — nasze interesy. Nie możemy, nie, nie wolno nam popierać podobnie karygodnego lekceważenia wszelkich obowiązków, zarówno względem ludzi, jak względem Boga. Wielebny usiadł na swoim miejscu. Po raz drugi wstał szwagier zmarłego głównego kierownika: — Utrzymuję moje poprzednie oświadczenie: proponowana suma jest niewystarczająca! Pierwszy akcjonariusz przerwał mu: — Oponuję przeciwko prawomocności wypłaty. Moim zdaniem, zarząd nie miał prawa wypłacać tej sumy. Obecny tu jest radca prawny towarzystwa; sądzę, że najwłaściwiej będzie zasięgnąć jego zdania. Oczy wszystkich zwróciły się na Soamesa. Coś się jednak wydarzyło! Soames wstał z zaciśniętymi wargami, bardzo chłodny. Nerwy jego były napięte, a uwaga odwrócona wreszcie od ciężkiej chmury przytłaczającej umysł. — Punkt ten — zaczął niskim i cichym głosem — nie ^e t bynajmniej jasny. Wobec niemożności zyskania jednomyślnej zgody, pozostaje otwartą kwestia, czy wypłata jest ściśle uprawniona. O ile panowie będziecie tego żądali, sprawę można przedstawić do rozstrzygnięcia sądowi... Szwagier zmarłego głównego kierownika nasrożył się i oświadczył znacząco: — Niewątpliwie należy odwołać się do decyzji sądu! Czy wolno mi zapytać o nazwisko radcy prawnego, który łaskaw był udzielić nam tak cennej wskazówki?... Pan Soames Forsy te? Tak?! Spojrzał wymownie na Soamesa, a potem na Jolyona. Blade zazwyczaj policzki Soamesa poczerwieniały, nie utracił jednak 141 zn aSajod fejBO pizopo bu Aotziyed 'saureos apuauioui B{O3[op amfo^ods ais — iaiuuoj faj m ijasoiuM Bjaidod MouBd z Xjołi o (TZpBMOjdAV UO^Of itlB^S fe p -nzB5fSA\ Xzpaiutod -ai jsciupod uoXjof oj ouprux b auMBJdo -oiuav iu uiepfe

a) {izpBMOJdM uiXqs 'aiuui apo oBpfez ouas bu 'nqonqXM sszopod aiufBdo^ {bmoibj sftuMOjspf XumcjS Ajjbuiz 'amaoaiMsod i i^iSiCM azjqop 3jbi bs ausuz nuiaję)^ — oSaofezo{iui 'oSauzoigjaua op ais jtdcjmz — uBd 3jBf ofeltep 'osisiai ĄauSjp 'uiaoied o )aj3f^zs Xuiuap •uianiaiAVB3fapBZ z ixBAVi3iaz opsnd jbiui iCqzyCzQ *5{as TUBAvoł3psj; qcsods ara oj az 'pizo az^Bł uo auMadBz ¦oSaofezoiupoMazjd jodn i uizAodsap azjqop tjbuz j^Bupaf uiazBJBZ '/Cuzsn^s }saf ua; )nzJBz az 'Xzsnp tqatS av pizo qotu z ^pzBjj •npfezjBz avo3juo|zo -naod „MBJds biubmo^bj^ qosods iCMoipuBq isaf aiu o?" r BMłSuazaafods mcsi -uojzd ifa^zsfaiMzazj} pojsodM oizpnq ais BfBu^zood aisBza wAm.o m znf 'xfoXzodo 'uioMytiod uiXiqsXuiojBiUBdSAV Mpazad ip^zodo qoj{uooui opajo o^Bf 'ąosojas ąot^SiCzsM aM uiaqaa ais ^BMzapo oSaf bmojs BOMOjBizpn Pbzo^mzbz oSaofezonui 'oSauzD -jaua BiuaiMOUiazjd sezopod faofefo^s tfoXzod av jBjsozod uoXTOf Xjbjs •ninund S ninund oSauBiMBiuo niu bu BofeCBSapd a^MBjdod qoiu op osatuM Xza{BU iarauoj fa^ av -bj i rniodBj Biuaonzjpo 3{asoiuAv uibimb^s *AVBJds BiuBM0ł3(BJi qosods ifMoipuBq oj jsaf atu :ojaM ozdmoubjs uibpbisjbz oiqojBZ ara bu XqB 'inqoj ara diu fasom 'ouiopBtM aiu tui ora upAsom o 'izpnj bu X{zs aCoui azpBiuaid Aqe 'ais uiBzpBSz aitf iA\ofBJ5{ nuiajBo apMXzjj( uo Bzpfezz^M. 'uiauizXjB)iuBuinq ui^MOSfjsofnza uiX) z OBAuaz ^zszAmCbu znf sbzq niuBiMBjs nuiaisjBj Mpazjd ozdiupbsbz afnuodo •xzpoqoqo atu j aiuui atu 'apsiMAzaazi ojXq 3{B} i azoj^ iB^aiMojzo oSaj yfDBJd po BfBzajBz 'apiMcui atMouBd s^Bf 'Bfouajs^zSa qo.&io}Ji 'uiopaizp i aiuoz auznuijBf obmbp Xuibj^ •••afo^zodojd aj bjbo uiBonzapo po -o i BsauiBOS aijBdui^s qoXofefBzpnqzA\ 'AzsnuBuofo^B qoXuzoAjBuiS9u 'ipjtofezonui npaid qoXMo z uapaf {bjsm az^BZSM ni^H3 fauiBS fai m '"^bjsoz pfunq3BJ i aniBpzoMBjds Xqs 'afnuodojd 'BiuazpaiMOd op faoaiM )iu bui aiu Bj(TUAvoj8t3( oSai^ą oSajjbuiz j a i S b m z s an o — ^uiui fapiBq anAvqo bu tub woli tego starego człowieka. Nikt się nie poruszył. Przewodniczący, patrząc wprost w oczy energicznego, milczącego akcjonariusza, oświadczył: — A teraz ja stawiam wniosek: „Przyjąć i zatwierdzić raport i rachunki za rok 1886." Czy popieracie panowie ten wniosek? Ci, którzy są za nim, zechcą zaznaczyć to w zwykły sposób. Przeciwni mu — nie zaznaczą. Przyjęty. Następny z kolei punkt, panowie. Soames uśmiechnął się. Stryj Jolyon ma specyficzny sposób załatwiania spraw! Wnet jednak powrócił myślą do Bosinneya. Dziwne, jak ten chłopak zaprząta całą jego uwagę nawet podczas godzin urzędowych! Irena pojechała obejrzeć dom — ale cóż z tego? Tyle tylko, że powinna była o tym powiedzieć mężowi. Co prawda, nigdy mu o niczym nie mówi. Z każdym dniem staje się bardziej milcząca i drażliwa. Pragnął z całej duszy, aby dom był jak najprędzej ukończony i aby mogli zamieszkać w nim z dala od Londynu. Miasto źle na nią wpływa, nerwy jej nie są dość silne. A to niedorzeczne żądanie oddzielnego pokoju weszło znów na tapetę! Walne zebranie dobiegało końca. Pod fotografią niefortunnego szybu wielebny Boms trzymał Hemmingsa za klapę tużurka. Mały pan Booker, którego najeżone brwi ściągał grymas gniewnego uśmiechu, miał jeszcze na zakończenie starcie z starym Scrubsole'em. Nienawidzili się wzajem z całego serca. Poróżniła ich jakaś sprawa kontraktu na dostawę smoły, o którą mały Booker wystarał się dla swego bratanka przez jednego z członków

zarządu, sprzątnąwszy ją sprzed nosa staremu Scrubsole'owi. Soames słyszał o tym od Hemmingsa, lubiącego ploteczki, zwłaszcza dotyczące jego dyrektorów z wyjątkiem, oczywiście, starego Jolyona, którego się bał. Soames czekał na sposobność. Kiedy wreszcie ostatni akcjonariusz znikł w drzwiach wyjściowych, zbliżył się do stryja, który wkładał już kapelusz. — Mogę pomówić chwilę ze stryjem? Trudno określić, czego Soames spodziewał się po tej rozmowie. Niezależnie od nieco tajemniczego lęku, który Forsyte'owie odczuwali na ogół wobec starego Jolyona z powodu filozoficznych skłonności jego umysłu, a może — jak powiedziałby niewątpliwie Hemmings — z racji jego brody, istniał zawsze i nie przestał istnieć pomiędzy bratankiem a stryjem pewien subtelny antagonizm. Przebłysk jego był widoczny w oschłości, z jaką się witali, przezierał spoza powściągliwych wzmianek jednego o drugim i miał, być może, źródło w fakcie, że stary Jolyon liczył się z niewzruszonym spokojem (nazywał go właściwie „uporem") młodego człowieka i w głębi duszy wątpił, czy potrafi w stosunku do niego przeprowadzić własną wolę. Obaj ci Forsyte'owie, tak różni od siebie pod wieloma względami jak 143 dwa przeciwległe bieguny, posiadali — każdy w odmienny sposób — w większym stopniu niż reszta członków rodziny zmysł do interesów, połączony z wytrwałością i przezornością, stanowiącymi najbardziej znamienną cechę potężnej klasy, do której należeli. Każdy z nich, gdyby miał po temu okazję i gdyby mu się poszczęściło, mógłby zrobić wielką karierę; każdy z nich byłby się wyrobił na dobrego finansistę, na dostawcę w wielkim stylu, na męża stanu, mimo że stary Jolyon, wpadłszy w pewien właściwy sobie nastrój — pod wpływem cygara albo pięknego widoku — byłby zdolny nie tyle może szydzić z własnego wysokiego stanowiska, ile stawiać je pod znakiem zapytania, zaś Soames, który nigdy nie palił cygar, nie byłby tego zrobił. Poza tym w sercu starego Jolyona tlił się ukryty ból, że oto syn Jamesa — Jamesa, którego uważał zawsze za takiego niedołęgę — jest na drodze do zrobienia kariery, gdy tymczasem jego własny syn... I wreszcie, co bynajmniej nie było bez znaczenia — doszły do niego ponure, niewyraźne, mimo to mocno niepokojące słuchy o Bosinneyu i duma jego dotknięta została do żywego; podobnie bowiem jak do każdego innego Forsyte'a, dotarła do niego fala plotek rodzinnych. Rzecz jednak znamienna, że gniew jego obrócił się nie przeciw Irenie, ale przeciw Soamesowi. Myśl, że żona jego bratanka (dlaczego, idiota, nie dba o nią bardziej — o, szczególna niesprawiedliwość! jak gdyby Soames mógł bardziej o nią dbać!) odciąga narzeczonego od June, była nieznośnie upokarzająca. Lecz przeciwnie niż James, Jolyon dostrzegając niebezpieczeństwo nie krył ze strachu głowy w piasek, ale mając trzeźwiejszy i szerszy pogląd na sprawy uznał, że nie jest to niemożliwe: Irena jest dziwnie pociągająca! Opuszczając w towarzystwie Soamesa salę obrad zarządu, domyślał się, jaki temat bratanek chce poruszyć. Gdy znaleźli się na zgiełkliwej i ruchliwej Cheapside, szli przez czas jakiś w milczeniu, Soames zwykłym nerwowym, drobnym krokiem, stary Jolyon wyprostowany, opierając się z lekka na parasolu jak na lasce. Wreszcie skręcili w trochę cichszą ulicę, bowiem droga starego Jolyona, dążącego na zebranie innego zarządu, prowadziła w stronę Moorgate Street. Soames nie podnosząc oczu zaczął: — Idzie mi o list otrzymany od Bosinneya. Widzi stryj, co on pisze; zdawało mi się, że powinienem zawiadomić o tym stryja. Wydałem na budowę domu daleko więcej, niż zamierzałem, chciałbym też postawić sprawę jasno. Oczy starego Jolyona przebiegły z niechęcią list.

— To, co pisze, jest aż nadto jasne — rzekł. — Żąda „pozostawienia mu wolnej ręki" — odparł Soames. Stary Jolyon spojrzał na niego. Długo powstrzymywana i tajona irytacja oraz antagonizm w stosunku do młodego człowieka, którego 144 iwy zaczęły niemile wkraczać w dziedzinę jego własnych, wybu-I teraz otwarcie: — Jeżeli nie ufasz mu, po,kiego licha powierzasz mu roboty? oames rzucił na stryja ukośne spojrzenie. — Za późno już, aby się nad tym zastanawiać. Chcę tylko, aby zumiał, że jeśli pozostawię mu wolną rękę, nie może nadużyć mego fania. Gdyby stryj zechciał z nim pomówić, miałoby to większe iczenie. — Nie! — uciął szorstko stary Jolyon. — Nie chcę z tym mieć nic polnego! Iłowa wypowiedziane przez stryja i bratanka zdawały się zawierać iy jeszcze, ukryty, znacznie poważniejszy sens. Spojrzenia, jakie zamienili, świadczyły, że obaj są świadomi tego :tu. — No cóż — rzekł Soames — sądziłem, że ze względu na June winienem stryjowi o tym powiedzieć. Wolałem, aby stryj wiedział, że | pozwolę na żadne głupstwa! — A cóż mnie to obchodzi? — odparł wyzywająco stary Jolyon. — O, nie wiem! — wycofał się Soames, zmieszany ostrym wzrokiem yja i niezdolny wyrzec nic więcej. — Nie powie stryj w każdym razie, go nie uprzedzałem — dodał cierpko, odzyskując panowanie nad bą. — Że nie uprzedzałeś mnie! — zawołał stary Jolyon. — Nie wiem, co asz na myśli. Zawracasz mi głowę jakimiś głupstwami. Nie chcę nic ledzieć o twoich sprawach, sam dawaj sobie z nimi radę! — Dobrze — odparł Soames, nieporuszony — dam sobie sam radę! — A zatem do widzenia! Rozstali się. Soames zawrócił i wszedłszy do słynnej restauracji, zażądał wędzo-łgo łososia i kieliszka Chablis. Rzadko jadał obficie w środku dnia zazwyczaj pożywiał się na stojąco, uważając, że ta pozycja dobrze mu »bi na wątrobę, w gruncie rzeczy zupełnie zdrową, mimo że na jej irb chętnie składał całe swoje złe samopoczucie. Gdy zjadł, wolnym krokiem, ze spuszczoną głową, powrócił do biura, ie zwracając uwagi na rojące się na chodnikach tysiące przechodniów, tórzy mijali go z równą obojętnością. Poczta wieczorna przyniosła Bosinneyowi następującą odpowiedź: „Forsyte, Bustard i Forsyte. Biuro obrońców przysięgłych, 2001 Branch Lane, Poultry, E.C. 17 maja 1887 izanowny Panie! Hrzymałem Pański list, którego treść wielce mnie zdziwiła. Miałem 145 wrażenie, że od samego początku, przez cały czas, pozostawiałem Pai «wolną rękę», nie przypominam sobie bowiem, aby którakolwi z propozycji, jakie niefortunnie pozwoliłem sobie poczynić, zosta wzięta przez Pana pod uwagę. Pozostawiając Panu, zgodnie z Pański życzeniem, «wolną rękę», chciałbym jasno i wyraźnie ustalić, że całk wity koszt domu wraz z dekoracją wnętrza, włączywszy w to równi Pańskie honorarium (zgodnie z naszą umową), nie

może przekrocz; dwunastu tysięcy funtów. Daje to Panu szerokie ramy i jak Pai wiadomo, znacznie przewyższa ustalony pierwotnie kosztorys. Nazajutrz otrzymał kartkę od Bosinneya: Łączę wyrazy poważan Soames Forsyte „Filip Baynes Bosinn Archite • 309 D, Sloane Street, S.' 18 mE Szanowny Panie! Jeśli Pan sądzi, że w tak subtelnej sprawie jak dekoracja wnętr; mogę z góry wyliczyć się ściśle co do funta, jest Pan, obawiam si w błędzie. Widzę, że Pan ma dość mnie i naszej umowy i dlatego lepi zrobię wycofując się. Łączę wyrazy szacunk Filip Baynes Bosinney Soames, siedząc w jadalni, myślał długo i z wysiłkiem nad odpowi< dzią i późnym wieczorem, kiedy Irena poszła już spać, sformułował j w sposób następujący: „62 Montpellier Sąuare, S. ^ 19 maja 181 Szanowny Panie! Sądzę, że w interesie nas obu byłoby niezmiernie niepożądane poz< stawienie sprawy w obecnym stadium. Nie miałem zamiaru powi< dzieć, że gdyby Pan przekroczył wymienioną przeze mnie sumę o dzi( sieć, dwadzieścia, a nawet pięćdziesiąt funtów, mogłoby to dopn wadzić do jakiejkolwiek scysji pomiędzy nami. Wobec tego prosiłbyi Pana o zastanowienie się raz jeszcze nad ostateczną odpowiedzi! Pozostawiam Panu «wolną rękę» na warunkach ustalonych w ninie, szej korespondencji i mam nadzieję, że wobec tego uzna Pan z możliwe dokończyć dekorację wnętrza, co do której wiem, że ni podobna wyliczyć się naprzód co do pensa. Łączę wyrazy poważani Soames Forsyte. 146 Odpowiedź Bosinneya, która nadeszła następnego dnia, brzmiała: „20 maja Zgoda. F. Bosinney." VI. Stary Jolyon w Ogrodzie Zoologicznym Stary Jolyon załatwił się krótko z drugim z rzędu posiedzeniem — zwykłym zebraniem zarządu. Miał tak dyktatorski ton, że współdyre-storzy zaczęli spiskować przeciw jego wzrastającemu despotyzmowi i oświadczyli jednogłośnie, iż nie myślą nadal tolerować podobnego traktowania. Potem koleją podziemną pojechał na stację Portland Road, skąd wziął dorożkę do Ogrodu Zoologicznego. Miał tu wyznaczone spotkanie, jedno z organizowanych teraz przez niego coraz częściej spotkań, do których zachęcał go rosnący niepokój z powodu June i „zmiany w niej", jak to określał. Unikała dziadka i chudła w oczach; ilekroć zwracał się do niej, nie otrzymywał odpowiedzi albo zbywała go burknięciem; czasem znów wyglądała tak, jak gdyby za chwilę miała wybuchnąć płaczem. Stała się zupełnie inna niż przedtem, a wszystko przez tego Bosinneya. Przed dziadkiem zaś ani myślała się zwierzyć chociażby jednym słówkiem! Godzinami siadywał w zamyśleniu nad nie przeczytaną gazetą, z wygasłym cygarem w ustach. A tak przywykł do stałego towarzystwa wnuczki, odkąd była trzyletnim bąkiem! I tak bardzo ją kochał! Potęgi, nie liczące się z rodem, klasą i obyczajem, okazały się silniejsze od jego czujności; groźne wypadki, wymykające się spod jego kontroli, rzuciły mroczny cień na głowę Jolyona.

W piersi tego człowieka, zwykłego przeprowadzać swoją wolę, wrzał gniew, a on sam nie wiedział, przeciw komu go zwrócić. Irytując się na powolność dorożki dojechał wreszcie do bramy Ogrodu Zoologicznego. Zdrowy instynkt podchwytywania dobrej strony każdego momentu kazał mu zapomnieć o irytacji, z chwilą kiedy znalazł się na umówionym miejscu spotkania. Po kamiennych stopniach tarasu nad niedźwiedzią jamą schodził syn jego i dwoje wnucząt. Na widok starego Jolyona dzieci przyspieszyły kroku i po przywitaniu poprowadziły go ku klatce z lwami. Każde z nich uczepiło się jednej dziadkowej ręki, a mały urwis Jolly, przewrotny jak niegdyś jego ojciec, uzbroił się w dziadkowy parasol niosąc go tak, aby zaczepiać rączką o nogi przechodniów. 147 Jolyon-syn szedł z tyłu. Widok ojca idącego w towarzystwie jego malców wydawał mu sit, komedią, ale komedią wywołującą śmiech przez łzy. O każdej porze dnia można zobaczyć starego człowieka, któremu towarzyszy dwoje małych dzieci, jednak widok starego Jolyona z Jolly'm i Holly wydawaj się Jolyonowi-synowi szczególnie drastycznym ujawnianiem uczuć tkwiących na dnie serca. Ta wyniosła, starcza postać, oddana be2 zastrzeżeń w niewolę dwojgu maleństwom, uczepionym jego rąk. budziła nazbyt bolesne rozczulenie, tak iż Jolyon-syn, przywykły dc refleksyjnego reagowania na zewnętrzne bodźce, zaklął cicho przez zęby. Widok ten wzruszał go w sposób, który nie przystoi Forsyte'owi — nic bowiem nie jest mu bardziej obce niż zewnętrzne przejawy uczuć. Tak doszli do lwiej klatki. Dnia tego w Ogrodzie Botanicznym odbyła się poranna zabawa i liczni Forsy... to znaczy, dobrze ubrani ludzie, mający własne powozy, przyjechali do Ogrodu Zoologicznego, aby więcej jeszcze — o ile to możliwe — zobaczyć za własne pieniądze, nim powrócą na Rutland Gate czy Bryanston Sąuare. — Jedźmy do Ogrodu Zoologicznego! — mówili sobie wzajemnie — zobaczycie, jak tam będzie miło! W dniu tym wejście kosztowało szylinga, można więc było mieć pewność, że nie spotka się całego tego obrzydliwego motłochu. Stojąc jedni za drugimi przed długim szeregiem klatek, przyglądali się płowym drapieżnikom, wyczekującym za żelaznymi prętami jedynego przyjemnego momentu w ciągu całej dwudziestoczterogodzinnej doby. Im bardziej zwierzę jest wygłodzone, tym większa uciecha dla widza. Czy jednak źródło jej stanowi zazdrość obserwujących na widok apetytu dzikich bestii, czy też bardziej ludzkie uczucie zadowolenia, że apetyt ten będzie rychło nasycony, Jolyon-syn nie umiałby powiedzieć. Na lewo i na prawo słyszał uwagi: — Cóż za straszna bestia ten tygrys! — O, jaki rozkoszny! Patrz na jego słodki pyszczek! — Tak, naprawdę milutki! — Nie podchodź tak blisko, mamusiu! Tu i ówdzie słychać było klaskanie w rączki; dzieci sięgały do kieszonek, a potem rozglądały się dokoła, jak gdyby w oczekiwaniu, że on właśnie, młody Jolyon, albo inna jaka dorosła, postronna osoba uwolni je od przygotowanych zapasów. Jakiś dobrze odżywiony jegomość w białej kamizelce wycedził przez zęby: — To tylko łakomstwo. Nie mogą być głodne. Nie używają przecież wcale ruchu. W tym samym momencie jeden z tygrysów pochwycił kawał ocieka148 |cej krwią wątroby, co rozśmieszyło grubasa. Żona jego, nosząca iaryski model sukni i złote binokle, zgromiła go: — Jak możesz się śmiać, Harry? Taki potworny widok! Młody Jolyon zmarszczył czoło.

Warunki życia, mimo że przestał zbytnio brać je do serca, uczyniły go kłonnym szydzić zawsze i z wszystkiego; najbardziej zaś usposabiała jo do sarkazmu klasa, do której sam niegdyś należał — klasa ludzi eżdżących powozami. Zamykanie lwa czy tygrysa w klatce to niewątpliwie potworne jarbarzyństwo, nikt jednak z ludzi kulturalnych nie chce tego przysnąć. Myśl, aby więzienie dzikich zwierząt w klatkach miało być barbarzyństwem, nie przyszła na pewno nigdy do głowy na przykład jego ajcu. Należał do starej szkoły, która uważała za czyn zarazem humanitarny i pedagogiczny zamykanie w klatkach panter i pawianów. Wychodził przy tym niewątpliwie z założenia, że z czasem można by doprowadzić do tego, aby zwierzęta nie rozbijały sobie z rozpaczliwej tęsknoty łbów o pręty klatek i nie narażały społeczeństwa na wydatek sprowadzania innych. W jego pojęciu, jak w pojęciu wszystkich Forsyte'ów, przyjemność oglądania pięknych tych stworzeń w stanie niewoli znacznie przeważa szalę przykrości, jaką niewola sprawia dzikim bestiom, które Bóg tak nieopatrznie stworzył wolnymi! To przecież dla ich dobra chroni się je raz na zawsze przed niezliczonymi niebezpieczeństwami, które na nie czyhają na swobodzie, i umożliwia im się zarazem egzystencję w bezpiecznym odosobnionym miejscu! Zresztą po cóż właściwie zostały stworzone dzikie zwierzęta, jak nie po to, aby je zamykano w klatkach? W naturze młodego Jolyona tkwiły jednak pierwiastki bezstronności, toteż przyszło mu na myśl, że potępianie jako barbarzyństwa tego, co świadczy po prostu o braku wyobraźni, jest niesłuszne; nikt z ludzi, którzy żywią takie poglądy, nie znalazł się nigdy w sytuacji podobnej do położenia zwierząt zamykanych przez nich w klatkach, nie można zatem żądać od nich wczucia się w duszę zwierzęcą. Dopiero gdy wychodzili z Ogrodu, a Jolly i Holly znajdowali się w stanie szczęśliwego upojenia, stary Jolyon znalazł sposobność, by pomówić z synem o ciążącej mu na sercu sprawie. — Nie wiem, co robić — stwierdził — jeżeli tak dalej pójdzie jak dotychczas, trudno przewidzieć, co się z nią może stać. Chciałem, żeby poradziła się doktora, ale ona nie chce o tym nawet słyszeć. Ani trochę nie jest podobna do mnie. Kubek w kubek jak twoja matka. Uparta jak osioł! Gdy się zaweźmie, niczym nie wybijesz jej tego z głowy. Ani rusz! Młody Jolyon uśmiechnął się, oczy jego spoczęły na brodzie ojca. 149 „Jak dwie krople wody podobna do ciebie" — pomyślał, nic jednak nie powiedział. — Prócz tego — ciągnął stary Jolyon — musimy się rozprawić z Bosinneyem. Miałbym ochotę wypoliczkować tego gagatka, ale myślę, że to nie moja rzecz. Sądzę jednak, że ty mógłbyś to zrobić — dodał nieco niepewnie. — Czymże on zawinił? Daleko lepiej, żeby się rozeszli, jeśli się nie mogą ze sobą zgodzić. Stary Jolyon spojrzał ną syna. Teraz, kiedy doszło do dyskusji w sprawie związanej z wzajemnymi stosunkami obu płci, czuł, że budzi się w nim nieufność. Jo wyrazi niewątpliwie bardzo swobodny pogląd na ten temat. — Nie wiem,-co t y o tym myślisz — rzekł — kto wie nawet, czy sympatie twoje nie są po jego stronie, nie zdziwiłoby mnie to wcale! Moim jednak zdaniem, postąpił ohydnie i jeżeli nawinie mi się pod rękę, powiem mu to bez ogródek. Nie dorzucił nic więcej. Niepodobieństwem było dyskutować z synem o właściwej istocie i znaczeniu popełnionej przez Bosinneya zdrady. Czyż syn jego nie postąpił tak samo (bodaj gorzej jeszcze, jeżeli to możliwe) przed piętnastu laty? Konsekwencje tego obłędnego kroku zdawały się nie mieć końca!

Młody Jolyon milczał również; przejrzał od razu myśli ojca, bowiem zdetronizowany, zmuszony do opuszczenia wyżyn wyraźnego i nieskomplikowanego światopoglądu, stał się teraz zarazem domyślny i subtelny. Stanowisko, jakie przed piętnastu laty zajął wobec spraw seksualnych, zbyt się różniło od stanowiska ojca, aby udało się przerzucić most ponad tą przepaścią. — Zapewne zakochał się w innej kobiecie — zauważył chłodno. Stary Jolyon spojrzał na niego podejrzliwie. — Nie wiem — odparł. — Tak mówią. — W takim razie musi to być prawda — rzucił niespodziewanie Jolyon-syn. — Przypuszczam też, że powiedziano ci, kto ona? — Tak. Żona Soamesa! Jolyon-syn nie odpowiedział gwizdnięciem. Warunki własnego życia uniemożliwiły mu gwizdanie na takie rzeczy, spojrzał więc tylko na ojca i cień uśmiechu ożywił jego twarz. Jeżeli nawet stary Jolyon spostrzegł ten uśmiech, nie zrobił synowi z tego powodu żadnej uwagi. — Ona i June były przyjaciółkami od serca! — mruknął tylko. — Biedna mała June! — szepnął miękko Jolyon-syn. Myśląc o córce, widział ją zawsze jako trzyletnie maleństwo. Stary Jolyon przystanął nagle. 150 — Nie wierzę w całą tę gadaninę! Babskie plotki i nic więcej! łprowadź mi dorożkę, Jo, jestem śmiertelnie zmęczony. Stanęli na rogu w oczekiwaniu na przejazd wolnej dorożki, ale )owóz po powozie przemykał przed nimi, uwożąc z Ogrodu Zoologicz-lego wszelkiego gatunku Forsyte'ów. Uprzęże, liberie, lśniąca sierść cońska jaśniały i połyskiwały w promieniach majowego słońca i każdy sojazd, lando, kareta, otwarty powóz, wolant czy bryczka, zdawał się wzlatywać dumnie ponad koła. I ja, i konie, i lokaje — patrz — Cały ten pojazd kosztował mnie krocie, Lecz grosz nie poszedł na marne. Pan z panią Godnie rozparci w poduszkach i dumni Jak na paradzie... ot, prawdziwy szyk! * Tak istotnie, jak każdemu wiadomo, powinien wyglądać zaprzęg godny zażywającego przejażdżki Forsy te'a! Wśród tych pojazdów ukazał się nadjeżdżający szybciej niż inne otwarty powóz, zaprzężony w parę rosłych kasztanków. Kołysał się na wysokich resorach, wprawiając w wahadłowy ruch cztery siedzące w nim osoby. Młody Jolyon zwrócił uwagę na powóz i nagle rozpoznał na tylnym siedzeniu stryja Jameśa, niezmienionego pomimo coraz bardziej srebrzącej się siwizny bokobrodów. Dwa przednie miejsca zajmowały, ochraniając parasolkami plecy od słońca: Rachela Forsyte i jej starsza, zamężna siostra Winifreda Dartie, obie w nieskazitelnych toaletach, trzymające wyniośle i sztywno głowy, niczym owe dwa ptaki podziwiane przez nie w Ogrodzie Zoologicznym. Obok Jamesa siedział Dartie w nowiuteńkim, zapiętym na wszystkie guziki surducie, spod którego rękawów wysuwały się śnieżnobiałe szerokie mankiety koszuli. Zaprzęg ten wyróżniał się spośród innych bardziej olśniewającym, mimo że rozmyślnie dyskretnym połyskiem, dodatkową warstwą najlepszego lakieru czy błyszczu, jak gdyby — szczęśliwym dla posiadacza trafem, podobnym do tego, który wyodrębnia „prawdziwe dzieło sztuki" od przeciętnego „obrazu" — powóz ten miał służyć jako wzór pojazdu, wzór prawdziwego, godnego Forsyte'ów tronu.

Stary Jolyon nie dostrzegł powozu: pieścił biedną Holly, bardzo już zmęczoną; natomiast siedzący w powozie zauważyli od razu małą grupkę, głowy pań pochyliły się ku sobie gwałtownie, po czym obie kurczowo zasłoniły się parasolkami, i tylko twarz Jamesa wysunęła się spod nich naiwnie, niby głowa długoszyjego ptaka z otwartymi szeroko ustami. Tarcze parasolek malały wciąż, aż wreszcie znikły w oddali. * Przełożył Włodzimierz Lewik. 151 Młodszy Jolyon widział, że poznała go nawet Winifreda, która nie mogła mieć więcej niż piętnaście lat w owym momencie, kiedy utracił na zawsze prawo do uznawania go za Forsyte'a. O n i przez ten czas niezbyt się zmienili! Zapamiętał dobrze, jak wyglądali przed laty, występując publicznie. Konie, służba, powóz — wszystko to niewątpliwie było inne, niewątpliwie jednak nosiło to samo, co przed piętnastu laty, piętno: ta sama wymuskana wystaw-ność, ta sama ściśle obmyślona arogancja — wygoda i bezpieczeństwo! Ta sama w każdym calu poza, ten sam ruch parasolek, ten sam duch przejawiający się w każdym szczególe. A w promieniach słońca, od którego chroniły siedzących wyniosłe tarcze parasolek, przemykały pojazdy jeden za drugim. — Przejechał w tej chwili stryj James ze swoim fraucymerem — zakomunikował ojcu młody Jolyon. Ojciec spojrzał z niezadowoleniem. — Czy stryj widział nas? Tak?... Hm... A czegóż ten szuka w tych stronach? W tej chwili nadjechała wolna dorożka i stary Jolyon zatrzymał ją. — Zobaczymy się niedługo, mój chłopcze! — powiedział. — Nie zwracaj uwagi na to, co ci mówiłem o tym smarkaczu Bosinneyu. Nie wierzę w całą tę gadaninę! Ucałował dzieci, które usiłowały go zatrzymać, po czym wsiadł do dorożki i pojechał. Na rogu ulicy Jolyon-syn, wziąwszy Holly na ręce, stał przez chwilę bez ruchu, śledząc wzrokiem odjeżdżającą dorożkę. VII.Popołudnie u Tymoteusza Gdyby stary Jolyon wsiadając do dorożki powiedział: — „Nie chcę wierzyć w całą tę gadaninę!" — byłby daleko wierniej wyraził swoje uczucia. Wiadomość, że James wraz ze swym fraucymerem widział go w towarzystwie syna, wzbudziła w nim nie tylko odruch niezadowolenia, jakiego doświadczał zawsze, gdy coś krzyżowało jego plany, lecz nadto ożywiła utajoną a częstą między braćmi wrogość; korzenie jej wyrastają z jakiejś błahej rywalizacji okresu dzieciństwa, a niekiedy w miarę upływu lat tak rozrastają się i krzepną, że choć głęboko ukryte, zdolne są wydać w sprzyjającej chwili gorzkie owoce. Dotychczas nie istniało pomiędzy sześciu braćmi wyraźniejsze uczucie nieprzyjaźni poza tym jedynie, jakie powodowała tajemna, zrozumiała wzajemna podejrzliwość, czy aby który z nich nie jest bogatszy od innych. W miarę zbliżania się śmierci — kresu wszelkich rozgrywek 152 życiowych — podejrzliwość ta sięgała szczytów zaciekawienia. Wpływała też na to daleko idąca „dyskrecja" ich wspólnego notariusza, który nader sprytnie zapewniał Mikołaja, iż nie ma pojęcia o wysokości dochodów Jamesa; to samo mówił Jamesowi o sprawach starego Jolyo-na, Jolyonowi o Rogerze, a Rogerowi o Swithinie; tego ostatniego natomiast, w sposób wysoce drażniący, upewniał, że Mikołaj musi być bogatym człowiekiem. Jedynie Tymoteusz pozostawał poza obrębem tych dociekań, ponieważ majątek jego ulokowany był w papierach wartościowych, co do których nie mogło być żadnych wątpliwości. Teraz wszakże pomiędzy dwoma przynajmniej z braci powstało zadrażnienie na zupełnie innym tle. Od chwili kiedy James ośmielił się wtrącić do jego spraw — tak w każdym razie

wytłumaczył on to sobie — stary Jolyon przestał wierzyć w całą tę historię o Bosinneyu. Wnuczka miałaby zostać porzucona z winy osoby należącej do rodziny „tego draba"! Jolyon przekonany był teraz, że Bosinney został niesłusznie oczerniony. Musi istnieć jakiś inny powód jego niewierności. June zapewne poróżniła się z nim o coś; stała się tak nieznośnie drażliwa! Jolyon pojedzie do Tymoteusza i powie, co myśli o tym wszystkim. Zobaczymy, czy będą jeszcze potem powtarzać te niedorzeczne brednie! Pojedzie natychmiast, nie zwlekając; jego to już będzie rzeczą, żeby nie potrzebował powtarzać wizyty w tej sprawie! Przed „Altaną" Tymoteusza stał, zajmując miejsce na wprost wejścia, powóz Jamesa. Aha! Wyprzedzili go! Zdążyli już z pewnością naplotkować, w czyim towarzystwie go widzieli. Nieco dalej siwki Swithina zwracały łby ku łbom Jamesowych kasztanków, jak gdyby gwarząc o sprawach familijnych; gawędzili też stangreci na kozłach. Stary Jolyon złożył kapelusz na stołku, w tym samym wąskim hallu, gdzie ongiś kapelusz Bosinneya wzięto za wylegującego się tu kota, ponuro przesunął chudą dłonią po twarzy ozdobionej zwisającymi, długimi, siwymi wąsami, jak gdyby chcąc tym gestem usunąć wszelki ślad podniecenia, i dopiero potem udał się na górę. Salon od frontu był zapełniony. Zawsze, w najlepszych chwilach, bywał zatłoczony nawet w nieobecności gości, gdyż Tymoteusz i jego siostry, wierni tradycjom swego pokolenia, uważali pokój za „nieprzy-tulny", jeżeli nie był „odpowiednio" umeblowany. Mieścił on wskutek tego: jedenaście foteli, kanapę, trzy stoły, dwie sekretery, niezliczone drobiazgi oraz ogromny fortepian. W danym momencie, kiedy znajdowali się tu: pani Smali, ciotka Estera, Swithin, James, Rachela, Winifreda, Eufemia, która przyszła, aby zwrócić Namiętność i ukojenie połknięte przez nią przy lunchu, i jej przyjaciółka Frances, córka Rogera (muzykalna przedstawicielka Forsyte'ów, komponująca pieśni), pozostał jeden tylko fotel nie zajęty — nie licząc oczywiście dwu, na których nigdy nikt nie siadał — zaś jedyne wolne miejsce stojące 153 zajmował kot; nic więc dziwnego, że stary Jolyon od razu na niego nadepnął. W owym czasie zebranie się w domu Tymoteusza tak licznych gości nie było niczym niezwykłym. Rodzina, wszyscy jej członkowie razem i każdy z osobna, żywiła rzetelny szacunek dla ciotki Anny i teraz, kiedy jej nie stało, bywano w „Altanie" znacznie częściej i przesiadywano dłużej. Swithin przybył pierwszy i rozsiadł się nieruchomo na krytym czerwonym atłasem fotelu o złoconych poręczach; sprawiał wrażenie człowieka, który przetrwa wszystkich innych. Siedział tak niby żywy symbol nadanego mu przez Bosinneya przezwiska „grubasa"; wysoki, masywny, o gęstych, siwych włosach i nadętej, nieruchomej, wygolonej twarzy — wyglądał w tym przeładowanym meblami pokoju jeszcze bardziej pierwotnie niż zwykle. Rozmowę, jak to weszło u niego ostatnio w zwyczaj, skierował od razu na Irenę i nie tracąc czasu wyraził wobec ciotek Estery i Juli swoją opinię o krążących, jak słyszał, pogłoskach. Nie, oświadczył, lubi może trochę poflirtować, ładna kobieta musi mieć zawsze dokoła siebie fatygantów, lecz poza tym, pewien jest, nie ma w tym wszystkim absolutnie nic. Nic jawnego przynajmniej. Zbyt jest rozsądna i zbyt dobrze zdaje sobie sprawę z tego, co winna swojemu stanowisku i rodzinie, do której weszła! Nie ma mowy o żadnym ska... Chciał .powiedzieć „skandalu", sama jednak myśl o tym była tak przerażająca, że machnął tylko na zakończenie ręką, jak gdyby chcąc dać do zrozumienia, że należy „pominąć to milczeniem". Przypuściwszy nawet, że Swithin miał na te sprawy pogląd człowieka nieżonatego, czy jednak nie zobowiązuje przynależność do rodziny, której tylu członków zrobiło karierę i zdobyło wybitne stanowiska? Jeżeli nawet w ponurych, pesymistycznych momentach odzywały się w jego pamięci określenia: „drobni farmerzy", „mizerne szaraki" w związku z pierwocinami ich rodu, czy mógł w to naprawdę wierzyć?

Nie! W głębi serca pieścił żywioną tajemnie wiarę, że przodkowie jego musieli się kiedyś w przeszłości czymś szczególnie wyróżniać. „To rzecz niewątpliwa — wyraził się niegdyś w rozmowie z młodym Jolyonem, zanim ten wszedł na złą drogę. — Doszliśmy do czegoś, widzisz sam! W żyłach naszych musi płynąć szlachetna krew!" Lubił młodego Jolyona: chłopiec przebywał w odpowiednim towarzystwie w kolegium, znał synów „tego starego łotra", sir Karola Fiste'a — jeden z nich wyszedł także na porządnego nicponia! — i miał w sobie pewną wytworność; jaka niesłychana szkoda, że uciekł z tą obcą dziewczyną — guwernantką w dodatku! Jeżeli już miał się do tego stopnia zadurzyć, niechby przynajmniej wybrał kogoś, kogo rodzina nie musiałaby się wstydzić! A tak, na czym się ta cała historia skończy154 ł? Niższy pisarczyk w biurach Lloyda, mówią nawet, że maluje brązy! Obrazy! Do licha! Człowiek, który mógł dojść do tytułu „sir olyona Forsyte'a, baroneta", zdobyć miejsce w parlamencie i stanowi-ko w kraju! Właśnie Swithin, ulegając popędowi, który wcześniej czy później owładnąć musi członkiem każdego rodu, udał się do biura heral-lycznego, gdzie zapewniono go, że musi niewątpliwie pochodzić z tego iamego pnia, co znani powszechnie Forsite'owie, piszący się przez „i" >raz pieczętujący się herbem „trzy klamry na szkarłatnym czarno prążkowanym polu", do którego — wyrażano niepłonną nadzieję — jemu przysługiwać winno by prawo. Swithin nie przyznał go sobie jeszcze, dowiedziawszy się jednak, że w czubie herbu znajduje się „bażant w naturalnych barwach" oraz motto „dla Forsite'a", kazał namalować „bażanta w naturalnych barwach" na drzwiczkach swego powozu, a także umieścić na guzikach liberii stangreta. Wreszcie zarówno bażanta, jak motto kazał odbić na swoim papierze listowym. Myśl o właściwych oznakach herbowych pieścił jedynie w skrytości ducha, po części dlatego, że nie zapłaciwszy za nie, uważałby umieszczenie ich na drzwiczkach powozu za pretensjonalne, a tego nienawidził, po części zaś dlatego, że jak każdy człowiek praktyczny żywił tajoną niechęć i pogardę dla rzeczy, których nie mógł zrozumieć — a trudno mu było, jak niewątpliwie i innym, rozgryźć znaczenie tych „trzech prawych klamer na szkarłatnym czarno prążkowanym polu". Nigdy wszakże nie zapomniał, co mu powiedziano: że jeśliby zapłacił, miałby prawo ich używać — i ta świadomość utrwaliła jego wiarę we własne szlacheckie pochodzenie. Stopniowo też pozostali członkowie rodziny przyjęli od niego „bażanta w naturalnych barwach", a nawet niektórzy, poważniej biorący rzeczy, zapożyczyli i motto; stary Jolyon jednak nie chciał go używać nazywając to blagą — pustym, zdaniem jego, dźwiękiem. Starszemu pokoleniu nietajne może było, jakiemu wydarzeniu historycznemu zawdzięczają ów przyjęty przez nich czub herbu; o ile też przyciskano ich do muru w sprawie jego pochodzenia, zamiast wykręcać się kłamstwem — nie lubili kłamać uważając, że kłamią tylko Francuzi i Rosjanie — przyznawali półgębkiem, że wykopał go skądś Swithin. Młodsza generacja zachowywała w tej sprawie dyskretne milczenie. Nie chcieli ani ranić uczuć starszych członków rodziny, ani też ośmieszać siebie samych; używali więc po prostu herbu bez żadnych komentarzy... — Nie — oświadczył Swithin — miałem okazję przyjrzeć się temu osobiście, muszę też powiedzieć, że jej zachowanie się względem tego młodego Pirata Bosinneya, czy jak on się tam nazywa, niczym się nie 155 różniło od jej zachowania się w stosunku do mnie. Raczej mógłbym powiedzieć... Ale w tym momencie wejście Frances i Eufemii niefortunnie przerwało rozmowę, nje był.to bowiem temat nadający się do dyskutowania w obecności młodych panien.

Jakkolwiek też Swithin niechętnie urwał w chwili, kiedy miał oznajmić coś ważnego, rychło jednak odzyskał chęć do rozmowy. Lubił Frances — Francie, «jak ją nazywano w rodzinie. Wyglądała tak elegancko, w dodatku słyszał, że komponowanymi przez siebie pieśniami wcale przyzwoicie zarabia „na szpilki", co uważał za wielce rozumne z jej strony. Dumny też był ze swojej wyrozumiałości w stosunku do kobiet — nie widział powodu, dla którego by im miano odmawiać prawa malowania obrazów, komponowania melodii czy nawet pisania książek, zwłaszcza jeżeli mogą czerpać z tego zajęcia korzyści materialne. Nie miał nic przeciwko temu — chroni to je od niejednego zła, a zarazem nie robi z nich nibymężczyzn. „Mała Francie", jak ją zazwyczaj nazywano z życzliwym lekceważeniem, była ważną osobistością, chociażby jako stała ilustracja stosunku Forsyte'ów do Sztuki. W rzeczywistości nie „mała", raczej wysoka, z dziwnie ciemnymi, jak na Forsyte'ównę, włosami, które, podobnie jak szare oczy, nadawały jej tak zwany „celtycki wygląd". Komponowała pieśni nadając im tytuły w rodzaju Ciche westchnienia albo Ucaluimnie, matko, zanim umrę; refren tej ostatniej brzmiał niby hymn. Ucałuj mnie, matko, zanim umrę; Ucałuj, ach, ucałuj mnie, matko! Ucałuj mnie, zanim umrę, o matko... Ucałuj mnie, zanim u... u... «... mrę!... Sama też pisała słowa do tych pieśni, a także całe poematy. W lżejszym nastroju komponowała walce, z których jeden — Odgłosy Kensingtonu, przyjął się prawie jako narodowa melodia tej dzielnicy, tyle w nim było chwytającej za serce słodyczy. Brzmiał tak: Było to coś bardzo oryginalnego. Poza tym pisała Piosenki dla małych dzieci, zarazem dowcipne i umoralniające, wśród których wyróżniała się zwłaszcza Babcina rybka, a także owa piosenka nie-ledwie proroczo natchniona duchem nadchodzącego imperializmu i nosząca tytuł Podbij mu oczko. Wydawcy rozchwytywali je, a miesięcznikjpjak „Wytworny Świat" albo „Przewodnik Eleganckich Pań", wyrażały się z entuzjazmem 156 „nowych piosenkach panny Frances Forsyte, pełnych rzetelnego mnoru, dowcipu i zarazem głębi uczucia. Nas samych pobudziły one d serdecznego śmiechu i szczerych łez wzruszenia. Panna Forsyte ma iewątpliwie świetną przyszłość przed sobą". Wiedziona niezawodnym instynktem swego rodu, Francie postawiła łbie za cel znaleźć towarzystwo właściwych ludzi — ludzi, którzy ędą o niej pisali i mówili, ludzi należących do towarzystwa, naturalnie - przy czym nie zapominała nigdy, kogo powinna podbijać swoimi rdziękami, oraz dbała, by stale podnosić ceny, co jej zdaniem otwie-ało przed nią przyszłość. W ten sposób zdołała zdobyć powszechny zacunek. W pewnym okresie, kiedy jej zdolność odczuwania spotęgowało irawdziwe uczucie — albowiem namiętność Rogera do kolekcjonowania własności nieruchomej, stanowiąca treść jego życia, znalazła iddźwięk w jego jedynej córce jako skłonność do namiętnych uczuć — ^rances zabrała się do poważnej i natchnionej pracy, obierając formę ionaty na skrzypce. Była to jedna jedyna z jej kompozycji, która :aniepokoiła Forsyte'ów. Wyczuli od razu, że nie będzie to towar jopłatny. Roger, któremu sprawiało przyjemność, że posiada utalentowaną :órkę, i który chętnie wspominał o znacznej sumie kieszonkowych pieniędzy, jakie zarabiała, zgnębiony był tą sonatą. „Marnota!" — tak określił utwór. Francie wypożyczyła od Eufemii młodego Flageolettiego, aby zagrał jej sonatę w salonach Prince's Gardens. W gruncie rzeczy Roger miał słuszność. Była to istotnie marnota

— i w dodatku, cóż za pech! — ten rodzaj marnoty, który na pewno nie znajdzie nabywcy. Jak wiadomo każdemu Forsyte'owi, marnota, która znajduje zbyt, nie jest bynajmniej marnotą, wprost przeciwnie. A jednak, bez względu na kryterium zdrowego rozsądku, ustalające wartość dzieła sztuki zależnie od tego, co ono przynosi, niektórzy z Forsyte'ów, na przykład wyróżniająca się zawsze muzykalnością ciotka Estera, nie mogli oprzeć się uczuciu żalu, że muzyka Francie nie jest „klasyczna", tak samo zresztą jak i jej poematy. Co prawda, jak mawiała ciotka Estera, człowiek nie spotyka już dzisiaj prawdziwej poezji; wszystkie obecne poematy to tylko „lekkie drobiazgi". Nie ma już ludzi zdolnych napisać taki Raj utracony albo Childe Harolda, a przecież po przeczytaniu każdego z tych utworów czuje się, że się przeczytało rzecz naprawdę wartościową. Mimo to bardzo dobrze, że Francie znalazła coś, co ją zajmuje, i że gdy inne dziewczęta biegają tylko po sklepach wydając pieniądze, ona je zarabia. Obie ciotki, Jula i Estera, zawsze też były gotowe słuchać najnowszego opowiadania, jak to Francie uzyskała wyższe honorarium. Słuchały tego i teraz wraz z Swithinem udającym, że nie zwraca na 157 to uwagi, dziewczęta paplały bowiem tak prędko i tak łykały wyrazy, że nie mógł nigdy uchwycić treści ich słów. — Nie mogę sobie wyobrazić — rzekła pani Septymusowa — jak ty to robisz. Nie odważyłabym się nigdy! Francie uśmiechnęła się lekko. — Wolę zawsze mieć do czynienia z mężczyzną niż z kobietą. Kobiety są takie przenikliwe! — O, moja droga — żywo zaprzeczyła pani Smali — my na pewno nie jesteśmy przenikliwe! Eufemia wybuchnęła zwykłym swoim śmiechem, zrazu cichym, potem przechodzącym w pisk, jak gdyby ją ktoś dusił. — O, doprowadzi mnie kiedyś ciotuchna do śmierci! Na pewno! Swithin nie widział powodu do śmiechu; nie znosił ludzi śmiejących się z rzeczy, w których on sam nie mógł dopatrzyć się dowcipu. Nie cierpiał w ogóle Eufemii, o której mówił zawsze jako o „córce Mikołaja — jak ona się tam nazywa — ta blada?" Omal że nie został jej ojcem chrzestnym, lecz na przeszkodzie stanął fakt, że przeciwstawił się energicznie jej cudzoziemskiemu imieniu. Nie znosił roli chrzestnego ojca. Otóż Swithin z wielką godnością zwrócił się do Francie: — Piękny dzisiaj dzień... hm... jak na tę porę roku. Eufemia jednak, która dobrze wiedziała, że Swithin odmówił trzymania jej do chrztu, odwróciła się do ciotki Estery i zaczęła opowiadać o tym, jak spotkała Irenę — panią Soamesową — w Handlowo-Kościel-nych Magazynach. — A Soames był z nią także? — zapytała ciotka Estera, której pani Smali nie miała jeszcze okazji opowiedzieć o tym wydarzeniu. — Soames z nią?!... Oczywiście, że nie! — Jak to? Była więc sama w Londynie? — O nie! Była w towarzystwie pana Bosinneya. Prześlicznie ubrana. Swithin, usłyszawszy imię Ireny, surowo spojrzał na Eufemię, która, przyznać to należy, nie wyglądała nigdy dobrze w strojnych toaletach; zresztą nie udawało się jej to i kiedy indziej. — Ubrana jak elegancka dama, nie wątpię — orzekł. — Miło spojrzeć na nią. W tej samej chwili zaanonsowano Jamesa i jego córki. Dartie, któremu zaschło w gardle, czuł, że nie wytrzyma bez przepłukania go sobie, zmyślił tedy umówioną wizytę u dentysty i wysiadł przy Marble Arch, po czym wskoczył do dorożki i w kilka minut później siedział w oknie swego klubu na Piccadilly.

Żona, jak wyjaśnił kompanom, chciała zabrać go z sobą na wizytę. Nie lubi takich przyjemności, więc się wykręcił. Zawoławszy garsona posłał go do hallu, aby sprawdził, kto wziął wyścig o 4.30. Zmęczony jest jak pies, oznajmił, to fakt; całe popołudnie 158 'żdżał z żoną rozmaite wystawy. Zbuntował się wreszcie. Człowiek ii mieć trochę własnego życia. ' tej samej chwili, zerknąwszy przez okno — lubił miejsce we wnęce mnej, bo widział stąd wszystkich przechodniów — spostrzegł nie:ęśliwym czy może szczęśliwym trafem Soamesa przechodzącego iżnie przez jezdnię od strony Green Park; najwidoczniej zamierzał ąpić do klubu, gdyż i on także był członkiem „Iseeum". a ten widok Dartie zerwał się na równe nogi, wychylił duszkiem rartość kieliszka, mruknął coś o „tym wyścigu ó 4.30" i wycofał się bko do pokoju gry, gdzie Soames nigdy nie wchodził. Tutaj, w zunym odosobnieniu, w nieco przyćmionym świetle, mógł do woli ć własnym życiem" aż do wpół do ósmej, wiedział bowiem oświadczenia, że o tej godzinie Soames zawsze opuszcza klub. byt ryzykowne byłoby — nie przestawał powtarzać sobie Dartie, croć brała go nieodparta chęć przyłączenia się do grupy gawęicych we wnęce okiennej, stanowczo zbyt ryzykowne przy kiepskim nie finansów i nieprzystępności „starego" (Jamesa) od czasu owej torii z akcjami naftowymi, w czym przecież nie było zupełnie jego, rtie'ego, winy — narażać się na awanturę z Winifredą. jdyby Soames zobaczył go w klubie, na pewno doszłoby do jej uszu, nie był wcale u dentysty. Nie znał rodziny, w której w takim stopniu zystko dochodziło do uszu wszystkich. Niespokojny, z marsem na adej twarzy, ze skrzyżowanymi nogami, w spodniach w krati lakierkach lśniących w półmroku, siedział wśród stołów pokry:h zielonym suknem, ogryzając wskazujący palec i myśląc, skąd, u ha, wytrzasnąć pieniędzy, jeżeli Erotic nie zdobędzie pucharu Lanshire. Myśli jego krążyły ponuro wokół Forsyte'ów. Cóż to za typy! Nie-dobna nic z nich wydusić, a jeśli się to nawet udaje, to z największym osiłkiem. Diablo drobiazgowi w sprawach pieniężnych; ani jednego ortsmena w tym gronie — może tylko jeden Jerzy. Ot i ten Soames ociażby, szlag by go na pewno trafił, gdyby go tak kto chciał iciągnąć na pożyczkę marnych dziesięciu funtów; a jeśliby nawet iósł to dobrze, spojrzałby na człowieka z takim przeklęcie zarozu-iałym uśmiechem, jak gdyby potrzebować pieniędzy znaczyło to mo, co być zgubionym na wieki. A ta jego żona! (Na jej wspomnienie ślinka mimo woli nabiegła do ust artie'emu). Próbował się z nią zaprzyjaźnić, to przecież zupełnie ituralne, kiedy się ma taką ładną bratową, niech go jednak diabli jrwą, jeżeli ta... (użył w myśli bardzo mocnego wyrazu) rzuciła mu lociażby jedno dobre słowo. Patrzy na niego jak na zbója, a jednak iłożyłby się( że nie jest wcale taka święta. Zna się na kobietach; nie a darmo obdarza je natura tak kuszącymi oczyma i takimi kształtami, ylko patrzeć, jak ten głupiec Soames przekona się o tym na własnej 159 skórze, jeżeli to prawda, co Dartie słyszał o tym gagatku Pirac Wstał z krzesła i przeszedł się po pokoju; zatrzymał się przed lustrt wiszącym nad marmurowym kominkiem i tu spędził dłuższą chw przypatrując się odbiciu własnej twarzy. Wyglądał, jak to czasem ! zdarza u

pewnego typu mężczyzn, jak gdyby go zanurzono w lnianj oleju, który oblepił ciemne wąsiki i mały, dystyngowany zarys ba< ków. W tej chwili z trwożnym zainteresowaniem badał zapowie krosteczki przy nasadzie lekko zagiętego, mięsistego nosa. W tym samym mniej więcej czasie stary Jolyon znalazł ostatni fotel obszernym salonie Tymoteusza. Wejście Jolyona przerwało rozmowę czym wyraźnie świadczyła kłopotliwa cisza, która zaległa pokój. A ciotka Jula z dobrze znaną, właściwą sobie dobrodusznością pośpiesz ła ratować sytuację. — Tak, Jolyonie — zaczęła — mówiliśmy właśnie, że już daw: u nas nie byłeś. Nie powinno nas to jednak dziwić. Zajęty jesteś, nat ralnie? James opowiadał nam właśnie, jaki to pracowity okres roku. — Opowiadał? — uciął Jolyon patrząc ostro na Jamesa. — Tś miałoby się i połowy tych zajęć, gdyby każdy zajmował się tyl] własnymi sprawami. James, siedzący w głębokiej zadumie na małym foteliku, tak kolana jego sterczały do góry, poruszył się niespokojnie, przy czy jedną nogą nastąpił na kota, który umykając przed starym Jolyone obrał sobie nieopatrznie schronienie przy jego fotelu. — Cóż to, u licha, macie tutaj kota! — zawołał z oburzeniem, cofaj szybko nogę, która zagłębiła się w miękkim futerku. — Kilka — odparł stary Jolyon rozglądając się po obecnych. Przed chwilą nadepnąłem na jednego. Nastąpiła chwila milczenia. Wreszcie pani Smali, wykręcając nerwowo palce i rozglądając s dokoła z patetycznym spokojem, zapytała: — Jakże się ma kochana June? Błysk złośliwości rozjaśnił na chwilę surowe oczy Jolyona. Szczegc na kobieta ta Jula! Nie ma chyba drugiej, która z takim talente wyrywałaby się zawsze z czymś niewłaściwym! — Źle! — odparł. — Pobyt w Londynie nie służy jej, za wiele tu lud: za dużo pustej paplaniny. Położył silny nacisk na te słowa i znów spojrzał Jamesowi pros w twarz. Nikt nie zabrał głosu. Wszyscy czuli, że zrobić jakikolwiek bądź krok albo zaryzykowi jakąkolwiek bądź uwagę byłoby nazbyt niebezpiecznym posunięcier Coś jakby świadomość groźnego fatum, budząca się w duszy widza i przedstawieniu greckiej tragedii, zawisła nad tym przeładowany meblami pokojem, zapełnionym siwowłosymi starcami w surdutac 160 modnie ubranymi kobietami, w których żyłach płynęła jedna krew których łączyło nieuchwytne podobieństwo. Trudno nawet sądzić, aby zdawali sobie sprawę z owego zawisłego ad nimi niebezpieczeństwa — wizyty takich złowróżbnych, groźnych uchów można tylko odczuć. Wreszcie Swithin podniósł się z miejsca. Nie miał zamiaru tu pozo-tać doznając podobnego uczucia — nie należy do ludzi, którzy pozwolą :omukolwiek przewodzić nad sobą! Sunąc przez pokój, z przesadną lostojnością ściskał dłoń wszystkim po kolei, — Powiedz ode mnie Tymoteuszowi, że się zanadto pieści! — rzekł, >o czym zwracając się do Francie, którą uważał za „elegancką", dodał: — Zabiorę cię w tych dniach na przejażdżkę. Słowa te wskrzesiły wszakże w jego umyśle wspomnienie owej liedawnej, brzemiennej w wydarzenia przejażdżki, która była przed-niotem tylu rozmów; zamilkł więc i stał przez chwilę bez ruchu, i utkwionym w jeden punkt wzrokiem, jak gdyby chcąc uchwycić właściwy sens wypowiedzianych przez siebie samego słów, po czym przypominając sobie, że cała ta sprawa nic a nic go nie obchodzi, zwrócił się do starego Jolyona:

— Do widzenia, Jolyonie! Nie powinieneś wychodzić bez palta; złapiesz jeszcze ischias czy coś w tym rodzaju! Kota, który mu się po drodze nawinął, lekko potrącił końcem obutej w lakierek stopy, po czym potężna jego postać wysunęła się z pokoju. Po odejściu Swithina każdy zerknął ukradkiem na resztę obecnych, aby przekonać się, jak zareagowali na wzmiankę o „przejażdżce" — wyraz ten stał się słynny i zyskał decydujące znaczenie jako jedyna oficjalna, aby tak się wyrazić, wiadomość dotycząca niesprecyzowanych a ponurych pogłosek, które nie schodziły z ust wszystkich członków rodziny. Eufemia, nie mogąc opanować się, parsknęła krótkim śmiechem: — Bardzo jestem rada, że stryj Swithin mnie nie proponuje przejażdżki! Na to pani Smali, chcąc ją uspokoić, a zarazem załagodzić popełnioną poruszeniem drażliwego tematu niezręczność, odparła: — Moje drogie dziecko, stryj Swithin lubi zabierać do powozu osoby elegancko ubrane, których towarzystwo przynosi mu zaszczyt. Nie zapomnę nigdy przejażdżki, na jaką mnie zabrał. Było to prawdziwe przeżycie! Jej pucołowata, okrągła starcza twarz rozpromieniła się na chwilę . dziwnym wyrazem zadowolenia, po chwili jednak znów się zasępiła, a w oczach zaszkliły się łzy. Przypomniała się jej odbyta w dalekiej przeszłości przejażdżka z Septymusem Smallem. James, który znowu wpadł w ponurą zadumę, wstał nagle z małego fotelika. 161 — Dziwak z tego Swithina — rzucił obojętnym tonem. Milczenie starego Jolyona i jego surowy' wzrok jak gdyby obezwładniały wszystkich. On sam zresztą czuł się zmieszany i zaskoczony wrażeniem, jakie wywołały jego własne słowa. Zdawały się one jeszcze dodawać wagi owym pogłoskom, którym chciał odmówić wszelkiego znaczenia. Był więc nadal gniewny. Nie rozprawił się jeszcze z nimi. O tak, natrze im raz i drugi uszu, i to porządnie! Nie miał zamiaru nacierać uszu bratanicom, nie żywi do nich urazy — młoda i przystojna kobieta znajdowała zawsze łaskę w oczach starego Jolyona — ale ten gałgan James, a i reszta także, choć w mniejszym może stopniu, zasługują na jak najgorsze potraktowanie. Jolyon zapytał o Tymoteusza. Jak gdyby w przeczuciu niebezpieczeństwa, zagrażającego młodszemu bratu, ciotka Jula pośpieszyła zaproponować starszemu herbatę. — Wystygła już — powiedziała — czekała na ciebie cały czas w saloniku. Ale Smither zaparzy ci zaraz świeżą. Stary Jolyon podniósł się z fotela. — Dziękuję — rzekł patrząc wprost w oczy Jamesa — nie mam czasu na picie herbaty ani na plotki i temu podobne! Muszę już iść do domu. Do widzenia, Julo, do widzenia, Estero, do widzenia, Wini-fredo. I nie żegnając się z nikim więcej, wyszedł. Gdy znalazł się w dorożce, gniew jego rozwiał się — tak bywało zawsze z jego oburzeniem — mijało, z chwilą gdy wybuchało na zewnątrz. Duszę Jolyona opanował smutek. Udało się może zamknąć im usta, ale jakim kosztem! Kosztem uświadomienia samemu sobie, że pogłoskom, którym postanowił nie wierzyć, nie brakło podstaw. June została porzucona, i to dla żony syna tego durnia! Jolyon czuł, że to prawda, a upierał się, aby nie wierzyć; ból jednak, kryjący się pod tym postanowieniem, zaczął powoli a pewnie znajdować ujście w głuchej urazie wobec Jamesa i jego syna.

Sześć kobiet i jedyny mężczyzna, którzy pozostali w salonie, zawiązali od razu rozmowę tak na pozór swobodną, jak tylko to było możliwe po podobnym wydarzeniu; jakkolwiek bowiem każde z nich żywiło całkowitą pewność, że nigdy nie powtarza plotek, każde jednak wie^ działo, że powtarza je pozostała szóstka. Dlatego też wszyscy byli rozdrażnieni i nie wiedzieli, co począć. Tylko James milczał, wstrząśnięty do głębi duszy. W końcu Francie oświadczyła: — Wiecie, uważam, że stryj Jolyon zmienił się bardzo w ciągu ostatniego roku. A co ciocia o tym sądzi? — zwróciła się do ciotki Estery. 162 Ciotka Estera wzdrygnęła się lekko: — O, zapytaj lepiej ciotki Juli — broniła się —ja doprawdy nie wiem. Nikt z pozostałych nie krępował się przyznać Francie racji, a James ;kwiwszy ponuro wzrok w posadzkę, mruknął:. — Zupełnie nie ten sam człowiek. — Zauważyłam to już od dawna — ciągnęła Francie — strasznie się ;starzał. Jula potrząsnęła głową; twarz jej okryła się chmurą troski. — Biedny, drogi Jolyon — westchnęła — powinien by się nim ktoś ająć! Znów wszyscy zamilkli, po czym jakby w obawie, by nie pozostać amemu na placu po odejściu innych, cała piątka gości zerwała się ównocześnie i rozpoczęła odwrót. Pani Smali, ciotka Estera i kot pozostali znowu sami. Daleki odgłos atrzaskiwanych drzwi obwieścił nadejście Tymoteusza. Wieczorem, właśnie w chwili kiedy ciotka Estera układała się do snu v położonej w głębi domu sypialni, którą uprzednio zajmowała ciotka fula, nim objęła w posiadanie sypialnię ciotki Anny — drzwi pokoju rtworzyły się nagle; pani Smali, w różowym czepku nocnym i ze świecą w ręku, stanęła na progu. — Estero! — szepnęła — Estero! Ciotka Estera słabo zaszeleściła podpinką kołdry. — Estero! — powtórzyła ciotka Jula, aby się upewnić, że obudziła siostrę — bardzo jestem niespokojna o naszego kochanego Jolyona. C o — ciotka Jula zaakcentowała ten wyraz — co podług ciebie należałoby zrobić? 4 Ciotka Estera zaszeleściła ponownie podpinką i głos jej odezwał się nieco płaczliwym tonem: — Co należałoby zrobić? A skądże ja mam o tym wiedzieć? Ciotka Jula odwróciła się, zadowolona, i zamykając drzwi z przesadną ostrożnością, jak gdyby obawiała się zakłócić spokój siostry, puściła je nagle tak, że zatrzasnęły się z hałasem. Powróciwszy do własnego pokoju stanęła przy oknie i przez szparę w muślinowych firankach, starannie zaciągniętych z obawy, by jej ktoś nie podpatrzył, wpatrywała się w tarczę księżyca wiszącego ponad drzewami Parku. Stojąc tak, z pełnymi łez oczami i nadąsaną okrągłą twarzą, ocienioną różowym nocnym czepkiem, myślała o „kochanym Jolyonie", takim starym i takim osamotnionym, myślała, że mogłaby mu być pomocną i że mógłby się do niej przywiązać tak, jak nikt nigdy nie był do niej przywiązany od chwili śmierci biednego Septymusa. 163 VIII. Bal u Rogera Dom Rogera w Prince's Gardens był rzęsiście oświetlony. Mnóstwo woskowych świec płonęło w rżniętych kryształowych świecznikach, a tafle posadzki w długim, dwuczęściowym salonie odbijały ich blaski. Uzyskano tu efekt wielkiej przestronności dzięki przeniesieniu

wszystkich mebli na podesty górnych pięter oraz umieszczeniu dokoła sali dziwacznych wytworów cywilizacji znanych pod nazwą „kanapek rautowych". W rogu pokoju, osłoniętym palmami i tworzącym rodzaj altany, stał fortepian z otwartym egzemplarzem Odgłosów Kensingtonu na pulpicie. Roger nie zgodził się na wynajęcie orkiestry. Nie mógł zrozumieć, na co im potrzebna orkiestra; ani myśli ponosić podobnych kosztów, i koniec. Francie (matka jej, którą Roger od dawna już doprowadził do chronicznego rozstroju żołądka, kładła się w podobnych okazjach do łóżka) musiała więc pogodzić się z tym, że jedyny akompaniament dla fortepianu stanowić będzie kornet, przy czym obaj młodzi muzykanci zostali tak ukryci w palmowym gąszczu, że kto nie zbadał istoty rzeczy, mógł przypuszczać, że ukrywa się tam kilku grajków. Francie wpadła na pomysł nakazania im, aby grali jak najgłośniej — przy tym kornet jest instrumentem o dużym bogactwie dźwięków, jeżeli muzyk włoży w grę całą duszę. Wyrażając się wytworniejszym, zapożyczonym z Ameryki językiem, „wybrnęła" nareszcie, przedarła się szczęśliwie przez kręty labirynt trudności, które należało pokonać, aby pogodzić potrzebę eleganckiego wystąpienia z duchem przezornej oszczędności Forsyte'ów. Szczupła, ale olśniewająco wytworna w kukurydziano-żółtej toalecie z obłokiem tiulu dokoła ramion, krążyła z miejsca na miejsce, naciągając rękawiczki i rzucając w każdy kąt krytyczne spojrzenie. Wynajętemu lokajowi (w domu Rogera była tylko kobieca służba) dała dyspozycję w sprawie wina. Czy dobrze zapamiętał, że pan Forsyte kazał przynieść od Whiteleya dwanaście butelek szampana? Gdyby je wszakże wypito (nie przypuszczała, aby to się mogło stać, ponieważ większość pań poprzestanie zapewne na wodzie), będzie jeszcze kruszon, i niech on sobie z tym radzi, jak potrafi. Bolała nad koniecznością wydawania lokajom tego rodzaju poleceń; uważała, że są one tak bardzo „poniżej jej godności"... Cóż jednak można zrobić z ojcem? Istotnie Roger uprzykrzył się i nazrzędził, ile tylko mógł, z powodu balu, a teraz zeszedł na dół świeży i wypoczęty, dumnie podnosząc czoło, jak gdyby całe przyjęcie stanowiło jego własny pomysł. Będzie się na pewno mile uśmiechał, poprowadzi do kolacji najładniejszą z pań, a o drugiej, kiedy goście będą najbardziej 164 zbawieni, cichaczem przesunie się do muzykantów, każe im zagrać ech Bóg chroni królową — i wynieść się. Francie miała jedno tylko pobożne życzenie: aby ojciec jak naj wcześ-ej poczuł się zmęczony i wyśliznął się do sypialni. Trzy czy cztery najserdeczniejsze przyjaciółki, które przeniosły się > niej z racji przygotowań do zabawy, zjadły wraz z nią w małym, >cznym pokoiku na piętrze podany naprędce obiad: udko kurczęcia ł zimno oraz filiżankę herbaty; mężczyzn posłano do klubu „Eusta-j", bo im przecież należy się solidniejsze pożywienie. Punktualnie z wybiciem dziewiątej zjawiła się pani Smali, sama, wieciście tłumacząc nieobecność Tymoteusza; nie wspomniała jednak ni słowem o ciotce Esterze, która w ostatniej chwili oświadczyła, że tice, aby jej dano święty spokój. Francie przyjęła ciotkę z wylewną srdecznością i posadziła na rautowej kanapce; pozostała tam, na-tunurzona i osamotniona, w atłasowej toalecie koloru lawendy — ierwszej kolorowej sukni od czasu śmierci ciotki Anny. Najserdeczniejsze przyjaciółki wyszły ze swoich pokoi, każda, jakby zarodziejskim zrządzeniem, w sukni odmiennej barwy, wszystkie sdnak z tą samą obfitością tiulu dokoła ramion i biustu — wszystkie iowiem, fatalnym zbiegiem okoliczności, były płaskie jak deska. Wszy-tkie zostały przedstawione pani Smali, żadna jednak nie zabawiła v jej towarzystwie dłużej niż parę sekund, po czym skupiły się wszy-itkie razem; szczebiocząc i nerwowo ściskając swoje karnety zerkały ikradkiem na drzwi w oczekiwaniu pierwszego mężczyzny.

Z kolei przybyła całą grupą rodzina Mikołajostwa Forsyte'ów, zawsze punktualnych, co uchodziło za elegancję na Landbroke Grove; za iimi Eustachy z synami; spoglądali posępnie, a wokół nich unosił się zapach dymu papierosowego. L Następnie zjawili się trzej czy czterej wielbiciele Francie, jeden po drugim; na każdym z osobna wymogła obietnicę, że przyjdzie wcześnie. Wszyscy byli gładko wygoleni i ożywieni owym szczególnym rodzajem ożywienia, modnego ostatnio w dzielnicy kensingtońskiej. Zdawali się bynajmniej nie peszyć wzajemnie swoją obecnością i dumnie prezentowali sztywno zawiązane krawaty, białe kamizelki i wzorzyste skarpetki. Wszyscy mieli ukryte w mankietach chusteczki. Robili dużo zgiełku i zamętu, każdy zbrojny w zawodową wesołość, jak gdyby przybył specjalnie w celu dokonania wielkich czynów. Podczas tańca twarze iGh nie miały tradycyjnie uroczystego wyrazu, cechującego zazwyczaj tańczących Anglików, lecz były beztroskie, mile uśmiechnięte, pełne wdzięku; skakali i podrygiwali wirując w przyspieszonym tempie wraz zV|ancerkami i nie dbając o pedantyczne stosowanie się do rytmu muzyki. olNa resztę tancerzy spoglądali z rodzajem wyniosłej pogardy — uważali siebie za lekką kawalerię, za bohaterów setek kensingtońskich 165 „potańcówek", jedynych, od których można oczekiwać właściwef sposobu uśmiechania się i tańczenia. Po ich przybyciu goście zaczęli napływać wartkim strumienier przyzwoitki zasiadły wzdłuż ściany znajdującej się naprzeciw wejści podczas gdy żywioł lptny wypełniał wirowaniem większą salę. Mężczyzn było niewielu i dekorujące ściany dziewczęce kwiat] miały ów szczególny, patetyczny wygląd i kwaśnosłodki uśmiecl który zdawał się mówić: „O, nie wprowadzisz mnie w błąd, młodziei cze! Dobrze wiem, że nie do mnie się zbliżasz! Nie mogę się teg spodziewać!" Francie, uśmiechając się do jednego ze swoich wielbicieli albo d innego gołowąsego młodzika, prosiła przymilnie: — Proszę, jeżeli chce mi pan sprawić przyjemność, pozwoli pan, ż go przedstawię pannie Pink, bardzo sympatyczna młoda panienki doprawdy! — I przyprowadzała go do panny mówiąc: — Pozwoli pan że jej przedstawię pana Gathercole; panna Pink. Czy znajdzie par jeszcze wolne miejsce w karneciku? Na co panna Pink, uśmiechając się wymuszonym uśmiechem i czer wieniąc się lekko, odpowiadała: — O, zdaje się, że tak! — po czym zasłaniając pusty karnecil wpisywała, sylabizując je pieściwie, nazwisko pana Gathercole ni proponowanym przez niego miejscu drugim, dodatkowym. Kiedy jednak młodzieniec mruknąwszy, że jest gorąco, odchodził wpadała znowu w poprzedni nastrój beznadziejnego oczekiwania i n« twarzy jej ukazywał się niezmienny, cierpliwy, słodkokwaśnj uśmiech. Matki, wachlując leniwie twarze, śledziły córki oczami, z których wyczytać można było losy panien. Damy te nie przejmowały się tym że muszą wysiadywać tu godzinami, bez względu na śmiertelne znużę nie, milcząc albo siląc się nerwowo na rozmowę, byleby dziewczęta mogły się zabawić! Ale widzieć, że są zaniedbywane i pomijane!... Ach, i matki również uśmiechały się, lecz oczy ich sztyletowały jak oczy podrażnionego łabędzia; rade byłyby uchwycić młodego Gathercole'a za szelki jego eleganckich spodni i przyciągnąć do swoich córek — tego zarozumiałego smarkacza!

Wszystkie okrucieństwa, cała gorycz życia, jego wzruszające tragedie i nierówne szasne, jego pycha, ofiarność i cierpliwość znajdowały odbicie na tym polu walki, jakie stanowiła sala balowa w domu Rogera. Tu i ówdzie pary zakochanych — nie z owego specjalnego gatunku wielbicieli w rodzaju adoratorów Francie, ale zwykłych zakochanych — drżące, czerwieniące się, milczące, szukały się wzajem ukradkowymi spojrzeniami, starały się spotkać i zetknąć w wirze tanecznym, a niekiedy tańcząc razem, zwracały uwagę widzów niezwykłym blas-kiemu oczu. 166 w Dokładnie z wybiciem dziesiątej przybyli Jamesowie: Emilia, Ra-lela, Winifreda (Dartie'ego pozostawiono w domu, gdyż poprzednim izem przy podobnej okazji wypił u Rogerów za dużo szampana) Cecylia, najmłodsza, dla której przyjęcie to było pierwszym wystę-em. Tuż po nich Soames i Irena przyjechali dorożką od rodziców, dzie jedli obiad. Wszystkie te panie miały ramiona nie przykryte tiulem — owo mielsze obnażenie ciała świadczyło wyraźnie, że pochodzą z elegantzej dzielnicy miasta. Soames, usiłując nie potrącić tańczących, stanął pod ścianą. Z maską wykłego bladego uśmiechu na twarzy, obserwował wirujące pary. Valc po walcu zaczynał się i kończył, para po parze przesuwała się : uśmiechem na ustach, słychać było głośne śmiechy i urywki rozmów. Niektórzy tańczyli z zaciśniętymi wargami, wodząc oczyma po tłumie jości; jeszcze inni z rozchylonymi, milczącymi ustami i wpatrzonymi iv siebie wzajem oczyma. Atmosfera balu, zapach kwiatów, włosów i ulubionych kobiecych perfum opływał salę dusznymi falami w upale nocy letniej. Soames milczący, z odcieniem szyderstwa w uśmiechu, zdawał się nie zwracać na nic uwagi, od czasu do czasu jednak oczy jego, znajdując to, czego szukały, przywierały do określonego punktu w wirującej ciżbie i wówczas uśmiech zamierał na jego wargach. Nie zatańczył ani razu. Niektórzy z mężczyzn tańczyli z własnymi żonami; jego poczucie „formy" nie pozwalało mu nigdy tańczyć z Ireną od czasu ich ślubu, i jeden chyba bóg Forsyte'ów mógłby powiedzieć, czy było to dla niego ulgą, czy nie. I Przefruwała obok niego, tańcząc z innymi mężczyznami; jej suknia, barwy irysów, falowała dokoła nóg. Tańczyła dobrze; znudziły go już .zachwyty, powtarzane z kwaśnym uśmiechem przez wszystkie kobiety. — Jak pięknie tańczy pańska żona, panie Forsyte! Prawdziwa przyjemność patrzeć na nią w tańcu! Nudziło go odpowiadanie im z ukośnym spojrzeniem: — Tak pani uważa? Niemile wachlował go prąd powietrza wytwarzany przez jakąś wirującą tuż przy nim młodą parę. Francie i jeden z jej wielbicieli, stojąc w pobliżu, rozmawiali o miłości. W pewnym momencie Soames usłyszał za sobą głos Rogera wydającego jednemu z służących polecenie w sprawie kolacji. Wszystko było tutaj drugorzędne! Żałował, że przyszedł. Zapytał Irenę, czy jest jej potrzebny, na co odpowiedziała mu z swoim zwykłym uśmiechem, jctóry mógł doprowadzić do szału: — O nie! Po co więc przyszedł? W ciągu ostatniego kwadransa znikła mu 167 zupełnie z oczu i nigdzie jej nie widział. Zamiast niej zbliżył się Jerzy, jak zawsze z sardonicznym wyrazem twarzy; już za późno, aby mu zejść z oczu.

— Widziałeś Pirata w bojowym rynsztunku, z porządnie ostrzyżoną głową, w pełnej gali? — spytał ten zawodowy kpiarz. Soames odpowiedział, że nie, i w przerwie pomiędzy tańcami przeszedł na drugą stronę niemal pustej w tej chwili sali; następnie wyszedł na balkon i spojrzał na ulicę. Przed dom zajechał właśnie powóz ze spóźnionymi gośćmi. Dokoła bramy skupiła się gromadka cierpliwych londyńskich gapiów ulicznych, którzy wyrastają jak spod ziemi na widok oświetlonych okien i dźwięków muzyki. Blade, wzniesione do góry twarze, wyłaniające się ponad czarnymi,, tonącymi w mroku postaciami, miały wyraz tępego zapatrzenia, co rozdrażniło Soamesa. Dlaczego pozwalają im się tu gromadzić? Dlaczego policja ich nie rozpędza? Ale policjant nie zwracał na nich uwagi, stał, szeroko rozstawiwszy nogi, na kawałku czerwonego chodnika zaścielającego podjazd. Twarz jego pod służbowym hełmem miała ten sam wyraz tępego zapatrzenia co oczy tamtych. Z drugiej strony jezdni, poprzez sztachety, Soames mógł dostrzec połyskujące w świetle latarni ulicznych, lekko poruszane wiatrem gałęzie drzew, a za nimi, wyżej, szeregi oświetlonych okien, wpatrzonych, niby mnóstwo oczu, w niemą czerń ogrodu. Nad tym wszystkim rozpięta kopuła nieba, cudownego londyńskiego nieba, zasypanego świetlistym pyłem padającym od niezliczonych świateł miasta — ciemna opona rozsnuta pomiędzy gwiazdami, odbijająca w swym olbrzymim zwierciadle ludzkie potrzeby i ludzkie zachcianki, nędzę i przepych, noc w noc ogarniająca wyrozumiale drwiącym uśmiechem wielo-milową przestrzeń: domy i ogrody, wspaniałe rezydencje i liche chatki, Forsyte'ów, policjantów i cierpliwych gapiów ulicznych. Soames odwrócił się i ukryty we wnęce, obserwował oświetloną salę. Było tutaj znacznie chłodniej. Spostrzegł nowo przybyłych: June i jej dziadka, wchodzących do pokoju. Dlaczego tak się spóźnili? Stali w drzwiach. Oboje wyglądali markotnie. Trudno wyobrazić sobie stryja Jolyona zjawiającego się o tej porze na balu! Dlaczego June nie wybrała się z Ireną, jak to zwykle czyniła? Nagle przyszło mu na myśl, że już od dawna nie widywał June. >d Obserwując z leniwą złośliwością jej twarz, zauważył, że zmieniła się nagle, zbladła tak, jakby miała zemdleć, i wnet potem oblała się szkarłatnym rumieńcem. Idąc śladem jej spojrzenia, spostrzegł swoją żonę wspartą na ramieniu Bosinneya, z którym wychodziła z oranżerii znajdującej się na końcu sali. Irena podniosła oczy ku towarzyszowi, jak gdyby odpowiadając mu na jakieś pytanie, on zaś wpatrywał się w nią chciwie. 168 Soames spojrzał znów na June. Dłoń jej spoczywała na ramieniu ziadka; dziewczyna zdawała się go o coś prosić. Na twarzy starego olyona odbił się wyraz zdumienia; w chwilę później odwrócili się znikli za drzwiami z pola widzenia Soamesa. Muzyka znów zagrała walca, a on, nieruchomy jak posąg w swojej męce okiennej, z nieporuszoną twarzą, ale bez uśmiechu na ustach, :zekał. Wreszcie, w niewielkiej odległości od ciemnego balkonu, ujrzał :onę, tańczącą z Bosinneyem. Poczuł zapach gardenii zdobiącej jej ;oaletę, widział wznoszenie się i opadanie piersi, wyraz tęsknego jmdleriia w oczach, rozchylone usta i dziwny, nie znany mu dotychczas iśmiech na twarzy. W wolnym, kołyszącym się rytmie tanecznym prze wirowali obok Soamesa i w mgnieniu tym wydało mu się, że byli przytuleni do siebie. Zobaczył, jak Irena podniosła ciemne, aksamitne oczy na Bosinneya, po czym opuściła je ponownie. Śmiertelnie blady powrócił na balkon i opierając się o balustradę spoglądał w dół, na skwer. Grupa gapiów stała tam wciąż jeszcze, wpatrzona z tępym uporem w oświetlone okna; twarz policjanta, tak samo zagapiona, zwracała się również w górę. Soames jednak nie widział nic z tego wszystkiego. Przed dom zajechał powóz, dwie postacie wsiadły do niego i odjechały...

Tego dnia wieczorem June i stary Jolyon zasiedli do obiadu o zwykłej porze. Dziewczyna miała na sobie, jak zazwyczaj, suknię zapiętą pod szyję, a dziadek ubrany był także po domowemu. Przy śniadaniu wspomniała o balu u stryja Rogera; chętnie by tam poszła; szkoda tylko, wspomniała, że popełniła głupstwo i nie poprosiła nikogo, żeby ją zabrał. Teraz już za późno. Stary Jolyon podniósł na nią bystre oczy. June na wszelkich zabawach tanecznych bywała z Ireną. Rozumiało to ąię samo przez się. Rozmyślnie też utkwiwszy w niej wzrok, zapytał: — Dlaczego nie umówiłaś się z Ireną? Nie! June nie miała ochoty iść z Ireną. Pójdzie tylko wtedy, jeżeli... geżeli dziadkowi nie zrobiłoby różnicy ten jeden jedyny raz towarzyszyć jej, na krótko zresztą. Wobec jej błagalnego spojrzenia i wymizerowanej twarzy stary Jolyon zgodził się, pomrukując niechętnie. Nie rozumie właściwie, po co jej potrzebne tańce u Rogerów — mógłby się założyć, że zabawa będzie tam marna. A zresztą ona, będąc tak mizerna, nie powinna ^chodzić na żadne tańce. Potrzeba jej morskiego powietrza, zaraz też po ęwalnym zebraniu Globular Gold Concessions zawiezie ją nad morze. Lo? Nie chce wyjechać z Londynu? O, zupełnie się tutaj wykończy! iŻałośnie, ukradkiem zerkając na nią, jadł w dalszym ciągu śniadanie. ,h June wyszła wcześnie i w południową spiekotę niespokojnie wędro-^wała po mieście. Jej drobna, lekka postać, ostatnio tak apatycznie się poruszająca, zdradzała niezwykłą ruchliwość. Dziewczyna kupiła dla 169 siebie trochę kwiatów. Chciała — postanowiła — wyglądać szczególnie korzystnie. O n tam będzie! Wiedziała doskonale, że otrzymał zaproszenie. Pokaże mu, że nic sobie z niego nie robi. Na dnie serca żywiła jednak nadzieję, że tego wieczora odzyska go na nowo. Powróciła zarumieniona i przy lunchu wesoło gawędziła z dziadkiem, czym zdołała go zwieść. W ciągu popołudnia wybuchła nagle rozpaczliwym łkaniem. Stłumiła szloch kryjąc twarz w poduszkę, kiedy się jednak wreszcie uspokoiła, ujrzała w lustrze obrzękłą twarz i zaczerwienione, podkrążone fioletowymi sińcami oczy. Aż do obiadu pozostała w przyciemnionym pokoju. Przez cały czas milczącego posiłku wrzała w niej walka wewnętrzna. Sprawiała wrażenie tak przygnębionej i wyczerpanej, że stary Jolyon polecił Wąsaczowi odwołać powóz. Nie pozwoli jej wyjść. Powinna się położyć! June nie oponowała, poszła na górę i dłuższy czas siedziała po ciemku. O dziesiątej zadzwoniła na pokojówkę. — Proszę mi przynieść gorącej wody i powiedzieć panu, że jestem zupełnie wypoczęta. Proszę go też zawiadomić, że gdyby nie czuł się na siłach, mogę pojechać do stryja Rogera sama. Wobec pytającego spojrzenia służącej June przybrała ton rozkazujący: — Proszę przynieść mi natychmiast gorącą wodę! Suknia balowa leżała jeszcze rozłożona na kanapie. June ubrała się z gorączkową starannością, wzięła do ręki pęk kwiatów i zeszła na dół, wysoko trzymając małą główkę, uginającą się pod ciężarem włosów. Przechodząc obok pokoju dziadka usłyszała jego głos. Zdziwiony i zirytowany, ubierał się pośpiesznie. Było już po dziesiątej; nie staną na miejscu przed jedenastą — dziewczyna chyba oszalała! Nie śmiał jej wszakże drażnić, wyraz jej twarzy przy obiedzie nie dawał mu spokoju. Ciężkimi hebanowymi szczotkami przygładzał włosy, dopóki nie lśniły w świetle jak srebro, po czym i on ukazał się w mrocznej klatce schodowej. June czekała na niego na dole i oboje bez słowa wsiedli do powozu. Kiedy po jeździe, która zdawała się nie mieć końca, June weszła do sali balowej w domu Rogera, kryła pod maską stanowczości istną burzę zdenerwowania i wzruszenia. Uczucie wstydu, że może być posądzona o tak zwane „bieganie za nim", zagłuszała obawa, że a nuż

Fil nie' przyjdzie, że go jednak nie zobaczy i w ten sposób na niczym spełznie"' decyzja — nie wiedziała tylko, jak ją wprowadzić w czyn — ponownego^' zdobycia narzeczonego. >sl Widok sali balowej z błyszczącą posadzką napełnił June uczuciem11 radości i triumfu, lubiła bowiem tańczyć i w tańcu fruwała, lekka niby 170 >tny, płomienny elf. Na pewno Fil poprosi ją do tańca, a wówczas TÓcą pomiędzy nimi dawne stosunki. Żywo rozejrzała się dokoła. Widok Bosinneya, nadchodzącego od strony oranżerii w towarzy-twie Ireny, z dziwnym wyrazem bezgranicznego upojenia na twarzy, adał jej cios zbyt nagły. Nikt nie widział — nikt nie powinien dostrzec - jak jest straszliwie zgnębiona, nawet dziadek. Położyła rękę na ramieniu Jolyona i szepnęła ledwo dosłyszalnie: — Dziaduniu, muszę wrócić do domu, czuję się niedobrze. Pociągnął ją szybko, mamrocząc pod nosem do samego siebie, że ; góry to przewidywał. Jej nic nie powiedział. Dopiero kiedy znów znaleźli się w powozie, rtóry szczęśliwym trafem stał w pobliżu drzwi, zapytał: — Co się stało, kochanie? Czując, że całym jej smukłym ciałem wstrząsa łkanie, zaniepokoił się strasznie. Musi wezwać nazajutrz lekarza. Nie odstąpi od tego. Nie noże dłużej patrzeć na jej stan... Cicho, cicho, uspokój się... June stłumiła płacz i gorączkowo uczepiona ręki dziadka, leżała wtulona w róg powozu, kryjąc twarz w fałdach szala. Widział tylko jej oczy, szeroko otwarte i wpatrzone w ciemność, lecz nie przestał gładzić jej ręki wychudłymi palcami. IX. Wieczór w Richmond Inne jeszcze oczy, poza oczami June i Soamesa, widziały „tych dwoje" (jak Eufemia zaczęła ich już nazywać) wracających z oranżerii, inne jeszcze oczy zauważyły wyraz twarzy Bosinneya. Są momenty, w których natura ujawnia namiętność ukrytą pod beztroskim spokojem zwykłych zjawisk — wiosną, gdy śnieżna biel kwiecia na krzewach migdałowych wytryska nagle poprzez szkarłatne obłoki, gdy światło księżyca oblewa ośnieżony, rysujący się na głębokim szafirze nieba wyniosły szczyt, nad którym błyszczy jedyna gwiazda, albo gdy stary cis staje w płomieniach zachodu, niby ciemny strażnik czuwający nad jakąś gorejącą tajemnicą. Są też chwile, kiedy w galerii obrazów dzieło, zaznaczone w katalogu przypadkowego widza jako „***wyjątkowo piękny Tycjan", przebija pancerz obojętności któregoś z Forsyte'ów, lepiej może najedzonego niż jego bliźni, i trzyma go pod czarem jakby ekstatycznego zachwytu. Są tu rzeczy, czuje to, są tu rzeczy, które... no, które są naprawdę rzeczami... Ciąży nad nim coś niepojętego, coś nie dającego się ująć rozumem, kiedy jednak usiłuje określić owo coś ze ścisłością praktycznego człowieka, wymyka mu się ono i ulatuje, podobnie jak opar wina, 171 które wypił, rozwiewa się pozostawiając tylko przykre samopoczucie i świadomość posiadania wątroby. Czuje, że za wiele sobie pozwolił, że nadużył czegoś i że opuściła go cnota umiarkowania. Nie pragnął wcale, by objawiło mu się to, co kryje się pod trzema gwiazdkami w katalogu. Niech Bóg broni, aby dowiedzieć się miał czegokolwiek o siłach Natury! Niech Bóg broni, aby miał choć na chwilkę uznać, że istnieją podobne rzeczy! Z chwilą gdy je uzna, co stanie się z nim samym? Płaci się szylinga za wejście i szylinga za katalog.

Wyraz twarzy, który dostrzegła June, który dostrzegli inni For-syte'owie, stanowił jakby nagły błysk płomienia świecy przesuwanej poza wyimaginowanym płótnem, błysk, co ukazał się w szparze płótna — nagłe roziskrzenie się mglistej, niepewnej jasności, widmowej i kuszącej. Uświadomiło to patrzącym, że jakieś groźne siły dokonują tu swego dzieła. Na jedno mgnienie świadomość ta ucieszyła ich i zainteresowała, po chwili wszakże zdali sobie sprawę, że nie powinni byli tego wcale dostrzec. A jednak wyjaśniło to powód tak późnego przybycia June i jej zniknięcia bez przetańczenia jednego choćby tańca, bez przywitania się nawet z narzeczonym. Zachorowała, jak mówiono, i nic w tym dziwnego. Lecz tu z poczuciem winy spojrzeli wzajem na siebie. Nie mieli wcale zamiaru szerzyć plotek ani też nie chcieli być złośliwi. I któż by mógł tego pragnąć? Obcym nie piśnięto ani słówka; niepisane prawo zamykało usta wszystkim członkom rodziny. Potem przyszła wiadomość, że June wraz z dziadkiem wyjechała nad morze. Wywiózł ją do Broadstairs; miejscowość ta zaczynała wchodzić w modę na przekór Mikołajowi, odbierając palmę pierwszeństwa Yarmouth. Nikt zaś z Forsyte'ów, udających się nad morze, nie chciał oddychać za swoje pieniądze powietrzem, które nie poruszyłoby w nim żółci przed upływem tygodnia. Fatalnie arystokratyczne upodobanie pierwszego Forsyte'a do picia madery niewątpliwie rozbudziło pod tym względem wrażliwość jego potomków. Tak więc June wyjechała nad morze. Rodzina czekała na dalszy ciąg wypadków; nic innego nie pozostało do zrobienia. Ale jak daleko, jak właściwie daleko zaszło „tamtych dwoje"? Jak daleko zamierzają zajść? Czy może w ogóle być mowa o tym, by się poważnie zaangażowali? Z pewnością skończy się to na niczym, bo przecież żadne z nich nie ma pieniędzy. Co najwyżej flirt, którego kres nastąpi we właściwym czasie, jak to się zawsze dzieje z podobnymi miłostkami. s Siostra Soamesa, Winifreda Dartie, która wraz z powietrzem Mayfair — mieszkała przy Green Street — wchłonęła bardziej nowoczesne zasady na temat stosunków małżeńskich aniżeli dotychczas obowiązu172 =L .„. .. _. .--..,-W".; jące chociażby w Ladbroke Grove, wyśmiała samą myśl, aby w tej sprawie miało się kryć coś niewłaściwego. „Ta mała" — Irena była wyższa od niej, toteż dobitne świadectwo rzetelnej wartości Forsyte'ów stanowiło, że na zawsze już miała pozostać „tą małą" — nudzi się po prostu. Dlaczego nie miałaby się zabawić? Soames nie jest zbyt zajmujący, a co się tyczy pana Bosinneya, tylko ten błazen Jerzy mógł go przezwać Piratem — Winifreda utrzymywała stanowczo, że jest to bardzo szykowny młody człowiek. Twierdzenie, że Bosinney jest szykowny, wywołało istną sensację. Nie mogło jednak przekonać. Że jest „przystojny na swój sposób", gotowi byli przyznać, określenie go jednak jako szykownego, z jego wystającymi kośćmi policzkowymi, z jego biegającymi ciekawie oczyma, a nade wszystko z jego miękkimi pilśniowymi kapeluszami, stanowiło tylko jeszcze jeden dowód przesadnej pogoni Winifredy za czymś nowym. Działo się to owego słynnego lata, kiedy przesada była w modzie, kiedy sama ziemia z przesadną hojnością szafowała swymi darami, drzewa kasztanowe okryły się niezwykle bujnym kwieciem, a z kwiatów płynęły niebywałe dotychczas wonie: kiedy róże pysznie rozkwitły we wszystkich ogrodach, kiedy nocami miriady gwiazd zaledwie mogły pomieścić się na niebie; kiedy codziennie, przez cały dzień, mosiężna tarcza słońca w pełni blasku wisiała ponad Parkiem; kiedy ludzie dziwnie się zachowywali, śniadając i obiadując na otwartym powietrzu. Wezbrane jak nigdy dotychczas rzeki powozów i dorożek płynęły poprzez mosty rozpięte nad lśniącą rzeką, uwożąc tysiące zamożnych mieszczan do zielonych

przepychów Bushey, Richmond, Kew czy Hampton Court. Każda niemal rodzina, mająca jakiekolwiek pretensje należenia do klasy jeżdżącej powozami, raz przynajmniej tego lata zwiedzała kasztanowe gaje w Bushey albo też urządzała wycieczkę, by ujrzeć kwitnące słodkie kasztany w Richmond Park. Sunąc gładko, choć w kurzawie pyłu wzbijanego kopytami własnych koni, wypatrywali, jak należało, ozdobionych rogami głów wielkich, powolnych jeleni ukazujących się wśród gęstwiny paproci, które na okres jesieni obiecywały kochankom niebywale bujną osłonę. Tu i ówdzie, ilekroć słodki zapach kasztanowego kwiecia i paproci zaleciał bliżej, mawiano sobie wzajem: — Ach, moja droga (czy „mój drogi"), jaki szczególny aromat! Lipy tego lata zakwitły niebywale szczodrze, zdając się niemal całe koloru miodu. Ku zachodowi słońca na rogach skwerów londyńskich tchnęły one zapachem słodszym niż ten, co przywabiał pszczoły — zapachem, co poruszał niewypowiedziane tęsknoty w sercach Forsyte'ów i równych im współbliźnich, zażywających po obiedzie miłego chłodu w obrębie owych ogrodów, do których oni jedni posiadali klucze. 173 Tęsknota ta zniewalała ich do dłuższego przesiadywania o zmierzchu wśród majaczących już niewyraźnie kwietników, kazała przechadzać się i przechadzać bez końca, jak gdyby czekał tu na nich ktoś ukochany — czekał, aż zgasną w cieniu gałęzi ostatnie blaski dnia. Nieokreślona jakaś sympatia, zrodzona pod wpływem zapachu lipowego kwiecia, siostrzane pragnienie, aby przekonać się osobiście, jak sprawy stoją, a może chęć udowodnienia słuszności wypowiadanej przez nią opinii, że „nic w tym wszystkim nie ma niewłaściwego", lub po prostu niezwalczona tego lata ochota na przejażdżkę do Richmond, skłoniły matkę małych Darciątek (Publiusza, Imogeny, Maud i Benedykta) do napisania następującego listu do bratowej: „30 czerwca Kochana Irenko! Słyszałam, że Soames jedzie jutro do Henley, gdzie ma przenocować. Myślę, że dobrze zabawiłybyśmy się, gdybyśmy w niedużym towarzystwie wybrały się do Richmond. Może zaprosiłabyś pana Bosinneya, a ja ściągnę młodego Flipparda? Emilia (matkę nazywali po imieniu, uważając, że to szykowniej) pożyczy nam powóz. Zajadę po Ciebie i Twego kawalera o siódmej. Kochająca Cię siostra Winifreda Dartie. Montague uważa, że całkiem możliwy obiad dostaniemy «Pod Berłem i Koroną»." „Montague" było to drugie i bardziej znane imię Dartie'ego — zaliczał się bowiem niewątpliwie do ludzi światowych, a na pierwsze miał „Mojżesz". Projekt Winifredy spotkał się jednak z większym sprzeciwem Opatrzności, aniżeli zasługiwała tak zacna intencja. Przede wszystkim otrzymała następującą kartkę od młodego Flipparda: „Droga Pani! Niezmiernie mi przykro, ale zajęty jestem w sposób nieodwołalny. Oddany ¦«. August Flippard." Za późno już było szukać na prawo i na lewo zastępstwa. Winifreda, pełna macierzyńskich uczuć, z całą przytomnością umysłu odwołała się do własnego męża. Posiadała w istocie stanowcze, acz wyrozumiałe usposobienie, idące w parze z bardzo wyrazistym profilem, jasnymi włosami i zielonkawymi oczyma. Rzadko, a bodaj nigdy nie traciła kontenansu i zawsze umiała znaleźć dobre strony w najgorszej nawet sytuacji. 174 Dartie był także w dobrym nastroju. Erotic nie zdobył wprawdzie pucharu Lancashire. Właściwie słynny ten wyścigowiec, będący własnością jednego z potentantów wyścigowych, który w sekrecie sam postawił przeciwko niemu niejeden tysiąc, nawet nie wystartował.

Czterdzieści osiem godzin po jego klęsce należało do najciemniejszych okresów w życiu Dartie'egOi Myśl o Jamesie dniem i nocą nie dawała mu spokoju. Czarne wątpliwości co do Soamesa rozświetlały tylko chwilami przebłyski słabej nadziei. W piątek wieczorem był do tego stopnia zgnębiony, że się upił. Ale w sobotę rano zwyciężył w nim niezawodny instynkt giełdziar-skiego ryzykanta. Będąc dłużnym kilka setek, których w żadnym wypadku nie mógł spłacić, pojechał do miasta i postawił wszystko od razu na Concertinę, biegającą w wielkim wyścigu z przeszkodami (Saltown Borough Handicap). — Ten mały Żydek, Nathans, dał mi Wskazówki — zwierzył się majorowi Scrottonowi, z którym był na lunchu w klubie „Iseeum". — Ja sam nie mam o szkapie zielonego pojęcia. Niech się, co chce, dzieje. Jeżeli nie wygra, do wszystkich diabłów — to niech ją... No, wtedy stary będzie musiał zapłacić! Butelka starego porto, którą sam całą opróżnił, wznieciła na nowp jego pogardę dla Jamesa. Wygrał. Concertina przyszła pierwsza o długość szyi — niemal dosłownie o włos. Ale jak wyraził się Dartie: — Trzeba mieć szczęście! * Nie miał nic przeciw wyprawie do Richmond. Popierał ją nawet. Czuł wiele podziwu dla Ireny i pragnął gorąco okazji zbliżenia się do niej. O wpół do szóstej przybył służący z Park Lane z wiadomością: — Pani Forsyte bardzo żałuje, ale jeden z koni kaszle! Nie pokonana tym nowym ciosem Winifreda wysłała natychmiast małego Publiusza (liczącego obecnie siedem lat) z boną na Montpellier Sąuare. Pojadą dorożkami i spotkają się o trzy kwadranse na ósmą w restauracji „Pod Berłem i Koroną". Dartie przyjął to z wielkim zadowoleniem. Daleko przyjemniej będzie tak pojechać, niż siedzieć w powozie tyłem do koni! Nie miał nic przeciw przejażdżce z Ireną. Przypuszczał, że zajadą po nią na Montpellier Sąuare i wezmą stamtąd dorożki. Gdy się jednak dowiedział, że spotkać się mają dopiero „Pod Berłem i Koroną" i że wobec tego wypadnie mu jechać ż własną żoną, nachmurzył się i bąknął coś o przeklęcie powolnej jeździe. Wyruszyli o siódmej; Dartie zaproponował woźnicy zakład o pół korony, że nie zajedzie na miejsce nawet i za trzy kwadranse. 175 Dwa razy tylko mąż i żona zamienili między sobą uwagi podczas jazdy. — Szanownemu panu Soamesowi włosy staną dęba na głowie, gdy usłyszy, że jego żona przejechała się dorożką z szanownym panem Bosinneyem! — stwierdził Dartie. — Nie pleć głupstw, Monty! — odparła Winifreda. — Głupstw! — powtórzył Dartie. — Nie znasz kobiet, moja piękna pani! W drugim wypadku zapytał tylko: — Jak dzisiaj wyglądam? Mam ździebko podkrążone oczy? Ten hultaj Jerzy zanadto lubi pociągać z butelki! Był na lunchu w „Haversnake" z Jerzym Forsyte'em. Bosinney z Ireną przybyli przed nimi. Stali w jednym z wielkich okien wychodzących na rzekę. Tego lata okna pozostawiano otwarte przez cały dzień, a także całą noc; toteż i dniem i nocą płynęły z ogrodów wonie kwiatów i drzew, gorąca woń suszącego się siana i chłodna orzeźwiająca woń obfitej rosy. Spostrzegawcze oczy Dartie'ego wykryły od razu, że goście nie wykorzystali chyba zbytnio okazji; stali tuż przy sobie nie mówiąc ani słowa. Bosinney wyglądał jak wygłodniałe zwierzę — musiało mu się nie powieść!

Pozostawił jednak ich oboje na opiece Winifredy, a sam zajął się obiadem. Forsyte zażądałby dobrego, ale nie wykwintnego jedzenia. Dartie natomiast ocenił od razu możliwości „Berła i Korony". Kiedy ktoś, jak on, żyje z dnia na dzień, nie wystarczy mu byle co do jedzenia. Musi mieć wszystko, co najlepsze — i na pewno to otrzyma. Napoje muszą być również w najlepszym gatunku; w Anglii pjje się dużo trunków, które dla Dartie'ego „nie są dość dobre"; zażąda najprzedniejszych. Płacąc nie swoimi pieniędzmi nie ma przecież potrzeby sobie skąpić. Skąpić sobie potrafi byle kiep, ale nie Dartie. Wszystko co najlepsze! To najzdrowsza zasada, na jakiej może oprzeć życie człowiek, którego teść rozporządza bardzo znacznymi dochodami i ma słabość do wnuków. Bystrym okiem Dartie wykrył ten słaby punkt Jamesa w pierwszym zaraz roku po zjawieniu się na świat (przez pomyłkę) małego Publiu-sza; przenikliwość ta opłaciła mu się. Czworo małych Darciątek stanowiło teraz stałe zabezpieczenie. Punktem kulminacyjnym biesiady była niewątpliwie czerwona bar-wena. Wspaniała ta ryba, sprowadzona ze znacznej odległości w stanie nieskazitelnego niemal zakonserwowania, została naprzód usmażona, potem oczyszczona z ości i wreszcie podana w lodzie z ponczem z madery zamiast sosu, według przepisu znanego nielicznym tylko smakoszom-światowcom. 176 Poza rybą nic nie zasługiwało na uwagę z wyjątkiem rachunku zapłaconego przez Dartie'ego. Niezmiernie miły i uprzedzający podczas całego obiadu, Dartie prawie nie odrywał od twarzy i postaci Ireny śmiałego, pełnego zachwytu wzroku. Musiał jednak przyznać się w głębi duszy, że niczym mu się nie odwzajemniała; pozostała zupełnie chłodna, tak chłodna, jak chłodne zdawały się jej ramiona, przezierające spod kremowej koronki. Miał nadzieję, że przychwyci ją na porozumiewaniu się z Bosinneyem, lecz nic z tego — umiała zdumiewająco ukryć swoją grę. Co się zaś tyczy samego architekciny, był on ponury i mrukliwy niczym niedźwiedź obudzony z drzemki — Winifreda miała duże trudności z wydobyciem z niego bodaj słowa; nie jadł nic, nie żałował sobie tylko wina, coraz bardziej też bladła jego twarz, a oczy spoglądały wręcz niesamowicie. Wszystko to było bardzo zajmujące. Dartie sam czuł się w doskonałej formie, mówił z dużą swobodą i w miarę uszczypliwie, jako człowiek z natury niegłupi. Opowiedział kilka pikantnych, ale utrzymujących się na granicy przyzwoitości historyjek. Stanowiło to z jego strony ustępstwo dla towarzystwa, zazwyczaj bowiem opowiadane przez niego dykteryjki nie wyróżniały się tą cnotą. W żartobliwie ironicznym przemówieniu zaproponował wypicie zdrowia Ireny. Nikt jednak nie poszedł za jego wezwaniem, a Winifreda skarciła go: — Nie rób z siebie błazna, Monty! Na jej propozycję wyszli po obiedzie na taras, z którego roztaczał się widok na rzekę. — Chciałabym przyjrzeć się zakochanym parkom z pospólstwa — oświadczyła Winifreda — to takie zabawne! Mnóstwo ich przechadzało się w chłodzie, miłym po całodniowej spiekocie. W powietrzu rozbrzmiewały liczne głosy, jedne donośne i rubaszne, inne ciche, jak gdyby powierzające sobie wzajem jakieś tajemnice. Praktyczne oko Winifredy, jedynej spośród obecnych przedstawicielki Forsyte'ów, szybko dostrzegło nie zajętą ławkę, na której siedli rzędem wszyscy czworo. Wielkie drzewo rozpościerało nad ich głowami gęsty baldachim. Ponad rzeką ciemniała z wolna łuna zachodzącego słońca. Dartie siedział na końcu ławki, tuż przy nim Irena, potem Bosinney i wreszcie Winifreda. Zaledwie starczyło miejsca na czworo i świato-wiec czuł ramię Ireny przyciśnięte do swego ramienia. Wiedział, że ona nie może się odsunąć tak, by to nie wyglądało niegrzecznie, i to

właśnie go bawiło, obmyślał też raz po raz jakiś ruch, który silniej jeszcze zbliżał ich do siebie. 177 „Czekaj ty, Piracie, nie będziesz jej miał dla siebie samego! Doskonała pozycja! Nie trzeba lepszej! — mówił sobie w duchu. Z daleka, sponad tonącej w mroku rzeki dolatywało ciche pobrzękiwanie na mandolinie i głosy śpiewające ludową piosenkę. Płyń, lodzi, płyń — na tamten brzeg, Wesoło płyńmy, wesoło! Bo śmiech to najwspanialszy lek I czarka sherry, co krąży wokoło * Nagle zza drzew wypłynął blady jeszcze księżyc-nowik i jak gdyby pod wpływem jego tchnienia powiało chłodem, lecz wśród chłodnego powietrza napływał wciąż ciepłą falą aromat lip. Dartie, paląc cygaro, zerkał ukradkiem na Bosinneya, który siedział wpatrzony w przestrzeń, ze skrzyżowanymi na piersiach rękami i wyrazem twarzy człowieka udręczonego. Potem rzucił okiem na twarz siedzącej pomiędzy nimi Ireny, tak przesłoniętą cieniem, że wyglądała jak ciemniejsza jeszcze żywa, i oddychająca plama mroku, cicha, tajemnicza, kusząca. Na hałaśliwym dotąd tarasie zaległa cisza, jak gdyby wszyscy spacerujący dumali nad tajemnicami zbyt cennymi, aby o nich mówić. Dartie pomyślał: „Kobiety!" Łuna zachodu zgasła ponad rzeką, śpiew umilkł, blady księżyc skrył się poza drzewem i wszystko dokoła pociemniało. Dartie przysunął się jeszcze bliżej do Ireny. Nie zraził go dreszcz, jaki wstrząsnął jej ciałem, którego dotykał, ani też niespokojny, pogardliwy błysk jej oczu. Uczuł tylko, że próbuje się od niego odsunąć, i uśmiechnął się. Należy zaznaczyć, że światowiec wypił zupełnie dostateczną, jak na siebie, porcję wina. Grube, rozchylone wargi pod starannie podkręconym wąsikiem i pełen zuchwałej złośliwości wzrok, utkwiony z ukosa w twarzy Ireny, nadawały Dartie'emu podobieństwo do satyra. Na wąskim skrawku nieba, widocznym pomiędzy rzędami wierzchołków drzew, rozbłysły pierwsze gwiazdy; podobnie do śmiertelników, tu na ziemi, zdawały się kręcić, mrugać na siebie porozumiewawczo i szeptać ze sobą. Taras ożywił się ponownie gwarem ludzkich głosów i Dartie pomyślał: „O! Nie zazdroszczę Bosinneyowi! Biedak, wygląda na zgłodniałego!..." I przysunął się jeszcze bliżej do Ireny. Nie zyskał wszakże z jej strony należnego uznania. Wstała z ławki i wszyscy poszli za jej przykładem. Światowiec umocnił się jeszcze w zamiarze przekonania się, z jakiej Przełożył Włodzimierz Lewik. 178 też ulepiona jest gliny. Na tarasie szedł tuż przy niej. W głowie szumiało mu wyśmienite wino. Z przyjemnością myślał o, powrocie, o długiej jeździe w gorącym mroku i miłej ciasnocie dorożki, w odosobnieniu od świata, będącym zasługą dobrego i mądrego wynalazcy tego sposobu lokomocji. Głodomór architekcina może jechać z jego żoną — życzy mu wesołej zabawy! Czując jednak, że język może mu wypowiedzieć posłuszeństwo i głos nie będzie brzmiał zbyt pewnie, Dartie wolał powstrzymać się od mówienia, uśmiech tylko nie opuszczał jego pełnych warg. Poszli w kierunku dorożek czekających na nich na drugim końcu dziedzińca. Plan Dartie'ego, podobnie jak wszystkie wielkie plany, cechowała niemal brutalna prostota — będzie po prostu szedł przy Irenie, póki ona nie wsiądzie do dorożki, i natychmiast wskoczy za nią do środka. Irena jednak stanąwszy przy dorożce nie wsiadła do niej, lecz prześliznęła się zręcznie ku głowom końskim. Dartie nie był w tym momencie panem swoich nóg do tego stopnia, aby

móc w porę podążyć za nią. Stała pieszcząc chrapy jednego z koni i ku wielkiemu niezadowoleniu Dartie'ego Bosinney znalazł się przy niej pierwszy. Odwróciła się i cicho coś mu powiedziała. Słowa „ten człowiek" obiły się o uszy Dartie'ego, który stał uparcie przy stopniu dorożki czekając na Irenę. Już on potrafi wyprowadzić ich w pole! Tutaj, w świetle latarni, postać jego (był co najwyżej średniego wzrostu), zgrabnie opięta w białą wieczorową kamizelkę, z lekkim okryciem przewieszonym przez ramię i z różowym goździkiem w butonierce, z wyrazem pewnego siebie, wesołego zuchwalstwa, prezentowała się najlepiej — prawdziwy, doskonały typ światowca. W dorożce siedziała Winifreda. Dartie'emu przyszło na myśl, że Bosinneyowi nie będzie zbyt przyjemnie, jeśli się nie pośpieszy. Nagle ktoś potrącił go tak sunie, że Dartie omal nie rozciągnął się na drodze. Głos Bosinneya syknął mu do ucha: — Ja odwiozę Irenę, słyszy pan? Ujrzał przed sobą twarz pobladłą z wściekłości i oczy rzucające błyski niby oczy dzikiego kota. — Co? — wyjąkał. — Co takiego?! Ani mi się śni! Pojedzie pan z moją żoną! — Precz z drogi! — syknął Bosinney. — Bo rozłoży się pan na środku ulicy! Dartie zrozumiał jak najdokładniej, że tamten nie ma zamiaru żartować, i cofnął się. Korzystając z tego Irena przesunęła się tuż obok, tak że suknia jej otarła się o nogi Dartie'ego, i wskoczyła do dorożki, a Bosinney tuż za nią. — Ruszaj! — usłyszał okrzyk Pirata. Woźnica zaciął konie i powóz potoczył się naprzód. 179 Dartie stał przez chwilę oszołomiony, po czym poskoczywszy ku dorożce, w której siedziała jego żona, wdrapał się do środka. — Ruszać, a żywo! — wrzasnął na woźnicę — i nie tracić z oczu tamtej dorożki przed nami! Usiadłszy obok żony wybuchnął złorzeczeniami. Wreszcie, hamując się z największym wysiłkiem, dodał: — W ładną wkopałaś nas kabałę pozwalając, aby Pirat odwiózł Irenę do domu! Nie mogłaś, do wszystkich diabłów, zabrać go do swojej dorożki? Czy nie widzisz, że ten dureń szaleje z miłości za nią? Trzeba być ślepym, żeby tego nie widzieć! -. Odpowiedź Winifredy zbył nowymi odwołaniami się do wszechmocy niebios i póki nie dojechali do Barnes, ciągnął swoje jeremiady, w trakcie których naurągał żonie, jej ojcu i bratu, Irenie, Bosinneyowi, całemu rodowi Forsyte'ów, własnym dzieciom, a także klął dzień, w którym przyszło mu na myśl się ożenić. Winifreda, kobieta o silnym charakterze, dała mu się wyzłościć, wreszcie pogrążył się w ponurym milczeniu. Oczy jego, miotające wciąż jeszcze iskry gniewu, nie odrywały się od wyprzedzającej ich dorożki, która niby utracona okazja majaczyła przed nimi w ciemności. Nie mógł, na szczęście, słyszeć namiętnych wynurzeń Bosinneya, wynurzeń, których burzliwy potok zerwał tamy towarzyskiej układ-ności. Nie mógł widzieć dreszczu przebiegającego ciało Ireny, jak gdyby ją nagle obnażono, ani jej ciemnych, smutnych oczu, przypominających oczy bitego dziecka. Nie mógł słyszeć błagań i zaklinań Bosinneya, nie mógł słyszeć jej nagłego, cichego płaczu ani widzieć, jak ten nędzny, o zgłodniałym spojrzeniu młodzik kornie i z drżeniem, niby świętości, dotknął jej ręki. Na Montpellier Sąuare woźnica, trzymając się ściśle otrzymanych instrukcji, stanął tuż za pierwszą dorożką. Dartie i jego żona dostrzegli wyskakującego Bosinneya, a później Irenę, która ze spuszczoną głową wbiegła na schody. Miała widocznie klucze od mieszkania, znikła

bowiem natychmiast. Niepodobna było zdać sobie nawet sprawy, czy odezwała się jeszcze do Bosinneya choć jednym słowem. Architekt przeszedł po chwili obok dorożki; oboje, i mąż, i żona, mogli przyjrzeć się jego twarzy w świetle ulicznej latarni. Nosiła na sobie ślady gwałtownego wzruszenia. — Dobranoc, panie Bosinney — zawołała Winifreda. Bosinney wzdrygnął się, zerwał kapelusz z głowy i nie przystając popędził dalej. Najwyraźniej zapomniał zupełnie o ich istnieniu. — A co?! Nie mówiłem?! — wybuchnął Dartie. — Widziałaś twarz tej bestii? Ładnie ubraliśmy Irenę! Śliczna historia! Tak było oczywiste, że w dorożce rozegrała się jakaś dramatyczna scena, iż Winifreda nie mogła już bronić swej teorii. Rzekła więc tylko: 180 — Nie będę o tym nikomu opowiadała. Po co trąbić o tym po całym świecie? Dartie zgodził się z tym od razu. Traktując Jamesa jako swoją osobistą rezerwę, oponował z zasady przeciw niepokojeniu go cudzymi troskami. — Zupełnie słusznie. Soames może sam zająć się swoimi sprawami. Potrafi chyba dać sobie radę! Rozmawiając w ten sposób małżonkowie Dartie zajechali do swojej siedziby na Green Street, za którą komorne opłacał James, i natychmiast udali się na dobrze zasłużony wypoczynek. Było już po północy i o tej porze na ulicach nie znajdował się żaden Forsyte, który mógł śledzić niespokojną wędrówkę Bosinneya; nikt nie widział, jak wrócił i zatrzymał się przy sztachetach ogrodu na Montpellier Sąuare, tyłem do światła latarni ulicznej, jak stał tu w cieniu drzew, wpatrzony w okna domu. Tam, w mroku, kryła się ona — za możność widzenia jej bodaj przez jedną jedyną chwilę oddałby świat cały — ona, która była teraz dla niego tchnieniem drzew lipowych, światłem i ciemnością, i biciem jego własnego serca. X.Definicja Forsyte'a W naturze Forsyte'ów leży nieświadomość tego, że są Forsyte'ami: Jolyon-syn wiedział jednak dobrze, iż jest Forsyte'em. Nie zdawał sobie z tego sprawy aż do chwili, gdy uczynił stanowczy krok, który postawił go poza nawiasem jego kasty. I odtąd świadomość ta nie opuszczała go nigdy. Towarzyszyła mu we wszystkich jego poczynaniach, w ciągu całego pożycia małżeńskiego z drugą żoną, która stanowiła krańcowe przeciwieństwo Forsyte'ów. Wiedział, że gdyby nie zdawał sobie tak jasno sprawy, czego chce, i nie umiał z taką uporczywością kroczyć drogą, jaką sobie wytknął, gdyby nie miał poczucia, iż szaleństwem byłoby utracić to, co okupił tak drogo — słowem, gdyby nie posiadał „poczucia własności" — nie mógłby nigdy zatrzymać jej przy sobie (a może nawet nie pragnąłby jej zatrzymać) w ciągu piętnastu lat trosk finansowych, zawodów i zmartwień; nie byłby nigdy skłonił jej, by go poślubiła po śmierci jego pierwszej żony; nie mógłby przeżyć tego wszystkiego i pozostać wy-mizerowanym co prawda, ale uśmiechniętym. Należał do tych ludzi, którzy siedząc ze skrzyżowanymi nogami niby miniaturowe bożki chińskie, w klatce własnego serca, śmieją się z samych siebie stałym, drwiącym uśmieszkiem. Nie znaczy to wszakże, aby uśmiech ten, wiecznie przywarły do twarzy Jolyona i tak dla niej charakterystyczny, kolidował z jego czynami, które, podobnie jak 181 broda i temperament, stanowiły szczególne połączenie miękkości i stanowczości. Świadom był także, iż jest Forsyte'em i w swojej pracy — malowaniu akwarelami, któremu poświęcał tyle energii, ciągle jednak analizując siebie samego, jak gdyby nie mógł brać całkiem na serio podobnie niepraktycznego zajęcia i jak gdyby ciągle odczuwał jakiś dziwny niepokój, że nie zarabia malarstwem dosyć pieniędzy.

Wskutek tej właśnie świadomości cech prawdziwego Forsyte'a przyjął z mieszaniną współczucia i niesmaku następujący list starego Jolyona (charakter pisma ojca uległ bardzo nieznacznej zmianie w ciągu trzydziestu z górą lat od czasu, jak je pamiętał): „Sheldrake-House, Broadstairs 1 lipca Mój Drogi Jo! . Jesteśmy tutaj od dwóch tygodni i na ogół pogoda nam sprzyjała. Powietrze tu orzeźwiające, ale moja wątroba wciąż nie w porządku i chętnie powrócę do miasta. O June nie mogę powiedzieć nic pocieszającego. Jej zdrowie i usposobienie pozostawiają wiele do życzenia; nie wiem doprawdy, na czym się to wszystko skończy. Nie mówi nic, widać jednak, że truje się biedaczka tym narzeczeństwem, które właściwie istnieje i nie istnieje — licho doprawdy wie, co o tym myśleć. Mam poważne wątpliwości, czy należy jej pozwolić wrócić do Londynu w obecnym stanie rzeczy, tak jest jednak samowolna, że może jej w każdej chwili przyjść do głowy spakować manatki. W istocie ktoś powinien by pomówić z Bosinneyem, aby upewnić się, co do jego zamiarów. Ja sam bałbym się na to ważyć, bo z pewnością porachowałbym gagatkowi kości, myślę jednak, że Ty, który znasz go z klubu, mógłbyś podjąć się tego i wybadać, co właściwie chłopak myśli. Oczywiście, w żadnym wypadku nie skompromituj June. Rad usłyszę od Ciebie za parę dni, czy udało Ci się czegoś dowiedzieć. Sytuacja stała się dla mnie nieznośna, myśl o tym dręczy mnie całymi nocami. Ucałuj ode mnie Jolly'ego i Holly. Twój kochający ojciec Jolyon Forsyte." Młody Jolyon zamyślił się nad treścią tego listu tak głęboko i poważnie, że żona zauważyła tę zadumę i spytała, co się stało. — Nic — odpowiedział. Przyjął za stałą zasadę nie wspominać nigdy o June w rozmowach z żoną. Mogłoby to ją zaniepokoić, Bóg wie, co gotowa by pomyśleć. Pośpieszył tedy zatrzeć wszelkie zewnętrzne ślady zakłopotania, udało mu się to jednak nie lepiej, niż udałoby się jego ojcu, odziedziczył bowiem całą nieporadność starego Jolyona w drobnych podstępach 182 domowego życia. Dlatego też pani Jolyonowa młodsza, krzątając się przy gospodarstwie, miała mocno zaciśnięte wargi i niekiedy tylko ukradkiem rzucała na męża nieprzeniknione spojrzenie. W godzinach popołudniowych Jolyon-syn wyruszył do klubu z listem w kieszeni, niezdecydowany jeszcze, jak postąpić. Badanie człowieka co do ,jego zamiarów" uważał za szczególnie przykre, a własne anormalne położenie zwiększało jeszcze tę przykrość. Tak, to zupełnie w stylu jego rodziny, w stylu wszystkich tych ludzi, których oni znali i z którymi związane były ich losy, powoływać się na tak zwane swoje prawa do jakiegoś człowieka i wtłaczać go w standardowe normy; tak, to zupełnie w ich duchu — stosować zasady handlowe do czysto prywatnych stosunków! I jak wyraźnie określało całą istotę rzeczy zdanie użyte przez ojca: „Oczywiście w żadnym wypadku nie skompromituj June!" A jednak list ten, wyrażone w nim osobiste żale, troska o June, groźba „porachowania kości" — takie to wszystko zrozumiałe! Cóż dziwnego, że ojciec chce się dowiedzieć, jakie Bosinney ma zamiary, cóż też dziwnego, że jest tak rozgniewany. Trudno mu odmówić! Ale dlaczego właśnie synowi powierzył tę misję? Wybór zupełnie niewłaściwy; należy wszakże do cech prawdziwego Forsyte'a nie dbać, jakimi drogami osiągnie pożądany cel, byleby tylko zachowane zostały pozory. Jak on ma się do tego zabrać albo też pod jakim pretekstem odmówić? I jedno, i drugie wydawało się niemożliwe. A więc naprzód, młody Jolyonie!

Przyjechał do klubu o trzeciej po południu i pierwszą zaraz osobą, na jaką się natknął, był właśnie Bosinney; siedział w rogu przy oknie i wyglądał na ulicę. Jolyon-syn usiadł nie opodal i zaczął nerwowo zastanawiać się nad swoją sytuacją. Ukradkiem spoglądał na Bosinneya, nieświadomego tej obserwacji. Jolyon mało go znał i może po raz pierwszy uważnie mu się przypatrywał; to rzeczywiście człowiek o nieprzeciętnym wyglądzie, ubiorem, twarzą i sposobem bycia różniący się od innych członków klubu — sam młody Jolyon, choć zmieniło się jego usposobienie i zwyczaje, zachował jednak nieskazitelność stroju i charakterystyczną powściągliwość Forsyte'a. On jedyny spośród wszystkich Forsyte'ów nie słyszał nigdy przezwiska nadanego Bosinneyowi. Uważał go za człowieka niezwykłego, ale nie ekscentrycznego; niezwykłego, i na tym koniec. Wymizerowany i znędzniały, Bosinney miał wklęsłe policzki i wystające, szerokie kości policzkowe, nie czynił jednak wrażenia chorego, był bowiem silnej budowy, a gęstwina kędzierzawych włosów zdawała się wskazywać na niespożytą żywotność silnego organizmu. Coś w jego twarzy i zachowaniu wzruszyło młodego Jolyona. Wie183 dział z osobistych doświadczeń, czym jest cierpienie, zrozumiał więc od razu, że młody człowiek przeżywa ciężkie chwile. Podniósł się i dotknął jego ramienia. Bosinney wzdrygnął się, ale poznawszy młodego Jolyona nie wydawał się zakłopotany. Młody Jolyon usiadł obok niego. — Nie widzieliśmy się już od dawna — zaczął. — Jak postępuje budowa domu mego kuzyna? — Będzie skończona za jaki tydzień. — Winszuję panu! — Dziękuję, chociaż nie zdaje mi się, aby należało mi z tego powodu winszować. — Naprawdę? — zainteresował się młody Jolyon. — Myślałem, że pan rad jest kończąc wreszcie tak długą robotę; widocznie jednak doświadcza pan tego, czego i ja doświadczam rozstając się z malowanym przeze mnie obrazem: prawie jak gdybym rozstawał się z rodzonym dzieckiem. Spojrzał życzliwie na Bosinneya. — Tak — zgodził się nieco cieplej architekt — z chwilą gdy człowiek coś stworzy, kończy się wszystko. Nie miałem pojęcia, że pan maluje. — Tylko akwarelą; nie wierzę zbytnio we własną pracę. — Nie wierzy pan we własną pracę?! Jakże może pan w takim razie poświęcać się jej? Nie ma celu pracować, o ile nie wierzy się we własne dzieło! — Ma pan słuszność! Zawsze tak mówiłem — odparł młody Jolyon. — Ale, ale, czy pan zauważył, że ilekroć przyznaje się komuś słuszność, dodaje się zarazem: „Zawsze tak mówiłem?..." Jeśli jednak zapyta mnie pan, dlaczego to czynię, odpowiem tylko, że jestem Forsyte'em. — Forsyte'em? Nigdy nie przyszłoby mi na myśl uważać pana za Forsyte'a. — Forsyte — odparł młody Jolyon — nie jest rzadkim okazem. Wśród członków tego klubu są setki Forsyte'ów. Setki ich spacerują po ulicach; natrafi pan na nich wszędzie, gdziekolwiek pan się zwróci. — Wolno zapytać, po czym pan ich rozpoznaje? — zaciekawił się Bosinney. — Po ich poczuciu własności. Każdy Forsyte ma praktyczny -ts można by nawet powiedzieć trzeźwy — sposób zapatrywania się na; rzeczy, a praktyczny sposób zapatrywania się na rzeczy oparty jeste przede wszystkim na poczuciu własności. Forsyte, jak się pan przei> kona, nigdy nie zdradza swojej gry. — Czy to ma być żart? 'A Młody Jolyon mrugnął porozumiewawczo okiem. 3

— Nie całkiem. Ja sam, jako Forsyte, nie powinien bym tego mówić. Jestem jednak niejako czystej krwi mieszańcem, nie wprowadzam 184 więc pana w błąd. Pomiędzy mną a panem taka sama zachodzi różnica, jak pomiędzy mną a moim stryjem Jamesem, który służyć może jako doskonały wzór Forsyte'a. Posiada on doprowadzone do najwyższej perfekcji poczucie własności, pan zaś nie posiada go wcale. Gdyby nie ja, jako pośrednie, łączące ogniwo, mógłby pan wydawać się całkiem odmiennym gatunkiem człowieka. Wszyscy oczywiście jesteśmy niewolnikami własności. Przyznaję, że to tylko kwestia stopnia. Ci jednak, których nazywam „Forsyte'ami", należą do gatunku ludzi będących stanowczo w bardzo znacznym stopniu jej niewolnikami. Znają się oni na rzeczy, wiedzą, co bezpieczne, i ich trzymanie się pazurami własności — niezależnie od tego, czy będzie to żona, kamienica, pieniądze czy opinia — jest ich marką fabryczną. — O — mruknął Bosinney — powinien by pan opatentować to określenie! — Miałbym nieraz ochotę — odparł młody Jolyon — wygłosić odczyt na temat „Właściwości i cechy Forsyte'ów". Miłe te stworzonka, najbardziej obawiające się okrycia śmiesznością w oczach innych przedstawicieli własnego gatunku, obojętne są na drwiny odmiennych od nich istot (jak ja lub pan). Obciążone dziedziczną krótkowzrocznością, zdolne są rozpoznawać jedynie osobników i środowisko własnego ich gatunku, wśród którego pędzą żywot walcząc spokojnie o byt. — Mówi pan o Forsyte'ach — zauważył Bosinney — jak gdyby stanowili połowę Anglii. — Stanowią istotnie połowę Anglii — potwierdził młody Jolyon — w dodatku lepszą połowę, pewniejszą połowę, „trzy od sta" połowę, połowę, którą należy brać w rachubę. Ich zamożność właśnie i bezpieczeństwo umożliwia wszystko — rozwój pańskiej sztuki, literatury, nauki, religii nawet. Bez Forsyte'ów, którym to wszystko jest obojętne, ale którzy z tego wszystkiego ciągną dla siebie korzyści, gdzież bylibyśmy teraz? Mój drogi panie, Forsyte'owie są przedstawicielami klasy średniej, handlowcami, podporami społeczeństwa, kamieniami węgielnymi układu społecznego; wszystko to godne jest podziwu! ° — Nie wiem, czy dobrze uchwyciłem sens pańskich słów — rzekł Bosinney — wyobrażam sobie jednak, że i w moim zawodzie musi być pełno Forsyte'ów, jak ich pan nazywa. — Niewątpliwie — zgodził się Jolyon. — Przeważająca większość architektów, malarzy czy pisarzy tak samo nie kieruje się żadnymi zasadami jak inni Forsyte'owie. Sztuka, literatura, religia utrzymują się dzięki nielicznym narwańcom szczerze w nie wierzącym, a także dzięki licznym Forsyte'om ciągnącym z nich korzyści handlowe. Skromnie obliczając, trzy czwarte absolwentów naszej Królewskiej Akademii należy do gatunku Forsyte'ów, a także dziewięć dziesiątych powieściopisarzy oraz znaczna część przedstawicieli prasy. O nauce nie mogę nic powiedzieć, w religii natomiast Forsyte'owie są nader licznie reprezentowani. W Izbie Gmin są bodaj liczniejsi niż gdziekolwiek 185 indziej, a o arystokracji nie ma nawet co mówić. Wcale nie żartuję. Zaznaczam tylko, że niebezpiecznie jest iść przeciwko większości — i to jakiej jeszcze większości!... — Popatrzył Bosinneyowi w oczy. — Niebezpiecznie jest dać się całkowicie porwać czemukolwiek: kamienicy, obrazowi... kobiecie! Obaj mężczyźni spojrzeli wzajem na siebie. I nagle Jolyon, jak gdyby w obawie, że zrobił to, ezego nie robi żaden Forsyte — odsłonił swoje karty, cofnął się w głąb swej skorupy. Bosinney pierwszy przerwał milczenie. — Dlaczego uważa pan własną rodzinę za tak typową? — zapytał. — Rodzina moja — odparł młody Jolyon — nie jest zbyt krańcowa; ma ona swoje własne, szczególne właściwości, jak każda inna rodzina, posiada natomiast w zdumiewająco wysokim stopniu dwie cechy charakteryzujące prawdziwego Forsyte'a: niezdolność oddania się czemukolwiek duszą i ciałem oraz poczucie własności.

Bosinney uśmiechnął się. — A ten grubas na przykład? — Ma pan na myśli stryja Swithina? — zapytał młody Jolyon. — O, w nim jest jeszcze coś pierwotnego. Miejskie życie klasy średniej nie zdołało go jeszcze wchłonąć. Mimo całej jego dystynkcji znać na nim trwałe piętno wielu wieków pracy na roli i brutalnej siły. Bosinney zdawał się namyślać. — Trafnie określił pan w każdym razie swego kuzyna Soamesa — powiedział nagle. — Ten na pewno nigdy nie da się niczemu porwać bez reszty. Młody Jolyon rzucił na niego przenikliwe spojrzenie. — Nie — potwierdził — z całą pewnością. Dlatego właśnie trzeba się z nim liczyć. Trzeba mieć się na baczności, bo tacy ludzie nie zwykli wypuszczać czegokolwiek z ręki. Łatwo jest śmiać się, ale niech mnie pan źle nie zrozumie. Nie należy szydzić z Forsyte'a, nie należy go lekceważyć! — A jednak pan sam to uczynił! Cios był trafny, na twarzy młodego Jolyona zgasł uśmiech. — Zapomina pan — rzekł z dziwną dumą — że i ja także potrafię być uparty, jestem przecież sam Forsyte'em. My wszyscy należymy do mocnych natur. Człowiek schodzący z bezpiecznej, osłoniętej murem ścieżki... rozumie pan, co mam na myśli... Nie radziłbym — dokończył cedząc z wolna wyrazy jak gdyby tonem groźby — nie radziłbym nikomu iść... moją... drogą... Nie każdy to potrafi... Policzki Bosinneya zalał rumieniec, który jednak szybko ustąpił zwykłej im smagłej bladości. Architekt zaśmiał się krótkim, urywanym śmiechem, który wykrzywił mu usta dziwnym, dumnym grymasem; w oczach jego zabłysło szyderstwo. 186 — Dziękuję — rzekł. — Diablo uprzejmie z pańskiej strony. Ale nie wy jedni potraficie być uparci. Wstał. Młody Jolyon ścigał wzrokiem odchodzącego i oparłszy głowę na ręce, westchnął. W sennej atmosferze pustego prawie pokoju słychać było jedynie szelest gazet i trzask pocieranych zapałek. Jolyon pozostał długi czas bez ruchu, przeżywając znów w pamięci owe dni, kiedy i on także przesiadywał długie godziny śledząc wskazówki zegara, wyczekując przemijania minut — długie godziny pełne udręki, niepewności i dzikiego, słodkiego bólu. Odżyła w nim dojmująca, jak niegdyś, rozkoszna męka owych chwil. Widok Bosinneya, jego wychudłej twarzy i płonących niepokojem oczu, spoglądających raz po raz na zegar, wzbudził w sercu Jolyona litość, nie wolną od dziwnej, nieopanowanej zazdrości. Tak dobrze znał wszystkie te oznaki! Ku czemu Bosinney zmierza— jaki go czeka los? Jaką jest kobieta, pociągająca go ku sobie ową siłą magnetyczną, której przeciwstawić się nie są zdolne względy honoru, zasad ni interesu, a przed którą jedynym ratunkiem jest ucieczka? Ucieczka! Dlaczego jednak miałby Bosinney uciekać? Mężczyzna ucieka, jeżeli staje wobec niebezpieczeństwa zburzenia ogniska rodzinnego, jeżeli są dzieci, jeżeli depce ideały, czuje, że łamie coś bezpowrotnie. Tutaj jednak, o ile Jolyonowi wiadomo, Bosinney zastał już wszystko zdeptane i złamane. On sam nie uciekł i nie byłby uciekł, gdyby wypadło przeżywać to wszystko raz jeszcze. A przecież posunął się dalej niż Bosinney, zburzył własne nieszczęsne ognisko domowe, nie cudze. Przypomniała mu się stara przypowieść: „Losy człowieka leżą we własnym jego sercu". W jego własnym sercu! Smak potrawy poznaje się jedząc ją. Bosinney nie zakosztował jeszcze jej smaku. Myśli Jolyona skierowały się ponownie ku tej kobiecie, której nie znał, choć zarys jej dziejów obił mu się o uszy.

Niefortunne zamążpójście! Nie żeby mąż miał ją źle traktować — jedynie owo nie dające się określić uczucie zgnębienia, ów straszliwy jad, niweczący wszelką ziemską słodycz; i tak z dnia na dzień, z tygodnia na tydzień, z roku na rok, dopóki śmierć nie położy kresu tej męce! Ale młody Jolyon, którego gorycz uczuć czas zdołał już ułagodzić, rozumiał także i stanowisko Soamesa w całej tej sprawie. Skąd człowiek, przesiąknięty, jak jego brat stryjeczny, wszystkimi przesądami i wierzeniami swojej klasy, ma czerpać poczucie czy natchnienie, że winien położyć kres takiemu życiu? To sprawa wyobraźni, zdolności przerzucenia się myślą w przyszłość, poza dokuczliwe plotki, szyderstwa i skandal, które towarzyszą podobnym rozstaniom, poza sferę 187 przemijających męczarni spowodowanych utraceniem jej z oczu, poza surowe potępienie osób czcigodnych. Niewielu jednak ludzi, a zwłaszcza niewielu spośród przedstawicieli klasy, do której należy Soames, posiada potrzebny na to zasób wyobraźni. Zwykły na tym świecie los śmiertelników, zwykła niedostateczność daru wyobraźni. I, Boże wielki, jaka nieprzebyta przepaść pomiędzy teorią a praktyką! Niejeden mężczyzna, może nawet i Soames, wypowiada na te sprawy rycerskie poglądy, kiedy jednak zatruta strzała ugodzi w niego samego, znajdzie na pewno czynnik wyróżniający go i czyniący z niego wyjątek. Lecz potem Jolyon stracił zaufanie do słuszności własnego osądu. Przeżył sam podobne doświadczenie, zakosztował w pełni goryczy nieszczęśliwego małżeństwa, jakże więc mógłby bezstronnie i z szerszej perspektywy sądzić tych, którzy nigdy osobiście nie przeszli przez udrękę walki? Własny jego pogląd na te sprawy był zbyt osobisty, tak jak pogląd na sprawy wojskowe wypowiadany przez żołnierza, który przebył długie lata w służbie czynnej, w zestawieniu z poglądem cywila, który nie odczuł na własnej skórze niewygód zbyt bliskiego z nią zetknięcia. Większość ludzi gotowa uważać małżeństwo takie jak związek Soamesa i Ireny za najszczęśliwiej dobrane: on wnosił majątek, ona — urodę; doskonałe warunki do wzajemnych ustępstw. Nie istnieje powód, dla którego by nie mogli ciągnąć pospołu taczki życia, chociażby nawet mieli się wzajem nienawidzić. Mniejsza o to, jeżeli każde z nich pójdzie własną drogą, byleby nie zostały przekroczone granice przyzwoitości, byleby uszanowana została świętość węzłów małżeńskich, nienaruszalność ogniska domowego. Połowa małżeństw wśród wyższych warstw klasy średniej opiera się na następujących zasadach: nie obrażać poczucia przyzwoitości społeczeństwa oraz dra-żliwości Kościoła. Aby uniknąć tego, warto poświęcić własne uczucia. Korzyści ustalonego ogniska rodzinnego są widoczne i namacalne — składa się na nie tyle obiektów posiadania! Utrzymanie status quo nie grozi żadnym ryzykiem. Zburzenie ogniska rodzinnego jest w najlepszym razie wielce niebezpiecznym, w dodatku czysto egoistycznym eksperymentem. Ten punkt nadawał się do obrony i młody Jolyon westchnął. „Sedno całej tej sprawy — pomyślał — to własność, lecz wiele ludzi wolałoby nie stawiać jej na tej płaszczyźnie. W ich pojęciu idzie wyłącznie o «świętość węzłów małżeńskich*. Ale podstawą świętości węzłów małżeńskich jest świętość rodziny, a świętość rodziny oparta jest na świętości posiadania. A przecie wszyscy ci ludzie są wyznawcami Tego, który nic nigdy nie posiadał na własność. Ciekawe!" I młody Jolyon ponownie westchnął. „Czyja sam, wracając teraz do domu, zaproszę każdego napotkanego nędzarza, aby podzielił ze mną mój obiad, którego w takim razie nie starczyłoby dla mnie samego, a już na pewno dla mojej żony, nie-' 188 zbędnej mi do szczęścia i zdrowia? Może w rezultacie Soames czyni słusznie, korzystając ze swoich praw i przyczyniając się własnym przykładem do podtrzymania uświęconej zasady posiadania, z której korzystamy wszyscy — z wyjątkiem tych, co cierpią z tego powodu."

Wstał, przesunął się wśród labiryntu krzeseł, wziął kapelusz i przez rozprażone, natłoczone pojazdami, przepojone niemiłymi zapachami, zapylone ulice ociężale skierował się ku domowi. Zanim stanął na Wistaria Avenue, wyjął z kieszeni list ojca i podarłszy go starannie na drobne strzępy, rzucił je w pył uliczny. Otworzył drzwi swoim kluczem i zawołał żonę. Okazało się jednak, że wyszła zabierając z sobą Jolly'ego i Holly i dom był pusty. W ogrodzie znajdował się tylko pies Baltazar; leżał w cieniu, oganiając się przed natarczywością much. Młody Jolyon usiadł przy nim pod gruszą, która nie rodziła owoców. XI.Zaufać Bosinneyowi Nazajutrz po owej wieczornej wycieczce do Richmond Soames wrócił rannym pociągiem z Henley. Nie interesował się bliżej sportami wodnymi, toteż wizytę swoją traktował raczej jako kwestię interesu aniżeli przyjemności: zaprosił go jeden z poważniejszych klientów. Ze stacji udał się wprost do City, lecz nie znalazłszy tam nic szczególnego do załatwienia, wyszedł z biura o trzeciej, rad z okazji, która pozwalała mu wrócić do domu cichaczem. Irena nie spodziewała się go. Nie miał bynajmniej zamiaru jej szpiegować, nie widział jednak nic zdrożnego w tym, że zjawi się niespodziewanie i sprawdzi, co się dzieje w domu. Przebrawszy się w spacerowe ubranie wszedł do salonu. Zastał tam Irenę, siedzącą bezczynnie w rogu kanapy, na ulubionym miejscu. Miała podkrążone oczy jak gdyby po bezsennej nocy. — Co się stało, że jesteś tutaj? — zapytał. — Czy oczekujesz kogo? — Tak... właściwie nikogo specjalnie. — Kogo? — Pan Bosinney uprzedził, że może wstąpi. — Bosinney? Powinien być na budowie... Nic nie odpowiedziała. — Chciałbym, żebyś pojechała ze mną do Magazynów, a potem pójdziemy do Parku — zaproponował Soames. — Nie mam ochoty wyjść. Boli mnie głowa. — Zawsze, ile razy chcę, żebyś coś zrobiła, wymawiasz się bólem głowy. Dobrze ci zrobi, jak wyjdziesz i posiedzisz trochę w cieniu drzew. 189 Milczała. Soames milczał także przez kilka minut, wreszcie rzucił: — Nie wiem, jak sobie wyobrażasz obowiązki żony. Nie dałaś mi się 0 tym nigdy przekonać! Nie spodziewał się na to odpowiedzi, otrzymał ją jednak. — Starałam się spełniać twoje życzenia; nie moja wina, że nie wkładałam w to całej duszy. — A czyja w takim razie? — spojrzał na nią z ukosa. — Przed naszym ślubem obiecałeś, że zwrócisz mi wolność, jeżeli małżeństwo nasze nie okaże się szczęśliwe. Czy według ciebie jest szczęśliwe? Soames zmarszczył czoło. — Szczęśliwe? — bąknął. — Mogłoby być szczęśliwe, gdybyś zachowywała się jak należy. — Próbowałam — odparła Irena. — Czy zwrócisz mi wolność? Soames odwrócił się. W głębi serca przerażony, szukał ucieczki w wybuchu gniewu. . — Zwrócić ci wolność? Sama nie wiesz, co mówisz! Zwrócić ci wolność! Jakim sposobem mogę zwrócić ci wolność?! Jesteśmy przecież mężem i żoną! O czym więc mówisz? Na miłość boską, nie zawracaj ani sobie, ani mnie głowy podobnymi głupstwami! Włóż lepiej kapelusz 1 chodź posiedzieć trochę w Parku.

— Nie chcesz zatem zwrócić mi wolności? Czuł na sobie spojrzenie jej oczu, pełnych dziwnie błagalnego wyrazu. — Zwrócić ci wolność! — powtórzył. — A cóż, u licha, poczęłabyś ze sobą, gdybym się na to zgodził? Nie masz przecież pieniędzy! — Poradziłabym sobie jakoś. Zerwał się i zaczął niespokojnie przebiegać pokój. Po chwili zatrzymał się i stanął przed nią. — Chciej, proszę, zrozumieć raz na zawsze, że nie życzę sobie słuchać podobnych niedorzeczności! Idź i włóż kapelusz! Irena nie ruszyła się z miejsca. — Przypuszczam — syknął Soames — że nie chcesz wyjść dlatego, że Bosinney może przyjść! Podniosła się z wolna i wyszła z pokoju. Po chwili wróciła w kapeluszu. Wyszli. Gdy przybyli do Parku, minęła już owa barwna pora wczesnego popołudnia, kiedy zwykli używać przejażdżki cudzoziemcy i inni niezwykle interesujący ludzie, którzy uważają się za nader szykownych; nadeszła, a nawet niemal przeminęła najlepsza, najwłaściwsza do spaceru chwila, kiedy Soames i Irena usiedli w pobliżu posągu Achillesa. i-T 190 Od dawna już nie korzystał w Parku z jej towarzystwa. Była to jedna z minionych rozkoszy pierwszych dwóch lat ich małżeńskiego pożycia — popisywanie się wobec całego Londynu posiadaniem tej uroczej istoty napawało go wówczas największą, choć tajoną na dnie duszy dumą. Ileż takich popołudni spędził siedząc tu obok Ireny, ubrany z największą starannością, w jasnoperłowych rękawiczkach, z lekkim, wyniosłym uśmiechem kiwając głową przechodzącym znajomym, niekiedy uchylając kapelusza. Jasnoperłowe rękawiczki obciągały w dalszym ciągu jego ręce, na ustach rysował się sardoniczny uśmiech; lecz co się stało z uczuciami przepełniającymi wówczas jego serce? Krzesła i ławki opróżniały się szybko, Soames jednak trzymał tu wciąż jeszcze Irenę, milczącą i bladą, jak gdyby chcąc ją w ten sposób skrycie ukarać. Parokrotnie rzucił jakąś uwagę, na co pochylała głowę lub też odpowiadała: „Tak!", ze znużonym uśmiechem. Wtem zobaczył jakiegoś mężczyznę pędzącego tak spiesznie wzdłuż sztachet, że ludzie się za nim oglądali. — Spójrz na tego osła! — rzekł Soames. — Trzeba być wariatem, żeby tak biec w podobny upał. Odwrócił się. Irena poruszyła się nagle na krześle. — Halo! — zawołał — to nasz przyjaciel Pirat! I siedział nadal spokojnie, z szyderczym uśmiechem, zdając sobie sprawę, że Irena siedzi równie spokojnie i także się u-śmiecha. „Czy ukłoni mu się?" — pomyślał. Ale ona trwała wciąż bez ruchu. Bosinney dobiegł tymczasem do końca sztachet i szedł teraz z powrotem pomiędzy krzesłami, z oczyma utkwionymi w ziemię jak wyżeł tropiący zwierzynę. Spostrzegłszy Soamesa i Irenę stanął nagle jak wryty i zdjął kapelusz. Uśmiech nie zgasł na twarzy Soamesa, który również uchylił kapelusza. Bosinney zbliżył się do nich; twarz jego miała wyraz znużenia, jak gdyby po ciężkiej fizycznej pracy. Pot wystąpił kroplami na jego czoło, a uśmiech Soamesa zdawał się mówić: „Przeżyłeś przykre chwile, kochanku!..." — Cóż pan robi w Parku? — zapytał. — Pewni byliśmy, że pogardza pan tak płochymi przyjemnościami! Bosinney zdawał się nie słyszeć, zwrócił się bowiem bezpośrednio do Ireny:

— Byłem u państwa; miałem nadzieję, że panią zastanę. Ktoś dotknął pleców Soamesa i przemówił do niego; wymieniając przez ramię zwykłe uprzejmości nie mógł dosłyszeć odpowiedzi Ireny. Wtedy zdecydował się. 191 — Wracamy właśnie — zwrócił się do Bosinneya. — Może by pan do nas zaszedł i zjadł z nami obiad. Zaproszenie to wypowiedział tonem szczególnie wyzywającym, a bardziej jeszcze żałosnym. Jego wzrok i ton zdawały się mówić: „Nie wyprowadzisz mnie, bratku, w pole, a mimo to, widzisz, ufam ci, nie boję się ciebie!" Wrócili we troje na Montpellier Sąuare, Irena pomiędzy obydwoma mężczyznami. Na bardziej zatłoczonych ulicach Soames szedł na przedzie. Nie słuchał ich rozmowy; dziwna decyzja ufności, jaką powziął, zdawała się kierować nawet jego utajonymi pobudkami. Jak gracz-ry-zykant powiedział sobie: „Karty tej nie mogę odrzucić, muszę na nią postawić. Zbyt mało mam szans." Powoli przebierał się do obiadu, słyszał, jak Irena opuściła swój pokój i zeszła na dół, i jeszcze dobrych pięć minut potem kręcił się po ubieralni. Wreszcie zeszedł, umyślnie głośno zatrzaskując drzwi, aby ich o tym uprzedzić. Zastał ich oboje stojących przy kominku, rozmawiających, a może i nie — nie potrafiłby tego powiedzieć. Przez cały długi wieczór odgrywał w tej farsie swoją rolę, zachowując się w stosunku do gościa przyjaźniej niż kiedykolwiek, a kiedy wreszcie Bosinney zaczął zbierać się do wyjścia rzekł: — Niech pan znów wkrótce nas odwiedzi; Irena chętnie rozmawia z panem o domu. I teraz głos jego brzmiał zarazem dziwnie wyzywająco i dziwniej jeszcze żałośnie, ale dłoń była zimna jak lód. Wierny powziętemu postanowieniu, w chwili gdy się żegnali, odwrócił się od żony, stojącej pod wiszącą lampą, odwrócił się od jej złocistej, lśniącej w tym świetle głowy, od jej smutnie uśmiechniętych ust, od widoku wpatrzonych w nią z psim oddaniem oczu Bosinneya. Po czym położył się spać, pewien, że Bosinney kocha się w jego żonie. Letnia noc była gorąca, tak upalna i cicha, że przez otwarte okno wlewały się fale gorętszego jeszcze niż w pokoju powietrza. Przez długie godziny leżał wsłuchany w oddech żony. Irena może spać, on za to leży z otwartymi oczami. I leżąc tak bezsennie, umacniał się w decyzji odgrywania roli spokojnego i ufającego męża. Przed świtem wysunął się z łóżka i wszedłszy do ubieralni wychylił się przez okno. Brakowało mu tchu. Odżyła w jego pamięci noc sprzed czterech lat — przedostatnia noc przed ślubem — równie upalna i duszna jak dzisiejsza. Przypomniał sobie, jak leżał na wyplatanym fotelu w oknie bawialni na Victoria Street. Na dole, w bocznej uliczce, jakiś mężczyzna trzasnął drzwiami, jakaś kobieta wrzasnęła; tak żywo stanęło mu to wszystko w pamięci, jak gdyby działo się przed chwilą: odgłosy bijatyki, trzaś192 lięcie drzwiami i martwa cisza, jaka po tym nastąpiła. A później, o świcie, wóz do polewania, opłukujący bruk z kurzu, zadudnił na ulicy )świetlonej dziwnym, zbędnym już światłem latarni; Soamesowi zdawało się, że znowu słyszy turkot kół dudniących coraz bliżej i bliżej, aż wreszcie przebrzmiał i ucichł z wolna w oddali. Wychylił się jeszcze silniej przez otwarte okno, ponad małym podwórkiem, i dostrzegł, że niebo zaczyna szarzeć. Na chwilę zatarły się kontury ciemnych murów i dachów, po czym zarysowały się wyraźniej niż poprzednio. Przypomniał sobie, jak owej minionej nocy obserwował blednące wzdłuż Victoria Street latarnie, jak pośpiesznie nałożył ubranie i wybiegł na ulicę, jak pędził wzdłuż domów i

placów, aż dotarł do ulicy, przy której mieszkała Irena, i stanął przed jej domkiem, patrząc na mury, nieme i szare, niby twarz zmarłego. I nagle mózg jego przeszyła dziwaczna jak wybryk chorej fantazji myśl: „Co on teraz robi? On, człowiek, którego obraz nie daje mi spokoju, człowiek, który był tu dzisiaj, który kocha się w mojej żonie — może krąży gdzieś w pobliżu, wpatrzony w jej okna, jak wpatrzony był — wiem o tym dobrze — dzisiaj po południu w nią samą. Może właśnie teraz, kto wie, krąży dokoła mego domu?" Przekradłszy się przez schody na front domu, odsunął ostrożnie okiennicę i otworzył okno. Drzewa na skwerze spowijała szara poświata, jak gdyby noc, niby wielka, nisko fruwająca ćma, musnęła je swymi skrzydłami. Latarnie paliły się jeszcze bladym światłem, ale dokoła ani żywej duszy, ani jednej żywej istoty! Nagle jednak z dala, wśród grobowej ciszy, usłyszał przenikliwy krzyk, jak gdyby głos duszy strąconej z nieba i opłakującej swoje szczęście. Krzyk ten powtórzył się raz jeszcze — i znów, po raz trzeci! Soames zamknął okno, wstrząśnięty dreszczem. Po chwili pomyślał: „Ach, to tylko pawie, tam, z drugiej strony wody!" XILJune składa wizyty Stary Jolyon stał w wąskim hallu w Broadstairs, przesiąkniętym wonią śledzi i ceraty, właściwą wszystkim szanującym się pensjonatom na wybrzeżu. Na krześle — wytartym skórzanym krześle z wyzierającym z dziury w lewym górnym kącie kłakiem włosia — leżała czarna teka. Wkładał do niej rozmaite dokumenty, ostatni numer „Timesa" i butelkę wody kolońskiej. ">(*o dn miał zebranie Globular Gold 193 Concessions oraz New Colliery Company, na które wybierał się, ni( opuszczał bowiem z zasady żadnego zebrania zarządu. Opuszczani* zebrań byłoby jeszcze jednym dowodem starzenia się, a tego ni< mógłby znieść jego zachłanny forsytowski duch. Oczy Jolyona, gdy pakował czarną tekę, skrzyły się, jak gdyby ladi chwila miały buchnąć z nich płomienie gniewu. Tak skrzą się oczj uczniaka, przywabionego bójką pomiędzy jego towarzyszami; hamuj* się jednak, odstraszony groźbą zbyt małych szans wygranej. Star] Jolyon hamował się również, powściągając — z mistrzowską, obecni* już z wolna słabnącą umiejętnością panowania nad sobą — gniew który kipiał w nim na myśl o sytuacji. Otrzymał od syna niedorzeczny list, w którym chłopak dalekim ogólnikami usiłował wykręcić się od odpowiedzi na postawione mv wprost pytanie. „Widziałem się z Bosinneyem — pisał. — Nie jest on wcale zbrod niafzem. Im lepiej poznaję ludzi, tym bardziej się przekonywam, ż< nigdy nie są ani zdecydowanie dobrzy, ani zdecydowanie źli — bywaje tylko śmieszni albo wzruszający. Ale ojciec na pewno nie zgodzi się ze mną". Stary Jolyon nie zgadzał się z nim; uważał taki sposób wyrażania sit; za cynizm. Nie osiągnął jeszcze wieku, w którym nawet Forsyte'owif wyzbywają się tych złudzeń i zasad, które choć bez przekonania pielęgnowali starannie dla celów praktycznych, i nie doznając żadnych już rozkoszy cielesnych, cierpią dotkliwie nad tym, że niczego już im się nie wolno spodziewać — przełamują krępującą ich powściągliwość i czynią wyznania, o których nigdy by nie sądzili, że je wypowiedzieć potrafią. Może i on sam nie wierzył bardziej niż syn w istnienie „Dobra" i „Zła", utrzymywał jednak, że „nic o tym nie wie, nic o tym nie może powiedzieć — może i jest w tym coś, po cóż więc niepotrzebnym niedowiarstwem dobrowolnie pozbawiać się możliwych korzyści." Przywykły do spędzania wakacji w górach, choć (jako prawdziwy Forsyte) nie ważył się nigdy na imprezy zbyt śmiałe czy ryzykowne, namiętnie je pokochał. Ilekroć też po wysiłku wspinaczki ogląda] cudowny widok (wzmiankowany w Baedekerze jako wycieczka „nużąca, ale warta zachodu"), czuł, że niewątpliwie istnieje jakaś wielka, wzniosła prawda, wieńcząca

chaotyczne wysiłki, przerzucająca mosty poprzez niepozorne przepaście i śmiesznie małe, ciemne otchłanie życia. Było to zapewne najbliższe wierzeniom religijnym uczucie, na jakie mógł się zdobyć jego praktyczny umysł. • Od wielu już jednak lat nie bywał w górach. Zawoził tam June przez dwa lata po śmierci żony i zdobył gorzkie przeświadczenie, że piesze wycieczki nie są już dla niego. 194 Od dawna też nie odzywała się w jego duszy owa wiara w najwyższy orządek rzeczy, jaką darzyło go wspinanie się na szczyty. Wiedział, że jest stary, czuł się jednak młody i to go właśnie nie-okoiło. Niepokoiło go także i zdumiewało, że on, zawsze tak prze-orny, był ojcem i dziadkiem istot jak gdyby zrodzonych do klęsk zawodów. Nie może nic zarzucić Jo — któż mógłby coś zarzucić temu tułemu chłopcu? — ale sytuacja jego jest pożałowania godna, a sprawa une bynajmniej nie lepsza. Jakiś fatalizm, a fatalizm należał do rzeczy, :tórych człowiek jego pokroju nie mógł ani zrozumieć, ani też się z rimi pogodzić. Pisząc do syna nie miał właściwie nadziei, aby to się na coś przydało. )d owego balu u Rogera zdawał sobie jasno sprawę, jak rzeczy stoją — imiał trafniej i szybciej obserwować i wysnuwać wnioski niż większość udzi, i mając przed oczyma przykład własnego syna wiedział lepiej od vszystkich Forsyte'ówi że ów blady płomień osmala skrzydła męż-:zyzn, czy chcą tego, czy nie chcą; Zanim jeszcze June zaręczyła się, w owym czasie, kiedy pani Soame->owa i ona były nierozłącznymi towarzyszkami, widywał Irenę dość :zęsto, aby przekonać się o uroku, jaki rzucała na mężczyzn. Nie jest ana flirciarką ani kokietką — pokolenie jego upodobało sobie te słowa, »dyż lubiło określenia zręczne, elastyczne i niezbyt ścisłe — mimo to iest niebezpieczna. Nie umiałby powiedzieć dlaczego. Gdyby starano się wytłumaczyć mu, że jest to właściwość wrodzona niektórym kobietom — kusząca potęga niezależna od nich samych — to odpowiedziałby: „Nonsens!" Irena jest niebezpieczna, i na tym koniec. Nie zamierzał wgłębiać się w tę sprawę, wolał przymknąć oczy. Jeżeli tak jest, to trudno — nie chce więcej o tym słyszeć — pragnie tylko uratować sytuację June i przywrócić jej spokój. Wciąż jeszcze nie tracił nadziei, że znów, jak dawniej, będzie jego pociechą. I dlatego napisał. Niewiele mu przyszło z otrzymanej odpowiedzi. Wyniki przeprowadzonego przez młodego Jolyona wywiadu streszczały się w gruncie rzeczy w jednym dziwnym zdaniu: „Widzę, że on już nie panuje nad prądem". Prądem? Jakim prądem? Do licha z tym nowomodnym sposobem wyrażania się! Westchnął ciężko i włożył ostatni dokument do bocznej kieszeni teki. Wiedział aż nadto dobrze, co syn miał na myśli. June wyszła z jadalni i pomogła dziadkowi włożyć letnie palto. Z jej stroju i wyrazu drobnej^ stanowczej twarzyczki domyślił się od razu, co się szykuje. — Jadę z tobą, dziaduniu — oświadczyła. — Nie ma sensu, dziecko. Jadę wprost do City. Nie chcę, żebyś się kręciła sama po ulicach. — Muszę odwiedzić staruszkę, panią Smeech. — O, te twoje wieczne „kulawe kaczęta"! — mruknął z niezadowo195 leniem. Nie bardzo wierzył w podany przez nią pretekst, lecz przesta oponować. Wiedział, że na jej upór nie ma rady. Na Victoria Station wsadził ją do powozu, który zamówił dla siebie -charakterystyczny gest, świadczący o braku drobiazgowego samo lubstwa. — Nie przemęczaj się tylko, kochanie — rzekł i pojechał dorożką di City. June kazała się najpierw zawieźć na jedną z bocznych ulic w dziel nicy Paddington, gdzie mieszkała pani Smeech, jedna z jej „kulawycl kaczek" — staruszka chodząca niegdyś na posługi. Spędziła pół go dziny słuchając zwykłej litanii jej skarg i pocieszając ją, co starusza

przynosiło krótkotrwałe ukojenie, po czym pojechała na Stanhop Gate. Zastała wielki dom zamknięty i ciemny. Postanowiła jednak dowiedzieć się czegoś za wszelką cenę. Lepie stanąć wobec najgorszego i raz wreszcie z tym skończyć. Powzięła ted; następujący plan: pójdzie przede wszystkim do ciotki Fila, pani Bay nes, jeżeli zaś niczego się od niej nie dowie, uda się wprost do Ireny. Ni< zdawała sobie jednak dokładnie sprawy, co może zyskać dzięki tyn wizytom. O trzeciej po południu była na Lowndes Sąuare. Wiedziona kobie cym instynktem, niezawodnym w chwilach ciężkich powikłań życio wych, ubrała się w najlepszą suknię i stanęła do walki ze spojrzenien tak śmiałym, jak spojrzenie starego Jolyona. Lęk jej ustąpił miejsci energii. Ciotka Bosinneya, pani Baynes (na imię miała Luiza), znajdowała sii w kuchni, gdy oznajmiono jej o przybyciu June. Wdrażała tam w obo wiązki nowo przyjętą kucharkę, była bowiem zawołaną gospodynią a jak mawiał zawsze Baynes, „dobry obiad — to grunt". Jemu samemi najlepiej pracowało się po obiedzie. Baynes właśnie był twórcą zdu miewającego szeregu wysokich czerwonych domów w Kensington współzawodniczących z wielu innymi o tytuł „najbrzydszych w Lon dynie". Usłyszawszy imię June pośpieszyła do sypialni i tu z pąsoweg< safianowego pudełka, przechowywanego w zamkniętej szufladzie, wy jęła dwie szerokie bransolety, które włożyła na przeguby swych bia łych rąk — posiadała bowiem w znacznym stopniu owo „poczucii własności", stanowiące, jak wiemy, kamień probierczy forsytyzmi i podstawę dobrych obyczajów. Jej mocno zbudowana, średniego wzrostu postać, z wyraźną ten dencją do pulchności kształtów, odbijała się w lustrzanych drzwiacl szafy z jasnego drzewa. Miała na sobie uszytą pod jej własnym kie runkiem suknię jednej z owych niezdecydowanych barw, przypomi nających wyblakłe obicia korytarzowe w wielkich hotelach. Ręc< podniosła ku włosom uczesanym d la princesse de Galles i przygładził! 196 2 tu i ówdzie, mocniej upinając; oczy jej wyrażały ów nieświadomy ealizm, który stając wobec brzydkich, lecz niezbitych faktów życio-yych, ujmuje je z możliwie najlepszej strony. Za młodu cera pani łaynes przypominała krew z mlekiem, lecz teraz lata odebrały jej wieżość i okryły plamami. Wyjęła puszek do pudru i w chwili kiedy >rzesuwała nim po czole, w oczach jej pojawił się znów ten sam wyraz wardej, niemiłej szczerości. Odłożywszy puszek stała chwilę nieru-:homo przed lustrem, układając w sztucznym uśmiechu rysy swej warzy: wydatny, imponujący nos, brodę (która nie była nigdy duża, i teraz zmniejszyła się w miarę tego, jak szyja zwiększyła objętość) jraz wąskie wargi z opuszczonymi ku dołowi kącikami. Szybko, aby lie zatracić pożądanego efektu, uniosła energicznie spódnicę obiema rękami i zeszła na dół. Spodziewała się tej wizyty już od dłuższego czasu. I do niej także doszły słuchy, jakoby coś miało nie być w porządku pomiędzy jej bratankiem a narzeczoną. Nie widziała ani jego, ani jej od wielu tygodni. Kilkakrotnie zapraszała Fila na obiad, stale jednak odpowiadał, że jest zbyt zajęty. Zaniepokoiło ją to instynktownie, a przezacna ta kobieta posiadała w tego rodzaju sprawach niezawodny instynkt. Powinna by należeć do rodu Forsyte'ów; biorąc zaś pod uwagę sformułowaną przez młodego Jolyona definicję forsytyzmu, niewątpliwie do rodu tego należała i jako taka zasługuje na opisanie. Wydała za mąż swoje trzy córki tak dobrze, że według ogólnej opinii spotkał je los przewyższający ich zasługi, panny bowiem odznaczały się owym zawodowym brakiem wdzięku, który z zasady charakteryzuje tylko żeńskie kandydatki do funkcji społecznych. Nazwisko pani Bay-nes figurowało na listach członkiń komitetów niezliczonych przedsięwzięć filantropijnych związanych z Kościołem — wieczorków tanecznych,

przedstawień teatralnych i went na dobroczynność — nigdy jednak nie uświetniała list tych swoim nazwiskiem, dopóki nie przekonała się, że wszystko zostało już należycie zorganizowane. Zdaniem jej, jak często podkreślała, każda rzecz musi być oparta na podstawie handlowej; właściwym zadaniem Kościoła i dobroczynności, w ogóle wszystkiego, jest umacnianie ustroju społecznego. Dlatego też wszelką indywidualną akcję uważała za niemoralną. Organizacja — to wszystko, bowiem jedynie dzięki organizacji możemy zdobyć pewność, że pieniądze nasze nie przepadną i otrzymamy ich równowartość. Tak, organizacja, organizacja nade wszystko! Nie ulega też wątpliwości, że była, jak mawiał stary Jolyon, „kuta na cztery nogi". Nie poprzestawał on jednak na tym określeniu i nazywał jej działalność „wyższą blagą". Przedsięwzięcia, którym użyczała swego nazwiska, były zorganizowane tak świetnie, że kiedy przychodziło nareszcie do rozdawania ich plonów, przypominały one zbierane mleko, pozbawione śmietanki 197 ludzkiej dobroci. Ale — jak pani Baynes słusznie zwykła pąwtarzać — czułostkowość to rzecz godna potępienia. Przemawiała trochę jak z katedry. Ta szanowana, przezacna niewiasta, ciesząca się w kołach klery-kalnych tak wysoką estymą, była jedną z arcykapłanek świątyni forsytyzmu, podtrzymującą dniem i nocą święty płomień na ołtarzu boga Własności, gdzie czytać możemy natchnione słowa: „Nic za darmo, i jak najmniej za każde sześć pensów". Ilekroć wchodziła do pokoju, czuło się, że wraz z nią wkracza coś konkretnego, i zapewne to właśnie uczucie stanowiło o jej popularności jako patronki. Ludzie lubią konkrety, skoro włożyli w coś swoje pieniądze, i oczom ich pani Baynes, ze swoim wydatnym nosem i masywną, rozłożystą postacią, przybraną w naszyty cekinami uniform, otoczona swoim sztabem na balach filantropijnych, wydawała się nieledwie generałem. Jedyną rzeczą przemawiającą przeciw niej był brak podwójnego nazwiska. Stanowiła potęgę w sferach wyższego mieszczaństwa, w jego niezliczonych kołach i środowiskach, które spotykają się na wspólnym polu walki, to jest w dziedzinie filantropii, i z upodobaniem ocierają się spódnicami na tym samym placu boju o spódnice przedstawicielek kól towarzyskich przez duże „T". Pani Baynes stanowiła potęgę w kołach towarzyskich przez małe „t", tworzących grupę liczniejszą, wybitniejszą i silniejszą, w której kupieckochrześcijańskie instytucje, maksymy i „zasady", ucieleśniane przez tę damę, były prawdziwą, krążącą bujnie, żywą krwią, najprawdziwszą krwią interesu, gdy tymczasem w żyłach mniej licznego towarzystwa, przez duże „T", płynęła tylko wyjałowiona imitacja. Ludzie, którzy znali panią Baynes, czuli że mają do czynienia z istotą zdrową — ze zdrową kobietą, która nie zdradza nigdy przed nikim swoich myśli, zamykając na cztery spust) nie tylko własną duszę, ale także kieszeń, gdy tylko to jest moż' liwe. Pozostawała w jak najgorszych stosunkach z ojcem Bosinneya, którj wielokrotnie dopuszczał się niewybaczalnej zbrodni czyniąc z nie. przedmiot swoich żartów. Wspominając o nim teraz, po jego śmierci nazywała go „biednym, drogim, nieznośnym braciszkiem". Powitała June z ostrożną wylewnością, w czym była istną mistrzy nią. Młoda dziewczyna budziła w niej trochę lęku — jeżeli kobieU o takiej pozycji w świecie handlowochrześcijańskim jak pani Baynes może znać w ogóle to uczucie; June bowiem, mimo drobnego wzrostu miała w sobie dużo godności, może dzięki swemu śmiałemu spojrzeniu Prócz tego pani Baynes wyczuwała przebiegle, że pod bezkompromi sową szczerością zachowania dziewczyny kryje się gruby podkłac forsytyzmu. Gdyby June była tylko szczera i odważna, pani Baynej uważałaby ją za „narwaną" i lekceważyłaby; gdyby była tylko „panns 198

'orsyte" — jak Francie, powiedzmy — uważałaby za właściwe przytaczać ją swoim łaskawym poparciem wagi ciężkiego metalu; ale June, hoć drobniutka — pani Baynes opowiadała się zazwyczaj po stronie lości — budziła w niej niemiłe uczucie zaniepokojenia. Toteż posadziła [ością na krześle twarzą do światła. Szacunek dla June miał inny jeszcze powód, do którego pani Baynes, :byt gorliwa wyznawczyni Kościoła, aby liczyć się miała z względami światowymi, nigdy by się nie przyznała — otóż słyszała często z ust nęża, że stary Jolyon jest bardzo zamożny, i powodowana nąjrozsąd-liejszą z wszelkich możliwych pobudek, skłonna była darzyć życzliwością jego wnuczkę. W tej chwili doznawała uczucia wzruszenia podobnego temu, jakiego doznajemy czytając powieść opisującą losy bohatera, na którego czeka bogaty spadek; budzi się w nas wówczas nerwowe podniecenie na myśl, by przez straszne jakieś potknięcie się autora młodzieniec nie utracił w końcu owej schedy. Do June pani Baynes odniosła się bardzo serdecznie — nigdy jeszcze tak wyraźnie nie zdała sobie sprawy, ile ta młoda dziewczyna ma w sobie dystynkcji i jak pożądaną stanowi partię. Zapytała ją o zdrowie dziadka. Zdumiewająco dobrze trzyma się na swój wiek; wyprostowany jak trzcina, wygląda zupełnie młodo. A ile właściwie liczy sobie lat? Osiemdziesiąt jeden?! Nigdy by nie przypuszczała! Bawią nad morzem? Jakże to miło; June miewa zapewne co dzień wiadomości od Fila? Jasnoszare oczy pani Baynes omal nie wyszły z orbit, gdy zadawała to pytanie, lecz June wytrzymała jej wzrok bez drgnienia. — Nie — odparła — nie pisuje do mnie wcale. Powieki pani Baynes opadły. Nie miały zamiaru opaść, ale opadły. Wnet jednak uniosły się znów w górę. — Naturalnie, rozumiem. To zupełnie w stylu Fila, zawsze był taki! — Naprawdę? — rzuciła June. Lakoniczność tej odpowiedzi zwarzyła na mgnienie oka promienny uśmiech pani Baynes; zamaskowała jednak chwilowe wahanie nagłym ruchem i znów rozsiadając się szeroko, rzekła: — Ależ tak, moja droga, to najbardziej trzpiotowaty chłopak, jakiego znam; nie należy nigdy zwracać najmniejszej uwagi na to, co on robi. June zrozumiała nagle, że darmo traci czas; gdyby nawet zdobyła się na zupełnie jasne postawienie sprawy, nie wyciągnie nic z tej kobiety. — Widuje go pani? — zapytała oblewając się rumieńcem. Pod warstwą pudru grube krople potu wystąpiły na czoło pani Baynes. — O tak! Nie pamiętam, kiedy po raz ostatni był u mnie, w istocie rzadko go ostatnio widywaliśmy. Jest tak zajęty budową domu pani kuzyna. Podobno wkrótce ją zakończy. Musimy urządzić małe przyjęcie na uświetnienie tej uroczystości; niech pani przyjedzie i zostanie u nas na noc! 199 — Dziękuję pani — rzekła June. I znów pomyślała: „Tracę tylko niepotrzebnie czas. Nie dowiem się od niej niczego". Podniosła się z krzesła. W pani Baynes nastąpiła nagła zmiana. I ona również wstała; usta jej drgnęły, poruszyła nerwowo rękami. Coś musiało być widocznie mocno nie w porządku, nie śmiała jednak wprost zapytać o to młodą dziewczynę, która stała przed nią, wyprostowana, szczupła, drobna, z wyrazem stanowczości na twarzy, z mocno zaciśniętymi szczękami i pełnymi smutku oczyma. Zazwyczaj pani Baynes nie bała się zadawać pytań — podstawą wszelkiej organizacji jest przecież wypytywanie! Tutaj jednak szło o tak poważną sprawę, że silne na ogół jej nerwy doznały wstrząsu. Nie dalej jak tego rana mąż jej powiedział: „Starego Forsyte'a można śmiało szacować na jakie sto tysięcy funtów!" A wnuczka jego stała tutaj wyciągając rękę — wyciągając rękę!

Tak łatwo — och, nie umiałaby powiedzieć, jak łatwo! — może zniknąć szansa utrzymania jej w rodzinie, a mimo to pani Baynes nie śmie mówić. Wzrokiem odprowadziła June do drzwi. Zamknęły się za nią. Z nagłym okrzykiem, przelewając z boku na bok swe masywne kształty, pani Baynes podbiegła ku drzwiom i pośpiesznie raz jeszcze je otworzyła. Za późno! Usłyszała trzaśniecie drzwi frontowych, stanęła więc z wyrazem prawdziwego zgnębienia i gniewu na twarzy. June pośpieszyła wzdłuż skweru z chyżością ptaka. Znienawidziła teraz tę kobietę, którą w dawnych, szczęśliwych czasach uważała za tak poczciwą. Czy zawsze będą w ten sposób ukrywać przed nią prawdę i wystawiać na tak dręczącą niepewność? Najlepiej zrobi, jeżeli pójdzie wprost do Fila i zapyta, jakie są jego zamiary. Ma prawo wiedzieć. Pośpieszyła na Sloane Street, do domu, w którym Bosinney mieszkał. Wpadłszy przez bramę, wbiegła na schody z boleśnie tłukącym w piersi sercem. Na trzecim piętrze przystanęła na chwilę dla zaczerpnięcia tchu i trzymając się poręczy stała nadsłuchując. Z góry nie dochodził żaden odgłos. Z pobladłą ze wzruszenia twarzą weszła na ostatnie piętro, gdzie od razu rzuciły jej się w oczy drzwi z jego nazwiskiem na tabliczce. Stanowczość, która przywiodła ją aż tutaj, pierzchła nagle. Zdała sobie naraz w pełni sprawę ze znaczenia swego kroku. Oblała ją gorąca fala wstydu; dłonie nawet zwilgotniały pod jedwabiem okrywających je rękawiczek. Cofnęła się na schody, nie zeszła jednak na dół. Oparta o poręcz, usiłowała pokonać uczucie duszności i z jakąś straszną odwagą wlepiła 200 iczy w drzwi. Nie! Nie zejdzie na dół! Nic ją nie obchodzi, co pomyślą i niej ludzie. Nikt się przecież nie dowie! Nie znajdzie znikąd pomocy, eżeli sama sobie nie dopomoże. Wykona swój zamiar do końca! Zmusiwszy się do oderwania od oparcia, pociągnęła za dzwonek. )rzwi nie otworzyły się; w jednej chwili zniknął cały jej strach i wstyd; :adzwoniła jeszcze wielokrotnie, jak gdyby, pomimo pustki w pokoju, nogła wydostać odpowiedź z murów i zyskać w ten sposób nagrodę za >w przecierpiany strach i wstyd. Drzwi nie otworzyły się, przestała vięc dzwonić i usiadła na najwyższym stopniu schodów, z twarzą akrytą w dłoniach. Wreszcie przekradła się cichaczem na dół i wyszła na ulicę. Czuła się lak po ciężkiej chorobie i pragnęła tylko jednego: dostać się jak najprędzej do domu. Ludzie, których spotykała, zdawali się wiedzieć, skąd powraca i co tam robiła. Nagle, na przeciwległym chodniku, ujrzała zmierzającego ku swojemu mieszkaniu od strony Montpellier Sąuare Bosinneya we własnej osobie. Zrobiła ruch, jak gdyby chciała się rzucić ku niemu poprzez nie kończący sią szereg pojazdów. Oczy ich spotkały się i Bosinney uchylił kapelusza. Przejeżdżający omnibus zasłonił go przed nią, wnet jednak stojąc na brzegu chodnika, przez szparę w sunącym szeregu pojazdów ujrzała go idącego dalej. Stała bez ruchu, śledząc go wzrokiem. XIII. Wykończenie domu „Jedna żółwiowa, jeden bulion; dwie szklanki porto!" W górnym pokoju restauracji Frencha, gdzie Forsyte może jeszcze uraczyć się posilnym angielskim jadłem, James i jego syn zasiadali do lunchu. Ze wszystkich restauracji James najbardziej lubił tę właśnie; odpowiadała mu jej bezpretensjonalność, smakowitość unoszących się w powietrzu zapachów i atmosfera sytości. Jakkolwiek też do pewnego stopnia zepsuty koniecznością ulegania modzie i dotrzymywania kroku wymogom dochodów, które muszą się zwiększać, w chwilach wolnych od zajęć w City tęsknił zawsze do smakowitych mięsiw dawnych czasów. Usługiwali tutaj nie wygoleni

angielscy kelnerzy w białych fartuchach, podłogę wysypywano trocinami, a trzy krągłe złocone lustra wisiały tak wysoko, że niepodobna się było w nich przejrzeć. Dopiero od niedawna zniesiono też boksy, w których nie widząc sąsiadów, jak przystoi dżentelmenowi, można było zjeść zrazy, doskonałe kotlety baranie i puree z kartofli. Założywszy róg serwetki za trzeci guzik kamizelki — zwyczaj, od którego zmuszony był odstąpić już od wielu lat w restauracjach West 201 Endu — James poczuł, że z przyjemnością spożyje zupę, gdyż cały ranek poświęcił na rozwikłanie spraw związanych z posiadłością jednego z dawnych przyjaciół. Włożywszy do ust kawałek nieco czerstwego już chleba domowego wypieku, zagadnął wprost syna: — Co słychać u ciebie w Robin Hill? Zabierzesz tam Irenę? Dobrze zrobiłbyś, gdybyś ją zawiózł. Myślę, że niejednego trzeba by tam dojrzeć osobiście. Soames, nie podnosząc na ojca oczu, odparł: — Irena nie pojedzie. — Nie pojedzie? Co to ma znaczyć? Ma przecież zamieszkać w tym domu? Tak czy nie? Soames nic nie odpowiedział. — Nie pojmuję, co się dzieje z dzisiejszymi kobietami — mruknął James — ja sam nie miałem z nimi żadnych kłopotów. Za dużo zostawiłeś jej swobody. Zepsułeś ją... Soames podniósł oczy. — Nie życzę sobie krytykowania Ireny — rzucił niespodzianie. Milczenie, jakie zaległo po tych słowach, przerywane było tylko łykaniem zupy przez Jamesa. Kelner przyniósł dwie szklaneczki porto, ale Soames go zatrzymał. — Nie tak się podaje porto — rzekł. — Proszę zabrać szklanki i przynieść nam butelkę. Odrywając się od zadumy nad zupą, James z właściwą sobie przenikliwością zorientował się błyskawicznie w sytuacji i rzekł: — Matka leży, możesz więc wziąć konie. Myślę, że przejażdżka sprawi Irenie przyjemność. Przypuszczam, że zastaniecie na budowie Bosinneya, będzie mógł was oprowadzić. Soames skinął głową. — Sam mam ochotę wybrać się tam i naocznie przekonać, jak on sobie poradził z ostatecznym wykończeniem domu — ciągnął James. — Pojadę także i wstąpię po drodze po was oboje. — Ja pojadę koleją — odparł Soames. — Jeżeli ojciec chce pojechać powozem, może Irena zgodzi się zabrać z ojcem; nie mogę jednak nic pewnego powiedzieć. Skinął na kelnera, żeby podał rachunek, który James zapłacił. Rozstali się przy katedrze Św. Pawła, skąd Soames skręcił ku stacji, a James pojechał omnibusem w kierunku zachodnim. Zajął miejsce narożne przy konduktorze, gdzie jego długie nogi utrudniały przejście, przy czym patrzył z wyrzutem na każdego, kto odważył się przecisnąć obok niego, jak gdyby wchodzący nie miał prawa oddychać tym samym co on powietrzem. Miał zamiar skorzystać tego popołudnia z okazji i pomówić z Ireną. Uważał, że w porę powiedziane słówko może zapobiec konieczności 202 rowadzenia całych dyskusji; teraz zaś, kiedy Irena przenosi się na ieś, można mieć nadzieję, że rozpoczną oboje nowe życie! Widział, że ierpliwość Soamesa jest na wyczerpaniu i że nie zniesie dłużej podob-ego stanu rzeczy.

Nie przyszło mu nawet na myśl, że należałoby dokładniej sprecyzo-rać, co właściwie rozumie przez „podobny stan rzeczy"; było to kreślenie szerokie, mgliste i właśnie dlatego odpowiadało prawdziwe-iu Forsyte'owi. A James po lunchu czuł w sobie większy zapas odwagi niż zazwyczaj. Po przybyciu do domu kazał zaprząc do powozu, nakazując zarazem hłopcu stajennemu, aby szykował się również do wyjazdu. Chciał kazać się jak najuprzejmiejszym dla synowej i dobrze ją usposobić do ozmowy. Kiedy zajechał przed nr 62, wyraźnie usłyszał przez otwarte drzwi, ak śpiewa przy fortepianie, od razu też powiedział to służącej, aby iniemożliwić Irenie nieprzyjęcie go. — Tak — odparła pokojówka — pani Forsyte jest w domu, nie wiem ednak, czy przyjmuje. Ale James z szybkością, która zawsze zdumiewała w zestawieniu :jego wysokim wzrostem i skupionym wyrazem twarzy, wbiegł vprost do salonu nie pozwoliwszy dziewczynie upewnić się co do ntencji jej pani. Irenę zastał przy fortepianie; palce jej spoczywały na dawiszach, widać było jednak, że przysłuchuje się głosom dochodzą-:ym z hallu. Teścia powitała bez uśmiechu. — Teściowa twoja jest chora — zaczął James mając nadzieję, że syska od razu jej współczucie. — Przyjechałem tutaj powozem. Proszę :ię, zrób mi przyjemność, włóż kapelusz i przejedź się ze mną. Dobrze ci to zrobi! Irena rzuciła na niego spojrzenie świadczące, że zamierza odmówić, Lecz zmieniła widać zdanie, poszła na górę i po chwili wróciła w kapeluszu. — Dokąd ojciec zamierza mnie zawieźć? — spytała. — Pojedziemy do Robin Hill — odparł wyrzuciwszy to zdanie jednym tchem — koniom potrzebny jest ruch, a przy tym chciałbym zobaczyć, jak daleko posunęły się roboty. Irena cofnęła się, znów się jednak rozmyśliła i wyszła przed dom, aby wsiąść do powozu. James wpatrywał się w nią przenikliwie, aby uchwycić właściwy moment. Wreszcie, już prawie w połowie drogi, zaczął: — Soames bardzo cię kocha, nie pozwala na żadne krytykowanie twojej osoby. Dlaczego nie okazujesz mu więcej uczucia? Rumieniec oblał twarz Ireny, która odpowiedziała cichym głosem: — Nie mogę okazywać tego, czego nie czuję. James spojrzał na nią ostro. Czuł, że w tej chwili, mając ją we 203 własnym powozie, wioząc ją własnymi końmi, z własną służbą na koźle, jest panem sytuacji. Irena nie może ani dać mu odprawy, ani też nie zechce urządzić mu publicznie sceny. — Nie mogę doprawdy zrozumieć, czego właściwie chcesz — rzekł. — Soames jest takim dobrym mężem! Odpowiedź Ireny wypowiedziana była tak cicho, że niemal rozwiała się wśród gwaru ulicznego. Zrozumiał tylko słowa: — Ojciec nie jest jego żoną! — A cóż to ma do tego? Daje ci przecież wszystko, co może ci być potrzebne. Gotów zawsze prowadzić cię, dokąd tylko zechcesz; wybudował teraz dla ciebie dom na wsi. A przecież nie wniosłaś mu nic. — Nie. I znów James spojrzał na synową, nie mógł jednak wyczytać nic z jej twarzy. Zdawało mu się, że jest bliska płaczu, a jednak... — Pewien jestem — mruknął pośpiesznie — że staraliśmy się wszyscy być dobrzy dla ciebie. Wargi Ireny drgnęły; James zauważył z przykrością łzę, która ściekała z wolna po policzku. Poczuł, że jego samego ściska coś za gardło.

— Kochamy cię wszyscy i gdybyś tylko... — chciał powiedzieć: „zachowywała się, jak należy", lecz zamiast tego dokończył: — Gdybyś tylko chciała być mu bardziej żoną! Irena nie odpowiedziała i James zamilkł także. W jej milczeniu było coś, co zbijało go z tropu. Nie było to milczenie uporu, raczej potakiwanie wszystkiemu, co mógłby powiedzieć. A jednak czuł, że nie on ma ostatnie słowo. Nie mógł tego zrozumieć. Niezdolny był jednak długo milczeć. — Przypuszczam — podjął — że ten młody Bosinney ożeni się wkrótce z June? Twarz Ireny zmieniła się. — Nie wiem — odparła — powinien by ojciec j ą o to zapytać. — Czy pisuje do ciebie? — Nie. — Cóż to się stało? Byłyście, o ile mi wiadomo, serdecznymi przyjaciółkami. Irena zwróciła się ku niemu: — I o to także powinien by ojciec j ą zapytać! — Widzę — obruszył się James, zaniepokojony wyrazem jej oczu — że choć to bardzo dziwne, nie mogę wydostać od ciebie zwykłe; odpowiedzi na zupełnie zwykłe pytanie. Przez chwilę siedział nadąsany, rozmyślając nad otrzymaną odpra wą, wreszcie wybuchnął: — Ha, trudno, ostrzegłem cię. Nie myślisz o przyszłości. Soames nit zwykł tracić na darmo słów, lecz jestem pewien, że nie będzie teg( 204 tugo znosił. Sama sobie tylko będziesz winna i co gorsza, nikt ci nie gdzie współczuł. Irena pochyliła głowę z lekkim uśmiechem. — Bardzo jestem ojcu zobowiązana. James nie miał pojęcia, co na to odpowiedzieć. Jasny, upalny ranek przeszedł z wolna w szare, duszne popołudnie; [ężka ławica chmur o żółtawym zabarwieniu, brzemienna nadciągąją-ą burzą, napływała z południa i z wolna zasnuwała widnokrąg, tałęzie drzew zwisły nieruchomo nad drogą, listowia nie poruszało ajlżejsze nawet drgnienie. W dusznym powietrzu wisiał słaby zapach otu, parującego ze zgrzanych ciał końskich; stangret i chłopiec stajen-y, wyprostowani nieruchomo na koźle, ukradkiem wymieniali urywa-e zdania, nie odwracając nawet ku sobie głów. Kiedy wreszcie dojechali do Robin Hill, James odetchnął z ulgą; rzerażało go nieprzeniknione milczenie siedzącej obok niego kobiety, :tórą uważał zawsze za tak łagodną i ustępliwą. Wysiedli z powozu przed bramą i weszli. W hallu panował chłód i grobowa nieledwie cisza; po plecach Jamesa irzebiegł dreszcz. Szybko uniósł ciężką skórzaną zasłonę, zawieszoną niędzy kolumnami oddzielającymi hali od wewnętrznego dziedzińca. Z ust wyrwał mu się mimowolny okrzyk zachwytu. Wnętrze było istotnie w doskonałym guście. Matowe rubinowe tafel-ń, które biegły od ścian do brzegu kolistej rabaty wysokich irysów •taczających napełnioną wodą głęboką konchę z białego marmuru, >yły bez wątpienia w najlepszym gatunku. Szczególnie jednak za-:hwycały Jamesa purpurowe skórzane kotary, zaciągnięte wzdłuż :ałej jednej ściany i tworzące obramowanie ogromnego pieca z białych tafli. Odsunięto środkową część szklanego dachu i ciepłe powietrze : zewnątrz przenikało do wnętrza domu. James stanął z rękami założonymi za plecy, z głową odchyloną w tył wciśniętą w wysokie, wąskie ramiona; przyglądał się liniom kolumn deseniowi fryzu, biegnącego dokoła malowanych na kremowy kolor ścian pod krużgankiem. Widać było, że nie szczędzono tu ani pieniędzy, ini zachodu. Prawdziwie pańska rezydencja! Zbliżył się z kolei do skórzanych kotar i zbadawszy, jak urządzona jest ich maszyneria, rozsunął je odsłaniając galerię obrazów, zakończoną zajmującym całą tylną ścianę olbrzymim oknem. Posadzka była z czarnego dębu, ściany zaś, tak samo jak w dziedzińcu, koloru jasnokremowego. James szedł dalej, szeroko

otwierając drzwi i zaglądając do środka. Wszystko w naj-zupełniejszym porządku, gotowe do bezzwłocznego zamieszkania. Zawrócił wreszcie, aby pomówić z Ireną, i ujrzał ją stojącą przy wejściu do ogrodu w towarzystwie męża i Bosinneya. Jakkolwiek nie obdarzony szczególną wrażliwością, James wyczuł od razu, że coś jest nie w porządku. Zbliżył się do nich i niejasno 205 zaniepokojony, nie wiedząc, o co właściwie chodzi, próbował załagodzić sytuację. — Jak się pan ma, panie Bosinney — rzekł wyciągając na powitanie rękę. — Nie krępował się pan tutaj, jak widzę, z wydawaniem pieniędzy! Soames odwrócił się i odszedł. James spojrzał na zasępioną twarz Bosinneya, potem na Irenę i niezdolny opanować podniecenia, wypowiedział głośno swoje myśli: — Nie mam doprawdy pojęcia, o co chodzi. Nikt mi nigdy nic nie mówi! Idąc śladem syna zawrócił na pięcie i odszedł, słysząc za sobą krótki śmiech Bosinneya i jego okrzyk: — Nareszcie, chwała Bogu! Wygląda pani tak... Zakończenia zdania niestety nie dosłyszał. Co się stało? Obejrzał się poza siebie. Irena stała tuż przy architekcie, twarz jej była zupełnie inna od tej, jaką znał. Pośpieszył za synem. Soames chodził tam i z powrotem po galerii obrazów. — Co się dzieje? Co to wszystko ma znaczyć? — badał James. Soames spojrzał na niego z swoim wyniosłym, niezłomnym spokojem, ale James widział wyraźnie, że miota nim gwałtowny gniew. — Nasz przyjaciel przekroczył znów dane mu upoważnienie, te wszystko. I tym razem napytał sobie biedy. Odwrócił się i skierował ku drzwiom. James pośpieszył za nim, starając się go wyprzedzić. Spostrzegł, że Irena położyła palec ns ustach mówiąc coś zwykłym głosem. Z daleka już, nie zdążywszj zbliżyć się do nich, James zawołał: — Nadciąga burza. Lepiej będzie wrócić do domu. Pan, panie Bosin ney, nie może pewno z nami jechać? Prawda, że nie? W takim razie dc widzenia! Wyciągnął rękę. Bosinney jej nie przyjął i odwracając się ze śmiechem, odparł: — Do widzenia panu. Niech pan się nie da złapać burzy! — po czyn-odszedł. — Doprawdy — zaczął James — nic a nic nie rozumiem. Ale wyraz twarzy Ireny powstrzymał go. Ujmując synową pod rękę odprowadził ją do powozu. Był teraz pewien, zupełnie pewien, ż< między nimi doszło do jakiegoś porozumienia... Nie ma na świecie rzeczy, która mogłaby bardziej wzburzyć Forsy te'a aniżeli przekonanie się, że coś, co wedle jego obliczeń, miałc kosztować tyle a tyle, kosztowało znacznie więcej. Jest to całkowici* naturalne, gdyż cała jego polityka życiowa opiera się na ścisłość obliczeń. Jeśli nie może polegać na określonych wartościach przedmio tów swego posiadania, kompas jego życia przestaje funkcjonował 206 czuje się tak, jak gdyby znalazł się bez steru na wzburzonych wodach ceanu. Zakończywszy zanotowaną tu korespondencję z Bosinneyem Soa-les przestał myśleć o kosztach budowy. Pewien był, że tak wyraźnie ostawił kwestię ostatecznej ceny, iż nie przyszło mu nawet do głowy, by architekt mógł ponownie przekroczyć kosztorys. Gdy usłyszał od losinneya, że zakreślone mu granice dwunastu tysięcy funtów zostały rzekroczone o blisko czterysta funtów, zapienił się z wściekłości, 'ierwotnie opracowany kosztorys budowy wraz z kompletnym we-mętrznym wykończeniem domu mieścił się w granicach dziesięciu ysięcy funtów, wielekroć też Soames czynił samemu sobie gorzkie iryrzuty za parokrotne przekroczenie tej sumy. Lecz tym razem Bo-inney postawił siebie samego w

bardzo przykrej sytuacji. Soames nie >ył w stanie zrozumieć, jak, u licha, człowiek może równie idiotycznie >ostąpić. Fakt jednak, że to uczynił; cała uraza i skryta zazdrość, które vrzały od tak dawna w piersi Soamesa, teraz, na ten ostatni dowód izaleńczej nierozwagi młodego architekta, rozżarzyły się do stanu vściekłości. Skończyło się już z utrzymywaną z takim wysiłkiem rolą lfającego i uprzejmego męża. Odgrywał ją, aby zachować swoją własność — żonę — teraz zaś zrzucił tę maskę, aby zachować innego •odzaju własność. — O! — zwrócił się do Bosinneya odzyskawszy nareszcie głos — sądzę, że jest pan jak najbardziej zadowolony z samego siebie. Muszę jednak oświadczyć, że najzupełniej pomylił się pan w swoich rachubach! W danej chwili nie zdawał sobie dokładnie sprawy, co rozumiał przez te słowa, lecz po obiedzie przejrzał korespondencję z Bosinneyem, aby się całkowicie upewnić. Nie mogło być co do tego dwóch zdań — te czterysta, a co najmniej trzysta pięćdziesiąt funtów obciążają wyłącznie architekta, niech więc radzi sobie, jak chce; musi je sam pokryć. Doszedłszy do tego wniosku spojrzał na żonę. Siedząc na zwykłym miejscu, w rogu kanapy, obszywała koronką kołnierzyk sukni. Nie odezwała się ani razu przez cały wieczór. Podszedł do kominka i stanąwszy przed nim przyjrzał się swojej twarzy w lustrze, po czym rzekł: — Nasz przyjaciel, Pirat, postąpił jak idiota. Ale będzie musiał zapłacić za swoją głupotę! Spojrzała na niego z pogardą i odparła: — Nie rozumiem, o czym mówisz! — Zaraz zrozumiesz. Drobiazg, o którym podług ciebie nie warto wspominać: czterysta funtów. — Zamierzasz naprawdę kazać mu je zapłacić za ten wstrętny dom? — Naturalnie. — Wiesz przecież, że on nie posiada żadnego majątku! 207 — Wiem. — Jesteś więc nikczemniejszy jeszcze, niż przypuszczałam. Soames odwrócił się od lustra i biorąc automatycznym ruchem filiżankę z półki nad kominkiem, oplótł ją oburącz dłońmi, jak gdyby w modlitwie. Widział podnoszącą się i opadającą pierś Ireny, jej pociemniałe z gniewu oczy i puszczając mimo uszu obrazę, zapytał spokojnie: — Flirtujesz z Bosinneyem? — Nie, nie flirtuję! Oczy jej spotkały się z oczami męża, który odwrócił wzrok. Ani wierzył jej, ani nie wierzył, czuł jednak, że zadając to pytanie popełnił błąd; nie znał nigdy i nigdy nie pozna jej myśli. Widok jej nieprzeniknionej twarzy, z której nic nie mógł wyczytać, myśl o setkach wieczorów, jakie przesiedziała w ten sposób w tym rogu sofy, uległa i bierna, a tak nieodgadniona i tajemnicza, rozwścieczyły go ponad wszelką miarę. — Czyś ty z kamienia, do licha! — zawołał zaciskając z taką siłą dłonie dokoła filiżanki, że zmiażdżył kruchą porcelanę, której szczątki upadły na palenisko kominka. Irena uśmiechnęła się. — Zdajesz się zapominać, że filiżanka ta nie jest w każdym razie z kamienia! — odrzekła. Soames chwycił ją za ramię. — Tylko dobre baty mogłyby ci przywrócić przytomność! — krzyknął i zawróciwszy na pięcie wyszedł z pokoju. XIV. Soames siedzi na schodach Soames poszedł tego wieczora na górę z uczuciem, że posunął się za daleko. Gotów był przeprosić żonę za swoje słowa.

Zakręcił gaz, który palił się jeszcze na korytarzu prowadzącym dc ich pokoju, i biorąc za klamkę, aby otworzyć drzwi, myślał, w jaką formę ujmie te przeprosiny, nie chciał bowiem, aby widziała, jak jesi wzburzony. Drzwi jednak nie otworzyły się nawet po powtórnym szarpnięciu Musiała zamknąć je z jakiegoś powodu, po czym zapomniała otworzyć Wszedł do swojej ubieralni, gdzie również palił się przykręconj płomień gazowy, i szybko zbliżył się do drzwi sypialni. I te jednak byłj zamknięte. Równocześnie zauważył, że rozstawiono polowe łóżko, s którego czasem korzystał, i że leży na nim jego piżama. Dotknął ręks czoła: było wilgotne. Zrozumiał, że został odtrącony. Zbliżył się znowu do drzwi i poruszając ostrożnie klamką zawołał: — Otwórz drzwi! Czy słyszysz?! Otwórz drzwi! Usłyszał cichy szelest, ale żadnej odpowiedzi. 208 — Otwórz! Słyszysz! Wpuść mnie natychmiast! Żądam, abyś mi otworzyła! Tuż przy drzwiach słyszał wyraźnie jej przyśpieszony oddech, oddech istoty zagrożonej niebezpieczeństwem. Było coś przerażającego w tym nieubłaganym milczeniu, w niemożności dostania się do Ireny. Soames powrócił do pierwszych drzwi i napierając na nie całym swym ciężarem próbował je wysadzić. Ale drzwi były mocne, on sam kazał dać nowe, urządzając dom na ich powrót z podróży poślubnej. Doprowadzony do wściekłości, podniósł nogę, aby kopnąć z rozmachu w futrynę, powstrzymała go jednak myśl o służbie. Poczuł nagle, że jest zwyciężony. Rzuciwszy się na fotel w ubieralni, wziął książkę. Lecz zamiast liter widział przed sobą żonę — jej złote włosy, opadające kaskadą na obnażone ramiona, jej wielkie ciemne oczy — widział ją, jak stoi niby osaczone zwierzę. I nagle pojął całe znaczenie tego aktu buntu. Chciała, aby wszystko między nimi było skończone. Nie mógł usiedzieć spokojnie i podszedł znów ku drzwiom. Słyszał, że nie śpi jeszcze, zawołał więc: — Ireno! Ireno! Nie chciał nadawać głosowi błagalnego tonu. W złowróżbnej odpowiedzi na jego wołanie słabe odgłosy zamilkły. Stał ze splecionymi dłońmi, namyślając się. Wreszcie przekradł się na palcach i rzuciwszy się nagle na drugie drzwi, spróbował z największym wysiłkiem je wyważyć. Drzwi trzasnęły, ale nie ustąpiły. Soames usiadł na schodach i ukrył twarz w dłoniach. Długo siedział tak po ciemku, a księżyc, przedarłszy się przez oszklone okno w dachu, rzucał bladą smugę światła, wydłużającą się powoli ku niemu przez klatkę schodową. Próbował filozofować: Skoro zamknęła przed nim drzwi, nie ma już do niego praw żony, będzie się więc pocieszał z innymi kobietami! Upiornie jednak zamajaczyły mu w wyobraźni podobne rozkosze — nie ciągnęło go do nich zupełnie. Nigdy ich wiele nie kosztował, a teraz zupełnie to zarzucił. Czuł też, że nigdy do nich nie powróci. Głód jego nasycić mogła jedynie żona, nieubłagana i wystraszona poza tymi zamkniętymi drzwiami. Nie zastąpi jej żadna inna kobieta. Kiedy tak siedział po ciemku, świadomość ta olśniła go ze straszliwą siłą. Filozofia zawiodła go; miejsce jej zajął głuchy gniew. Zachowanie Ireny jest niemoralne, nie do wybaczenia, zasługuje na najsurowszą karę, jaka jest w mocy Soamesa. Nie chce żadnej innej kobiety, a ona go odtrąciła! Musi go więc prawdziwie nienawidzić! Nigdy dotychczas w to nie wierzył — i teraz jeszcze nie wierzy. Wydawało mu się to nieprawdopo-

209 dobne. Doznał wrażenia, że stracił na zawsze zdolność logicznego osądu. Skoro ona, taka uległa i łagodna, za jaką miał ją zawsze, mogła ważyć się na równie decydujący krok — wszystko jest możliwe! Potem z kolei zaczął rozważać, czy rzeczywiście mogła nawiązać bliższy stosunek z Bosinneyem. I w to również nie wierzył; nie mógł się pogodzić z myślą, aby w tym tkwiła przyczyna jej postępowania — nie był zdolny stawić czoło podobnej ewentualności. Nie mógł znieść myśli, że jego małżeńskie stosunki nieodwołalnie stać się muszą własnością publiczną. Nie uwierzy, o ile nie będzie miał najzupełniej namacalnych dowodów; nie widzi potrzeby zadawania sobie tego rodzaju męczarni. I rozumując w ten sposób, cały czas wierzył w to jednak w głębi duszy. Światło księżyca oblało sinym blaskiem jego postać, opartą o ścianę klatki schodowej. Bosinney kocha się w niej! Nienawidzi tego chłopaka i nie myśli go teraz oszczędzać. Ma prawo — i wykorzysta je — odmówić zapłaty jednego chociażby pensa ponad dwanaście tysięcy pięćdziesiąt funtów, ostateczną, ustaloną w ich korespondencji granicę. A raczej zapłaci, tak, zapłaci i wystąpi sądownie o odszkodowanie. Odda sprawę w ręce Joblinga i Boultera. Zrujnuje tego żebraka nie posiadającego grosza! I nagle — drogą jakich skojarzeń? nie ma wszak żadnej łączności pomiędzy tymi myślami! — przyszło mu do głowy, że Irena także nie posiada pieniędzy. Oboje są żebrakami. Myśl ta sprawiła mu dziwną satysfakcję. Ciszę przerwał odgłos słabego skrzypnięcia za ścianą. Kładzie się więc nareszcie do łóżka. O! Radosnych, rozkosznych marzeń! Gdyby otworzyła teraz szeroko drzwi, nie wszedłby już do niej! Ale wargi jego, skrzywione w gorzkim uśmiechu, drgnęły; zasłonił oczy rękami... Nazajutrz późnym popołudniem Soames stał w oknie jadalnego pokoju, ponuro wpatrzony w skwer. Słońce ozłacało jeszcze platany, których wielkie, jasne liście lśniły i kołysały się, poruszane lekkim wietrzykiem w takt muzyki wędrownej katarynki, grającej na rogu ulicy. Rozbrzmiewał walc, stary, niemodny walc, który niegdyś tak upajał swoim rytmem; a dziś w takt jego melodii tańczyły tylko liście. Kobieta kręcąca korbą nie miała zbyt wesołego wyglądu, gdyż była bardzo zmęczona, a z okien wysokich domów nikt nie rzucił jej miedziaków. Przeniosła więc o trzy domy dalej swoją katarynkę i zaczęła na nowo kręcić korbą. Był to ten sam walc, którego grano u Rogera, gdy Irena tańczyła z Bosinneyem. Nagle owionął Soamesa zapach gardenii, które miała 210 przy sukni owego wieczora; przypłynął na fali zdradliwej muzyki, tak samo jak wówczas, kiedy mignęły mu połyskliwe włosy Ireny i jej rozmarzony wzrok, kiedy mignęła jej postać, unoszona przez Bosin-neya w głąb sali balowej, co zdawało się nie mieć końca. Kobieta kręciła wolno korbą katarynki — grała tę samą melodię przez cały dzień — grała ją na Sloane Street tuż obok, grała może pod oknami Bosinneya. Soames odwrócił się, wyjął papierosa z rzeźbionej szkatułki i podszedł znów do okna. Melodia zahipnotyzowała go. Nagle w polu jego widzenia ukazała się Irena, śpiesząca ze złożoną parasolką przez skwer w kierunku domu, w lekkiej bladoróżowej bluzce z miękko opadającymi rękawami, której dotychczas nie widział. Zatrzymała się przed katarynką, wyjęła portmonetkę i wręczyła kobiecie pieniądz. Soames cofnął się i stanął tak, aby widzieć żonę wchodzącą do hallu. Weszła otworzywszy drzwi własnym kluczem, odstawiła parasolkę i stanęła przed lustrem, aby się przejrzeć. Policzki jej były zarumienione, jakby opalone na słońcu; wargi rozchylał

uśmiech. Nagłym ruchem wyciągnęła przed siebie ramiona, jak gdyby chcąc objąć w uścisku samą siebie, przy czym z ust jej zerwał się śmiech, uderzająco podobny do szlochu. Soames postąpił naprzód. — Bardzo... ładnie! — rzekł. Drgnęła jak rażona strzałą i odwróciła się nagle, chcąc przejść obok niego na schody. Zastąpił jej drogę. — Dlaczego taki pośpiech? — zapytał i oczy jego przywarły do pukla jej włosów, opadającego luźno nad uchem. Prawie że jej nie poznawał. Zdawało się, że płonie w niej ogień, taki rumieniec wypłynął na policzki, tak błyszczały oczy, takim żarem tchnęły wargi, tak ciepły ton miała barwa nie znanej mu dotychczas bluzki. Podniosła rękę i odgarnęła opadający lok. Oddychała szybko i głęboko, jak gdyby biegła pośpiesznie, i z każdym oddechem fala aromatu zdawała się promieniować z jej włosów, z całego jej ciała, niby zapach rozwierającego się kwiatu. — Nie podoba mi się ta bluzka — wycedził z wolna — zbyt luźna, bez żadnej linii! Podniósł rękę ku jej piersi, ale Irena szybkim ruchem odsunęła jego dłoń. — Nie dotykaj mnie! — zawołała. Schwycił ją za napięstek; wyrwała mu się. — Gdzie raczyłaś być? — zapytał. — W raju — poza tym domem! — Rzuciwszy te słowa uciekła pędem na górę. 211 Na skwerze, przy samych drzwiach, w podzięce za otrzymaną monetę katarynka grała walca. Soames stał nieporuszony. Dlaczego nie poszedł za Ireną? Czy dlatego, że oczyma wyobraźni ujrzał Bosinneya, jak wygląda z wysokiego okna na Sloane Street i wytęża wzrok, aby przelotnie dojrzeć znikającą na zakręcie ulicy postać Ireny, chłodzącej rozognioną twarz i pieszczącej we wspomnieniu chwilę, w której rzuciła mu się w objęcia? W powietrzu dokoła unosiła się jeszcze woń jej ciała i rozbrzmiewał odgłos śmiechu, tak podobnego do łkania. Część trzecia I. Świadectwo pani MacAnder Niewątpliwie wielu ludzi, wśród nich redaktor „Ulrawiwisekcjoni-sty", wówczas w rozkwicie pierwszej młodości, orzekłoby, że Soames nie okazał się godny nazwy mężczyzny, skoro nie wyrwał zamków z drzwi sypialni żony i po uprzednim zdrowym jej przetrzepaniu nie odzyskał przemocą swoich praw małżeńskich. Brutalność nie jest obecnie w tak opłakany sposób osłabiona falą humanitaryzmu, jak to bywało dawniej, mimo to uczuciowy odłam społeczeństwa dozna na pewno ulgi dowiadując się, że Soames nie uczynił nic podobnego. Czynna brutalność nie znajduje uznania pośród Forsyte'ów, zbyt są ostrożni i na ogół zbyt miękkiego serca. Soamesa cechowała nadto duma, dość zresztą pospolita; nie wystarczała ona, aby natchnąć go do prawdziwie wielkodusznego czynu, lecz była dość silna, aby powstrzymać go od czynu szczególnie nikczemnego, który mógłby popełnić tylko w wyjątkowym uniesieniu. Nade wszystko jednak ten prawdziwy Forsyte nie chciał okryć się śmiesznością. Poza faktycznym podniesieniem ręki na żonę nie widział żadnych możliwości działania; dlatego też nie zaoponowawszy ani słowem pogodził się pozornie z sytuacją. Przez całe lato i jesień chodził w dalszym ciągu do biura, nie przestawał oceniać swoich obrazów i zapraszać przyjaciół na obiady. Nie wyjechał z miasta; Irena nie zgodziła się opuścić Londynu. Jakkolwiek dom w Robin Hill był już wykończony, pozostawał nie zamieszkany, w daremnym oczekiwaniu na właściciela. Soames wystąpił sądownie przeciwko Piratowi domagając się od niego zwrotu trzystu pięćdziesięciu funtów.

Obrony Bosinneya podjęło się biuro obrończe panów Freaka i Able'a. Nie zaprzeczając faktom obrali za punkt wyjścia pewne twierdzenie dotyczące korespondencji Soamesa i Bosinneya, które — wyłuskane z adwokackich zawiłości frazeologicznych — brzmiało: „Sformułowanie 213 «wolna ręka» na warunkach określonych w korespondencji jest niedorzecznością". Przypadkiem, nie tak nieprawdopodobnym w zamkniętym kręgu środowisk prawniczych, jak mogłoby się zdawać, Soames dowiedział się o linii obrony przyjętej przez przedstawicieli jego przeciwnika. Zawdzięczał to zbiegowi okoliczności, że jego wspólnik, Bustard, na obiedzie u poborcy podatkowego, Walmisleya, miał przy stole za sąsiada młodego Chankery'ego, znawcę prawa zwyczajowego. Po odejściu pań do salonu wszyscy adwokaci odczuwają wprost konieczność mówienia o sprawach zawodowych; mania ta skłoniła też Chankery'ego, młodego obiecującego adwokata, do bezosobistego przedstawienia ciekawego problemu prawniczego sąsiadowi, którego nie znał z nazwiska, bowiem Bustard, zasiadający stale w tylnych ławkach, nie był człowiekiem znanym w sferach sądowych. — Wpłynęła do mnie właśnie — zaczął Chankery — pewna sprawa, w której istotny punkt stanowi „delikatna kwestia". — Po czym, zachowując zawodową dyskrecję, wyjaśnił zagadkę sprawy Soamesa. Każdy, z kimkolwiek mówił, uważa, że to „delikatna kwestia". Jedyna możliwa furtka, niewątpliwie bardzo ciasna. Wynik, jak przewiduje, „diabelnie poważny dla jego klienta" — szampan Walmisleya był lichy, ale raczono się nim obficie. Sędzia gotów krótko się z tym rozprawić. On sam, Chankery, zamierza użyć całej siły wymowy; „kwestia" stotnie „delikatna". A jak uważa jego sąsiad? Bustard, wzór dyskrecji, nie wyraził swego zdania. Z pewną dozą złośliwości opowiedział jednak o tym incydencie Soamesowi, bowiem temu spokojnemu człeczynie nie brakło ludzkich uczuć; zakończył też wyrażeniem własnej opinii, że „kwestia" jest istotnie „bardzo delikatna". Zgodnie z powziętą decyzją Soames powierzył sprawę Joblingowi i Boulterowi, kiedy jednak to zrobił, żałował, że nie podjął się jej sam. Otrzymawszy kopię obrony Bosinney udał się do obranej przez siebie kancelarii. Boulter, który miał sprawę w ręku, gdyż Jobling nie żył już od kilku lat, stwierdził, że uważa to rzeczywiście za dość „delikatną kwestię" i pragnie zasięgnąć opinii poważnego konsultanta. Soames polecił udać się do najlepszego rzeczoznawcy, zwrócono się tedy do radcy królewskiego Waterbucka, zapłaciwszy mu za poradę jedenaście gwinei. Konsultant przetrzymał papiery sześć tygodni, po czym przysłał następującą odpowiedź: „Moim zdaniem, właściwa interpretacja tych listów zależna jest w znacznym stopniu od intencji stron i może być różna w zależności od zeznań poczynionych podczas przewodu sądowego. Moim zdaniem, należałoby nakłonić architekta do tego, by przyznał, iż rozumiał daną mu instrukcję w ten sposób, że nie wolno mu przekroczyć sumy 214 dwunastu tysięcy pięćdziesięciu funtów. Co się tyczy wyrażenia «wolna ręka na warunkach tej korespondencji», na które skierowana została moja uwaga, uważam to istotnie za «delikatną kwestię»; sądzę wszakże, iż w tym wypadku miarodajne być może postępowanie w sprawie Boileau kontra Spółka Cementowa z ogr. odp." Biuro reprezentujące interesy Soamesa wzięło pod uwagę opinię rzeczoznawcy i w myśl jej pokierowało redakcją pytań; lecz ku wielkiemu strapieniu adwokatów panowie Freak i Able tak mistrzowsko sformułowali odpowiedzi, iż nie można było nic pewnego ustalić.

Soames dostał 1 października odpowiedź Waterbucka i przeczytał ją w jadalni przed obiadem. Zdenerwowała go ona, nie tyle ze względu na powołanie się na sprawę Boileau kontra Spółka Cementowa z ogr. odp., ile dlatego, że ostatnio i jemu samemu kwestia zaczęła się wydawać delikatna; tkwił w niej ów szczególny zapaszek subtelności kodeksowej, tak ponętny dla wyostrzonych apetytów prawniczych. Fakt, że własne jego odczucie znajdowało potwierdzenie u radcy królewskiego Waterbucka, mógł w samej rzeczy każdego poważnie zaniepokoić. Siedział rozmyślając nad tym, wpatrzony w puste palenisko kominka, gdyż choć nadeszła już jesień, utrzymywała się wciąż wspaniała pogoda, jak gdyby trwała jeszcze połowa sierpnia. Gniewało go, że natrafia na trudności; zbyt gorąco pragnął zmiażdżyć Bosinneya. Mimo że nie widział architekta od owego ostatniego popołudniowego spotkania w Robin Hill, nie uwolnił się ani na chwilę od uczucia jego obecności — nie mógł usunąć z pamięci obrazu jego wymizerowanej twarzy z wystającymi kośćmi policzkowymi i pełnymi egzaltacji oczyma. Bez przesady można stwierdzić, że nie pozbył się nigdy wrażenia doświadczonego owej nocy, kiedy usłyszał o świcie krzyk pawia — wrażenia, że Bosinney krąży koło jego domu. Każda sylwetka ludzka przesuwająca się w mroku wieczornym wydawała mu się postacią tego, którego Jerzy tak trafnie przezwał Piratem. Soames pewien był, że Irena spotyka się z nim w dalszym ciągu; gdzie i w jaki sposób, ani wiedział, ani badał, powstrzymywany nieokreśloną, tajemną obawą, że dowie się zbyt wiele. Wydawało mu się, że wszystko rozgrywa się teraz jakby „pod powierzchnią". Czasem, kiedy pytał żonę, skąd wraca, co uważał za swój obowiązek jak każdy Forsyte, miała bardzo dziwną minę. Zdumiewająco panowała nad sobą, lecz zdarzały się chwile, kiedy spoza maski kryjącej tę zawsze nieodgadnioną dla niego twarz, błyskał wyraz, jakiego nigdy na niej dotychczas nie widywał. Od pewnego czasu weszło w jej zwyczaj spożywać lunch poza domem; gdy pytał pokojówki Bilson, czy pani była w domu na lunchu, otrzymywał równie często przeczącą, jak twierdzącą odpowiedź. 215 Mocno mu się nie podobało to wałęsanie się samopas i zdania swego bynajmniej przed nią nie ukrywał. Nie zwracała jednak na to najmniejszej uwagi. W tym spokojnym lekceważeniu jego życzeń było coś, co Soamesa złościło, zdumiewało, a mimo to niemal bawiło. Wyglądało to istotnie, jakby lubowała się myślą, że odnosi nad nim zwycięstwo. Zakończył wreszcie studiowanie odpowiedzi radcy królewskiego Wa-terbucka, wstał i udał się na górę, gdzie wszedł do pokoju Ireny — zamykała się dopiero idąc spać, gdyż zachowała jeszcze tyle poczucia przyzwoitości, iż liczyła się ze służbą. Właśnie szczotkowała włosy. Odwróciła ku Soamesowi głowę jakimś szczególnym gwałtownym ruchem. — Czego tu chcesz? — spytała. — Proszę wyjść z mego pokoju! — Chcę wiedzieć, jak długo ma trwać ten stan rzeczy — odparł. — Mam go już od dawna dosyć. — Czy wolno mi prosić, abyś opuścił mój pokój? — Czy wolno żądać, abyś traktowała mnie jak męża? — Nie. — W takim razie przedsięwezmę odpowiednie kroki, aby cię do tego zmusić. — Bardzo proszę! Osłupiał, zaskoczony spokojem jej odpowiedzi. Wargi zacisnęła tak, że tworzyły wąską linię — złote jej włosy spadały puszystymi falami na obnażone ramiona, tworząc dziwny kontrast z ciemnymi oczyma — oczyma, w których płonęły uczucia lęku, nienawiści, pogardy i szczególnego, uporczywego triumfu. — Raz jeszcze proszę o opuszczenie mojego pokoju! Odwrócił się i wyszedł, zachmurzony.

Dobrze wiedział, że nie zamierza przedsiębrać żadnych kroków, zdawał też sobie sprawę, że Irena również wie o tym — wie, iż on lęka się przedsiębrać czegokolwiek. Przyzwyczaił się był opowiadać jej o wszystkich swoich sprawach, jacy i w jakich sprawach odwiedzali go klienci, jak oczyścił hipotekę Parkesa, w jakim stadium jest ciągnący się od dawna proces Fryer kontra Forsyte, wynikły wskutek nadmiernie przezornego rozporządzenia swoją własnością przez stryjecznego dziadka Soamesa, Mikołaja Forsyte'a, który tak zawikłał sprawę, że niepodobna było w ogóle do niej przystąpić; istniały też wszelkie widoki, że proces ten pozostanie źródłem dochodów szeregu pokoleń prawniczych bodaj aż do dnia sądu ostatecznego. Zdawał jej też sprawę z bytności u Jobsona, gdzie natrafił na sprzedaż autentycznego Bouchera, który wymknął mu się z rąk na licytacji u Talleyranda i Synów na Pali Mali. Uwielbiał Bouchera, Watteau i całą ówczesną szkołę. Przywykł opowiadać Irenie o tym wszystkim i czynił to w dalszym ciągu nawet 216 teraz, prowadząc długie monologi przy obiedzie, jak gdyby potokiem słów mógł zagłuszyć ból własnego serca. Często, ilekroć bywali sami, próbował pocałować ją na dobranoc. Może żywił niejasną nadzieję, że przyjdzie dzień, kiedy pozwoli na to, a może kierowało nim tylko poczucie, że mąż powinien całować żonę. Gdyby go nawet nienawidziła, jemu w żadnym razie nie przystoi popełnić błędu przez zaniedbanie ustalonego rytuału. Dlaczego jednak miałaby go nienawidzić? I teraz jeszcze nie mógł w to uwierzyć. Dziwna rzecz być nienawidzonym! To zbyt krańcowe uczucie. A jednak on sam nienawidzi Bosinneya, tego Pirata, tego bezdomnego, wędrującego nocami włóczęgi. W myśli bowiem Soames widział go zawsze stojącego na czatach — krążącego dokoła jego domu. O, z pewnością bardzo mu się kiepsko powodzi! Młody Burkitt, architekt, widział go, jak wychodził okropnie zbiedzony z trzeciorzędnej garkuchni. W ciągu wielu bezsennych godzin Soames rozmyślał nad sytuacją, której nie widać było końca — chyba że Irena nagle się opamięta. Ani na jedną chwilę nie postała w jego głowie na serio myśl o rozstaniu się z żoną... A Forsyte'owie? Jaki udział brali oni w tym stadium rozgrywającej się „pod powierzchnią" tragedii Soamesa? Prawdę powiedziawszy, niewielki, a bodaj żaden, gdyż bawili wówczas nad morzem. Zamieszkując hotele, zakłady hydropatyczne czy też zwykłe pensjonaty, kąpali się co dzień i wchłaniali w płuca zapas ozonu, który starczyć im miał na całą zimę. Każda grupa w obranej przez siebie winnicy hodowała, zbierała, wyciskała i ściągała do butelek grona ulubionego powietrza morskiego. W końcu września zaczęli kolejno powracać. W czerstwym zdrowiu, z mocnymi rumieńcami na policzkach, powracali co dzień w niewielkich omnibusach z rozmaitych końcowych stacji, a następnego zaraz rana zabierali się do swoich zajęć. W najbliższą niedzielę salon Tymoteusza był przepełniony od lunchu do obiadu. W szeregu innych ploteczek, nazbyt licznych i interesujących, aby je opowiadać, pani Septymusowa Smali wspomniała, że Soames i Irena nigdzie nie wyjeżdżali. Względnie obcej osobie przypadła rola dostarczycielki następnego z kolei interesującego szczegółu. Zdarzyło się, że pewnego popołudnia w końcu września najserdeczniejsza przyjaciółka Winifredy Dartie, pani MacAnder, używając w towarzystwie młodego Augusta Flipparda zaleconej przez lekarza przejażdżki na bicyklu w Richmond Park, spotkała Irenę i Bosinneya, powracający z gąszczu paproci i kierujących się w stronę Sheen Gate. 217

Może biedna kobiecinka była spragniona, pedałowali bowiem długo po suchej, kamienistej drodze, wiadomo zaś każdemu londyńczykowi, że jazda na bicyklu w połączeniu z rozmową z młodym Flippardem nadszarpnąć może najsilniejszy organizm; może też wzbudził jej zazdrość widok cienistego gąszczu paproci, z których powracało „tych dwoje". Cienisty gąszcz paproci rósł na szczycie pagórka, pod dachem ze splecionych gałęzi dębu. Rozlegał się tam nie kończący się hymn weselny turkawek, a jesień szeleściła i szeptała coś do ucha kochankom, nie zwracającym uwagi na przemykające obok jelenie. Ów gąszcz paproci, darzący nieporównaną rozkoszą, złotymi chwilami szczęścia w obliczu zaślubin nieba i ziemi! Gąszcz paproci, dziedzina jeleni i dziwnych, podobnych do pni drzewnych faunów, tańczących w letnim zmroku dokoła srebrzystobiałej nimfy-brzozy. Pani MacAnder znała wszystkich Forsyte'ów, że zaś bywała na przyjęciach u June, od razu zorientowała się, kogo ma przed sobą. Własne jej zamęście, biedaczki, nie było fortunne, że jednak posiadała dość zdrowego rozsądku i zręczności, aby schwytać męża na gorącym uczynku, przeszła sama przez nieuniknione formalności rozwodowe nieskalana najlżejszą plamką. W związku z tym we wszelkich tego rodzaju sprawach występowała w roli sędziego; mieszkała zaś w jednej z owych wielkich kamienic, gdzie w licznych małych mieszkankach skupiło się nieprawdopodobne mnóstwo Forsyte'ów, których głównym zajęciem w wolnych od pracy chwilach jest roztrząsanie tego, co ich nie dotyczy. Biednej kobiecie chciało się może pić, a na pewno się nudziła, gdyż Flippard miał opinię intelektualisty. Spotkanie „tych dwojga" w tak niezwykłym miejscu stanowiło szczególnie łaskawe zrządzenie losu. Dla pani MacAnder, jak w ogóle dla towarzystwa londyńskiego, czas nie posuwa się naprzód. Drobna ta, ale niezwykła kobietka zasługuje na uwagę; jej wszystko-widzące oko i ostry język współdziałały niewątpliwie w urzeczywistnieniu zamierzonych przez Opatrzność celów. Przybierając minę osoby znajdującej się w przededniu śmierci, potrafiła doprowadzić dbałość o siebie do przerażających wręcz granic. Na swój sposób w większym zapewne stopniu aniżeli jakakolwiek inna kobieta przyczyniła się w swoim środowisku do gruntownego wykorzenienia zmysłu rycerskości, który wciąż jeszcze hamuje postęp cywilizacji. Uważano ją za osobę niezwykle szykowną i mówiono o niej pieszczotliwie jako „o małej MacAnder". Ubierała się dobrze i starannie, była członkinią Klubu Kobiet, nie należała jednak bynajmniej do owych rozhisteryzowanych, ponurych działaczek, wojujących nieustannie o prawa należne jej płci. Ona brała te prawa nieświadomie, jakby przysługujące jej z natury, umiała też wyzyskiwać je w sposób dla siebie najkorzystniejszy nie budząc przy 218 tym innych uczuć prócz podziwu i zachwytu licznej klasy, z którą była związana nie tyle z racji trybu życia, ile raczej przez urodzenie, wychowanie i utajony właściwy jej rys charakterystyczny — poczucie własności. Córka adwokata z Bedfortshire, żonatego z córką pastora, pani MacAnder nigdy, przez cały okres przykrych doświadczeń pożycia małżeńskiego z bardzo miernym, do szaleństwa rozmiłowanym w przyrodzie malarzem, który porzucił ją dla jakiejś aktorki, nie straciła kontaktu z wymaganiami, wierzeniami i prawdziwymi uczuciami towarzystwa; z chwilą zaś gdy odzyskała swobodę, bez wysiłku zajęła miejsce w samym centrum forsy ty zmu. Zawsze w doskonałym humorze i „dobrze poinformowana", była wszędzie pożądanym gościem. Nikt nie dziwił się ani też nie czynił jej żadnych zarzutów, jeżeli spotkał ją na Renie czy w Zermatt samą lub podróżującą w towarzystwie innej jeszcze damy i dwóch panów; każdy czuł, że potrafi ona bez zarzutu stać na straży własnej godności, i w sercach wszystkich

Forsyte'ów żywy oddźwięk budził ów cudowny instynkt, dzięki któremu umiała korzystać z wszelkich uciech życia, nie dając w zamian nic z siebie. Panowało też powszechne przekonanie, że kobieta taka jak pani MacAnder stworzona jest do utrzymania i szerzenia najlepszego typu kobiet angielskich. Dzieci nie miała nigdy. Pani MacAnder szczególną antypatią darzyła owe łagodne kobiety, które zdaniem mężczyzn, posiadają wiele uroku. Do pani Soamesowej zaś czuła wyjątkową niechęć. , Niewątpliwie mgliście odczuwała, że jeśli istotnie urok ten przyjęć, by został jako kryterium, błyskotliwość i elegancja straciłyby całkowicie znaczenie; dlatego też subtelny powab, jaki musiała dostrzegać w Irenie, budził w niej nienawiść, pogłębiającą się w miarę tego, jak ów rzekomy urok zdawał się krzyżować wszelkie jej plany. Utrzymywała jednak, że nie może dopatrzyć się niczego w tej kobiecie — nie ma w niej za grosz „życia", nie potrafiłaby na pewno żyć samodzielnie, każdy by ją mógł wyzyskać, to jasne — niepodobna doprawdy, zrozumieć, co mężczyźni w niej widzą i czym się zachwycają. Pani MacAnder nie była w gruncie rzeczy zła, lecz konieczność utrzymania swej pozycji mimo przykrych okoliczności pożycia małżeńskiego zmuszała ją do tego, by być zawsze „dobrze poinformowaną"; nie przyszło jej też wcale na myśl, że o spotkaniu „tych dwojga" w parku mogłaby zamilczeć. Traf chciał, że tego dnia jadła obiad w domu Tymoteusza, gdzie bywała czasem, aby „rozruszać staruszki", jak zwykła mawiać. Zawsze spotykała tam na obiadach te same osoby, zaproszone specjalnie dla niej: Winifredę Dartie i jej męża, Francie, gdyż należała ona do artystycznych kół, wiadomo zaś było, że pani MacAnder pisuje artykuły 219 0 modach do miesięcznika „Królestwo Pań"; wreszcie, jako obiekty do flirtu, usiłowano w miarę możności ściągnąć dwóch młodych Hayma-nów, którzy jakkolwiek nigdy nic nie mówili, uchodzili za światowców doskonale obeznanych ze wszystkim, co stanowi ostatni krzyk mody w eleganckim świecie. Dwadzieścia pięć po siódmej pani MacAnder zgasiła elektryczność w swoim przedpokoiku i otulona w wieczorowe okrycie z kołnierzem z szynszyli, wyszła na korytarz, gdzie zatrzymała się na chwilę, aby się upewnić, czy zabrała klucz od zatrzasku. Te małe oddzielne mieszkanka uważała za bardzo wygodne; skąpo w nich, oczywiście, powietrza 1 światła, można jednak wygodnie zamknąć je, kiedykolwiek się chce wyjść czy wyjechać. Pani MacAnder nie miała kłopotu ze służbą, nigdy też nie czuła się związana, jak wówczas, kiedy biedny, kochany Fred wiecznie deptał jej po piętach, trochę, jak to on, nieprzytomny. Do biednego, kochanego Freda nie czuła żalu, zawsze był zwariowany, ale na myśl o tej aktorce nawet teraz jeszcze pani MaeAnder krzywiła się w cierpkim, szyderczym uśmiechu. Mocno zatrzasnąwszy drzwi minęła posępny, brunatnożółtawy korytarz, na który wychodził nie kończący się szereg numerowanych, malowanych na brązowo drzwi. Winda zjeżdżała na dół, więc pani MacAnder, otulona w wieczorowy płaszcz z wysoko podniesionym kołnierzem, uczesana tak starannie, że każdy włosek jej złotorudej fryzury spoczywał na właściwym miejscu, czekała bez ruchu, aż dźwig zatrzyma się na jej piętrze. Żelazne drzwi otwarły się; weszła. Wewnątrz znajdowały się już trzy osoby: mężczyzna w białej kamizelce z wielkim plastronem, o szerokiej i gładkiej niby dziecięca twarzy oraz dwie wiekowe damy, czarno ubrane, z rękami w mitenkach. Pani MacAnder uśmiechnęła się; znała ich wszystkich i wszyscy troje, dotychczas zadziwiająco milczący, zaczęli na raz rozmawiać. Stanowiło to tajemnicę powodzenia pani MacAnder. Prowokowała rozmowę. Rozmowę tę prowadzono przez cały czas, póki winda nie zjechała z piątego piętra, a tymczasem obsługujący ją chłopiec stał odwrócony, wysuwając cyniczną twarz przez żelazne pręty.

Na dole rozstali się; mężczyzna w białej kamizelce udał się melancholijnie do sali bilardowej, wiekowe damy — na obiad, zamieniwszy po drodze parę uwag w rodzaju: „Jaka miła, sympatyczna kobietka!" i „cóż za terkotka", a pani MacAnder — do dorożki. Ilekroć pani MacAnder była na obiedzie w domu Tymoteusza, rozmowa (mimo że on sam nigdy nie dawał się nakłonić do uczestniczenia w tych przyjęciach) przybierała szerszy, bardziej światowy charakter, tak lubiany przez Forsyte'ów, i to właśnie czyniło damę tę tak pożądanym u nich gościem. Pani Smali i ciotka Estera uważały jej obecność za rozweselającą 220 rozrywkę. „Gdyby tylko — mówiły — można było zetknąć z nią Tymoteusza!" Czuły, że towarzystwo jej dobrze by mu zrobiło. Umiała na przykład opowiedzieć najświeższą historię o przygodach syna sir Karola Fiste'a w Monte Carlo; wiedziała, kogo właściwie przedstawia bohaterka najnowszej powieści Tynemoutha Eddy'ego, o którą się wszyscy dobijali, i co myślą w Paryżu o wchodzących obecnie w modę szerokoskrzydłych kapeluszach. Okazywała również tyle rozsądku w rozstrzyganiu trudnych kwestii, jak na przykład, czy skierować najstarszego chłopca Mikołajów do marynarki, zgodnie z życzeniem jego matki, czy też zrobić z niego buchaltera, co, zdaniem ojca, stanowiłoby najpewniejszą drogę życiową. Była bezwzględnie przeciwna marynarce. Jeżeli nie ma się wyjątkowych zdolności albo wyjątkowo silnych pleców za sobą, jest się haniebnie pomijanym. A zresztą, co można osiągnąć na tej drodze, jeżeli nawet otrzyma się stanowisko admirała? Jedynie jakieś nędzne okruchy! Buchalter ma znacznie więcej szans, należy tylko umieścić go w dobrej firmie, w której nie ryzykując można zaczynać karierę. Czasem też dawała wskazówki giełdowe. Ani pani Smali, ani ciotce Esterze nie były one co prawda wcale potrzebne, nie posiadały bowiem pieniędzy do lokowania, lecz wszelka styczność z tymi zagadnieniami wydawała im się tak podniecająca! Stanowiło to prawdziwe przeżycie. Zapewniały, że zasięgną rady Tymoteusza. Nie czyniły tego jednak nigdy, wiedząc z góry, że to go drażni. Ukradkiem wszakże w ciągu wielu tygodni szperały w specjalnym piśmie, czytywanym przez nie z szacunkiem z powodu jego prawdziwie nowoczesnych tendencji, chcąc przekonać się, czy akcje Rubinów Brighta lub spółki akcyjnej Płaszcze Wełniane idą w górę, czy spadają. Czasem nie mogły znaleźć żadnej wzmianki o którymś z tych towarzystw; czekały wówczas na przybycie Jamesa, Rogera, a nawet Swithina i pytały drżącym z ciekawości głosem, jak stoi Klej Boliwijski, bo nie ma nic o nim w gazetach. N — Po co wam ta wiadomość? — dziwił się Roger. — Nowe jakieś naciąganie! Porządnie się na tym sparzycie. Też pomysł pakować pieniądze w klej i w ogóle w rzeczy, o których nie macie zielonego pojęcia. Kto wam to podsunął? — Po czym wysłuchawszy wszystkiego, co obie siostry wiedziały o tych akcjach, odchodził, aby rozpytać o nie w City i ewentualnie zaangażować własne fundusze w tym przedsiębiorstwie. Mniej więcej w połowie obiadu, w tej właśnie chwili, gdy Smither wniosła comber barani, pani MacAnder, rozglądając się niewinnie dokoła, rzuciła: — Jak się państwu zdaje, kogo spotkałam dzisiaj w Richmond Park? Na pewno nigdy nie zgadniecie: panią Soamesową i... pana Bosinneya. Prawdopodobnie wracali z oględzin domu. 221 Winifreda Dartie kaszlnęła, poza tym nikt nie odezwał się słowem. Była to wiadomość, na którą wszyscy bezwiednie zdawali się czekać. Należy oddać pani MacAnder sprawiedliwość i powiedzieć, że wraz z trzema jeszcze osobami bawiła w Szwajcarii i na jeziorach włoskich, nie słyszała zatem nic o zerwaniu Soamesa z architektem. Nie mogła więc przewidzieć, jak silne wrażenie sprawią jej słowa. Wyprostowana, lekko zaczerwieniona, wodziła kolejno po wszystkich twarzach swoimi małymi, przebiegłymi oczami, usiłując ocenić wywołany efekt.

Siedzący na prawo i na lewo od niej młodzi Haymanowie, pochyliwszy ponure, chude, jak gdyby wygłodniałe twarze nad talerzami, z namaszczeniem jedli baraninę. Obaj, Giles i Jesse, tak byli wzajem do siebie podobni i tak nierozłączni, że znano ich ogólnie pod mianem dwóch Dromiów*. Nigdy nie brali udziału w rozmowie i zawsze zdawali się być ogromnie zajęci nicnierobieniem. Na ogół przypuszczano, że obkuwają się do jakiegoś ważnego egzaminu. Odbywali wielogodzinne spacery, bez kapeluszy, po sąsiadującej z ich domem części Parku, z nieodłącznym foksikiem u nogi; przez cały czas przechadzki nie wypowiadali ani słowa i nie wypuszczali z ust papierosów. Co rano, w odległości pięćdziesięciu jardów od siebie, kłusowali ku Campden Hill na dwóch chudych, wynajętych rumakach, o nogach równie długich jak ich własne, i co rano, w godzinę później, niezmiennie w odległości pięćdziesięciu jardów, powracali stępa. Co wieczór, niezależnie od tego, gdzie jedli obiad, można ich było widzieć około wpół do jedenastej wychylających się przez balustradę promenady Alhambra. Nie widziano ich nigdy w pojedynkę; w ten sposób pędzili życie, które na pozór całkowicie ich zadowalało. W tym niemiłym momencie obaj, czując w sobie jakieś głuche wrzenie dżentelmeńskich uczuć, zwrócili się do pani MacAnder i zapytali jednakowym tonem: — Widziała pani tych?... Zdumienie jej na dźwięk ich głosu było tak wielkie, że wypuściła z rąk widelec; przechodząca w tej chwili Smither szybko zabrała jej talerz. Ale pani MacAnder z całą przytomnością umysłu natychmiast ją odwołała: — Prosiłabym jeszcze o kawałek tej wybornej baraniny. Lecz później, gdy znalazła się już w salonie, usiadła przy pani Smali, zdecydowana zbadać gruntownie sytuację. — Jaka czarująca kobieta ta młoda Soamesowa! — zaczęła. — Takie ma miłe usposobienie. Soames może naprawdę uważać się za szczęśliwego. Jej żądza zdobycia informacji w zbyt małym jednak stopniu uwzględ* Dromiowie 222 - aluzja do braci-bliźniaków z „Komedii omyłek" Shakespeare'a. IJŁ niała najczulszą strunę Forsyte'ów, niechętnie dzielących się swoimi troskami z ludźmi spoza ich klanu. Toteż pani Septymusowa Smali odsunęła się, chrzęszcząc i skrzypiąc całą swą postacią, i urażona w swojej godności, powiedziała: — Droga pani poruszyła temat, o którym się u nas nie mówi! //. Noc w Parku Jakkolwiek, wiedziona niezawodnym instynktem, pani Smali powiedziała to właśnie, có mogło najbardziej zaintrygować gościa, trudno doprawdy sobie wyobrazić, w jaki sposób, chcąc pozostać wierna prawdzie, mogłaby odpowiedzieć inaczej. Nie był to w istocie temat, o którym Forsyte'owie mogliby nawet między sobą dyskutować. Że użyjemy określenia wymyślonego przez Soamesa dla scharakteryzowania sytuacji, sprawa ta przebiegała „pod powierzchnią". Mimo to nie upłynął tydzień od spotkania, jakie pani MacAnder miała w Richmond Park, a wszyscy — z wyjątkiem Tymoteusza, przed którym najstaranniej ukrywano tę wiadomość — nawet James, nie ruszający się poza swój „domowy" teren: od Poultry do Park Lane, nawet samotnik Jerzy, wędrujący co dzień od wnęki okna w Haversna-ke do bilardowego pokoju w „Czerwonej Miarce" — wiedzieli, że „ci dwoje posunęli się do najdalszych granic". Jerzy (autor wielu trafnych powiedzonek krążących w eleganckich kołach) dał dokładniejszy niż

inni wyraz powszechnej opinii, gdy w rozmowie z bratem swoim, Eustachym, stwierdził, że „Pirat za daleko już zajechał" i że chyba nareszcie Soames „będzie miał tego dość". Czuło się, że powinien już mieć dość, a jednak cóż można było zrobić? Należałoby może przedsięwziąć odpowiednie kroki, ale to pociągnęłoby za sobą opłakane skutki. Trudno sobie bowiem wyobrazić, jakie kroki można by przedsiębrać nie doprowadzając do publicznego skandalu, do czego nie mogli przecież zachęcać. W tym położeniu bez wyjścia jedynie wskazaną rzeczą było zataić całą sprawę przed Soame-sem oraz nie mówić o niej między sobą, słowem, pomijać wszystko milczeniem. Może uda się wpłynąć na Irenę okazując w stosunku do niej wyniosły chłód? Niestety, rzadko ją teraz widywano, zachodziła więc pewna trudność w szukaniu jej towarzystwa po to tylko, aby okazać ów wyniosły chłód. Od czasu do czasu w intymności sypialni James wyjawiał Emilii całą głębię bólu, jaki sprawiało mu nieszczęście syna. — Nie mogę ci nawet powiedzieć, ile mnie to kosztuje — mawiał — 223 zadręcza mnie to na śmierć. Skończy się na pewno skandalem, a to Soamesowi nie wyjdzie na dobre. O niczym mu jednak nie powiem. Może naprawdę nic w tym wszystkim nie ma? Jak myślisz? Irena to, jak mówią, bardzo artystyczna natura. Co mówisz? Ach, z ciebie to istna Jula! No, nie wiem nic, ale przygotowany jestem na najgorsze. Taki właśnie bywa koniec bezdzietnych małżeństw. Wiedziałem od samego początku, co z tego wyniknie. Nigdy mi nie mówili, że nie chcą mieć dzieci. Nigdy mi nic nie mówią! Klęcząc przy łóżku, z szeroko otwartymi, pełnymi troski oczyma, wtykał nos w kołdrę. W nocnej koszuli, z pochylonym karkiem i zaokrąglonym grzbietem wyglądał jak wielki biały ptak. — Ojcze nasz... — powtarzał nie przestając rozmyślać o grożącym skandalu. Tak samo jak stary Jolyon, i on w głębi duszy przyczynę tej tragedii upatrywał we wtrącaniu się rodziny. Co „tej hołocie" — gałąź ze Stanhope Gate, wraz z młodym Jolyonem i jego córką, zaczynał nazywać w myśli „tą hołotą" — wpadło do głowy, żeby wprowadzać do rodziny takiego hołysza jak Bosinney? (Wiedział o przezwisku Pirat nadanym Bosinneyowi przez Jerzego, nie bardzo jednak mógł się połapać, co ono ma znaczyć — młodzieniec jest przecież architektem!) Zaczynał sądzić, że Jolyon — brat, dla którego zawsze czuł wielki szacunek i na którego zdaniu zawsze polegał — nie odpowiada w zupełności wysokiemu mniemaniu, jakie miał o nim. Nie posiadając siły charakteru starszego brata, James był bardziej zgnębiony niż zły. Wielką pociechę stanowiły dla niego wizyty u Winifredy i zabieranie małych Darciątek na przejażdżkę powozem po Ogrodach Kensingtońskich. Tutaj widywano go często przy sadzawce Round Pound, przechadzającego się z oczami utkwionymi niespokojnie w żaglówkę małego Publiusza, na którą postawił monetę pensową, jak gdyby przekonany, że nie przypłynie ona już więcej do brzegu; tymczasem mały Publiusz — niepodobny zupełnie do ojca, jak z rozkoszą konstatował James — ciągnąc stateczek pod wiatr usiłował nakłonić dziadka, aby założył się o jeszcze jednego pensa, że żaglówka nie dopłynie: wiedział dobrze, że zawsze dopływa. Dziadek dawał się przekonać i płacił potem przegraną, czasem trzy albo nawet cztery pensy w ciągu popołudnia, gdyż mały Publiusz stale wygrywał, a dziadek, płacąc, za każdym razem powtarzał: „Będziesz miał znów co włożyć do skarbonki. O, już widzę, jaki z ciebie bogacz!" Myśl o wzrastającym bogactwie wnuczka sprawiała mu szczerą przyjemność. Ale mały Publiusz znalazł sklep ze słodyczami, używa] więc różnych podstępów, żeby wyciągnąć pieniądze na łakocie.

Do domu wracali pieszo przez Park, przy czym wysoka, chudć postać Jamesa, ze sterczącymi ramionami i stroskaną, zamyślon. twarzą, pochyliła się nad zdrowymi dziecięcymi figurkami obojg. 224 wnucząt, Imogeny i małego Publiusza, z opiekuńczą pieczołowitością, która — niedostrzegana — była czymś bolesnym i wzruszającym. Ogrody Kensingtonskie i Park nie były jednak zarezerwowane wyłącznie dla Jamesa. Forsyte'owie i włóczęgi, dzieci i zakochane pary odpoczywały tu i przechadzały się dzień w dzień, co wieczór, szukając wytchnienia po pracy, spokoju po gwarze i zamęcie ulicznym. Liście z wolna brunatniały; promienie słońca we dnie i ciepłe jak w lecie powiewy nocy utrzymywały je nadal na drzewach. W sobotę, piątego października, niebo, błękitne przez cały dzień, pociemniało po zachodzie, przybierając odcień purpurowych gron winnych. Nie było księżyca i przejrzysty zmierzch niby oponą z aksamitu osnuwał drzewa, których przerzedzone konary i gałązki, podobne nieco do piór ptasich, nie poruszały się najlżejszym nawet drgnieniem w ciepłej, bezwietrznej atmosferze. Cały Londyn wysypał się do Parku, chcąc wychylić do dna czarę letnich rozkoszy. Pary za parami płynęły z każdej bramy, zalewały ścieżki i spalone od słońca trawniki, i jedna po drugiej, unikając jaśniej oświetlonych przestrzeni, przekradały się pod ochronę pierzastych drzew, gdzie, przytulone do któregoś z pni lub zaszyte w gąszcz krzewów, zapominały wśród aksamitnych ciemności o wszystkim i o wszystkich, żyjąc wyłącznie sobą i dla siebie. Dla przybywających ścieżkami poprzednicy ich tworzyli nierozdziel-ną całość z ową wezbraną namiętnościami masą mroku, skąd dochodził tylko dziwny szmer niby odgłos bicia wielu serc. Kiedy jednak szmer ten dochodził do uszu par znajdujących się jeszcze w kręgu światła latarni, głosy ludzi załamywały się i milkły; spleceni ramionami, badali, przeszukiwali, drążyli oczami ciemność. Nagle, jakby pociągnięci niewidzialnymi dłońmi, i oni także wychodzili poza balustrady, i milczący jak cienie, ginęli w mroku. Cisza, zamknięta pierścieniem dalekich, nieubłaganych odgłosów miasta, nabrzmiała miriadami namiętności, nadziei i miłości niezliczonych walczących atomów ludzkich. Mimo bowiem protestu wielkiego klanu Forsyte'ów, członków Rady Miejskiej, którzy przez długi czas uważali, że miłość, na równi ze sprawami kanalizacyjnymi, stanowi najpoważniejsze z niebezpieczeństw zagrażających społeczności — działy się tej nocy w Parku, jak również w setkach innych parków, dziwy, bez których tysiące fabryk, kościołów, sklepów, cała maszyna podatkowa, cała kanalizacja, wszystko, czego byli strażnikami, stanowiłyby jedynie martwe ciało, jak arterie pozbawione krwi czy człowiek nie posiadający serca. Hulały tu skrycie instynktowne zapamiętanie, namiętny głos krwi i miłość, kryjące się w cieniu drzew, z dala od czujnych oczu nieubłaganego wroga — „poczucia własności". Soamesowi, powracającemu z Bayswater — tego wieczoru był sam na obiedzie u Tymoteusza 225 — zaprzątniętemu myślami o zbliżającym się procesie, krew odpłynęła nagle od serca, gdy usłyszał przyciszony śmiech i namiętne pocałunki. Pomyślał, że należałoby zaraz nazajutrz napisać do „Timesa", aby zwrócić uwagę redakcji na sytuację w parkach publicznych. Nie odważyłby się jednak na to, zżymał się bowiem na samą myśl ujrzenia swego nazwiska w gazecie. Był jednak wygłodzony; namiętne szepty wśród ciszy i majaczące niewyraźnie w ciemności postacie oddziaływały na niego jak chorobliwie podniecający trunek. Zeszedł ze ścieżki biegnącej wzdłuż brzegu wody i przekradając się pod drzewami zanurzył się w cień zarośli, gdzie gałęzie kasztanów spuszczały nisko swoje wielkie liście, tworząc jeszcze mroczniejszą kryjówkę. Stąd, krążąc w mroku, skrycie śledził pary zakochanych, którzy pod drzewami, na

zsuniętych blisko krzesłach, spleceni w czułym uścisku, wzdrygali się niespokojnie na odgłos jego kroków. Stanąwszy na wzniesieniu, z którego można objąć wzrokiem całą Serpentynę, Soames zatrzymał się. Wzrok jego padł na siedzącą w pełnym świetle latarni, czarną na srebrzystym tle wody sylwetkę trwającej niemal w bezruchu pary — kobieta ukryła twarz na piersi mężczyzny i oboje stopili się w jedną nierozerwalną całość, jak gdyby posąg nie znającej wstydu, milczącej namiętności. Rażony tym widokiem, Soames zaszył się jeszcze głębiej w cień drzew. Kto wie, o kim w tej wędrówce myślał, czego szukał? Chleba dla swego głodu, światła wśród mroków? Kto wie, co spodziewał si^ znaleźć — bezosobiste poznanie ludzkiego serca czy kres własnej rozgrywającej się „pod powierzchnią" tragedii — któż bowiem móg wiedzieć, czy któraś z tych rysujących się ciemną plamą, nieznanych bezimiennych par to nie on i ona? Niemożliwe jednak, aby miał szukać tej właśnie pewności. Żons Soamesa Forsyte'a siedząca w parku jak zwykła dziewka! Nie, t< wprost nie do pomyślenia! I przesuwając się bezszelestnie od drzewi do drzewa, mijał przytulone do siebie pary. Raz ktoś zaklął na jego widok, to znów namiętny szept: „O gdyby tal mogło być wiecznie!" — ugodził go wprost w serce, z którego nagi odpłynęła krew; cierpliwy i zawzięty czekał, aż tych dwoje wstani z miejsca. Kiedy to wreszcie nastąpiło, przekonał się, że przytulona d rkochanka kobieta była skromną, ubogo odzianą, szczupłą dziewczyn, sklepową. Setki innych zakochanych par szeptało sobie do ucha w ciszy drze\ słowa nadziei, setki innych zakochanych tuliło się do siebie. Soames wzdrygnął się z nagłą odrazą i powrócił na ścieżkę, zaprze stając wypatrywać w ciemności nie wiedzieć czego. 226 ///, Spotkanie w Ogrodzie Botanicznym Młodemu Jolyonowi, którego warunki materialne znacznie ustępowały forsytowskim, niełatwo było czasem oszczędzić pieniądze, po-rzebne na wycieczki za miasto w poszukiwaniu Natury, bez czego •bejść się nie może żaden akwarelista. Często też musiał zabierać pudło z farbami do Ogrodu Botanicznego tam, ustawiwszy stołek pod osłoną jakiejś araukarii albo drzewa gumowego, spędzał długie godziny na szkicowaniu. Pewien znawca sztuki, który niedawno oglądał jego prace, wydał • nich następujący sąd: . x — Rysunki pańskie są pod pewnymi względami bardzo dobre; daje >an odpowiedni ton i koloryt, niektóre świadczą też o właściwym (dczuciu Natury. Ale widzi pan, są one tak różnorodne, że nie uda się >anu nigdy ściągnąć publiczności, aby je oglądała. Gdyby pan obrał (kreślony temat, jak na przykład „Londyn w nocy" albo „Pałac kryształowy na wiosnę", i namalował całą serię, publiczność zoriento-vałaby się od razu, co ogląda. Kładę na ten punkt jak największy lacisk. Ktokolwiek wyrobił sobie nazwisko w sztuce, jak Crum Stone dbo Bleeder, zawdzięcza sławę unikaniu niespodzianek, obraniu wyraźnej specjalności i nadawaniu wszystkim dziełom jednolitego charakteru, aby publiczność mogła od razu wiedzieć, czego się spodzie-vać. Ma to swoje dobre racje, żaden bowiem zbieracz nie zgodziłby iię, aby oglądający musieli dopiero wtykać nosy w obrazy chcąc jrzekonać się, czyjego są pędzla. Chcę, aby na pierwszy rzut oka mogli :awołać: „O, jaki kapitalny Forsyte!" Zwłaszcza dla pana jest rzeczą pierwszorzędnej wagi przezorne obieranie tematu, który od razu rzu-:ałby się w oczy, gdyż nie widzę w pańskim stylu specjalnej oryginal-lości. Młody Jolyon, stojąc przy pianinie, na którym na kawałku wypłowiałego adamaszku ustawiona była czara z zasuszonymi płatkami róż — jedynym produktem ich ogrodu — słuchał z bladym uśmiechem.

Zwrócił się do żony, która patrzyła na mówiącego z wyrazem gniewu la wychudzonej twarzy, i rzekł: — Widzisz, moja droga? — Nic nie widzę — odpowiedziała przedzielając pauzami poszczególne wyrazy, wypowiadane wciąż jeszcze trochę cudzoziemskim ikcentem. — Uważam, że m a s z odrębny styl. Krytyk spojrzał na nią, uśmiechnął się pobłażliwie i nie dodał nic więcej. Jak wszystkim, znane mu były ich dzieje. Słowa jego wywarły wpływ na młodego Jolyoną; pozostawały one iv sprzeczności, z całą jego dotychczasową wiarą w swoją sztukę, ze wszystkim, co teoretycznie uważał w niej za dobre, lecz szczególny, 227 głęboko zakorzeniony w nim instynkt wbrew jego woli pozwalał mu wyciągnąć z rad tych praktyczne korzyści. Pewnego ranka przyszło mu na myśl namalować serię akwarel przedstawiających widoki Londynu. W jaki sposób w jego głowie zrodziła się ta myśl, nie umiałby powiedzieć, i dopiero w rok później, kiedy serię tę ukończył i sprzedał za przyzwoitą cenę, błysnęło mu w pewnym momencie mglistej zadumy wspomnienie o owym krytyku i odkrył we własnym dziele dowód swego forsytyzmu. Postanowił zacząć od Ogrodu Botanicznego, który był terenem tylu jego studiów, i wybrał tym razem małą sztuczną sadzawkę, spryskaną deszczem jesiennych złocistych i szkarłatnych liści; choć bowiem ogrodnicy usiłowali zmieść je z powierzchni stawu, nie mogli dosięgnąć ich grabiami. Pozostałe części ogrodu co rano oczyszczali prawie doszczętnie ze wszystkich spadających liści, które potem zgrabiali w stosy. Ze stosów tych, płonących powolnym ogniem, unosił się ku niebu gryzący, o słodkawym zapachu dym, stanowiący — tak samo jak głos kukułki na wiosnę, jak balsamiczna woń kwiatu lipy w lecie — prawdziwy symbol jesieni. Systematyczność ogrodników nie mogła pogodzić się z pstrzącymi murawę złotymi, zielonymi i rdzawymi plamami. Wysypane żwirem ścieżki winny biec niczym nie splamione, gładkie, jak ulizane, wolne od wszelkich śladów otaczającej rzeczywistości, więc i od świadectw powolnego, pięknego rozkładu, siejącego strącone z drzew klejnoty pod nogi przechodnia, gdzie lśnią jak gwiazdy, ćo spadły, aby w nie zamykającym się nigdy kręgu odrodzeń wytrysnąć z ziemi nową, bujną wiosną. Tak więc każdy liść, co odrywając się od gałązki trzepocze przez chwilę pożegnania, a potem wirując opada z wolna, skazany jest na zagładę. Jedynie na powierzchni owej sadzawki liście gromadziły się i kołysały spokojnie, połyskując w słońcu pysznymi barwami i radując wzrok. Padły też na nie i oczy młodego Jolyona. Przyszedł tu pewnego ranka w połowie października, poczuł się jednak niemile zaskoczony, gdy zobaczył, że ławeczka, stojąca o dwadzieścia kroków od obranego przezeń miejsca, została zajęta, nie cierpiał bowiem, aby ktokolwiek przyglądał mu się podczas pracy. Siedziała tam, utkwiwszy oczy w ziemi, jakaś dama w aksamitnyrr okryciu. Na szczęście, Jolyona oddzielał od niej wielki kwitnący krzew laurowy, schroniwszy się więc poza nim rozstawił sztalugi. Przygotowania jego do pracy odbywały się w dość powolnym tempie odrywało go od niej, jak każdego prawdziwego artystę, wszystko, c( mogło na chwilę opóźnić wysiłek tworzenia, i w tej chwili też przyłapa się na rzucaniu ukradkowych spojrzeń na nieznaną damę. 228 Po ojcu odziedziczył zdolność oceniania twarzy jednym rzutem oka. 'warz nieznajomej uznał za czarującą.

Rzucił mu się w oczy tonący w puchach kremowych koronek igodny zarys brody i delikatny owal twarzy o wielkich ciemnych czach i miękkim wykroju ust. Czarna malarska pastera przysłaniała rlosy; kibić lekko opierała się o poręcz ławki, nogi były skrzyżowane, spod spódnicy wyłaniał się czubek czarnego^ lakierowanego panto-;lka. Było coś niewymownie wytwornego w całej postaci siedzącej amy, głównie jednak uwagę młodego Jolyona przykuł wyraz jej warzy, przypominający mu wyraz twarzy własnej żony. Wydawało się, e właścicielka tej twarzy zetknęła się z nazbyt potężnymi na jej siły cocami. Wzruszyło go to, budząc rycerskie uczucia i nieokreślony iociąg ku nieznajomej. Kim jest? Co tu robi o tej porze sama jedna? Dwaj młodzieńcy, zarazem zuchwali i onieśmieleni, należący do wego szczególnego typu, jaki często spotyka się w Regenfs Park, ninęli ławkę w drodze na kort tenisowy, i Jolyon z niechęcią zauważył :h pełne zachwytu spojrzenia. Krążący w pobliżu ogrodnik zatrzymał ię zupełnie bez potrzeby, udając, że coś robi przy kępie zamorskiej rawy — i on także szukał pretekstu, by przyjrzeć się siedzącej damie, akiś starszy jegomość, profesor ogrodnictwa, jak można było sądzić jego kapelusza, trzy razy minął ławkę, ukradkiem, z dziwnym wy-azem dokoła ust przyglądając się nieznajomej. Widok wszystkich tych mężczyzn wzbudził w młodym Jolyonie dejasną irytację. Nieznajoma nie spojrzała na żadnego z nich, nie irątpił jednak, że każdy przechodzący mężczyzna będzie się jej przygadał w taki sam sposób. Twarz jej nie była twarzą uwodzicielki, która każdym spojrzeniem toiecuje mężczyźnie rozkosz; nie miała też nic z owej „diabelskiej dękności", którą tak wysoko cenili pierwsi w kraju Forsyte'owie, ani de należała do owego nie mniej ponętnego typu przypominającego lombonierkę do czekoladek czy do gatunku namiętnie uduchowio-Lych, czy uduchowienie namiętnych kobiet, charakterystycznego dla ztuki dekoracyjnej oraz poezji współczesnej; nie wydawało się rów-tież, aby mogła dostarczyć dramaturgowi wzoru do stworzenia intereującej, rozhisteryzowanej postaci, popełniającej samobójstwo w osta-nim akcie. Twarz jej rysunkiem i kolorytem, miękką, ujmującą biernością zmysłową czystością przypominała Jolyonowi Niebiańską mitość itycjana, której reprodukcja wisiała nad kredensem w jego jadalni. Jzar tej postaci zdawał się płynąć z jej łagodnej bierności, z do-nawanego na jej widok wrażenia, że nie zdołałaby się oprzeć prze-nocy. Na kogo czy na co czekała tu wśród ciszy, szelestu opadających 229 z drzew liści i drozdów, przechadzających się dostojnie po lśniącej już od jesiennego szronu trawie? Nagle czarująca jej twarzyczka ożywiła się i młody Jolyon rozejrzawszy się dokoła niemal z zazdrością kochanka, ujrzał Bosinneya śpieszącego wielkimi krokami przez trawnik. Z ciekawością obserwował ich spotkanie, spojrzenia, jakie wymienili, przeciągły, długi uścisk, w jakim zwarły się ich dłonie. Usiedli tuż przy sobie, złączeni odcięciem się od reszty świata. Słyszał przyśpieszony szept ich rozmowy, poszczególnych słów nie mógł jednak uchwycić. I jego niosły niegdyś te same prądy. Znał z własnych przeżyć długie godziny oczekiwania i skąpe chwile na wpół publicznych spotkań; nieobce mu były udręki niepewności, torturujące kochanka, którego miłość nie została jeszcze uświęcona żadnymi sankcjami. Wystarczył jeden rzut oka na twarze tych dwojga, aby zrozumieć, że nie chodzi tu o jedną z owych sezonowych miłostek, służących za chwilową rozrywkę tysiącom ludzi po miastach; o żadną z owych nagłych żądz, budzących się z szaloną namiętnością i gasnących w kilka tygodni po zaspokojeniu błyskawicznie zbudzonych apetytów. To była miłość prawdziwa, taka, jaka owładnęła niegdyś nim samym. Miłość, której drogi nie dają się zupełnie przewidzieć.

Bosinney prosił ją o coś, a ona, taka cicha, taka łagodna, a mimo to niezachwiana w swojej bierności, siedziała z utkwionymi w trawie oczyma. Czy jest on człowiekiem zdolnym porwać ją za sobą, tę łagodną bierną istotę, która na własną rękę nigdy nie uczyni jednego nawel kroku? Istotę, która oddała mu się bez zastrzeżeń i umrzeć gotowa dlć niego, ale która może nigdy nie odważy się uciec wraz z nim! Zdawało się młodemu Jolyonowi, że niemal słyszy, jak ona mówi „Ależ, ukochany, to byłoby ruiną dla ciebie!" Bowiem on sam doświad czył w całej pełni udręki strachu toczącego serce każdej kobiety, któn czuje, że zaciąży kamieniem na życiu ukochanego mężczyzny. Przestał na nich zerkać, ale ich cichy, pośpieszny szept łączył si< w jego uszach z urywanym śpiewem ptaka, który próbował, zda się przypomnieć sobie swój śpiew wiosenny. Radość? Tragedia?... Jedn< czy drugie?... Stopniowo szept zamierał. Nastąpiło długie milczenie. „Jaka jest tu rola Soamesa? — pomyślał młody Jolyon. — Ludzi sądzą, że przeraża ją grzech cudzołóstwa. Jak mało znają kobietj Nareszcie po tak długim wygłodzeniu może się nasycić — nareszci znalazła możność odwetu. Niech jej Niebo dopomoże, bo on niewąi pliwie także odwetu poszuka." Usłyszał chrzęst jedwabiu i wyjrzawszy spoza krzewu lauroweg ujrzał ich odchodzących ze splecionymi ukradkiem dłońmi... 230 W końcu lipca stary Jolyon zawiózł wnuczkę w góry i podczas tej wycieczki (zrobionej przez nich oboje po raz ostatni) June w znacznym stopniu odzyskała zdrowie i humor. W hotelach zapełnionych brytyjskimi Forsyte'ami — stary Jolyon nie znosił „szwabów", jak nazywał wszystkich cudzoziemców — spoglądano na nią z szacunkiem, jako na jedyną wnuczkę dostojnie prezentującego się i widocznie bardzo zamożnego starego pana Forsyte'a. June nie zawierała znajomości bez wyboru — zawieranie znajomości bez wyboru nie leżało w jej zwyczajach — nawiązała jednak przyjaźń z kilku osobami, zwłaszcza zaś z pewną młodą Francuzką umierającą na suchoty w dolinie Rodanu. June z miejsca postanowiła, że jej przyjaciółka nie umrze, i w trakcie walki, jaką wytoczyła śmierci, zapomniała o własnych troskach. Stary Jolyon przyglądał się tej nowej zażyłości z ulgą, zarazem jednak z niechęcią. Martwił go jeden więcej dowód, że życie wnuczki będzie upływać wśród „kulawych kacząt" wszelkiego rodzaju. Czy naprawdę nigdy nie zawiąże przyjaźni i nie zainteresuje się niczym, co przyniosłoby rzetelną korzyść jej samej? „Zawraca sobie głowę cudzoziemcami" — tak określał nowe zainteresowania June. Często jednak sam przynosił do domu kiście winogron lub pęki róż i ofiarowywał je Mam'zelle, przymilnie mrugając oczyma. Ku końcowi września, pomimo oporu June, mademoiselle Vigor wydała ostatnie tchnienie w małym hoteliku w Saint-Luc, do którego ją przewieziono. June tak głęboko wzięła do serca swoją porażkę, że dziadek wywiózł ją do Paryża. Tutaj, zachwycając się Wenus Milońską i kościołem Św. Magdaleny, otrząsnęła się z przygnębienia i kiedy w połowie października wrócili do Londynu, stary Jolyon był przeświadczony, że kuracja poskutkowała. Zaledwie jednak rozgościli się na Stanhope Gate, zauważył z głęboką troską, że znów, jak poprzednio, posępnie zamyka się w sobie. Siadywała, wpatrzona w próżnię, podparłszy podbródek dłonią, niby mały skandynawski kobold, chmurna i zamyślona, a dokoła niej w jarzących potokach dopiero co zainstalowanego światła elektrycznego jaśniał wielki salon, obity brokatelą aż do fryzu, zapełniony meblami od Baple'a i Pullbreda. W olbrzymich złoconych zwierciadłach odbijały się figurki z saskiej porcelany: pasterze w krótkich, opiętych dokoła kolan spodenkach, u stóp dam, tulących do pulchnego łona ulubione baranki. Grupy te kupił stary Jolyon jeszcze za swoich kawalerskich czasów i w owej dobie skażonego smaku cenił je bardzo wysoko. Był on człowiekiem, do którego otwartego umysłu znajdowały

przystęp nowe prądy, w większym też stopniu niż którykolwiek z Forsyte'ów szedł naprzód z duchem czasu, lecz nie mógł zapomnieć, że nabył te figurki u Jobsona i że zapłacił za nie moc pieniędzy. Często mawiał też do June z rodzajem wzgardliwego rozczarowania. — O, wiem, że t y nie dbasz o nie! Nie są w guście rzucających się w oczy, pstrych świecidełek, którymi zachwycacie się ty i twoje przyjaciółki, a przecież zapłaciłem za nie siedemdziesiąt funtów. Nie należał do ludzi ulegających cudzym spaczonym gustom, jeżeli miał solidne podstawy uważać własny gust za zdrowy. Jedną z pierwszych rzeczy, jakie June przedsięwzięła po powrocie do domu, była wizyta u Tymoteusza. Udawała sama przed sobą, że odwiedziny te i rozweselenie stryja sprawozdaniem z odbytej podróży jest jej obowiązkiem; lecz w rzeczywistości poszła tam, sądząc, że to jedyne miejsce, gdzie dzięki zręcznym okrężnym pytaniom lub nieopatrznie rzuconej uwadze dowie się czegoś o Bosinneyu. Ciotki przyjęły ją bardzo serdecznie. Jak się czuje drogi jej dziadunio? Nie widziały go już od maja. Biedny stryj Tymoteusz ma się wciąż bardzo nieszczególnie, było mnóstwo kłopotów z przewodami kominowymi w jego sypialni; robotnik niedołęga puścił sadze na pokój, Wyprowadziło to stryja zupełnie z równowagi. June długo u nich siedziała lękając się, a zarazem namiętnie pragnąc usłyszeć coś o narzeczonym. Lecz jakaś niezrozumiała dyskrecja odebrała mowę pani Smali która ani sama nie uroniła słówka w tej materii, ani też nie pytała Junt o Bosinneya. Doprowadzona do ostatecznej rozpaczy dziewczyna za pytała wreszcie, czy Soames i Irena są w mieście — z nikim jeszcze ni< zdążyła się widzieć. Odpowiedzi udzieliła ciotka Estera, która poinformowała ją, » Soamesowie są w mieście i że nigdzie w ogóle nie wyjeżdżali. O ile je wiadomo, dodała, zachodzą jakieś trudności z nowo wybudowany*! domem, June bez wątpienia musiała coś o tym słyszeć. Lepiej nieci zapyta ciotkę Julę. June zwróciła się do pani Smali, która, splótłszy ręce, z twarz; pokrytą niezliczonym mnóstwem zmarszczek, siedziała wyprostowani na fotelu. W odpowiedzi na pytający wzrok młodej dziewczyny zachd wała dziwne milczenie, a kiedy wreszcie przemówiła, jedyne zdanie które wypowiedziała, dotyczyło ważnej kwestii, czy June nie zanie dbała wkładać na noc skarpetek w górskich hotelach, gdzie z p^ wnością jest bardzo zimno. June odparła, że nie wkładała, że nienawidzi ciepłej bielizny, p czym wstała i pożegnała się. Pani Smali dokonała zaiste nieomylnego wyboru: milczenie jej byi bardziej złowróżbne niż wszystko, cokolwiek by mogła powiedzieć. Nie upłynęło pół godziny, a June zdążyła już na Lowndes Sąuar wyciągnąć prawdę z ust pani Baynes, od której dowiedziała się, i Soames wytoczył Bosinneyowi proces o przekroczenie ustalonego k< sztorysu dekoracji wnętrza. Wiadomość ta, zamiast zaniepokoić June, wpłynęła na nią dziwni 232 :ojąco, jak gdyby walka ta przynosiła jej jakąś nadzieję. Dowiedziała ię, że termin rozprawy sądowej przypada mniej więcej za miesiąc i że 2St bardzo mało, niemal żadnych szans na wygraną Bosinneya. — Nie mam pojęcia, jak sobie biedny chłopiec poradzi — dodała pani Jaynes — to dla niego okropne, nie ma wcale pieniędzy, położenie jego sst wprost rozpaczliwe. Obawiam się, że nikt z nas nie może mu lomóc. Mówiono mi, że lichwiarze nie zechcą mu pożyczyć, jeżeli nie >rzedstawi gwarancji, a jakąż może dać gwarancję? Żadnej, absolutnie adnej. Pani Baynes, której tusza poważnie się ostatnio powiększyła, znaj-Lowała się w pełnym toku prac organizacyjnych związanych z sezonem esiennym; biurko jej było dosłownie zawalone

programami rozmai-ych filantropijnych przedsięwzięć. Spojrzała wymownie na June sza-ymi, papuzio okrągłymi oczyma. Nagły rumieniec, który oblał skupioną twarz młodej dziewczyny, jak [dyby olśniła ją w tym momencie płomienna nadzieja, nagła słodycz jej iśmiechu po wielu jeszcze latach często stawała w pamięci lady Jaynes (Baynes otrzymał tytuł szlachecki po wybudowaniu otwartego Ha wszystkich muzeum sztuki, które tyle dostarczyło posad dla urzęd-uków, a tak mało przyjemności klasom pracującym, które głównie niały z niego korzystać). Pamięć tej nagłej, tak żywej i wzruszającej przemiany, przypomi-lającej rozwarcie się kielicha kwiatu albo pierwszy promień słońca po iługotrwałej zimie, a także pamięć wszystkiego, co nastąpiło potem, :zęsto w zgoła niewytłumaczalny i wielce niepożądany sposób narzu-»ała się lady Baynes w chwilach, kiedy umysł jej zajmowały najpoważniejsze sprawy. ; W popołudniowych godzinach tego samego dnia młody Jolyon był jwiadkiem spotkania w Ogrodzie Botanicznym, a stary Jolyon odwie-iził biuro swoich radców prawnych Forsyte, Bustard i Forsyte w Poul-iry. Soamesa nie było w biurze, poszedł do Somerset House; Bustard, siedząc w niedostępnym pomieszczeniu, gdzie przezornie wyznaczono mu stałe locum, aby mógł jak najwięcej pracować, pogrążony był po uszy w papierach, lecz we frontowym pokoju znajdował się James, fetory gryząc nerwowo palec, w ponurym skupieniu przeglądał akta sprawy Forsyte kontra Bosinney. Doświadczony prawnik niezbyt obawiał się owej „delikatnej kwestii", która, zdaniem jego, wystarczała jedynie do miłego adwokackiej iuszy pogmatwania procesu; wytrawny zmysł praktyczny mówił mu, ?e gdyby on sam zasiadł na ławie sędziowskiej, nie liczyłby się z tym wcale. Obawiał się jedynie bankructwa Bosinneya, które zmusiłoby Soamesa do zapłacenia nie tylko spornej sumy, ale w dodatku i kosz233 tów procesu. Poza tą namacalną obawą czaiło się jeszcze nieuchwytne, mroczne widmo rozmaitych przykrości związanych z procesem, możliwych powikłań, skandalu i wszystko to niepokoiło Jamesa niby zły sen, którego proces był tylko widomym, zewnętrznym znakiem. Na widok Jolyona podniósł głowę znad akt i mruknął: — Jak się masz, Jolyonie? Nie widzieliśmy się już od wieków. Podobno byłeś w Szwajcarii? Wiesz, ładnie się ubrał ten młody Bosin-ney. Wiedziałem z góry, że to musi się tak skończyć. Podał starszemu bratu akta rzucając na niego niespokojne spojrzenie. Stary Jolyon milcząc przeglądał papiery; gdy je czytał, James, utkwiwszy wzrok w podłogę, gryzł nerwowo palce. Wreszcie po dłuższej chwili Jolyon rzucił papiery na stół; padły one z głuchym odgłosem pomiędzy stosy zeznań w sprawie „zeszłego Buncombe'a", która stanowiła jedno z licznych rozgałęzień owego tak stale i bujnie owocującego głównego drzewa procesowego Fryer kontra For syte. — Nie pojmuję, o co Soamesowi chodzi — powiedział Jolyon. — Czy opłaci mu się cały ten galimatias o marne paręset funtów? Sądziłem, że jest człowiekiem zamożnym. Długa górna warga Jamesa drgnęła gniewnie; nie mógł znieść, by na tym punkcie atakowano syna. — Nie chodzi o pieniądze... — zaczął, urwał jednak spotykając utkwiony w siebie przenikliwy wzrok starszego brata. Zapadło milczenie. , — Przyszedłem w sprawie mojego testamentu — rzekł wreszcie stary Jolyon szarpiąc wąs. Oznajmienie to rozpaliło od razu ciekawość Jamesa. Nic chyba w życiu nie emocjonowało go w tym stopniu, co kwestie testamentów. Stanowiły one ostatnie rozporządzenie się swoją własnością, ostateczną inwentaryzację stanu posiadania, ostateczne ustalenie wysokości własnego majątku. Zadzwonił.

— Proszę przynieść testament pana Jolyona — rozkazał ciemnowłosemu, wylękłemu pisarczykowi. — Chcesz wprowadzić jakieś zmiany? — zapytał brata i równocześnie przez głowę przemknęła mu błyskawicą myśl: „Czy też mój majątek dorównywa jego majątkowi?" Stary Jolyon włożył testament do kieszeni na piersiach, a James z żalem skrzyżował pod stołem nogi. — Udało ci się podobno ostatnio zrobić kilka dobrych interesów? — spytał. — Nie wiem, skąd czerpiesz informacje — odparł ostro Jolyon. — Na kiedy jest termin tej sprawy? Na przyszły miesiąc? Nie pojmuję, co wam też przyszło do głowy. Zresztą to wasza rzecz. Jeżeli jednak 234 chcecie posłuchać mego zdania, radziłbym wycofać sprawę z wokandy. Do widzenia! Wyszedł pożegnawszy brata chłodnym uściskiem dłoni. James, wpijając szaroniebieskie oczy w jakiś niewidzialny a niepokojący go przedmiot, zaczął znów nerwowo gryźć palce. Stary Jolyon zaniósł swój testament do biura New Colliery Company usiadłszy w pustym w tej chwili pokoju zarządu zaczął go czytać. Eiemmingsa, który widząc, że przewodniczący wszedł do pokoju dyrek-;orskiego, pośpieszył przynieść mu pierwszy raport nowego głównego derownika, odesłał szorstko do wszystkich diabłów, tak, że urażony ff swoim dostojeństwie sekretarz wycofał się szybko; z kolei Hem-mings wezwał do siebie jednego z urzędników wylał na niego całą swą wściekłość, aż biedaczysko nie wiedział, co ze sobą zrobić. Cóż, do diabła, co on sobie myśli? Smyk taki! Wyobraża sobie, że ilatego, iż udało mu się dostać do tego biura, jest już samym Panem Bogiem. On (Hemmings) stoi na czele firmy już od tylu lat, że taki smarkacz nie potrafi ich nawet zrachować. A jeżeli wyobraża sobie, że ak skończył daną mu robotę, może siedzieć z założonymi rękami, zapomina, że ma do czynienia z nim (z Hemmingsem), że go, widać, leszcze nie zna. I tak dalej, i tak dalej... Z drugiej strony zasłoniętych zieloną kotarą drzwi, przy długim, mahoniowym, obitym skórą biurku, siedział stary Jolyon, nasadziwszy tia nos wielkie, oprawne w szylkret binokle i wodząc złotym ołówkiem po paragrafach testamentu. Treść testamentu nie była skomplikowana, gdyż nie zawierał on kłopotliwych drobnych legatów i zapisów na cele dobroczynne, rozpraszających majątek i osłabiających wspaniały efekt niewielkiej Wzmianki w porannych pismach, poświęconej Forsyte'om, którzy Umierając przekazują swym najbliższym majątek wynoszący sto tysięcy funtów. Treść nieskomplikowana. Tylko zapis dwudziestu tysięcy funtów dla syna i: „Resztę mego majątku, własności nieruchomej czy jakiejkolwiek bądź innej, gotowizny czy też udziałów w przedsiębiorstwach zapisuję mojej wnuczce, June Forsyte. Na jej ręce lub na ręce jej pełnomocników, io jej dowolnego dożywotniego rozporządzania i użytkowania mają być wypłacane dochody, renty, dywidendy czy procenty itd., itd... Zaś po jej śmierci ma być wyżej wymieniona scheda — ziemia, budynki, udziały, prawa, gotowizna, papiery wartościowe, akcje, weksle i tym podobne — przekazana osobie czy osobom, jednej lub kilku, do użytkowania i rozporządzania się w taki sposób, jak wzmiankowana June Forsyte, niezależnie od ewentualnego zamążpójścia, w ostatniej swojej woli czy testamencie, czy w rozporządzeniu listownym, mającym charakter testamentu lub testamentowego rozporządzenia, podpisanych i apublikowanych w sposób legalny, bezpośrednio wskaże czy zarządzi. 235 W braku... Z tym wszelako zastrzeżeniem..." — i tak dalej na siedmiu arkuszach ścisłym, prawniczym językiem.

Testament ten ułożony został przez Jolyona w dobie największego rozkwitu jego interesów. Przewidział w nim niemal wszelkie możliwości. Stary Jolyon długo siedział odczytując uważnie swoją ostatnią wolę, wreszcie wyjął pół arkusza papieru z półki i nakreślił dłuższą notatkę ołówkiem, po czym, schowawszy znów testament do kieszeni, kazał sprowadzić dorożkę i pojechał do biur Paramora i Herringa w Lincoln's Inn Fields. Jack Herring nie żył, ale bratanek jego wciąż jeszcze był współwłaścicielem firmy i z nim właśnie Jolyon zamknął się na dobre pół godziny. Dorożkę na cały ten czas zatrzymał i po wyjściu z biura podał woźnicy adres: Wistaria Avenue nr 3. Doznawał uczucia niezwykłej, powoli rosnącej w nim satysfakcji, jak gdyby udało mu się odnieść zwycięstwo nad Jamesem i „posiadaczem". Niech się nauczą nie tkać nosa w cudze sprawy! Wykreślił właśnie przed chwilą ich nazwiska z listy wykonawców testamentu; odbierze im w ogóle prowadzenie wszystkich swoich spraw i odda je młodemu Herringowi, jak również sprawy towarzystw, na których czele stoi. Gdyby ten młody Soames umiał naprawdę szanować swoją własność, nigdy nie naraziłby się na utratę tysiąca funtów rocznie czy coś około tego. Stary Jolyon złowrogo uśmiechnął się pod białym, sumiastym wąsem. Czuł, że to, co robi, jest aktem sprawiedliwej, w zupełności zasłużonej zemsty. Z wolna, ale niezawodnie, drogą ukrytego, wewnętrznego procesu, podobnemu temu, który toczy stare drzewo, trujący jad ran, zadanych jego szczęściu, jego woli i dumie, przeżerał podwaliny harmonijnego gmachu filozofii starego Jolyona. Życie naginało go tak długo w jedną stronę, że wreszcie — podobnie jak ród, którego był głową — utraci! pierwotną równowagę. Gdy jechał teraz dorożką w kierunku dzielnicy północnej ku domowi syna, wprowadzona przed chwilą w czyn myśl o nowym rozporządzeniu się swoją własnością ukazywała mu się, nieco mgliście, w nowe. postaci: kary wymierzonej rodowi i społeczeństwu, którego James i jego syn wydawali się przedstawicielami. Jolyon-ojciec przywróci; Jolyonowi-synowi prawa dziedziczenia, czyniąc tym zadość skryte, żądzy zemsty — zemsty za nieubłagany bieg czasu, za wszystki< smutki i przykrości, za cały nieobliczalny ogrom potępienia, z jakin świat w ciągu piętnastu lat odnosił się do jego syna. Wydawało mu si< to jedyną drogą, by postawić raz jeszcze na swoim i wykazać całą moi własnej woli, by zmusić Jamesa, Soamesa, wszystkich członków ro dziny, wszystkie ukryte zastępy Forsyte'ów — potężny strumień na pierający na tamę jego uporu — do uznania raz na zawsze, że właśnii 236 on będzie panem. Rozkoszował się myślą, że uczyni wreszcie ze swego chłopca dużo bogatszego człowieka niż syn Jamesa, ów „posiadacz". Rozkoszował się myślą obdarowania Jo, gdyż kochał syna. Nie zastał w domu ani młodego Jolyona, ani jego żony (młody Jolyon nie powrócił jeszcze z Ogrodu Botanicznego), ale mała pokojóweczka powiedziała, że tylko co patrzeć pana Forsyte'a. — Zawsze bywa w domu na herbacie, proszę pana. To pora, kiedy bawi się z dziećmi. Stary Jolyon oznajmił, że zaczeka, i cierpliwie zasiadł w wypłowiałym, nędznym saloniku; teraz, kiedy zdjęto z mebli kretonowe pokrowce, ujawniły się wszystkie braki starych wytartych krzeseł i kanapek. Miał wielką ochotę posłać po dzieci; tęsknił za ich towarzystwem, za giętkimi ciałkami ocierającymi się o jego kolana, za wesołym powitaniem Jolly'ego: „Hallo, dziaduniu!", za chłopcem, który rzucał się w dziadkowe objęcia, i małą Holly, co nieśmiało, ukradkiem głaskała jego policzki miękką, drobną rączką. Powstrzymał się jednak. Zbyt uroczysty był powód jego przyjścia, dopóki więc nie załatwi tej sprawy, nie chce bawić się z dziećmi. Przyjemne uczucia budziła w nim myśl, że dwoma pociągnięciami pióra przywróci temu skromnemu domkowi to, czego tak zupełnie mu brakło — odpowiadający jego sferze wygląd, że będzie mógł zapełnić pokoje, te czy jakiekolwiek inne,

w obszerniejszej siedzibie, dziełami sztuki nabytymi u Baple'a i Pullbreda; że będzie mógł posłać młodego Jolly'ego do Harrow i Ox-fordu (przestał wierzyć w Eton i Cambridge, ponieważ syn jego tam uczęszczał) i że można będzie małej Holly, zdradzającej wybitne zdolności muzyczne, zapewnić możliwie najlepsze wykształcenie w tej dziedzinie. Wizje te tłumnie napływały, do głębi poruszając serce starego Jolyona, tak że nie mógł usiedzieć na miejscu; wstał więc i stanął przy oknie, wyglądając na mały, otoczony murem kawałek ogrodu, gdzie przedwcześnie ogołocona z liści grusza wyciągała cienkie gałęzie w z wolna osnuwającej wszystko mgiełce jesiennego popołudnia. Pies Baltazar, zakręciwszy ogon tak, że leżał na pstrokatej, bujnej sierści grzbietu, wędrował w głębi ogrodu, obwąchując rośliny i od czasu do czasu opierając łapę o ścianę. Stary Jolyon zamyślił się. Czy istnieje większa przyjemność niż dawanie? Miło jest obdarowywać, jeśli jest ktoś, kto potrafi być wdzięczny za otrzymany dar — ktoś z własnej krwi i kości! Nieporównanie mniejszą radość sprawia obdarzanie tych, którzy nie należą do nas, tych, którzy nie mają do nas żadnych praw. Obdarowywanie takich ludzi byłoby zdradą nacechowanych indywidualizmem przekonań i czynów całego życia, wszystkich jego przedsięwzięć, prac, przezornego umiarkowania oraz wielkiego, dumnego faktu, że — podobnie do dziesiątków tysięcy For237 syte'ów przed nim, dziesiątków tysięcy żyjących obecnie i dziesiątków tysięcy przyszłych — Jolyon gromadził i utrzymywał swoją własność na tym świecie. I kiedy stał tak, zapatrzony w zbrukane sadzą liście krzewów laurowych, w poczerniałą trawę gazonu, w wałęsającego się psa Baltazara — wszystkie przecierpiane w ciągu minionych piętnastu lat bóle i zawody, które pozbawiały go należnych radości życia, zaprawiły teraz goryczą słodycz zbliżającej się chwili szczęścia. Jolyon-syn zjawił się wreszcie, zadowolony z dokonanej tego dnia pracy i odświeżony kilkoma spędzonymi na powietrzu godzinami. Gdy dowiedział się, że ojciec czeka w saloniku, natychmiast zapytał, czy żona jest w domu, a kiedy powiedziano mu, że jeszcze nie wróciła, odetchnął z ulgą. Następnie odłożywszy starannie przybory malarskie do małej, ukrytej w sionce szafki, wszedł do pokoju. Z cechującą go zawsze stanowczością stary Jolyon przystąpił od razu do sprowadzającej go tu sprawy. — Jo, zmieniłem moją decyzję co do rozporządzenia się majątkiem — rzekł. — Będziesz mógł na przyszłość żyć na trochę szerszej stopie. Wyznaczam ci od teraz tysiąc funtów rocznie. June dostanie po mojej śmierci pięćdziesiąt tysięcy, a ty resztę. Słuchaj, ten twój pies psuje wam cały ogród. Nie trzymałbym psa, gdybym był na twoim miejscu. Pies Baltazar, który rozłożył się na samym środku gazonu, oglądał pilnie swój ogon. Jolyon-syn spojrzał na zwierzę, widział je jednak niewyraźnie przez mgłę, którą zaszły mu oczy. — Na ciebie wypadnie około stu tysięcy, mój chłopcze — dodał stary Jolyon. — Przyszło mi na myśl, że lepiej, abyś się już teraz o tym dowiedział. Nie liczę w moim wieku na długi żywot. Nie mówmy więcej 0 tej sprawie. Jak się ma twoja żona? Pokłoń jej się serdecznie ode mnie. Młody Jolyon położył rękę na ramieniu ojca, że zaś żaden z nich nie wymówił już ani słowa, cały incydent na tym się zakończył. Jolyon-syn odprowadził ojca do dorożki, po czym wrócił do saloniku i stanął przy oknie na tym samym miejscu, gdzie przed chwilą, patrząc na mały ogódek, stał stary Jolyon. Próbował uzmysłowić sobie, jakie konsekwencje pociągnie ta zmiana, i jako Forsyte, wyczarował w głębi wyobraźni obrazy związane z posiadaniem. Lata, w których skąpił sobie na wszystkim,

a które miał za sobą, nie zagłuszyły w nim do szczętu wrodzonych instynktów. W niezmiernie realnej i praktycznej formie zaczął snuć wizje podróży, wytwornego ubrania dla żony, odpowiedniego kształcenia dzieci, kucyka dla Jolly'ego, tysiąca przeróżnych rzeczy; lecz wśród tego pojawiła się znowu myśl o Bosinneyu 1 jego kochance, o urywanej pieśni drozda. Radość? Tragedia?... Jedno czy drugie? 238 Dawno miniona przeszłość — bolesna, dręcząca, pełna żaru, cudowna przeszłość, której nabyć nie można za żadne pieniądze, której palącej słodyczy nic nie jest w stanie przywrócić — stanęła przed nim jak żywa. Usłyszawszy kroki żony pośpieszył wprost do niej i wziął ją w ramiona. Długą chwilę stał bez słowa, z zamkniętymi oczami, tuląc ją do siebie, a ona patrzyła na niego zdziwionym, rozkochanym, pytającym wzrokiem. IV. Zstąpienie do piekieł Z rana po pewnej nocy, podczas której skorzystał nareszcie ze swoich praw i postąpił jak mężczyzna, Soames siedział samotnie przy śniadaniu. Jadł przy świetle gazowym, gdyż późnolistopadowa mgła otuliła miasto olbrzymim całunem, spoza którego ledwo majaczyły drzewa Parku, widoczne z okien pokoju jadalnego. Pożywiał się systematycznie, jak zwykle, chwilami jednak doznawał uczucia, że nie zdoła nic przełknąć. Czy słusznie postąpił ulegając żądzy, która poprzedniej nocy owładnęła nim z nie zwalczoną siłą, i łamiąc zbyt długo znoszony opór ze strony kobiety będącej prawną, uroczyście mu poślubioną towarzyszką życia? Dziwnie prześladowało go wspomnienie jej twarzy, od której usiłował oderwać dłonie, aby ją upieścić i utulić — wspomnienie jej strasznych, gwałtownie powstrzymywanych łkań, jakim podobnych nie słyszał nigdy w całym swym życiu i jakie wciąż jeszcze brzmiały mu w uszach. Prześladowało go wciąż jeszcze nieznośne, niepojęte uczucie żalu i wstydu, jakiego doznał stojąc przed żoną i patrząc na nią w świetle świecy, zanim milcząc wysunął się z pokoju. I teraz, kiedy postąpił w ten sposób, dziwił się samemu sobie. Przed dwoma dniami na proszonym obiedzie u Winifredy Dartie prowadził do stołu panią MacAnder, która, utkwiwszy w nim przenikliwe spojrzenie swych bystrych zielonkawych oczu, rzekła: — A więc żona pańska jest wielką przyjaciółką pana Bosinneya? Nie poniżył się do tego stopnia, by zapytać ją o znaczenie tych słów, lecz nie przestał nad nimi rozmyślać. Rozpaliły w nim dziką zazdrość, która drogą dziwnej perswazji uczuć przeistoczyła się w dzikszą jeszcze żądzę. Gdyby nie podniecające działanie słów pani MacAnder, nie byłby może nigdy odważył się na to, co uczynił; gdyby nie podniecające ich działanie oraz szczególny traf, że zastał drzwi sypialni Ireny wyjątkowo otwarte, co pozwoliło mu zakraść się do niej, gdy spała. 239 Krótki sen rozproszył chwilowo jego wątpliwości, lecz, ranek obudził je znowu do życia. Pocieszał się jedną tylko myślą: nikt się o tym nie dowie — to nie są rzeczy, o których Irena mogłaby z kimkolwiek mówić. I rzeczywiście, kiedy wóz codziennych zajęć, domagający się tak władczo nieustannego oliwienia go smarem jasnego, praktycznego myślenia, potoczył się i tego ranka, jak co dzień, ruszając z miejsca w chwili, gdy Soames przeglądał pierwszą pocztę, w głębi jego myśli zaczęły blednąc nocne majaki, tracąc dotychczasową przesadną wagę. Cały ten incydent wydał mu się mniej istotny; w książkach tylko robią

0 to kobiety tyle hałasu, lecz zgodnie z chłodną oceną trzeźwo myślących mężczyzn, ludzi światowych, których pochwałę słyszał często z ust sędziów wyrokujących w sprawach rozwodowych — uczynił to właśnie, co mógł uczynić najlepszego, by utrzymać świętość węzłów małżeńskich, nie dopuścić do zaniedbania obowiązków przez żonę 1 bodaj nawet, jeżeliby w dalszym ciągu widywała się z Bosinneyem, przeszkodzić, by... Nie, stanowczo nie żałował swego czynu. Teraz, kiedy zrobiony został pierwszy krok do zgody, reszta będzie stosunkowo... stosunkowo... Wstał z krzesła i podszedł do okna. Nerwy jego były wstrząśnięte. W uszach rozbrzmiewało mu znów gwałtownie powstrzymywane łkanie. Nie mógł go wyrzucić z pamięci. Włożył futro i wyszedł w mgłę. Aby dostać się do City, skierował się ku stacji kolei podziemnej na Sloane Sąuare. Ale wciąż jeszcze, gdy siedział w przedziale pierwszej klasy, zapełnionej dążącymi do City ludźmi interesu, prześladowało go to gwałtownie powstrzymywane łkanie. Rozłożył więc „Timesa" z owym donośnym, specyficznym szelestem zagłuszającym wszelkie mniej głośne dźwięki i ukrywszy się za stronami gazety, zabrał się metodycznie do studiowania wiadomości. Przeczytał, że rozszerzonej ławie przysięgłych z dnia poprzedniego sędzia zarzucił dłuższą niż zazwyczaj listę nieprawidłowości, dowiedział się o trzech morderstwach, pięciu zabójstwach, siedmiu podpale-' niach i ni mniej ni więcej, tylko jedenastu — zdumiewająco wielka liczba — zgwałceniach, które poza wielu drobniejszymi przestępstwami, miały być osądzone na najbliższych sesjach sądowych. Od jednej nowiny przechodził do drugiej, nie odrywając ani na chwilę oczu od gazety. Lecz wciąż, gdy czytał, prześladowało go wspomnienie zalanej łzami twarzy Ireny i łkań rozrywających jej piersi. Miał tego dnia bardzo dużo spraw do załatwienia, gdyż poza zwykłymi zajęciami zawodowymi musiał jeszcze zajechać do swych agentów giełdowych, Grina i Grinninga, i dać im polecenie sprzedaży udziałów, jakie miał w New Colliery Company. Podejrzewał raczej, niż wiedział, ,240 że interesy tej spółki szły nietęgo (zaczęła się ona później chylić z wolna do upadku i ostatecznie została odsprzedana za grosze jakiemuś amerykańskiemu syndykatowi). Nadto czekała go długa konferencja w kancelarii radcy królewskiego Waterbucka, w której prócz samego Waterbucka mieli wziąć udział Boulter oraz młody radca prawny Fiske. Sprawa Forsyte kontra Bosinney miała być rozpatrywana nazajutrz przez sędziego Benthama. Bentham, człowiek wyróżniający się raczej zdrowym sądem o rzeczy niż wybitną wiedzą prawniczą, uważany był za najwłaściwszego sędziego do rozstrzygnięcia tej sprawy. Uchodził za sędziego „surowego". Radca królewski Waterbuck, w miłym przeciwstawieniu do szorstkiego, nieomal lekceważącego stosunku, z jakim odnosił się do Boul-tera i Fiskego, zachowywał się wobec Soamesa uprzedzająco grzecznie; nie wiadomo jednak, czy postępował tak instynktownie, wyczuwając w nim poważnego posiadacza, czy też pod wpływem pewniejszego świadectwa, a mianowicie wiadomości, jakie go doszły na ten temat. Ze zdumiewającą uporczywością podtrzymywał wyrażoną już na piśmie opinię, że wynik sprawy w znacznej mierze będzie zależał od zeznań na przewodzie sądowym, dlatego też w kilku trafnych słowach dał Soamesowi wskazówkę, aby unikał zeznawania w sposób nazbyt ostrożny. — Odrobina bluffu! — uśmiechnął się — odrobina blufifu — powtórzył i powiedziawszy to roześmiał się spokojnie, po czym zacisnął mocno wargi i poskrobał się w głowę w tym miejscu, z którego zsunął nieco perukę typowym gestem obywatela ziemskiego;

lubił bowiem, aby go brano za ziemianina. Uważano go za najlepszego bodaj specjalistę w sprawach dotyczących zrywania umów. Soames w drodze powrotnej do domu znów skorzystał z kolei podziemnej. Na stacji przy Sloane Street mgła była gęstsza niż kiedykolwiek. Poprzez nieruchomą, gęstą jej ścianę wlewały się i wylewały niemal po omacku tłumy ludzi. Kobiety, bardzo nieliczne, przyciskały torebki do piersi, a chusteczki do ust. Mgliste zarysy dorożek, uwieńczone dziwacznymi naroślami — sylwetkami woźniców — rozjaśnione słabo majaczącym blaskiem świateł ulicznych, które zdawały się roztapiać w oparach, zanim dotarły do bruku, wynurzały się tu i ówdzie i znów ginęły w mrokach. Wysiadające postacie pasażerów spiesznie, na kształt królików, przeskakiwały do swoich nor. Te przemykające cienie, spowite, każdy z osobna, we własny mglisty całun, nie zwracały na siebie wzajem najmniejszej uwagi. W wielkiej ludzkiej królikami każdy królik zdawał się istnieć tylko dla siebie samego. Dotyczyło to zwłaszcza gatunków strojnych w bogatsze futra, nie dowierzających w dni wielkiej mgły pojazdom i korzystających wówczas z kolei podziemnej. 241 Niedaleko Soamesa przy wejściu na stację jakaś postać wyraźnie na coś czekała. Żebrak, a może zakochany, o którym każdy Forsyte myśli: „Biedak! Wygląda, jakby mu się marnie powodziło!" Współczujące ich serca biły chwilę żywiej na widok tego biedaka czekającego z widocznym niepokojem wśród mgły na kochankę; nie przeszkadzało im to jednak mijać go szybko, wiedzieli bowiem doskonale, że nie mają ani czasu, ani pieniędzy na łagodzenie innych niż'własne bolączek i trosk. Jedynie policjant, patrolujący powoli ulicę, zwracał niekiedy uwagę na postać czekającego; rondo miękkiego kapelusza na wpół osłaniało jego poczerwieniałą od zimna i wymizerowaną twarz, po której przesuwał chwilami ręką, jak gdyby ruchem tym chciał odpędzić niepokój i troskę czy też dodać sobie odwagi do dalszego czekania. Ale ów zakochany (jeżeli rzeczywiście był to zakochany) przywykł widocznie do tego, że zaciekawia swoją osobą policjantów, a może zbyt pochłaniał go niepokój, gdyż nawet nie drgnął. Uparty wielbiciel, zżyty znać z długim, niespokojnym wyczekiwaniem wśród mgły i zimna, byleby wreszcie ujrzeć ukochaną. Szaleniec! Mgły trwają do wiosny, przychodzą też deszcze i śniegi, a pociechy znikąd; i szarpie nim strach, jeśli ona, ubłagana przez niego, zdecyduje się wyjść na ulicę, i strach, jeżeli skłoni ją, by została w domu! „Dobrze mu tak. Dlaczego nie umie urządzić się lepiej?" — tak powie każdy szanujący się Forsyte. Gdyby jednak trzeźwy ten obywatel mógł zajrzeć w głąb serca kochanka czekającego w zimnie i mgle, powtórzyłby znowu: „Tak, biedaczysko; marnie mu się pewno powodzi." Soames wsiadł do dróżki; pojazd ze spuszczonymi oknami powlókł się wzdłuż Sloane Street, potem wzdłuż Brompton Road i wreszcie dowiózł go do domu. Znalazł się tam o piątej. Żony nie zastał. Wyszła na kwadrans przed jego powrotem. O tak późnej porze, podczas tej straszliwej mgły! Cóż to mogło znaczyć? Usiadł w jadalni przy palącym się na kominku ogniu, pozostawiwszy drzwi otwarte, i próbował przeglądać wieczorne gazety. Książki nie byłby w stanie czytać — tylko gazety mogły posłużyć jako narkotyk przy takich jak jego troskach. Zwykłe, poruszane stale w prasie tematy i nowiny dały mu w istocie nieco ukojenia. „Samobójstwo aktorki!" „Poważna niedyspozycja męża stanu!" (Chronicznie chory) „Rozwód oficera!" „Pożar w kopalni węgla!" — przeczytał wszystko od deski do deski. Trochę mu ta lektura ulżyła — lekarstwo zapisane przez największego z wszystkich doktorów: wrodzone gusta. Dochodziła już siódma, kiedy wreszcie usłyszał kroki wchodzącej Ireny. Niepokój, jaki go dręczył z powodu jej niezrozumiałego wyjścia z domu w taką mgłę, sprawił, że incydent ostatniej nocy wydał mu się 242

znacznie mniej ważny. Teraz jednak, kiedy Irena znajdowała się znów w domu, powróciło wspomnienie jej rozpaczliwego łkania i Soamesa ogarnął lęk na myśl, że ją zobaczy. Szła już po schodach; szare futro sięgało do. kolan, twarz osłonięta gęstą woalką kryła się niemal całkowicie w wysoko podniesionym kołnierzu. Nie odwróciła ku niemu głowy ani też do niego nie przemówiła. Zjawa czy człowiek zupełnie obcy nie mógłby się przesunąć bardziej milcząco. Bilson weszła, aby nakryć do stołu, i oznajmiła, że pani nie zejdzie; prosiła, aby jej przynieść zupę do pokoju. Po raz pierwszy Soames nie przebrał się do obiadu; bodaj że po raz pierwszy w życiu usiadł do stołu w nieświeżych mankietach i nawet tego nie zauważył. Długo siedział zamyślony przy kieliszku wina. Posłał Bilson, aby rozpaliła na kominku w galerii obrazów, i po chwili sam tam poszedł. Odkręciwszy gaz westchnął głęboko, jak gdyby wpośród tych skarbów, które stały odwrócone, oparte o ściany dokoła niewielkiego pokoju służącego za galerię, odzyskał nareszcie spokój ducha. Zbliżył się wprost do największego skarbu, niewątpliwego Turnera, i ustawiwszy obraz na sztalugach odwrócił go do światła. Ostatnio Turnery podskoczyły mocno w cenie; nie mógł się jednak zdecydować na rozstanie z tym płótnem. Stał przed nim dłuższą chwilę, pochylając bladą, gładko ogoloną twarz, wysuwającą się sponad stojącego kołnierzyka, wpatrzony w obraz, jak gdyby chciał wchłonąć jego piękno. Dziwnie pożądliwy wyraz zamigotał w jego oczach; może nie wystarczyło mu odebrane wrażenie. Zdjął wreszcie obraz ze sztalug, aby odstawić go znowu pod ścianę, lecz przechodząc przez pokój zatrzymał się: wydało mu się, że słyszy łkanie. Omylił się — była to wciąż ta sama, dręcząca go przez cały dzień zmora. Wnet potem, pozostawiwszy wysoki ekran przed płonącym ogniem, przekradł się cicho po schodach na dół. „Jutro się wszystko ułoży!" — pomyślał. Ale nieprędko udał się na spoczynek... Z kolei musimy zwrócić się teraz do Jerzego Forsyte'a, aby rzucił promień światła na wypadki tego spowitego w mgłę popołudnia. Ten największy spośród Forsyte'ów, amator sportu, a zarazem naj-dowcipniejszy z nich, spędził cały dzień na czytaniu powieści pod dachem rodzicielskim w Prince's Gardens. Od czasu niedawnego krytycznego przełomu w sprawach finansowych Jerzego Roger wziął go za słowo i zmuszał do przebywania „w domu". Około piątej Jerzy wyszedł i wsiadł do pociągu kolei podziemnej na stacji South Kensington (tego dnia nikt nie używał innej lokomocji). 243 Miał zamiar zjeść obiad i spędzić wieczór na grze w bilard w „Czerwonej Miarce" — jedynej w swoim rodzaju jadłodajni, która nie jest ani hotelem ani klubem, ani pierwszorzędną restauracją. Wysiadł na Charing Cross zamiast, jak zwykle, przy St. James's Park, aby dostać się na Jermyn Street lepiej oświetlonymi ulicami. Na peronie wzrok jego (przy wytwornej, pańskiej sylwetce Jerzy posiadał bystre oczy, stale też wytężał je szukając jakiegoś szczegółu, który mógłby posłużyć za strawę dla jego sardonicznego humoru) przyciągnął mężczyzna, który wyskoczywszy z przedziału pierwszej klasy, zatoczył się raczej, niż pobiegł ku wyjściu. „Aha, to tak, mój ptaszku! — powiedział sobie. — O, to przecież Pirat!" — poznał go i pośpieszył w ślad za nim. Nic nie bawiło go bardziej niż widok człowieka pijanego. Bosinney, w nasuniętym na oczy miękkim kapeluszu, zatrzymał się tuż przed Jerzym, nagle zawrócił i popędził z powrotem do wagonu, z którego przed chwilą wyskoczył. Za późno. Tragarz schwycił go za połę palta: pociąg już ruszył.

Wyćwiczone oko Jerzego dostrzegło w jednym z okien wagonu twarz otulonej w szare futro damy. Była to pani Soamesowa — Jerzy wyczuł w tym odkryciu coś szczególnie interesującego. Biegł teraz tuż za Bosinneyem — naprzód po schodach, potem obok biletera, wreszcie wypadł za nim na ulicę. Podczas tej pogoni w nastrojach Jerzego zaszedł zwrot: ciekawość i rozbawienie pierzchły, ustępując miejsca współczuciu dla biednego chłopca, którego ścigał. Pirat nie był pijany, zdawał się jednak działać pod wpływem gwałtownego wzruszenia; mówił sam do siebie i Jerzy dosłyszał jedynie słowa: „O, mój Boże!" Widać było, że sam nie zdaje sobie sprawy z tego, co robi i dokąd biegnie; oczy miał utkwione gdzieś w próżnię, ruchy niepewne i jakby nieprzytomne; zamiast więc szukać w nim przedmiotu zabawy, Jerzy poczuł, że winien roztoczyć nad nieszczęśliwym czujną opiekę. „Musiał porządnie dostać po łbie!... Porządnie!" — pomyślał. Co też takiego mogła pani Soamesowa powiedzieć mu w tym pociągu? Sama też wyglądała na doszczętnie zgnębioną! Żal mu się zrobiło na myśl o niej, odjeżdżającej samej z tak ciężkim sercem. Spieszył tuż za Bosinneyem — rosły, wysoki mężczyzna biegł naprzód nic nie mówiąc, dążąc ostrożnie w ślad za architektem, nie spuszczając go z oczu wśród mgły. Nie chodziło tu o żarty, o nie! Jerzy, choć podniecony, zachował zdumiewająco zimną krew, gdyż obok współczucia zbudził się w nim instynkt łowiecki. Bosinney wszedł na sam środek jezdni, w rozlewisko gęstego mroku, gdzie niepodobna nic rozróżnić na pięć, sześć kroków, gdzie rozlegające się z wszystkich stron krzyki i gwizdy mylą i wciąż zbijają 244 z tropu, gdzie nagle wyłaniają się, sunąc wprost na przechodnia, zarysy pojazdów, a od czasu do czasu migają światła niby mgliste wysepki, majaczące wśród bezkresnych ciemności oceanu. Bosinney szybkim krokiem wpadł w ten niebezpieczny odmęt nocy i równie szybko podążył za nim Jerzy. Jeżeli chłopak ma zamiar rzucić się pod koła omnibusu, postara się go powstrzymać. Pirat pędził z ulicy. na ulicę niby ścigana zwierzyna, nie po omacku, ostrożnie, jak posuwają się wśród tych mroków inni ludzie, ale prosto przed siebie, jak gdyby niedostępny Jerzy poganiał go z tyłu biczem. Ta pogoń za dręczonym jakąś zmorą człowiekiem zaczęła nabierać przedziwnego uroku dla ścigającego. Nagle cała sprawa przyjęła szczególny obrót, dzięki któremu pozostała trwale uwiecznioną w umyśle Jerzego. Gdy obaj przystanęli na chwilę wśród mgły, usłyszał słowa, które rzuciły niespodziewane światło na całą historię. To, co pani Soamesowa powiedziała przed chwilą Bosinneyowi w wagonie kolei podziemnej, przestało być dla Jerzego tajemnicą. Z wyrzucanych przez architekta urywanych słów zrozumiał, że Soames siłą doszedł swych praw wobec nie kochającej go i opierającej mu się kobiety i zawładnął nią najpotężniejszym, decydującym aktem posiadania. Jerzemu nietrudno było odtworzyć sobie w wyobraźni całą sytuację; wstrząsnęło to nim. Domyślał się części tego bólu, wzburzenia zmysłów i zgrozy, jakie palić musiały serce Bosinneya. Pomyślał też: „O tak, to już przechodzi wszelkie granice! Nie dziwię się, że biedny chłopak wydaje się na wpół obłąkany!" Dopędził wreszcie ściganą, opadającą z sił zwierzynę na ławce pod jednym z lwów na Trafalgar Sąuare, upiornym sfinksem, zabłąkanym, podobnie jak oni obaj, w otchłani mgły. Bosinney siedział tu, milczący i nieruchomy, a Jerzy, pociągnięty ku niemu dziwnym, braterskim uczuciem, cierpliwie stał z tyłu. Nie brakło mu pewnej delikatności — poczucia formy — nie pozwalającej narzucać się ani wtrącać do tej tragedii, czekał więc, spokojny jak lew ponad jego głową; futrzany, podniesiony wyżej uszu kołnierz krył czerstwy rumieniec policzków, osłaniając całą twarz z wyjątkiem współczujących, sardonicznie uśmiechniętych oczu. Nieustannie mijali ich mężczyźni powracający z pracy i dążący do swoich klubów —

postaci ich, spowite niby kokony w oprzęd mgły, wyłaniały się na kształt upiorów i jak upiory znikały. Pomimo współczucia w Jerzym odezwał się nagle zwykły mu złośliwy humor, miał ochotę pociągnąć któreś z tych upiornych widziadeł za rękaw i zawołać: „Hej, panowie! Stójcie! Nieczęsto zdarza się okazja oglądać podobne widowisko! Oto biedak, któremu kochanka opowiedziała przed chwilą ładną historyjkę o zachowaniu się męża. Przyjrzyjcie się, przyjrzyjcie tylko! Dostał porządnie po głowie!" 245 Widział już w wyobraźni, jak otaczają go kołem, wpatrując się w udręczonego kochanka, i uśmiechnął się szyderczo na myśl o jakimś szanownym, od niedawna żonatym widmie, któremu własne uczucia pozwoliłyby zajrzeć w głąb duszy Bosinneya; wyobrażał sobie, jak coraz szerzej rozwierają mu się usta, chłonąc coraz gęstsze kłęby mgły. W sercu Jerzego nagromadził się bowiem bezmiar pogardy dla klasy średniej — zwłaszcza dla żonatych przedstawicieli tej klasy, pogardy cechującej wszystkie niesforne, a ożywione szlachetnym duchem sportowym natury spośród sfery mieszczańskiej. Lecz wreszcie zaczęło go to nudzić. Nie po to dotarł aż tu, aby czekać. „Ostatecznie — pomyślał — poradzi sobie biedaczysko z tym wszystkim! Nie po raz pierwszy zdarza się podobna historia w naszym małym światku." W tej samej jednak chwili zwierzyna jego zaczęła znów wyrzucać z siebie słowa pełne gwałtownej nienawiści i gniewu. Pod wpływem nagłego impulsu Jerzy położył rękę na ramieniu siedzącego. Bosinney błyskawicznym ruchem odwrócił się. — Kim pan jest? Czego pan ode mnie chce? W świetle gazowych latarni, w zwykłym oświetleniu tego świata, którego był tak wytrawnym znawcą, Jerzy nie straciłby równowagi; lecz wśród tej mgły, nadającej wszystkiemu dokoła widmowo nierzeczywisty pozór, zacierającej całkowicie nie podlegające dyskusji, rzeczowe wartości, które Forsyte'owie wiązali ze światem ziemskim, poddał się dziwnemu przygnębieniu i usiłując spojrzeć maniakowi prosto w oczy pomyślał: „Gdybym tylko zobaczył w pobliżu policjanta, oddałbym mu go w ręce; biedak nie powinien spacerować na wolności." Bosinney wszakże, nie czekając na odpowiedź, zerwał się z ławki i wsiąknął w mgłę. Jerzy pośpieszył za nim, trzymając się tym razem nieco dalej, choć bardziej niż kiedykolwiek zdecydowany tropić swą zwierzynę. „Nie może przecież długo tak biec — myślał. — Prawdziwy cud, że nie został jeszcze przejechany!" Nie myślał już szukać policjanta: znów zapłonął w nim święty ogień sportowca. Bosinney parł naprzód szalonym pędem, prując coraz bardziej gęstniejącą mgłę; mimo to tropiący go dostrzegł pewną metodę w tym szaleństwie — widoczne było, że architekt zdąża w kierunku zachodnim. „Idzie do Soamesa!" — domyślił się Jerzy. To mu się podobało. Opłaciłoby się polowanie. Nie lubił nigdy kuzyna. Dyszel przejeżdżającej dorożki otarł się o jego ramię zmuszając do gwałtownego odskoku. Nie miał zamiaru dać się zabić ani dla Pirata, 246 ani dla nikogo innego. Z dziwacznym wszakże uporem starał się nie tracić Bosinneya z oczu, wbijając wzrok w mgłę zasłaniającą wszystko dokoła, z wyjątkiem cienia tropionego człowieka i mdłego kręgu światła najbliższej latarni. Nagle niezawodny instynkt miejskiego szlifibruka upewnił Jerzego, że znajduje się na Piccadilly. Tutaj mógł już wszędzie trafić po omacku. Wolny od geograficznej niepewności, oddał się całkowicie myśli o nieszczęściu Bosinneya.

Kiedy tak biegł długą aleją, z którą wiązało się wiele jego — dziecka miasta — przeżyć, z zakamarków pamięci, na tle bagna dwuznacznych miłostek, wyłoniło się pewne wspomnienie młodości. Wspomnienie wciąż jeszcze dojmujące, które wyczarowało mu spośród mroku i oparów tej mgły londyńskiej zapach siana, blask światła księżycowego, urok nocy letniej — nocy, podczas której w najciemniejszym cieniu gazonu usłyszał z ust kobiety, że nie jest jej jedynym posiadaczem. Przez chwilę zdawało mu się, że nie kroczy wśród ciemności Piccadilly, ale leży znów z piekłem wrącym w duszy, z twarzą wtuloną w słodko pachnącą, sperloną rosą trawę, w wydłużonym cieniu wysokich topoli kryjących tarczę księżyca. Ogarnęła go chęć, by objąć ramieniem Bosinneya i powiedzieć mu: „Chodź ze mną, drogi chłopcze. Czas wszystko leczy. Chodź, zaprjmy nasze smutki!" Ale ktoś krzyknął na niego, Jerzy cofnął się więc instynktownie. Z ciemności wytoczyła się dorożka i znów w ciemności znikła. Nagle spostrzegł, że stracił z oczu Bosinneya. Rzucił się naprzód, potem w tył, czując, że serce ściska mu mdlący lęk, ciemny, niewytłumaczony lęk, opadający duszę na skrzydłach mgły. Na czoło wystąpiły mu krople potu. Stał sprężony, wytężając wszystkie siły słuchu. — I tak — zwierzył się tegoż jeszcze wieczora Dartie'emu podczas partii bilardu w „Czerwonej Miarce" — straciłem go z oczu. Dartie pokręcił z wyrazem współczucia swój ciemny wąsik. — A kim była ona? — zapytał. Jerzy ogarnął powolnym spojrzeniem gąbczastą, żółtawą twarz „światowca"; ponury, zjadliwy uśmieszek przemknął po jego policzkach i zabłysnął spod ciężkich, opadających na oczy powiek. „O nie, mój ptaszku — pomyślał. — Ani mi się śni tobie o tym mówić". Mimo że często przebywał w towarzystwie Dartiego, uważał go za marną kreaturę. — O, jakaś kokotka — rzekł smarując kredą swój kij. — Kokotka!— zawołał Dartie używając zresztą bardziej jaskrawego słowa. — Dałbym głowę, że to nasz przyjaciel, Soa... — Dałbyś? —- przerwał mu Jerzy szorstko. — W takim razie pomyliłbyś się, do wszystkich diabłów! Nie trafił. Starannie unikał ponownego poruszenia tego tematu, lecz 247 około jedenastej, kiedy zgodnie z jego poetycką frazeologią „zaczęło mu się już od wychylonych kieliszków porządnie kurzyć we łbie", rozsunął story i wvjrzał na ulicę. Czarne mroki mgły słabo tylko rozjaśniały lampy „Czerwonej Miarki" i nigdzie nie majaczył bodaj cień żywego człowieka czy rzeczy. — Nie mogę pozbyć się myśli o tym biednym Piracie — rzekł. — Może włóczy się jeszcze teraz we mgle. Jeżeli nie jest już trupem — dodał, dziwnie przygnębiony. — Trupem?! — zawołał Dartie, w którego umyśle błysnęło wspomnienie porażki w Richmond. — Temu nigdy nic się nie stanie. Dziesięć przeciw jednemu, że da sobie radę! Jerzy zwrócił się ku niemu z groźnym wyrazem i jakimś dzikim błyskiem na szerokiej twarzy. — Zamknij gębę! — ofuknął go. — Mówię ci przecież, że dostał porządnie po łbie! V Rozprawa sądowa Z rana w dniu, na który, jako druga z kolei, wyznaczona była jego sprawa, Soames znów musiał wyjść z domu nie widząc się z Ireną, co zresztą do pewnego stopnia mu dogadzało, gdyż nie zdecydował jeszcze, jak się wobec niej zachowywać. Proszono go, by stawił się w sądzie o wpół do jedenastej na wypadek, gdyby pierwsza sprawa (zerwanie kontraktu) została skreślona z wokandy, co jednak nie nastąpiło; obie strony wykazały pełnię odwagi, dając radcy królewskiemu Waterbuckowi sposobność podniesienia swej i tak już znakomitej reputacji niedoścignionego specjalisty w tego rodzaju sprawach.

Przeciwnikiem jego był Ram, jeszcze jedna sława w dziedzinie zrywania umów. Zapowiadała się walka olbrzymów. Sąd ogłosił wyrok przed samą przerwą śniadaniową, po czym opuścił salę posiedzeń. I Soames także wyszedł chcąc się posilić. W małym barze śniadaniowym spotkał się z Jamesem, który stał jak pelikan na pustkowiu galerii, pochylony nad kanapką oraz kieliszkiem sherry. Rozległą pustkę wielkiego hallu centralnego, nad którym ojciec i syn stali zadumani jeden przy drugim, zakłócały tylko niekiedy, na krótką jak mgnienie oka chwilę, przemykające spiesznie postacie adwokatów w togach i perukach; od czasu do czasu ukazywała się też jakaś przypadkowo tu zabłąkana starsza dama lub jegomość w wyszarzałym palcie, rozglądający sią dokoła z przestrachem. Dwie tylko osoby, śmielsze od innych, siedziały we wnęce rozprawiając z ożywieniem. Szmer ich głosów napełniał powietrze wraz z dziwnym zapachem, na który składał się jakby odór zaniedbanych studzien i stęchlizna kory248 tarzy; woń ta, do złudzenia przypominająca aromat ostrego sera, wydaje się nierozerwalnie związana z brytyjskim wymiarem sprawiedliwości. James z miejsca zwrócił się do syna: — Na kiedy wyznaczona twoja sprawa? Myślę, że będzie zaraz po przerwie. Ten twój Bosinney gotów mocno się bronić; chyba musi. Zbankrutuje z kretesem, jeżeli przegra. — Odgryzł spory kawał kanapki i popił łykiem sherry. — Matka — dodał — prosi, żebyście zjedli u nas dzisiaj obiad oboje z Ireną. Lodowaty uśmiech pojawił się na chwilę na ustach Soamesa; spojrzał na ojca. Nie byłoby nic dziwnego, gdyby ten, kto dostrzegł ową wymianę chłodnych i ukradkowych spojrzeń nie domyślił się rzeczywistego zrozumienia istniejącego pomiędzy ojcem a synem. James jednym tchem opróżnił kieliszek sherry. — Ile płacę? — zapytał. Powróciwszy na salę posiedzeń Soames zajął od razu właściwe miejsce na pierwszej ławce obok swego adwokata i upewnił się rzuconym z ukosa, nie skierowanym na pozór do nikogo spojrzeniem, gdzie siedzi ojciec. James usadowił się nieco dalej, splótłszy obie dłonie na rączce parasola; zajął miejsce na samym skraju ławki, tuż za adwokatem, aby bez trudu wyjść natychmiast po zakończeniu sprawy. Postępowanie Bosinneya uważał za wysoce niewłaściwe, nie miał jednak ochoty zetknąć się z nim, czując, że byłoby to mocno nieprzyjemne. Po sądzie rozwodowym był to może najbardziej ulubiony trybunał sprawiedliwości; rozpatrywano tu sprawy o oszczerstwa, zerwanie umów i inne zatargi z dziedziny handlu. Pstry tłum ludzi nie związanych z prawem zapełniał dalsze ławki, a na galerii rzucało się w oczy kilka damskich kapeluszy. Dwie ławki bezpośrednio przed Jamesem zajmowali usadowieni rzędem adwokaci w perukach, którzy zajęli miejsca, aby móc robić notatki, gawędzić i dłubać w zębach. Niebawem jednak uwaga Jamesa odwróciła się od tych drobniejszych gwiazdek na firmamencie sprawiedliwości na skutek wejścia szeleszczącego skrzydłami jedwabnej togi radcy królewskiego Waterbucka, mężczyzny o czerstwej, inteligentnej twarzy, okolonej krótko przystrzyżonymi ciemnymi bokobrodami. Słynny radca królewski, jak to James z zadowoleniem stwierdził, sprawiał wrażenie człowieka zdolnego zapędzić w kozi róg każdego świadka. Pomimo długoletniej praktyki zawodowej Jamesa tak się złożyło, że nigdy dotychczas nie widział on radcy królewskiego Waterbucka, a jak wielu Forsyte'ów, należących do mniej wybitnych przedstawicieli swego fachu, żywił najwyższy podziw dla specjalistów od prażenia świadków ogniem krzyżowych pytań. Podłużne, posępne bruzdy, żłobiące 249

policzki Jamesa, wygładziły się nieco na widok wchodzącego, zwłaszcza że, jak się przekonał, tylko Soamesa reprezentowała jedwabna toga*. Zaledwie radca królewski Waterbuck, zdążył odwrócić się do swojego referenta, aby z nim pogadać, gdy wszedł na salę sędzia Bentham — chudy, podobny do kury, z lekka przygarbiony człowieczek, świecący gładko wygoloną twarzą pod śnieżną bielą peruki. Wraz z całą publicznością sali sądowej wstał i Waterbuck, który pozostał w pozycji stojącej, dopóki przewodniczący sądu nie zajął swego miejsca. James lekko tylko uniósł się z ławy; ulokował się wygodnie, a Bentham mu nie imponował, gdyż dwukrotnie sąsiadował z nim na obiedzie u Bumleya Tomma. Bumley Tomm był w gruncie rzeczy nieszczególnym prawnikiem, mimo że pozyskał tak wielką wziętość. James sam powierzył mu jego pierwszą sprawę. Podniecił go także fakt nieobecności Bosinneya w sądzie. „Co się pod tym kryje?" — zastanawiał się z niepokojem. Z chwilą wywołania sprawy radca królewski Waterbuck, odsuwając na bok papiery, poprawił na ramieniu fałdy togi, powiódł wokoło wzrokiem jak gracz w palanta szykujący się do uderzenia i dopiero potem wstał, by zwrócić się do sądu. Fakty, zaczął, nie podlegają wątpliwości, jedyną też rzeczą, o jaką ośmieli się prosić Jego Lordowską Mość, jest łaskawe nadanie właściwej interpretacji wymianie listów pomiędzy jego klientem a pozwanym, architektem, któremu poruczona została dekoracja wnętrza domu. Pozwoli sobie jednak zaznaczyć, że korespondencja ta może mieć tylko jedno, zupełnie wyraźne znaczenie. Streściwszy zwięźle historię budowy domu w Robin Hill, stale nazywanego przez niego rezydencją, a także przytoczywszy dane cyfrowe, Waterbuck oświadczył, co następuje: — Klient mój, pan Soames Forsyte, jest dżentelmenem, posesjona-tem, któremu na pewno na myśl by nawet nie przyszło podawać w wątpliwość jakiekolwiek skierowane przeciw niemu słuszne roszczenia. Spotkał się wszakże ze strony architekta z takim traktowaniem sprawy domu, na którego budowę klient mój wyłożył już, jak Jego Lordowskiej Mości wiadomo, około dwunastu tysięcy funtów, sumę znacznie przewyższającą pierwotnie przewidziany koszt, że dla samej zasady — moment ten pragnąłbym jak najsilniej podkreślić — dla samej zasady, w interesie innych, uczuł się zniewolony do wszczęcia sprawy sądowej. Punkt, jaki architekt przytacza w swojej obronie, nie zasługuje, pozwolę sobie zaznaczyć wobec Waszej Lordowskiej Mości, na poważniejszą uwagę. — Tu radca królewski Waterbuck odczytał odpowiednie ustępy korespondencji. * Prawo do noszenia jedwabnej togi przysługiwało radcom królewskim. 250 Klient jego, „człowiek o uznanym stanowisku", gotów jest świadczyć i zaprzysiąc, że ani nigdy nie zezwolił, ani nawet nie postała w jego głowie myśl, by zezwolić na wydawanie jakichkolwiek bądź sum poza najdalej zakreśloną i najściślej ustaloną granicą dwunastu tysięcy pięćdziesięciu funtów. Nie chcąc dłużej marnować cennego czasu Wysokiego Sądu, proponowałbym bezzwłoczne wezwanie pana Forsy-te'a. Wezwany Soames zajął miejsce na ławie świadków. Powierzchowność jego uderzała mocą panowania nad sobą. Twarz, w miarę wyniosła, była jak zawsze blada, gładko wygolona, z niewielką zmarszczką pomiędzy oczami i wąską linią zaciśniętych warg; ubranie w nieskazitelnym porządku, choć nie odświętne; jedną rękę obciągała rękawiczka, druga pozostawała obnażona. Na zadawane mu pytania odpowiadał z lekka przyciszonym, ale wyraźnym głosem. Zeznania jego pod krzyżowym ogniem pytań tchnęły uporczywą lakonicznością. — Czy powód użył wyrażenia „wolna ręka"? — Nie. — Jak to?! Jak to?! Wyrażenie, jakiego użył, brzmiało: „wolna ręka na warunkach niniejszej korespondencji".

— Czy powód zamierza przekonywać sąd, że wyrażenie to jest poprawne językowo? — Tak! — Co oznacza ono zdaniem powoda? — To, co w nim powiedziano! — Czy powód przyznaje, że zachodzi w nim pewna sprzeczność wyrażeń? — Nie. — Czy powód jest Irlandczykiem? — Nie. — Czy powód ukończył wyższe studia? — Tak. — A jednak upiera się przy swoim twierdzeniu? — Tak! Przez cały czas krzyżowego ognia tych i innych pytań, kręcących się niezmiennie dokoła „delikatnej kwestii", James siedział z dłonią zwiniętą w trąbkę przy uchu i oczami utkwionymi w postaci syna. Dumny był z niego! Czuł dobrze, że w podobnych okolicznościach on sam nie potrafiłby ustrzec się pokusy szerszego rozwodzenia się w odpowiedziach, a instynkt mówił mu, że lakonizm stanowił tu najbardziej wskazaną metodę. Mimo wszystko odetchnął z ulgą, kiedy nareszcie Soames powoli się odwrócił i nie zmieniwszy ani na jotę wyrazu twarzy, opuścił ławę świadków. Kiedy przyszła kolej na przemówienie obrońcy Bosinneya, James 251 podwoił uwagę, starannie zarazem przeszukując wzrokiem wszystkie zakątki sali, aby się przekonać, czy architekt nie ukrywa się gdzieś na jej terenie. Młody Chankery rozpoczął przemówienie nerwowo — nieobecność Bosinneya postawiła go w niezręcznej sytuacji. Czynił więc wszystko, co tylko mógł, aby wyzyskać tę nieobecność w sposób korzystny dla klienta. Obawia się — mówił — czy klientowi jego nie przytrafiło się coś złego. Liczył na jego stawiennictwo w celu osobistego złożenia zeznań; posłał dzisiaj z rana zarówno do biura pana Bosinneya, jak do jego prywatnego mieszkania (wiedział dobrze, że biuro i prywatne mieszkanie architekta mieszczą się w jednym i tym samym pokoju, uważał jednak, że lepiej będzie nie ujawniać tego), lecz nigdzie nie umiano objaśnić, co się z nim stało. Szczegół ten wydaje mu się tym bardziej niepokojący, że wiadomo mu, jak bardzo panu Bosinneyowi zależało na złożeniu zeznań. Nie będąc wszakże upoważniony przez swego mocodawcę do odłożenia rozprawy, uważa za swój obowiązek stanąć do niej. Główny punkt obrony, na którym w zupełności polega i który klient jego — gdyby, na nieszczęście, nie stanęło mu coś na przeszkodzie — poparłby niewątpliwie swymi zeznaniami, to pewność, że wyrażenie takie, jak „wolna ręka", nie może być niczym ograniczone, krępowane ani pozbawione sensu przez uzupełnianie go jakimikolwiek dodatkowymi słowami. Pozwoli sobie posunąć się jeszcze dalej i powie, że z samej korespondencji wynika, iż niezależnie od tego, co zeznać mógłby pan Forsy te, nie myślał on nigdy o zrzuceniu z siebie odpowiedzialności za jakiekolwiek prace wykonane przez jego architekta. Pozwany nie byłby w przeciwnym razie podjął się nigdy tak subtelnego zadania ani też, co zresztą wynika z jego listów, nie byłby zgodził się na dalsze prowadzenie robót niezwykle skomplikowanych, które wykonywać należało z niezmierną starannością i umiejętnością, żeby zadowolić wytworny gust znawcy, bogatego człowieka i posesjonata. Adwokat wierzy jak najgłębiej, że sytuacja tak się właśnie przedstawia, a wierząc w to używa ostrych słów; utrzymuje więc, iż żądanie, z jakim występuje powód, nie da się niczym usprawiedliwić, że jest ono całkowicie niespodziewane i bez żadnych precedensów. Gdyby Jego Lordowska Mość miał okazję, co on sam uznał za

swój obowiązek, obejrzeć ten przepiękny dom i naocznie zapoznać się z subtelnym wdziękiem i niezwykłym pięknem dekoracji wnętrza dokonanej przez jego klienta — artystę w swym tak szczytnym zawodzie — pewien jest, że ani na jedną chwilę Jego Lordowska Mość nie zechciałby tolerować podobnie — że nie użyję mocniejszego wyrażenia — zuchwałej próby zrzucenia z siebie należnej odpowiedzialności. Przytoczywszy tekst listów Soamesa, z lekka poruszył sprawę Boi-leau kontra Spółka Cementowa z ogr. odp. 252 — Podać można w wątpliwość decyzję w tej sprawie — oświadczył — w każdym jednak razie pozwolę sobie zaznaczyć, że decyzja ta wypada w jednakiej mierze na korzyść moją, jak mojego szanownego kolegi. Z kolei przystąpił do bliższego rozpatrzenia „delikatnej kwestii". Z całym należnym szacunkiem stwierdził przede wszystkim, że wyrażenie, jakiego użył pan Forsyte, zawiera wewnętrzną sprzeczność. Klient jego nie jest człowiekiem zamożnym i dlatego sprawa ta przedstawia się dla niego w sposób niezmiernie poważny; jest bardzo utalentowanym architektem, którego opinia zawodowa bez wątpienia została zagrożona. Przemówienie swoje Chankery zakończył może zbyt osobistym odwołaniem się do Jego Lordowskiej Mości jako miłośnika sztuki, aby stanął w obronie artystów przeciwko temu, co w danym wypadku — zaznaczył wyraźnie: w danym wypadku — występuje w charakterze żelaznej ręki kapitału. — Jakie — zapytał — będzie położenie zawodów artystycznych, jeśli bogaci posesjonaci, jak właśnie pan Forsyte, zyskają prawo zrzucania z siebie odpowiedzialności za roboty, które sami zlecili wykonać? A teraz spróbuje wezwać swego klienta, na wypadek gdyby się okazało, że w ostatniej chwili zdołał przybyć. Imię i nazwisko Filipa Baynesa Bosinneya zostało trzykrotnie okrzyknięte przez woźnych, a dźwięki te rozległy się dziwnie melancholijnym echem po sali i korytarzach sądu. Okrzyknięcie nazwiska, które przebrzmiało bez odpowiedzi, wywarło na Jamesie szczególne wrażenie; wydało mu się podobne do nawoływania zaginionego psa po ulicach. Gnębiące wrażenie, że oto szuka się zaginionego człowieka, w przykry sposób zakłóciło jego poczucie bezpieczeństwa i wygody — poczucie, które czyniło życie miłym. Nie umiał sam powiedzieć dlaczego, lecz czuł się zaniepokojony. Spojrzał na zegarek — za kwadrans trzecia! Za kwadrans skończy się to wszystko. Gdzie ten chłopak może się podziewać? Dopiero w chwili, kiedy sędzia Bentham ogłosił wyrok, James zdołał odzyskać równowagę. Stojąc poza drewnianym pulpitem, oddzielającym go od zwykłych śmiertelników, uczony sędzia pochylił się naprzód. Światło elektryczne, zapalone w tej chwili ponad jego głową, padło mu na twarz, zabarwiając ją łagodnym pomarańczowym odcieniem, odbijającym żywo od śnieżnej bieli wieńczącej ją peruki; obwód jego togi zwiększał się w oczach; cała postać przez kontrast z mrokiem sali promieniowała jak pełna majestatu osoba pomazańca. Odchrząknął, wypił łyk wody, złamał koniec stalówki o pulpit i splatając przed sobą kościste ręce rozpoczął mowę. James nigdy nie sądził, aby Bentham mógł tak okazale wyglądać. Miał w sobie majestat prawa i trudno by się dziwić, gdyby człowiek 253 0 naturze znacznie mniej trzeźwej niż James nie był zdolny rozproszyć tej glorii i dostrzec pod nią nader pospolitego Forsyte'a, chodzącego 1 rozmawiającego w życiu codziennym pod imieniem i nazwiskiem sir Waltera Benthama. Ogłoszenie wyroku ujął sędzia w następującą formę: — Fakty w tej sprawie nie podlegają dyskusji. W dniu 15 maja bieżącego roku pozwany napisał do powoda żądając od niego

zgody na wycofanie się z przyjętego na siebie zawodowego zobowiązania, polegającego na dekoracji wnętrza domu powoda — chyba że będzie mu pozostawiona „wolna ręka". Powód w dniu 17 maja odpisał, co następuje: „Pozostawiając panu, zgodnie z pańskim żądaniem, wolną rękę, chciałbym jasno i wyraźnie ustalić, że całkowity koszt domu wraz z dekoracją wnętrza, włączywszy w to również pańskie honorarium (zgodnie z naszą umową), nie może przekroczyć dwunastu tysięcy funtów." Na list ten pozwany odpowiedział w dniu 18 maja: „Jeżeli pan sądzi, że w tak subtelnej sprawie, jak dekoracja wnętrza, mogę z góry wyliczyć się ściśle co do funta, to jest pan w błędzie". W dniu 19 maja powód oświadczył pisemnie, co następuje: „Nie miałem zamiaru powiedzieć, że gdyby pan przekroczył wymienioną przeze mnie sumę 0 dziesięć, dwadzieścia, a nawet pięćdziesiąt funtów, mogłoby to doprowadzić do jakiejkolwiek scysji pomiędzy nami... Pozostawiam panu wolną rękę na warunkach ustalonych w niniejszej korespondencji 1 mam nadzieję, że wobec tego uzna pan za możliwe dokończyć dekorację wnętrza." W dniu 20 maja pozwany odpowiedział krótko: „Zgoda". Wykańczając tę dekorację pozwany zaciągnął zobowiązania i poczynił wydatki, które podniosły całkowity koszt budowy do sumy dwunastu tysięcy czterystu funtów, którą to sumę powód w całości zapłacił. Proces niniejszy powód wytoczył chcąc odzyskać od pozwanego sumę trzystu pięćdziesięciu funtów, jakie wydał ponad sumę dwunastu tysięcy pięćdziesięciu funtów, którą to sumę, w myśl twierdzeń powoda, ustalił on w swojej korespondencji jako najwyższą granicę, do której wolno pozwanemu czynić wydatki. Mam zatem rozstrzygnąć, czy pozwany jest, czy nie jest obowiązany zwrócić powodowi tę sumę. Według mojej opinii jest on do tego zobowiązany. Stanowisko, jakie zajął powód, można sformułować w sposób następujący: „Pozostawiam panu wolną rękę w wykończeniu dekoracji wnętrza pod warunkiem, że całkowity koszt nie przekroczy granicy dwunastu tysięcy funtów. O ile przekroczy pan tę sumę nie więcej niż o pięćdziesiąt funtów, nie będę miał do pana pretensji; poza tą sumą jednak nie wolno panu rozporządzać moją kieszenią i nie przyjmę odpowiedzialności za żadne dalsze wydatki." Nie jestem pewien, czy powodowi udałoby się rzeczywiście zrzucić z siebie odpowiedzialność 254 za kontrakty zawarte przez jego pełnomocnika — nie poszedł on jednak tą drogą. Pokrył wszystkie koszty i teraz upomina się u pozwanego o zwrot sum wydatkowanych poza określoną w umowie granicę. Moim zdaniem, powód ma prawo domagać się tej sumy od pozwanego. Obrońca pozwanego usiłował wykazać, że w korespondencji nie została ustalona ani nie miała zostać ustalona ostateczna granica wydatków. Gdyby tak było, po cóż by powód wzmiankował w korespondencji o sumie dwunastu tysięcy funtów, a później dodatkowo — pięćdziesięciu funtów. Sprzeciw pozwanego uczyniłby te cyfry zupełnie nieaktualnymi. Oczywiste jest dla mnie, że listem z dnia 20 maja pozwany zgodził się na wyraźnie postawioną propozycję, której warunki muszą go obowiązywać. Z tych względów przysądzam powodowi wyrokiem sądowym żądaną sumę wraz z kosztami. James odetchnął głęboko i nachyliwszy się podniósł parasol, który z hałasem upadł na ziemię przy słowach „wzmiankował w korespondencji". Podniósłszy się z miejsca, spiesznie opuścił salę sądową nie czekając na syna, złapał pierwszą napotkaną dorożkę (było pogodne, szare popołudnie) i pojechał wprost do Tymoteusza, gdzie zastał Swithina. Jemu to, jak również pani Septymusowej Smali i ciotce Esterze, opowiedział cały przebieg przewodu sądowego połykając przy tym — i to nie tylko w przerwach pomiędzy opowiadaniem — postawione przed nim gorące grzanki. — Soames spisał się doskonale — zakończył — okazuje się, że ma głowę na karku. Jolyon nie będzie tym zachwycony. Dla młodego Bosinneya to fatalny wynik, nie dziwiłbym się,

gdyby zbankrutował z kretesem. — Po długiej pauzie, podczas której niespokojnie wpatrywał się w ogień na kominku, dodał: — Nie było go w sądzie; ciekawe dlaczego? Wtem rozległy się kroki. W głębi salonu ukazała się przysadzista postać męska z ogorzałą, tchnącą zdrowiem twarzą. Wskazujący palec podniesionej ręki odcinał się białą plamą od czerni surduta. Opryskliwym głosem powiedział: — Dzień dobry, Jamesie. Nie mogę, nie mogę zostać. — I odwróciwszy się na pięcie, wyszedł. Był to Tymoteusz. James podniósł się z krzesła. — Widzicie, widzicie! — wykrztusił. — Wiedziałem, że coś jest nie w po... — Zachłysnął się i umilkł, patrząc w osłupieniu przed siebie, jak gdyby ujrzał jakiś złowróżbny znak. 255 9SZ uaid ooui oiąojBZ tpiu bu aizpaq buzoui az 'ais azB^o nsat ło3auAVtzp ozsCzad feąos pazad bCbui atzpni 13 {Li>ipo lSBfAV q uiiCzo &ujbSo iu bu aizpaq buzoui az a ^ osojzsiCzad feąos pazad bCbui atzpni 13 { apiSJBIBUI ap^ZS f9I3lSUOZTqjBa O fBIMBldZOJ I lUIBSOU az jBizpats •feDouiod z un fpazsAzad ara saureos 3IV •zaiM. bC bobCbibds eijad az — znC ^saf aiu Bmzpoj az 'qoXuDaqo nC bzomcm 'Bpnzon AfBiuiuodBZ aiu tnzBJ tub vp\u n 5ts d &ujbSo ax>tBr 'Bpnzon AfBiuiuodBZ aiu tnzBJ tub vp\u n ^ u nsBzo oSaMo po ^19^ 'BuoĄof oSaaB^s A%Az\m. ^BiuuiodBz qo fezoiS B^Biu^adBu x B(Boaiupod zaiuMcj \sXxu bx i^unf 5is ef v "^ofepezBjazjd łsoidM. \/lą BiMojpz o3ar ub^s bu psouiopBiM. Ca^ ĄdM. i itjo:isui CaiBo o znC ouBizpaiModo TAVozsna^ouiXx ;aMB^ Xusouz »tu q9sods m af B^zoaap BiuBZD^iuiazad psouzoaraoii »AVBids npXz hdt av BDBXBd faxzpJBqCBu TIT^M3 T9U13P atuiojd pnzj i ^Btuai mc bu soo aiAvod XmĄbptut CausBiM z '9iq.ojz oSa; uit ouioav atu az 'siBupaC ^BizpaiM 'auiM.ou 5; aiui Buaai s^bC 'BsauiBos OB^AdBz ałotioo buuiojSo A{Buu auiBS auo ^p IĄ •BiuazsaoSz az ĄBiuiaiuo iAu^O 1 'nSzBiqoap paf uiĄ OBfnuiCaqo q i^aj nui jfeuspsn 'nisojzM o3aAvs aiuuatzpoD oid iCżb^o bui aiu oB bu atuui op sg B>^op 1 hbuis tubj Au^OMod 'uiXuCo^sop 'saaid aiuuinp oSafBD oSa; aiuo^p uiai^spsn uiiCu b^9? 'feuqDxnd 'feistsauu bms z BsauiBos bu iCzsMBZjCods f 'BUBduiBzs oSai^Bł CaC SiMB^sod BTqo Auuiojsis bu au p ^b^btui i izpnu ats ąC az 'niuaiuii uiioui av Caf zpaiMoj <,buoz bCom^ bui 5is :ui.Lupouopo bu iMosauiBOS AzsAvpnzj '^SBiuiupĄBu xBuiam •aDTMOMT^s aftd Aum so^si az 'iis^ui Dsatuz oaiM ^ui atu 'nui B^Bzon^op Bqonfejy^ izaizpojut zBiai Auibui feupB^ 'atAuidiapaui ais jBuqoBz iCoTMOMi^s ap^zodojd bn lą/A/tizoi nui 5iBjq zi 'p\zo zBAvaiuod 'CBZDit/tt.zBz ziu Caznip ais ^BizpaiSBz 'Auoaqo azozsaCzfepM x/Lą ox ¦ ouń\ad bn -BsauiBos

a^nzo ' >iazsnapi nui fesom^zad zbjbz '.aijos bu i3ou Azo|n p p aapCo o3af iSojp oq '^auBzoS 5paod fezaiMS nui azoaidn /L ppusiCzsM od yCupo|3 o^q isnui Saiąazad A^bo znC X{Buz avi[o pazid {pazs^M. o3af oapCo pH ja;BAVsABg bu Bzsna^oui^ nuiop 1 >iBupaf ozsaid 'ats {BAvoaai5is az>iBa uo 1 njuinuł oSaMS B^p uzn aqazj;od ofefBMnzopo '.Ąiq op 9sf9d AqB '^uoiqosodsn ais p\zo -nuiop op łsoadM ais |Bpn aiu sauisos npfes ntjoBuiS z npspt/tt. oj op 'i ŹWMOU VlMVfĆM SdlUDOS ' izy. On ma chrapkę na dwa obrazy pędzla niejakiego Corota — czarujące rzeczy. Jeżeli uda się je dostać za możliwą cenę, to je kupi; sądzi, że będą miały kiedyś wielką wartość. Nie mogąc wykrzesać z siebie zainteresowania tym tematem, ani pani Smali, ani ciotka Estera nie mogły się pogodzić z faktem, że Soames je tak zbywa. To ciekawe, niezmiernie ciekawe — a kochany Soames tak świetnie :na się na malarstwie, że kto jak kto, ale on na pewno potrafi zrobić coś : tymi obrazami. Ale jakie ma plany teraz, po wygraniu sprawy? Czy :amierza od razu opuścić Londyn i przenieść się na wieś, czy też ma akieś inne projekty? Soames odpowiedział, że nic jeszcze nie wie, myśli jednak, że wkrót-:e się przeniosą. Wstał i ucałował ciotki. Gdy ciotka Jula poczuła na policzkach ten symbol pożegnania, lastąpiła w niej nagła zmiana, jak gdyby natchnęła ją jakaś rozpaczliwa odwaga — i każda najdrobniejsza fałdka twarzy zdawała się wymy-:ać spod niewidzialnej, okrywającej ją maski. Wstała prostując się na całą swą wysokość — wzrost miała trochę więcej niż średni — i zaczęła: — Od dawna już dręczy mnie ta wiadomość, mój kochany, jeżeli vięc nikt nie chce ci tego powiedzieć, postanowiłam, że... W tym miejscu przerwała jej ciotka Estera. — Pamiętaj, Julo — wtrąciła zadyszanym głosem — że czynisz to na woja własną odpowiedzialność! — Sądzę, że powinieneś wiedzieć — pani Smali nie dała się zbić tropu, jakby nie dosłyszała uwagi siostry — kogo pani MacAnder potkała na spacerze w Richmond Park: mianowicie Irenkę z panem Josinneyem. Ciotka Estera, która także zerwała się z krzesła, opadła na nie powrotem i odwróciła głowę. Jula jest doprawdy zanadto... Nie ©winna by robić takich rzeczy w jej, ciotki Estery, obecności... wstrzymując z ciekawości oddech czekała na odpowiedź Soamesa. Oblany nagłym, szczególnym rumieńcem, który zawsze umiejscawiał się między jego oczami, Soames podniósł rękę i jakby wybierając pecjalnie palec, nadgryzł delikatnie paznokieć, po czym, cedząc wyra-y przez mocno zaciśnięte usta, rzucił: — Pani MacAnder jest starą jędzą! I nie czekając na niczyją odpowiedź wyszedł z pokoju. Gdy szedł do Tymoteusza, postanowił, co zrobi po powrocie do omu. Pójdzie do Ireny i powie jej: „A więc wygrałem sprawę i na tym wszystko się skończy. Nie chcę jjnować Bosinneya. Postaram się dojść z nim do porozumienia, nie ędę wywierał żadnej presji. A teraz rozpocznijmy nowy rozdział życia! Wynajmiemy ten miejski dom i wydostaniemy się nareszcie z tu257 tejszych mgieł! Przeniesiemy się zaraz do Robin Hill. Nigdy nie zamierzałem być grubiański wobec ciebie. Podajmy sobie ręce... i..." Może pozwoli się ucałować i zapomni!...

Po wyjściu od Tymoteusza zamiary jego nie były już tak proste. Żarząca się od miesięcy zazdrość i podejrzliwość buchnęły nagłym płomieniem. Raz na zawsze położy kres temu wszystkiemu! Nie pozwoli jej na tarzanie jego nazwiska w błocie! Jeżeli nawet nie może czy nie chce kochać go, jak to jest jej obowiązkiem i jego prawem — nie pozwoli jej na żadne głupstwa z innymi! Zażąda od niej tego kategorycznie! Zagrozi rozwodem! To ją opamięta! Irena nigdy nie odważy się na rozwód. A jeśli... jeśli się jednak odważy?... Zawahał się. Myśl ta nie przyszła mu dotychczas do głowy. A jeżeli się odważy? Jeżeli wyzna mu wszystko? Jakie będzie wówczas jego położenie? Będzie musiał przeprowadzić rozwód! Rozwód! Sam dźwięk tego wyrazu paraliżował Soamesa, w tak krańcowej pozostawał rozbieżności z wszystkimi zasadami, które dotychczas kierowały jego życiem. Przerażał go w tym słowie brak jakiejkolwiek możności kompromisu, doznawał takiego uczucia, jakie musi mieć kapitan okrętu, który, wychylając się poza burtę, własnymi rękami wyrzuca w fale najcenniejsze ładunki. Myśl własnowolnego wyzbycia się swej własności wydawała się Soamesowi wręcz niesamowita. Rzuciłoby to plamę na jego pozycję zawodową. Zmusiłoby do pozbycia się domu w Robin Hill, który kosztował go taką moc pieniędzy, z którym wiązał tyle nadziei — za cenę nie byle ofiar. A ona! Przestałaby należeć do niego nawet nominalnie! Wykreślona zostałaby z jego życia i nigdy, nigdy więcej by jej nie ujrzał! Przejechał dorożką całą długość ulicy, niezdolny wyjść poza myśl, że już nigdy więcej by jej nie zobaczył! Może jednak Irena nie ma mu co wyznawać; prawdopodobnie nawet i teraz nie ma mu nic do wyznania. Czy rozsądnie byłoby posuwać rzeczy tak daleko? Czy rozsądnie stawiać się w takiej sytuacji, w której musiałby może odwoływać wypowiedziane słowa? Wynik sprawy doprowadzi Bosinneya do ruiny — człowiek zrujnowany gotów się ważyć na najbardziej rozpaczliwy krok — ale co właściwie mógłby zrobić' Może wyjechać za granicę; ludzie zrujnowani zawsze wyjeżdżają zj granicę. Cóż innego mogliby i oni zrobić — jeżeli istotnie możm mówić oni — bez pieniędzy? Lepiej zaczekać i przekonać się, jak si^ sprawy ułożą. Gdyby zaszła potrzeba, mógłby kazać ją śledzić. Ból jakim drążyła go zazdrość (zupełnie podobny do gwałtownego boli zęba), przeszył Soamesa ponownie; omal nie krzyknął. Musi jednał zdecydować się na coś, ustalić linię postępowania, zanim dojedzie d< domu. Kiedy jednak dorożka stanęła przed bramą, nie zdecydował sit jeszcze na nic. Wszedł blady, z wilgotnymi, spoconymi rękami, bojąc się spotkai 258 z Ireną, płonąc chęcią ujrzenia jej, nie mając pojęcia, co powiedzieć i jak postąpić. . Pokojówka Bilson była w hallu i gdy zapytał: — Gdzie jest pani? — odpowiedziała, że pani Forsyte wyjechała w południe, zabierając z sobą walizkę i neseser. Wyrwawszy pokojówce rękaw futra, które mu pomagała zdjąć, spojrzał na nią ostro. — Co takiego?! — zawołał — co takiego?! — Nagle jednak, oprzytomniawszy i zdając sobie sprawę, że nie wolno mu zdradzać wzruszenia, dodał: — Jakie polecenia dla mnie zostawiła? — Z tajemną trwogą zauważył jednak wyraz zdumienia w oczach dziewczyny. — Pani Forsyte nie zostawiła żadnego polecenia, proszę pana. — Żadnego polecenia? Dobrze, w porządku. Nie będę jadł obiadu w domu. Służąca zeszła na dół, a on został w nie zdjętym jeszcze futrze i zaczął bezmyślnie przerzucać bilety wizytowe w porcelanowej czarze, stojącej na rzeźbionej dębowej skrzyni w hallu. PAN I PANI BAREHAM CULCHER PANI SEPTYMUSOWA SMALL PANI BAYNES PAN SALOMON THORNWORTHY LADY BELLIS PANNA HERMINA BELLIS PANNA WINIFREDA BELLIS PANNA ELLA BELLIS Kim, u diabła, są ci wszyscy ludzie? Wydawało się, że zapomniał 0 całym swoim zwykłym świecie. Słowa: „żadnego polecenia... walizka

1 ręczny neseser" — goniły się w jego mózgu. Nie do wiary, że nie zostawiła żadnego polecenia!... Wciąż w futrze, pobiegł na górę przeskakując po dwa schody na raz, jak młody małżonek, który wracając io domu pędzi do pokoju żony. Wszystko było tu wytworne, świeże, słodko pachnące; wszystko w jak najlepszym porządku. Na wielkim łóżku, zasłanym liliową jedwabną kołdrą, leżała koperta, uszyta i wyhaftowana własnoręcznie przez Irenę i przeznaczona na jej nocną bieliznę; pantofelki czekały iv nogach łóżka; kołdra odchylona była lekko na poduszkach, jak ?dyby Irena miała się położyć... Na stoliku zobaczył oprawne w srebro szczotki i flakoniki z neseseru podróżnego, który on sam ofiarował jej w prezencie. Musiała więc zajść akaś pomyłka. Jaki neseser zabrała? Podszedł do dzwonka, aby we-swać Bilson, w porę jednak przypomniał sobie, że musi przedtem Iowiedzieć się, dokąd Irena wyjechała, potraktować to jako rzecz zrozumiałą, a samemu wyciągnąć wnioski. Pozamykał drzwi i starał się skupić myśli, czuł jednak, że mózg jdmawia mu posłuszeństwa; i nagle do oczu napłynęły mu łzy. Ściągając z siebie pośpiesznie futro przejrzał się w lustrze. 259 z Ireną, płonąc chęcią ujrzenia jej, nie mając pojęcia, co powiedzieć i jak postąpić. . Pokojówka Bilson była w hallu i gdy zapytał: — Gdzie jest pani? — odpowiedziała, że pani Forsyte wyjechała w południe, zabierając z sobą walizkę i neseser. Wyrwawszy pokojówce rękaw futra, które mu pomagała zdjąć, spojrzał na nią ostro. — Co takiego?! — zawołał — co takiego?! — Nagle jednak, oprzytomniawszy i zdając sobie sprawę, że nie wolno mu zdradzać wzruszenia, dodał: — Jakie polecenia dla mnie zostawiła? — Z tajemną trwogą zauważył jednak wyraz zdumienia w oczach dziewczyny. — Pani Forsyte nie zostawiła żadnego polecenia, proszę pana. — Żadnego polecenia? Dobrze, w porządku. Nie będę jadł obiadu w domu. Służąca zeszła na dół, a on został w nie zdjętym jeszcze futrze i zaczął bezmyślnie przerzucać bilety wizytowe w porcelanowej czarze, stojącej na rzeźbionej dębowej skrzyni w hallu. PAN I PANI BAREHAM CULCHER PANI SEPTYMUSOWA SMALL PANI BAYNES PAN SALOMON THORNWORTHY LADY BELLIS PANNA HERMINA BELLIS PANNA WINIFREDA BELLIS PANNA ELLA BELLIS Kim, u diabła, są ci wszyscy ludzie? Wydawało się, że zapomniał 0 całym swoim zwykłym świecie. Słowa: „żadnego polecenia... walizka 1 ręczny neseser" — goniły się w jego mózgu. Nie do wiary, że nie zostawiła żadnego polecenia!... Wciąż w futrze, pobiegł na górę przeskakując po dwa schody na raz, jak młody małżonek, który wracając do domu pędzi do pokoju żony. Wszystko było tu wytworne, świeże, słodko pachnące; wszystko w jak najlepszym porządku. Na wielkim łóżku, zasłanym liliową jedwabną kołdrą, leżała koperta, uszyta i wyhaftowana własnoręcznie przez Irenę i przeznaczona na jej nocną bieliznę; pantofelki czekały iv nogach łóżka; kołdra odchylona była lekko na poduszkach, jak jdyby Irena miała się położyć... Na stoliku zobaczył oprawne w srebro szczotki i flakoniki z neseseru podróżnego, który on sam ofiarował jej w prezencie. Musiała więc zajść akaś pomyłka. Jaki neseser zabrała? Podszedł do dzwonka, aby we-jwać Bilson, w porę jednak przypomniał sobie, że musi przedtem iowiedzieć się, dokąd Irena wyjechała, potraktować to jako rzecz zrozumiałą, a samemu wyciągnąć wnioski. Pozamykał drzwi i starał się skupić myśli, czuł jednak, że mózg jdmawia mu posłuszeństwa; i nagle do oczu napłynęły mu łzy. Ściągając z siebie pośpiesznie futro przejrzał się w lustrze. 259

Był przeraźliwie blady, twarz jego przybrała odcień popielaty; nalał sobie wody i zaczął się gorączkowo myć. Oprawne w srebro szczotki Ireny zachowały delikatny zapach wody toaletowej, której używała do włosów, i woń ta wzbudziła ponownie w sercu Soamesa ostry, palący ból zazdrości. Szarpiąc się z futrem, które wkładał po drodze, zbiegł pędem ze schodów i wypadł na ulicę. Nie utracił jednak całkowicie panowania nad sobą, toteż biegnąc przez Sloane Street obmyślił jakąś historię na wypadek, gdyby jej nie zastał u Bosinneya. A gdyby jednak zastał? I znów poczuł się niezdolny do podjęcia decyzji; stanął przed domem architekta nie zdecydowany, jak postąpić, gdyby miał tam zastać Irenę. Godziny biurowe już się skończyły i wejście od ulicy było zamknięte. Kobieta, która mu otworzyła, nie umiała powiedzieć, czy pan Bosinney jest w domu, nie widziała go jeszcze tego dnia, tak samo zresztą jak w ciągu paru ostatnich dni. Nie usługuje mu już teraz, nie ma on nikogo do posługi... Soames przerwał jej oświadczając, że sam zajdzie na górę i przekona się. Poszedł istotnie, z bladą, zaciętą twarzą. Na najwyższym piętrze nie paliło się światło, drzwi były zamknięte; nikt nie odpowiedział na jego dzwonek i z mieszkania nie dobiegał żaden odgłos. Musiał wobec tego zejść na dół, trzęsąc się z zimna w swoim futrze, z lodowatym dreszczem w sercu. Zawoławszy dorożkę kazał woźnicy jechać na Park Lane. Po drodze usiłował przypomnieć sobie, kiedy po raz ostatni wypisał Irenie czek; nie mogła mieć więcej niż trzy lub cztery funty, pozostawały jej jednak klejnoty. Z dotkliwym bólem obliczał, ile mogła za nie dostać? Starczyłoby na opłacenie przejazdu ich obojga za granicę i przeżycie tam wielu miesięcy. Usiłował liczyć. Dorożka zatrzymała się, a on wysiadł nie zdążywszy dokończyć obliczenia. Lokaj zapytał go, czy pani Forsyte pozostała w dorożce, ponieważ pan James uprzedził go, że oboje państwo Soamesowie spodziewani są na obiedzie. — Nie, pani Forsyte jest zaziębiona — odparł Soames. Lokaj pozwolił sobie wyrazić ubolewanie. Soamesowi wydało się, że służący przygląda mu się badawczo; uprzytomniwszy sobie, że nie ma wieczorowego stroju, zapytał: — Czy jest ktoś jeszcze na obiedzie, Warmsonie? — Tylko państwo Dartie, proszę pana. I znów wydało się Soamesowi, że służący spojrzał na niego z zaciekawieniem. Zmieszało go to. — Dlaczego Warmson tak mi się przypatruje? — zapytał. — Czy w moim wyglądzie jest coś szczególnego? 260 Lokaj zaczerwienił się, powiesił futro Soamesa i wymamrotawszy coś, co brzmiało jak: „Nic, nic, proszę pana" — wycofał się chyłkiem. Soames poszedł na górę. Minął salon nie zajrzawszy tam wcale i udał się wprost na górę do sypialni rodziców. James stał odwrócony bokiem; linie wysokiej, chudej jego postaci rysowały się korzystnie w koszuli i wieczorowej kamizelce. Z pochyloną głową i końcem białego krawata wyzierającym spod siwych bokobrodów, wpatrzony z największym skupieniem w jeden punkt, z odętymi wargami, zapinał górne haftki stanika żony. Soames zatrzymał się; brakło mu tchu, może dlatego, że zbyt szybko biegł po schodach, a może z innej przyczyny... Jego... jego... Irena nigdy nie prosiła o podobne usługi... Usłyszał głos ojca, zdławiony, jak gdyby James miał szpilkę w ustach; pytał:

— Kto to? Kto tu przyszedł? Czego tu chce? I głos matki: — Chodź tu, Felicjo, pan nie da sobie rady z tym zapięciem. Soames dotknął ręką gardła i odparł ochrypłym głosem: — To ja, Soames! Wyczuł wdzięcznym sercem pełne współczucia zdumienie w okrzyku Emilii: — Co się stało, mój drogi chłopcze? A także Jamesa, który wypuścił z palców haftkę: — Kto? Soames? Co cię tu sprowadza? Czy może jesteś chory? — Nic mi się nie stało, jestem zdrów — odparł automatycznie, spojrzał na rodziców i wydało mu się, że nie zdoła oznajmić wiador mości, z którą przyszedł. James, łatwo ulegający niepokojom, nie dał za wygraną. — Źle wyglądasz — zaczął. — Musiałeś się pewnie zaziębić. Nie dziwiłbym się, gdyby to była wątroba. Matka da ci... Ale Emilia przerwała mu spokojnie: — Przywiozłeś Irenę? Soames potrząsnął głową. — Nie — wyjąkał. — Ona... Ona opuściła mnie!... Emilia oderwała się od lustra, przy którym stała. Jej wysoka, okazała postać utraciła dostojność ruchów i stała się bardzo ludzka, gdy podbiegła do syna. — Mój drogi chłopcze! Mój drogi, kochany chłopcze! Dotknęła wargami jego czoła i pogłaskała ręce. James także zwrócił się ku synowi. Jego twarz postarzała się nagle. — Opuściła cię? — powtórzył. — Co chcesz przez to powiedzieć? Opuściła? Nie mówiłeś nigdy, że ma zamiar cię opuścić. — Skąd miałem wiedzieć? — odparł Soames zgryźliwie. — Co mam teraz począć? 261 James zaczął nerwowo przemierzać tam i z powrotem pokój; dziwnie bocianio jakoś wyglądał bez surduta. — Co począć? — mruknął. — Skądże ja mogę wiedzieć, co masz począć? W jakim celu pytasz mnie o to? Nikt mi nigdy nic nie mówi, a potem przychodzą do mnie i pytają, co począć. Chciałbym wiedzieć, jaką mam dać na to odpowiedź! Masz tu matkę, stoi przed tobą. Dlaczego ona nic ci nie mówi? Jeżeli chodzi o moje zdanie, uważam, że powinieneś po Irenę pojechać. Soames uśmiechnął się: właściwy mu, nieco zarozumiały uśmiech nigdy przedtem nie sprawiał tak żałosnego wrażenia. — Nie wiem, gdzie ona jest — odparł. — Nie wiesz, gdzie jest? — powtórzył James. — Jak to możliwe, żebyś nie wiedział, gdzie jest? A jak przypuszczasz, dokąd by mogła się udać? Naturalnie, jest u tego młokosa Bosinneya. Nigdzie indziej. Wiedziałem, że na tym się skończy. Podczas długiego milczenia, które zaległo po tych słowach, Soames uczuł, jak ręka matki ściska jego dłoń. Wszystko, co działo się dokoła niego, zdawało się odbywać w ten sposób, jak gdyby on sam utracił zdolność myślenia i działania. Twarz ojca, ciemnoszkarłatna, drgała, jakby był bliski płaczu, a słowa z trudnością wydzierały się z gardła, ściśniętego jakby spazmem. — Skończy się skandalem, zawsze to przepowiadałem! — Widząc zaś, że nikt nie odpowiada: — A teraz stoicie tu przede mną bezradni oboje, i ty, i matka! Na to głos Emilii, spokojny, z lekkim odcieniem pogardy: — Daj spokój, Jamesie! Soames zrobi wszystko, co tylko będzie możliwe. I znowu James, patrząc w podłogę, nieco urywanym głosem: — Trudno, mój kochany, nie mogę ci nic pomóc. Starzeję się. Ale pamiętaj, bez zbytniego pośpiechu, mój chłopcze.

I znów głos matki: — Soames zrobi wszystko, co będzie możliwe, aby ją sprowadzić. Nie mówmy o tym więcej. Zobaczysz, że wszystko dobrze się skończy. Na to James: — Nie wyobrażam sobie, w jaki sposób to może się dobrze skończyć. A jeżeli Irena nie uciekła z tym młokosem, Bosinneyem, radzę ci, nie pytaj o nic, tylko wywiedz się, gdzie jest, i sprowadź ją z powrotem do domu. Po raz drugi Soames poczuł rękę matki głaszczącą jego dłoń, jakby na znak, że pochwala tę radę. — Zrobię to — mruknął przez zęby takim tonem, jakby powtarzał formułę przysięgi. ^ Wszyscy troje zeszli razem na dół do salonu, gdzie znajdowały się już trzy córki oraz Dartie. Gdyby nie brak Ireny, koło rodzinne znalazłoby się w komplecie. 262 James zagłębił się w fotelu i poza słówkiem zimnego przywitania się z Dartiem, którym pogardzał i którego zarazem obawiał się, jako człowieka wiecznie potrzebującego pieniędzy, nie odezwał się ani słowem aż do chwili, gdy lokaj oznajmił, że obiad podany. Soames również milczał, jedynie Emilia, pełna zawsze zimnej odwagi, rozmawiała z Winifredą na potoczne tematy. Nigdy nie okazywała większego spokoju w sposobie bycia i mówienia jak tego właśnie wieczora. Ponieważ umówiono się, aby nie wspominać o ucieczce Ireny, nikt z pozostałych członków rodziny nie wyraził poglądu na temat tego, jak należy postąpić w danej sytuacji. Z ogólnej jednak reakcji na dalszy rozwój wypadków można wywnioskować, że radę Jamesa: — „Nie pytaj o nic, wywiedz się, gdzie jest, i sprowadź ją z powrotem!" — uważano, z małymi tu i ówdzie wyjątkami, za rozumną, i to nie tylko na Park Lane, ale również w domu Mikołajów, Rogerów, a także u Tymoteusza. Podpisaliby się pod nią również i członkowie szerzej pojętego rodu Forsyte'ów, rozsiani po całym Londynie, których zdanie dlatego tylko nie wchodziło w rachubę, że nie byli wtajemniczeni w całą tę historię. Lecz mimo wysiłków Emilii obiad podany przez Warmsona i młodszego lokajczyka przeszedł niemal wśród zupełnego milczenia. Dartie był nachmurzony i wlewał w siebie tyle alkoholu, ile tylko się dało; dziewczęta z rzadka zamieniały parę słów. James w pewnej chwili zapytał, gdzie się podziewa June i co porabia. Że jednak nie umiano mu na to odpowiedzieć, zapadł ponownie w ponure milczenie. Rozjaśniła mu się tylko twarz, kiedy Winifredą opowiedziała, jak mały Publiusz dał żebrakowi fałszywą monetę pensową. — O! — zawołał zachwycony — to ci mądry bąk! Ciekaw jestem, co z niego wyrośnie, jeżeli tak dalej pójdzie. Mały spryciarz! Prawdziwie inteligentny berbeć! Ożywienie to jednak trwało tylko chwilę. Potrawy jedna po drugiej podawano uroczyście, w jarzącym świetle elektrycznym, które padało głównie na stół, nie oświetlając prawie zupełnie głównej ozdoby ścian: Pejzażu morskiego pędzla Turnera, przedstawiającego nieomal wyłącznie zwoje lin i tonących ludzi. Wniesiono szampana, a potem butelkę starego, ulubionego porto Jamesa, nie zdołało to jednak rozgrzać atmosfery, jak gdyby wino podawała lodowata dłoń kościotrupa. Soames wyszedł o dziesiątej. Dwukrotnie na zadane mu pytania odpowiedział, że Irena jest niezdrowa, czuł jednak, że nie może dłużej ręczyć za siebie. Matka pożegnała go długim, czułym pocałunkiem, a on uścisnął jej rękę, przy czym ciepła fala krwi napłynęła mu do policzków. Wyszedł na zimny wiatr, wyjący żałośnie u wylotów ulic, pod jasnym, stalowoniebieskim, usianym gwiazdami niebem. Nie dostrzegł jednak mroźnego ich powitania, nie słyszał chrzęstu skręco263 nych liści platanowych, nie widział nocnych ciem śpieszących w wytartych futerkach ani ściągniętych twarzy włóczęgów na rogach ulic. Nadeszła zima! Ale Soames śpieszył do

domu, niepomny niczego; ręce jego drżały, gdy wyjmował ostatnią pocztę ze złoconej drucianej skrzynki, do której wrzucano je przez szparę w drzwiach. Od Ireny ani słowa. Wszedł do jadalni, gdzie na kominku płonął jasny ogień. Fotel Soamesa przysunięto do kominka, domowe pantofle stały przygotowane, spirytusowa maszynka i rzeźbione pudełko z papierosami znajdowały się na stoliku. Przez parę chwil wpatrywał się w to wszystko, po czym zgasił światło i poszedł na górę. W jego ubieralni rozpalono także ogień na kominku, tylko w pokoju Ireny było zimno i ciemno. Soames wszedł tam. Urządził wielką iluminację, pozapalał wszystkie świece i przez długi czas spacerował tam i z powrotem pomiędzy łóżkiem a drzwiami. Nie mógł oswoić się z myślą, że go naprawdę porzuciła, i jak gdyby wciąż jeszcze w poszukiwaniu jakiegoś listu, wyjaśnienia, klucza do tajemnicy całego ich małżeńskiego pożycia, zaczął otwierać kolejno jedną po drugiej każdą szufladę i każdą skrytkę. Szafę zapełniały suknie Ireny — Soames zawsze lubił, a nawet nalegał, żeby była dobrze ubrana — zabrała tylko parę, dwie czy trzy najwyżej. Także wszystkie szuflady, pełne batystowej i jedwabnej bielizny, pozostały nietknięte. Może ostatecznie to tylko kaprys i Irena pragnąc odmiany pojechała po prostu na kilka dni do którejś z miejscowości nadmorskich. Gdyby tak naprawdę było i gdyby miała wrócić do niego, nigdy by już więcej nie powtórzył tego, co uczynił owej fatalnej przedostatniej nocy, nigdy nie odważyłby się na podobne ryzyko — choć domagał się od niej tylko spełnienia jej obowiązku, obowiązku żony. Mimo że jest jego własnością, nie odważyłby się już nigdy na podobne ryzyko. Najwidoczniej ma niezupełnie dobrze w głowie. Pochylił się nad szufladką, w której przechowywała biżuterię. Nie była zamknięta i otworzyła się za pierwszym pociągnięciem; w kasetce z biżuterią tkwił kluczyk. Zdziwiło go to, przypomniał sobie jednak, że szkatułka musi być pusta. Otworzył ją. Nie była wcale pusta. Porozmieszczane po małych, zielonych aksamitnych przegródkach, znajdowały się tu wszystkie kosztowności, jakie żona otrzymała od niego, nawet jej zegarek; obok leżała przypięta złożona trójkątnie kartka, zaadresowana do „Soamesa Forsyte'a" pismem Ireny. „Zdaje mi się, że nie zabrałam nic z rzeczy ofiarowanych mi przez Ciebie i Twoich." To wszystko. Patrzył na broszki i bransoletki z brylantów i pereł, na mały, płaski 264 złoty zegareczek z wielkim brylantem otoczonym szafirami, na łańcuszki i pierścionki, każdy w swojej przegródce, i z oczu jego trysnęły nagle łzy spływając na to wszystko. Nic z tego, co mogłaby Uczynić, ani z tego, co już uczyniła, nie ujawniło mu z taką oczywistością istotnego znaczenia jej kroku. Może dopiero w tej chwili zrozumiał niemal wszystko, co było do zrozumienia — zrozumiał, że od lat już czuła do niego wstręt, że pod wszelkimi względami przypominali ludzi żyjących na odmiennych planetach, że nie ma już dla niego żadnej nadziei i nigdy jej nie było, a nawet to , że Irena zawsze cierpiała i że to ona właśnie zasługuje na litość. W tym jednym momencie wzruszenia zaparł się Forsyte'a tkwiącego we własnej naturze — zapomniał o sobie, swoich interesach, swojej własności — zdolny niemal do wszystkiego, wzniósł się w świetlane sfery czystej bezinteresowności i niepraktyczności. Ale takie chwile mijają szybko. I jak gdyby wraz ze łzami, które spłynęły, oczyścił się ze słabości, wstał, zamknął szkatułkę i powoli, z drżeniem nieledwie, zabrał ją do sąsiedniego pokoju. VII. Zwycięstwo June

June czekała na swoją szansę, wertując rano i wieczorem co nudniej-sze kolumny dzienników z wytrwałością, która początkowo zdumiewała starego Jolyona; a kiedy nadszedł oczekiwany moment, uchwyciła tę szensę z całym właściwym sobie pośpiechem i upartą stanowczością. Nigdy w życiu nie zapomni owego ranka, w którym wreszcie na liście spraw sądowych w odpowiedniej rubryce ,,Timesa" pod nagłówkiem: „Sala XIII. Sędzia Bentham" — znalazła wymieniony proces Forsyte kontra Bosinney. Jak gracz stawiający ostatnią posiadaną monetę, gotowa była postawić wszystko na tę kartę; przewidywać możliwą porażkę nie leżało w jej charakterze. Chyba tylko przeczucie kochającej kobiety mówiło jej, że przegrana Bosinneya w tym procesie jest rzeczą pewną. Fakt jednak, że na tym przeświadczeniu, jak na opoce, budowała wszystkie swoje plany. O wpół do dwunastej stała już na czatach w korytarzu wiodącym do sali nr XIII i pozostała tu, dopóki nie skończyła się sprawa Forsyte kontra Bosinney. Nieobecność Filipa nie zaniepokoiła jej, czuła instynktownie, że nie będzie się bronił. Po ogłoszeniu wyroku wybiegła szybko na ulicę i pojechała dorożką do jego mieszkania. Minęła otwartą bramę oraz biura na trzech piętrach nie zwracając na siebie niczyjej uwagi. Trudności rozpoczęły się dopiero z chwilą, kiedy stanęła na najwyższym piętrze. 265 Na dzwonek nikt jej nie odpowiedział; musiała teraz zdecydować, czy zejść na dół i poprosić mieszkającego w suterenie odźwiernego, aby wpuścił ją do mieszkania Bosinneya i pozwolił zaczekać tam aż do jego powrotu, czy też pozostać cierpliwie za drzwiami, licząc na to, że nikt nie przyjdzie na górę. Zdecydowała się na to ostatnie. Kwadrans minął na dręczącym oczekiwaniu na podeście, zanim przyszło jej na myśl, że Bosinney zwykł kłaść klucz od mieszkania pod słomiankę. Poszukała i znalazła go tam. Parę minut wahała się, czy z niego skorzystać, w końcu jednak przemogła się i weszła pozostawiając drzwi otwarte, aby każdy mógł widzieć, że przyszła tu w interesie. Tym razem nie była już tą samą June, która zjawiła się tu, dygocąc cała, przed pięciu miesiącami. Te miesiące cierpień i zamknięcia się w sobie osłabiły jej wrażliwość; tak długo i tak szczegółowo obmyślała tę wizytę, że związane z nią lęki przeżyła już przedtem w wyobraźni. Tym razem nie przyszła tutaj, aby ponieść porażkę, gdyż w tym wypadku nikt już nie mógłby jej pomóc. Na podobieństwo samicy czuwającej nad młodymi, jej drobna, zwinna figurka nie pozostała w tym pokoju ani na chwilę w bezruchu, ale krążyła od ściany do ściany, od okna do drzwi, dotykając to tego, to owego. Wszystko zasnuła gruba warstwa kurzu, widać, że pokoju nie sprzątano już od tygodni, i June, gotowa żądnie uchwycić się wszystkiego, co mogłoby ożywić jej nadzieje, dostrzegła w tym znak, że Fil ze względów oszczędnościowych musiał się wyrzec najemnej posługi. Zajrzała do sypialni; łóżko było zasłane niezdarnie, jak gdyby ręką mężczyzny. Bacznie nadsłuchując, wpadła tam i zlustrowała wnętrze szafy. Kilka koszul i kołnierzyków, para zabłoconych butów — w pokoju nie pozostała nawet odzież. Chyłkiem przekradła się z powrotem do pracowni i teraz dopiero zauważyła brak wszystkich drobnych przedmiotów, które Filip tu nagromadził. Zegar ścienny, własność jeszcze jego matki, luneta polowa wisząca nad sofą, dwa istotnie wartościowe staloryty z Harrow, gdzie ojciec jego pobierał nauki, a wreszcie waza japońska, którą ona sama mu podarowała. Brakło tego wszystkiego, i pomimo wściekłości, jaka zawrzała w jej bojowym sercu na myśl, że świat obszedł się w ten sposób z Bosinneyem, zniknięcie tych cennych dla niego pamiątek zdawało się June szczęśliwą wróżbą dla jej planów. Kiedy patrzyła na miejsce, gdzie stała niegdyś waza japońska, poczuła nagle z dziwną pewnością, że ktoś jej się przygląda. Odwróciła się i w otwartych drzwiach ujrzała Irenę. Obie stały przez chwilę wpatrując się w siebie w milczeniu, po czym June postąpiła parę kroków naprzód i wyciągnęła rękę, Irena nie ujęła jej.

Wobec tej odmowy June cofnęła swoją. Oczy jej zabłysły chłodnym 266 blaskiem gniewu, czekała, aby Irena przemówiła pierwsza, i czekając tak, z nieopisaną pasją zazdrości, podejrzeń i zaciekawienia pożerała wzrokiem każdy szczegół twarzy, ubrania i całej postaci dawnej przyjaciółki. Irena otulona była w długie szare futro, podróżna czapeczka odsłaniała ponad czołem promień jej złotych włosów; w obramowaniu miękkiej puszystości futrzanego kołnierza twarz jej wydawała się dziecięco drobna. W przeciwieństwie do policzków June, na policzkach Ireny nie został nawet ślad rumieńca. Były alabastrowo blade, ściągnięte jak gdyby z zimna. Oczy podkrążały ciemne sińce. W ręku trzymała bukiecik fiołków. Bez uśmiechu patrzyła na June; i dziewczyna, mimo oburzenia i gniewu, poczuła, że te wielkie, ciemne, wpatrzone w nią oczy pociągają JĄ jakby cieniem dawnego uroku. Wreszcie June przemówiła pierwsza: — Po co tu przyszłaś? — Ale czując, że jej samej zadać można to samo pytanie, dodała: — Ta okropna sprawa. Przyszłam rnu powiedzieć, że ją przegrał. Irena nadal milczała nie spuszczając oczu z twarzy June. — Nie stój tak, jakbyś była figurą z kamienia! — zawołała wreszcie dziewczyna. — Dałby Bóg, żebym nią była! — zaśmiała się Irena. Ale June odwróciła się od niej. — Przestań! — krzyknęła. — Nie mów nic! Nie chcę nic wiedzieć! Nie chcę wiedzieć, po co przyszłaś! — I niby niespokojny duch zaczęła szybko krążyć po pokoju. Nagle wybuchnęła: — Ja byłam tu pierwsza. Nie możemy pozostać tu obie razem! Uśmiech pojawił się na twarzy Ireny i zgasł jak nagły błysk ognia. Nie poruszyła się. Wówczas dopiero June dostrzegła w miękkiej nieruchomości jej postaci jakąś rozpaczliwą stanowczość, coś nieodwołalnego i groźnego. Zerwała z głowy kapelusz i podnosząc obie ręce do czoła odgarnęła spiętrzoną, lśniącą połyskiem brązu falę włosów. — Nie masz prawa tu być! — krzyknęła wyzywająco. — Nie mam prawa być nigdzie... — odparła Irena. — Co to znaczy? — Opuściłam Soamesa. Zawsze mi to doradzałaś! June zasłoniła rękami uszy. — Nie mów! Nie chcę nic słyszeć! Nie chcę o niczym wiedzieć! Niepodobna walczyć z tobą. Dlaczego tu stoisz? Dlaczego nie odchodzisz? Wargi Ireny drgnęły. Zdawała się mówić: „Dokąd mam pójść?" June odwróciła się do okna. Widziała stąd tarczę ulicznego zegara. Dochodziła czwarta. Filip mógł w każdej chwili nadejść! Obejrzała się przez ramię i twarz jej wykrzywił gniew. 267 Ale Irena stała bez ruchu, w okrytych rękawiczkami dłoniach bezustannie ściskając i obracając bukiecik fiołków. Łzy rozczarowania i wściekłości spłynęły wzdłuż policzków June. — Jak mogłaś przyjść? Byłaś mi fałszywą przyjaciółką! I znów Irena zaśmiała się. June spostrzegła, że źle zagrała, i to ją załamało. — Dlaczego przyszłaś? — załkała. — Zniszczyłaś moje życie, a teraz chcesz zniszczyć jego! Usta Ireny drgnęły, oczy jej z wyrazem takiego bólu spotkały się z oczami June, że dziewczyna wśród łkań zawołała dwukrotnie: — Nie, nie! Lecz Irena pochyliła głowę opuszczając ją aż na pierś. Zawróciła i szybko wyszła kryjąc usta pod maleńkim bukiecikiem fiołków. June pobiegła ku drzwiom. Usłyszała już tylko na schodach kroki Ireny. Zawołała za nią: — Wróć, Ireno! Wróć! Kroki zamarły w oddali...

Zmieszana i zgnębiona dziewczyna stała na szczycie schodów. Dlaczego Irena odeszła uznając jej zwycięstwo? Co to miało znaczyć? Czy naprawdę wyrzekła się Fila na jej korzyść? Czy też... Dręcząca niepewność boleśnie szarpnęła jej sercem... Bosinney nie przychodził... Około szóstej tego popołudnia stary Jolyon powrócił z Wistaria Avemie, gdzie teraz prawie co dzień spędzał kilka godzin, i wszedłszy do domu zapytał, czy wnuczka jest na górze. Kiedy oświadczono mu, że przed chwilą wróciła, posłał po nią prosząc, aby zeszła na dół rozmówić się z nim. Postanowił zawiadomić June, że pogodził się z jej ojcem. Na przyszłość to, co minęło, musi zostać raz na zawsze pogrzebane. Nie chce żyć dłużej w osamotnieniu, a przynajmniej faktycznie w osamotnieniu w tym wielkim domu; zamierza go wydzierżawić i nabyć dla syna na wsi inny, do którego wszyscy mogliby przenieść się i żyć razem. Gdyby June to nie dogadzało, mogłaby otrzymywać odpowiednią pensję i zamieszkać osobno. Nie zrobi to jej wielkiej różnicy, od dawna bowiem nie okazuje dziadkowi śladu przywiązania. Kiedy jednak June zeszła na dół, twarz jej była tak ściągnięta, że wzbudzała litość, a w oczach osiadł wyraz napięcia i smutku. Skuliła się starym obyczajem na poręczy dziadkowego fotela i to, co powiedział jej stary Jolyon, stanowiło zaledwie słabą kopię jasnego, władczego, pełnego wyrzutów oznajmienia, które tak starannie przygotował. Ból przejął jego serce, ból, jaki odczuwa w swoim kochającym sercu matka piskląt wylatujących z gniazda i kaleczących sobie skrzydła. Mówił z wyraźnym ociąganiem, jak gdyby tłumacząc się przed June, że zboczył 268 z drogi cnoty i uległ, wbrew swoim zdrowym zasadom, wrodzonemu instynktowi. Zdawał się niepokoić, czy oznajmiając wnuczce w ten sposób swoje zamiary nie daje jej złego przykładu, kiedy zaś doszedł do sedna sprawy, podsunął w niesłychanie delikatnej formie myśl, że gdyby June miało nie dogadzać wspólne zamieszkanie, mogłaby zamieszkać sama i nie przejmować się tym. — Gdyby ci jednak, dziecinko, przypadkiem nie odpowiadało wspólne z nami życie, mógłbym temu zaradzić. Urządziłabyś się, jak tylko sama byś chciała. Moglibyśmy znaleźć jakieś mieszkanko w Londynie, gdzie mogłabyś osiąść, a ja stale dojeżdżałbym do ciebie. Ale te dzieci — dodał — to takie kochane stworzonka! I tu, wśród poważnego, lecz dość przejrzystego tłumaczenia zmiany polityki, w oczach jego zamigotał błysk złośliwości: — A toż to będzie cios dla słabych nerwów Tymoteusza! Nie dałbym dwóch groszy za to, że ten chuchający na siebie dudek podskoczy z przerażenia. June nie powiedziała jeszcze ani słowa. Dziadek nie mógł widzieć jej twarzy, kiedy tak siedziała skulona na poręczy fotela, wysoko ponad jego głową. W tej samej chwili poczuł jednak ciepło jej policzka ocierającego się o jego własny i od razu zrozumiał, że w żadnym wypadku nie potrzebuje się obawiać jej stosunku do zakomunikowanej nowiny. Dodało mu to odwagi. — Pokochasz swego ojca — rzekł — to sympatyczny chłop. Nigdy nie umiał się przepychać przez życie, ale jest bardzo łatwy w obejściu. Przekonasz się, że to prawdziwie artystyczna natura, czy jak wy to tam nazywacie. Mówiąc tak, stary Jolyon przypomniał sobie tuzin czy więcej akwarel, starannie ukrytych w jego sypialni; teraz, kiedy syn miał zostać posiadaczem, nie uważał ich już za takie miernoty jak dotychczas. — Co się tyczy twojej... twojej macochy — rzekł wymawiając z pewnym trudem to słowo — uważam ją za kobietę bardzo subtelną; może nieco przesadna jak na mój gust, ale prawdziwie ywiązana do Jo. A dzieci — tu powtórzył określenie, które jak akord

muzyczny dominowało w całym jego uroczystym usprawiedliwianiu się — dzieci to takie kochane stworzonka! June nie mogła wiedzieć, że słowa te były jedynie wyrazem tkliwego ukochania małych dzieci, tego, co młode i słabe, ukochania, które ongiś kazało mu opuścić syna dla niej samej, drobnej wówczas kruszyny, a teraz zmienną koleją losu, odbierało go jej na rzecz maleńkich wnucząt. Milczenie June zaczęło jednak niepokoić Jolyona, niecierpliwie też zapytał: — No i cóż ty na to? * 269 June osunęła się do kolan dziadka i teraz ona z kolei zaczęła swoją opowieść. Przede wszystkim wyraziła pewność, że wszystko ułoży się wspaniale. Nie widzi żadnych trudności i nie dba ani trochę o to, co ludzie pomyślą. Stary Jolyon wzdrygnął się. Hm! A więc ludzie pomyślą jednak to i owo! Sądził, że po tylu latach zdążyli już zapomnieć. Ha, trudno, nie może na to nic poradzić! Mimo wszystko nie pochwalał poglądu wnuczki na te sprawy — powinna by liczyć się z opinią ludzi. Nie powiedział jednak nic. Nie mógł sam połapać się w swoich uczuciach — były zbyt różnorodne, zbyt nieuchwytne, aby ująć je w słowa. Nie — mówiła dalej June — nie dba o to zupełnie. Cóż może to kogokolwiek obchodzić? Czy to ich sprawy? Jedno tylko chce jeszcze powiedzieć — po przytuleniu się jej policzka do jego kolan stary Jolyon poznał od razu, że to , jedno" okaże się nie byle czym — skoro dziadek zamierza nabyć dom na wsi, czy nie chciałby... zrobiłby jej tym wielką przyjemność... kupić ten wspaniały dom Soamesa w Robin Hill? Jest już całkowicie wykończony, wygląda prześlicznie, a teraz nikt w nim nie zamieszka. Tak byłoby im tam wszystkim dobrze! Stary Jolyon nastroszył się podejrzliwie. Jak to? Czy „posiadacz" nie zamierza mieszkać w swoim nowym domu? Mówiąc o Soamesie nigdy teraz nie nazywał go inaczej. Nie, nie zamierza, odparła June, ona wie dobrze, iż nie zamierza. Skąd wie o tym? Nie może tego dziadkowi powiedzieć, ale wie. Wie prawie na pewno! Niemal nieprawdopodobne, aby zamieszkał. Zmieniły się różne okoliczności. Gdy to mówiła, brzmiały jej w uszach słowa Ireny: „Opuściłam Soamesa! Dokąd mam pójść?" Przemilczała to jednak. Gdyby tylko dziadek chciał nabyć ten dom i załatwić ową fatalną sprawę procesu, który nie powinien być nigdy wytoczony Filowi. Stanowiłoby to najlepsze wyjście, i wszystko, wszystko mogłoby ułożyć się pomyślnie. I June przycisnęła mocno usta do czoła dziadka. Ale stary Jolyon usunął czoło od jej pieszczot, a twarz jego przybrała ów znany jej surowy wyraz, jaki przybierał zawsze załatwiając inte-resa. Co to wszystko ma znaczyć? — zapytał. Musi się coś kryć poza tym... Czy widziała się z Bosinneyem? — Nie — odparła June — ale byłam w jego mieszkaniu. — Byłaś w jego mieszkaniu? Kto cię tam zaprowadził? June wytrzymała odważnie wzrok dziadka. — Poszłam sama. Przegrał proces. Mało mnie to obchodzi, czy słusznie, czy niesłusznie. Chcę mu dopomóc i dopomogę. — Widziałaś się z nim? — zapytał znów stary Jolyon. Oczy jego zdawały się wwiercać w głąb duszy dziewczyny. 270 — Nie — powtórzyła June. — Nie zastałam go w domu. Czekałam na niego, ale nie przyszedł. Stary Jolyon odetchnął z ulgą. Wstała i popatrzyła w dół na niego, taka drobna, wątła i młoda, a zarazem taka stanowcza i odważna. Zaniepokojony i zirytowany starzec groźnie marszczył

czoło, ale nie mógł jej zmusić do opuszczenia utkwionego w nim wzroku. Doznał upokarzającego uczucia, że został pobity, że cugle wymknęły mu się z rąk, że jest już stary i zmęczony. — O — rzekł wreszcie — widzę, że napytasz sobie kiedyś grubej biedy. Zanadto jesteś we wszystkim samowolna. I ulegając jednemu z właściwych sobie szczególnych filozoficznych nastrojów, dodał: — Taka się urodziłaś i taka pozostaniesz aż do śmierci! On, który zawsze — w interesach, w stosunkach z członkami zarządu, z wszelkiego gatunku Forsyte'ami, z ludźmi, którzy nie mieli w sobie nic z Forsyte'ów — umiał postawić na swoim i rządził się tylko własną wolą, ze smutkiem spoglądał na swą nieugiętą wnuczkę, wyczuwał w niej bowiem te cechy, które nieświadomie podziwiał ponad wszystkie inne. — Czy wiesz, co się święci, jak utrzymują ludzie?"— zapytał bardzo powoli. June oblała się szkarłatnym rumieńcem. — Tak... i nie. Wiem... i nie wiem. Nic mnie to zresztą nie obchodzi! — tupnęła nogą. — Myślę — zauważył Jolyon spuszczając oczy — że nie zrezygnowałabyś nawet i po jego śmierci. Po długim milczeniu dodał: — Ale co się tyczy kupna domu, sama nie wiesz, co mówisz. June zapewniła go, że wie. Przede wszystkim wie, że dziadek może sobie pozwolić na to kupno, jeżeli tylko zechce. Wie też, że jeśli zgodzi się zapłacić żądaną cenę, może go dostać. — Żądaną cenę! Co ty możesz o tym wiedzieć! Nie chcę chodzić do Soamesa. Nie chcę mieć nic wspólnego z tym młokosem! — Ależ to zupełnie niepotrzebne. Wystarczy pójść do stryja Jamesa. A jeżeli dziadunio nie może kupić domu, czy zechce zapłacić sumę zasądzoną wyrokiem sądowym? Wiem, że Filowi jest bardzo ciężko, przekonałam się o tym. Może dziadunio wypłacić ją z moich pieniędzy! Złośliwy uśmiech zaiskrzył się w oczach Jolyona. — Z twoich pieniędzy! Dobry sposób! A co, jeśli wolno wiedzieć, poczniesz bez pieniędzy? Nie zdradzał się z tym, że myśl wydarcia domu z rąk Jamesa i jego syna zaczynała go opanowywać z całą siłą. Na Giełdzie Forsyte'ów słyszał sporo komentarzy, niejedną nieco dwuznaczną pochwałę owego domu. Jest może „zbyt artystyczny", na ogół jednak to piękna siedziba. 271 Wyrwać z rąk „posiadacza" przedmiot posiadania, do którego przywiązywał on tak wielką wagę — byłoby to świadectwo ostatecznego triumfu nad Jamesem, namacalny dowód, że zamierza uczynić posiadacza z Jo, a tym samym przywrócić mu właściwe stanowisko i utrzymać go na nim. Słuszna i sprawiedliwa kara dla tych wszystkich, którzy chcieli uważać jego syna za bezdomnego, nędznego wyrzutka. Warto o tym pomyśleć! Warto! Może nie uda się tego przeprowadzić, nie ma zamiaru płacić za dom bajońskich sum, lecz jeżeli okaże się możliwe — cóż, zrobiłby to chyba! A poza tym w jeszcze głębszych pokładach jego duszy tkwiła świadomość, że nie może odmówić prośbie June. Nie zdradził się z tym jednak. Powiedział jej, że musi to wszystko przemyśleć. VIII. Śmierć Bosinneya Stary Jolyon nie zwykł decydować się pośpiesznie, możliwe też, że byłby namyślał się w dalszym ciągu nad sprawą nabycia domu w Robin Hill, gdyby wyraz twarzy June nie ostrzegł go, że nie zazna spokoju, dopóki nie zacznie działać. Nazajutrz rano przy śniadaniu zapytała go, na którą ma zamówić powóz. — Zamówić powóz?! — zawołał z udaną naiwnością. — W jakim celu? J a nie wyjeżdżam nigdzie!

— Jeżeli dziadunio nie pojedzie dość wcześnie, nie zastanie stryja Jamesa przed jego wyjazdem do City — odparła. — Stryja Jamesa? Po co mi stryj James? — Dom! — rzuciła za całą odpowiedź takim tonem, że przestał udawać naiwnego. — Nie zdecydowałem się jeszcze — oświadczył. — Musisz się zdecydować, dziaduniu, musisz! O dziaduniu, pomyśl o mnie! — Pomyśleć o tobie! — mruknął stary Jolyon. — Ależ ja wciąż myślę o tobie. Szkoda tylko, że ty sama za mało o sobie myślisz, na co się narażasz swoim postępowaniem. No dobrze, dobrze, zamów powóz na dziesiątą. Kwadrans po dziesiątej postawił parasol w stojaku na Park Lane — nie miał ochoty zdejmować palta i kapelusza — oznajmił Warmsonowi, że chce się widzieć z jego panem, i wszedł, niezaanonsowany, do gabinetu, gdzie zasiadł od razu w fotelu. James znajdował się jeszcze w jadalni i rozmawiał z Soamesem, 272 który przyszedł ponownie przed śniadaniem. Słysząc o przybyciu Jolyona James bąknął zaniepokojony: — A tego co tu znów sprowadza? — po czym podniósł się z krzesła. — Pamiętaj — zwrócił się do Soamesa — dobrze się namyśl, zanim coś postanowisz. Przede wszystkim musisz się dowiedzieć, gdzie ona się podziewa; uważam, że najlepiej pójść z tym do Stainersa. To najlepsze biuro. Jeżeli oni jej nie znajdą, nikomu się to nie uda. — I nagle, dziwnie wzruszony, szepnął sam do siebie: — Biedactwo. Nie mogę pojąć, co jej też strzeliło do głowy! — po czym wyszedł wycierając nos. Stary Jolyon nie wstał na widok brata, wyciągnął tylko do niego rękę i po forsytowsku potrząsnął braterską prawicą. James usiadł w drugim fotelu, przy biurku, i oparł głowę na ręce. — No cóż, jak się masz? Dawno nie widzieliśmy cię u nas — zaczął. Ale Jolyon puścił tę uwagę mimo uszu. — Jak zdrowie Emilii? — zapytał i nie czekając na odpowiedź ciągnął dalej: — Przyszedłem pomówić z tobą w sprawie tego młodzika Bosinneya. Podobno zbudowany przez niego dom to przedziwna a kosztowna landara. — Nie wiem nic o żadnych landarach — obruszył się James. — Wiem tylko, że przegrał proces i jest w przededniu bankructwa. Stary Jolyon nie zaniedbał wykorzystać okazji. — Ani trochę mnie to nie dziwi — zgodził się. — Ale jeżeli zbankrutuje, „posiadacz"... chciałem powiedzieć Soames, nie zobaczy nigdy swoich pieniędzy. Otóż przyszła mi do głowy następująca kombinacja: jeżeli nie zamierza on tam zamieszkać... Spostrzegłszy wyraz zdumienia i zarazem podejrzliwości w oczach Jamesa, dodał szybko: — Nie chcę się do niczego wtrącać, przypuszczam, że to sprawka Ireny, ale nic mnie to nie obchodzi. Sam jednak myślę o nabyciu domu na wsi, niezbyt daleko od Londynu, gdyby więc dom w Robin Hill mi odpowiadał, kto wie, może zdecydowałbym się kupię go za odpowiednią cenę. James słuchał tego oznajmienia z dziwną mieszaniną podejrzliwości, niepewności, ulgi i obawy, czy coś się pod tym wszystkim nie kryje, zarazem jednak z górującymi nad wszystkim resztkami dawnego bezwzględnego zaufania do uczciwości i rozsądku starszego brata. Nie był też wolny od lęku, co stary Jolyon mógł usłyszeć i jaką drogą; zaświtał mu przy tym cień nadziei na myśl, że gdyby związek June z Bosin-neyem został zupełnie zerwany, dziadek jej nie kwapiłby się tak do przyjścia chłopcu z pomocą. Nade wszystko jednak James czuł się zaskoczony,, że zaś nie miał ochoty ani tego okazać, ani w ogóle w jakikolwiek sposób się zdradzić, rzekł: 273

— Słyszałem, że porobiłeś zmiany w testamencie na rzecz twego syna? Nikt mu nic na ten temat nie mówił; wywnioskował to po prostu z faktu spotkania starego Jolyona w towarzystwie syna i wnucząt oraz z tego, że starszy brat wycofał swój testament z biura Forsy te, Bustard i Forsyte. Strzał okazał się trafny. — Kto ci o tym powiedział? — zainteresował się Jolyon. — Naprawdę nie pamiętam. Łatwo teraz zapominam nazwiska — wiem jednak na pewno, że słyszałem o tym od kogoś. Soames wydał moc pieniędzy na dom; nie myślę też, aby zechciał go się pozbyć, jeżeliby nie uzyskał dobrej ceny. — Ha, jeżeli mu się zdaje, że gotówem zapłacić jakąś fantastyczną cenę, myli się. Nie mam, jak on, pieniędzy do wyrzucenia. Niech spróbuje sprzedać przyciśnięty koniecznością, a przekona się, ile dostanie. Słyszałem, że nie jest to dom dla przeciętnego człowieka! James, który był w gruncie rzeczy tego samego zdania, odpowiedział: — To pańska siedziba. Soames jest u mnie w tej chwili. Może chciałbyś się z nim widzieć? — Nie, nie posunąłem się jeszcze tak daleko. Prawdopodobnie zresztą nie dojdzie do niczego, skoro bierzecie rzecz w ten sposób. James spłoszył się nieco; ilekroć miał do czynienia z ustalonymi cyframi transakcji handlowych, pewien był swego, gdyż miał wówczas do czynienia z faktami, a nie z ludźmi; wstępne jednak układy, jak te w danym momencie, wyprowadzały go z równowagi — nigdy nie wiedział, jak daleko może się posunąć. — Cóż — wycofał się — ja sam nic o tym nie wiem. Soames nic mi nie mówiŁ Myślę jednak, że byłby skłonny do sprzedaży — to kwestia ceny. — O, niech mu się nie zdaje, że zrobi mi tym łaskę! — mruknął stary Jolyon wkładając gniewnym ruchem kapelusz. Drzwi się otworzyły i do pokoju wszedł Soames. — Przyszedł tu ktoś z policji do stryja Jolyona — rzekł ze zwykłym sobie półuśmiechem. Stary Jolyon spojrzał na niego gniewnie. — Ktoś z policji?! — obruszył się James. — Nie mam nic wspólnego z policją. Ale tobie zapewne coś o tym wiadomo — dodał spoglądając podejrzliwie na starszego brata. — Sądzę, że powinieneś zobaczyć się z tym panem. W hallu stał inspektor policji, rozglądający się obojętnym spojrzeniem bladoniebieskich, nakrytych ciężkimi powiekami oczu po wytwornym staroangielskim umeblowaniu, które Jamesowi udało się zdobyć na słynnych licytacjach Mavrojano na Portman Sąuare. — Znajdzie pan mojego brata tutaj — zwrócił się James do policjanta. 274 Inspektor podniósł z szacunkiem palce do daszka czapki i wszedł do gabinetu. James patrzył w ślad za nim doznając szczególnego uczucia. — Musimy chyba zaczekać i dowiedzieć się, czego on chce — powiedział do Soamesa. — Stryj twój przyszedł do mnie w sprawie domu w Robin Hill. Wszedł wraz z Soamesem do jadalni, nie mógł jednak usiedzieć. — Czego on też może chcieć? — mruknął powtórnie. — Kto? — zapytał Soames. — Inspektor? Przysłano go tutaj ze Stanhope Gate, tyle tylko wiem. Ten „heretyk" stryja Jolyona musiał pewnie coś zmalować! Lecz mimo pozornego spokoju i on czuł się dziwnie nieswojo. Po upływie dziesięciu minut zjawił się stary Jolyon. Podszedł do stołu i stanął przy nim w grobowym milczeniu, skubiąc nerwowo długie, siwe wąsy. James wlepił w niego zdumione oczy, szeroko otwierając usta — nie widział nigdy brata w podobnym stanie. Po chwili stary Jolyon podniósł rękę i oznajmił, powoli wymawiając wyrazy: — Młody Bosinney został przejechany podczas mgły. Nie żyje.

Po czym, stając ponad bratem i bratankiem i patrząc im w oczy swym przenikliwym spojrzeniem, dodał: — Zachodzi... przypuszczenie... samobójstwa. Szczęka Jamesa opadła. — SamobójstwalZ jakiego powodu? — zawołał. — Bóg raczy wiedzieć, o ile tobie i twemu synowi nic nie wiadomo! — odparł surowo Jolyon. Ale James nic na to nie odpowiedział. Wszystkich ludzi, którzy dożyli późnego wieku, nawet wszystkich Forsyte'ów, życie darzy gorzkimi przejściami. Przypadkowy przechodzień, widząc ich bezpiecznie otulonych w płaszcze obyczaju, zamożności i wygód życiowych, nie podejrzewa nawet, jak czarne cienie legły na ich drodze. W przedsieniu duszy każdego starca — nie wyłączając samego sir Waltera Benthama — bodaj raz jeden zjawiła się myśl o samobójstwie i stanęła na progu, czekając na możność wejścia do najtajniejszych głębi, powstrzymywana przypadkowym zrządzeniem losu, mglistą obawą, promykiem bolesnej nadziei. Dla Forsyte'ów ciężkie jest to ostateczne wyzbycie się własności. O, jak bardzo ciężkie! Rzadko — nigdy bodaj — nie są oni w stanie zdobyć się na to, a przecież jak blisko tego niejednokrotnie bywali! Tak samo było i z Jamesem. Wreszcie, wśród bezładnej plątaniny myśli, wybuchnął: — Co też ty mówisz?!... Jak to?! Wczoraj czytałem w gazecie: „Przejechany podczas mgły." Nie wiedzieli jeszcze nazwiska! W zamęcie, jaki zapanował w duszy Jamesa, zwracał się on od 275 jednego do drugiego z obecnych, lecz przez cały czas instynktownie odrzucał możliwość samobójstwa. Nie miał odwagi spojrzeć w oczy podobnej myśli, tak sprzecznej z jego interesami, z interesami jego syna, z interesami każdego Forsyte'a. Walczył z nią — i dzięki temu, że natura jego wciąż nieświadomie odrzucała to, czego nie mogła przyjąć ze względu na własne bezpieczeństwo, udało mu się stopniowo pokonać pierwotny strach. Tak, to był przypadek! To nie mogło być nic innego! Stary Jolyon przerwał jego rozmyślania. — Zabity na miejscu. Leżał przez cały wczorajszy dzień w szpitalu. Nie znaleziono przy nim nic, co mogłoby ujawnić jego tożsamość. Jadę tam zaraz. Ty i twój syn powinnibyście pojechać ze mną także. Ponieważ ani James, ani Soames nie zaoponowali, wyszedł pierwszy z pokoju... Dzień był jasny, słoneczny i bezwietrzny, jadąc więc ze Stanhope Gate na Park Lane Jolyon nie kazał podnieść budy powozu. Oparty na wyścielanych poduszkach, kończąc cygaro, z lubością wchłaniał rześkie, ostre powietrze i z przyjemnym uczuciem przyglądał się ożywionemu ruchowi kołowemu i pieszemu — dziwnej, paryskiej niemal wesołości, jaka w pierwszy pogodny dzień po długotrwałym deszczu lub mgle zapanowuje na ulicach Londynu. Czuł się tak szczęśliwy, jak już nie był od dawna, od całych miesięcy. Przestała go dręczyć myśl 0 konieczności wyspowiadania się przed June; miał nadzieję, że w niedalekiej przyszłości będzie się stale cieszył towarzystwem syna, a zwłaszcza wnucząt (na dzisiejszy ranek wyznaczył synowi spotkanie w „Hotch Potch" celem przedyskutowania raz jeszcze tej sprawy); nadto mile podniecała go myśl o spodziewanym starciu z Jamesem 1 „posiadaczem" oraz odniesieniu nad nimi ostatecznego zwycięstwa w sprawie domu. Teraz kazał podnieść budę powozu; nie czuł się usposobiony do przyglądania się wesołemu ruchowi ulicznemu, zresztą nie uchodziło, aby widziano któregoś z Forsyte'ów jadącego w towarzystwie inspektora policji. W powozie inspektor znów zaczął mówić o wypadku:

— Mgła nie była właśnie wtedy tak bardzo gęsta. Kierowca utrzymuje, że zabity miał dość czasu na rozejrzenie się, gdzie jest, ale wyglądało na to, że lezie wprost pod koła. Okazuje się, że interesy jego były w bardzo kiepskim stanie; znaleźliśmy w mieszkaniu kilka kwitów zastawnych, rachunek w banku został przekroczony, a w dodatku ten proces, o którym wspominają dzisiejsze gazety... Zimne, niebieskie oczy policjanta przenosiły się kolejno na wszystkich trzech siedzących w powozie Forsyte'ów. ' Stary Jolyon, przyglądając się pozostałym ze swego kąta, dostrzegł zmianę na twarzy brata, na której pogłębił się wyraz przykrej, bolesnej zadumy. Słowa inspektora wskrzesiły w istocie wszystkie wątpliwości i obawy Jamesa. Interesy w złym stanie... kwity zastawne... przekro276 czony rachunek w banku! Słowa te, towarzyszące całemu jego życiu jako daleka, straszna zmora, nadawały niesamowitą realność podejrzeniu samobójstwa, podejrzeniu, którego za żadną cenę nie można utrzymać. Poszukał oczu syna. W bystrym spojrzeniu milczącego i nieporuszonego Soamesa nie wyczytał żadnej odpowiedzi. W sercu obserwującego ich starego Jolyona, który domyślał się istniejącego między ojcem a synem porozumienia, zbudziło się niepokonane pragnienie, aby własny syn znalazł się u jego boku, jak gdyby te oględziny ciała zabitego były walką, do której w przeciwnym razie stanąć,musiałby w pojedynkę przeciwko tamtym dwóm. Wciąż krążyła mu w głowie myśl, jak uniknąć wmieszania do tej sprawy imienia June. James ma syna, który służy mu pomocą. Dlaczegóżby i on nie miał posłać po Jo? Wyjął notatnik i nakreślił na kartce ołówkiem: „Przyjedź zaraz. Posyłam po ciebie powóz." Wysiadłszy z powozu dał kartkę swemu stangretowi nakazując mu jechać co koń wyskoczy do „Hotch Potch" i jeżeli zastanie tam pana Jolyona Forsyte'a, oddać mu kartkę i przywieźć go natychmiast. Jeżeli go tam jeszcze nie ma, stangret zaczeka, aż przyjdzie. Następnie stary Jolyon poszedł za innymi po schodach, opierając się na parasolu, i przystanął na chwilę, aby odsapnąć. — Tutaj kostnica, proszę panów — objaśnił inspektor. — Nie mają się panowie co śpieszyć. W zupełnie pustym, o bielonych ścianach pokoju, w którym szeroka smuga słońca plamiła wymiecioną czysto podłogę, leżało przykryte prześcieradłem ciało. Wielką, pewną dłonią inspektor ujął i odchylił róg płótna. Z dołu patrzała ku nim twarz o nie widzących oczach i wszyscy trzej Forsyte'owie, pochyleni, wpatrzyli się w tę wyzywającą, o niemym spojrzeniu twarz. Tajone wzruszenia, obawy i współczucie, do jakich zdolna była własna ich natura, przypływały i odpływały falą, podobną do przypływających i odpływających fal życia, od którego białe ściany kostnicy na zawsze już odcięły Bosinneya. I w każdym z nich jego własne skłonności, zasadnicza, swoista dążność natury, będąca bodźcem wszystkich nastrojów — nieodmiennie, w najdrobniejszym szczególe różnych od nastrojów każdej innej istoty ludzkiej — kierowała w odmienny sposób biegiem myśli. Daleki od wszystkich pozostałych, a mimo to przedziwnie im bliski, stał tak każdy, sam wobec śmierci, milczący, z opuszczonymi powiekami. Inspektor przerwał ciszę półgłośnym pytaniem: — Czy panowie poznają zmarłego? Stary Jolyon podniósł głowę i skinął potakująco. Spojrzał na stojącego naprzeciw brata, na jego wysoką, szczupłą postać pochyloną w zamyśleniu nad zmarłym, na jego ciemnoczerwoną twarz o szarych, patrzących z napięciem oczach, a potem przeniósł wzrok na pobladłego, trzymającego się wciąż przy ojcu Soamesa. W obliczu białej, wiekuistej śmierci rozwiały się jak dym nieprzyjazne 277

uczucia, które wobec nich żywił. Śmierć... skąd i jakimi drogami przychodzi? Nagły przewrót wszystkiego, co było przedtem; ślepe pchnięcie na ścieżkę nie wiadomo dokąd wiodącą. Zdmuchnięty płomień, ciemność! Brutalna, miażdżąca siła, która czyha na wszystkich, a wobec której zachować trzeba do końca odważny, jasny wzrok, choć znaczy się wobec niej tyle, co lichy robak! I po twarzy starego Jolyona przemknął błysk, gdyż Soames, szepnąwszy coś inspektorowi, oddalił się bezszelestnie. Potem James podniósł nagle oczy. Jego podejrzliwy, niespokojny wzrok miał dziwnie błagalny wyraz, który zdawał się mówić: „Wiem, że nie mnie się z tobą mierzyć..." Wyciągnął chustkę do nosa, otarł czoło, po czym, pochyliwszy ze smutkiem chudą postać nad zmarłym, i on także odwrócił się i szybko wyszedł. Stary Jolyon stał, cichy jak śmierć, utkwiwszy oczy w postaci zmarłego. Kto wie, o czym myślał? Czy o samym sobie z owej doby, kiedy włosy jego były tak ciemne jak włosy młodzieńca, którego trup przed nim leży? O sobie z owego czasu, kiedy walka życiowa ledwo się dla niego rozpoczynała, owa długa, długa walka, którą tak ukochał; walka, która dla tego młodzieńca zakończyła się niemal wcześniej, nim się rozpoczęła. O swojej wnuczce i jej złamanych nadziejach? O tamtej kobiecie? O dziwnych, godnych litości kolejach tego wszystkiego? O niezbadanej, gorzkiej ironii tego końca? Sprawiedliwość! Nie istnieje sprawiedliwość dla ludzi, którzy kroczą zawsze wśród mroków! A może w przystępie jednego ze swoich filozoficznych nastrojów myślał: „Lepiej być już poza tym wszystkim! Lepiej już raz z tym skończyć jak ten biedny chłopak!..." Ktoś dotknął jego ramienia. Łza zakręciła mu się pod powieką i zwilżyła rzęsy. — Nie czuję się tu dobrze — powiedział. — Lepiej zrobię, jak stąd odejdę. Przyjdź do rr.nie, jak tylko będziesz mógł, Jo. — I odszedł z pochyloną głową. Teraz z kolei młody Jolyon objął straż przy zmarłym. Zdawało mu się, że dokoła jego ciała widzi wszystkich Forsyte'ów powalonych bez tchu na ziemię. Cios ugodził zbyt nagle. Siły tkwiące u podłoża każdej tragedii, nieodparte siły, rozbieżnymi drogami zdążające do swego szyderczego celu, spotkały się i stopiły z gwałtownością pioruna, porażając ofiarę i rzucając na ziemię wszystkich, co stali dokoła. Tak przynajmniej wydawało się młodemu Jolyonowi, który w wyobraźni widział ich leżących dokoła ciała Bosinneya. Poprosił inspektora, aby poinformował go, co właściwie zaszło, a ten, jako człowiek, któremu nie co dzień trafia się podobna okazja, znów szczegółowo opowiedział wszystkie znane sobie fakty. 278 — Nie wszystko jednak — mówił — jest tak proste, jak to się na pierwszy rzut oka wydaje, proszę pana. Nie przypuszczam, aby to było samobójstwo ani też zwykły wypadek. Sądziłbym raczej, że biedak był ogromnie przygnębiony, pogrążony w jakichś ciężkich myślach i nie zwracał uwagi na to, co się dokoła niego działo. Może pan potrafiłby rzucić światło na znaczenie tego oto... Wyciągnął z kieszeni małą paczuszkę i położył ją na stole, a potem rozpakował ostrożnie i wyjął damską chusteczkę, złożoną i przepiętą szpilką z matowego weneckiego złota. Kamień oprawny w nią wyleciał pozostawiając puste miejsce. W nozdrza młodego Jolyona uderzył zapach zeschłych fiołków. — Znalazłem to w jego kieszeni — wyjaśnił inspektor. — Monogram został wycięty. Młody Jolyon z trudem zdobył się na odpowiedź — niestety, nie może w niczym pomóc. Ale przed oczyma stanęła mu jak żywa twarz rozświetlona nagłym błyskiem szczęścia na widok nadchodzącego Bosinneya. Myślał o niej więcej niż o własnej córce, więcej niż 0 wszystkich innych — o tej kobiecie z ciemnymi, łagodnymi oczyma

1 subtelną, wrażliwą twarzą, nie stworzonej do czynu, czekającej na zmarłego i może nawet w tej chwili spokojnie i cierpliwie wypatrującej go w blasku słońca. Pełen smutku wyszedł ze szpitala i skierował się do domu ojca myśląc, że ta śmierć rozbije rodzinę Forsyte'ów. Cios przeniknął przez ich linie obronne i poraził sam miąższ ich pnia. Mogą na pozór rozkwitać tak samo jak dawniej, zachowując w oczach Londynu dawny splendor, lecz pień obumarł, rażony tym samym piorunem, który powalił Bosinneya. A teraz miejsce tego drzewa zajmą młode pędy, z których każdy stanie się nowym strażnikiem poczucia własności. „Zdrowy las Forsyte'ów! — pomyślał młody Jolyon. — Najpewniejszy budulec kraju." Co się tyczy przyczyny tej śmierci, niewątpliwie rodzina Forsyte'ów odrzuci z całą energią ewentualność samobójstwa, tak dla niej kompromitującą. Uznają to za wypadek, za zrządzenie losu. W głębi duszy gotowi nawet dopatrywać się w tym działania Opatrzności, kary bodaj — czyż Bosinney nie naraził na szwank dwu najcenniejszych przedmiotów ich posiadania: kieszeni i ogniska domowego! Będą mówili o „nieszczęśliwym wypadku, jakiemu uległ młody Bosinney" — a może wcale nie będą mówili: w tej sytuacji najlepiej milczeć... On sam osobiście uważał, że relacja kierowcy omnibusu o wypadku nie ma zbyt wielkiej wartości jako świadectwo prawdy. Człowiek tak do szaleństwa zakochany nie popełnia samobójstwa z powodu braku pieniędzy; Bosinney nie należał zresztą do ludzi przykładających wielką wagę do trudności finansowych. Tak więc młody Jolyon odrzucał również ewentualność samobójstwa — zbyt wyraźnie widział przed sobą twarz zmarłego. Zeszedł on ze świata w pełnym rozkwicie mło279 dości!... Myśl, że przypadek skosił to młode życie w momencie największego napięcia uczuć, budziła bezbrzeżną litość w sercu Jolyona--syna. Potem stanęła mu przed oczami wizja domowego ogniska Soamesa; widział je takim, jakim było obecnie i jakim pozostanie już zawsze. Piorun uderzając oświetlił iskrą swego niesamowitego, jaskrawego światła nagie kości i ziejącą między nimi pustkę; złuda okrywającego je ciała zniknęła... Kiedy wszedł jego syn, stary Jolyon znajdował się sam jeden w jadalni domu na Stanhope Gate. Wyglądał dziwnie zbiedzony i zniedołężniały, gdy tak siedział w swoim wielkim fotelu. Wzrok jego, błąkający się wzdłuż ścian, na których wisiały martwe natury oraz arcydzieło: Holenderskie łodzie rybackie o zachodzie słońca, zdawał się ogarniać całe życie z wszystkimi nadziejami, zdobyczami, zwycięstwami. — O, Jo — zawołał — czy to ty? Powiedziałem o wszystkim biednej małej June. Ale nie na tym koniec. Czy mógłbyś pójść do Soamesów? Sądzę, że ona cierpi z własnej winy, nie mogę jednak myśleć o niej, zamkniętej w tym domu i samotnej. — Podniósł chudą, żylastą rękę i zacisnął ją z całej siły. IX. Powrót Ireny Pozostawiwszy Jamesa i starego Jolyona w kostnicy szpitalnej, Soames wypadł na ulicę i włóczył się po mieście bez celu. Tragiczna śmierć Bosinneya zmieniła cały układ wydarzeń. Nie miał już poprzedniego uczucia, że każda stracona chwila może być fatalną, nie chciał też ryzykować mówiąc komukolwiek o ucieczce żony, póki nie skończy się śledztwo. Dnia tego wstał wcześnie, przed nadejściem listonosza, sam wyjął pierwszą pocztę ze skrzynki i jakkolwiek nie było nic od Ireny, wykorzystał okazję, aby powiedzieć Bilson, że pani jest nad morzem i że prawdopodobnie on sam pojedzie spędzić z nią koniec tygodnia, od soboty do poniedziałku. Dawało mu to czas do działania, czas, by przewrócić kamień po kamieniu i odnaleźć Irenę. Teraz jednak, kiedy śmierć Bosinneya uniemożliwiała mu przedsiębranie jakichkolwiek kroków — dziwna śmierć, o której myśl paliła serce jak rozżarzone żelazo, a zarazem

przynosiła ulgę, jakby ktoś wyzwolił go od przytłaczającego ciężaru — Soames nie wiedział, czym zapełnić dzień. Błąkał się więc tu i ówdzie po ulicach, przyglądając się każdej spotkanej twarzy, targany tysiącem niepokojów. Podczas tej włóczęgi myślał o człowieku, który ukończył już swoją wędrówkę — swoje nocne włóczęgi — i który nigdy więcej nie będzie nachodził jego domu. 280 Już w godzinach popołudniowych rzuciły mu się w oczy pierwsze klepsydry informujące o tożsamości zabitego, kupił też kilka gazet, żeby przekonać się, co na ten temat piszą. Postanowił zamknąć im usta, jeżeli tylko zdoła. Udał się do City i zamknął się na długi czas z Boulterem. W drodze do domu, mijając około wpół do piątej wejście do sklepu Jobsona, spotkał Jerzego Forsyte'a, który podsunął mu gazetę wieczorną mówiąc: — Masz tutaj! Czytałeś już tę wzmiankę o biedaku Piracie! Soames odpowiedział lodowatym tonem, że czytał. Jerzy wpatrzył się w niego badawczo. Nie lubił nigdy Soamesa, a teraz uważał, że ponosi on odpowiedzialność na śmierć Bosinneya. Soames zawinił wykorzystując swoje prawa posiadacza; z jego to winy Pirat pędził jak szaleniec w owo fatalne popołudnie. „Biedny chłopak — rozważał — był jak pijany zazdrością i chęcią zemsty, tak że w tej piekielnej mgle nie słyszał nawet omnibusu". Tak, Soames zawinił temu! Wyrok wypisany był wyraźnie w oczach Jerzego. — Plotą tu coś o samobójstwie — rzekł wreszcie. — Nie ma w tym za dwa grosze sensu. Soames potrząsnął głową. — Nieszczęśliwy przypadek — mruknął. Zmiąwszy gniewnym gestem gazetę, Jerzy wsunął ją do kieszeni. Nie mógł jednak powstrzymać się od rzucenia Soamesowi na pożegnanie zatrutej strzały. — Cóż? Wszystko dobrze u ciebie w domu? Małe Soamesiątko w drodze? Twarz Soamesa pobielała niczym stopnie schodów wiodących do sklepu Jobsona; wargi jego rozchyliły się jak gdyby do warknięcia, lecz wyminął tylko Jerzego i pomknął naprzód. Kiedy wreszcie dotarł do domu i otworzył własnym kluczem drzwi małego oświetlonego hallu, pierwszą rzeczą, jaka rzuciła mu się w oczy, była parasolka z pozłacaną rączką, leżąca na skrzyni — parasolka Ireny. Zerwawszy futro wpadł do salonu. Pozaciągano już na noc firanki i jasny ogień z cedrowych polan buzował na kominku. Przy jego świetle dostrzegł Irenę siedzącą w zwykłym kąciku na sofie. Zamknął cicho drzwi i podszedł do niej. Nie poruszyła się, nie zdawała się dostrzegać jego obecności. — Wróciłaś zatem? — powiedział. — Dlaczego siedzisz tak po ciemku? Lecz w tej chwili spojrzał na jej twarz, tak bladą i nieruchomą, jakby krew przestała krążyć w jej żyłach; oczy, dziwnie wyolbrzymione, przypominały wielkie, z przerażenia szeroko otwarte, brunatne oczy sowy. W szarym futrze, wtulona w poduszki kanapy, dziwnie podobna była do tego ptaka, skulonego w miękkim upierzeniu wśród drucianych 281 krat klatki. Znikła giętka prężność jej postaci, jak gdyby złamało ją okrutne przeżycie, jak gdyby nie miało już sensu być piękną, giętką i prężną. — Wróciłaś zatem — powtórzył. Nie podniosła głowy, nie wyrzekła ani słowa i tylko błyski ognia ślizgały się po jej nieruchomej postaci. Nagle spróbowała wstać, ale Soames ją zatrzymał; dopiero teraz zrozumiał. Wróciła jak zwierzę śmiertelnie ranione, nie wiedząc, dokąd się zwrócić, nie zdając sobie sprawy, co robi. Widok jej otulonej w futro postaci był aż nadto wymowny.

Wiedział już teraz na pewno, że Bosinney był jej kochankiem; wiedział, że słyszała o jego śmierci — może, podobnie jak Soames, kupiła gazetę na rogu ulicy, gdzie hulały wiatry, i tam przeczytała tę wiadomość. Powróciła więc z własnej woli do klatki, z której tak pragnęła się oswobodzić — i uświadamiając sobie nagle całą ogromną doniosłość tego faktu, chciałby zawołać: „Precz! Zabieraj się z mojego domu z tym twoim nienawistnym, a tak ukochanym przeze mnie ciałem! Zabieraj się z tą twoją bladą jak opłatek, litość budzącą twarzą, tak okrutną i tak słodką zarazem! Precz, zanim cię nie zmiażdżę! Precz z moich oczu! Obym cię już nigdy więcej nie oglądał!" I wydało mu się, że w odpowiedzi na te nie wypowiedziane przez niego słowa Irena wstaje i odchodzi, jak kobieta pogrążona w straszliwym śnie, z którego usiłuje się zbudzić — wstaje i wychodzi w zimno i mrok, nie poświęciwszy mężowi jednej nawet myśli, nie zdając sobie sprawy z jego obecności. I odwołując to, czego jeszcze nie powiedział, krzyknął: — Nie! Zostań tutaj!... Potem odwrócił się od niej i usiadł na swoim zwykłym miejscu, z drugiej strony kominka. Siedzieli tak milcząc oboje. W głowie Soamesa kotłowały się myśli: „Dlaczego to wszystko? Z jakiego powodu tak cierpię? Cóż takiego zrobiłem? Nie ma w tym przecież mojej winy!" I znów spojrzał na nią, skuloną jak ptak śmiertelnie raniony, którego biedna pierś gwałtownie podnosi się i opada, w miarę jak coraz bardziej braknie mu tchu, którego biedne oczy patrzą na ciebie, sprawcę śmiertelnego strzału, jaki weń ugodził, patrzą powolnym, łagodnym, nie widzącym już wzrokiem, żegnającym wszystko, co dobre — słońce, powietrze i ukochanego towarzysza. Siedzieli tak milcząc, przy świetle ognia, po dwóch stronach kominka. Dym z płonących polan cedrowych, który Soames tak lubił, zdawał 282 się chwytać go za gardło, aż wreszcie nie mógł dłużej wytrzymać. Przeszedł do hallu i szeroko otworzył drzwi, aby zaczerpnąć nieco chłodnego powietrza, po czym, bez palta i kapelusza, wysunął się na skwer. Na wpół zagłodzony kot, ocierając się o sztachety ogrodu, przekradał się ku niemu i Soames na jego widok pomyślał: „Cierpienie! A kiedy nadejdzie koniec moich cierpień?" Przy frontowych drzwiach przeciwległego domu stał znajomy jego, niejaki Rutter; ocierał on buty z błota i ruchem tym zdawał się mówić: „Ja jestem tutaj panem". Soames nie zatrzymując się poszedł dalej. Z daleka w przejrzystym powietrzu biły dzwony kościoła, w którym on i Irena brali ślub, huczały rozedrgane, zagłuszając odgłosy ruchu ulicznego, wieszcząc zwykłym swym zawodowym głosem nadejście Chrystusa. Nagle ogarnęła Soamesa gwałtowna chęć upicia się jakimś mocnym trunkiem do utraty przytomności albo do szału. Gdybyż mógł wydrzeć się z własnej skóry, z omotującego go oprzędu, który po raz pierwszy uczuł dokoła siebie. Gdybyż mógł ulec myśli: „Rozwiedź się z nią! Rzuć ją! Zapomniała o tobie! Zapomnij ty o niej!" Gdybyż mógł ulec myśli: „Pozwól jej odejść! Dość się nacierpiała!" Gdybyż zdolny był ulec pragnieniu: „Uczyń z niej twoją niewolnicę — masz ją teraz w swojej mocy!" Gdybyż tylko zdolny był ulec nagłemu olśnieniu: „Co cię to wszystko obchodzi?" Zapomnieć na chwilę o sobie, zapomnieć, że to, co zrobił, ma jakieś znaczenie, zapomnieć, że cokolwiek zrobi, musi okupić jakąś ofiarą! Gdybyż tylko mógł działać pod wpływem impulsu! Nie może zapomnieć o niczym; nie może ulec żadnemu olśnieniu, myśli czy pragnieniu. Wszystko to zbyt poważne, zbyt ciasno zwarły się dokoła niego nie dające się złamać pręty klatki.

Na najdalszym krańcu skweru sprzedawcy gazet wykrzykiwali tytuły wydań wieczornych i wrzaskliwe ich obwoływania mieszały się i kłóciły z biciem dzwonów kościelnych. Soames zasłonił sobie uszy. Jak błyskawicą przemknęła mu przez głowę myśl, że równie dobrze zrządzenie losu mogłoby sprawić, iż on sam, a nie Bosinney, leżałby teraz martwy, a ona, zamiast kulić się jak zraniony śmiertelnie ptak, wpatrzony zamierającymi oczyma... Coś miękkiego dotknęło jego nóg — to kot otarł się o nie. Nagłe łkanie, wstrząsające nim całym, od głowy do stóp, wydarło się z piersi Soamesa. A potem znów wszystko ucichło w mroku, w którym domy zdawały się mu przyglądać; każdy z nich miał swego właściciela i właścicielkę, swoje tajne dzieje smutków lub radości. I nagle spostrzegł, że drzwi jego własnego domu są otwarte i na progu, odcinając się czarną sylwetką na tle padającej z hallu smugi świetlnej, stoi odwrócony plecami mężczyzna. Coś śliskiego podpełzło pod serce Soamesa. Przekradł się cichaczem i stanął za intruzem. 283 Widział własne futro, rzucone na rzeźbione dębowe krzesło, perskie dywany, srebrne czary, rzędy porcelanowych talerzy zawieszonych na ścianach i nieznajomego człowieka stojącego na progu. — Czego pan tu chce? — zapytał ostro. Gość odwrócił się. Był to Jolyon-syn. — Drzwi zastałem otwarte — rzekł. — Czy mogę zobaczyć się na chwilę z twoją żoną? Mam jej przekazać pewną wiadomość. Soames rzucił na niego dziwne, ukośne spojrzenie. — Żona moja nie przyjmuje nikogo — mruknął ponuro. — Nie zatrzymam jej dłużej niż chwilę — odparł łagodnym tonem młody Jolyon. Soames przesunął się obok niego i zatarasował mu drogę. — Nie przyjmuje nikogo — powtórzył. Jolyon ponad głową Soamesa spojrzał w głąb hallu, Soames odwrócił się. Tam w głębi, w drzwiach prowadzących do salonu, stała Irena z nieprzytomnymi, chciwie wpatrzonymi oczami, rozchylonymi wargami i wyciągniętymi dłońmi. Na widok obu mężczyzn zagasło światło opromieniające jej twarz, ręce opadły wzdłuż sukni; stała jak wykuta z kamienia. Soames skręcił w miejscu, spojrzał prosto w oczy gościa i w odpowiedzi na to, co w nich dostrzegł, wydał jakiś dziwny, odruchowy, podobny do warknięcia dźwięk. Wargi jego skrzywił wymowny cień uśmiechu. To mój dom rzekł. Sam się tu rządzę. Powiedziałem już i mówię raz jeszcze: nie przyjmujemy nikogo. I zatrzasnął przed młodym Jolyonem drzwi. i* , SPIS RZECZY Przedmowa..............7 Księga I POSIADACZ CZĘŚĆ PIERWSZA I. Przyjęcie u starego Jolyona ..... ... 13 II. Stary Jolyon idzie na operę........ 29 III. Obiad u Swithina.......... 42 IV. Projekt budowy........... 55 V. Forsytowska para małżeńska....... 64 VI. James mówi. co myśli......... 70 VII. Przewinienie starego Jolyona. ....... 78 VIII. Plany domu............ 85 IX. Śmierć ciotki Anny . . ........ 92 CZĘŚĆ DRUGA I. Postępy budowy........... 101 II. Eskapada June........... 108

III. Przejażdżka ze Swithinem........ 114 IV. James jedzie sam obejrzeć dom....... 124 V. Korespondencja Soamesa z Bosinneyem..... 133 VI. Stary Jolyon w Ogrodzie Zoologicznym..... 147 VII. Popołudnie u Tymoteusza........ 152 VIII. Bal u Rogera...... ' . . . K . . 164 IX. Wieczór w Richmond.......... 171 X. Definicja Forsyte'a.......... 181 XI. Zaufać Bosinneyowi........... 189 XII. June składa wizyty .......... 193 XIII. Wykończenie domu.......... 201 XIV. Soames siedzi na schodach . ........ 208 285 CZĘŚĆ TRZECIA I. Świadectwo pani MacAnder........ 213 II. Noc w Parku........... 223 III. Spotkanie w Ogrodzie Botanicznym ...... 227 IV. Zstąp;enie do piekieł......... 239 V. Rozprawa sądowa.......... 248 VI. Soames wyjawia nowinę.....• ... 256 VII. Zwycięstwo June........... 265 VIII. Śmierć Bosinneya ....-..-¦• 272 IX. Powrót Ireny...... ¦ ¦ • • • 280 Redaktor techniczny ZYGMUNT BOROWSKI Korektorzy: ZESPÓŁ Wydawnictwo „Książka i Wiedza" RSW „Prasa-Ksiażka-Ruch". Warszawa, listopad 1987 r. Wydanie VI. Nakład 199650 + 350 egz. Obj. ark. wyd. 20.2. Obj. ark. druk. 18 (23.9) Papier offsetowy kl. V rola 70 cm Przekazano do składania 16 stycznia 1987 r. Podpisano do druku we wrześniu 1987 r. Druk ukończono w listopadzie 1987 r. Prasowe Zakłady Graficzne w Koszalinie, ul. Alfreda Lampego nr 18/20 Zam. nr D-677 K-12 Dwanaście fysiffcy czterysta dziewięćdziesiąta publikacja ,,KiW" MBP Zabrze nr iiiw.: K17 - 6754 I I F 17 ANG.