Kosmetologia tematy 1-6 beata bysiec

1. Wiadomości o skórze Dzisiejsza kosmetologia pozwala "oszukiwać czas" oferując bogatą garnę różnych substancji aktywnych. Trudnajest walka z upływającym czasem. Niestety często sarni sobie szkodzimy, przyspiesząjąc to, co i takjest nieuchronne. Aby zachować jak najdłużej urodę i dokonać świadomego wyboru środków oraz sposobów pielęgnacji skóry, należy poznać jej strukturę, sposób funkcjonowania oraz potrzeby. Skóra dorosłego człowieka zajmuje powierzchnię 1,5-2 m2, aje przeciętna masa wynosi razem z tkanką podskórną 18-20 kg świeżej tkanki; na naskórek przypada ok. 0,5 kg, a na skórę właściwą ok. 3,5 kg. Grubość skóry nie jest jednakowa, waha się od 0,5 do 4 mm, przy czym najbardziej zmienia się grubość naskórka, który naj grubszy jest na stopach i dłoniach. Grubość tkanki podskórnej ulega zmianie w zależności od wieku i płci, od sposobu odżywiania i warunków życia. Skóra spełnia ważne funkcje dla całego ustroju, osłaniając narządy wewnętrzne przed wpływami środowiska zewnętrznego, równocześnie utrzymuje równowagę między ustrojem i otoczeniem. rn

....-'--~,:Zt}'f.a ~~~~~.......;.o'.

8

t.ętnr~ka

4; Ochrona przed wnika-

Bierne funkcje skóry:

Aktywnefunkcje sk6ry~

liiem drob,

noustroićw, przede

wszystkim

t, Ochron?

przed zimnem, cleprern, promieniowaniem

2, Ochrona przed uciskiem, uderzeniem,

d.j~k; wy'

3,Ocliromi przoo dz,a!ąniem

tworzeniu

;:itaswza lipklowego.

subslancji

'chi?fj'licznych

.

t, Obrona przed

mlkroorga. rHzmarm,

4, Regula
3, Wydalanie 2. Wc!1l?oianie po1u"fun~cja okreśłorwch

cHtoClzemli,

!

I

subst,mćjl czynnych

które przedO$lafysię ,do skóry

terciem

Funkcje ochronne skóry dzielimy na aktywne i bierne,

l) czynności obronne na bodźce chemiczne: •• kwaśne oddziaływanie powierzchni skóry - aminokwasy neutralizują słabe kwasy i zasady, które muszą najpierw pokonać warstwę rogową, zanim spowodują szkody w żywych komórkach •• warstwa rogowa naskórka •• płaszcz lipidowy naskórka 2) czynności obronne na bodźce mechaniczne: •• przerastanie warstwy rogowej np. pod wpływem ciągłego ucisku •• falisty układ brodawek skórnych zapewnia odporność na ucisk i rozciąganie • włókna sprężyste skóry właściwej zapewniają elastyczność • włókna kolagenowe zapewniają wytrzymałość •• tkanka podskórna (tłuszczowa) stanowi podściółkę, która osłabia urazy mechaniczne 3) czynności obronne na bodźce fizyczne: • przed promieniami UV chronią obumarłe komórki warstwy rogowej odbijające i pochłaniające promienie UV oraz zawarty w pocie kwas urokanowy, filtrujący światło •• tworzenie barwnika - melaniny, który częściowo pochłania, częściowo rozprasza promienie UV • zgrubienie warstwy rogowej 4) czynności obronne przed bakteriami • nieuszkodzona warstwa rogowa naskórka • wysychanie powierzchniowe skóry - wykazano, że bakterie szybciej znikają ze skóry suchej, natomiast nadmierne pocenie powoduje macerację naskórka, która niszczy właściwości obronne • kwaśny płaszcz lipidowy skóry - zawiera w składzie kwas mlekowy i kwasy tłuszczowe, które na powierzchni skóry działają bakteriostatycznie 5) czynność regulacji ciepła polega głównie na utracie ciepła drogą: •• pocenia - występuje w wysokiej temperaturze, w następstwie dużego wysiłku fizycznego a także w spoczynku, gdy temperatura przekracza 31-34oC 9

• parowania - jest zjawiskiem stałym i nie występuje tylko w powietrzu nasyconym parą czy w wilgotnym klimacie •

przewodnictwa - oddawania ciepła otoczeniu np. ubraniu

• przewiewu niewidocznego - jest to utrata ciepła poprzez niewidoczną parę, przez co nie następuje utrata rozpuszczonych w niej związków jak przy poceniu (ogólna utrata wody tą drogą wynosi w ciągu doby około 500g) 6) czynność resorpcyj na (wchłanianie poprzez skórę): Skóra pełni rolę bariery aktywnej tzn. potrafi przyswoić sobie wiele substancji odżywczych - wchłania je, przetwarza i wbudowuje w swoje struktury • odbywa się poprzez gruczoły potowe, łojowe, mieszki włosowe, przez błonę komórkową oraz przestrzeń międzykomórkową • czynniki wpływające na przenikanie: -

właściwości chemiczne i fizyczne związku chemicznego (najłatwiej przenikająmałocząsteczkowe)

-

stężenie związku chemicznego (na ogół im większe stężenie, tym większe wchłanianie, ale czasem zbyt wysokie stężenie może hamować wchłanianie)

-

ładunek elektryczny (może ułatwiać lub utrudniać przenikanie - np. przy jontoforezie lepiej przenikają substancje o niskim stężeniu) stan skóry (gruby płaszcz lipidowy i warstwa rogowa powoduje mniejsze wchłanianie substancji tłuszczowych, natomiast duża liczba mieszków włosowych powoduj e większe wchłanianie)

• czynniki zwiększające przenikanie przez skórę: -

temperatura i przegrzanie skóry np. naświetlanie promieniami IR

-

wilgotność skóry

-

złuszczenie warstwy rogowej

-

masaż

DyfuZja

Rwstohniowa przez warstwę rogową

B, Dyfuzja przez tiuszcz: warstwy mgowej C. Ojiuzja przez ujścia gruczołów poto\vych

'

I

7) czynność wydzielnicza i regulacja równowagi wodno-oddechowej 8) jako narząd czucia 9) w metabolizmie białek, lipidów, węglowodanów, witamin zarówno rozpuszczalnych w tłuszczach, jak iw wodzie 10) w procesach odpornościowych

ustroju

Układ immunologiczny ma za zadanie zapewnienie organizmowi zdrowia, chroniąc go przed substancjami obcymi, bakteriami i wirusami, które codziennie atakują nasz organizm, Wyróżniamy nieswoiste mechanizmy obronne układu odporności wrodzonej i swoiste układu odporności adaptacyjnej. 10

a) mechanizmy odporności wrodzonej (nieswoistej) -

bariera warstwy rogowej - chroni przed urazami mechanicznymi

-

płaszcz lipidowy na powierzchni skóry - jest niekorzystnym podłożem dla szkodliwych mikroorganizmów

-

komórki Langerhansa (fagocyty, komórki żerne) - rozpoznają ciało obce, przemieszczają i degradująje oraz uwalniając mediatory przekazują sygnały innym komórkom, które też zostają włączone w reakcję obronną

b) mechanizmy odporności nabytej (swoistej) wykształcają się z biegiem lat w czasie kontaktu z mikroorganizmami i ciałami obcymi środowiska -

komórki Langerhansa (fagocyty) - rozpoznają ciało obce i przekazująje

-

limfocyty B - wywołują reakcje obronne wytwarzając przeciwciała

-

limfocyty T - pomagają limfocytom T w reagowaniu na obce antygeny, dzięki uwalnianiu mediatorów i komórek NK (natural killer)

11

limfocytom T

1.2. Zabarwienie skórY __ ~~_~

~~-,-"",,_~

._._

Barwa skóry zależy od: grubości naskórka unaczynienia skóry zawartości barwnika skórnego - melaniny. Intensywność barwy skóry nie zależy od chemicznych różnic barwnika, lecz jedynie od stopnia skupienia ziaren melaniny. Zawartość barwnika ulega ona nie tylko wahaniom u ludzi rasy białej, ale także rasy czarnej. U ludzi rasy białej skóra jest zwykle jaśniejsza u kobiet niż u mężczyzn. W dzieciństwie jest jaśniejsza niż w wieku dojrzałym, w wieku starczym zaś naj ciemniej sza. W obrębie odsłoniętych części ciała skóra jest ciemniejsza niż w częściach zakrytych, co jest związane z działaniem promieni ultrafioletowych. naturalnego zabarwienia włókien kolagenowych skóry (mają one odcień niebieskawobiały) obecności chorobowych lub przypadkowych barwników, które dostały się do skóry np. karoten Z optycznego punktu widzenia naskórek i skóra właściwa stanowią tzw. środowisko mętne. Krew w żyłach przeświecająca sprawia wrażenie cieczy o niebieskawym zabarwieniu. Im cieńsza jest warstwa skóry, tym bardziej krew nabiera odcienia niebieskawego. Tzw. krew niebieska jest objawem wskazującym na cienkość i delikatność skóry. W procesie starzenia się sprężystość skóry zmniejsza się, następuje jej zwiotczenie.

12

1.3. Powierzchnia skóry jest pokryta płaszczem lipidowym, który jest mieszaniną łoju wydzielanego przez gruczoły łojowe, z którym mieszają się lipidy pochodzące z komórek naskórka, a na częściach odsłoniętych dołączają się związki pochodzące z zewnątrz np. składniki kosmetyków. W konsekwencji płaszcz ten zawiera: woski, tłuszcze, kwasy tłuszczowe i węglowodory. Z cieniutką warstwą wydzielonego potu stanowi on płaszcz hydrolipidowy, będący zawiesiną olejowo - wodną. Grubość płaszczajest zmienna w różnych okresach życia. Płaszcz hydrolipidowy na powierzchni warstwy rogowej wraz z keratyną reguluje procesy wchłaniania i przenikania do skóry zarówno substancji rozpuszczalnych w tłuszczach jak i w wodzie, dlatego ma duże znaczenie dla utrzymania odpowiedniego nawodnienia warstwy rogowej. Chroni skórę przed szkodliwym wpływem czynników mechanicznych, nadaje jej stan natłuszczenia, przeciwdziała wysychaniu skóry, jej pękaniu. Substancje zawarte w pocie, kwas węglowy powstający w wyniku usuwania przez skórę dwutlenku węgla oraz wolne kwasy tłuszczowe PTS utrzymują pH na powierzchni skóry na poziomie 4,5 - 7. Kwaśny odczyn płaszcza lipidowego stanowi zabezpieczenie przed szkodliwymi czynnikami chemicznymi, bakteriami i grzybami. Czynności obronne przed przenikaniem zaczynają się na powierzchni naskórka przez działanie płaszcza lipidowego. Niszcząco na płaszcz działają mydła alkaliczne i detergenty, powodując zobojętnienie kwasów PTS. Powoduje to w konsekwencji podwyższenie pH skóry. Okres całkowitego odtuszczenia trwa od 10 - 20 minut, odnowa płaszcza tłuszczowego natomiast około godziny. Odnowa ta następuje dzięki substancjom buforującym, czyli związkom ustalającym pH na konkretnym poziomie. Dobre preparaty kosmetyczne, dzięki substancjom buforującym nie zmieniają pH skóry człowieka, dostosowując się do niego. Kwaśne środowisko nie sprzyja rozwojowi mikroorganizmów oraz w znacznym stopniu wpływa na przepuszczalność skóry. Należy pamiętać, że stosowanie preparatów znacznie obniżających pH płaszcza lipidowego powoduje, że kwasy tłuszczowe wchodzące w jego skład (np. kwas palmitynowy) występują w formie niezjonizowanej, przyczyniając się do upłynnienia struktur lipidowych, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu przepuszczalności skóry. Jest to wskazane w przypadku, gdy chcemy wprowadzić w głąb naskórka pewne substancje aktywne kosmetyku. Na tej zasadzie opiera się działanie kwasów owocowych jako nośników, tzn. substancji ułatwiających przenikanie do skóry innych składników preparatów kosmetycznych.

13

1.4. Budowanaskórk"~,,,-

..... ,~~~

~--.J

Skóra składa się z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Poza tym zawiera przydatki (gruczoły łojowe, potowe, mieszki włosowe), naczynia krwionośne i chłonne oraz zakończenia nerwowe.

WarSlV'I8 kolczysta

8udowa naskórka: skfada się on z warstw róznicujących się komórek. Od środka ku górze' warstwa rozrodcza (warstwa podstawna), warstw'a komórek kolczystych (warsn.va kolczysta), komórki ziarniste (warstwa ziarnista) i warstwa zrogowaciała (warstwa rogowa).

Naskórek (epidermis) stanowi granicę między organizmem

a otaczającym nas światem zewnętrznym

zbudowany jest z keratynocytów i składa się z 5 warstw:

1.4.1. Warstwa podstawna jest najniżej położoną warstwą komórek o wydłużonych, silnie zasadochłonnych jądrach. W warstwie tej majdują się specjalne komórki - melanocyty, które zawierają brunatny barwnik skóry - melaninę. Zwana jest również rozrodczą, gdyż występują tu naj obficiej figury podziału. W obrębie tej warstwy stwierdza się prekursory keratyny, która jest ostatecznym produktem metabolizmu naskórka. Powstałe tutaj komórki przesuwają się ku powierzchni skóry.

1.4.2. Warstwa kolczysta składa się z kilku rzędów wielobocznych komórek, ulegających spłaszczeniu w kierunku powierzchni skóry. Pomiędzy komórkami znajdują się przestrzenie wypełnione substancją mukopolisacharydowo-białkową. Powyżej warstwy kolczystej rozpoczyna się proces terminalnej keratynizacji, toteż dla odróżnienia warstwy podstawna i kolczysta są łączone wspólną nazwą warstwy Malpighiego. Jest to naskórek żywy. Jest to najgrubsza część naskórka. Komórki tutaj ciągle przesuwają się w górę ku warstwie ziarnistej.

1.4.3. Warstwa ziarnista składa się z kilku szeregów wrzecionowatych komórek o spłaszczonych jądrach, wypełnionych silnie zasadochłonnymi ziarnami keratohialiny. Ziarna te stanowią ważny produkt pośredni w procesie wytwarzania 14

keratyny. Warstwa tajest nieprzezroczysta i zasłania wypełnione krwią naczynia znajdujące się w skórze właściwej. Warstwy ziarnistej brak na wargach, dzięki czemu mają one barwę czerwoną.

1.4.4. Warstwa jasna lub pośrednia jest to wąskie pasmo leżące ponad warstwą ziarnistą. Ma ona duże znaczenie w zaburzeniach rogowacenia. Jest to jasna warstwa widoczna tylko w naskórku bardzo grubym (np. na dłoniach i podeszwach).

1.4.5. Warstwa rogowa składa się ze spłaszczonych komórek pozbawionych jąder (korneocytów), przylegających do siebie w dolnych warstwach, a luźno ułożonych na powierzchni i ulegających złuszczaniu. W skład tej warstwy wchodzi około 50% keratyny, a pozostałe 50% tworzą substancje rozpuszczalne w wodzie np. aminokwasy, lipidy, woda. Im warstwa rogowa jest grubsza i starsza, tym skóra przybiera odcień bardziej żółtawy, co jest bardziej widoczne na dłoniach i podeszwach. W warstwie tej zachodzi ostateczny proces rogowacenia komórek. Warstwa ta nadaje skórze sprężystość i chroni ją przed szkodliwymi wpływami zewnętrznymi. Warstwa rogowa zawiera keratynę, która wiążąc wodę nadaje jej elastyczność. Oporność keratyny powoduje ochronę niżej leżących warstw naskórka przed czynnikami mechanicznymi, chemicznymi (głównie kwasami) i promieniami pozafioletowymi (zgrubienie warstwy rogowej przy opalaniu)

Warstwa zrog()wliciala

przypomina mur z cegiet:

tkank<'51rogowa, keratvnacyty, pOłączone sa mocno spoiwem tJUs"czbwym.

'.

Komórki warstwy rogowej zlepione są ze sobą za pomocą tzw. "cementu międzykomórkowego", mającego strukturę ciekłokrystaliczną - tzn. uporządkowane lamelle (warstwy) lipidowe zanurzone są w roztworze zwanym NMF (naturalnym czynnikiem nawilżającym). W skład lamelli wchodzą ceramidy (40%), woski, kwasy tłuszczowe i sterole (np. cholesterol). NMF natomiast zawiera aminokwasy, kwas piroglutaminowy, mocznik, amoniak, kwas moczowy, glikozoaminę, kreatyninę, potas, sód, wapń, magnez fosforany, chlorki, mleczany, mrówczany, cytryniany. "Cement międzykomórkowy" zapewnia spoistość warstwie rogowej i ziarnistej, decyduje o zatrzymaniu wody w naskórku, zapewnia odpowiednią miękkość i elastyczność skórze, jest przejrzystym żelem nadającym skórze gładkość i świetlistość. Lipidy naskórka chroniąNMF, tworząc razem z nim układ ciekłokrystaliczny, który pokrywa keratynę zrogowaciałych keratynocytów. Przy niedoborze wody lipidy tworzą aglomeraty stałych kryształów, co powoduje dalszą ucieczkę wody. Układ ciekłokrystaliczny pozostaje płynny, pomimo, że cząsteczki składników ułożone są w sposób regularny (warstwowy, walcowaty, sferyczny). Struktura ciekłych kryształów zależy od rodzaju i ilości składników oraz od warunków fizycznych (np. temperatury). W kosmetyce układy ciekłokrystaliczne (oparte o sterole i lecytynę) stosuje się w preparatach pielęgnacyjnych, gdyż mają zdolność regenerowania i wzmacniania barier lipidowych naskórka. Ciekłe kryształy łatwiej penetrują naskórek i są wbudowywane w struktury przestrzeni międzykomórkowej. Zmniejszają TEWL, czyli transepidermalna utratę wody przez naskórek, działają więc nawilżająco i zmiękczająco. Kosmetyki z ciekłymi kryształami wykazują wydłużony efekt nawilżenia.

1.4.6. Komórki naskórka • keratynocyty - chronią przed intruzami z zewnątrz, biorą udział w reakcjach układu immunologicznego, stanowią 90% wszystkich komórek naskórka •

melanocyty - stanowią ochronę przed promieniami UV

• komórki Langerhansa (fagocyty, komórki żerne) - rozpoznają i unieszkodliwiają ciała obce, które przedostały się do skóry 15

1.4.7. Proces odnowy naskórka to okres trwający od podziału komórek warstwy podstawnej (keratynocytów) do utworzenia się komórek zrogowaciałych (komeocytów). Warstwą zapoczątkowującą cykl przemian jest warstwa podstawna, w której następuje nieustanny podział itworzenie komórek. Wędrują one z dołu do góry, a w czasie wędrówki w tych żywych komórkach zaczyna się odkładać keratyna. Pojawienie się w komórkach mas zrogowaciałych powoduje ich obumieranie i złuszczanie. Zakończeniem przemian jest pojawienie się warstwy zrogowaciałej (rogowacenie), która jest warstwą biologicznie martwą - następuje jej złuszczanie. Przesuwanie się komórek warstwy podstawnej (keratynocytów) ku powierzchni aż do wystąpienia ich całkowitego zrogowacenia trwa około 26-28dni, z wiekiem zaś ulega wydłużeniu. W normalnych warunkach złuszcza się dziennie 0,05-0,5 g komórek warstwy rogowej. W niektórych stanach chorobowych, np. w łuszczycy proces ten może sięgać do 13 g, natomiast w skórze z objawami zaniku spada poniżej 0,05 g. Jednym z najważniejszych czynników kontrolujących proces namnażania się i różnicowania keratynocytów jest TGF-beta (transforming growth factor), który jest wytwarzany przez komórki naskórka.

1.4.8. Strefa błony podstawnej Błona podstawna oddziela naskórek od skóry właściwej, jest strukturą złożoną z białek iproteoglikanów, wytwarzanych zarówno przez komórki naskórka, j ak i komórki tkanki łącznej skóry właściwej. Składa się ona z : • blaszki jasnej -to część przylegająca do komórek podstawnych naskórka, widoczna w postaci jasnego pasma. Głównym składnikiem tej blaszki jest laminina (wielkocząsteczkowa glikoproteina). W cząsteczce lamininy wykryto specjale miejsca łączące się z kolagenem typu IV, z proteoglikanami oraz miejsce wiążące się z receptorami komórek. • blaszki ciemnej - to część przylegająca do skóry właściwej. Głównymi składnikami tej blaszki jest kolagen typu IV, nie scharakteryzowany antygen kolagenowy KF-l oraz proteoglikany. Składniki błony podstawnej warunkują nie tylko przyczepianie się naskórka do skóry właściwej, ale istotnie wpływają na proliferację (namnażanie) i różnicowanie się keratynocytów. Jest to szczególnie ważne w przebiegu procesów regeneracyjnych występujących po uszkodzeniu naskórka i błony podstawnej.

16

1.5. Budowa skóry właściwej

(corium derm_is;...#-

--"

Skóra właściwa zbudowana jest z włókien tkanki łącznej (kolagenowych, sprężystych i retikulinowych), międzykomórkowej substancji podstawnej, zawiera komórki łącznotkankowe, naczynia krwionośna, zakończenia nerwowe i przydatki skóry. Granica skórno - naskórkowa ma przebieg falisty, a wyniosłości skóry pomiędzy soplami naskórkowymi noszą nazwę brodawek. Skórę właściwą można podzielić na 2 części, są to:

1.5.1. Warstwa brodawkowa to górna część skóry właściwej, jej granica z naskórkiem przebiega faliście, obejmuje brodawki i zawiera liczne drobne naczynia krwionośne. Zapewnia rozciągliwość skóry, zaopatrywanie naskórka, odprowadzanie produktów przemiany materii i ciał obcych, przekazywanie bodźców.

1.5.2. Warstwa siateczkowa to część położona głębiej, sąsiadująca z tkanką podskórną, różni się bardziej zbitym charakterem kolagenu. Zapewnia wytrzymałość i odporność skóry na uderzenia, uciski, pchnięcia oraz wiąże wodę. Podścielisko łącznotkankowe

składa się z włókien tkanki łącznej takich jak:

• włókna kolagenowe stanowią ok. 72 % suchej masy skóry, są więc jej główną składową. Są to włókna grube, o przebiegu falistym, krzyżujące się i przeplatające nawzajem. Grubość ich jest zmienna. Cechują się rozciągliwością i odpornością na urazy mechaniczne. Włókna kolagenowe są niejednorodnym białkiem, charakteryzującym się dużą ilością hydroksyproliny (13,4 %). W skład włókien kolagenowych wchodzą także śluzowielocukry, wypełniają przestrzeń między włókienkami. • włókna sprężyste występują w mniejszej ilości niż włókna kolagenowe, tworząc siatkę oplatającą włókna kolagenowe. Stanowiąjedynie 2 % suchej masy skóry. Ich rozciągliwość jest znaczna - do 50 % - i od nich zależy sprężystość i rozciągliwość skóry. Są zbudowane z cienkich włókienek złożonych z elastyny, przestrzenie między włókienkami wypełnione są wypełnione są bezpostaciową substancją glikoproteinową. U osób starszych oraz w miejscach narażonych na działanie promieni słonecznych ulegają zwyrodnieniu i zbijają się wraz z włóknami kolagenowymi w bezpostaciową masę barwiącąsięjak włókna sprężyste. Spowodowane jest to tym, iż są one powiązane anatomicznie i czynnościowo. • włókna retikulinowe występują w postaci pojedynczych włókien w otoczeniu naczyń włosowatych, gruczołów łojowych i potowych, mieszków włosowych i włókien nerwowy. Ilość tych włókien wzrasta w przewlekłych stanach zapalnych skóry. Substancja podstawna zajmuje przestrzeń między włóknami, jest bezpostaciową masą, składa się z śluzowielocukrów, kwasu hialuronowego i chondroitynosiarkowego oraz białek i glikoprotein. Substancja ta odgrywa dużą rolą w obronności i przepuszczalności skóry. Komórki tkanki łącznej występujące w skórze właściwej to: •

fibroblasty to główne komórki skóry właściwej wytwarzające włóknisty kolagen

•

histiocyty to wędrujące komórki rozpoznające ciała obce i fagocytujące (pochłaniające) je

•

komórki tuczne wytwarzająmediatory

•

pojedyncze komórki krwi (limfocyty)

uwalniane w trakcie reakcji zapalnych

W potocznym znaczeniu określenie "skóra" jest stosowane w dwóch przypadkach: może opisywać skórę jako całość, w przypadku gdy nie musimy różnicować poszczególnych jej elementów - mówimy np. że słońce niekorzystnie wpływa na naszą skórę, gdyż promienie działają na naskórek i skórę właściwą nie jest poprawne stosowanie terminu "skóra" tylko do samego naskórka, gdyż powoduje mylne zrozumienie działania niektórych substancji zawartych w lekach i kosmetykach - kosmetyki nie wchłaniają się do skóry, lecz do naskórka

17

Skóra jako bariera ochronna organizmu jest dość oporna na wcierane w nią preparaty. Często używane stwierdzenie: "krem źle się wchłania" daleko odstaje od prawdy. Nie sam krem się wchłania, lecz nieliczne składniki w nim zawarte, ich mała część pozostaje na powierzchni naskórka, a pozostałe około 50% z niej odparowuje. Kosmetyki mogą wchłonąć się tylko do warstwy rogowej, gdyż skóra jest doskonałym zabezpieczeniem przed wnikającymi z zewnątrz czynnikami, które mogą okazać się szkodliwe. Tylko liposomy wchłaniają się do głębszych warstw naskórka - do warstwy ziarnistej. Wyniki wielu badań dowodzą, że istnieją kosmetyki, które oddziałują pośrednio na skórę właściwą, ponieważ przyczyniają się do uwalniania w naskórku czynników pobudzających tzw. wzrostowych. Czynniki wtórne uruchomione w naskórku przenikają przez barierę naskórkową i mogą regulować pewne procesy zachodzące w skórze właściwej.

18

1.6. Budowa tkanki~odskórnej(subcutis) Składa się ze zrazików tłuszczowych przedzielonych zbitą tkanką łączną włóknistą. Zraziki tłuszczowe złożone są z komórek tłuszczowych. Wielkość i kształt zrazików tłuszczowych, a więc i grubość tkanki tłuszczowej, waha się w zależności od płci, wieku i stanu odżywiania. W przestrzeniach międzyzrazikowych tkanki podskórnej zawarte są części wydzielnicze gruczołów potowych oraz naczynia krwionośne i włókna nerwowe. Tkanka podskórna ma znaczenie podporowe dla skóry i pełni ochronną rolę przy urazach mechanicznych. Łączy skórę właściwą z głębiej położonymi tworami, jak ścięgna, mięśnie, kości.

1.6.1. Układ naczyniowy skóry (naczynia krwionośne i chłonne) Skóra jest bardzo obficie ukrwiona. Układ naczyniowy składa się z naczyń włosowatych (kapilarów), przedwłosowatych (prekapilarów) oraz naczyń żylnych i tętniczych. Tętnice zaopatrują tkankę łączną skóry w składniki odżywcze i tlen. Produkty przemiany materii odprowadzane są żyłami i częściowo naczyniami limfatycznymi. Naczynia skórne mają podstawowe znaczenie dla regulacji cieplnej. Ścisły związek naczyń krwionośnych skóry i tkanki podskórnej powoduje, że tkanka podskórne zostaje często wciągnięta wtórnie w proces chorobowy toczący się w skórze.

1.6.2. Unerwienie skóry Skóra jest organem bardzo silnie unerwionym, a wynika to z jej zadania informowania o warunkach otoczenia, z którymi styka się ustrój, oraz z konieczności przystosowania się do tych warunków dla ochrony całego ustroju. Wolne zakończenia nerwowe wnikają do naskórka oraz oplatają przydatki i gruczoły łojowe, potowe, mieszki włosowe oraz wnikają do mięśni naczyń. Przyjmuje się, że wszystkie rodzaje czucia skórnego: uścisku, dotyku, ciepła i zimna, bólu oraz świądu są odbierane przez sieć nerwową.

1.7.1. Gruczoły potowe Gruczoły potowe składają się z części wydzielniczej położonej w tkance podskórnej lub głębokich warstwach skóry właściwej, przewodu wyprowadzającego i ujścia, które w gruczołach ekrynowych znajdują się w naskórku, a w gruczołach apokrynowych - w kanale włosowym lub naskórku. Dzielą się na 2 typy: • gruczoły ekrynowe, występujące w całej skórze, z wyjątkiem warg i części płciowych, a największe ich nagromadzenie występuje w obrębie dłoni, stóp i na głowie. • gruczoły apokrynowe, związane z mieszkami włosowymi, a rozmieszczone w okolicach pachowych, płciowych, odbytu, brodawek sutkowych oraz powiek. Gruczoły ekrynowe istnieją od urodzenia, z wiekiem ich liczba maleje, odgrywają rolę w regulacji cieplnej. Wzmożone wydzielanie potu zachodzi w przypadku wzrostu temperatury otoczenia (powyżej 310C) lub nadmiernego wytwarzania ciepła w ustroju. Gruczoły apokrynowe istnieją od urodzenia, ale ich czynność rozpoczyna się dopiero w okresie pokwitania, oddziałują głównie na bodźce hormonalne (podniecenie płciowe) i emocjonalne (strach). U kobiet jest ich więcej niż u mężczyzn. Zapach potu apokrynowego, uważany dawniej za charakterystyczną cechę rasową lub osobniczą, okazał się być związany z rozkładem potu pod wpływem bakterii i może być całkowicie usunięty przez odpowiednie postępowanie przeciwbakteryjne. Skład potu Skład chemiczny potu jest zależny od wielu czynników - pokarmów, warunków klimatycznych, wpływów hormonalnych itp. Pot jest bardzo rozcieńczonym roztworem chlorku sodu, zawierającym ponadto związki mineralne (potasu, wapnia, magnezu, żelaza), a także mocznik, kwas mlekowy, węglowodany, lipidy i inne. Ma odczyn lekko kwaśny (pH 4,0 - 6,8 pot ekrynowy) lub obojętny (albo lekko zasadowy) - pot apokrynowy. Wydzielanie potu jest zależne od układu nerwowego. Ośrodkowy układ nerwowy wywiera bardzo wyraźny wpływ na czynność gruczołów potowych (pocenie emocjonalne, zwłaszcza dłoni, stóp i twarzy). Wydzielany na powierzchnię skóry pot tworzy z łojem zawiesinę olej/woda lub woda/olej. Przykry zapach potu pochodzi zjego 19

rozkładu przez bakterie, jełczenia kwasów tłuszczowych, własnych zapachów bakteryjnej flory skórnej (bakterie i grzyby).

1.7.2.Gruczoły łojowe Gruczoł łojowy ma kolbowato rozszerzoną część wydzielniczą i krótki przewód wyprowadzający. Gruczoł łojowy składa się ze zrazików (zbudowanych z komórek tłuszczowych). Na obwodzie zrazika znajduje się rząd komórek rozrodczych. Gruczoły łojowe należą do gruczołów holokrynowych, czyli ich czynność wydzielnicza jest związana ze zniszczeniem komórek wydzielniczych. Komórki te zostają następnie odtworzone przez warstwę rozrodczą, Znajdują się na całej powierzchni skóry, z wyjątkiem dłoni i stóp. Największe ich nagromadzenie występuje na głowie i twarzy, w okolicy mostka i w okolicy międzyłopatkowej, czyli tzw. okolicach łojotokowych. Podział gruczołów łojowych: gruczoły rozwojowo związane z mieszkiem włosowym (90% wszystkich gruczołów) gruczoły rozwojowo całkowicie niezależne od włosów (występują w obrębie czerwieni warg, brodawki sutkowej, pępka, górnych powiek) Wydzielanie łoju jest wspomagane przez skurcz mięśni przywłosowych. Skurcz taki występuje pod wpływem zimna lub bodźców psychicznych ijest popularnie określany jako "gęsia skórka". Rola łoju polega na osłonie skóry przed działaniem czynników mechanicznych, chemicznych i bakteryjnych, w jego skład wchodzą kwasy tłuszczowe powstające w wyniku działania lipaz bakteryjnych; skwalen, cholesterol i jego estry, fosfolipidy i in. Wydzielanie łoju podlega wahaniom w różnych okresach życia. Jest ono duże u noworodków, następnie ulega znacznemu zmniejszeniu, narastając ponownie w okresie pokwitania. Powyżej 40 roku życia wydzielanie łoju zmniejsza się bardzo wyraźnie, zwłaszcza u kobiet ok. 60 roku życia. Czynność gruczołów łojowych podlega wpływom hormonalnym. Testosteron i progesteron powodują przerost gruczołów łojowych i ich wzmożone wydzielanie, estrogeny mają działanie hamujące, jednakże tylko jeśli są podawane w bardzo dużych dawkach. Odnowa łoju jest szybsza, jeśli jest on usuwany często z powierzchni skóry, co może mieć znaczenie w nasilaniu łojotoku.

1.7.3. Włosy Występują na całej powierzchni skóry, z wyjątkiem dłoni, podeszw, bocznych powierzchni palców dłoni i stóp oraz miejsc przejścia skóry w błonę śluzową. Liczba włosów ulega wahaniom w zależności od okolicy skóry i od wieku człowieka. Przyjmuje się w przybliżeniu, że na głowie znajduje się ok. 120000 mieszków włosowych, a na całym ciele do 5 mln. Czynniki rasowe odgrywają rolę, jeśli chodzi o grubość i długość włosów oraz o sposób ich skręcenia. Widoczne są również różnice zależne od płci i wieku. Miesięczny przyrost włosa wynosi 1-1,5 cm. Na wzrost włosa ma wpływ klimat, pora roku, płeć i wiek. W wieku starszym włosy rosną wolniej. Najszybciej rosną włosy między 15 a 30 r. ż., między 50 a 60 r. ż. widoczny jest wyraźny spadek szybkości wzrostu. Mieszek włosowy składa się z części nabłonkowej i łącznotkankowej. Z części nabłonkowej, zwanej macierzą, powstaje w wyniku rogowacenia łodyga włosa. Poza tym część nabłonkowa tworzy pochewkę dochodzącą do powierzchni skóry. Główną częścią łącznotkankowąjest brodawka włosa (utworzona z komórek i substancji podstawnej tkanki łącznej), opatrzona w naczynia krwionośne i nerwy, która jest ściśle związana z macierzą. Zniszczenie tej części powoduje trwałą utratę włosa, podczas gdy uszkodzenie części nabłonkowąjest odwracalne. Dolna, kolbowato rozszerzona część łodygi włosa to opuszka (cebulka), w której znajdują się komórki macierzy włosa, należące do najszybciej rozmnażających się komórek w ustroju. Włos składa się z warstwy rdzennej, korowej i osłonki włosa. Gruczoły łojowe związane są z włosem, a ich przewody wyprowadzające wchodzą do mieszka włosowego w pobliżu naskórka, między włosem właściwym a pochewką zewnętrzną włosa. Wydzielina gruczołów łojowych natłuszcza włos. Wypchnięcie łoju do przewodu wyprowadzającego następuje pod wpływem skurczu mięśni przywłosowych. Fazy cyklu włosowego: • okres wzrostu (anagen) - występuje w przeważającej większości włosów owłosionej skóry głowy (ok. 8085 %) i trwa 3-6 lat. Cechą znamienną włosa anagenowego jest dobrze wykształcona opuszka. • okres inwolucji (katagen) -trwa kilka dni do 2 tygodni, znajduje się w nim ok. 0,5-1 % włosów. W tej fazie opuszka stopniowo zanika i ulega postępującemu rogowaceniu z przesunięciem ku górze, w wyniku czego tworzy się charakterystyczna kolba złożona z niezróżnicowanych i zrogowaciałych komórek, z których w okresie anagenu powstanie nowa opuszka. 20

• okres spoczynku (telogen) - trwa 2-4 miesiące, znajduje się w nim około 10-20 % włosów owłosionej skóry głowy. W tym okresie górna część mieszka jest zachowana, natomiast zrogowaciały korzeń włosa leży bliżej powierzchnia poziomie przyczepu mięśnia przywłosowego, tworząc tzw. kolbę.

1.7.4. Paznokcie są zrogowaciałymi płytkami, pokrywającymi powierzchnie grzbietowe ostatnich paliczków. W procesie rogowacenia paznokci nie wytwarza się warstwa ziarnista. Część tylna i boczne paznokcia umieszczone są w fałdzie naskórkowym, który nazywa się wałem paznokciowym. Składają się z następujących części: 1) macierz - miejsce wzrostu płytki paznokciowej 2) strefa keratogenna 3) łożysko - składa się z komórek podścieliska łącznotkankowego, na nim spoczywa płytka paznokciowa 4) hyponychium - połączenie wolnego brzegu płytki paznokciowej z łożyskiem 5) płytka paznokciowa 6) lunula (zbielenie w kształcie półksiężyca), łękotka, obłączek 7) obrębek naskórkowy (eponychium, skórka) - chroni płytkę od strony wału. Wzrost płytek paznokciowych wynosi ok. 3 mm miesięcznie, a całkowity odrost paznokcia trwa 150 dni w obrębie rąk, 2-3 razy dłużej w obrębie stóp. Wzrost podlega rytmowi dobowemu, w czasie dnia wzrost jest szybszy. W dzieciństwie i wieku starczym wzrost paznokci jest wolniejszy. Grubość i kształt płytek wykazuje znaczne różnice indywidualne.

1.8. Budowa chemiczna skóry 1.8.1. Naskórek Związki budujące naskórek to ceramidy, cholesterol, wolne kwasy tłuszczowe, naturalny czynnik nawilżający NMF, keratyna (buduje także włosy i paznokcie) Ceramidy (sfingolipidy) stanowią 65 % tłuszczy naskórka (i w niewielkiej ilości włosów), są wytwarzane w wewnętrznych warstwach naskórka. Zbudowane są z polarnej główki i niepolamego ogona (polarna - R-C=O, N'(CH3)3, niepolama - węglowodorowa). Tworzą one spoiwo między komórkami zabezpieczające przed działaniem czynników zewnętrznych głębsze warstwy skóry oraz zapewniają równowagę wodno - lipidową skóry. Spoiwo między komórkami naskórka zawierające ceramidy zaczyna zanikać w wieku 40 lat, nie produkuje już ceramidów. Ceramidy niszczy też promieniowanie UV, środki powierzchniowo czynne, dlatego trzeba je uzupełniać przez wprowadzenie ceramidów np. w kremach. W naszej skórze istnieje 100 różnych ceramidów, różniących się nieznacznie budową. To amidowe połączenia sfingozyny (estry kwasu cholinofosforowego ) z kwasami tłuszczowymi. Funkcja ceramidów polega na skutecznym zatrzymywaniu wody w skórze, ochronie przed jej odparowywaniem oraz zapewnieniu spoistości warstwy rogowej. Cholesterol należy do grupy naturalnych związków steroidowych. Jest składnikiem lipidów cementu komórkowego (20 % lipidów warstwy rogowej) oraz łoju skórnego (do 4 %). Wolne kwasy tłuszczowe obecne w naskórku to: kwas linolowy, linolenowy, arachidonowy. Są one składnikami tzw. witaminy F, inaczej Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych (NNKT) i lipidów międzykomórkowych warstwy rogowej. Odgrywają dużą rolę w zatrzymywaniu wody przez skórę, nie są produkowane w procesach metabolicznych i muszą być pobierane z otoczenia (głównie wolejach roślinnych) Naturalny Czynnik Nawilżający NMF to składniki warstwy rogowej naskórka nadające jej higroskopijność (zdolność pochłaniania wody). Przyjmuje się, że warstwa rogowa składa się w 58% z keratyny, 30% z NMF, 11% z lipidów, które chronią NMF i tworzą z nim emulsję - olej w wodzie, która pokrywa keratynę. W skład NMF wchodzą: aminokwasy, kwas piroglutaminowy, mocznik, amoniak, kwas moczowy, glikozoamina, kreatynina, potas, sód, wapń, magnez fosforany, chlorki, mleczany, mrówczany, cytryniany.

21

Keratyna to białko włókniste, nierozpuszczalne w wodzie. Składa się z długiego łańcucha peptydowego, posiada wiązania dwusiarczkowe, od których zależna jest struktura, wygląd, wytrzymałość mechaniczna, sztywność, podatność na skręcanie i układnie włosów. Zawiera ona 5% siarki i 20% azotu. Preparaty zawierające keratynę wbudowują się we włókno włosowe, dzięki obecności ugrupowań siarczkowych takich jak w ludzkiej keratynie. Powstaje w procesie keratynizacji.

1.8.2. Skóra właściwa Związki budujące skórę właściwą to kolagen, elastyna, mukopolisacharydy Kolagen to białko włókniste, podstawowy składnik włóknistej tkanki łącznej, ma wyjątkowe właściwości higroskopijne, kumuluje 70% wody naszej skóry, zbudowany jest z 19 aminokwasów. W młodym organizmie łańcuchy kolagenu są swobodne, ruchome, absorbują wodę. Zjawisko starzenia się skóry jest związane z postępującym przekształceniem się kolagenu rozpuszczalnego do postaci nierozpuszczalnej - staje się bardziej odporny na działanie chemiczne, mniej zdolny do utrzymywania wilgoci. Występuje 6 rodzajów kolagenów: 80-90% kolagenu typu I w skórze budującego grubsze włókna kolagenowe, warunkuje odporność na urazy i rozciągliwość (buduje poza tym kości i ścięgna) kolagen typu II buduje chrząstkę 8-19% kolagenu typu ID w skórze (budulec naczyń krwionośnych, warstwy brodawkowej skóry, tkanek płodu) - jest najważniejszym typem kolagenu, tworzy delikatną siateczkę drobnych włókienek, znajduje się w miejscach styku poszczególnych warstw skóry ze sobą, umożliwiając ich wzajemne przystosowanie się. Ma właściwości higroskopijne, w procesach starzenia się skóry kolagen ID sieciuje się tworząc sztywną strukturę, która traci zdolność absorbowania wody kolagen typu IV - stały składnik błon podstawnych Elastyna to białko włókniste, buduje włókna sprężyste skóry zapewniając skórze ciągliwość, sprężystość, elastyczność (1-2% w skórze). Można ją rozciągnąć do podwójnej długości i powraca do stanu wyjściowego. Towarzyszy kolagenowi, bo funkcjonuje tylko w środowisku wodnym, w którym kolagen pochłania wodę, bo elastyna nie jest higroskopijna. Mukopolisacharydy są głównymi składnikami tkanki łącznej (1,5% masy skóry), np. kwas hialuronowy i chondroitynosiarkowy. Funkcje: zapewniają tkankom elastyczność i przepływ substancj i odżywczych odpowiadają za utrzymanie optymalnego poziomu nawilżenia skóry działają osłaniająco na organy wewnętrzne. są odpowiedzialne za utrzymywanie prawidłowej struktury skóry spełniają funkcje łącznika naskórka ze skórą właściwą kwas hialuronowy wiąże 40 razy więcej wody niż sam waży, kolagen tylko 6 razy. Podczas komponowania profesjonalnych preparatów do oczyszczania i pielęgnacji twarzy i ciała bierze się pod uwagę wszystkie wnioski nasuwające się podczas analizy właściwości skóry. l) Należy więc raczej unikać kosmetyków myjących zawierających mydła, czyli sole potasowe i sodowe tłuszczów pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, posiadających odczyn zasadowy. Preparaty takie nadmiernie wyługowują skórę (tzn. wiążą kwasy tłuszczowe i likwidują frakcję lipidów) podwyższając tym samym jej pH i powodując powstawanie nieciągłości w "cemencie" międzykomórkowym naskórka. 2) Najcenniejsze substancje bakteriobójcze atakują wybiórczo jedynie mikroorganizmy nieprzyjazne skórze, nie uszkadzając pożytecznej flory bakteryjnej skóry (np. olejek z drzewa herbacianego).

22

1.9. Skóra dziecka

Ważnymi właściwościami skóry dziecięcej są: ograniczona funkcja ochronna większa zdolność wchłaniania różnych substancji słabo wykształcona tłuszczowa tkanka podskórna nie w pełni funkcjonujący układ immunologiczny Skóra dziecka jest wrażliwsza na drażniące substancje niż skóra dorosłego. Przy stosowaniu jakichkolwiek preparatów należy brać pod uwagę zwiększoną wchłanialność skóry dziecka. Łatwiej może dojść do zatruć substancjami wchłoniętymi przez skórę, gdyż u dzieci występuje niekorzystny stosunek objętości ciała do jego powierzchni. Układ immunologiczny noworodka nie jest jeszcze w pełni zdolny do działania i dopiero stopniowo się rozbudowuje. Dlatego też noworodki są bardziej podatne na zakażenia, ale jednocześnie układ odpornościowy jeszcze nie jest w stanie wywołać uczulenia kontaktowego. Znaczącą różnicą między skórą dziecięcą a skórą osoby dorosłej jest brak aktywności gruczołów łojowych, która rozpoczyna się dopiero w okresie dojrzewania. Dlatego tak ważne jest stosowanie kremów chroniących przed wiatrem, mrozem, słońcem, ponieważ skóra dziecka nie natłuszcza się sarna. Szczególnie istotna jest ochrona przed słońcem, gdyż skutki oparzeń słonecznych mogą pojawić się w wieku późniejszym.

23

Ogólna budowa skóry mężczyzny i kobiety jest identyczna - pewne różnice wynikająjedynie z odmiennego profilu hormonalnego - wszystkie odmienne cechy skóry mężczyzny zależne są od działania męskich hormonów płciowych, androgenów. Kryterium

Skóra kobiety

Skóra mężczyzny

Cera

Skóra bardziej sucha z powodu mniejszego wydzielanie łoju, stąd trądzik młodzieńczy ma łagodniejszy przebieg

Skóra mniej sucha (przeważnie mieszana lub tłusta) z powodu silniejszego wydzielania łoju spowodowanego działaniem androgenów, stąd trądzik młodzieńczy jest bardziej nasilony

Wrażliwość skóry

Większa ze względu na częste stosowanie kosmetyki kolorowej, częstsze występowanie odczynów alergicznych i z podrażnienia

Mniejsza

Naskórek

Cieńszy

Grubszy o około 25%, warstwa rogowa ma więcej pokładów zrogowaciałych komórek

Barwnik

Jaśniejsza karnacja - mniej barwnika

Ciemniejsza karnacja - więcej barwnika

Skóra właściwa

Cieńsza, więcej włókien sprężystych w tkance łącznej, są luźniej splecione, ale nieco słabsza sieć łącznotkankowa

Grubsza skóra właściwa o innej strukturze splotu włókien, posiada mniej włókien sprężystych

Zmarszczki

Wcześniejsze powstawanie zmarszczek, zmarszczki bardziej płaskie

Późniejsze powstawanie zmarszczek, zmarszczki głębsze, bardziej widoczne, co jest związane naj prawdopodobniej z niedostateczną pielęgnacją i brakiem ochrony przed czynnikami zewnętrznymi oraz z wykonywanym zawodem

Zawartość kolagenu

Mniejsza

Większa, ale podobnie jak u kobiet zmniejsza się o około 1% w ciągu każdego roku dorosłego życia.

Włosy

Włosy delikatniejsze, cykl włosowy trwa około 5 lat, dlatego maksymalna długość włosów na głowie może być u kobiet znacznie większa. Włosy rzadko wypadają

Włosy mogą być nieco grubsze, ale cykl włosowy jest znacznie krótszy - około 3 lat. Włosy częściej wypadają, gdyż mieszki włosowe reagują na hormony płciowe

Owłosienie ciała

Skąpe owłosienie ciała

Bujniejsze owłosienie ciała, gdyż męskie hormony płciowe działają stymulująco na 24

mieszki włosowe Gruczoły potowe

Mniejsze wydzielanie potu, ponieważ mniejszajest liczba gruczołów potowych. W okresie pokwitania pocenie rąk i stóp może być jednak większe u dziewcząt.

Więcej gruczołów potowych, dlatego większa potliwość. Męski pot ma niższe pH (około 5,0)

Tkanka tłuszczowa podskórna

Bardziej obfita tkanka tłuszczowa podskórna, luźniej ułożone pasma tkanki łącznej

Mniej tkanki tłuszczowej podskórnej, mocniejsza tkanka łączna, stąd mniejsza skłonność do występowania cellulitu

25