Lohmann M. - Obserwujemy ptaki

Dr Michael Lohmann

PIS TREŚCI

IECIŃSTWO PTAKÓW ki gniazdujące na drzewach, na ziemi i w dziuplach

SPIS TREŚCI

1 8

OGRÓD PRZYJAZNY PTAKOM

O P IS G A T U N K Ó W

Sposoby urządzenia ogrodu

32

rtalt gniazd 1materiał budulcowy

10

Drzewa i krzewy

34

a - kształt, barwa i wielkość zniesienia

14

Byliny dziko rosnące

35

zebieg lęgu

17

Rośliny pnące przy domu

36

ras wysiadywania jaj

19

Uprawa ogrodu sprzyjająca ptakom

36

igniazdownikl i gniazdowniki ywlenle piskląt

19

POMOC PRZY LĘGACH

39

Skrzynki legowe

41

47

Jakie gatunki ptaków zostaną omówione

47

Apel do Czytelnika

47

DO DATEK

Tabelaryczne zestawienie danych dotyczących lęgu

120

120

22 Nota wydawnicza

DYCHÓW I PIELĘGNOWANIE MŁODYCH PTAKÓW 25 właściwe postępowanie ze „znajdami*

25

Vychów gniazdowników

26

Aychówzagniazdowników

29

5

Właściwe miejsce skrzynki_______________ Pomoc ptakom budującym gniazda odkryte

Kokoszka karm iąca pisklę

OPISANE GATUNKI Perkoz dwuczuby 48

48 Strzyżyk 84

Czapla siwa 49

Pokrzywnica 85

Bocian biały 50

Kopciuszek 86

Łabędź niemy 51

Pleszka 87

Gęś gęgawa 52

Kos 88

Krzyżówka 53

Drozd śpiewak 89

Jastrząb 54

Rudzik 90

Myszofów 55

Trzcinniczek 91

Rybołów 56

Zaganiacz 92

Pustułka 57

Kaplurka (pokrzewka

Kokoszka

czarnołbista) 93

Kurka wodna 58

Pierwiosnek 94

Łyska 59

Zniczek 95

Bażant 60

Mucliotówka szara 96

Ostrygojad 61

Remiz 97

Sieweczka rzeczna 62

Raniuszek 98

Czajka 63

Sosnówka 99

Krwawodziób 64

Modraszka 100

Rybitwa rzeczna 65

Bogatka 101

Śmieszka 66

Kowalik 102

Mewa srebrzysta 67

Pełzacz ogrodowy 103

Gołąb miejski 68

Gąsiorek 104

Grzywacz 69

Sójka 105

Sierpówka 70

Sroka 106

Kukułka 71

Kawka 107

Płomykówka 72

Gawron 108

Puszczyk 73

Wrona 109

Uszatka 74

Szpak 110

Dzięcioł duży 75

Zięba 111

łerzyk 76

Dzwoniec 112

Brzegówka 77

Kulczyk 115

Dymówka 78

Szczygieł 114

Oknówka 79

Makolagwa 115

Skowronek 80

Gil 116

Świergotek drzewny 81

Trznadel 117

Pliszka siwa 82

Wróbel 118

Pluszcz 83

Mazurek 119

I

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

W ielu ludzi ma skłonności do uznawania naszego sposobu życia za wzór dla wszystkich pozostałych istot żywych, stwierdzając przy tym z za­ chwytem, że należymy do zu­ pełnego wyjątku. Jednak do­ kładna obserwacja świata przyrody uświadamia nam, że wiele, jeśli nie wszystkie ce­ chy, które często uważamy za właściwe tylko dla naszego gatunku, występują przynaj­ mniej w zarodku u zwierząt, z którymi nie jesteśmy wcale blisko spokrewnieni. Jeśli cho­ dzi o pielęgnowanie potom­ stwa, to n wielu gatunków można spotkać zaczątki takich cech jak miłość czy przywią­ zanie, które są przez nas wy­ soko cenione. Konrad L orenz, który cale swojo życie poświęci! obser­ wacji zachowania się ptaków i ryb, ciągle podkreślał, że sto­ larń naszego stosunku uczuiowego do zwierząt jest miai odnjnym wskaźnikiem pozio­ mu rozwoju, na jakim się one najdują. Innymi słowy: im I>ai dziej jesteśmy w stanie ■ ai /.iić się w psychikę zwierzęii. zrozumieć jego zachowa­ na-. intuicyjnie wyczuć jego ladości i cierpienia, tym zwiei r to znajduje się na wyż­ em stopniu rozwoju. Inlnak decyzja, co należy ro-

zumieć pod pojęciem wysoko rozwiniętego zwierzęcia nie należy do łatwych, gdyż ewo­ lucja począwszy od organizmu jednokomórkowego, a skoń­ czywszy na człowieku, nie przebiegała w linii prostej. Drzewo genealogiczne jest bo­ wiem zbudowane z wielu ga­ łęzi bocznych, których końce odznaczają się również dużą złożonością dotyczącą budowy ciata i zachowania. Pielęgno­ wanie potomstwa należy bez­ sprzecznie do jednego z bar­ dziej skomplikowanych zacho­ wań, wskazujących na wysoki stopień rozwoju. Zwierzęta prymitywne rozmnażają się podobnie jak rośliny, polega ono na tym, że duża ilość za­ płodnionych jaj bądź zarod­ ków z zapasem składników pokarmowych zostaje pozosta­

wiona własnemu niepewnemu losowi. Opiekę nad potomstwem moż­ na spotkać nie tylko u kręgow­ ców (włączywszy w to też gro­ mady ewolucyjnie starsze), ale również u bezkręgowców, przede wszystkim u owadów tworzących społeczeństwa. Ale nawet wyższa forma opieki nad potomstwem, w połącze­ niu z partnerstwem i rodziciel­ skim podziałem zajęć nie ogra­ nicza się tylko do najbliżej z nami spokrewnionej groma­ dy ssaków, lecz pojawia się już u ryb. W tym wypadku są to jednak wyjątki od ogólnej zasa­ dy, według której ogromna liczba potomstwa zostaje pozo­ stawiona własnemu losowi. Za­ sada ta odnosi się również do obu najbliżej nich stojących gromad kręgowców, czyli pta-

W n,is/cj szerokości geograficznej m.i/iln wilgi zawieszone na drzewie ii

l hodowlą niecodzienną

|uż naw et u niektórych gatunków ryb, jak np, u przedstawionego tu barw niaka czerwonobrzuchego, można zaobserw ow ać opiekę nad potomstwem

n ptaków potomstwem przenych i kulturowych, które sta­ A.s/ta)«*ii siv '/•wyjątku w regułę ły się możliwe dopiero wtedy, nym przypad i poląr/.ona jest często z part­ gdy ludziom udało się stwo­ przedstawia s nerskim podziałem pracy rzyć pomieszczenia klimatyzo­ Funkcja gniaz i z innymi złożonymi sposoba­ wane. Trudno sobie wyobra­ i ogranicza się mi zachowań, które poza nimi zić produkcję elektronicznych znane są tylko u ssaków. chowu piskląt, chipów w lesie czy na łące. z reguły korzys Ten gwałtowny skok dotyczą­ Podobnie wydaje się, że po­ tylko w okresie cy stosunków między rodzica­ wstanie określonych cech wysiadywać jaja mi i dziećmi przy przejściu od i umiejętności psychicznych ogrzewać i karu gadów do ptaków ma niewąt­ zależy od złożoności układu dynie w chłodny pliwy związek ze stałocieplnonerwowego, rozwijającego się zimowych dziupl ścią tych ostatnich. W zakre­ i działającego w „pomieszcze­ sem użytkowane sie „mechanizmu” rozmnaża­ niu klimatyzowanym”. Dlatego jako miejsca nocl nia ptaki nie różnią się bo­ tylko na pierwszy rzut oka Tym bardziej zdu wiem istotnie od bardziej pry­ może dziwić, że u gromady jest rozmaitość, a mitywnych kręgowców, zno­ zwierząt (ptaków) odłączonej i mistrzostwo wyk szących jaja. Następny skok przed wieloma milionami lat konstrukcji służący do zupełnie nowego typu roz­ od naszej lin ii rozwoju wystę­ ograniczonemu cel woju zarodka i stosunku ro­ pują bliskie nam sposoby za­ rodność przyrody w dzice-dzieci występuje dopie­ chowań. Są to umiejętności jąca nas stale w osł ro przy przejściu do ssaków, „rzemieślnicze", duża zdol­ razem wyraża się w których potomstwo rozwija się ność uczenia się, trwałe part­ miejsca, materiału b w macicy (łożysku), a po uro­ nerstwo (związki małżeńskie), go i kształcie gniazd dzeniu odżywiane jest mle­ artystyczny śpiew, a także sil­ Ja k się wydaje, każdy kiem matki. Czemu jednak na­ ne związki rodziców z dzieć­ przywiązuje dużą wa leży przypisać fakt, że najwyż­ mi, które w wielu wypadkach snego stylu budowy, sze formy opieki nad dziećmi można by określićjako „ser­ występują dopiero u dwu sta­ jednak sądzić, że pods deczne”. łocieplnych gromad zwierząt, funkcja gniazda, poleg a mianowicie u ptaków i ssa­ zapewnieniu przez kilk ków? Dzięki oddzielnemu dni ochrony jajom i pis układowi krwionośnemu oraz przed wpływami atmosi innym postępowym zmianom nymi i wrogami, nie dot natury organicznej i czynno­ zbyt wielu możliwości zf ściowej została osiągnięta a każdy artyzm wydaje s Gniazda ptasie, te często nie­ zdolność utrzymywania tem­ tu zbyteczny. Jednak wię’ zwykle kunsztowne budowle, peratury ciała stałej i w du­ gniazd ptasich jest tak im są niejednokrotnie nazywane żym stopniu niezależnej od dualna (co w tym wypadk mieszkaniami ptaków. Niektó­ temperatury otoczenia. Wiąże oznacza specyfikę gatunko rzy bowiem uważają, że nocą się to przyczynowo z wyższym że na podstawie miejsc icl parka ptaków tuli się do siebie stopniem rozwoju i różnico­ umieszczenia i sposobu bu w swoim pięknym i miękkim wania się ośrodkowego ukła­ wy, można często zorienhr gniazdku, w wyniku czego po­ du nerwowego, szczególnie się, jakiemu gatunkowi pta jawiają się jaja, później urocze mózgu. Można porównać to służą bądź służyły za kołyski pisklęta, a wreszcie gniazdo do wielu osiągnięć technicz­ chociaż czasem również w staje się miejscem zamieszka­ rębie gatunku istnieją w tyr nia całej rodziny. Otóż w żad­ zakresie spore różnice in d " dualne. Zależą one jednak ni

Ptaki gniazdujące na drzewach, na ziemi i w dziuplach

wtlownlktiw budujących gniazda na ziemi są bardziej zagrożone i dlatego mają odpowiednie upierzenie In piddytu skowronka)

w gtębi lądu ich okazałe gniaz­ da budowane są wyłącznie na drzewach. Odwrotnie postępuje czapla siwa, która swoje gniaz­ do buduje zazwyczaj wysoko na drzewach, ale też czasem opuszcza się niżej, by wzorem innych czapli budować gniazda na trzcinowiskach, na ziemi lub

prawdziwego gniazda, lecz wy­ grzebuje dołek w luźnym pod­ Miiuowoli" |)osz(;zególłożu i symbolicznie ozdabia go nliulknw, ile od zróżnikilkoma źdźbłami i kamyczka­ i li wiiriiuków środowimi z najbliższego otoczenia). li lub dostępnego mateJednak różnorodność przyrody lii/ąrogo do budowy sprawia, że nie występuje H w niej reguła bez wyjątku. Na­ iioM'1 prawie wszystkie blisko niej. wet w naszej dość ubogiej ga­ 11 u yhlorają bardzo typoOprócz ptaków gniazdujących tunkowo awifaunie spotyka się na ziemi lub na drzewach (któ­ ii Middo miejsca na gniazptaki, których nie można po­ re lepiej jest nazywać ptakami ■ le.ada ta obowiązuje dzielić na gatunki budujące budującymi gniazda odkryte, i w ogólnym zarysie. I tak gniazda na drzewach lub na gdyż niektóre z nich gniazdują Mil a, lypowy ptak gniazziemi. I tak na wybrzeżach też w zaroślach lub szuwa­ i< \ ii.i /lomi, nie założy nimorskich kormorany gniazdują /da w gałęziach drzew rach), należy wyróżnić jeszcze głównie na urwiskach skalnych i i i wów, ani jak perkoz trzecią dużą grupę, zwaną (są więc ptakami gniazdujący­ i ie l pomijając już to, że mi na ziemi), podczas gdy

i|! a |ak wiele ptaków gniaz'i p s' ii na /.iemi nie buduje

DZIECINSTWO PTAKÓW d z ie c iń s t w o p t a k ó w

jn iazd ow niki, jak w idoczne na zdjęciu pisklęta zaganiacza, przychodzą na świat

w gnieździe typowym dla drozda śpiewaka (rozpozna­ walnym łatwo z powodu wnę­ trza zbudowanego z wygła­ dzonej gliny i próchna drzew­ nego) znajdują się brązowawe jaja upstrzone ciemnymi plamkami. Bez dokładnej zna­ jomości różnych ksztaitów i barw jaj nikomu nie wpadnie do głowy, że zniesienie to nie należy do śpiewaka, lecz do ptaka należącego do siewkowatych. Te ostatnie bowiem, o czym wie nawet początkują­ cy obserwator, gniazdują na ziemi. Niestety jednak od tej reguły istnieją również wyjąt­ ki. W tym wypadku mamy bo­ wiem do czynienia z brodźcem samotnym (samotnikiem).

:ałkow icie niedołężne, dlatego w ym agają szczególnej ochrony i opieki

dziuplakami. Należą do niej póldziuplaki oraz ptaki, które preferują dziuplę całkowicie zamkniętą, mającą tylko nie­ wielki otwór wlotowy. Także i w tym wypadku niektóre ga­ tunki nie przestrzegają ściśle reguł. Na przykład nieporządne gniazdo wróbla może być nie tylko zakładane w różnych zakamarkach i dziuplach, ale czasem też na gałęziach drzew lub krzewów. W wypadku ru­ dzika czy strzyżyka trudno w ogóle jest stwierdzić czy na­ leżą one do dziuplaków, czy ptaków budujących gniazda odkryte. Za to miejsce zakłada­ nia ich gniazda prawie zawsze położone jest blisko ziemi. Gdy budowniczowie i użyt­ kownicy gniazd należą do róż­ nych gatunków, to na podsta­ wie miejsca założenia gniazda

trudno jest wnioskować o jego właścicielu. I tak np. pustułki i uszatki gniazdują u nas czę­ sto w starych gniazdach wro­ nich umieszczonych wysoko na drzewach. Ponieważ na te­ renach skalistych (lub w w y­ padku pustułek na wysokich budynkach] ptaki te najchęt­ niej gniazdują we wnękach lub zagłębieniach stromych ścian, więc też nie opanowały one nigdy sztuki budowania gniazda. Jeszcze większa jest liczba sublokatorów dziupli wykutych przez dzięcioły. Te artystycznie wykonane dziuple zajmują siniaki, kawki, inne dzięcioły i maie sowy, a także kowaliki, sikory oraz wiele in­ nych maiych ptaków. Zupełnie mylący jest przypa­ dek, na szczęście należący u nas do rzadkości, gdy

Kształt gniazd i mate­ riał budulcowy Sposób budowy gniazda, jego kształt i rodzaj użytego budul­ ca zależy wprawdzie od śro­ dowiska i dostępnego w nim materiału, ale mimo wszystko pozwala w pełni na rozpozna­ nie w większym lub mniej­ szym stopniu typowego gniaz­ da danego gatunku. Ogólnie biorąc, gniazdo musi służyć dwóm zadaniom: wylęgowi jaj i wychowaniu piskląt. Ponie­ waż jednak, o czym wiemy ze szkoły, oprócz tak zwanych piskląt gniazdowników, które rzeczywiście zdane są na przebywanie przez diuższy czas w osłonie gniazda, istnie­ ją również zagniazdowniki, jak pisklęta kuraków i kaczek, a więc już sam ten podział de-

cyduje o odmienności gniazd. W ielu gatunkom ptaków, któ­ rych pisklęta należą do zagniazdowników, wystarcza za gniazdo niewielki dołek, któ­ rego jedynym zadaniem jest, by jaja nie potoczyły się daiej. Jak już wcześniej wspomnia­ no, takie gniazda spotyka się u czajki i u większości innych siewkowa tych, do których na­ leżą ostrygojady, siewki, ston­ ki, kuliki, biegusy i brodźce. także gniazdujące na ziemi rybitwy poprzestają na znale­ zieniu bądź wygrzebaniu w luźnym podiożu (piasku) jamki lęgowej. Tym bardziej zdumiewające są dosyć obszerne i luksusowo wyściełane puchem gniazda na ziemi większości kaczek i gęsi (przysłowiowy puch edeil runowy używany jest przez ludzi jako materiał termoizolacyjny - przyp. tium.). Zjawisko tu daje się wytłumaczyć dwie­ ma przyczynami (ponieważ w przyrodzie rzadko ma się do

W odróżnieniu od w ielu innych ptaków gniazdujących na ziemi kaczki i gęsi w yściełają gniazdo wfasnym miękkim i ciepłym puchem (tu gniazdo ededrona)

czynienia z czymś pozbawio­ nym celu i sensu). W iele z tych kaczek i gęsi, zapewniających swoim jajom przytulne legowi­ sko, gniazduje również lub przede wszystkim na Dalekiej Północy, gdzie bez takiej ochrony jaja nie mogłyby być nawet na krótko pozosta­ wione przez matkę, która musi opuścić gniazdo za po­ trzebą fizjologiczną lub w po­

■ ■.»l/iw iające jest to, jak siewki i inne plaki gniazdujące na ziemi potrafią zamasko*'.u w otoczeniu swoje jaja (na zdjęciu znajdują się one nieco na lew o od środka)

szukiwaniu pokarmu. Może się to też odnosić do wielu ptaków siewkowatych, które w znacz­ nej części gniazdują również w zimnych tundrach poza ko­ łem polarnym. Dlatego praw­ dopodobnie istnieje też drugi powód łatwiejszy do wytłuma­ czenia (o ewentualnym trze­ cim będzie mowa przy oma­ wianiu tzw. plamy lęgowej). Pracochłonne wyścielanie gniazda przez niektóre gatunki może być też związane z liczbą jaj, a więc z wielkością zniesie­ nia. Siewkowate i mewy rzadko kiedy znoszą więcej niż 4 jaja, które wysiadujący ptak może z łatwością okryć i ogrzać swo­ ją piersią oraz brzuchem. Natomiast kaczki, gęsi i łabę­ dzie mają zazwyczaj duże znie­ sienia liczące 10 i więcej jaj. W takim wypadku trudno jest utrzymać wszystkie jaja w sta­ łym kontakcie z ogrzewającym je ciaiem. Bardzo użyteczna jest więc wtedy warstwa izola­ cyjna złożona z materiału ro­ ślinnego i puchu.

11

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

lednak różnorodność kształtu ;niazd nie da się wytłumaczyć edynie pełnioną przez nie unkcją. Dlaczego np. bogatki, Gniazdujące zazwyczaj w doorze osłoniętych dziuplach, oudują mięciutkie gniazda zło­ żone z mchu i wełny owczej, podczas gdy blisko z nimi spo­ krewniony kowalik zadowala się chłodną warstwą płatków kory sosnowej? Również i in­ ne typowe dziuplaki jak dzię­ cioły, sowy, siniaki, jerzyki, zi­ morodki, żoiny, kraski itp. nie używają materiału budulcowe­ go lub używają go bardzo ma­ to, a wszystkie one nie należą do ptaków śpiewających. Na­ leży więc przyjąć, że sposób budowy gniazda jest również odbiciem dawnego pokrewień stwa. Rzeczywiście, wśród

gniazdujących w dziuplach ptaków śpiewających, kowalik jest raczej wyjątkiem, więk­ szość z nich bowiem buduje bardzo pracochłonne gniazda, które równie dobrze mogiyby pełnić swoją funkcję w gęstwi­ nie drzew lub krzewów. Moż­ na więc z tego wywnioskować, że w procesie przemian ewo­ lucyjnych ptaki śpiewające z grupy gniazdującej na ziemi nie stały się bezpośrednio dziuplakami, jak na przykład niektóre gatunki gęsi, lecz przeszły diuższą drogę, czyli przez etap budowy mniej lub bardziej kunsztownych gniazd na drzewach. Rzeczywiście, wiele gniazd od­ krytych budowanych przez większość ptaków śpiewają­ cych, uformowanych jest bar­

Rudzik mości się głęboko w dobrze osłoniętym gnieździe, jakby chciał okryć swoją czerwoną pierś

dzo misternie. Mimo dużej różnorodności ich kształtów można rozróżnić tu kilka pod­ stawowych typów. Wspólną ich cechą jest to, że prawie zawsze zbudowane są w gę­ stwinie roślin nad ziemią. Różnią się więc od gniazd bu­ dowanych na ziemi. To, że ist­ nieją pojedyncze formy przej­ ściowe między ptakami gniaz­ dującymi na ziemi, dziuplaka­ mi i ptakami budującymi gniazda odkryte, mogliśmy już stwierdzić na podstawie poda­ nego wcześniej przykładu strzyżyka i rudzika. Ponadto wspólną cechą gniazd odkry­ tych jest to, że ich najważniej­ szym materiałem budulcowym są części roślin. Rodzaj materiału budulcowe­ go wpływa znacznie na kształt gniazda. Duże ptaki wymaga­ jące odpowiednio większego gniazda, przynajmniej do bu­ dowy jego podstawy używają prawie zawsze suchych, a czasem też świeżych gałą­ zek, które iączą bocznymi ru­ chami dzioba tworząc rodzaj platform. Niektóre gatunki, jak np. gołębie, zadowalają się tylko taką konstrukcją, która wygląda na niedokończoną. Inne, jak np. ptaki drapieżne, bociany i czaple, których ogromne gniazda użytkowane są przez szereg lat, donoszą ciągle nowy materiał budulco­ wy, w wyniku czego z czasem tworzy się potężna konstruk­ cja. Jednak wymienione ga­ tunki, w tym również i gołę­ bie, nie gromadzą „jak leci” przyniesionych gaiązek, lecz tworzą gniazdo najpierw

z grubszego, a potem z deli­ katniejszego materiału. Przy­ najmniej w ten sposób zazna­ czają wyścióikę jego wnętrza. Bardzo wyraźne przejście od warstwy grubszego materiału zewnętrznego do delikatnego wnętrza występuje w gnieź­ dzić gila, złożonego z nastro­ szonej warstwy suchych gałą­ zek i wyraźnie odróżniającej się wyściółki z delikatnych korzonków i włosia. W ięk­ szość naszych ptaków śpie­ wających buduje dość maie miseczkowate gniazda, które również skonstruowane są według zasady: z zewnątrz materia! gruby, a w środku delikatny, choć wygląd ich sprawia wrażenie jednolitych budowli. Podglądanie ptaka przy budo­ wie gniazda jest z jednej stro­ ny zajęciem fascynującym, z drugiej zaś dosyć denerwu­ jącym. Wykonywane przez niego ruchy przy zużytkowywaniu przyniesionego często dużego objętościowo m ateria­ łu budulcowego wydają się innlo celowe, dosyć chaotycz­ ne i wykonywane jakby na Oślep. Tym bardziej zdumie­ wa fakt, że w końcu powstaje /. tego funkcjonalna i iadna konstrukcja. W czasie pracy plak z podniesioną głową i ogonem stara się wywiercić lotek. Dzięki temu udeptując go jednocześnie nogami ma­ tn ia ! zagęszcza się i jedno­ cześnie dokładnie dopasowu|e do kształtu ciała ptaka, i )bok zwyczajnych czarkowalych gniazd, u pewnych gai noków obserwuje się kształty

Gniazdo łyski w Am sterdam ie zostało zbudowane w yłącznie z odpadów znalezionych na śmietniku

specjalne. Niektóre ptaki przywiązują dużą wagę do posiadania dachu nad giową. Obserwując gniazda srok mo­ żemy przekonać się, jak tego rodzaju charakterystyczne sklepienie może być skon­ struowane z suchych gaięzi. Mniej wpadające w oko jest kuliste gniazdo z bocznym wejściem (o kształcie pieca chlebowego), jakie najczęściej blisko ziemi mają zwyczaj budować strzyżyki, rudziki i świstunki. Do dużej perfekcji w wykona­ niu swego wydłużonego gniazda doprowadzi! raniuszek, które zakiada często na znacznej wysokości. Jest ono misternie wyplecione z mchu, porostów i pajęczyny, odzna­ cza się dużą trwałością, a do

tego pozostaje znakomicie za­ maskowane. Jeszcze bardziej kunsztowne dzieio tworzy u nas już tylko remiz. Jego delikatnie utkane filcowate gniazdo, kołyszące się w po­ wietrzu, umieszczone jest na końcu długiej, pionowo zwi­ sającej gałązki wierzby. „Tka­ nina” tych gniazd jest tak gę­ sta i mocna, że w niektórych okolicach służyły one za pan­ tofelki dziecięce. Wiszące gniazda są szczególnie do­ brze chronione przed wspi­ nającymi się prześladowcami, jak np. kuny, wiew iórki czy koty. Ponieważ w krajach tro­ pikalnych takich wrogów jest znacznie więcej (począwszy od węży, a skończywszy na szczurach workowatych), więc ten typ budowy gniazda

1

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

est tam częsty, podczas gdy i nas należy do rzadkości. )prócz remiza warte wzmiand są co najwyżej gniazda wilri i trzcinniczka, które zawie­ szone są między pędami trzci­

ny-

Jak już wspomniano wcze­ śniej, najważniejszym mate­ rialem do budowy gniazd są elementy roślinne i zwierzęce. Wiemy jednak, że jaskółki bu­ dują swoje gniazda z grudek gliny, co jest ich dużą zaletą, gdyż mogą być wówczas silnie przylepione wysoko na piono­ wych ścianach, do których nie mają łatwego dostępu dra­ pieżniki gniazdowe. Także drozdy i sroki do wylepiania wnętrz swoich gniazd używają często gliny, ziemi czy wilgot­ nego próchna drzewnego. Su­ chy pyl z gliny służy niewąt­ pliwie jako środek owadobój­ czy, dzięki czemu pisklęta nie są tak silnie narażone na in­ wazję pasożytów. Sposób postępowania ptaków jest pragmatyczny. Nawet jeśli wykazują upodobania do określonego materiału bu­ dulcowego, to nie pokonują zbyt dalekich przestrzeni, aby go zdobyć. Innymi stówy, czę­ sto bez problemu zadowalają się tym, co oferuje im najbliż­ sze otoczenie. Tak więc do budowy gniazd używane są czasem bardzo niezwykle materiały. Kosy miejskie i wróble już od daw­ na używają do tego celu pro­ duktów wytworzonych przez ludzi, jak np. papier, strzępki tkanin czy folii, tasiemki, sznurki, a nawet kawałki dru­

tu. W ten sposób niektóre gniazda wyglądają jak praw­ dziwe wysypisko śmieci. Większość gniazd to konstruk­ cje służące jednorazowemu lę­ gowi i wychowaniu piskląt. Prawie wszystkie drobne ptaki śpiewające (wróblowate) każ­ dy nowy lęg odbywają w in­ nym miejscu, budując sobie nowe gniazdo nawet w tym samym roku i na tym samym terytorium. Ponieważ dobre miejsce na gniazdo należy do rzadkości, powinno się możli­ wie szybko usuwać stare. Przy tej czynności odkrywa się po­ wód zmiany miejsca. Stare gniazdo często kryje cuchnące ciała zagłodzonych piskląt, ro­ jące się larwy much, a także mnóstwo roztoczy, pcheł, kleszczy i bolimuszek. Jeśli brak jest odpowiedniego miej­ sca, to na starych gniazdach budowane są czasem nowe. Tylko większe ptaki często przez wiele lat użytkują swoje gniazda zbudowane z gałązek, a sokoły czy sowy bywają nie­ jednokrotnie sublokatorami cudzych gniazd. Użytkowanie gniazd jako miejsc noclego­ wych jest rzadkie, z reguły ro­ bią to jeszcze niezupełnie sa­ modzielne młode ptaki lub dziuplaki w okresie chłodnych nocy zimowych.

Jaja - kształt, barwa i wielkość zniesienia Kto miał szczęście spędzić dzieciństwo na wsi lub w do­ mu z dużym ogrodem, ten może pamięta jeszcze koloro­

we jaja wielkanocne ukryte wśród kwiatów, mchu i opa­ dłych liści, które połyskiwały jak cenny skarb, kiedy natrafi­ ło się na nie po pełnych zapa­ łu poszukiwaniach. Podobnie czuję się i teraz, gdy przypad­ kiem natknę się na gniazdo ptasie z jajami. Kunsztowna i dobrze wykonana mała kon­ strukcja gniazda mieści w so­ bie jak szlachetne kamienie pięknie uformowane kolorowe jaja. W uroczy i niezwykły sposób kontrastują one z dzi­ kimi kształtami, barwami i teksturą otaczających i osła­ niających je roślin sprawia­ jąc, że istotnie odnosi się w ra­ żenie znalezienia cennego skarbu. Jaja ptasie są naprawdę mały­ mi dziełami sztuki. Ju ż nawet ich kształty odznaczają się du­ żą różnorodnością, począwszy od prawie kulistego, a skoń­ czywszy na wydłużonym, z wszystkimi formami przej­ ściowymi. Ich tępe i ostre koń­ ce odróżniają się czasem bar­ dzo wyraźnie, a czasem pra­ wie wcale. Wielkość jaja zależy oczywi­ ście od wielkości ptaka. W ob­ rębie środkowoeuropejskiej awifauny największe jaja nale­ żą do łabędzi, gęsi i żurawi mają one długość prawie 9 cm, a szerokość 6 cm. W porównaniu z nimi jaja mysikrólików o wymiarach 13x1 0 mm są bardzo malut­ kie. Jeszcze większa jest różnorod­ ność barw i tekstury. Nawet jeśli kolor jaj jest zwyczajnie biały (jak u większości dziu-

Ko/norodność wielkości, kształtu i barwy. O d lewej: jajo łabędzia niemego, m ew y pospolitej, drozda śpiewaka i zniczka

plaków), to zawsze są one do­ skonałe w kształcie i często mają powierzchnię o pięknym matowym połysku lub delikat­ nej strukturze. Dotyczy to również wytwornych jaj jed­ nokolorowych, które niejedno­ krotnie odznaczają się prze­ piękną barwą niebieskozieloną, kremową, brązową lub sor/yścio kasztanowatą. Spotyka ię je u czapli, kaczek i gęsi, :i także pokrzywnicy, mysikrólika, pleszki i szpaka. Jednak przeważająca liczba ptaków, szczególnie śpiewających, ma jaja z fantazyjnymi rysunkami i wzorkami oraz prawie za­ wsze z tłem w delikatnych barwach pastelowych, z któ­ rym słabiej lub mocniej kon­

trastują plamy, esy-floresy i cętki. Często rysunek na tę­ pym biegunie jaja jest silniej­ szy niż na zaostrzonym. Wszystkie te zróżnicowane to­ nacje barw są niewątpliwie wywołane przez dwa barwni­ ki: niebieski lub zielonkawoniebieski, który jest równo­ miernie rozdzielony w całej skorupie i czerwonawy lub brązowy do czarnego, który występuje powierzchniowo i z niebieskim tłem może two­ rzyć odcienie pośrednie. Ponieważ większość skorupek jaj jest lekko przezroczysta, więc znajdujące się w gnieździe wypełnione jaja mają wy­ gląd ciemniejszy i intensywniej zabarwiony niż wydmuszki

w kolekcjach. Ponieważ barwy wytwarzane są w różnych sta­ diach powstawania jaja, często więc umieszczane są w różnie głębokich warstwach skorupy, dzięki czemu tworzy się cieka­ wy efekt ich nakładania (np. tzw. plamy głębokie). Barwa i rysunek są cechami indywi­ dualnymi, zmieniającymi się w większym lub mniejszym stopniu w obrębie jednego ga­ tunku, a nawet niewielkie róż­ nice można dostrzec w jednym zniesieniu. Mimo to, na pod­ stawie wielkości i barwy jaja można z dosyć dużą pewnością określić gatunek ptaka, choć jaja gatunków spokrewnionych (np. sikor) są często bardzo po­ dobne.

1

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

Najmłodsze pisklę ptaków drapieżnych (tu btotniak staw ow y) ma szansę na przeżycie tylko w w ypadku obfitości pokarmu

Liczba jaj w zniesieniu jest różna i zależy od gatunku. Ogólnie rzecz biorąc można z niej domniemywać o stra­ tach, jakie miały miejsce wśród ptaków lub inaczej o długości ich życia. Drobne ptaki o malej oczekiwanej dłu­ gości życia muszą w ciągu ro­ ku wyprowadzić więcej po­ tomstwa niż gatunki długo­ wieczne, u których straty są niewielkie. Ale i od tej zasady mogą być różne wyjątki. I tak, wiele gęsi odznacza się zadzi­ wiająco dużymi zniesieniami, mimo że pod względem wiel­ kości i długości życia można je porównać z ptakami drapież­ nymi, a te wydają na świat średnio mniej niż jedno pisklę w roku. Także zniesienia ka­ czek i kuraków mają do 20 jaj, być może dlatego, że gniazdując na ziemi muszą li­ czyć się ze szczególnie dużymi stratami.

Ptaki siewkowate i mewy od­ znaczają się nader statą wiel­ kością zniesienia wynoszącą 3 lub 4 jaja. Liczba jaj w znie sieniu ptaków śpiewających ulega natomiast większym

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

wahaniom zależnie od gatun­ ku, lecz na ogól pozostaje w granicach od 3 do 6 sztuk. Sikory mogą znosić do 15 jaj i wysiadują je w osłonie dziu­ pli i ciepłego gniazda. U większości gatunków proces znoszenia jaj trwa 24 godziny. Większe ptaki jak czaple, bo­ ciany czy ptaki drapieżne zno­ szą jaja w odstępie 2-4 dni i rozpoczynają wysiadywanie już po zniesieniu pierwszego jaja. W wyniku tego pisklęta nie wylęgają się jednocześnie, a różnica w ich wieku może wynosić tydzień lub więcej. Zjawisko to znajduje uzasad­ nienie biologiczne. Starsze pisklęta są karmione w pierw­ szej kolejności i dlatego przy niedoborze pokarmu mają większą szansę przeżycia. Najmłodsze pisklę służy w pewnym sensie tylko jako rezerwa, w przypadku gdy

Młode trzcinniczki są od góry i od doto doskonale chronione przed drapieżnikami gniazdowymi

istnieje obfitość pożywienia. Przy malej ilości pokarmu gi­ nie ono z głodu i zostaje wy­ rzucone z gniazda lub nawet pożarte przez rodziców i ro­ dzeństwo.

Przebieg lęgu W odróżnieniu od większości innych zwierząt składających jaja, których zarodki rozwijają się często w zmiennych warun­ kach termicznych, panujących w określonym środowisku, za­ rodki ptaków w czasie całego rozwoju wymagają dosyć jed­ nolitej wysokiej temperatury. Odpowiada ona mniej więcej temperaturze ciała ptaków, a więc okoio 35°C. Tylko jaja, które jeszcze nie zaczęły być wysiadywane, a więc w któ­ rych nie rozpoczął się rozwój zarodka, znoszą przez dłuższy r/as temperatury niższe. Po­ nieważ wiele ptaków rozpoczy­ na wysiadywanie jaj dopiero wtedy, gdy w gnieździe jest już komplet, to pierwsze zniesione jajo może przez 15 dni lub na­ wet dłużej pozostawać w tem­ peraturze otoczenia bez szkody dla późnego rozwoju zarodka, i /ęsto powodem ginięcia lęgu jest niepokojenie ptaków wy­ gadujących jaja, w wyniku r/ego opuszczają one gniazdo. Szczególnie krytyczne jest ozię­ bienie zniesienia w późniejs/ych fazach wysiadywania jaj. ((chłodzenie jaj w początko­ wym okresie rozwoju zarodka wpływa jedynie na opóźnienie wzrostu, ale z reguły nie powo­ duje jego obumarcia. Wyjąt­

ledynie u niew ielu gatunków, jak np. u platkonoga szydłodziobego, samiec przejmuje cały obowiązek w ysiadyw ania jaj i karm ienia piskląt

kiem są niektóre ptaki morskie (rurkonose, np. burzyki), któ­ rych zarodki w późnym okresie rozwoju przetrzymują bez szkody nawet kilkudniowe oziębienie. Także zarodki jerzyka niewątpliwie znoszą przez pewien czas oziębienie środowiska, kiedy zła pogoda zmusza ich rodziców do podej­ mowania dalekich lotów w po­ szukiwaniu pożywienia. Powo­ duje to wydłużenie okresu wy­ siadywania jaj o 5-8 dni. U wielu gatunków ptaków w wysiadywaniu jaj biorą udział oboje rodzice. Wymie­ niają się oni co kilka godzin lub dni, aby każde z nich miało czas na wyszukanie pokarmu, wypróżnienie się i czyszczenie piór. Jednakże często wysiady­ wanie jaj należy wyłącznie do jednego z partnerów, zazwy­ czaj samicy. Jest tak u kaczek,

u których samica nie tylko sa­ ma wysiaduje, ale również wo­ dzi młode. Natomiast u blisko z nimi spokrewnionych gęsi i łabędzi normalne jest, że oj­ ciec troskliwie bierze udział w wodzeniu młodych, choć również wysiadywanie jaj po­ zostawia samicy, która jest wówczas przez niego pilnowa­ na. U bardzo wielu gatunków obo­ wiązek budowy gniazda, wy­ siadywania jaj i wychowu pi­ skląt w większej części spoczy­ wa na samicy. W wypadku gdy samica sama wysiaduje jaja, a ze względów klimatycznych nie może na dłużej opuścić gniazda, to jest często karmio­ na przez partnera. Niecodzienne są przypadki, w których wyłącznie samiec bierze na siebie trud wysiady­ wania jaj i opieki nad pisklę­

1

D ZI ECIŃSTWO PTAKÓW

d z ie c iń s t w o p t a k ó w

Czas wysiadywania jaj

Czas wysiadywania jaj (w dniach) perkozy bociany

Pisklę (na zdjęciu m ewa srebrzysta) uwalnia się z jaja za pomocą wyrostka na końcu dzioba, zwanego też guzem lub gwoździkiem, który potem szybko odpada

tami. Występuje to na przy­ kład u płatkonogów - małych gatunków siewkowatych, z których w północnej Europie gniazduje płatkonóg szydlodzioby i płatkonóg płaskodzioby. Charakterystyczne jest, że u tych gatunków szata godo­ wa samicy jest okazalsza niż samca (szczególnie wyraźnie widać to u płatkonoga szydłodziobego). U samca jest ona skromna i maskująca (jak nor­ malnie u samic) i to on wła­ śnie przejmuje wszystkie obo­ wiązki rodzicielskie. Nieco­ dzienne są również przypadki, gdy starsze rodzeństwo poma­ ga w opiece nad pisklętami drugiego lęgu. Taką miłość pomiędzy rodzeństwem spoty­ ka się na przykład u kokoszki.

Udział w wysiadywaniu jaj po­ znaje się po tak zwanych pla­ mach lęgowych, czyli 1-3 na­ gich miejscach na skórze w okolicy piersi i brzucha. W tych miejscach po wypad­ nięciu piór skóra nabrzmiewa i silnie się rozgrzewa, jak w wypadku stanu zapalnego. Z reguły jednak plamę czy plamy lęgowe można zobaczyć dopiero po wzięciu ptaka do ręki, gdyż pióra boczne naj­ częściej przykrywają nagie miejsce, gdy ptak opuszcza gniazdo. Jedynie kaczkowate, kormorany i sowy oraz niewysiadujące jaj kukułki pozba­ wione są plam lęgowych. Nie mają ich również głuptaki, które używają swoich stóp do przekazywania jajom cie­

pła ciała. Kaczki wyskubują sobie pióra znajdujące się na brzuchu i wyściełają nimi gniazdo, stwarzając w ten sposób „sztuczną” plamę lę­ gową. Zanim ptak rozpocznie wysia­ dywanie, a często także w trakcie tej czynności, obra­ ca on jaja dziobem. Jest rze­ czą sporną, czy ma to wpływ na prawidłowy rozwój zarod­ ka i wynik lęgu, gdyż wykaza­ no, że nawet po unierucho­ mieniu jaja zarodek rozwija się w nim prawidłowo. Jednakże w wypadku lęgów sztucznych jaja nie są obraca­ ne, co powoduje, że często zarodek zlepia się z błoną podskorupową lulj ze skorupą.

19-29

28-34 ( lza.s wysiadywania jaj zależy łabędzie 34-38 od wielkości ptaka. Pisklęta kaczki 21-28 małych ptaków wylęgają się ptaki drapieżne 28-58 po niecałych 2 tygodniach od kuraki 17-34 rozpoczęcia lęgu. Duże ptaki chruściele 16-24 drapieżne mogą wysiadywać siewkowale 18-30 jaja do dwóch miesięcy. mewy 20-30 W pojedynczych przypadkach gołębie 14-30 długość trwania lęgu zależy sowy 24-36 jerzyki też od tego, jak często był on 18-22 dzięcioły przerywany i w tym czasie 11-17 wróblowate temperatura jaj była obniżo­ (ptaki śpiewające) na. Z tego powodu możliwe 11-21 są wahania w długości trw a­ nia lęgu do mniej więcej 10%. byłoby możliwe ich otwarcie Już po półdniowym okresie po przyjściu pisklęcia na wysiadywania na żółtku two­ świat. Uważa się, że jest to rzy się tarczka zarodkowa, powód, który sprawił, iż ptaki widoczna gołym okiem jako mimo wysokiego stopnia roz­ l/w. czerwona plamka. Po kil­ woju zachowały „wsteczną” ku dniach można rozpoznać zasadę składania jaj. Praw i­ . nrodek i woreczek żółtkowy dłowo pracujące płuca ptaków a ko dwa pępkowato połączo­ znacznie przewyższają płuca ne twory. Wkrótce potem roz­ ssaków, gdyż są one najważ­ poczyna się wymiana gazów niejszym elementem lotu, przez ukształtowany na ze­ w którym występuje niezwy­ wnątrz zarodka i rozszerzają­ kle intensywna przemiana cy się układ krwionośny, któmaterii. i \ przez porowatą skorupę doprowadza do zarodka tlen Zagniazdowniki i odprowadza dwutlenek wę!'.la. Później z powodu paroi gniazdowniki w .inia wody na tępym końcu pija zwiększa się komora po­ Pisklę przebywające w jaju wietrzna między błoną podpostrzega już swoje środowi­ korupową a skorupą. Krótko sko. Ponieważ większość (ak­ przed wylęgiem pisklę dzio­ tywnych w dzień) ptaków za­ bem przebija błonę komory zwyczaj rano albo w ciągu powietrznej i zaczyna oddydnia opuszcza zniesienie, więc . Inić płucami. Już w osłonie na skutek zmian temperatury pi ja rozwijają się bardzo i światła pisklęta już w jaju drobne oskrzela, ale z powo­ przygotowują się do zmian du włosowatej budowy nie rytmu dobowego, czyli dnia

na noc. Dlatego też nie powin­ no nikogo dziwić, że więk­ szość z nich wylęga się wcze­ snym rankiem. Z tego powodu wyląg piskląt nie może być porównywany z porodem u ssaków i wystę­ pującym przy tym szokiem, spowodowanym opuszcze­ niem ciała matki, gdyż wystę­ puje w rum znacznie silniejsza izolacja od świata zewnętrz­ nego. Pisklęta mogą pojawiać się na świecie wyłącznie za pomocą własnych sil. Naj­ pierw muszą więc przebić twardą skorupę jaja. W tym celu większość piskląt natura wyposażyła w rodzaj dłuta, czyli wyrostka na dziobie, któ­ ry odpada niedługo po wyklu­ ciu. Innym „narzędziem” jest też silny mięsień karkowy (tzw. mięsień lęgowy), który również po wykluciu ulega za­ nikowi. Przebicie skorupy jest tylko pierwszym krokiem. Z reguły dopiero teraz rozpoczyna się pełne oddychanie płucami, a więc pisklę przestaje korzy­ stać z układu krwionośnego le­ żącego na zewnątrz ciała em­ brionalnego. Układ ten uwstecznia się, co w zależności od gatunku może trwać kilka godzin lub dni. W związku z tym pisklę najczęściej musi jeszcze przez jakiś czas przeby­ wać w otwartym jaju, nim będzie w stanie je opuścić. Dlatego też nie należy zbytnio pomagać przy wylęgu, czego z reguły nie robią również ro­ dzice piskląt. Świeżo wyklute pisklęta nie zawsze są takie śliczne jak

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

Zagniazdowniki: u krzyżów ki pisklęta żw aw o opuszczają jajo będąc w dobrej kondycji, z gotowością do działania

kurczęta jednodniowe, a więc okryte puchem, z otwartymi oczami i zaczynające od razu chodzić. Oprócz nich (należą­ cych do zagniazdowników) ist­ nieje duża grupa zwana gniazdownikami, których pi­ sklęta wylęgają się nagie, śle­ pe i całkowicie bezradne, jeśli chodzi o zdobywanie pokar­ mu. U niektórych gatunków nie można jednak dokonać ścisłego podziału na zagniaz­ downiki i gniazdowniki. I tak młode mewy i rybitwy wylęga­ ją się z jaj tak dobrze rozwi­

nięte jak zagniazdowniki, ale przez krótszy lub dłuższy czas (często do uzyskania lotności) pozostają w gnieździe lub w jego pobliżu i muszą być jeszcze długo karmione przez rodziców. Także młode lelki przychodzą na świat upierzo­ ne i przesuwając się mogą szybko opuścić gniazdo, ale dopiero po uzyskaniu lotności są w stanie upolować sobie pokarm. Dzieciństwo gniazdowników składa się z kilku faz, charak­ teryzujących się zależnością

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

od rodziców. W iele piskląt opuszcza gniazdo, zanim jesz­ cze opanują sztukę latania i wyszukiwania sobie pokar­ mu. Ale niektóre gatunki, jak nury, perkozy czy ptaki dra­ pieżne, jeszcze długo po osią­ gnięciu odpowiedniej wielko­ ści i umiejętności latania są często przez miesiące, a na­ wet lata całkowicie lub czę­ ściowo zależne od karmiących je rodziców. Jeśli więc chce się porównać ze sobą różne okresy wychowu młodych, to należy wziąć pod uwagę czas od wyklucia do uzyskania pełnej samodzielności, w któ­ rym mniej lub bardziej wyraź­ nie można określić fazę od wylęgu do opuszczenia gniaz­ da (okres przebywania w gnieździe) i fazę trwającą do uzyskania lotności (patrz tabelaryczne zestawienie danych dotyczących lęgu na str. 120). Rozumie się samo przez się, że zagniazdowniki muszą na­ leżeć do gatunków gniazdują­ cych na ziemi lub na wodzie, gdyż ich pisklęta przy całej swojej dojrzałości nie mają wykształconych zdolnych do lotu skrzydeł. Mimo to istnieje kilka gatunków, które nie po­ trafią zrezygnować z osłony wysoko położonych dziupli i w związku z tym skazują swoje pisklęta już w najwcze­ śniejszej fazie rozwoju na wy­ konywanie odważnych i ryzy­ kownych skoków. W skrzyn­ kach lęgowych, dziuplach le­ żących wysoko na drzewach lub niszach skalnych, a nawet na wieżach kościelnych na

wysokości 10 m i więcej gniazdują regularnie gągoły I nurogęsi, a od czasu do cza­ su krzyżówki. W zadziwiający sposób ich jedno- lub dwudniowe pisklęta spadają tak lekko na ziemię, że prawie nie zdarzają się im urazy czy w y­ padki śmiertelne. Zagniazdowniki już od pierw­ szego dnia życia okryte są ochronnym puchem i obdarzo­ no normalnie funkcjonującymi narządami zmysłów oraz sil­ nymi nogami. Większość z nich potrafi od razu wyszu­ kiwać sobie pokarm. Matka lub oboje rodzice prowadzą je do dobrych żerowisk, ostrze­ lają przed wrogami lub też przed nimi bronią. Na począt­ ku chronią też przed zbyt du­ żym upałem, chłodem czy wily.ucią, a czasem też karmią. I liociaż stopień rozwoju pi■ kląt zagniazdowników jest ża­ bi wiająco duży, to jednak brakuje im potrzebnego do­ świadczenia wobec otaczające;
Intensyw nie zabarw ione w nętrza dziobów gniazdowników ułatw iają rodzicom kar­ mienie (na fotografii młode dzw ońce)

Na początku wiele zagniaz­ downików potrzebuje jeszcze ochrony rodziców, którzy mu­ szą czasem podejmować funk­ cje, jakie pełni ochronne gniazdo. Młode perkozy, nury czy łabędzie, gdy są zmęczone lub jest im zimno, wdrapują się na grzbiet jednego z rodzi­ ców, znajdując tam osłonę między złożonymi skrzydłami. Perkozy, nury i chruściele (do których należy łyska) oraz nie­ które siewkowate karm ią na­

wet swoje młode. Jest to usłu­ ga, z jakiej musi zrezygnować większość innych zagniazdow­ ników, jak łabędzie, gęsi, kaczki, kuraki i wiele siewkowatych. Pisklętom tym jako wegetarianom (z wyjątkiem siewkowatych) łatwiej jest zdobywać pokarm roślinny. Jeśli postawimy sobie pytanie, czy w królestwie ptaków po­ dział na gniazdowników i za­ gniazdowników podlega ja ­ kiejś regule, to stwierdzimy.

21

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

DZIECIŃSTWO PTAKÓW

nia i wydalania. Dzienna ilość pobieranego przez pisklęta po­ karmu odpowiada niekiedy masie ich ciała. Przy tak wiel­ kim skupieniu się na tej czyn­ ności pisklęta szybko rosną. Po wylęgu rudzik waży około 2 g, po 11 dniach jest on już pra­ wie całkiem wyrośnięty i waży około 20 g. Jeszcze szybciej ro­ sną młode kukułki, które po przyjściu na świat ważą nie­ wiele więcej niż rudziki (2,7 g), a po 3 tygodniach ich masa ciała wynosi ponad 100 g, jest więc 40 razy większa. Podczas gdy ten szybki wzrost drob­ nych ptaków jest normalny, to Żywienie piskląt u większych trwa on odpo­ wiednio dłużej. 1 tak młode or­ Podczas gdy zagniazdowniki ły przednie osiągają masę do­ przychodzą na świat prawie rosłego osobnika dopiero po jak małe osobniki dorosłe, to 70 dniach, zaś łabędzie po 120 gniazdowniki po wykluciu mają dniach od chwili wylęgu. przykry wygląd wcześniaków. Niedobór pokarmu u młodych Są nagie, ślepe i umieją właści­ ptaków odznaczających się in­ wie tylko jedno - otwierać sze­ tensywną przemianą materii roko dzioby. Ale za to otwierają prowadzi szybko do katastro­ je z dużą przebiegłością. Wnę­ falnych skutków. Już kilka go­ trza ich dziobów mają barwę dzin bez pożywienia może do­ od połyskliwej żółci do inten­ prowadzić pisklęta do ginięcia sywnej czerwieni i mogą być z głodu. Dlatego tak duże zna­ jeszcze obdarzone charaktery­ czenie ma fakt, że w naszej stycznymi rysunkami złożony­ szerokości geograficznej okres mi z białych, czarnych, a nawet lęgów przypada na czas gdy odbijających światło połyskli­ dni są długie, a noce krótkie. wych plam i brodawek. W ła­ Ptaki rodzicielskie od brzasku śnie u dziuplaków bardzo roz­ do zapadnięcia zmroku mogą powszechnione jest jasnożólte więc przynosić pokarm swoim lub białe nabrzmiałe obramo­ pisklętom. Kto więc chciałby wanie dzioba. Wszystkie te ce­ sam wychować pisklę należące chy ułatwiają rodzicom znale­ do ptaków śpiewających, ten zienie celu karmienia oraz stale musi być „na chodzie” działają jako czynnik stymulu­ i nie wolno mu za długo spać. jący podawanie pokarmu. Do tego problemu powrócimy Na początku u gniazdowników w następnym rozdziale. wszystkie czynności koncentru­ Jak zawsze tak i w tym wypad­ ją się wokół jedzenia, trawie­

że zagniazdowniki występują giównie w grupach ptaków bardziej „prymitywnych” , czyli ewolucyjnie starszych (np. u perkozów, nurów, kaczek, kuraków, siewkowatych), nato­ miast gniazdowniki spotykane są u rodzin wyżej rozwinię­ tych, głównie ptaków śpiewają­ cych. Nie powinno to dziwić, gdyż także u ssaków występuje długa i intensywna opieka nad potomstwem, będąca oznaką „wyższego” lub późniejszego stopnia rozwoju ewolucyjnego.

ku istnieją wyjątki od reguły. I tak nie tylko jaja jerzyków znoszą przejściowe oziębienie (o czym była mowa wcześniej), ale również ich pisklęta mogą przez kilka dni obywać się bez pokarmu. Jest to możliwe dla­ tego, że mają one zdolność, która występuje jeszcze tylko u kolibrów, do obniżania tem­ peratury ciała i popadania w stan odrętwienia. Przemiana materii w tym czasie ograni­ czona jest do minimum. Oczy­ wiście, rosną one wówczas od­ powiednio wolniej, i tak w zimne i deszczowe lata mło­ de jerzyki wyfruwają z gniazda (do 3 tygodni) później niż w la­ tach ciepłych. Większość piskląt gniazdowni­ ków otrzymuje pokarm wysokobiałkowy, a więc zwierzęcy, złożony z owadów i ich larw, pająków, wijów itp. Ptaki dra­ pieżne, sowy i zimorodki przy­ noszą swoim młodym łupy po­ dobne do ich własnego menu, począwszy od zajęcy i myszy, a skończywszy na drobnych rybkach. Także ptaki śpiewają­ ce, które odżywiają się głównie pokarmem roślinnym (ziarnojady), na początku przynoszą zwykle swoim pisklętom głów­ nie pokarm zwierzęcy, będący w tym czasie także i ich poży­ wieniem. Niektóre ptaki wolą jednak podawać pisklętom na­ siona w stanie dojrzałości mlecznej (tj. niedojrzale, ale o obfitej zawartości białka), które w razie potrzeby zostają jeszcze rozmiękczone w wolu. Dość niecodzienny jest pokarm podawany pisklętom przez go­ łębie. Wydzielają one bowiem


podobną do mleka substancję i T kulającą się jednakże z ko­ mórek ścian wola), co przypo­ mina karmienie potomstwa u ssaków. Podawanie wysokobialkowego i ii ikiirmu jest warunkiem szybn'go wzrostu, jaki występuje n11 u rudzika czy kukułki. Dzię11 niemu gniazdowniki szybko doganiają, a nawet przeganiają agniazdowniki. I tak miody I ns (gniazdownik) wymaga tyl1.11 12-15 dni do osiągnięcia I micowej masy ciała i uzyska­ nia możliwości opuszczenia

gniazda. U mniej więcej tyle sa­ mo ważącej przepiórki (zagniazdownik) pisklęta odżywia­ jące się głównie pokarmem ro­ ślinnym, dopiero po upływie 30-50 dni osiągają wielkość i masę ptaka dorosłego. Jak wielka jest ilość pokarmu potrzebna do wykarmienia licznej rzeszy szybko rosnące­ go potomstwa może tylko zro­ zumieć ten. kto kiedyś sam podjął się trudu odchowu pi­ skląt (przy czym my rozporzą­ dzamy prostszymi i wymagają­ cymi znacznie mniej wysiłku

sposobami zdobycia pożywie­ nia niż matka ptasia, która każdy kęs musi przenosić dro­ gą powietrzną). Para bogatek chcąc zaspokoić głód swojego potomstwa musi wykonać dziennie (z pokarmem) nawet 900 lotów do dziupli. Ponieważ jeden ptak rodzicielski nie sprostałby temu zadaniu, dla­ tego u większości gniazdowni­ ków obowiązek karmienia pi­ skląt spoczywa na obojgu ro­ dzicach. Jeśli brak jednego z partnerów, to zwykle część potomstwa ginie z głodu.

_______________________________________________________________________________ 25

WYCHÓW I PIELĘGNOWANIE MŁODYCH PTAKÓW

Każdego roku na wiosnę stro­ skani mieszkańcy miast i wsi wydzwaniają na policję, do Jraży pożarnej, kółek ochro­ ny przyrody lub ornitologów / wiadomością, że znaleźli pi­ sklę, które wypadło z gniazda. /. opisu ptaka rzadko można ar zorientować o jaki gatunek chodzi, w jakim jest wieku, i /y jest skaleczony, a jeśli tak to w jakim miejscu. Czy w i­ dziano go w pobliżu karmiącli rodziców, a także o wielu innych szczegółach, które po­ waliłyby udzielić rady sto­ sownej do sytuacji.

Właściwe I««stępowanie r „znajdami" a początku trzeba ustalić, ■ v rzeczywiście ma się do \nienia z młodym ptakiem, de jest to łatwe z dwu powodnw. Młode ptaki, które już " l iściły gniazdo, ale nie umieją jeszcze dobrze latać, iiniją prawie wielkość osobniI ow dorosłych. Można je ■wentualnie poznać po upiei ulu młodocianym, które za>czaj wyraźnie różni się od morzenia ptaków dorosłych, w takim wypadku natęży wieI Ii irc o jaki gatunek chodzi. pi

Młodego ptaka można rozpoznać po krótkim ogonie, jasnym brzegu >i m i iba i pozostałościach puchu u u zdjęciu kapturka)

a ustalenie tego na podstawie szaty młodocianej jest zazwy­ czaj dla laika bardzo trudne, jeśli nie może on zobaczyć (karmiącego) ptaka dorosłego. Łatwiej jest rozpoznać młode­ go ptaka na podstawie najczę­ ściej jeszcze krótkiego ogona i często jasnych zajadów (w kątach dzioba). Czasem też z upierzenia wystaje jeszcze miękki puch. Drugim powo­ dem trudności w ustaleniu wieku jest to, że wiele małych ptaków śpiewających nawet w szacie dorosłej bywa uwa­ żanych za młode, szczególnie jeśli uległy one wypadkowi, przemokły czy zostały potur­ bowane przez kota. Dotyczy to głównie ptaków o mało w yra­ zistej szacie dorosłej, jak pokrzewki czy świstunki (pier­ wiosnki). Jeśli w wypadku „znajdy” cho­ dzi rzeczywiście o ptaka mło­ dego, który nie jest jeszcze zdolny do lotu, ale całkowicie upierzony i zdrowy, to nie na­ leży go zabierać ze sobą, lecz posadzić w bezpieczniejszym punkcie w pobliżu miejsca znalezienia, najlepiej na ni­ skiej gałęzi. Jak już wcześniej wspomniano, wiele młodych ptaków opuszcza gniazdo za­ nim jeszcze nauczy się dobrze latać, a prawie wszystkie, na­ wet od dawna już umiejące la­ tać, są jeszcze przez dłuższy czas karmione przez rodzi­ ców. Często w tej późniejszej fazie rozwoju nie jest jeszcze

w pełni ukształtowane zacho­ wanie, polegające na ucieczce przed niebezpieczeństwem (kotami, psami, ludźmi, samo­ chodami itp.). Takie młode ptaki można więc spokojnie pozostawić własnemu losowi, nawet jeśli robią wrażenie opuszczonych, bo ich płochli­ w i rodzice pozostają w ukry­ ciu. Młode ptaki nawet z lekkim urazem lepiej jest pozostawić rodzicom. Każda próba wy­ chowu dzikich zwierząt jest bowiem trudna, a późniejsze przyzwyczajenie ich do życia na wolności - problematycz­ ne. Poza tym obecne przepisy o ochronie przyrody są bardzo ostre i zabraniają zabierania ze sobą wszystkich gatunków dzikich zwierząt. Jeśli jednak zdarzyło się, że mamy młodego ptaka w domu (przyniesionego przez dzieci lub kota), to jeśli został on znaleziony w pobliżu, trzeba spróbować odtworzyć kontakt z karmiącymi go rodzicami. W tym celu należy posadzić go na drzewie lub krzewie w miejscu znalezienia. Można też otwarte pudełko z ptakiem (o brzegach tak wysokich, by nie mógł się z niego wydostać lub wyfrunąć) ustawić w otwartym miejscu, do które­ go nie mają dostępu koty (np. na poręczy balkonu). Dopiero jeśli po upływie kilku godzin nie zobaczy się rodziców, można rozpocząć karmienie.

J

W Y C H Ó W I P I E L Ę G N O W A N I E M Ł O D Y C H PT AKÓW

Ta młoda pleszka może chętniej pobrałaby pokarm, gdyby został jej podany w e własnym gnieździć

Ponieważ wyziębiony ptak często odmawia przyjęcia po­ karmu, więc przede wszyst­ kim trzeba sprawdzić czy pió­ ra (jeśli je ma) są suche, a temperatura otoczenia nie jest zbyt niska. Niedostatecz­ nie upierzone pisklęta powin­ ny być zawsze ogrzewane. W tym celu najlepiej jest okryć je lekką wełnianą szmatką i w odległości 25-30 cm za­ wiesić 25-watową żarówkę. Należy przy tym kilka razy skontrolować, czy temperatu­ ra pod szmatką nie przekra­ cza 20-25°C. Jeśli pisklę samo z siebie nie otwiera dzioba, to trzeba wywrzeć na niego delikatny nacisk. Pokarm wprowadza się głęboko do dzioba za pomo­ cą tępej strony pęsety lub palca (patrz zdjęcie). Dostarczone pożywienie zawie­ ra zwykle wystarczającą ilość wody, a więc nie zachodzi ko­

nieczność dodatkowego jej po­ dawania.

Wychów gniazdowników Wychów bardzo miodych gniazdowników wymaga du­ żego zaangażowania. Potrze­ bują one giównie odpowied­ niej ilości ciepła. Bardzo do­ brze nadaje się w tym wypad­ ku lampa na podczerwień, ale można też zastosować 25-watową żarówkę, przy czym, szczególnie nocą, ważne jest, by osłonić ją szmatką. Miody ptak, należący do drob­ nych gniazdowników, który rzekomo wypadi z gniazda i jest już (prawie) upierzony oraz znajduje się w stadium siedzenia na gałęzi, po upły­ wie jednego, a najwyżej dwóch tygodni (a więc w wie­ ku 3-4 tygodni) powinien już

W Y C H Ó W I PI E LĘ GN OW AN I E MŁO DYC H PTAKÓW

dobrze latać oraz wydziobywać pokarm. Najlepiej dać mu wtedy do dyspozycji zamknię­ te pomieszczenie (pokój, ga­ raż, szopa), w którym będzie mógi ćwiczyć loty. Po tym czasie należy go karmić wy­ łącznie na wolnym powietrzu, aby stopniowo mógi przyzwy­ czaić się do samodzielności. Znacznie rzadziej zdarza się pisklę będące przed fazą sie­ dzenia na gałęzi, kiedy nie umie jeszcze latać, ale potrafi już wspinać się i poruszać w podskokach (wtedy właśnie często w dobrej wierze jest chwytane przez ludzi) i rze­ czywiście wypadio z gniazda. Jest to prawie zawsze skut­ kiem jakiejś katastrofy, bądź też z powodu wypadku zostaje osierocone. Ma się wówczas przed sobą trudne zadanie wychowania całkowicie bez­ radnego ptaka. Powinno się wtedy poznać naturalne wa­ runki jego wychowu, chociaż nie muszą być one we wszyst­ kich szczegółach odtworzone, co zresztą na ogół nie jest i tak możliwe. Celowe jest wówczas użycie wgłębionego naczynia pozwalającego na utrzymanie pisklęcia w jed­ nym miejscu lub mieszczącego więcej piskląt, które mogą się wzajemnie ogrzewać. Nie jest natomiast wskazane budowa­ nie prawdziwego ptasiego gniazda z siana, mchu czy in­ nego materiału roślinnego, gdyż jest ono trudne do utrzy­ mania w czystości. O wiele praktyczniejsze są małe m i­ seczki czy czarki do herbaty wyłożone łatwym do wymiany

miękkim papierem toaleto­ wym. To sztuczne gniazdo najlepiej jest umieścić w ma­ łym pudełku kartonowym wysokimi ścianami, aby nie­ mi odizolować ptaka od cię­ ta wskich, jak i zmiennego klimatu. W przypadku większych gamiikńw, np. wron, można n/yć pudelka o odpowiedniej ielkości i wyłożyć go delikat­ nym sianem, galgankami, gai'tą czy innym materiatem ła­ twym do wymiany i objętoa iowo niezbyt dużym, i niże znaczenie dla szybkiego zrostu piskląt ma stosowadiety wysokobiaikowej i witaminowej z udziałem pewnej ilości substancji balatiiwych, stymulujących protrawienia oraz wapnia >aż nogo dla budowy kości, dumiewające jest, że młode ptaki mają zwykle mniejsze wymagania, jeśli chodzi o róż­ norodność i skiad pokarmu, tuz osobniki dorosłe. Młode 11aikowate (wrony, sroki, sóji orzechówki, kawki) można l .it inić wyłącznie mieszanką łożoną z suchego twarogu otrąb pszennych z dodatI. tein preparatu wapniowego witaminowego. Jadłospis dorosłych osobników należąvr,li do tej rodziny jest niewykle urozmaicony i różnoi oiIny. Większość ptaków należących do małych gatuni ów rozwija się dobrze, gdy l .u inione są wyłącznie mię■ i■ 111 siekanym z dodatkiem preparatu wapniowego (lub mączką kostną) i witamino­ wego.

Mmio to należy podawać pta­ kom pożywienie możliwie zróżnicowane i dostosowane do gatunku (patrz opis gatun­ ków), a także nie rezygnować z pokarmu żywego odznacza­ jącego się najbardziej ideal­ nym składem (zawiera wszyst­ kie potrzebne substancje). Dla piskląt małych gatunków odpowiednim pokarmem są larwy muchówek, używane często przez wędkarzy jako przynęta, które w mniejszych porcjach (30 g) można prze­ chowywać przez tydzień lub diużej w lodówce. Nieco więk­ sze ptaki najlepiej jest karmić mącznikami (iarwami mączni­ ka młynarka). Kto chciałby ko­ rzystać z nich w większych ilościach i/lub przez dłuższy czas, może w ciemnym naczy­ niu, ale nie zamkniętym, wy­ pełnionym mąką, czerstwym chlebem i papierem zatożyć ich wiasną hodowlę. Mniejsze porcje mącznika można kupić również w sklepie zoologicz­ nym i przechowywać przez kilka dni w lodówce. Młode wrony jedzą także chęt­ nie oba te rodzaje żywego po­ karmu, lecz w takich ilo­ ściach, że staje się on bardzo kosztowny. Dla nich i dla pi­ skląt większych gatunków (ptaki drapieżne, sowy, cza­ ple) znakomitym pokarmem są jednodniowe kurczęta, któ­ re mocno zamrożone można nabywać w zakładach wylęgo­ wych. Przed karmieniem nale­ ży je naturalnie rozmrozić i jeśli trzeba rozdrobnić. Do bardzo odpowiedniego na­ turalnego pokarmu dla tej gru­

Ponieważ w łaściw y pokarm dla m ło­ dych ptaków zaw iera najczęściej w ystarczającą ilość w ody, nie muszą w ię c być dodatkowo pojone

py piskląt należą też świeżo złapane myszy lub szarańczaki. Można wreszcie w sklepach zoologicznych nabyć pokarm dla miękkojadów (np. „Aleckwa”). Składa się on z suszo­ nych drobnych skorupiaków (śruta z krewetkowców), owa­ dów i ich larw oraz poczwarek (np. tzw. mrówczych jaj). Ponieważ mieszanina ta jest w stanie suchym, można więc kupować ją na zapas i dłuższy czas przechowywać. Przed skarmianiem należy ją zawsze na świeżo wymieszać z drobno utartą marchwią lub jabłkiem czy też dodać trochę wody, aby otrzymać papkowato-gruzełkowatą masę. Zaletą tego pokarmu jest to, że zawiera on również składniki niestrawne, jak chitynę, włosy, pióra itp., które u wielu gatunków pta­ ków odgrywają ważną rolę w procesie trawienia.

Większej nuaoi uu/.jmj.-itu również drobno posiekane czubki pędów krwawnika, pokrzywy, szpinaku itp., a także niedojrzałe lub namo­ czone drobne nasiona (np. prosa) czy mieszanki dla ka­ narków.

bardziej sztucznego żywienia zdarza się często, że oddawa­ ny kal nie jest otoczony toreb­ ką śluzu. Ponadto niektóre podrośnięte pisklęta (np. cza­ pli, dzięciołów i szpaków) od­ dają kal bez opakowania, wy-

wielu ćwiczeń. Umiejętność latania nie ozna­ cza jednak u wszystkich pta­ ków, że potrafią się same od­ żywiać. Małe ptaki śpiewają« są najczęściej jeszcze potem przez 1-2 tygodni (a miode

'ima zacinają o swoje pozywie” , docierając na piechotę lui:
W Y C H Ó W I PI ELĘGNOWANI E MŁODYCH PTAKÓW

A by utrzym ać gniazdo w czystości, większość ptaków śpiew ających usuwa na zew nątrz kuleczki kału wydalane przez pisklęta (na zdjęciu trzcinniczek)

Od drugiego tygodnia pisklęta ziarnojadów (wróble, łuszcza­ ki, czyże, trznadle) i ptaki nienależące do wyłącznych owadojadów (skowronki, Łukow ate) powinny w coraz

Wszystkie ptaki tak zwane szponiaste, a więc drapieżne i sowy, już od pierwszego dnia karmią swoje pisklęta mięsem większych zwierząt, począwszy od gadów przez ptaki, a skończywszy na drob­ nych ssakach (myszy, króliki itp.). Początkowo jednak mat­ ka podaje im tylko małe ka­ wałki, które odrywa od zdoby­ czy ostrym dziobem. Dlatego bardzo młodym ptakom dra­ pieżnym i sowom dobrze jest na początku podawać mięso siekane, wspomniane wcze­ śniej larwy muchówek bądź mączniki. Od drugiego tygo­ dnia życia można i powinno się stopniowo karmić większy­ mi kawałkami mięsa łącznie ze skórą, włosami i drobnymi kośćmi. Te raczej niestrawne składniki zostają wprawdzie po jakimś czasie wydalone w formie tzw. wypluwek, ale wpływają one dodatnio na tra­ wienie, a tym samym na zdro­ wie i samopoczucie ptaka. A propos trawienia: bezpo­ średnio po karmieniu więk­ szości gniazdowników unosi wysoko tylną część ciaia i od­ daje kał w postaci kuleczek opakowanych w torebkę ślu­ zu. Rodzice piskląt mogą taką kuleczkę wziąć w dziób (czło­ wiek robi to za pomocą pęsety) i wyrzucić z gniazda. JedI,,K -1 '... — Ji.„

strzykując go z brzegu gniaz­ da lub z otworu dziupli. Po­ dobnie postępują pisklęta pta­ ków drapieżnych i sów, które swój żrący i cuchnący kai wystrzykują poza obręb gniazda. W takich przypadkach musi się mieć w pogotowiu ręczniki kuchenne lub inny podobny materiał i stosować go jako wymienialną wyściółkę (jeśli oczywiście ptak nie jest w y­ chowywany w odpowiedniej odległości od domu czy jego otoczenia). Jak już wspomniano wcze­ śniej, wiele młodych ptaków należących do gniazdowników często opuszcza gniazdo na kilka dni, a nawet tygodni, nim nauczy się dobrze latać. Fruwają wówczas niepewnie lub poruszają się w pobliżu gniazda. W tym stadium roz­ woju powinniśmy zapewnić naszemu wychowankowi za­ miast gniazdka w tekturowym pudełku, obszerną klatkę 7. drążkami lub gałązkami do siedzenia. Gdy zorientujemy się, że nastąpi! właściwy czas, to jeśli nie dysponujemy więk­ szymi wolierami, powinniśmy klatkę otworzyć i pozwolić, aby ptak ćwiczy! loty w za­ mkniętym pomieszczeniu. Fo wykształceniu się większych piór (ogona i skrzydeł) więk­ szość ptaków może latać sa­ modzielnie bez nauki i zbyt

iększych ptaków jeszcze II n/oj) karmione i wodzone, i (kres uzyskania samodzielno przy wychowie ptaków jes i/sl.o najtrudniejszą fazą. "dnej strony chce się możli* Air szybko przyuczyć wycho-5 inka do życia na wolności, drugiej zaś nie za wcześnie "/.ostawiać go samemu soir Jest to prawdziwy dyle- ; i,iI.. podobny do relacji rodzi ’ i dzieci, idealnym przypad­ am jest sytuacja, gdy pusz-1 iiny wolno ptak robi coraz • lluższe wycieczki i coraz rzaej przylatuje na. karm ienie^ ,1-slety należy również wziąć I ,"il uwagę fakt, że nie tylko przyrodzie, ale również wypadku naszego niedo­ la iIczonego wychowanka i -inlzo często może dochodzić śmiertelnych wypadków.

Wychów gniazdowników u lenie większości zagniaz,t, u ników przedstawia się . udo prościej. Jest tak dlaro, że od samego początku pi /y wyborze i pobieraniu poi mu zachowują się one .m/nie bardziej aktywnie gniazdowniki, które w naji ps/.ym wypadku potrafią tyl,i wierne dzióh W svt.ua.eii

W Y C H Ó W I P I EL ĘGN OW ANI E MŁODYCH PTAKÓW

0 ich bezpieczeństwo i ciepło. Komu brakuje takich natural­ nych warunków, ten musi po­ starać się o odpowiedni po­ karm. Nawet jeśli zagniazdowniki należą do wegetaria­ nów, jak kuraki i kaczki, to w czasie wzrostu wymagają dużych ilości białka, głównie pochodzenia zwierzęcego. Pisklęta kuraków w pierw­ szych dniach życia karm i się co 2-3 godziny najlepiej mie­ szanką sporządzaną na bieżą­ co z drobno posiekanego krwawnika (także szpinaku, sałaty, pokrzywy lub mniszka) 1jajka ugotowanego na twar­ do. Ale również i w tym przy­ padku prawie nie można uniknąć podawania im pewnej ilości pokarmu żywego w po­ staci poczwarek mrówczych, larw muchówek lub mączni­ ków. Można też próbować karmić je kupioną w sklepach wiejskich mieszanką do od­ chowu kurcząt lub specjalną mieszanką wymienioną przy żywieniu gniazdowników. Po­ karm ten najlepiej jest serwo­ wać na podstawkach pod do­ niczki, które po każdym kar­ mieniu muszą być dokładnie wymyte. W nieco większych miseczkach podaje się wodę do kąpieli i picia oraz suchy piasek z dodatkiem popiołu drzewnego i kamyczków niezbędnych w żołądku. Wybieg na wolnym powietrzu musi oczywiście zapewniać ochronę przed deszczem i do­ starczać ciepła (promiennik podczerwieni). W ogólnych za­ rysach reguły te odnoszą się do kaczek, chruścieli i siewko-

7

watych. Kaczki powinny mieć oczywiście możliwość kąpieli, najlepiej w sadzawce zbliżonej do naturalnej, gdzie jednocze­ śnie mogą zaspokoić większą część swoich potrzeb pokar­ mowych. Nie muszą być do tego specjalnie przyuczane. Pisklęta kokoszki i łyski w pierwszym tygodniu życia są przyzwyczajone do otrzy­ mywania pokarmu (można im podawać np. mączniki), ale potem stają się szybko aktyw­ ne, szczególnie jeśli mają do dyspozycji sadzawkę z obfitą ilością pokarmu roślinnego i zwierzęcego. Także pisklęta siewkowatych (i mew) nie wydziobują od pierwszego dnia pokarmu jak kurczęta. Ponieważ odżywiają się bezkręgowcami glebowy­ mi, które muszą bardziej wy­ grzebywać niż wybierać, więc na początku uczą się, które z nich są dla nich odpowied­ nie i jak można je schwytać. Dlatego w pierwszych dniach życia rodzice trzymają im po­ karm przed dziobem, a potem kładą go na ziemi. Wobec te­ go, że większość siewko­ watych, do których należą ostrygojad, czajka, siewka, kszyk i krwawodziób, mają wrażliwe zakończenie dzioba, powinno się więc podawać im pożywienie w piaskich m i­ seczkach z piaskiem, a potem nawet w samym piasku, aby mogły ćwiczyć taki sposób po­ bierania pokarmu, jaki jest właściwy ich gatunkowi.

29

39

POMOC PRZY LĘGACH

biza gatunkami pochodzący­ mi z terenów skalistych gnieżdżących się na budyn­ iach, pierwotnym środowi■¡cm naturalnym większości ' taków ogrodowych były lasy i zadrzewione tereny otwarte. Indnak krajobrazy leśne spri-ii wielu milionów lat wyglądały zupełnie inaczej niż iw które powstały zaledwie przed kilkoma setkami lat pod wpływem działalności czlowieI ,i. Najistotniejsza różnica między lasami pierwotnymi ,i obecnymi polega na udziale \\ nich drzew martwych. Poi icważ w lasach naturalnych i ale gromadzące się martwe li ewno (w postaci obmnarlych drzew stojących, mari mych konarów na żywych i!i zewach, a także drzew leżą­ cych) pozostaje w lesie, więc ilość tego drewna jest równa masie narastających młodych drzew. I da wielu gatunków ptaków r,lotną częścią ich naturalne.11 środowiska są stojące ob­ umarłe drzewa. Dostarczają no one nie tylko obiitej ilości pokarmu, np. tłustych larw d irząszczy i różnorodnych owadów oraz innych bezkrę­ gowców, ale również i kryjówok dzięki naturalnym lub wykutym dziuplom. Do takich ptaków należą w pierwszym rzędzie różne dzięcioły zwią-

zane nierozerwalnie ze stary­ mi drzewami, a ponadto ga­ tunki czerpiące z nich pokarm i/lub korzystające z ich dziu­ pli. Niektóre ptaki, jak np. kaczkowate, puszczyki, sinia­ ki, kawki, a także wiele gatun­ ków nietoperzy i drobnych ssaków począwszy od orzesznicy, a skończywszy na kunie leśnej, użytkuje często dziuple naturalne lub wykute przez dzięcioły jako miejsce lęgowe, noclegowe i zimowisko, nie korzystając przy tym z pokar­ mu dostarczanego przez ob­

umarłe drzewo. Z kolei inne ptaki, do których należą ko­ waliki, pelzacze, mucholówki lub sikory, wykorzystują mar­ twe drzewa zarówno jako schronienie oraz źródło po­ karmu. W Europie Środkowej prawie brak jest obecnie naturalnych lasów i drzewostanów. Na długo przed osiągnięciem przez drzewo wieku, w któ­ rym jego gałęzie lub caiy pień zaczyna obumierać, zostaje ono ścięte w celach użytko­ wych.

S/pak karm iący pisklęta znajdujące się w skrzynce lęgowej

Stary, na pół zmurszały pień drzewa dostarcza ptakom pokarmu i m iejsc na gniazdo

POMOC PRZY LEGACH

POMOC PRZY LEGACH

Wymiary i mieszkańcy różnych typów skrzynek lęgowych (por, tekst)

i

'j ' m >

19 cm

O ściana

grubość desek 2cm

przednia z o tw o ­ rem w lo ­ tow ym

i*

Skrzynki lęgowe odpowiednie dla w ięk­ szości mniejszych dziuplaków można ła tw o zbudować naw et bez specjalnych narzędzi. Kto nie ma w iertła do w ycięcia | otworu wlotowego, może w ykonać otw ór kw adratow y za pom ocą piły o twornicy. N ie ma większego znaczenia czy ściana przednia jest otwierana (jak w naszym przykładzie), czy w yjm ow ana. W szystkie w ym iary skrzynki mogą być dow olnie zmieniane. N a dnie skrzynki znajdują się dw a m ałe otw ory odpływ o­ w e o średnicy około 5 mm.

wlotowego

cm

cm

mm

12-14

15-20

26M0

14-16

20-25

45-50

20-25

25-35

110-120

12-14

10-12

pól ściany

i ' Jdziuplaki

M

Średnica otworu

od otworu wlotowego

ilp. itp.

'« w y

02,6-4,O cm

Odległość dna

n.iki małe paki

60 cm

Szerokość wnętrza

togo powodu udział stoją­ cych martwych drzew obniżył ■■z 20-40% do 0-2%, a wraz ■tym zniknęła prawie cała ■ ¡mleczność grzybów, owadów plaków. Większość spośród ' i ■mwięciu zadomowionych Harapie Środkowej gatun­ ków dzięciołów stała się tak zadka, że tylko mając duże './rzęście można je jeszcze ■¡lotkać w odległych lasach górskich łub na obszarach chronionych. Jedynie dzięcioi >wi dużemu, umiejącemu się dostosować do różnych waiinków otoczenia, udało się d o Lej pory jakoś przeżyć. akże wiele innych zwierząt związanych z obumarłymi drzewami stało się w więk­ szym lub mniejszym stopniu '.adkością. Niektóre z nich, ,ik kilka gatunków nietoperzy pozbawionych nie tylko dziu­ pli, ale i obfitości owadów obecnych w lasach natural­ nych albo już wyginęło, albo grozi im to w niedalekiej przy­ szłości. powyższych rozważań moż­ na wyciągnąć istotne wnioski dotyczące celowości wywie­ szania sztucznych dziupli lę­

gowych. Ponieważ spełniają tylko jedną z wymienionych wcześniej dwóch funkcji mar­ twych drzew, więc nie mogą być przydatne dla tych gatun­ ków ptaków, którym obumarłe drzewa służą za źródło pokar­ mu. I tak spośród użytkowni­ ków sztucznych dziupli należy wykluczyć większość dzięcio­ łów. Dla wielu pozostałych dziuplaków skrzynki lęgowe okazały się jednak bardzo przydatne, a dla niektórych stały się ostatnią deską ratun­ ku chroniącą je przed całko­ witym wyginięciem.

Skrzynki lęgowe Zanim podamy kilka wskazó­ wek na temat budowy róż­ nych typów skrzynek lęgo­ wych, chcemy jeszcze raz zwrócić uwagę na rzecz ogól­ nie znaną. W naturalnym śro­ dowisku nie istnieją ścisłe normy, lecz mają miejsce naj­ różnorodniejsze możliwości, do których ptaki umieją się dostosować. Często znacznie mniejsze znaczenie ma dla nich kształt i wielkość dziupli,

niż jej położenie i ochrona przed drapieżnikami gniazdo­ wymi. Zwróćmy uwagę na różnorodność naturalnych miejsc lęgowych ptaków, po­ cząwszy od dołków na ziemi, otworów w murze, szczeli­ nach skalnych, a skończywszy na różnych dziuplach. Żadne miejsce lęgowe nie jest iden­ tyczne z drugim. Ptaki stają się wybiórcze dopiero wtedy, gdy mają do dyspozycji więcej miejsc lęgowych. Dlatego po­ winniśmy raczej zwrócić większą uwagę na wybór w ła­ ściwego miejsca do zawiesze­ nia skrzynki lęgowej, niż na doktadne jej wymiary. Aby trochę pomóc w poznaniu różnorodnych dostępnych obecnie w sprzedaży modeli skrzynek lęgowych, podano w tabeli ich najważniejsze wy­ miary. Do małych ptaków gnieżdżą­ cych się chętnie w mniejszych skrzynkach lęgowych należą pleszka, muehołówka żałobna, wszystkie sikory, kowalik, ma­ zurek i czasem strzyżyk. Dzię­ ki bardzo małym otworom wlotowym (26-28 mm) można ustrzec najmniejsze gatunki, jak modraszka, sikora, uboga, sosnówka i czubatka, przed konkurencją większych dziu­ plaków (bogatka, pleszka, mu­ ch ołówka żałobna, szpak). Ga­ tunki te zasiedlają równie chętnie skrzynki z większymi otworami wlotowymi. Do mieszkańców skrzynek dla szpaków oprócz nich samych należą też krętogłowy i kowa­ liki (te ostatnie lubią skrzynki bardzo duże).

41

POMOC PRZY LEGACH

W ró b le zajęte przez siebie skrzynki na­ pełniają m ateriałem do budowy gniazda, tak jak gdyby obaw iały się arktycznych temperatur

Ogólnie można stwierdzić, że skrzynki lęgowe z otworami wlotowymi o średnicy powy­ żej 30-35 mm są bardziej uniwersalne i dlatego pew­ ność ich zasiedlenia jest więk­ sza, niż skrzynek o mniej­ szych otworach. Blaszane obicie otworu wlotowego za­ pobiega rozkuwaniu go przez dzięcioły. Wdużych skrzynkach, w któ­ rych średnica otworu wlotowe­ go wynosi powyżej 100 mm, gnieździ się głównie pusz­ czyk, siniak i kawka, czasem też pójdźka, a na niektórych obszarach leśnych dwie małe sowy: wio chatka i sóweczka. Może je też zajmować uszat­

ka, korzystająca również ze starych gniazd wron i myszo­ łowów, Na niektórych tere­ nach położonych w pobliżu wód duże skrzynki lęgowe mogą zasiedlać też kaczkowate należące do dziuplaków, jak krzyżówka, gągoł czy nurogęś. Jak już wcze­ śniej wspomniano, ich pisklę­ ta należą do zagniazdowników opuszczających gniazdo krótko po wylęgu. Pisklęta te znoszą bez szwanku upadek z kilkumetrowej wysokości, ale z dna skrzynki do otworu wlotowego dostają się tylko wtedy, gdy odległość ta nie jest zbyt duża (15-20 cm). Do póldziuplaków należą pliszki, strzyżyki, rudziki, kopciuszki, muchołówki szare i wróble. Stopień zasiedlenia półskrzynek lęgowych uzależ­ niony jest w dużej mierze od ich stanowiska. Ponieważ te­ go rodzaju skrzynki są tatwo dostępne dla drapieżników gniazdowych, dlatego oprócz wyboru odpowiedniego miej­ sca dla danego gatunku nale­ ży zadbać, aby było ono rów­ nież bezpieczne. Najlepiej umieszczać je na ścianie wy­ sokiego budynku pod oka­ pem. Wszystkie dotychczas wymie­ nione skrzynki można wyko­ nać w kształcie prostokątnym lub trójkątnym. W skrzynkach trójkątnych można zaoszczę­ dzić sobie trudu wiercenia otworu wlotowego przez od­ cięcie wierzchołka ściany przedniej. Dach skrzynki po­ winien być nieco wysunięty, by do jej wnętrza nie przedo­

POMOC PRZY LEGACH

stawała się woda deszczowa. W razie czego odpływ jej umożliwiają wywiercone w podłodze małe otwory. Ściana przednia lub jedna ze ścian bocznych powinna się otwierać, aby móc skrzynkę kontrolować i czyścić. Drążek do siedzenia przed otworem wlotowym wykorzystują jedy­ nie szpaki, które przed do­ mem lubią wygwizdywać so­ bie piosenkę. Takie ptaki jak pelzacze, jerzyki, pluszcze, pójdźki, pustułki, plomykówki i krzyżówki wymagają spe­ cjalnych skrzynek lęgowych (dostępne w handlu). Jaskół­ kom, którym trudno jest obecnie znaleźć wilgotną gli­ nę do budowy gniazda, moż­ na zaoferować sztuczne gniazda z betonu. Dla miło­ śników ptaków, a jednocze­ śnie właścicieli domów ist­ nieją w sprzedaży prostokąt­ ne dziuple lęgowe z trocinobetonu, które w postaci cegieł wmurowuje się w ścianę do­ mu. Nadają się one szczegól­ nie dla gatunków gnieżdżą­ cych się pierwotnie w szczeli­ nach skalnych, jak jerzyk, pliszka siwa, kopciuszek i wróbel. Ściana tylna zaopa­ trzona w zakrywaną szybkę szklaną umożliwia obserwa­ cję przebiegu lęgu. Wreszcie należy też pomyśleć o pomocy ptakom budującym gniazda odkryte w gałęziach drzew i krzewów. Do takich ptaków należy wiele wytraw­ nych śpiewaków, jak kaptur­ ka, kos, zaganiacz, pierwio­ snek, zięba, kulczyk, dzwo­ niec, szczygieł i gil. W więk-

"

sprzedaży znajdują się różnorodne m odele skrzynek lęgowych

•/.ości ogrodów ptaki te są mrco zaniedbywane ze wzglę­ du na rozgłos nadawany skrzynkom lęgowym.

Właściwe miejsce skrzynki Wcześniej była już mowa ■i tym, że o zasiedleniu skrzyn' lęgowej często nie decydują |i j dokładne wymiary, lecz spoób i miejsce jej umieszczenia. Zazwyczaj mało uwagi poświę­ ci się jej ochronie przed dra­ pieżnikami. Co robić, żeby jaja iv.y pisklęta nie służyły za śniaila nie kunom, wiewiórkom, ko­ lom, dzięciołom czy srokom?

Jak wynika z opisu gatunków, różne ptaki wyszukują sobie w środowisku takie miejsca, które zapewniają im nie tylko pokarm, ale również bezpie­ czeństwo lęgu. Jednak miejsce żerowania i gniazdowania mogą się całkowicie od siebie różnić. I tak myszołów gniaz­ duje w lesie, a poluje na łą­ kach i polach. Jeśli chcemy przywabić np. parkę pliszek siwych lub kopciuszków, to musimy zawiesić przeznaczo­ ną dla nich półskrzynkę lęgową w zupełnie innym miejscu, niż gdybyśmy to zrobili dla rudzika czy strzyży­ ka. Dlatego niezmiernie waż­ ne jest poznanie przyzwycza­

jeń ptaków, którymi chcemy się specjalnie opiekować. Od tych przyzwyczajeń zależy też wysokość, na jakiej umie­ ścimy skrzynkę lęgową. Ru­ dzikowi i strzyżykowi odpo­ wiadają dobrze ukryte miejsca położone nisko (do 1 m) nad ziemią, natomiast kopciuszek, mucholówka szara i wróbel lubią gniazda wysoko na bu­ dynkach z wolnym dostępem do gniazda. Większość innych małych dziuplaków (sikory, kowaliki, a także pliszki siwe) dosyć dobrze dostosowują się do różnych wysokości. Miesz­ kańcy dużych dziupli (wyjąw­ szy umiejącą się dostosować krzyżówkę) preferują skrzyń-

4

POMOC PRZY LĘGACH

POMOC PRZY LĘGACH

ki umieszczone na wysokości 4-6 m (lub więcej) z bardziej lub mniej wolnym dolotem do gniazda. Oprócz specyficznych potrzeb każdego gatunku ist­ nieje też kilka ogólnych zasad dotyczących wszystkich pta­ ków. Tak więc nie należy umieszczać skrzynek lęgo­ wych w miejscach: wystawionych na długo­ trwale i bezpośrednie dzia­ łanie promieni słonecznych, w których przednia ściana skrzynki z otworem wloto­ wym jest wystawiona na działanie wiatru i zacinają­ cego deszczu, do których koty i kuny mają łatwy dostęp, narażonych na swobodne kołysanie się skrzynki pod wpływem wiatru. Ogólną zasadą jest również to, że małe ptaki same lubią bu­ dować swoje gniazda, a więc zajmują najchętniej skrzynki całkiem puste i wolne od pa­ sożytów. Dlatego możliwie zaraz po wyfrunięciu młodych z gniazda (dotyczy to ptaków wyprowadzających dwa lub więcej lęgów w roku), a naj­ później jesienią należy skrzyn­ kę sprzątnąć, zniszczyć paso­ żyty wodą lub ogniem (używa­ jąc kempingowej butli gazo­ wej). Nie wolno jednak stoso­ wać trujących preparatów w aerozolu. Dno dużych skrzynek gniazdowych można wyłożyć niezbyt grubą w ar­ stwą wiórów, trocin i/lub pia­ sku. W ten sposób staną się one atrakcyjniejsze dla poten­ cjalnych użytkowników. Do mocowania skrzynek na

pniach drzew należy używać gwoździ aluminiowych, które nie szkodzą drzewom, dają się łatwo wyciągać, a w razie wrośnięcia w pień nie niszczą ostrza piły tarczowej przy ewentualnej obróbce drewna. Liczba wywieszanych skrzy­ nek lęgowych może być prak­ tycznie nieograniczona. Jeśli więc nie rażą nas one pod względem estetycznym, to le­ piej jest rozwiesić ich więcej niż mniej. W iele ptaków wy­ prowadzających dwa lub trzy lęgi w roku nigdy nie używa tych samych skrzynek. Kłótnie 0 terytoria lęgowe zachodzą z reguły tylko między osobni­ kami tego samego gatunku, jednak nie występują one za­ wsze, jeśli tylko istnieje wy­ starczająca ilość pokarmu 1miejsc lęgowych. Gatunki o różnych potrzebach tolerują się nawet na mniejszej prze­

strzeni, tzw. rabusie polują najczęściej poza terytorium lę­ gowym. Najlepszym okresem na zawieszanie nowych skrzy­ nek lęgowych jest jesień. Mo­ gą być jeszcze w zimie odkry­ wane przez ptaki i w przypad­ ku chłodnych nocy użytkowa­ ne jako miejsce noclegowe.

Pomoc ptakom budującym gniazda odkryte Trzema istotnymi warunkami koniecznymi do założenia gniazda odkrytego w gałę­ ziach drzew lub krzewów jest mocna podpora, ochrona przed drapieżnikami z powie­ trza i ochrona przed drapież­ nikami z ziemi. Dlatego wiele gatunków, jak sierpówka, pokrzywnica, kos, kulczyk, dzwoniec, gil czy gru-

i /ogólnej pom ocy lęgowej potrzebują bocian biały i rybolów

Półskrzynka lęgowa dla m ucholówki szarej musi być zawieszona wysoko na budynku

luulziób, lubi na miejsce wylę­ gu wybierać gęste, często zi­ mozielone drzewa i krzewy, i przede wszystkim przycina­ ne żywopłoty. Takim ptakom należy pomóc w wyborze solidnego miejsca na gniazdo przez skracanie prostopadłych pędów krzewów oraz drzew liściastych i iglastych. Odrasłające pędy tworzą wówczas ■ •■sto okółek, który dostateczzabezpieczony nadaje się iłakomicie na budowę gniaz11' Szczególnie przydatne do lego celu są krzewy cierniste,

jak głóg czy śliwa tarnina, któ­ re tworzą gęste okółki i kolca­ mi odstraszają koty. Ale rów­ nież żywopłoty formowane z ligustru, grabu, buka i roślin zimozielonych spełniają naj­ częściej trzy wymienione na wstępie warunki. Ptaki gniaz­ dujące bliżej ziemi, jak strzy­ żyk, rudzik i pokrzewka, kryją się chętnie w osłonie z gąsz­ czu jeżyn lub pokrzyw, a tak­ że w stosach gałęzi. Dobrym miejscem lęgowym jest pęk gałązek umocowa­ nych pionowo lub w kształcie

kieszeni na pniu drzewa. W ła­ ściwe oparcie dla gniazda tworzą też gałązki krzewów związane w bukiet, choć taki zabieg jest nieco okrutny w stosunku do roślin.

45

}

OPIS GATUNKÓW

OPIS GATUNKÓW

> Lęg' Samiec i samica wysiadują jaja na zmianę, najczęściej zaraz po zniesieniu pierwszego jaja. Przy opuszczeniu gniazda przez oboje partnerów, jaja przykrywane są roślinami. W y­ siadywanie trwa 25-29 dni. Czasami ptaki wyprowadzają w tym samym roku drugi lęg.

Czapla siwa rlea cinerea

> Wygląd "iży, szary, długonogi ptak u biaiej szyi i czarnych ozdob­ nych piórach na gtowie i szyi. ► Występowanie i i.iiunek lęgowy w całej Europie (we Włoszech i Hiszi,i nii sporadycznie), nad brzegami rzek i jezior, żeruje leź na łąkach. Na zimę wiele i zapli odlatuje w cieplejsze rejony.

Pisklęta perkoza szukają często schronienia w piórach grzbietowych rodziców

Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus >- Wygląd Perkoza można iatwo rozpo­ znać po kasztanowatym czubie i biaiej szyi. >• Występowanie Na jeziorach całej Europy. Ptak częściowo wędrowny, krótkodystansowiec. Część ptaków odlatuje na zimę do cieplej­ szych części Europy. >- Gniazdo Pływające gniazdo wykonane przez samca i samicę umiesz­ czone jest najczęściej w zaro­

ślach trzcin, między grążelami (nenufarami), bądź też inną roślinnością pływającą. Zbudo­ wane jest z pędów trzcin i sitowia oraz innych roślin wodnych, ułożonych warstwa­ mi w kształcie szerokiego kop­ ca. Budowa gniazda trwa około tygodnia. Perkoz gniaz­ duje często w większych kolo­ niach. ► Jaja 4 (2-6) podłużne jaja (53 x 36 mm) mają początkowo barwę niebieskawą lub białą, później pod wpływem gnijących roślin przebarwiają się na brązowo.

Perkozy budują gniazda zakotwiczone między przybrzeżną roślinnością, co jest ich zaletą w wypadku podniesienia się poziomu wody

Jeszcze do zimy młode perkozy mają głowy upierzone w paski

>- Pisklęta Pisklęta są zagniazdownikami i wylęgają się z głową i szyją pokrytą czarno-białymi paska­ mi. Umieją od razu nurkować i wkrótce odpływają z rodzica­ mi od gniazda, jednakże do trzeciego tygodnia życia szuka­ ją schronienia w ich piórach grzbietowych. Samodzielność uzyskują już w wieku 6-8 tygo­ dni, ale często do 12 tygodnia pozostają w kręgu rodzinnym, o ile rodzice nie wyprowadzają drugiego lęgu. >• Pomoc/wychów piskląt Nie jest możliwa pomoc przy lęgach. Wychów piskląt można prowadzić tylko w wypadku posiadania odpowiednio duże­ go zbiornika wodnego i kar­ mienia rybami. >• Pożywienie Drobne ryby, owady i ich larwy, małe raki, larwy piazów itp.

1» gniazdo czapli zostało w yścielone

► Jaja 4-5 (3-8) owalnych jaj (61 x 43 mm) ma barwę jasnozielonkawoniebieską. ► Lęgi Jaja składane są co dwa dni i wysiadywane przez 25-28 dni. >• Pisklęta Gniazdowniki przychodząc na świat są na grzbiecie i bokach okryte puchem, tworzącym na giowie rodzaj szczeciniastego czubka. Początkowo dziób jest dość krótki i tępy. Miode ptaki usamodzielniają się po 50-55 dniach, ale często opuszczają gniazdo 1 do 2 tygodni wcze­ śniej i poruszają się raczej w jego pobliżu. Karmieniem piskląt zgodnie zajmują się ro­ dzice. ► Pomoc/wychów piskląt Nie jest możliwa bezpośrednia pomoc przy lęgach. Wychów piskląt karmionych drobnymi rybami i kurczętami jedno­ dniowymi jest dosyć prosty. Muszą być jednak trzymane w specjalnym miejscu z po­ wodu oddawanego żrącego

Czapla siwa gniazduje częslo w koloniach, budując okazale gniazda na drzew ach

i cuchnącego kaiu. W później­ szym czasie ciosy ich dziobów mogą być niebezpieczne. ► Pożywienie Ryby, żaby, myszy, owady i in­ ne bezkręgowce.

igłami sosnowymi

► Gniazdo ', Jazdo zakładane jest zwykle mi wysokich drzewach w po­ bliżu wód. Jego podstawą jest dosyć cienka warstwa gałęzi, Licz w trakcie wieloletniego użytkowania urasta ono stopniowo do okazalej nastroszonej budowli. Czasami gniazda i ple mogą być też zakładane w niskich krzewach, na urwi­ skach, na ziemi lub w zaroilach trzcinowych. Czaple siwe gniazdują najczęściej w kolo­ niach. Samiec przynosi matei ml, z którego samica buduje gniazdo.

49

M łodym czaplom brakuje jeszcze ozdobnych piór i wyraźnego czarno-białego rysuuku na głow ie

O

OPIS GATUNKÓW

OPIS GATUNKÓW

Para bocianów na starym gnieździć ze zniesieniem liczącym 4 jaja

Bocian biały

Ciconia ciconia

>• Wygląd Duży, biały, długonogi ptak z czarnymi skrzydłami. Dziób i nogi czerwone. >• Występowanie Głównym miejscem lęgowym jest Europa Wschodnia i Hisz­ pania, nie występuje w W iel­ kiej Brytanii, Francji i we W ło­ szech. Gniazda zakładane są

N a początku bocianięta w dużym gnieździe wyglądają żałośnie i bezradnie

na słupach, drzewach i budyn­ kach. Bocian należy do ptaków wędrownych, długodystansow­ ców. Bociany wschodnie w je­ sieni przeciągają przez Azję Mniejszą, natomiast bociany zachodnie przez Hiszpanię do środkowej i południowej Afry­ ki. Powrót na tereny lęgowe następuje w marcu. >■ Gniazdo Duże gniazdo wykonane z ga­ łęzi i chrustu ma średnicę 90-150 cm i wysokość do 2 m. Jest ono budowane wspólnie przez samicę i samca przez 8 dni. ► |aja 3-5 (1-7) białych jaj (71 x 51 mm) o delikatnie ziarnistej skorupie. Są one znoszone w dwu- lub trzydniowych od­ stępach. > Lęgi Samiec i samica wysiadują jaja na zmianę przez 33-34 dni. Pi­ sklęta gniazdowniki okryte są białym puchem, mają ciemny

dziób i żółte nogi. W karmieniu potomstwa uczestniczą oboje rodzice. Pokarm przynoszony jest w wolu, a następnie odda­ wany (wykrztuszany) pisklętom. Pisklęta żebrząc o pokarm wy­ dają miauczące okrzyki. W wie­ ku 22 dni młode potrafią już stać w gnieździe, a w wieku 55-60 dni stają się lotne, ale jeszcze przez dalsze 1-3 tygodni są wodzone przez rodziców. >- Pomoc/wychów piskląt Dzięki umieszczaniu specjal­ nych podkładek pod gniazda na budynkach lub wysokich wolno stojących stanowiskach można czasem spowodować osiedlanie się bocianów także w okolicach, w których przestały już wystę­ pować. Wychów piskląt żywio­ nych kurczętami jednodniowy­ mi, rybami itp. jest dosyć pro­ sty, jeśli zadba się, by nie miały zbyt mokro i zimno. Bociany oswajają się i nawet po wypusz­ czeniu na wolność pojawiają się zawsze (lub do chwili odlotu) w miejscu, gdzie byty karmione. > Pożywienie Myszy, owady i ich larwy, dżdżownice, żaby itp.

Łabędź niemy i Ylinus olor Wygląd Potężny, biały, o diugiej szyi, pótoswojony ptak pływający. ► Występowanie ( ratunek lęgowy w caiej Euro| i< Środkowej na jeziorach, ‘.lawach i leniwie płynących i okach. Ptak częściowo ędrowny, krótkodystansowiec. ► Gniazdo Duża, a przy wielokrotnym użytkowaniu potężna budowla / trzciny i innych części roślin, umieszczona na wodzie lub obok. Gniazdo buduje samica materiału dostarczonego jej przez samca. ► łaja ' 8 (4—11) prawie symetrycz­ nych jaj (113 x 72 mm), mają barwę szarozieloną z białym, i rdowym nalotem. ► Lęgi unica wysiaduje jaja przez bi-41 dni, a przy opuszczaniu (¡mazda przykrywa je roślina­ mi, czasem przykrywaniem jaj -ujmuje się też samiec.

Krótko przed w ylotem z gniazda można już rozpoznać bociana białego nawet

< i Pizdo łabędzia niemego w ygląda jak

bez czerwieni na nogach i dziobie

potężna tw ierdza

Kilkudniowe pisklęta łabędzia chętnie odpoczyw ają na grzbiecie matki

> Pisklęta Pisklęta łabędzia niemego to zagniazdowniki, pokryte bia­ łym lub szarym puchem, a dziób i nogi są ciemnoszare. Już po pierwszym dniu udają się z rodzicami na wodę, ale na początku często jeszcze na grzbiecie matki. W nocy lubią przebywać w samym gnieździe lub w jego pobliżu. Młode uzyskują lotność w wie­ ku 120-150 dni, ale dopiero późną jesienią lub w zimie wyganiane są z terytorium rodziców lub wraz z nimi prze­ ciągają do kwater zimowych. > Pomoc/wychów piskląt Dzięki zimowemu dokarmianiu (zboże, cbleb, zielenina) łabę­ dzie można przywabiać lub nie dopuścić do ich odlotu. W y­ chów piskląt karmionych po­ dobnym pożywieniem nie przedstawia specjalnych trud­ ności, o ile dysponuje się odpo­ wiednio dużym zbiornikiem wodnym.

M łode łabędzie nieme są z reguły szare, ale zdarzają się również białe

> Pożywienie Rośliny wodne lub bagienne. Łabędzie czasem żerują na ro­ ślinach lądowych lub wydziobują z ziemi ziarna zbóż.

51

OPI S G A T U N K Ó W

OP I S G A T U N K Ó W

Krzyżówka Anas platyrhynchos

W odróżnieniu od kaczek, u gęsi zarów no matka jak i o jciec zajmują się potomstwem

Ges gęgawa Anser anser > Wygląd Duża szara gęś z różowopomarańczowymi nogami i tak samo ubarwionym dziobem. Bardzo podobna do niej jest gęś zbożo­ wa (giowa i szyja ciemnobrązo­ we, dziób częściowo czarny), a także gęś krótkodzioba oraz gęś biaioczelna (białe czoto, ciemne smugi na brzuchu). > Występowanie Występowanie wyspowe na wy­ brzeżach morza i brzegach je­ zior w caiej Europie Środkowej, brak w Europie Zachodniej. Gę­ si gniazdujące na Północy spę­ dzają zimę w Europie Południo­ wej, populacje żyjące na Połu­ dniu są ptakami osiadiymi. >- Gniazdo Gniazdo zakładane jest w miej­ scach niedostępnych, w pobliżu wód, często na niewielkim

wzniesieniu z luźno ułożonego materiału roślinnego. Jego wnę­ trze wyścielone jest puchem. Gniazdo buduje samica, a sa­ miec w tym czasie trzyma straż. >Jaja Zniesienie składa się z 4-9(12) jaj (86 x 59 mm) o barwie bia­ ławej, które później pod wpły­ wem roślin przebarwiają się na żółtawo. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja przez

Gęś gęgawa ciepło i miękko w yściela gniazda własnym puchem

27-29 dni. W tym czasie samiec pilnuje gniazda. >- Pisklęta Śliczne pisklęta gęsi należą do zagniazdowników. Okrywa je żółtawy puch, dziób i nogi są ciemnoszare. Karmią je oboje rodzice. Na początku cala rodzi­ na powraca często na noc do gniazda. W wieku 50-60 dni młode są w ograniczonym stop­ niu zdolne do lotu, ale w okresie jesieni i zimy trzymają się rodzi­ ców i wraz z nimi wędrują do kwater zimowych. >- Pomoc/wychów piskląt Dokarmianie zimą zbożem, chlebem i zieleniną sprawia, że gęsi silniej przywiązują się do określonego miejsca. Pisklęta dzikich gęsi wychowu­ je się w podobny sposób jak pisklęta gęsi domowych. >- Pożywienie Rośliny lądowe i wodne, ale również korzonki, nasiona i ja­ gody.

► Wygląd Samiec ma zielonkawo mienią­ cą się głowę i kasztanowobrązową pierś, barwa samicy jest niepozorna, brązowawa. ► Występowanie (latunęk lęgowy występuje na 11 iżnorodnych, także niewielkich zbiornikach wodnych w całej huropie. Ptak częściowo węil równy, krótkodystansowiec. ► Gniazdo Miejsce umieszczenia gniazda |i',st bardzo zróżnicowane: na ócmi, w gęstej roślinności, pod slosem chrustu, w dziuplach i skrzynkach lęgowych, w sta­ rych gniazdach wronich, przy na budynkach, najczęściej w pobliżu wód. Gniazdo zbu­ dowane jest z silnio polączoneo materiału roślinnego i wy­ cielone obfitą ilością puchu. ► Jaja . -11 (5-18) jasnych jaj (58 x 11 mm) o matowym połysku. Ma barwę brązowawozieloną do zielonkawej, czasem też zoltawą lub oliwkową. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama, umieć początkowo trzyma się w pobliżu gniazda, potem wy­ cofuje się dalej dla odbycia piezenia. Przy opuszczaniu gniazda samica okrywa jaja puchem. Czas trwania lęgu wy­ nosi 27-28 dni. ► Pisklęta Pisklęta krzyżówki to zagniazdowniki. Okryte są puchem, który w okolicach dzioba i pod spodem pisklęcia ma barwę brązowożółtawą, grzbiet i pręga oczna brązowe, zaś dziób i nogi ciemnoszare (bardzo podobne

Grom adka dzieci krzyżówki jesł czysto znacznie liczniejsza, niż na tej fotografii

są pisklęta krakwy, plaskonosa i głowienki). Po 15-20 godzi­ nach pisklęta opuszczają gniaz­ do i są przez matkę wodzone, na początku ogrzewane. W wie­ ku 50-60 dni młode krzyżówki stają się lotne i samodzielne. > Pomoc/wychów piskląt Karmione (zbożem i zieleniną) krzyżówki stają się ufne, a na­ wet oswojone. Za miejsce lęgo-

Takie otwarte gniazdo pozostawia krzy­ żówka tylko przy nagłej ucieczce, gdyż zwykle jaja są zakrywane w celu ochro­ ny przed drapieżnikami gniazdowymi

we chętnie przyjmują skrzynki na owoce wyścielone sianem i umieszczone w pobliżu wód, a także zawieszone na drze­ wach pólskrzynki lęgowe lid) domki dla kaczek na słupkach, stojących w wodzie. Pisklęta od początku powinny mieć zapew­ nioną wodę do pływania, a rów­ nież suche i cieple miejsce (lam­ pa grzewcza). Pływając po sta­ wie potrafią same żerować na drobne owady, larwy płazów itp. Dokarmia się je ugotowa­ nym na twardo i posiekanym jajem, liśćmi pokrzywy oraz podkietkowanym ziarnem zbóż. ► Pożywienie Różnorodne rośliny i organi­ zmy zwierzęce. Rodzaj poży­ wienia zmienia się znacznie wraz z porą roku. Obok orga­ nizmów wodnych dużą rolę w odżywianiu odgrywają też rośliny i drobne bezkręgowce, występujące na łąkach i po­ lach.

53

i

OPIS GATUNKÓW

OPIS GATUNKÓW

Jastrząb zakłada zw ykle gniazdo wysoko na świerku

jastrząb Accipiter gentilis > Wygląd Samica wielkości myszołowa, samiec wyraźnie mniejszy. Upierzenie w szare plamy, skrzydła szerokie i krótkie. Młode ptaki z wierzchu ciem­ nobrązowe, spodem jasnordzawe z ciemnobrązowymi plam­ kami. >■Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie z wyjątkiem Wielkiej Bryta­ nii. Na ogół ptak osiadły. >■Gniazdo Umieszczone jest najczęściej w koronie wysokich drzew leśnych. Średnica gniazda wynosi 80-100 cm. Później często udekorowane jest ono świeżymi zielonymi gałąz­ kami.

► Jaja Jaja w liczbie 2-5 (1-6) są biała­ we do jasnobrązowych bez po­ łysku (58 x 44 mm). Składane są w odstępach 2-4-dniowych. > Lęgi Samica wysiadująca jaja przez 35-40 dni jest w tym czasie

Jastrzębie, podobnie jak inne ptaki dra­ pieżne, często dekorują swoje gniazda świeżym i zielonym i gałązkami

karmiona przez samca i cza­ sem przez niego zastępowana. > Pisklęta Pierwszy puch pisklęcy jest biały, krótki i jedwabisty, drugi jest dłuższy, przypominający futerko i górą szaro cieniowa­ ny. Woskówka i nogi są jasnożólte, tęczówka oka szara. Także po wykluciu się piskląt samica przez okoto 20 dni po­ zostaje stale w gnieździe, roz­ dzielając między pisklętami lup przyniesiony przez samca. W wieku 27-29 dni młode wy­ konują pierwsze próby lotu. W wieku 35 dni są już całkowi­ cie upierzone, a w wieku 40-43 dni potrafią już dobrze latać. Jednak przez dalsze kil­ ka tygodni trzymają się w po­ bliżu gniazda. > Pomoc/wychów młodych Przy wychowie piskląt trzeba na początku zadbać o dostar­ czenie im odpowiedniej ilości ciepia. Od drugiego tygodnia życia powinny otrzymywać od­ powiednią substancję balasto­ wą (włosie, pióra, drobne ko­ ści), aby pobudzić wytwarzanie się wypluwek. Pokarm wszyst­ kich ptaków drapieżnych musi być uzupełniony mączką kost­ ną i/lub preparatem wapnio­ wym, które wpływają na roz­ wój kości. Ogólnie biorąc, lep­ szym pożywieniem niż mięso ze sklepu są dla nich mrożone kurczęta jednodniowe (z zakła­ dów wylęgowych), myszy i ry­ by. Po kilkutygodniowym poby­ cie w gnieździe i przed wy­ puszczeniem ptaków na wol­ ność należy im zapewnić odpo­ wiednio duże pomieszczenie do ćwiczenia się w locie i zabi­ jania żywego iupu. >- Pożywienie Głównie ptaki i drobne ssaki.

Myszołów Huteo buteo > Wygląd 1'kazały ptak drapieżny, u przeważającej części brązou y. spodem często jasny. ► Występowanie ( kminek lęgowy w całej Euro­ po', gniazduje w lesie, a poluje na łąkach i polach. Na północ11' i-wschodnich obszarach jest Ioakiem wędrownym, na pozoiiiłych - osiadłym.

M yszołów buduje solidne gniazdo, w którym w ychow uje swoje potomstwo

i .nij/ d o I jaja m yszołowa

► Gniazdo i lniazdo różnej wielkości budo­ wane jest przez samca i sami­ cę na wysokich drzewach le­ śnych, zwykle dwa miesiące przed rozpoczęciem sezonu lęC,owego. Często też rozbudowy■.me są gniazda stare. ► Jaja /.niesienie skiada się z 2-3

(1-5) krótkoowalnych jaj (56 x 45 mm), które na jasnym tle mają szarofioletowe i brązowe plamki. Jaja składane są w od­ stępach 2-3-dniowych. > Lęgi Wysiadywanie rozpoczyna się po zniesieniu pierwszego lub drugiego jaja i trwa 32-36 dni. Czynnością tą zajmuje się głównie samica. >- Pisklęta Pisklęta okryte są jedną lub dwiema szatami puchowymi o barwie śnieżnobiałej lub mysioszarej. Przez pierwsze

,ily młode myszołowa podrosną, gniazdo staje się dla nich ciasne

m

14 dni samica pozostaje prawie cały czas w gnieździe, a samiec przynosi pokarm. Po 42-49 dniach młode stają się lotne. Rodzina rozdziela się jednak dopiero 10 tygodni później i do tego okresu młode ptaki są jesz­ cze sporadycznie karmione. ► Pomoc/wychów piskląt W okresie śnieżnych zim my­ szołowowi można pomóc przez zakładanie stołów paszowych. Wychów piskląt jest taki sam jak u jastrzębia. >- Pożywienie Głównie myszy.

M łode m yszołow y siedzące na gałęzi bardzo przypom inają już ptaki dorosłe

55

i

OPIS GATUNKÓW

OPIS GATUNKÓW

Rybołow y zakładają potężne budowle z wolnym dolotem

Rybołów Pandion haliaetus

> Wygląd Smukły czarno-biały duży ptak z „załamanymi” skrzydłami. Poluje na ryby z lotu, nurkując w głąb wody. >• Występowanie Gatunek lęgowy w póinocno-wśchodniej Europie (zasięg do wschodniej części Niemiec). Zawsze występuje w pobliżu większych wód. Ptak wędrow­ ny (na terytorium lęgowym po­ zostaje od kwietnia do sierpnia-września). >■Gniazdo Gniazdo osadzone jest zwykle

na wierzchołkach wolno stoją­ cych drzew lub rosnących na obrzeżach lasu, na słupach te­ lefonicznych bądź na sztucz­ nych podkładkach innych wy-

Jajo i pisklęta rybotowa w gnieździe z rozległym widokiem na całą okolicę

sokich masztów. Jest budowa­ ne głównie przez samicę i czę­ sto długo użytkowane. > łaja Pełne zniesienie składa się z 3 {1-4] białych jaj z brązowy­ mi lub szarymi plamkami (61 x 46 mm). Jaja są znoszo­ ne w odstępie 2-dniowym. ► Lęgi Wysiadywaniem jaj zajmuje się głównie samica. Zadaniem samca jest natomiast strzeże­ nie gniazda, a także krótko­ trwale ogrzewanie jaj, gdy sa­ mica udaje się na poszukiwa­ nie pokarmu. >- Pisklęta Pierwszy puch jest krótki, gęsty, górą brązowo eętkowany, spodem białawy. Od głowy do grzbietu biegnie żóltobrązowa smuga, barwa drugiego puchu jest soczyście brązowa. W okresie przebywania piskląt w gnieździe tylko samiec zajmuje się zdobywaniem po­ karmu, podczas gdy samica całkowicie poświęca się opiece i karmieniu piskląt. Młode uzyskują lotność w wieku 44-59 dni. Rodzina trzyma się potem razem przez co naj­ mniej 20-30 dni. >- Pomoc/wychów piskląt Na odpowiednim terenie moż­ na spowodować zasiedlenie ptaków przez umieszczenie podkładek pod gniazda na wysokich słupach i drzewach. Wychów piskląt powinno się powierzać fachowcom (np. z ogrodów zoologicznych). >- Pożywienie Prawie wyłącznie ryby.

Pustułka i ,iIco tinnunculus ► Wygląd Maty, brązowy, dlugoogoniasty i uk drapieżny. ► Występowanie Gatunek lęgowy spotykany jest na terenie caiej Europy. Za­ mieszkuje miasta i otwarte przestrzenie z pojedynczymi drzewami i zadrzewieniami śródpolnymi. W północnowschodniej Europie ptak wę­ drowny, a na pozostałym tereiiie - osiadły. ► Gniazdo Pustułka sama nie buduje '.mazda. Za miejsce lęgu siużą 11 ■ j stare gniazda wronie, zagłę­ bienia skalne lub wysokie bu­ dynki. Zajmuje też póiskrzynki ligowe. ► jaja I () (3-7) gęsto brązowoczer,ono plamkowane jaja (30 x 31 i) składane są w odstępach dwudniowych na miejsca po­ diawionę wyścióiki.

/niesienie pustułki w e w nęce budynku

► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama przez 27-32 dni. ► Pisklęta Jedno lub dwa pisklęta upierze­ nie puchowe mają barwy biała­ wej, woskówka i nogi są żóite.

Pustułka sama nie buduje gniazda, lecz często zajmuje gniazda innych ptaków drapieżnych lub krukow alych

W pierwszym tygodniu są one starczenie im odpowiedniej ilo­ prawie nieprzerwanie ogrzewa­ ści wapnia w postaci śruty z ko ne przez matkę. W wieku 27-32 ści lub preparatu wapniowego. dni pustułki stają się lotne, ale W przeciwnym wypadku ptaki już tydzień wcześniej wysiadują zapadają na rozmiękczenie ko­ na zewnątrz gniazda. Co naj­ ści i szybko giną. mniej jeszcze przez 4 tygodnie ► Pożywienie po wyfrunięciu z gniazda pozo­ Karczowniki, krety, gady, stają pod opieką rodziców. drobne ptaki i owady. >■ Pomoc/wychów piskląt Brak odpowied­ nich miejsc na lęgi można złagodzić przez wywieszanie ptakom półskrzynek lęgowych na wysokich budyn­ kach (45 x 35 x 25 cm). Wychów pi­ skląt jest taki sam jak u jastrzębia. U ptaków sokołowatych szczegól­ Pustułki lubią gniazdować w zagłębieniach skał nie ważne jest do­ i budynków

57

]

Ptaki o u cz.low

Ś c i i i ; icS));F/(VIU-|. B y w a y .ln iiln w a n o zt< s n r e g o « m it » r i; m i m ś l i n n i j p . W c z e ś n ie j

OPI S G A T U N K Ó W

n

iB i k l i m ­

w duż

it u ją g u m / d a lu b p i a l i '> m \ gn-

> Poi

c ló ły o . jió ź n ie j M lim / ib t pi;ze-

ISard/t) łudiu' pi-Uęj.-i kokoszki szybko opuszczają »ujazdu

z n a c/ .i u m n a w y |K itv .\ in*k

i rin rm g d is r i li ul s-: i .

<) p; S (i A i UN --.tóW

mo iż należą one do zaowników, to przez pierwi są karmione w gnieździe, dnia życia powracają do przynajmniej na noc. Oboje -e wodzą pisklęta, a jeśli wadzany jest drugi lęg, to wyłącznie samiec, ice nad pisklętami uczest;zęsto starsze rodzeństwo yszego ięgu. Pisklęta są me jeszcze przez 'i-A tygode już po kilku dniach po iniu potrafią same wydziopokarm. W wieku 35 dni kokoszki stają się lotne, noc/wychów piskląt sie surowych zim dzięki . mianiu ptaków zbożem, iną i chlebem można obilość strat. Pisklęta można

łyska I ulica atra ► Wygląd Imi czarny ptak wodny i l nacza się białym dziobem i b nią płytką, czołową oraz ■rwonymi oczami. Diugie palce stóp zamiast błony I dawnej mają piątki. ► Występowanie i ml linek lęgowy na wodach ■u le j Europy. Na Wschodzie i 1‘nluocy ptak wędrowny, im zachodzie osiadty lub przelotny, ► Gniazdo I insyć obszerna konstrukcja

KolSiwlii budjują gniazda piiłp!yxvaj.u't'

U M iM a chlot<>i>ii5 > Wygląd I pierzenie kokoszki jest p ra ­ wic e/nnie /. białą linią wzdłuż boków i-iaki i białym wzorem na pokrywach poilngonowyci . Odznacza sic ona lakże czer­ wona plylka c/nlowij i żółtym (Iziobci i. Nil długich zieli mycli palcach. wyslispują. ptaiki.

> W ystępowanie Gatunek logowy n;i w o d a c h ca­ łej Muropy. Na forciiiicii wschodnich juak wędrowny, na ziichottZio najczyściej osiadły.

> Gniazdo Gniazdo w postawi, głębokiej czarki o środnicy 1;> 20 cm o .o

...

.

> )aja Zniesienie składa się z 1I (2 12) zó iU d>razowych jaj (•13 x 3 I inni) z w ido m a nmiiloliNn/myytni ¡ii;inkam i i kropkami. Ba rdzo duże zijinsi(>iiiii Ido 2(> jap j.iocl1oil/ą od rlwbprW ¡ni) więcej samic. > Lęgi Sainii'C i sopiica wysiadują jajo przez I ‘i 22 dni. Czesio w y p r o w a d z a n y jes t d ru g i log

> Pisklęta I ’tleli jiisklor ma la rw y czarną, uasaon d zinlia jcsl czerwona, na­ rosła oczne niebieskim a nogi i slup y o ('¡tngich palcach c/ar-

4 k

'

i

Y Ó

' / !/ N

e podloty kokoszki pozbaw ione

i yski w ybierają na gniazdo najbardziej

:ze czerwonej nasady dzioba

•Uiwaczne miejsce i gromadzą w iele

przez jej miode jako miejsca odpoczynku. > Jaja Zniesienie składa się z 5-10 (3-14) jasnoszarych do żóitawobiałych jaj (52 x 36 mm) z wieloma delikatnymi częrwonobrązowymi krop­ kami. > Lęg' W wysiadywaniu jaj uczestni­ czą oboje rodzice. Pisklęta lę­ gną się po 23-24 dniach. > Pisklęta Okryte są one długim ciem­ nym puchem ze ziotożóltym kędzierzawym kołnierzem, odcinającą się czerwienią rzadkich piór na głowie i niebieskimi naroślami oczny­ mi. Do 3 pierwszych dni są karmione w gnieździe, a na­ stępnie - najczęściej oddziel­ nie - chodzą za rodzicami, którzy je karmią prawie przez 4-5 tygodni. Potrafią jednak też same wydziobywać pokarm. Zdolność do lotu uzyskują w wieku około 8 ty­ godni.

Podlo(y łyski są jeszcze karmione, nawet w ów czas, gdy już praw ie latają

> Pomoc/wychów piskląt Dokarmianie ptaków zbożem, zieleniną i chlebem pozwala im na przetrwanie trudnego okresu w zimie. Wychów pi­ skląt jest taki sam jak u ko­ koszki. > Pożywienie Różnorodne rośliny i organi­ zmy zwierzęce.

materiału budulcowego

czątku karmić larwami ówek (patrz str. 26 i dalej), i mieszanką dla kurcząt pną w wiejskich skle. Na początku pisklętom ; zapewnić dostateczną ■ciepła i wodę do kąpieli, przywiązują się łatwo do ieka, jednak powinny być czane do samodzielności :ym ogrodzie ze stawem, iywienie yienie skiada się z pokariślinnego i zwierzęcego.

budowana jest (głównie przez •cucą) ze znajdującego się v\ pobliżu materiału roślinnego. Umieszczona bywa w wo­ dzie między roślinnością przy­ brzeżną lub też w miejscu otwartym, czasem z pomostem ¡/lub daszkiem. W pobliżu gniazda lęgowego iyska może iiż budować kilka mniejszych gniazd dodatkowych, które później wykorzystywane są

Pisklęta łyski należą w praw dzie do zagniazdowników, ale po urodzeniu są jeszcze przez jakiś czas ogrzewane i karmione

59

.0

OPI S G A T U N K Ó W

OPI S G A T U N K Ó W

Znacznie skromniej ubarwiona bażancica ze swoimi ślicznymi pisklętami

Bażant

te tereny polne. Jest ptakiem osiadłym. >- Gniazdo Jest ono płaskie, zagłębione w ziemi i wyścielone niewielką > Wygląd Dlugoogoniasty ptak z rodziny ilością suchego materiału ro­ kuraków o ociężałym locie. ślinnego. Upierzenie samca barwne, ► łaja Zniesienie składa się z 8-12 sarniej brązowe. >- Występowanie (6-16) jednolicie ubarwionych Gatunek pochodzący z Azji, jasnych brązowoszarych lub oliwkowych jaj (45 x 36 mm). obecnie zadomowiony w wielu częściach Europy. Jego środo­ Większe zniesienia pochodzą wiskiem naturalnym są otwar­ od kilku samic. > Lęgi Samica sama wysiaduje jaja. Pisklęta wylę­ gają się po 23-26 dniach. > Pisklęta Pisklęta okryte są żółtawobrązowym pu­ chem i jak wszystkie zagniazdowniki od samego po­ czątku widzą, a także mogą biegać i pobie­ W spaniały „cu dzo ziem iec" - kogut bażanta rać pokarm. Phasianus colchicus

W pierwszych 14 dniach życia są bardzo wrażliwe na prze­ chodzenie. W wieku 10-12 dni umieją już trochę latać i wte­ dy nocują na drzewach. Sa­ mica wodzi je do 10-12 tygo­ dni. > Pomoc/wychów piskląt W zimie myśliwi uczestniczą w dokarmianiu bażantów. Ponieważ często liczba pta­ ków na wolności nie pokrywa zapotrzebowania myśliwych, więc bażanty wychowuje się w niewoli i wypuszcza na wolność do celów łowieckich. Pisklęta chowane są jak kur­ częta (otrzymują np. mieszan­ kę dla kurcząt kupioną w skle­ pach wiejskich). Ptaki wyma­ gają też piasku do kąpieli i ka­ myczków, które gromadzą w żołądku. > Pożywienie Pokarm głównie roślinny, po­ cząwszy od żołędzi i jagód, a skończywszy na korzon­ kach, zielonych liściach i na-

W yszukiw ania pokarmu trzeba się nauczyć - ostrygojad z praw ie 2-tygodniowymi pisklętami

Ostrygoiad I l, t matopus ostralegus > Wygląd 1'l.n.k żyjący na wybrzeżach morskich, wielkości wrony, ■■charaktery stycznym czarno­ białym upierzeniu oraz czar■mym dziobie i nogach. ► Występowanie i ..ilur.ek lęgowy spotykany na w u1lu wybrzeżach Europy, i.ik wędrowny (na terytorium li ;uwym przebywa od marca ilu września-października), Zi11 ijo też licznie na wybrzeżach lurza Północnego.

W ylęgające się bażancięta to dobrze zamaskowane zagniazdowniki

sionach. Ponadto też zwierzę­ cy, a więc dżdżownice, ślima­ ki, owady itp. W pierwszych tygodniach życia pisklęta odży­ wiają się drobnymi bezkręgow­ cami.

Iiijii zamaskowane w żwirze - zniesienie nslrygojada złożone w dołku lęgowym

> Gniazdo Ostrygojad gniazduje na ziemi. Jego gniazdo jest dołkiem wy­ grzebanym w piasku na plaży, wydmie czy żwirowatym podło­ żu, a także na polach, łąkach czy pastwiskach. Nie ma ono żadnej wyściółki, bądź też jest ona skąpa i złożona ze znalezio­ nego w okolicy materiału roślin­ nego. > łaja Zniesienie składa się z 3 (1-4) jaj (56 x 40 mm) barwy jasnolub oliwkowobrązowej z brązowoczarnym lub czerwonobrunatnym rysunkiem. > L?g' Samiec i samica wysiadują jaja na przemian. Młode wylęgają się po 24-27 dniach. >- Pisklęta Pisklęta ostrygojada to zagniaz­ downiki okryte gęstym maskują­ cym puchem, górą ciemnoszarobnmatnym z delikatnymi łu­ kowatymi paskami, spodem bia­ łym oddzielonym ciemną linią boczną. Nogi mają jasnoszare, dziób ciemny, u nasady różowy. Po kilku godzinach pisklęta

opuszczają gniazdo, ale jeszcze przez 2-3 dni przebywają w je­ go pobliżu. W tym czasie są czę­ sto wodzone przez rodziców do żerowisk np. wattów (mielizny Morza Północnego). Na począt­ ku rodzice podają pisklętom po­ karm, potem rzucają go na zie­ mię. Po 5-6 tygodniach karmie­ nie powoli ustaje. W wieku 3235 dni pisklęta stają się lotne. Rodzina rozdziela się zaraz po­ tem, albo nieco później. >- Pomoc/wychów piskląt Pomoc ptakom jest możliwa tyl­ ko przez ochronę i utrzymanie ich naturalnych środowisk. Pi­ sklęta można wychować poda­ jąc im dżdżownice lub mączni­ ki, zastępczo również śrutę z krewetek lub pokarm dla miękkojadów. Po 5-6 tygo­ dniach pokarm należy podawać w naczyniach wypełnionych wilgotną ziemią ktb piaskiem. Na początku należy też zadbać o dostarczenie pisklętom wy­ starczającej ilości ciepła. >- Pożywienie Małże, ślimaki, raki, robaki, larwy owadów i tym podobne.

61

2

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GA TUNKÓW

Siew eczka rzeczna wysiadująca jaja w gnieździe oznakowanym liśćmi i kamieniem

Sieweczka rzeczna Charadrius dubius > Wygląd Ptak wielkości wróbla, należą­ cy do siewkowatych, z czarno­ białą maską i silnymi kończy­ nami, pozwalającymi mu na szybki bieg. ► Występowanie W całej Europie na piaszczy­ stych lub żwirowych brzegach

wód śródlądowych i wybrze­ żach morskich. W głębi lądu często na żwirowiskach. Ptak wędrowny (na terytorium lęgo­ wym przebywa od kwietnia do sierpnia-września). >• Gniazdo Gniazdo jest zazwyczaj dołkiem wykopanym w ziemi, czasem z otaczającymi go kamyczkami, liśćmi itp. pełniącymi fńnkcję ozdobną łub maskującą.

Patrząc z góry trudno jest odróżnić pisklę sieweczki rzecznej od żwiru

► Jaja Kuliste jaja w liczbie 4 (rzadko 3) o wymiarach 30 x 22 mm upstrzone jasnoszarymi lub czerwonobrązowymi kropkami i plamkami. Zazwy­ czaj są doskonale zamaskowa­ ne. ► Lęgi Samiec i samica wysiadują ja ­ ja przemiennie przez 24-26 dni. ► Pisklęta Pisklęta okryte są puchem, który na grzbiecie i ciemieniu ma barwę żóito-brązowo-szarą, a na spodzie i szyi - białą. Po wylęgu i wyschnięciu pi­ sklęta opuszczają wraz z rodzi­ cami gniazdo i same wyszuku-

W razie niebezpieczeństwa praw ie lotna młoda sieweczka rzeczna przytula się dn ziemi

ją sobie pokarm. W wieku 24-29 dni stają się lotne. Sa­ miec przez kilka dni dłużej niż samica pozostaje potem jesz­ cze z młodymi. > Pomoc/wychów piskląt Pomoc ptakom jest możliwa tylko przez ochronę i utrzyma­ nie ich naturalnego środowi­ ska. Pisklęta można odchować podając im pokarm dla miękkojadów, przy czym na począt­ ku należy im zapewnić wystar­ czającą ilość ciepła. >- Pożywienie Owady żyjące na ziemi oraz ich larwy.

Czajka \anellus vanellus ► Wygląd i zarno-biały ptak wielkości mniej więcej kawki ze spiczaMyrn czubem i szerokimi ■krzydłami. Lot czajki sprawia rażenie chwiejnego, zaś na terytorium lęgowym bywa czę■ ;Io akrobatyczny. ► Występowanie 1 il unek lęgowy w całej Europie, Występuje na podmokłych l ikach, wybrzeżach i polach uprawnych. W północnej i wschodniej, a czasem też iodkowej części Europy ptak -ędrowny (na terytorium lęgo­ wym przebywa od marca do li■lopada). ► Gniazdo I »otok gniazdowy często nieco podwyższony jest wyścielony lylko niewielką ilością suchego materiału znalezionego w po­ bliskiej okolicy. ► Jaja ’iidobnie jak u wszystkich siewkov\utych, zniesienie składa się z 4 (T| uliwkowobrązowycli czarno ■nitkowanych jaj (46 x 33 mm). ► Lęgi łaja wysiaduje samiec i samica przez 26-29 dni.

risklęta czajki kilka godzin po wylęgu prawie nie odróżniają się od środowiska

Zupełnie nieosłonięte gniazdo - sam iec czajki w ysiadujący jaja na polu

► Pisklęta Pisklęta czajki to zagniazdowniki, okryte są wełnistym puchem, na spodzie ciała i na szyi białym, górą barwy ochronnej szarobrązowej. Jeśli nie są niepokojone, to na początku przebywają dłu­ żej w otoczeniu gniazda. Przez 14—16 dni przynajmniej nocą są ogrzewane przez matkę. W przy­ padku okrzyków ostrzegawczych skupiają się przy ziemi lub bie­ gną do najbliższej kryjówki. W wieku 35-40 dni stają się lot­ ne i samodzielne. >- Pomoc/wychów piskląt Pomocą dla tych ptaków może być tylko ochrona i zachowanie ich naturalnego środowiska. Niektórzy rolnicy przy uprawie roli starają się chronić gniazda czajek. Pisklęta podczas wycho­ wu można karmić mącznikami, pokarmem dla miękkojadów i ewentualnie mieszanką dla

Jaja bez ptaków rodzicielskich narażo­ ne są na atak wron - zniesienie czajki w m iędzyrzędziach zboża

kurcząt.. Na początku pisklętom należy zapewnić dostateczną ilość ciepła. > Pożywienie Drobne organizmy glebowe, częściowo też nasiona.

63

\

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

Pisklęta krw aw odzioba w yklute przed niespełna 3 godzinami. Są bardzo żw aw e i odznaczają się wspaniałym i barwam i ochronnymi

Krwawodziób Tringa totanus > Wygląd Należący do siewkowatych brązowawy ptak wielkości za­ ledwie sporego kosa z długimi czerwonymi nogami i czerwo­ nym dziobem. > Występowanie Gatmiek lęgowy na wybrze­ żach i terenach podmokłych całej Europy, jednak w Europie

Środkowej i Zachodniej na dużych obszarach w głębi lądu bywa nieobecny. Jest pta­ kiem giównie wędrownym (na terytorium lęgowym prze­ bywa od marca do lipca-sierpnia). > Gniazdo Samica wybiera jedną z kilku założonych przez samca niecek gniazdowych ukrytych dobrze w roślinności, później okrytej rodzajem daszku powstałym

Krw aw odziób w ydający okrzyk ostrzegawczy

z pędów wyciągniętych w cza­ sie wylęgu. ► Jaja Typowe dla siewkowatych zniesienie skiada się z 4 (3-5) kulistych, jasnobrązowych lub piaskowych jaj (45 x 31 mm) z ciemnoszarym plamkowa­ niem. ► Lęgi Samiec i samica, wysiadują jaja na przemian przez 22-29 dni. >• Pisklęta Puch zagniazdowników jest górą brązowy i czarny w róż­ nych odcieniach, spodem zaś biały. Pisklęta wodzone są przez rodziców do rewirów, w których zatrzymują się czę­ sto też inne rodziny krwawodziobów. Samica opuszcza młode zazwyczaj wcześniej niż samiec. W wioku 25-35 dni młode stają się lotne i samo­ dzielne. ► Pomoc/wychów piskląt Pomoc ptakom jest jedynie możliwa przez ochronę i za­ chowanie ich środowiska natu­ ralnego. Pisklęta wychowuje się tak jak inne siewkowate (patrz czajka i sieweczka). >- Pożywienie Różne bezkręgowce żyjące w glebie.

K rw aw odzioby gniazdują często pod osłoną wysokich traw

Rybitwa rzeczna •urna hirunclo ► Wygląd i legancki biały ptak, przypo­ minający mewę. Ma rozwidlo­ ny ogon i czarną czapeczkę. ► Występowanie i i.itunek lęgowy w całej Europie, wewnątrz lądu z dużymi lukami zwiększającymi się w kierunku południowo-zai liodnim. Ptak wędrowny (na im ytorium lęgowym pozostaje ml kwietnia do lipca). ► Gniazdo 1111 iazdo jest zwykłym doikiem w piasku lub żwirze, także 11 liędzy wykopami i w niskiej i iislinności. Na wodach śródlą­ dowych często jest to również gniazdo pływające lub wysepka lęgowa. W zależności od podło­ ża ptaki budują też zwykle gniazda z materiału pochodzącrgo z najbliższego otoczenia, Hybitwa gnieździ się w kolo­ niach. ► Jaja /niesienie złożone jest z 3 (2) iiuiej lub bardziej jasnych iulonkawych lub brązowa­ wych jaj nieregularnie ciem­ no plamkowanych (42 x 31 mm). ► Lęgi Zarówno samiec jak i samica uczestniczą w wysiadywaniu pij trwającym 20-26 dni. Pisklęta Puch piskląt należących do zaij nazdowników niewłaściwych |cst górą jasnoszarobrązowy ciemnymi plamkami, spo­ dom zaś jasny. Nogi i dziób (z ciemnym zakończeniem) oą różowe. Zależnie od miejsca iłożenia gniazda pisklęta przebywają w nim bądź w jego

Żebrzące pisklę rybitw y rzecznej jesl zagniazdownikiem niew łaściw ym

okolicy i są tam ogrzewane oraz karmione przez rodziców. Zdolność do lotu osiągana jest w wieku 23-27 dni. Po tym czasie młode są jeszcze przez około 6 tygodni karmio­ ne przez rodziców. Sporo czasu wymaga bowiem na­ uczenie się zdobywania pokar­ mu, czyli łapanie ryb przez nurkowanie z lotu.

Jaja rybitwy rzecznej z kamyczkami i znakiem rozpoznawczym

>■ Pomoc/wychów piskląt W krajach środowo- i zachod­ nioeuropejskich w głębi lądu populacja rybitwy rzecznej jest silnie zagrożona wyginię­ ciem. Powodem jest brak ławic żwirowych i piaskowych na rzekach oraz jeziorach, na których nie bywa zwykle niepokojona. W wielu miej­ scach uzyskano dobre wyniki dzięki podkładaniu ptakom sztucznych tratw pływających posypanych żwirem. Wychów piskląt rybitwy rzecz­ nej jest trudny, gdyż wymaga ona pożywienia złożonego za­ wsze ze świeżych drobnych rybek, a nauczenie jej iowienia jest możliwe tylko w odpowie­ dnich zbiornikach wodnych. > Pożywienie Drobne ryby, larwy owadów żyjące w wodzie (także owady latające) itp.

65

■

OPI S G A T U N K Ó W

plamkami różnie załj mi o różnej wielkoścf zniesienie składa się z bialawoniebieskich pozbawionych plam

isM yl.1 k lW rtW oH -

o(l/n«i( /«iii} tiy v

Krwawi Iliny,! hi I.iiiii ► Wyy»l.|tl Należący do brązowawy : ledwie spor I czerwonym nym dziobi >■Występc Gatunek l e ­ żach i tor< całej Euro

*• Lęg' , Samiec i samica wysil na zmianę przez 22> Pisklęta Cały puch piskląt ma snobrązową z ciemno mi plamkami- Dziób ji wy z czarnym końcen. ta zachowują się w spl nietypowy dla zagnia^ ków. Do uzyskania loti przebywają W gnieździ w jego pobliżu i podoN gniazdowniki karmiont — bn w y sre b rz yste k a r m io n e są n a w e t przez oboje rodziców (j Zawsze w pogotowiu śmieszka wysiadująca jaja lub ogrzewająca pisklęta downiki niewłaściwe), X X mego dnia życia ogrzeli stale, później już tylko | /¡entatus nieporządna konstrukcja bywa Larus ridibundus Uzyskują lotność w wiek jeszcze ¿obudowywana w cza­ rąd 26-28 dni, ale .ąamodzil sie lęgu. Śmieszka gniazduje > Wygląd stają się dopierU w w ie f(lewa żyjąca zwykle na prawie zawsze w mniejszych Mala mewa występująca w głę­ tach. Ptak dorosły bia35 dni. lub większych koloniach bi lądu. W szacie godowej gło­ > Pomoc/wychów pisklą i młodzieżowa bardziej (Uczących często tysiące osob­ wa czarna, a nogi i dziób czer­ Mewy te są często doka: iej brązowa, ników). wone. zimą lub w miejscach, g jtępowanie ► Jaja >• Występowanie są licznie zgromadzone, ik lęgowy na europejskich Jak u większości mew zniesie­ Gatunek lęgowy w całej środ­ klęta można karmić sieki a/ach Atlantyku i Morza nie śmieszki składa się z 1-3 kowej i północnej Europie na mięsem, suchym twaróg ¡nogo. Ptak osiadły, kulistych jaj (52 x 37 mm), jeziorach i stawach. Ptak osia­ płatkami owsianymi i m |‘'‘zdo które na brązowawym łub dły, przelotny, częściowo wę­ kami. Na początku należ»'* i zakładane jest na wyoliwkowym tle upstrzone są drowny oraz krótkodystansoteż zapewnić im nocą w jl skalach i budynkach. wiec. czającą ilość ciepła, a w * ► Gniazdo niejszym czasie mużliwo, Wybrane przez samicę miej­ kąpieli. sce na gniazdo znajduje > Pożywienie się na wodzie lub na jej brze­ Jest ono bardzo różnorod gu. Wykonane jest z pędów począwszy od częścń rośli i źdźbeł. Często umieszczone i odpadków ze śmietnikó^ między trzcinami lub na kę­ a skończywszy na drobnyl pach roślin, grążelach (nebezkręgowcach glebowyclj nufarach) bądź kładkach, i wodnych oraz rojących a także na ławicach żwiro­ w powietrzu mrówekwych lub dachach domów. D o m ro d z in n y - g n ia z d o śm ie szk i z ja ­ Ta czasem bardzo okazała, ale L i n m e w y srebrzystej z ja je m

\a srebrzysta

Śmieszka

ta m i i sw ie z o w y k lu ty m p isk lę cie m

Krwawoiu.iv’-

je sz c z e p o u z y sk an iu lo tn o ści

n a św ie ż o w ylę g n ię ty m i pisklętam i

kowym stopniu troszczą się W zależności od miejsca może o zapewnienie potomstwu cie­ być tylko dołkiem w piasku lub pła, ochrony przed wpływami stanowić dosyć obszerną bu­ atmosferycznymi i drapieżnika­ dowlę z każdego możbwego mi gniazdowymi, a także o do­ materiału. Mewy srebrzyste starczenie im pożywienia. wykazują skłonność do gniaz­ W wieku 35-49 dni młode stają dowania w koloniach. się lotne, ale często jeszcze ► Jaja przez następne 3-4 tygodnie są Zniesienie składa się z 2-3 jaj karmione przez rodziców. (71 x 49 mm), które na brązo­ ► Pom oc/wychów piskląt wym, jasnooliwkowym lub sza­ Te witalne i powszechnie wystę­ rym tle upstrzone są hcznymi pujące ptaki nie wymagają po­ ciemnymi plamkami i kropecz­ mocy, gdyż i bez niej pofrafią kami. wyciągnąć korzyść z obecności ► Lęgi człowieka i wytwarzanych przez Samiec i samica wysiadują jaja niego odpadów (odpady rybne, na przemian przez 26—32 dni. śmietniki). Przy chowie należy >- Pisklęta pamiętać o zapewnieniu im do­ Cały gęsty puch piskląt (zagniazstatecznej ilości ciepła, a w póź­ downików) ma barwę srebrzyniejszym okresie podawaniu stobrązową z czarnymi plamka­ w pokarmie substancji balasto­ mi. Dziób jest ciemnoszary z ró­ wych i dostarczaniu wody do żowymi końcem. W zależności kąpieli. od stanowiska pisklęta przeby­ > - Pożywienie wają w gnieździe lub w jego po­ Pożywienie składa się z różno­ bliżu krócej albo dłużej (czasem rodnego pokarmu roślinnego aż do uzyskania lotności). Są i zwierzęcego, także odpadów więc zagniazdownikami niewła­ ze śmietników. ściwymi. Oboje rodzice w jedna­

8

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

Gniazdo gołębia miejskiego przypomina stertę śmieci - na zdjęciu pisklęta w wieku około dw óch tygodni

Gołąb miejski Columba livia domestica > Wygląd Gołąb miejski pochodzi w pro­ stej linii od gołębia skalnego. Jest w przeważającej części jasnoszary z dwiema czarnymi opaskami na skrzydłach, ciemną opaską na końcu ogona i białawym kuprem. Upierzenie szyi opalizują zie­ lonkawo. Dzięki hodowli goiębie miejskie występują obecnie w różnorodnych odcieniach barw, które często mają niewiele wspólnego z barwą pierwotnej formy dzikiej. >■Występowanie Występowanie gołębia skalne­ go ograniczone jest do Europy Południowej, natomiast goię­ bie miejskie można spotkać w miastach i miejscowościach caiej Europy. >■Gniazdo Gniazdo zakładane jest na wy­

stępach skalnych i gzymsach domów, w dziuplach, otworach i pomieszczeniach zamknię­ tych. Zbudowane jest ono z cienkiej warstwy gałązek, źdźbeł i strzępków papieru, ale często też jaja składane są na goiej ziemi lub ziemi pokry­ tej śmieciami. > Jaja Zniesienie składa się z dwóch białych jaj (38 x 29 mm). W miastach gołąb może wy­ prowadzać 7-9 lęgów, z któ-

G ołębie miejskie wysiadują jaja w na­ stroszonych gniazdach, umieszczonych najczęściej na/lub w budynkach

rych 3-5 są udane. W niektó­ rych miastach obserwuje się nawet lęgi zimowe. ► Lęgi Samiec i samica wysiadują jaja na zmianę przez 17-18 dni. >- Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) okryte są grubym, rzadkim żóltawoczerwonawym puchem. Na początku przez caiy czas są ogrzewane i karmione przez rodziców mleczkiem z wola (patrz str. 22). Po kil­ ku dniach ich dieta uzupełnia­ na jest coraz większą ilością rozmiękłych ziaren i nasion. W wieku 23-25 dni młode stają się lotne, a w wieku 30-35 dni uzyskują samodziel­ ność. > Pomoc/wychów piskląt Ponieważ w wielu miastach gołębie miejskie nadmiernie się rozmnożyły niszcząc bu­ dynki i stwarzając problemy natury higienicznej, nie powin­ no się ich dokarmiać lub należy to robić bardzo po­ wściągliwie. Pisklęta karmi się papką ziożoną z twarogu i gotowanych płatków owsia­ nych, a potem namoczonymi nasionami (prosa, maku, oraz śrutą pszenną i kukurydzianą). Karmienie piskląt gołębi jest trudne, gdyż nie zamykają one dziobów i co 2-3 godziny trzeba wprowadzać im pokarm głęboko do dziobów za pomo­ cą grubej, ale zaokrąglonej pipety. Ponadto należy zapew­ nić im odpowiednią ilość ciepła, podobnie jak innym pi­ sklętom. >- Pożywienie Nasiona roślin polnych i łąko­ wych, pąki, kwiaty i odpadki ze śmietników.

Irzyw acz ' olumba palumbus ► Wygląd 11pierzenie głównie szare, przypominające nieco gołębia miejskiego z białymi plamami po bokach szyi i białymi pasa­ mi na skrzydłach. Występowanie >atunek lęgowy w całej Euro­ pu:. W Europie Północnej i Wschodniej oraz na niektói ych obszarach Europy ŚrodI owej ptak wędrowny (na terymri urn lęgowym przebywa od kwietnia do września­ II iarca— mi/,dziernika). Wędruje często w dużych stadach. ► Gniazdo Bywa zakładane na drzewach, 11 zewach, a także budynkach, lust po prostu cienką warstwą mchych gałązek. Przy wie­ li'krotnym użytkowaniu staje •ię bardziej solidną konstruk­ cją► łaja niesienie składa się z dwóch Ina tych jaj (40 x 30 mm). Grzy­ wacz wyprowadza dwa lub I r/y lęgi w roku.

O grzew ane przez matkę pisklęta grzywacza w osłonie drzewa

> Lęgi Samiec i samica wysiadują jaja przez 16-17 dni. >■ Pisklęta Pisklęta są gniazdownikami. Okryte zwykle rzadkim, gru­ bym puchem barwy bladożóitej, przez który prześwituje niebieskoszara skóra. Dziób czarny z żółtym końcem i różo­ wymi zajadami. Okres przeby­ wania w gnieździe wynosi 28-29 dni, ale młode całkowi­

i aiiazdo grzyw acza jest płaskie i nastroszone

cie lotne i samodzielne stają się dopiero w wieku okoio 35 dni. ► Pomoc/wychów piskląt Bezpośrednia pomoc jest pra­ wie niemożliwa. Wychów pi­ skląt jest taki sam jak w wy­ padku gołębia miejskiego. ► Pożywienie Żołędzie, bukwie, ziarno zbóż i inne nasiona, a także zielone liście i owoce; owady i ślimaki zjadane są rzadko.

Zrobiło się już bardzo ciasno - młode grzywacze na krótko przed w ylotem z gniazda

69

3

OPIS GATUNKÓW

OPIS GATUNKÓW

Z duchem czasu - dw ie sierpówki w swoim nowoczesnym domku

Sierpówka Streptopelia decaocto > Wygląd Zgrabny gołąb barwy piasko­ wej z czarną opaską na kar­ ku. >• Występowanie Ptak lęgowy i osiadły w całej niemal Europie. ► Gniazdo Miejsce na gniazdo oferowane przez samca i akceptowane przez samicę znajduje się z re­ guły na drzewie lub krzewie (najczęściej iglastym), rzadziej na budynku. Z gałązek przynie­

sionych przez samca, samica buduje luźną podwalinę bez właściwej niecki gniazdowej. > Jaja Zniesienie składa się z 2 bia­ łych owalnych jaj (31 x 24 mm). Sierpówka wprowadza 2-4 lęgi w roku, w tym też lęg zimowy.

> Lęgi Partnerzy wysiadują jaja na zmianę przez 13-14 dni. ► Pisklęta Pisklęta są gniazdownikami okrytymi żółtawym puchem, przez który prześwituje ciem­ na skóra. Dziób ma barwę jasnoróżową. Okres przebywa­ nia piskląt w gnieździe wynosi 16-19 dni, po dalszych 3-4 ty­ godniach młode stają się sa­ modzielne. >- Pomoc/wychów piskląt Sierpówki potrafiące dostoso­ wać się do każdych warun­ ków nie wymagają pomocy. W zimie można im rozsypy­ wać na ziemi ziarno. Wychów piskląt jest taki sam jak gołębia miejskiego. >■ Pożywienie Różne nasiona, siewki roślin, liście, jagody, pąki i odpadki ze śmietników.

Kukułka ( uculus canorus ► Wygląd '■/.ary lub brązowy ptak z dłu­ gim ogonem, ostro zakończoivmi skrzydłami i czarno-bia­ łymi poprzecznymi prążkami na spodzie ciała.

imica kukułki przenosi często w dzioIiit1własne i cudze jaja (każde w innym celu)

► Występowanie a tunek lęgowy w całej Euro;>in. Ptak wędrowny. Na teryto­ rium lęgowym przebywa od końca kwietnia lub maja do norpnia-września). ► Gniazdo Kukułka nie buduje gniazda, Incz podrzuca jaja do gniazd

11

Niektóre sam ice kukułki preferują określony gatunek, któremu podkładają Proste gniazdo sierpówki / dwoma jajami

M łode sierpówki tuż przed w ylotem niezachow ujące czystości w gnieździe

swoje jaja podobne do jaj gospodarzy

40-60 różnych gatunków pta­ ków śpiewających, głównie pli­ szek, świergotków, dzierzb, pokrzywnic, pokrzewek, trzcinników, rudzików i pleszek. ► łaja W ciągu sezonu samica kukuł­ ki skiada do różnych gniazd 9-20 stosunkowo niewiel­ kich jaj o grubej skorupie (23 x 16 mm). Często kukułki wyspecjalizowane są w okre­ ślonym gatunku gospodarzy (w których gniazdach same wyrosły), co wyraża się rów­ nież w barwie składanych przez nie jaj. W zależności od tego jaja są plamkowane lub nie i charakteryzują się podstawową barwą białawą, żółtawą, szarą, oliwkową lub ciemnobrązową. ► kg' Pisklę kukułki wykluwa się po 11-12 dniach wysiadywa­ nia jaj. ► Pisklęta Skóra całkowicie nagich piskląt kukułczych należących do gniazdowników jest spodem różowa, na grzbiecie i skrzy­ dłach ciemna, a na głowie czarniawa. Wnętrze dzioba ma barwę połyskliwie pomarańczowoczerwoną, zajady zaś żółtą. W 8-10 godzin po wykluciu, jeszcze ślepe pi­ sklę zaczyna grzbietem wypy­ chać do góry każdy przedmiot znajdujący się w gnieździe. W ten sposób wyrzuca z gniaz­ da wszystkie jaja i pisklęta gospodarzy. Dzięki pokarmowi przynoszonemu przez przybra­ nych rodziców młoda kukuł­ ka szybko rośnie i w wieku 19-24 dni staje się lotna, zaś po dalszych 3-4 dniach sama umie pobierać pokarm. Najczę­ ściej jednak jeszcze przez 3 ty­

A kt przemocy - ledwo w yklute pisklę kukułki w yrzu ca konkurencję z gniazda

godnie lub dłużej jest karmio­ na przez przybranych rodzi­ ców. ► Pomoc/wychów piskląt Pisklęta kukułki można karmić mącznikami, larwami muchó­ wek, siekanym mięsem, su­ chym twarogiem itp. (patrz świergotek drzewny). ► Pożywienie Prawie wyłącznie owady i ich larwy (lip. gąsienice motyli).

M łoda, praw ie lotna kukułka, w yrosła już z gniazda i przerosła sw oich przybranych rodziców. O b o k karm iący ią trzcinniczek

71

Z

OPIS GA TU NK Ó W

OPIS GATUNKÓW

Juszczyk

Ptomykówka Tyto alba

Sirix aluco

> Wygląd Sowa bardzo jasna i smukła. W północnych i wschodnich rejonach występują ptaki ciem­ niejsze o zabarwieniu rdza­ wym. Głos płomykówki można określić jako szorstkie skrze­ czenie. > Występowanie Obszar występowania rozciąga się od Kaukazu po Anglię i Hiszpanię. Ptomykówka jest ptakiem osiadłym. >- Gniazdo Na miejsce gniazdowania sami­ ca wybiera często obszerne, możbwie ciemne, nieodwiedzane zakątki w budynkach z wol­ nym dolotem (wieże kościelne, stodoły, gołębniki, strychy, ru­ iny itp.}. Ptomykówka nie uży­ wa materiału budulcowego, a za podkładkę służy jej war­ stwa pokruszonych wypluwek. > Jaja Wielkość zniesienia zależy od ilości dostępnego pokarmu (myszy). Średnio liczy ono 4-7, ale może się wahać od 1 do 12 (a nawet 15) jaj. W latach obfi-

► Wygląd owa o upierzeniu barwy kory drzewa (szarym lub brąiwym), o masywnej budowie, ukrągłej dużej głowie, bez uszu z piór. Śpiew puszczyka 1< ■ sI długim i wibrującym uih-u-u-u-u zaś zawobi nie przenikliwym „kuitt". ► Występowanie i ¡atunek łęgowy i osiadły w ca­ łej Europie. *- Gniazdo i Hibionym miejscem gniaz­ dowania puszczyka są dziu­ ple, wnęki budynków, szcze­ liny skalne, a także stare uiazda innych ptaków, a materiał na gniazdo słu,| mu rozdrobnione wypluwki. ► łaja /niesienie składa się zwykle . 3-5 (2-6) białych jaj (48 x 39 nim). Są one znoszone co 3 dni i wysiadywane już od pierwszego:. ► Lęgi :oimica wysiaduje jaja sama, a samiec przynosi jej pokarm. I 'Iugość lęgu dla każdego jaja wynosi 28-29 dni, jednak wy­

Gniazdo płomykówek zbudowane z w ypluw ek

Życie rodzinne w skrzynce - ptomykówki chętnie zasiedlają odpowiednie skrzynki lęgowe

tującycb w myszy ptaki mogą wyprowadzać drugi lęg liczący do 8 jaj. Białe jaja składane są w dwudniowych odstępach i mają wymiary (40 x 31 mm). > Lęg' Jaja wysiaduje tylko samica przez 30-34 dni. W tym czasie jest ona karmiona przez sam­ ca. > Pisklęta W odróżnieniu od innych sów, pisklęta odznaczają się dwiema szatami puchowymi. Pierwsza z nich jest biała i krótka, druga (osiągana po 12 dniach) dłuższa i gęstsza o barwie jasnobrązowej. Początkowo pisklęta są karmione wyłącznie przez mat­ kę, później przez oboje rodzi­ ców. W wieku około 40 dni młode zaczynają wędrować wo­ kół gniazda i próbować latać. W wieku 60 dni stają się lotne i opuszczają miejsce gniazdo­ wania, ale samodzielność uzy­

skują dopiero po 8-10 tygo­ dniach życia. >- Pomoc/wychów piskląt Ponieważ z powodu zakratowa­ nia wież kościehych tym poży­ tecznym ptakom odebrano waż­ ne miejsca lęgowe, więc dużą pomocą w ich zasiedlaniu i roz­ mnażaniu jest podkładanie im specjalnych skrzynek lęgowych o wymiarach 100 x 50 x 50 cm. Pisklęta można karmić mrożony­ mi kurczętami jednodniowymi, myszami i innym pokarmem bo­ gatym w substancje balastowe. Do 10 dnia życia należy zapew­ nić im stałe ciepło, które w póź­ niejszym czasie powinno być jeszcze utrzymywane nocą (patrz wychów piskląt jastrzębia). >- Pożywienie Pożywienie składa się prawie wyłącznie z norników (myszy polnych) oraz z niewielkiej ilo­ ści ptaków, płazów i dużych owadów.

bija puszczyka są zw ykle w dziupli ilubrze osłonięte

W ciągu dnia „państw o puszczykow ie" drzemią w pobliżu swojej dziupli lęgowej

siadywanie całego zniesienia trwa znacznie dłużej. > Pisklęta Miękki, gęsty puch piskląt (gniazdowników) jest biały z żółtym nalotem. W wieku 29-35 dni jeszcze nielotne młode opuszczają dziuplę i sia­ dają na gałęzi lub na ziemi, skąd próbują wspinać się na położone wyżej miejsce. W wieku siedmiu tygodni są, już całkowicie zdolne do lotu, ale dopiero po dalszych 2-3 miesiącach stają się samo­ dzielne. > Pomoc/wychów piskląt Pomoc tym pożytecznym so­ wom można zapewnić przez wywieszanie skrzynek lęgo­ wych (24 x 25 x 40 cm, śred­ nica otworu wlotowego 12 cm). Młode ptaki siedzące na ga­ łęzi należy bezwzględnie zo­ stawić w spokoju, ewentual­ nie posadzić je wyżej. W y­ chów piskląt jest taki sam

M ło d y puszczyk siedzący na gałęzi, jeszcze nie lotny, ale już chętny do zwiedzania świata. N ależy go zostawić w spokoju!

jak u ptomykówki lub jastrzę­ bia. >• Pożywienie Myszy, ptaki, żaby itp.

73

4

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

W yprostow ane, z płonącym i oczami i nieustannie żebrzące o pokarm - młode uszatki siedzące na gałęzi

Uszatka As/o otus > Wygląd Uszatka z niewidocznymi w lo­ cie długimi uszami z piór, czer­ wonymi oczami i ochronną bar­ wą upierzenia w różnych odcie­ niach brązu przypomina małego puchacza. Zawołanie godowe samca powtarzane w odstępie 3 sekund brzmi jak głuche „huu” .

Pisklęta uszatki w yklu w ają się niejednocześnie, najmłodsze z nich jest rezerwą (patrz też sir. 16)

► Występowanie Gatunek lęgowy w prawie całej Europie. Na Północy ptak wę­ drowny. Żyje w lasach i osie­ dlach ludzkich ze starymi drzewami. ► Gniazdo Uszatka sama nie buduje gniazda, lecz zajmuje cudze, najczęściej po wronach, sro­ kach, ptakach drapieżnych i grzywaczach, przeważnie znajdujące się na obrzeżach lasu, w górnej części korony drzew. >• łaja Zniesienie składa się z 4-5 (w latach obfitujących w myszy z 6-9) białych jaj (40 x 32 mm). ► Lęgi Samica sama wysiaduje jaja i jest w tym czasie karmiona przez samca. Pisklęta wyklu­ wają się w odstępie dwudnio­ wym po 27-28 dniach. >- Pisklęta Pisklęta są gniazdownikami okrytymi dosyć gęstym, krót­

kim, miękkim biatym puchem, sięgającym do szponów. Można już także wyraźnie rozpoznać kępy przyszłych „uszu". Przez 2-3 tygodnie samica pozostaje prawie stale w gnieździe, a za­ tem do obowiązku samca nale­ ży zaopatrzenie w pokarm caiej rodziny. W trzecim tygodniu ży­ cia młode potrafią już dobrze chodzić i opuszczają gniazdo, choć jeszcze nie fruwają. Często spadają wtedy na ziemię, gdzie umieją się dobrze ukryć. W wieku 26 dni zaczynają la­ tać, a w wieku 33-35 dni są już całkowicie lotne, ale jeszcze przez dalsze 4 tygodnie są przynajmniej okazjonalnie kar­ mione przez rodziców. >- Pomoc/wychów piskląt Sztuczne gniazda o średnicy

Uszatka nie buduje gniazda sama, lecz korzysta z gniazd cudzych

45 cm są chętnie zajmowane przez ptaki, o ile znajdują się w odpowiednim miejscu (także I na budynkach). Młode uszatki przebywające poza gniazdem należy bezwzględnie zostawić w spokoju, ewentualnie można posadzić je wyżej. Wychów pi­ skląt jest taki sam jak u piomykówki. > Pożywienie Prawie wyłącznie norniki (myszy polne), zastępczo też ptaki, żaby, ryby i większe owady.

Dzięcioł duży I hmdrocopus major ► Wygląd Silny czarno-biaiy dzięcioł r czerwonymi pokrywami podugonowymi. Samiec ma czer­ woną potylicę. ► Występowanie Ptak lęgowy w caiej Europie. ► Gniazdo I i/.iupla wykuwana jest najczę­ ściej w zmurszałych drzewach, ■ ile też w zdrowych o miękkim drewnie. Jej giębokość wynosi 20-50 cm, a średnica otworu lutowego 8-17 cm. Część wiórów pozostaje w dziupli, t worząc wyściółkę. Samiec wyI uwa dziuplę przez 14-25 dni. ► Jaja /niesienie skiada się z 5-7 t i 8) białych jaj (25 x 19 mm). ► Lęgi Wyjątkowo u dzięcioła dużei jaja wysiadywane są w większej części przez sami a. Długość ięgu wynosi 10-12 dni. ► Pisklęta Pisklęta przychodzą na świat i ;likiem nagie, dolna część dzioba obdarzona jest chaakterystyeznym białym wy-

Spartańskie gniazdo - Irochę w ióró w powstałych przy w ykuw aniu dziupli wystarcza dzięciołow i za w yściółkę

D zięcioł duży - silny czarno-biało-czerwony ptak wspinający się po pniach drzew

rostkiem. Dopiero w 10 dniu otwierają się im oczy i uszy, a do 12 dnia życia są stale ogrzewane. W wieku 18-19 dni młode ukazują się w otwo­ rze wlotowym, a w wieku 20-23 dni stają się lotne. Wcześniej samiec stale nocuje z potomstwem i przerywa tę czynność dopiero na 2 dni przed uzyskaniem lotności przez pisklęta. Po wyfrunięciu z dziupli młode są jeszcze przez 8-10 dni wodzone i karmione.

> Pomoc/wychów piskląt Dzięcioiy zajmują czasem skrzynki lęgowe - wolą jednak zmurszałe drzewa, gdyż te do­ starczają im również pożywie­ nia. Pisklęta dzięcioła można karmić mącznikami itp., a w razie konieczności również siekanym mięsem. ► Pożywienie Pożywienie dzięcioła jest bar­ dzo zróżnicowane i skiada się z owadów zamieszkujących pnie drzew, nasion, soku drzewnego, jagód, jaj i piskląt.

75

6

OPIS GATUNKÓW

OPIS GA TUNKÓW

Te dwa prawie już lotne jerzyki czeka w przyszłości życie głównie w powietrzu

Jerzyk Apus apus > Wygląd Ciemny ptak z sierpowato wy­ giętymi skrzydłami i rozwidlo­ nym ogonem. Przebywa głów­ nie w powietrzu. Wyglądem przypomina jaskółkę. Dość czę­ sto wydaje przenikliwe okrzyki, >■Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie. Występuje prawie wyłącz­ nie w osiedlach ludzkich. Jest ptakiem wędrownym przeby­ wającym na terytorium lęgo­ wym od maja do sierpnia. >- Gniazdo Spartańskie gniazdo jerzyka

bywa zwykle umieszczone pod dachówkami, we wnę­ kach murów i w ciemnych zakamarkach wysokich budyn­ ków. Ma wolny dolot i zbudo­ wane jest ze schwytanego w locie materiału połączonego śliną. > łaja Zniesienie składa się z 2-3 (1-4) silnie wydłużonych elip­ tycznych białych jaj (25 x 16 mm). ► Lęgi W wysiadywaniu jaj trwającym 18-20 dni uczestniczą oboje rodzice. W wypadku złej pogo­ dy okres lęgu może wynosić 25 dni (patrz też str. 17).

► Pisklęta Pisklęta są gniazdownikami. Wylęgają się nagie i różowe, a ich zajady mają barwę matowobiatą. Przez pierwsze 2-7 dni są stale ogrzewane. Chwytane w locie przez rodzi­ ców owady magazynowane są w wolu, a następnie zlepia­ ne śliną na grudki wielkości orzecha laskowego, które wpychane są gięboko do dzio­ bów piskląt. W wieku 10-12 dni mtode jerzyki zaczynają poruszać się wokó! gniazda. W wieku 37-56 dni stają się lotne (dtugość tego okresu za­ leży od pogody i liczby piskląt). Po wyfrunięciu młode nie po­ wracają już do gniazda. >- Pomoc/wychów piskląt Zasiedlenie jerzyków można bez trudu spowodować dzięki podkładaniu im wysoko na bu­ dynkach podłużnych i niskich skrzynek lęgowych z szerokim otworem wlotowym (6 x 4 cm), szczególnie wtedy, gdy jest ich więcej, gdyż ptaki te lubią gnieździć się w koloniach. Ponieważ pierwszy wylot miodych ptaków z gniazda nie zawsze jest udany, więc często lądują one na ziemi. Jeśli nie uda. się im wybić w górę i odfrunąć, wówczas można się nimi zająć przez pewien czas, karmiąc je mięsem siekanym i mącznikami. Wypuszcza się ptaki na wol­ ność tylko przy korzystnej po­ godzie oraz wtedy, gdy w po­ bliżu znajdują się kolonie tych ptaków. >- Pożywienie Owady latające (od mszyc do motyli) i pajęczaki.

Brzegówka Kiparia riparia ► Wygląd ' razowa jaskółka z białym ,|indem i krótkim rozwidlonym ogonem. >• Występowanie Piak lęgowy w całej Europie, i tiazdujący w koloniach n.i stromych brzegach I żwirowiskach, których ścia­ ny nadają się do wygrzeba­ nia tuneli. Brzegówki są i'lakami wędrownymi pozo■łającymi na terytorium lęyw ym w okresie od kwietnia-maja do sierpnia-wrześuia. ► Gniazdo Samiec wygrzebuje nogami lekko wznoszący się tunel dlugości 60-70 cm i średnicy cm zakończony rozszerzoną puną lęgową. Zostaje ona wy­ ścielona włosiem, piórami, w Ioknem roślinnym i korzon,nni. Na drugi lęg wygrzeby­ wany jest z zasady nowy tunel lub przynajmniej nowa komora lęgowa.

( .niazdo brzegówki w osłonie samo­ dzielnie w ygrzebanej jam y lęgowej

N a założenie gniazda brzegówki potrzebują stromych, piaszczystych, ale stabilnych skarp

► |aja Zniesienie składa się z 4-7 (najczęściej 3) białych jaj (18 x 13 mm). ► Lęgi Jaja wysiadywane są przez obo­ je rodziców w ciągu 14-15 dni. >- Pisklęta Giowa i grzbiet piskląt (gniazdowników) okryte są krótkim bladoszarym puchem, głębia dzioba i zajady mają barwę jasnożóitą. Do dziesiątego dnia życia ogrzewają je oboje rodzice, potem dorosłe ptaki nocują poza gniazdem. Rodzice karmią pisklęta grudkami po­ karmu złożonego z owadów. Po 16-23 dniach miode poja­ wiają się u wylotu tunelu,

a w wieku 20-24 dni stają się lotne i wyfruwają na zewnątrz. Zwykle jeszcze przez kilka dni powracają na nocleg do gniazda. W tym czasie karmione są na ze­ wnątrz. >■ Pomoc/wychów piskląt Najwłaściwszą pomocą ptakom jest ochrona ich miejsc lęgo­ wych (skarp). Czasem budo­ wane są też sztuczne ściany i/lub tunele lęgowe. Wychów znajd i piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Drobne owady latające.

77

'8

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GATUNKÓW

W nętrza dziobów m łodych dym ówek połyskują m ocnym i barwami

Dymówka Hirundo rustica ► Wygląd Jaskółka o niebieskawoczarnym zabarwieniu wierzchu ciała i białym spodzie z dwoma długimi spiczastymi końcami ogona. Czoło i podgardle czer­ wone. ► Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie związany silnie z siedziba­ mi ludzkimi. Ptak wędrowny przebywający na terytorium lę­ gowym od kwietnia do paź­ dziernika. >- Gniazdo Pierwotnie dymówki przykleja­ ły swoje miseczkowate gniazda do szczelin i nisz skalnych. Obecnie prawie wyłącznie za­ kładają je w budynkach inwen­

tarskich, sieniach domów, ha­ lach fabrycznych czy garażach, jeśli w pomieszczeniach tych znajduje się stale wolny dolot. Sporadycznie gniazda zakłada­ ne są też na zewnątrz budyn­ ków pod okapem (patrz oknówka). Gniazdo ulepione

M iseczkow ate gniazda dymówek można ła tw o odróżnić od kulistych, praw ie zamkniętych gniazd oknówek

jest z grudek gliny, do której dla wzmocnienia włączone są I wystające źdźbła i włosie. Wy- I gładzona niecka gniazdowa wyścielona jest piórami, wło­ siem i delikatnym włóknem ro- I ślin 11 ym. Budowa nowego gniazda przez oboje partnerów I trwa 8-12 dni, często jednak używane są gniazda stare, któ- I re ptaki naprawiają. > Jaja Zniesienie składa się z 5 (3-6) białych, brązowo kropkowa­ nych lub plamkowanych jaj (20 x 15 mm). Po pierwszym lęgu następuje często drugi, rzadziej trzeci. > Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i jest w tym czasie karmiona przez samca. Pisklęta wylęgają I się po 13-16 dniach. > Pisklęta Pisklęta są gniazdownikami. Na I głowie i grzbiecie okryte są dłu- I gim, rzadkim, szarym puchem, I zajady są białe, a wnętrze dzio- I ba cytrynowożółte. Po okresie przebywania w gnieździe trwa- 1 jącym 20-24 dni młode jaskółki są jeszcze przez 10-14 dni kar- I mione przez rodziców. > Pomoc/wychów piskląt W pomieszczeniu, w którym gniazduje dymówka powinny znajdować się otwory umożli­ wiające jej stały dostęp do gniazda. Umocowane na ścianie małe deseczki lub hstwy uła­ twiają dymówce budowę gniaz­ da. Można też zainstalować sztuczne gniazda betonowe, ale I wówczas naraża się pisklęta na I sihuejszy atak pasożytów, pro­ wadzący często do ich śmierci. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Drobne owady latające.

Oknówka I V lichon urbica > Wygląd Oknówka podobnie jak dy­ ni ówka odznacza się niebie-.koczamym wierzchem ciała, uIn jej kuper i spód są śnieżnoI .i le. Ogon jest rozwidlony, ale licz spiczastych końców. ► Występowanie i Tak lęgowy w całej Europie, i iknówka nie jest tak silnie -wiązana z ludzkimi siedziba­ mi jak dymówka. Jest ptaI iom wędrownym przeby­ wającym na terytorium lęgo-

W id o k gniazda otwartego od góry

wym od kwietnia-maja do września. ► Gniazdo 11mazdo zbudowane z grudek gliny nie zawiera wyrastająych źdźbeł. Umieszczane jest prawie wyłącznie na zewnątrz budynków (pod mostami, na rianach skalnych) tuż pod okapem. Z wyjątkiem niewiel­ kiego otworu wlotowego jest całkowicie zamknięte. Wnętrze gniazda wyścielone jest mchem, piórami itp. ► |aja /.niesienie składa się z 4-5 12-6) białych jaj (20 x 13 mm), które w miarę upływu lęgu sta­

ją się plamkowane. Dwie trzecie par wyprowadza dwa lęgi► Lęgi Pisklęta wykluwają się po 14-16 dniach (w wypadku złej pogody trochę później). W wysia­ dywaniu uczestni­ czy również sa­ miec. >■ Pisklęta Pierwsza szata pisklęcia o barwie brudnobiaiej za­ zwyczaj na głowie, grzbiecie i udach jest rzadka i długa, druga jest gęściej­ sza. Zajady są bladożółte, wnętrze dzioba silnie żółte. Po okresie prze­ bywania w gnieź­ dzie trwającym 23-30 dni mło­ de są jeszcze przez jakiś czas karmio­ ne.

Gniazda oknówek z w yjątkiem otworu w lotow ego są całkow icie zalepione

> Pomoc/wychów piskląt Starych gniazd nie należy usuwać. Aby uniknąć za­ nieczyszczeń, można pod gniazdem zamontować de­ seczkę. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >• Pożywienie Drobne owady latające.

Oknów ki lubią gniazdować w starym miejscu. Początkowo gniazdo jest tylko miseczką, później brzegi zostają pod­ w yższane przez nanoszenie w arstw am i świeżej (ciem nej) gliny

79

■O

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GATUNKÓW

81

I ik kwiaty m ienią się czerwone wnętrza dziobów piskląt świergotka drzewnego Ptaki dorosłe i pisklęta skowronka są dobrze zamaskowane na ziemi

Skowronek Alauda arvensis > Wygląd Niepozorny brązowy ptak śpie­ wający z białym obrzeżeniem ogona. Charakterystyczny śpiew terytorialny wydawany jest w locie. > Występowanie Gatunek lęgowy w całej Europie, na terenie północnym i wschod­ nim ptak wędrowny (na teryto­ rium lęgowym pozostaje od iutego-marca do października). >■ Gniazdo Optymalnym miejscem na gniazdo są powierzchnie poro­ śnięte rzadkimi roślinami wyso­ kości 15-25 cm. Wygrzebany w.ziemi doiek lęgowy głębokości do 7 cm zostaje przez samicę wyścielony delikatnym materia­ łem roślinnym. > łaja Zniesienie składa się z 2-5 (6) jaj (23 x '15 mm), które na bia­ ławym lub jasnobrązowawym tle upstrzone są gęsto ciemno­

szarymi lub ciemnobrązowymi plamkami. W Europie Środko­ wej skowronek często wypro­ wadza dwa lęgi w roku. > Lęgi Samica sama wysiaduje jaja przez 11-12 dni i jest w tym czasie karmiona przez samca. >■ Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) wylęgają się nagie, jedynie na głowie, ło­ patkach, grzbiecie i udach okry­ te są kilkoma kępkami długiego

T ak ie gniazdo i jaja skowronka są nawet na otwartym polu trudne do odkrycia

puchu, który prawdopodobnie służy bardziej kamuflażowi niż I ochronie przed zimnem. Przez pierwsze 5 dni są ogrzewane przez matkę. W karmieniu po­ tomstwa uczestniczy też ojciec. Po 7-11 dniach miode opusz­ czają gniazdo i podskakując po­ dążają za rodzicami. W wieku 15-18 dni potrafią już latać i wyszukiwać sobie pokarm, ale. samodzielne stają się dopiero w wieku 30 dni. ► Pomoc/wychów piskląt Ochrona i pomoc skowronkom, które na wielu obszarach stały się obecnie rzadkością, polega wyiącznie na stosowaniu ochronnej gospodarki rolnej. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. Od drugie­ go tygodnia życia pisklętom można podawać delikatne pędy, a w okresie późniejszym powin­ ny mieć do dyspozycji piasek. > Pożywienie Owady, pajęczaki, ślimaki, roba­ ki, natomiast w zimie więcej na­ sion, siewek i delikatnych liści.

1

Świergotek drzewny Anthus trivia lis ► Wygląd Ptak barwy brązowawej, na . Iowie i brzuchu występują i ¡'Time prążki. ► Występowanie i latunek lęgowy w całej EuroIun (z wyjątkiem Hiszpanii Irlandii). Żyje na terenach i awiastycli porośniętych drzewami. Jest ptakiem wę­ drownym przebywającym

Sw iergolek drzew n y buduje swoje ■uijzdo blisko ziem i, [ego jaja odznarzają się w yraźną ciem ną barwą

na terytorium lęgowym od kwietnia-maja do wrześniapaździernika. > Gniazdo Gniazdo w kształcie czarki bu­ dowane jest przez samicę w ciągu 4-6 dni z materiału roślinnego, dostępnego w oto­ czeniu. Umieszczone jest na ziemi pod osłoną zwisającej ro­ ślinności. Ptaki zazwyczaj wy­ prowadzają dwa lęgi w roku. > łaja Zniesienie sktada się z 4-6 (za­ zwyczaj 3) niezwykle różno­ rodnie ubarwionych jaj (20 x 15 mm). Najczęściej są one gę­ sto plamkowane, ale różnią się tłem, które może być czerwo­ nawe, brązowawe, szare, cza­ sem też niebieskawe. Samica wysiaduje jaja sama i nie jest w tym czasie karmio­ na przez samca. Młode wyięgają się po 12-14 dniach >- Pisklęta Puch piskląt (gniazdowników) jest dtugi, gęsty, barwy ciemno­ szarej, zajady są jasnożóite.

wnętrze dzioba pomarańczowe, a brzegi i zadziory języka żółte. Do szóstego dnia życia pisklęta są ogrzewane przez matkę. W ich karmieniu uczestniczy samiec, nawet jeśli parzył się z dwiema samicami. W wypad­ ku niebezpieczeństwa samica usiłuje odciągnąć intruza od gniazda. Jeszcze nielotne miode opuszczają gniazdo w wieku 10-12 dni (zaniepokojone robią to wcześniej) i już do niego nie wracają. W wieku 13-14 dni mogą już przelatywać niewiel­ kie odległości, ale w peini lotne stają się dopiero w wieku 18-19 dni. Po tym czasie jed­ nak jeszcze do dwóch tygodni pozostają pod opieką rodziców. > Pomoc/wychów piskląt Pomoc ptakom polega jedynie na zachowaniu ich naturalnego środowiska. Sposób wychowu tych owadojadów podany jest na stronie 26 i dalej. ► Pożywienie Drobne owady, na wiosnę i jesienią również nasiona i deli­ katne listki.

.2

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GATUNKÓW

> łaja Zniesienie składa się z 3-6(7) jasnoszarych lub białawych jaj (20 x 15 mm), drobno upstrzo­ nych wyraziście szarymi lub brązowymi plamami. Ptaki z reguły wyprowadzają dwa łęgi w roku.

Połyskliwie czerwone w nętrza dziobów piskląt pliszki siwej ułatwiają rodzicom karm ienie w półmroku dziupli

Pliszka siwa M o ta cilla alba

> Wygląd Czarno-biały ptak z długim ki­ wającym się ogonem. >- Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie. Na Północy i Wschodzie ptak wędrowny (na terytorium lęgowym pozostaje od marca do września-października).

>• Gniazdo Gniazdo zakładane jest zazwy­ czaj w półdziuplach i zakamar­ kach, Zlokalizowane jest blisko ziemi, najczęściej w pobliżu wody, obecnie głównie na lub w budynkach (wtedy położone jest wyżej). Jest ono przez 4-7 dni budowane głównie przez samicę. Składa się z luźno ułożonych suchych ro­ ślin i ma wyściółkę z piór i włosia.

> ^g' Jaja wysiadywane są przez 11-16 dni. W nocy wysiaduje je samica, w ciągu dnia przyłą­ cza się również samiec. >- Pisklęta Szata puchowa piskląt (gniazdowników) ma barwę ciemno­ szarą, spodem jest bardzo rzad­ ka. Zajady są bladożółte, a wnę­ trze dzioba pomarańczowożółte. Karmieniem zajmują się oboje rodzice. Po 13-14 dniach młode stają się lotne, ale jeszcze kar­ mione są przez dalsze 4-7 dni. >- Pomoc/wychów piskląt Zasiedlenie pliszek, można spo­ wodować przez podkładanie im półskrzynek lęgowych. Spo­ sób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. > Pożywienie Drobne owady chwytane na ziemi, brzegach wód i w po­ wietrzu, również kiełże i drob­ ne rybki.

|aja pliszki siwej są dobrze zamaskowane, mimo że gniazda

M łode pliszki siwej nie są jeszcze tak w yraźnie czarno-białe

jaj znajdują się w półdziuplach

jak osobniki dorosłe

Płuszcz ( inclus cin clu s

► Wygląd i 11'innobrązowy ptak z białym limakiem i często zadartym l rótkim ogonem. ► Występowanie i iiit.unek lęgowy występujący u całej Europie (ale nie na w ,/ystkicb terenach) w pobliżu i /ystych strumieni i rzek. Jest ptakiem osiadłym, a w Europie Północnej częściowo wędrow­ nym. >• Gniazdo budowane jest nad wodą lub przy wodzie, także za ścianą v odospadu, najczęściej w za­ l i markach. Gniazdo jest oka­ załą kulą z mchu z bocznym wejściem, wewnątrz porządnie v . ścieloną wiechami traw i li,i':mi. Budową gniazda z willyil.nego materiału zajmują się "boje rodzice, a jego wyściółką u yłącznie samica. Budowa l',iiiazda trwa 9-39 dni. Jeden .iiniec ma często dwie part­ nerki. ► łaja /.niesienie składa się z 5 (3-6) Piątych lub kremowych jaj (25 v 18 mm). Po pierwszym lęgu często następuje drugi.

Pluszcz przynosi wilgotny liść bukow y do swojego dużego kulistego gniazda z mchu z bocznym wejściem

► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i jest w tym czasie karmiona przez samca. Młode wykluwają się po 16-17 dniach. >• Pisklęta Głowę i grzbiet piskląt będą­ cych gniazdownikami okrywa gęsty ciemnoszary puch, zaja­ dy mają barwę białawożółtą, wnętrze dzioba pomarańczowożółtą. Pisklęta są karmione przez oboje rodziców. Mtode stają się lotne w wieku 24-26 dni i wtedy najczęściej opusz­ czają gniazdo. W razie zanie­ pokojenia mogą zrobić to wcześniej, nawet już od 12 dnia życia. Jeszcze przed na­ uczeniem się latania potrafią

pływać. Po wyfrunięciu z gniazda są w dalszym ciągu karmione. Samodzielność uzy­ skują dopiero w wieku 31-34 dni. > Pomoc/wychów piskląt Skrzynki półotwarte zawiesza­ ne pod mostami lub w innych osłoniętych miejscach przy czystych ciekach wodnych są przez ptaki chętnie zajmowa­ ne. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. Ptaki wypuszcza się na wol­ ność w odpowiednim miejscu przy (krajowej) rzece lub stru­ mieniu. >• Pożywienie Robaki, owady i ich larwy, mięczaki i drobne ryby.

83

Î4

OPIS GATUNKÓW

OPIS GATUNKÓW

85

Pokrzywnica ! m nella m odularis

Okrągłe gniazdo strzyżyka z bocznym wejściem

Strzyżyk Troglodytes troglodytes

> Wygląd Maleńki ptak barwy ziemistobrązowej, zadzierający często do góry swój krótki ogonek. > Występowanie Gatunek lęgowy w caiej Euro­ pie. W części północno-wschod­ niej jest ptakiem wędrownym, na pozostałym terenie - osia­ dłym. Wierne swojemu teryto­ rium lęgowemu samice kojarzą się często z kilkoma (do 4) part­ nerami, którzy są mniej wierni rewirowi i samicom. >- Gniazdo Samiec buduje więcej gniazd, z których samica wybiera so­ bie jedno. Gniazdo zakładane jest zazwyczaj na ziemi lub bli­ sko niej, najczęściej między ko­ rzeniami powalonych drzew, ale również między pnączami, w stosach chrustu lub w ni­ skiej i gęstej roślinności. Jest ono konstrukcją owalną zbudo­ waną z mchu i liści z bocznym

otworem wejściowym. Wnętrze gniazda wyścielone jest przez samicę piórami, wełną itp. > faja Zniesienie składa się z 5-7 (4-8) białych jaj (16 x 12 mm) z rdzawymi lub brązowymi plamkami na tępym końcu za­ gęszczonymi do pierścienia czy czapeczki. Po pierwszym lęgu najczęściej następuje drugi.

Gniazdo i jaja strzyżyka są najczęściej dobrze ukryte między korzeniami drzew

► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i jest wtedy tylko z rzadka kar­ miona przez samca. Młode wy­ lęgają się po 13-15 dniach. >• Pisklęta Głowa i grzbiet piskląt (gniazdowników) okryte są szarym, rzadkim puchem. Zajady mają barwę bladożółtą, a wnętrze dzioba połyskliwie żółtą. Na po­ czątku karmi je tylko matka, potem dołącza się też ojciec. Po 15-19 dniach młode opuszczają gniazdo, ale jeszcze przez około 18 dni towarzyszy im samica lub samiec i często nocują ra­ zem w jednym z gniazd wybu­ dowanych przez samca, >- Pomoc/wychów piskląt Zawieszone nisko półskrzynki lęgowe są chętnie zasiedlane. Dobrym miejscem na gniazdo, chronionym przed atakiem ko­ tów są też stosy chrustu. Spo­ sób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. ► Pożywienie Drobne owady i ich larwy, pa­ jęczaki i nasiona.

► Wygląd Niepozorny brązowo-szary plnk charakteryzujący się wy.«ikim i silnym śpiewem. ► Występowanie ( atunek lęgowy w całej Euro1111', na Północy i Wschodzie ptak wędrowny, na innych Ob­ a ra c h osiadły lub przelotny, i /ęsto samiec i samica mają w lasne terytoria lęgowe i spoi\ka się u nich zarówno poligy11 ie (wielożeństwo) jak i poliani Irię (wielomęstwo). Prawie zau sze ptaki wyprowadzają dru­ gi lęg w roku. ► Gniazdo i inieszczane bywa ono w ni­ kim gęstym drzewostanie iglastym, stosach chrustu lub roślinach pnących. Jest ■I'isyć duże i zbudowane / zewnątrz z gałązek, nato­ miast warstwa środkowa mchu lub porostów. Wnętrze wyścielone jest włosiem i deli­ katnymi włóknami roślinnymi. Pudową gniazda zajmuje się samica, której towarzyszy samiec.

Pokrzyw nica w ychow uje swoje dzieci w gęstych gałęziach drzew iglastych

► Jaja Zniesienie składa się z 4-6 (3-7) połyskliwych turkuso­ wych jaj (19 x 14 mm). > Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i nie jest w tym czasie karmiona przez samca, chociaż on wielokrotnie przylatuje w odwiedziny.

/ lurkusowych jaj pokrzyw nicy w ylęgają się małe czerwone pisklęta

Pisklęta wylęgają się po 11-13 dniach. >• Pisklęta Puch okrywający głowę i grz­ biet piskląt (gniazdowników) jest długi i czarny, zajady mają barwę białaworóżową, a wnę­ trze dzioba jasnopomarańczową z dwiema czarnymi krop­ kami na języku. Okres przeby­ wania w gnieździe wynosi 13 dni. Po wyfrunięciu z gniazda młode są jeszcze przez pewien czas karmione. > Pomoc/wychów piskląt Pokrzywnica jest dosyć po­ spolitym gatunkiem i nie wymaga specjalnej pomo­ cy. Sposób wychowu pisk­ ląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie W lecie są nim owady i ich larwy, pajęczaki, robaki, ślima­ ki, natomiast zimą nasiona i jagody.

16

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GATUNKÓ W

► Jaja Zniesienie składa się z 4-6 (3-7) czysto białych jaj (19 x 14 mm).

Chociaż kopciuszek jest tylko póidziuSam iec kopciuszka po nakarmieniu piskląt czeka na w yniesienie grudek kału

Kopciuszek Phoenicurus ochruros

> Wygląd Ciemny (samiec prawie zupeł­ nie czarny) ptak z rdzawoczerwonym ogonem. ► Występowanie Gatunek lęgowy w prawie caiej Europie (brak jest go na Półno­ cy). Na Południu i Zachodzie ptak osiadiy, na innych obsza­ rach wędrowny. Na terenie lę­ gowym przebywa od marca do października.

► Gniazdo Gniazdo zakładane jest w zagłę­ bieniach murów, póidziuplach, na budynkach, a także w szcze­ linach skalnych, pod mostami oraz blisko ziemi. Nierzadko drugi lęg odbywa się w tym sa­ mym gnieździe, co pierwszy. Zbudowane jest ono ze źdźbeł, mchu i porostów, czasem też z odpadków ze śmietnika. Bywa ponadto wyścielone delikatnym materiałem. Budowanie gniaz­ da wyłącznie przez samicę trwa 6-8 dni.

Jeszcze bardzo dziecinnie wyglądający kopciuszek na krótko po wyfrunięciu z gniazda

plakiem, to jego jaja są białe

► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama. Pisklęta lęgną się po 13 (12-16) dniach. ► Pisklęta Głowa i grzbiet piskląt (gniazdowników) okryte są dtugim gęstym ciemnoszarym puchem, zajady są białawe, wnętrze dzioba żóite. Początkowo wy­ łącznie samica karmi pisklęta pożywieniem przyniesionym przez samca (samiec czasem „obstuguje” dwie samice). W wieku 12-19 dni, zanim osiągną umiejętność latania, miode opuszczają gniazdo, ale jeszcze przez ponad 10 dni są karmione przez rodziców. ► Pomoc/wychów piskląt Ptaki chętnie zasiedlają póiskrzynki lęgowe lub deseczki umocowane pod dachem. Spo­ sób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Są nim pajęczaki, owady i icb larwy, a późnym latem i jesienią także jagody.

Pleszka Ih o e n icu ru s phoenicurus

► Wygląd 1> .uniec ma intensywnie pomai imczowoczerwoną pierś i brzuch, przednia część głowy, irdto i pierś są czarne, czoio Inule, a ogon rdzawoczerwony. '.ainica ma wygląd niepozorny, ule odznacza się również rdzauoczerwonym ogonem. ► Występowanie i nlunek lęgowy w całej Euro11 ie, z wyjątkiem Irlandii, który obecnie stai się rzadki. Jego biolupem są widne skupiska stai \cli drzew, parki i stare ogroilv Jest ptakiem wędrownym lnu terytorium lęgowym przeby­ li a od końca kwietnia-początku maja do siorpnia-września). ► Gniazdo Pleszka jest dziuplakiem, póld/iuplakiem i ptakiem budują. 0 1 gniazdo odkryte. Samiec pi ezentuje samicy kilka dziupli, pośród których ona wybiera Uiluą. Na ogól ptaki wolą dziu­ ple (a także skrzynki lęgowe) t większym otworem wloto­ wym. Za miejsce na gniazdo mogą im też służyć belki dacho­ we. szczeliny skalne iw korze

Chociaż pluszka jest praw dziw ym dziu­ plakiem, to jej jaja są zielononiebleskie

drzew, jamy ziemne, drzewa, krzewy i rośliny pnące. Gniazdo zbudowane przez samicę może składać się z najróżnorodniej­ szego materiału roślinnego, a je­ go wnętrze wyścielone jest czę­ sto piórami. >■Jaja Zniesienie skiada się z 6-7 (3-9) jednolicie zabarwionych zielonkawobiękitnych jaj (19 x 14 mm). Występujące rzadko drugie zniesienie jest najczęściej mniej liczne. ► Lęgi Samica przez 12-14 dni wysia­

duje jaja sama, a samiec karmi ją wtedy rzadko. ► Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) odzna­ czają się żóitą skórą i diugim ciemnym puchem, występują­ cym na głowie i grzbiecie. Zaja­ dy są żóltawobiałe, wnętrze dzioba biadopomarańczowe. Samica karmi pisklęta częściej niż samiec. Po 13-15 dniach miode opuszczają gniazdo, ale najczęściej jeszcze przez kilka dni pozostają na ziemi, chociaż umieją już dobrze fruwać. Ro­ dzina rozdziela się po dalszych 7-8 dniach. >■ Pomoc/wychów piskląt Przyjemnie śpiewająca pleszka staia się obecnie na wielu tere­ nach bardzo rzadka. Można ją przywabić do ogrodu ze starymi drzewami przez wywieszanie skrzynek lęgowych z większymi pionowo owalnymi otworami wlotowymi (5 x3 cm) lub też pótskrzynek lęgowych (zawie­ szanych nisko). Sposób wycho­ wu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Są nim owady i ich larwy oraz pajęczaki wyszukiwane na zie­ mi i na drzewach, czasem też jagody.

I .idnie ubarw iony samiec pleszki uczestniczy w karmieniu

W porów naniu z kopciuszkiem, młode pleszki mają

piskląt

upierzenie jaśniejsze i plamkowane

87

18

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

Kos

Drozd śpiewak

Turdus meruia > Wygląd Samiec czarny z pomarańczo­ wym dziobem, samica ciemno­ brązowa. >- Występowanie W całej Europie gniazduje w lasach, parkach i ogrodach. Na, Północy i Wschodzie jest ptakiem wędrownym, na pozo­ stałym terenie osiadłym lub przelotnym. > Gniazdo Gniazdo kosa można spotkać w najróżnorodniejszych miej­ scach, najczęściej jest ono nieco zadaszone i umieszczone nie­ zbyt wysoko w gęstych gałę­ ziach drzew i krzewów, w rośli­ nach pnących, na belkach da­ chowych i balkonach, w szo­ pach itp. Podstawa gniazda składa się z cienkich gałązek, grubych źdźbeł, mchu itp., a je­ go ściany zbudowane są z deli­ katniejszego materiału roślinne­ go. Wnętrze wyłożone jest przez samicę szlamem lub wilgotną

Kosy budują solidne gniazda często z ukrytą w arstw ą gliny

■irdus p h ilo m e lo s

Upierzenie m łodociane w ielu ptaków należących do rodziny drozdowatych nta ochronną barwę brunafno-srokatą

gliną, na którą, nakłada jeszcze delikatny materia! roślinny (por. drozd śpiewak). Budowa gniazda trwa tylko 2-5, a czasem na­ wet 1-2 dni. W wypadku 2-3 lę­ gów w roku, dla każdego lęgu budowane jest nowe gniazdo. > Jaja Zniesienie liczy 4-5 (3-6) zielo­ nych, brązowo plamkowany cli jaj (29 x 22 mm). > Lęgi Samica przez 11-16 dni sama wysiaduje jaja i w tym czasie musi też sama zadbać o po­ karm dla siebie. > Pisklęta Głowa i grzbiet piskląt (gniazdowników) pokryte są jasnym cynamonowoszarym dosyć dłu­ gim i rzadkim puchem. Zajady mają kolor żóltawobiaiy, a wnę­ trze dzioba żóite. Karmią je oboje rodzice. Po 12-19 dniach młode opuszczają gniazdo, za­ nim nauczą się dobrze latać. Siedzą wtedy nieruchomo na ziemi, stając się iatwo ofiarami kotów. Dopiero w wieku 18 dni są zdolne do lotu, ale najczęściej jeszcze przez 2 tygodnie karmią je rodzice.

► Pomoc/wychów piskląt Pospolite i liczne kosy nie wy­ magają specjalnej pomocy. Sposób wychowu piskląt poda­ ny jest na str. 26 i dalej. > Pożywienie W lecie kosy odżywiają się głównie dżdżownicami, żyjący­ mi w glebie owadami i ich larwami, ślimakami, pajęcza­ kami itp. Od późnego lata również jagodami i innymi owocami, a w zimie nasiona­ mi, które jednak trawią tylko częściowo.

► Wygląd Pl.ak nieco mniejszy od kosa, ."i ą jasnobrązowy, spodem ja'.uy z ciemnymi rzędami pia­ ni ek. ► Występowanie i .¡ilunek lęgowy spotykany w la­ li całej Europy (w Hiszpanii ivlko wyspowo). W klimacie kontynentalnym ptak wędrowny im terytorium lęgowym przeby­ wa od marca-kwietnia do wrze1nia-października}. ► Gniazdo 1mazdo posadowione jest na drzewach lub krzewach najczę■11 j iglastych w obrębie siedzib ludzkich. Może też znajdować •o w bardziej niezwykłych miej­ scach. Zewnętrzną jego warstwę mówią luźno uplecione gałąz­ ki, trawy itp., wnętrze zaś wyło­ mie jest warstwą próchna drzewnego lub wilgotnej ziemi, v ygladzone i w odróżnieniu od kusa bez wy ściółki. ► Jaja niesienie składa się z 4-6 zie­ li moniebieskich jaj (27 x 20 mm) na szerszym biegunie po­

W porów naniu z kosem drozd śpiewak w ych o w u je znacznie mniejszą liczbę potomstwa w roku

krytych nielicznymi ciemnymi okrągłymi plamkami i kropka­ mi. Z reguiy ptak wyprowadza 2-3 lęgi w roku. ► Lęgi Pisklęta wylęgają się po 12-14 dniach wysiadywania jaj przez samicę.

Kosy wyprowadzają rocznie 2-3 lęgi, w każdym z nich w ychow ują 4-5 m ło­ dych. Na zdjęciu samiec karmiący młode

'rozdy śpiewaki w ylep iają często swoje gniazda gładką w arstw ą próchna lub gliny

> Pisklęta Giowa i grzbiet piskląt (gniazdowników) okryte są dosyć dłu­ gim, żóltawobrązowym puchem, zajady są biadożólte, a wnętrze dzioba żóite. Oboje partnerzy karmią je przez 13-14 dni w gnieździe, a potem jeszcze przez 2 tygodnie poza nim. >- Pomoc/wychów piskląt Gęste drzewa i krzewy iglaste w ogrodzie w coraz większym stopniu mogą stać się miejscem gniazdowania drozda śpiewa­ ka. Zaraz po wyfrunięciu z gniazda młode śpiewaki są szczególnie narażone na atak kotów: Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Są nim dżdżownice, larwy chrząszczy, ślimaki, a jesienią również jagody i inne owoce.

89

>0

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GATUNKÓW

Gniazdo rudzika umieszczone jest na ziemi

Rudzik Erithacus rubecula

> Wygląd Okrągławy ptaszek z brązowym wierzchom, jasnym spodem i pomarańczowym ślimakiem. Obie picie ubarwione są jedna­ kowo. ► Występowanie Gatunek lęgowy w caiej Euro­ pie. W części północnej i wschodniej ptak wędrowny, na pozostałym terenie osiadły lub przelotny. U ptaków osiadłych

toki i dobieranie się par wystę­ pują już w grudniu lub styczniu. > Gniazdo Miejsce umieszczenia gniazda jest bardzo zróżnicowane: w doł­ kach i zagłębieniach ziemnych, na urwiskach i skarpach, pod kępami traw, między korzeniami i kamieniami, a nawet w starych naczyniach i rurach. Gniazdo o kształcie głębokiej czarki zbu­ dowane jest z mchu, suchych źdźbeł i korzeni, czasem ma "wy­ sokie ściany i daszek. Jego wnę­ trze wyłożone jest delikatnym materiałem. Gniazdo buduje wy­

Jaja rudzika są na tępym końcu często silniej upstrzone plamkami

łącznie samica w czasie 4-5 dni. Drugi lęg odbywa się zazwyczaj w nowym gnieździe. > Jaja Zniesienie składa się z 3-6 żół­ tawych jaj (19 x 1.5 mm) upst­ rzonych iicznymi rdzawobrązowymi kropkami i kreskami, czę­ sto zagęszczonymi na tępym biegunie. > Lęgi Samica wysiaduje jaja sama przez 12-15 dni i jest zazwyczaj w pobliżu gniazda karmiona przez samca. > Pisklęta Głowa i grzbiet piskląt (gniazdowników) pokryte są długim czarniawym puchem, zajady i wnętrze dzioba są żółte. Oboje rodzice karmią potomstwo. W wieku 13-15 dni młode opuszczają gniazdo, ale rodzice opiekują się nimi jeszcze przez 10-20 dni. >- Pomoc/wychów piskląt Dzięki niskiemu zawieszeniu półskrzynek lęgowych można zachęcić rudzika do założenia terytorium lęgowego. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie W okresie lęgowym różne drob­ ne bezkręgowce glebowe, potem jagody, a w zimie nasiona.

W upierzeniu m łodocianym (rudno jest rozpoznać rudzika

Trzcinniczek \< rocephalus scirpaceus

► Wygląd hak o ubarwieniu piaskowym, wierzchem ciemniejszy, spod< m nieco jaśniejszy. Skrzydła ogon brązowe. Od tozówki można go najczęściej odróżnić lylko po śpiewie. ► Występowanie ( iatunek lęgowy występujący w szuwarach nadwodnych pi awie całej Europy (brak jest pu tylko na Dalekiej Północy). Ptak wędrowny (na terytorium lęgowym pozostaje od końca kwietnia do września-paźil/iemika). ► Gniazdo Samica wybiera miejsce na ■ ■Jazdo. Jest ono kunsztownie w plecione między pędy trzcin zbudowane zazwyczaj z ze­ szłorocznych wiech trzcin. najduje się na wysokości bU-80 cm nad ziemią lub wio­ sennym wysokim poziomem wody. Głębokość gniazda wy­ nosi 4-7 cm. ► Jaja /niesienie składa się z 3-5 jaj 11X x 14 mm), które na jasnym

l llrz ąc od góry można dojrzeć, jak mi,ternie uwite jest gniazdo trzcinniczka

Gniazdo trzcinniczka oplata w okół pędy trzciny

tle są upstrzone gęstymi plam­ kami barwy oliwkowobrunatnej. Nieregularnie występujący drugi lęg jest najczęściej mniejszy. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja w dzień (w 65%) i nocą (w 100%). Po 11-13 dniach wykluwają się młode. >• Pisklęta Pisklęta przychodzą na świat nagie. Mają bladożółte zajady i pomarańczowożółte wnętrze dzioba z dwiema owalnymi czarnymi plamkami u nasady

języka. Do siódmego dnia życia są ogrzewane i przez oboje ro­ dziców karmione. Karmienie kontynuowane jest jeszcze przez i 2 dni po wylocie mło­ dych z gniazda. > Pomoc/wychów piskląt Najlepszą pomocą ptakom jest zachowanie ich środowiska naturalnego (szuwary). Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >■ Pożywienie Drobne owady, pajęczaki i śli­ maki.

91

)2

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

Gniazdo zaganiacza na krzewie dzikiego bzu

Zaganiacz Hippolais icteńna > Wygląd Ptak zwracający uwagę głów­ nie swoim silnym śpiewem. Spodem jest żółtawy, a z wierzchu zielonkawy, podobny do pierwiosnka i piecuszka, ale nieco większy. ► Występowanie Obszar występowania tego gatunku rozciąga się od środ­ kowej Francji do wschodniej Europy (w Europie Południo­ wo-Zachodniej zastępuje go bardzo podobny zaganiacz szczebiotliwy). Zaganiacz lubi rozproszone wielopiętrowe drzewa i krzewy liściaste,

można go też spotkać na cmentarzach i w parkach. Jest ptakiem wędrownym po­ zostającym na terytorium lęgo­ wym od maja do sierpnia.

Różowe jaja zaganiacza w solidnie uwitym gnieździe

> Gniazdo Gniazdo znajdujące się w wyż­ szych krzewach iub drzewach liściastych bywa czasem za­ wieszone między gałązkami. Samica starannie wyplata czarkę gniazda ze źdźbeł i włó­ kien roślinnych, dobrze wygła­ dzoną i na zewnątrz gdzienie­ gdzie obłożoną cienką warstwą kory brzozowej. Głębokość gniazda wynosi 3,5-6 cm, a je­ go wyściólka zrobiona jest z delikatnego materiału. > Jaja Zniesienie składa się z 4-5 (3-7] jasnoróżowych jaj (18 x 13 mm), pokrytych wy­ raźnymi czarnobrązowymi plamkami. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja przez 12-14 dni i czasem jest wtedy karmiona przez samca. ► Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) wyklu­ wają się całkiem nagie z bladożóltymi zajadami, jasnopomarańczowożóltym wnętrzem dzioba i dwiema podłużnymi czarnymi plamkami u nasady języka. Samica ogrzewa je przez pierwsze 6 dni. Do kar­ mienia piskląt w gnieździe przez 13-15 dni przyłącza się również ojciec. ► Pomoc/wychów piskląt Dla tych wspaniałych śpiewa­ ków atrakcyjne mogą być znaj­ dujące się również w ogrodzie różnej wysokości drzewa i krzewy liściaste (np. żywopło­ ty), do których nie mają dostę­ pu koty. Sposób wychowu pi­ skląt podany jest na str. 26 i dalej. > Pożywienie Owady i pajęczaki, także gąsie­ nice, a jesienią dodatkowo ja­ gody.

93

Kapturka (pokrzewka izarnołbista) atricap iila

*■ Wygląd 5/ary ptak z czarną czapeczką K; uniec) lub brązową (samica). '■I new kapturki jest głośny i ra­ dosny. ► Występowanie i .liunek lęgowy w całej Europie i wyjątkiem jej krańców pół­ nocnych). Lubi (także w ogroii ii') różnej wysokości drzewa i rzewy liściaste. Jest ptakiem wędrownym (na terytorium lę­ gowym przebywa od kwietnia ilu października), a na zachodi wybrzeżach i na Południu osiadłym. ► Gniazdo uniec buduje często jedno iub I iika gniazd, z których samica wybiera jedno. Miejscem gniaz­ dowania są zazwyczaj krzewy li li byliny. Gniazdo budują obo­ li partnerzy z ułożonych koliście i luźno splecionych źdźbeł, pę­ dów i korzeni. Jest ono jednak mniejsze i staranniej wykonane niż gniazdo gajówki. Z powodu luźnej konstrukcji bywa często prześwitujące;.

i .nrazdo kapturki jest raczej cienkie i płaskie

► Jaja Zniesienie składa się z 3-6 (2-7) czerwonawo- lub rdzawobialawycb jaj (19 x 14 mm). Są one skąpo upstrzone brązowymi, czarniawymi lub szarymi plam­ kami, bądź zamazanym rysun­ kiem. > Lęgi Jaja są wysiadywane przez 1314 dni przez samca i samicę. Nocą wysiaduje je tylko samica. ► Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) przycho­ dzą na świat nagie z brudnobiałymi zajadami, matoworóżowym wnętrzem dzioba i dwie­ ma podłużnymi jasnobrązowymi plamkami u nasady języka.

Są przez 6-7 dni ogrzewane przez oboje rodziców i przez 10-15 dni karmione w gnieź­ dzie. Po wylocie z gniazda pozo­ stają jeszcze przez 2-3 tygodnie pod opieką piątków dorosłych. > Pomoc/wychów piskląt Pomoc ptakom polega na za­ pewnieniu im miejsca do gniaz­ dowania (także w ogrodzie) w gęstwinie roślin zabezpiecza­ jących je przed atakiem kotów. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. > Pożywienie Są nim owady i ich larwy, paję­ czaki i inne drobne bezkręgow­ ce. Później wiele jagód, a na wiosnę pytek i nektar kwiatowy.

)4

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GATUNKÓW

T ypow y kształt gniazda pierwiosnka (kuliste z bocznym otworem w lotow ym ) s.uniec zniczka uczestniczy również w karmieniu piskląt

Pierwiosnek P hylloscopus co lly b ita

> Wygląd Bardzo niepozorny zielonkawy ptak, zwracający jedynie uwa­ gę ciągiym śpiewem brzmią­ cym jak „cipcapcapcip” . > Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie. Tylko na Południu i Zacho­ dzie jest ptakiem osiadłym i przelotnym, na pozostałym terenie - wędrownym (na terytorium lęgowym przeby­ wa od marca do październi­ ka). > Gniazdo Podobnie jak u wszystkich pokrzewek, gniazdo pierwiosnka umieszczone jest blisko ziemi lub na niej i dobrze ukryte w gęstwinie roślin. Jest to konstrukcja w kształcie pieca chlebowego ze skierowanym ukośnie owalnym bocznym wejściem. Buduje go wyłącznie samica w ciągu 4-6 dni. Zbu­ dowane jest ono z suchych

źdźbei, liści i wiech traw, Grubą wyściólkę tworzy deli­ katny materiał roślinny i pióra. Pierwiosnek musi wykonać 1200-1500 lotów, aby prze­ transportować cały materiał potrzebny do budowy gniazda. >■łaja Zniesienie składa się z 4-6, a w drugim lęgu z 3-5 jaj (15 x 11 mm), które na biatym tle mają ciemnobrązowe lub czarne plamki.

> L?g'

Samica wysiaduje jaja bez po­ mocy samca. Miode wylęgają się po 14-15 dniach.

>- Pisklęta Jedynie giowa i barki piskląt (gniazdowników) okryte są ciem­ nymi krótkimi kępkami puchu. Zajady są bialożóite, wnętrze dzioba brudnożółte. Po okresie przebywania w gnieździe trwają­ cym 17-19 dni młode są jeszcze w dalszym ciągu karmione przez następne 10-20 dni. >■ Pomoc/wychów piskląt Pierwiosnek może również gniazdować w ogrodzie, o ile będzie miał w nim do dyspozy­ cji gęstą, zbitą warstwę roślin zielnych i krzewów. Sposób wy­ chowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. ► Pożywienie Drobne owady i ich larwy, ja­ gody, nektar i pyłek.

Z.niczek lu r.u lu s ig n ića p illu s

*■ Wygląd ••pozorny szary ptaszek t wyrazistym rysunkiem i i - i giowie: czarny pasek biee iący przez oko, biała brew i pomarańczowy (samiec) bądź żółty (samica) pasek ujęty w ciemną otoczkę na cie-

Jaja pierwiosnka z delikatnym rysun­

1 li.izdo zniczka kunsztownie utkane

kiem leżą na mięk­

i '.iwieszone m iędzy gałązkami drzew

kiej w yściółce

Iglastych

mieniu, który czasami trudny jest do zobaczenia. > Występowanie Obszar występowania znicz­ ka ogranicza się do Europy Środkowej, Zachodniej i Południowej. W Polsce na­ leży do ptaków wędrownych (na terytorium lęgowym pozostaje od kwietnia do wrze­ śnia). >- Gniazdo Gniazdo zakładane jest zazwy­ czaj w lasach iglastych, wyso­ ko na zewnętrznych gałęziach świerka. Ma ono kształt kulisty z otworem od góry i zbudowa­ ne jest z mchu, porostów i pa­ jęczyny, natomiast wyściólkę ma z drobnych piórek. Buduje je wyłącznie samica przez prawie 22 dni. Gniazdo przeznaczone na drugi lęg budowane jest szybciej. > Jaja Zniesienie skiada się z 8-10 (5—13) jaj (13 x 10 mm), które

na różowym lub rdzawobrunatnym tle upstrzone są ciem­ nobrązowymi kropkami. ► Lęgi Samica wysiaduje sama i jest w tym czasie karmiona przez samca. Miode wylęgają się po 14-16 dniach. ► Pisklęta Jedynie głowa piskląt I gniaz­ downików) okryta jest puchem. Dlatego początkowo są one stale ogrzewane. W wieku 19-20 dni opuszczają gniazdo, ale jeszcze przez około dwa tygodnie pozostają pod opieką rodziców. ► Pomoc/wychów piskląt Stare świerki rosnące nawet w ogrodzie mogą być zasiedlo­ ne przez zniczka i mysikróiika. Sposób wychowu piskląt poda­ ny jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Bardzo drobne owady o mięk­ kiej skórce (mszyce), na wio­ snę również nektar i pyłek.

95

)6

OPIS GATUNKÓ W

OPIS G A T U N K Ó W

)ak w iele innych m łodych ptaków, także i młode m uchołówki okryte są maskującym upierzeniem

Muchołówka szara M uscícapa striata

Niepozorna m uchołówka ma w dziobie pokarm dla piskląt

> Wygląd Brązowoszary ptak z jaśniej­ szym kreskowanym spodem. > Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie. Ptak wędrowny (na teryto­ rium lęgowym pozostaje od maja do września). > Gniazdo Jest ono zakładane zwykle w niszach i półdziuplach, moż­ na je też znaleźć blisko pnia drzewa i w rozwidleniach ko­ narów, często też w szczeli­ nach i na występach budyn­ ków. Ma stosunkowo luźną, ale dosyć głęboką konstrukcję, jest miękko wyścielone wełną oraz sierścią wielu zwierząt.

► Jaja Zniesienie składa się z 4-5 (2-6) jasnozielonkawych lub beżowych jaj (18 x 14 mm) z szarymi plamkami głębokimi i rdzawymi plamkami po­ wierzchniowymi. Często ptaki wyprowadzają drugi lęg. ► Lęgi Jaja są wysiadywane przez sa­ micę, która w tym czasie jest sporadycznie karmiona przez samca. Pisklęta lęgną się po 11-15 dniach. ► Pisklęta Głowę, grzbiet i uda piskląt (gniazdowników) okrywa długi, rzadki, ciemny puch, zajady mają barwę jasnożóltą, a wnę­ trze dzioba pomarańczowożóltą. Po 12-16 dniach pisklęta opuszczają gniazdo, ale potem są jeszcze karmione przez 3 tygodnie. >- Pomoc/wychów piskląt Pomocą przy lęgach będzie podkładanie ptakom szeroko otwartych półskrzynek lub de­ seczek na murze pod dachem czy też belkami dachowymi. Są one również odpowiednie dla pliszki siwej. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Są nim owady latające, a jesienią także jagody.

Remiz lii miz pendulinus ► Wygląd Puławy ptak z brązową okoli■a barków i czarną maską na oczach. ► Występowanie Występowanie wyspowe, glówii r we wschodniej i południo■i części Europy. Na terenach Ic/ących bardziej na północ P ak wędrowny (na terytoi min lęgowym pozostaje ml kwietnia do września-paźil/iernika). ► Gniazdo W iszące gniazdo umieszczone |; ;l na końcach diugich i cienI ich gałązek topoli, brzozy i innych drzew liściastych,

' n ia z d o rem iza zaliczane jest do naj­ |aja m uchołówki szarej pokryte są ja­

bardziej kunsztownych dzieł, tu jeszcze

skrawym i rdzawobrunatnym i plamkami

w stadium wiszącego koszyka

1-8 m nad wo­ dą lub 1-2 m nad ziemią. Z reguły sa­ miec rozpoczy­ na budowę gniazda, a na­ stępnie wyszu­ kuje sobie sa­ micę, z którą je wykańcza. Gniazdo remi­ za jest bardzo misterną bu­ dowlą o kształ­ cie grubościennego worka. Utkane jest z puchu nasion topoli i wierz­ by, sierści zwierząt i włó­ kien łyka. Ma G o to w e gniazdo wiszące jest rodzajem trudnej do zdobycia krótkie rurkokołyski wato wydłużo­ dni pozostają w rodzinnym ne wejście z boku. Jego wyso­ kręgu. kość sięga 14-20 cm. >- Pomoc/wychów piskląt > Jaja Sposób wychowu piskląt Zniesienie składa się z 2-8(9) podany jest na str. 26 i dalej. czysto białych jaj. Jedna sami­ >- Pożywienie ca (często z kilkoma samcami Drobne owady i pajęczaki, i w różnych gniazdach) może jesienią i w zimie także maie wyprowadzić do 3 udanych lę­ nasiona, na wiosnę nektar gów w roku. i pyłek. >- Lęgi Są rzeczą zmienną i zależną od tego, które z partnerów zajmuje się głównie lub wy­ łącznie wysiadywaniem jaj. Pisklęta lęgną się po 12-14 dniach. > Pisklęta Nagie pisklęta (gniazdowniki) mają żółte zajady i jasnopomarańczowe wnętrze dzioba z dwiema podłużnymi ciem­ nymi plamkami na podniebie­ niu. Po 17-19 (15-20) dniach Znakom icie osłonięte jaja rem iza spo­ lotne młode opuszczają gniaz­ czyw ają w ciepłym , sfilcow anym w orku do i jeszcze przez kilka tygo­

97

»8

OPIS GATUNKÓW

OPIS GATUNKÓW

Sosnówka l ’,irus afer

Gniazdo raniuszka jest praw ie tak samo kunsztowne jak remiza

Raniuszek Aegithalos caudatus > Wygląd Kuleczka z piór, na wierzchu brązowa, czarna i biała, spo­ dem biaia do ćzerwonobrązowej, obdarzona długim czar­ nym ogonem. > Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie, ptak osiadły i przelotny. W zimie przylatuje do nas ze Skandynawii bardzo jasna po­ pulacja raniuszka. > Gniazdo Misternie utkane gniazdo umieszczone jest zazwyczaj w wysokich krzewach lub na drzewach w rozwidleniu gaięzi, albo też wisi na gałąz­ kach drzew iglastych. Jest grubościenną budowlą z bocz­ nym wejściem, wykonaną z pajęczyny, mchu, cienkich źdźbeł i porostów. Jego wnę­

trze wyścielone jest drobnymi piórkami w liczbie dochodzącej do 2000. Chociaż oboje partne­ rzy uczestniczą w budowie gniazda, to jego wykonanie może trwać do 30 dni. > jaja Zniesienie składa się z 8-12 (6-13) jaj (14 x 11 mm), które na białym lub żółtym tle upstrzone są delikatnymi plamkami w kolorze rdzawoczerwonym.

O bfite zniesienie raniuszka na miękkiej wyściółce

> Lęgi Nie jest do końca wiadome, czy w wysiadywaniu jaj uczest­ niczy również samiec. Pisklęta wykluwają się po 12-14 dniach. > Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) wyklu­ wają się nagie. Ich wnętrze dzioba i zajady mają barwę ciemnożółtą. Są karmione przez oboje rodziców. Czasem do karmienia dołączają się ptaki, które utraciły wiasny lęg. Po 14-18 dniach już lotne miode opuszczają gniazdo, ale są dalej karmione przez rodziców co najmniej przez 2 tygodnie. > Pomoc/wychów piskląt Sposób wychowu piskląt poda^ ny jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie Są nim drobne owady i ich lar­ wy, pajęczaki, czasem małe pąki i owoce, tłuszcz z karmni­ ków.

»■ Wygląd Urązowoszara sikora o czarnej ■ ii iwie z dużymi białymi po­ liczkami oraz z wyraźną białą plamą na potylicy. Można ją I inmylić z szarą sikorą ubogą, która odznacza się tylko nie­ wielkim czarnym ślimakiem i brakiem biaiej plamy na potyticy. ► Występowanie (iatunek lęgowy i osiadły pra­ wie w caiej Europie. Zamiesz­ kuje bory iglaste i lasy mie■■zane, także ogrody z kilkoma wysokimi drzewami igla­ stymi. >■Gniazdo Gniazdo buduje samica w dziuplach, skrzynkach lęgo­ wych, szczelinach muru lub urnach ziemnych. Jest ono zbitą filcowatą czarką z mchu i pajęczyny, a jego wyściółkę stanowi włosie, pióra i puch roślinny. Budowanie gniazda trwa z reguły 1-8 dni.

Sosnówka z pokarmem dla piskląt w dziobie

> Jaja Zniesienie składa się z 8-9 (5-12) białawych jaj (15 x 12 mm) z rdzawoczerwonymi plamkami, przypominających jaja innych sikor.

> Lęg' Samica wysiaduje jaja sama

i jest wówczas sporadycznie karmiona przez samca. Młode wykluwają się po 13—16 dniach.

Lotna sosnówka krótko po w yfrunięciu z gniazda

► Pisklęta Głowa piskląt (gniazdowników) okryta jest dosyć diugim, a grz­ biet krótszym szarym puchem. Wnętrze dzioba ma barwę różowopomarańczową, a zajady biadożółtą. Pisklęta karmione przez oboje rodzi­ ców opuszczają dziuplę lęgową po 18-21 dniach, ale caikowitą samodzielność uzyskują dopie­ ro po upiywie dalszych 2 tygo­ dni. >- Pomoc/wychów piskląt Ptaki chętnie zasiedlają umieszczone wysoko skrzynki lęgowe z maiym otworem wlo­ towym (26 mm), jeśli w okolicy nie brakuje świerków. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. >- Pożywienie W okresie wiosny i lata ptaki żywią się głównie owadami i pajęczakami, w pozosta­ łym czasie nasionami przede wszystkim drzew iglastych, ale również bukwiami.

99

J 'il J X jJ u v

Pierwotnie umieszczane było w naturalnych dziuplach i wnękach murów, obecnie

Podloty modraszki są szczególnie zagro­

.

i pajęcz; i różne t

OPIS G A T U N K Ó W

żone zaraz po wyfrunięciu z gniazda

Bogatka l',i rus m a jo r

0

OPIS GATUNKÓW

modraszki jest często obfite

i i piór. Jest ono budoylącznie przez samicę. ńe składa się z 9—11 aj (16 x 12 mm), które tle mają czerwona7 adziwiajlk i' Często wyprowa:st drugi lęg w roku. z sierśc:sama wysiaduje jaja wane Wg ].- [jn^j j eS( w tym ^ laJa armiona przez samca. Z n ie s ie i,( a

(5-15) j piskląt (gniazna biały^wy okryto są krótkim, we plajl szarobiatym puchem, dzany jo dzioba jest pomarań^ Lęg' zerwone, a zajady Samica ,2 5 jte oboje rodzice przez 1 potomstwo przez czasie k]aj w gnieździe, a po>• Pisklęcze jg 2 tygodni po Głowa iliu przez nje lotności.

► Wygląd ilna sikora z czarno-biatą gło­ wą, żółto-czarnym spodem cia11 i oliwkowym grzbietem. ► Występowanie iatunek lęgowy szeroko rozpo­ wszechniony w całej Europie. Piak osiadły i przelotny. ► Gniazdo bogatka jako dziuplak w znacznym stopniu dostoso­ wała się do korzystania ze skrzynek lęgowych. Może jed­ nak nadal gniazdować w róż­ nego rodzaju dziuplach wykulych przez dzięcioły lub w szczelinach skalnych. W ar­ stwa zewnętrzna gniazda skłaila się z mchu, którym też wy­ pełnione są wszelkie nierównod. Wnętrze stanowi gruba warstwa sierści. Samica sama buduje gniazdo, ale często to­ warzyszy jej przy tym samiec. ► Jaja /.niesienie składa się z 7-10

d o w n ik ')Ly VVy C|1(i w p jsk lą t M łode modraszki żyjące w dobrze osłoniętych drew nianych skrzynkach lęgowych

Modraszka Parus caeruleus

> Wygląd Podobna do bogatki, ale mniej­ sza, z niebieskim ubarwieniem ciemienia, skrzydei i ogona. Spod ciała jasnożółty. >• Występowanie Gatunek lęgowy szeroko rozpo­ wszechniony w całej Europie. Ptak osiadły i przelotny.

często w skrzynkach lęgowych. Zewnętrzna część gniazda zło­ żona jest z mchu i gałązek, wnętrze ma grubą wyściółkę

rzadki^ki naiezą do najczęstWnętrzi^yjkowników skrzynek czowoc:.jj i można je nimi zwamatowc,et do mniej łubianych karm ią'''e biotopów. Sposób piskląt podany jest tem jes; b j dalej, uzyskai fCl,jenje > Pomy czerwce, inne owady ModraSjjpj, jesienią jagody szych % Woce, a także nasiolęgowytg, kwiaty i nektar, bić naw, przez ni wychów na str. 2 >- Pożyv

Bogatka karm iąca pisklęta znajdujące się w skrzynce lęgowej z trocinobetonu

Po w yfrunięciu z gniazda, podloty bogatki przez jakiś czas pozostają jeszcze razem i są w tym czasie karmione

(5-15) jaj (18 x 13 mm), które na biaiym tle mają czerwona­ we lub brązowe plamki. > Lęgi Samica sama wysiaduje jaja i jest najczęściej wtedy karmio­ na w gnieździe przez samca. Miode wykluwają się po 13-14 dniach. > Pisklęta Głowa i przednia część grzbie­ tu piskląt okryte są szarym puchem (jest on bardziej skąpy na grzbiecie). Wnętrze dzioba ma barwę pomarańczowożóltą, a zajady bladożóitą. Miode są karmione przez oboje rodziców przez 18-21 dni w gnieździe, a. potem jeszcze przez mniej więcej trzy tygodnie po jego opuszcze­ niu. >- Pomoc/wychów piskląt Ponieważ bogatki chętnie zaj­ mują skrzynki lęgowe, więc przez ich wywieszanie można

im bardzo pomóc. Najczęściej nie jest to jednak konieczne, gdyż ptaki te są i tak wszędzie pospolite. Sposób wychowu pi­ skląt podany jest na str. 26 i dalej. >• Pożywienie Pożywienie jest różnorodne: owady i ich larwy, pajęczaki, bezkręgowce glebowe, później nasiona, jagody, pąki; z karm­ nika chętnie wyjadany jest tłuszcz.

Zniesienie bogatki na cieplej w yśció łce

101

>

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS CATUN KÓW

Kowaliki są zw innym i wspinaczam i i jak w iadom o mogą poruszać się po drzewach również głow ą do dołu

Kowalik Sitta europaea ► Wygląd Kowalik z niebieskoszarym grzbietem, rdzawoczerwonym spodem i czarnym paskiem biegnącym przez oko przypo­ mina małego dzięcioła (jedna z niemieckich nazw kowalika to sikora dzięciołowa), ► Występowanie Gatunek łęgowy i osiadły, wy­ stępujący w miejscach zadrze­ wionych na rozległych czę­ ściach Europy, ► Gniazdo Za miejsce gniazdowania ko­ walik wybiera obszerne dziuple, w których zbyt duże otwory wlotowe zalepia gliną. Już w okresie późnej zimy samiec prezentuje samicy róż­ ne dziuple, z których ona wybiera jedną. Obecnie ptaki te często zasiedlają skrzynki lęgowe (nawet te, które prze­

znaczone są dla kaczek), ale gnieżdżą się również w dziuplach naturalnych lub wykutych przez dzięcioły, wyrwach w murze itp. Gniazdo składa się z kawałków drewna pokrytych cienkimi płatkami kory sosnowej. Ptak zakleja nie tylko otwór wlotowy, ale również nierówności we­ wnątrz dziupli. Samica sama zajmuje się budową gniazda, która trwa 2-3 tygodnie. ► Jaja Zniesienie skiada się z 6-7 (5-9) białych jaj (20 x 14 mm) z czerwonymi lub brązowymi plamkami. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i tylko nieregularnie jest kar­ miona przez samca. Młode wylęgają się po 15-19 dniach. ► Pisklęta Głowa, barki i środek grzbietu piskląt (gniazdowników) pokry­ te są rzadkim, długim ciemno­ szarym puchem, wnętrze dzio­ ba ma barwę ciemnocielistą, a zajady kremową. Oboje rodzice uczestniczą w karmie­ niu potomstwa. Miode stają się lotne dopiero po upływie

Pełzacz ogrodowy i rthia brachydactyla

Kow alik może zalepić n aw et bardzo duże w ejście do dziupli

24 (20-28) dni, aie przez dal­ sze 10-14 dni pozostają jesz­ cze z rodzicami. ► Pomoc/wychów piskląt Zasiedleniu kowalika można sprzyjać przez wywieszanie skrzynek lęgowych. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. ► Pożywienie Na wiosnę i w lecie głównie owady i pajęczaki, od późnego lata nasiona.

► Wygląd Wspinający się po drzewach u aty brązowy ptaszek z wygię­ ły m dziobem. ► Występowanie ( latunek lęgowy w całej Euro11io z wyjątkiem Wieikiej Bryta­ mi i Skandynawii. Jego bioto­ pem są lasy liściaste i mieszaiie na nizinach, czym różni się ml bardzo podobnego petzacza leśnego zasiedlającego głównie hory szpilkowe na terenach gói zystych. Peizacz ogrodowy jest ptakiem osiadłym. ► Gniazdo Samiec oznacza mchem i poro■tom kilka miejsc lęgowych przedstawia je samicy. Ptaki lubią gniazdować w szczeli­ nach starych drzew za piatami odstającej koty oraz w szczeli­ nach muru i skrzynkach lęgo­ wych. Gniazdo zbudowane jest z gaiązek, włókien tyka, źdźbeł i oprzędów, a jego wnętrze wy­ ścielone piórami. W budowie pliaz da uczestniczą oboje partnerzy. ► Jaja Zniesienie skiada się z 5-6

łaja peizacza na niezwykłym m ateriale Niezwykłe, ale dla tego gatunku typow e: kowaliki w yściełają często sw oje gniazda korą sosnową

gniazdowym

Ulubionym miejscem pobytu pełzacza ogrodowego jest pień drzewa

(3-7) jaj przypominających jaja sikor (16 x 12 mm), które na biaiym tle pokryte są gęsto czerwonawymi plamkami. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja przez 13-15 dni. ► Pisklęta Głowa piskląt (gniazdowników) pokryta jest gęstym ciemnym puchem. Wnętrze dzioba i za­ jady mają barwę żóitą lub żółtawobialą. Oboje rodzice kar­ mią potomstwo przez 17-19 dni w gnieździe i jeszcze przez jakiś czas potem. ► Pomoc/wychów piskląt Peizacze ogrodowe można zwabić do ogrodu przez wy­ wieszanie specjalnych skrzy­ nek z otworem znajdującym się blisko pnia. Warunkiem jest jednak obecność w pobliżu

wystarczającej liczby starych drzew, na których może on że­ rować. Sposób wychowu pi­ skląt podany jest na str. 26 i daiej. ► Pożywienie Bywają nim drobne owady i pajęczaki, a także tłuszcz z karmników.

Podlot peizacza ogrodowego zaraz po uzyskaniu lotności

103

OPIS GATUNKÓW

OPIS GA TUNK Ó W

Sójka ( arrulus glandanus

Gniazdo gąsiorka uw ite z korzonków oraz (ypow o zabarwione jaja

Sam ica i samiec gąsiorka przy gnieździe z pisklętami

Gąsiorek Lamus c o llu rio

► Wygląd Samiec górą rdzawobrązowy, spodem delikatnie różowy z szarą głową i czarnym pa­ skiem biegnącym przez oko. Samica niepozorna brązowoszara~z rysunkiem w kształcie łusek na brzuchu. >- Występowanie Gatunek lęgowy w większej części Europy, preferuje prze­ strzenie otwarte ze skupiskami gęstych krzewów, w których znajduje obfitą ilość owadów.

Ptak wędrowny (na terytorium lęgowym przebywa od maja do sierpnia-września). ► Gniazdo Gniazdo umieszczone jest za­ zwyczaj nisko w krzewach (szczególnie kolczastych) i nie­ wielkich drzewach. Składa się ono z gałązek, pędów i mchu. Wnętrze o średnicy 5-8 cm wy­ łożone jest delikatnymi włókienkami i sierścią. Oboje partnerzy budują gniazdo przez 4-6 dni. ► jaja Zniesienie składa się z 5-6 (4-7) jaj (22 x 17 mm), które na jasnym zielonkawym, żółta­ wym lub czerwonawym tle

upstrzone są plamkami w róż­ nych barwach i odcieniach. Plamki te tworzą często pier­ ścień wokół tępego bieguna. ► Lęgi Samica sama wysiaduje jaja przez 14-16 dni. ► Pisklęta Jako gniazdowniki przychodzą na świat całkowicie nagie z pomarańczowożóitym wnętrzem dzioba i jasnożóitymi zajada­ mi. Początkowo są stale ogrze­ wane przez matkę i karmione wyłącznie przez ojca. Po 13-15 dniach miode opuszczają gniazdo, ale dopiero po 26 dniach zaczynają same polo­ wać na zdobycz, a po 37-40 dniach stają się samodzielne. ► Pomoc/wychów piskląt Pomocą dla tego zagrożonego gatunku może być sadzenie ciernistych krzewów na tere­ nach otwartych, szczególnie na słonecznych zboczach. Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. ► Pożywienie Chrząszcze, szarańczaki, świerszcze, pajęczaki, młode norniki i ptaki.

►Wygląd Kontrastowo zabarwiony pomai .ińczowobeżowy ptak z czar­ nym wąsem, niebieskim rysun­ kiem na skrzydłach, biatym ku­ prem i czarnym ogonem. ►Występowanie ( iatunek lęgowy w caiej Euro­ pie, najczęściej w lasach mie­ szanych. Ptak osiadły i przelot"y. ►Gniazdo
Zniesienie sójki w gnieździe wyłożonym drobnym i korzonkami

Nastroszone gniazdo sójki wygląda na zadziw iająco mate

► lęgi Wysiadująca jaja samica jest karmiona w gnieździe z wola samca, ale sama też czasem udaje się na poszukiwanie po­ żywienia. Miode wykluwają się po 16-19 dniach. ►Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) przy­ chodzą na świat nagie, mają bladoróżowe wnętrze dzioba i różowobiaławe zajady. Są karmione przez oboje rodzi­ ców. W wieku 20-22 dni stają się lotne, ale samodzielność uzyskują dopiero w wieku 6-7 tygodni. ►Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt krukowatych jest łatwiejszy niż innych gniazdowników. Ale również i one w pierwszym tygodniu życia wymagają wiele ciepła (należy je okrywać i stosować lampę grzewczą), a potem przynajmniej nocą chronić

przed wychłodzeniem, szcze­ gólnie gdy wychowywane jest jedno pisklę (pisklęta w więk­ szej liczbie wzajemnie się ogrzewają). Jako pokarm pod­ stawowy można podawać im siekane mięso lub suchy twa­ róg z preparatem wapniowym, a także śrutę z kości oraz pre­ parat witaminowy. Muszą też dodatkowo otrzymywać po­ karm zawierający obfitą ilość substancji balastowych, jak ży­ we mączniki, szarańczaki, świerszcze, rozdrobnione kur­ częta jednodniowe z zakładów wylęgowych, myszy itp. Gdy miode stają się lotne, należy zapewnić im możliwość swo­ bodnego fruwania. ►Pożywienie Różnorodne, z przewagą po­ karmu roślinnego (nasiona i owoce). W okresie lęgowym owady, robaki, jaja, pisklęta, miode myszy, jaszczurki.

105

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

Podloty sroki po opuszczeniu gniazda w yglądają bardzo bezradnie

Sroka Pica pica > Wygląd Charakterystyczny czarno-biały ptak z długim ogonem. >• Występowanie Gatunek lęgowy spotykany w caiej Europie. Ptak osiadły i przelotny. Jego biotopem są tereny otwarte ze zróżnicowa­ nymi piętrami roślinności.

W n ę trz e gniazda sroki w yścielone jest miękko delikatnymi korzonkami. Rzad­ ko jednak można w nim znaleźć 9 jaj

► Gniazdo Umieszczane jest ono na drze­ wach, w gęstwinie krzewów (ciernistych), także na slupach telefonicznych. Może być dobrze ukryte, ale też z daleka widoczne. Jest to kulista konstrukcja z gałązek, przesło­ nięta daszkiem z bocznym otworem wlotowym. Wnętrze wylepione jest gładko gliną i wyłożone delikatnymi korzon­ kami i włosiem. W budowie gniazda trwającej 7-9 dni, ale czasem przeciągającej się do ponad 2 miesięcy, uczestni­ czą oboje partnerzy. Stare gniazda bywają czasem napra­ wiane i wykorzystywane po­ nownie. ► faja Zniesienie składa się z 5-7 (3-9) zielonkawych lub biała­ wych jaj (34 x 24 mm) pokry­ tych gęsto jasno- lub ciemno­ brązowymi plamkami.

> Lęgi Pisklęta (gniazdowniki) przy­ chodzą na świat zupełnie nagie z ciemnoróżowym wnętrzem dzioba, białymi brodawkami na podniebieniu i bladoróżowymi zajadami. Są karmione przez oboje rodziców. W wieku 22-27 dni stają się lotne, ale jeszcze przez mniej więcej 6 tygo­ dni pozostają razem z rodzi­ cami. > Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt krukowatych jest łatwiejszy niż innych gniazdowników (patrz sójka). >- Pożywienie W lecie bezkręgowce glebowe, małe ssaki, ptaki i ich jaja, zi­ mą głównie nasiona, jagody, padlina i odpadki ze śmietni­ ków.

Kawka f om/s monedula ► Wygląd Ptak mniejszy od wrony, kark ■/.ary, tęczówka oka żóita. ► Występowanie I liit.unok lęgowy w catej Euro­ pie (z wyjątkiem północnej Skandynawii). Na północnym Wschodzie ptak wędrowny, na pozostaiych terenach osia­ dły. ► Gniazdo lost ono z reguły umieszczone w dziuplach, zakamarkach, wyłomach muru, kominach i wieżach kościelnych, także u skrzynkach lęgowych, a cza­ su jako odkryto w koronach drzew. Kawka gniazduje za­ zwyczaj w większych lub mniejszych koloniach. Gniazdo ¡ust obszerną konstrukcją z ga­ łęzi, darni i grudek ziemi; wnęirze wyścielone jest delikatny­ mi włóknami, sierścią, piórami szmatkami. W jego budowie uczestniczą oboje partnerzy. ► |aja /.niesienie skiada się z 4-7 janych niebieskawozieInnkawych jaj z jasno- lub ciemnobrązowymi plamkami po'wierzchnio wy mi oraz szaty­ ni plamkami głębokimi.

Nastroszone gniazdo sroki z mniej lub bardziej gęstym sklepieniem, zbudow a­ ne z patyczków

107

Czerw ono i żółto zabarw ione wnętrza dziobów połyskują nawet w półmroku

Kawki są dziuplakami i zasiedlają też skrzynki lęgowe

> Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i jest w tym czasie karmiona przez samca. Miode wylęgają się po 16-19 dniach. >- Pisklęta Giowa, grzbiet i uda piskląt (gniazdowników) okryte są krót­ kim, rzadkim jasnoszarym pu­ chem, wnętrze dzioba ma bar­ wę fioletoworóżową, a zajady bladożóitą. Pisklęta są karmione przez oboje rodziców i opusz­ czają gniazdo w wieku 28-32 dni. Całkowicie zdolne do lotu stają się dopiero w wieku 35-36 dni. Po wyfrunięciu z gniazda są jeszcze przed 4 tygodnie kar­ mione przez rodziców. > Pomoc/wychów piskląt Zasiedlenie kawek można spo­ wodować przez wywieszanie odpowiednio dużych skrzynek lęgowych (szerokość otworu wlotowego 10—12 cm). Najlepiej wywieszać ich większą liczbę, np, 5-10 skrzynek. Należy też otwierać zakratowane okna

Kawki gniazdują często na w ieżach ko­ ścielnych. Gniazda ich nie należą do budowli kunsztownych

wież kościelnych, które oprócz kawek mogą wykorzystywać też sokoły, sowy itp. Podobnie jak innych krukowatych pisklęta ka­ wek są stosunkowo łatwo do wychowu (patrz sójka). >- Pożywienie W lecie głównie bezkręgowce, poza tym ziarno, siewki roślin, jagody, odpadki ze śmietników, czasem pisklęta, jaja i myszy.

8

OPIS GATUNKÓW

OPIS GA TU NKÓ W

G aw ro ny budują solidne gniazda i odbywają lęgi w koloniach

Gawron Corvus frugilegus

> Wygląd Wielkością i ubarwieniem gaw­ ron bardzo przypomina wronę. Ptaki dorosie u nasady dzioba mają nagie miejsce barwy szarej. ► Występowanie Areat lęgowy sięga (z przer­ wami) do odległych części Europy. Środowiskiem gawro­ nów są otwarte tereny (rolni­ cze) z zadrzewieniami śród­ polnymi wykorzystywanymi do gniazdowania. Lęgi odby­ wane są w koloniach. Gawro­ ny unikają terenów górzystych. W północno-wschodniej Europie są ptakami wędrow­ nymi, na pozostałych tere­ nach osiadłymi lub przelotny­ mi. >■Gniazdo Ptaki gniazdują w koloniach, najczęściej na wysokich drze­

wach liściastych, czasem na budynkach. Zewnętrzna część gniazda złożona jest z gałązek połączonych darnią i grudka­ mi ziemi. Niecka gniazdo­ wa wyłożona jest mniejszymi gałązkami, ziemią i delikatniej­ szym materiałem (trawa, wiosie, pióra). W budowie gniazda uczestniczą oboje partnerzy. Gawrony wykorzystują rów­

nież stare gniazda, które na­ prawiają. > Jaja Zniesienie skiada się z 3-5 (2-6) jasnych niebieskozieionych jaj (39 x 29 mm) z brązo­ wawymi plamkami. > Lęg> Samica wysiaduje jaja sama i jest w tym czasie karmiona w gnieździe przez samca. Pi­ sklęta wykluwają się po 16-18 dniach. >- Pisklęta Są one karmione przez oboje rodziców i opuszczają gniazdo po 32-35 dniach. Rodzina jesz­ cze przez kilka tygodni trzyma się razem, przy czym w miarę upływu czasu młode są karmio­ ne coraz mniej intensywnie. >- Pomoc/wychów piskląt Podobnie jak u wszystkich krukowatych, pisklęta gawronów są dosyć iatwe do wychowu (patrz sójka). > Pożywienie W trakcie upływu roku na po­ karm składają się mniej więcej w jednakowej części różnorod­ ne organizmy roślinne i zwie­ rzęce oraz odpadki ze śmietni­ ków.

Na miejsce gniazdowania gawrony najchętniej w ybierają drzewa liściaste

109

Wrona ' irvus corone

Wygląd/występowanie ( citunek ten obejmuje dwa wyi .i/.nie różniące się podgatunki, ■ i jego terytorium lęgowe leży w całej Europie, sięgając daleko na Wschód. W Europie Wschodniej oraz w Skandyna­ wii, Szkocji, Irlandii i we W ło­ s/ech występuje wrona siwa, której tuiów ma barwę jasno­ szarą. Na zachód rozciąga się terytorium lęgowe czarnowrony (wrońca). Tylko w najdalej leżącym terenie pótnocnego Wschodu wrony iwe są ptakami wędrowny­ mi. ► Gniazdo i iiiiazdo zakładane jest zazwy­ czaj wysoko na pojedynczo stojących drzewach, czasem ■/ na budynkach lub slupach ' lektrycznych. Jego część ze­ wnętrzną stanowią suche lub zielone gałązki poprzetykane mchem i darnią. Część środko­ wa skiada się ze źdźbeł i włó­ kien, a wnętrze wyścielone |i.;st sierścią, piórami lub mchem. Zazwyczaj gniazdo budowane jest w ciągu 4-7 dni

Pisklęta czarnow rony odznaczają się szkarłatnymi wnętrzam i dziobów i ogromnym apetytem

przez oboje partnerów. Niekie­ dy zajmowane są stare gniaz­ da. ► łaja Zniesienie skiada się z 5 (2-6) zielonkawych jaj (40 x 30 mm) pokrytych ciemniejszymi marmurkowatymi wzorkami i plamkami. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i jest karmiona w gnieździe przez samca. Młode wylęgają się po 18-20 dniach.

Gniazdo w ro n y zbudowane z gałązek, pęczków trawy, m chu i sierści

► Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) okryte są szarym puchem, mają poły­ skliwie różowe wnętrze dzioba i różowe zajady. Do 18 dnia życia są zwykle nocą ogrze­ wane przez matkę, karmione przez oboje rodziców do 30-35 dnia w gnieździe, a po­ tem jeszcze do 5 tygodni po wyfrunięciu. Rodzina trzyma się razem czasami jeszcze diużej. >- Pomoc/wychów piskląt Podobnie jak wszystkich krukowatych, pisklęta wron są dosyć iatwe do wychowu (patrz sójka). ► Pożywienie W miarę upiywu roku na poży­ wienie składają się mniej wię­ cej w jednakowej części różno­ rodne organizmy roślinne i zwierzęce oraz odpadki ze śmietników.

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

> Lęgi

Szpak Sturnus vulgaris > Wygląd Mniejszy od kosa, późną jesienią i zimą upstrzony białymi plamkami, w okresie lęgowym upierzenie poiyskliwe. Wystę­ puje często w dużych stadach. > Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie, w Hiszpanii zastępowany przez szpaka jednobarwnego. Na Północy i Wschodzie ptak

wędrowny. Na terytorium lęgo­ wym przebywa od marca do października, na pozostałym obszarze osiadiy i przelotny. ► Gniazdo Gniazdo umieszczone jest w roz­ maitych ciemnych zakamarkach, począwszy od dziupli natural­ nych (wypróchniałych), a skoń­ czywszy na szczelinach murów i w skrzynkach lęgowych. Ma ono wygląd nieporządny i skła­ da się z dużej ilości luźnego, su­ chego materiału roślinnego, two­ rzącego niewyraźną nieckę wy­ łożoną delikatnym materiałem i piórami. Oboje partnerzy przy­ noszą materiał na gniazdo. ► Jaja

Dla świeżo w yklutych piskląt liczy się tylko pokarm

Zniesienie składa się z 4-8(9) jednobarwnych jasnych jaj w kolorze zielonkawoniebieskim lub białawym (30 x 21 mm). Sa­ mice regularnie składają jaja do obcych gniazd (pasożytnictwo lę­ gowe), usuwając przy tym często jaja gospodarzy. Drugi lęg jest zazwyczaj mniejszy.

Wysiadywanie jaj należy głów­ nie do samicy, a samiec naj­ prawdopodobniej robi to tylko przez krótki okres i tylko w ciągu dnia. Młode wylęgają się po 11-13 dniach. ► Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) przycho­ dzą na świat okryte dosyć dtugim szarobialym puchem. Wnę­ trze dzioba jest połyskliwie żółte, a zajady biaiawożóite. Są one ogrzewane przez matkę i kar­ mione przez oboje rodziców. Bardzo szybko rosną. W przy­ padku partnerstwa z drugą sa­ micą, samiec nie zajmuje się wychowem piskląt. Po 17-21 dniach młode opuszczają dziu­ plę lęgową, ale jeszcze potem przez jakiś czas są karmione przez rodziców.

Przy budowie gniazda szpaki nie wykazują szczególnej staranności

► Pomoc/wychów piskląt Szpaki można najczęściej przy­ wabić przez wywieszanie większych skrzynek lęgowych (średnica otworu wlotowego 5 cm). Sposób wychowu piskląt podany jest na str. 26 i dalej. > Pożywienie Różnorodne - owady i ich lar­ wy oraz inne bezkręgowce gle­ bowe, w lecie i jesieni owoce, w zimie również odpadki ze śmietników.

Zięba I rin g illa coelebs

► Wygląd Samiec z rdzawoczerwonymi bokami głowy, piersią i brzu­ chem, niebieskoszarym wierz­ chem głowy i karkiem; ubar­ wienie samicy bledsze. Osobni­ ki obu pici charakteryzują się wyraźnym białym rysunkiem na skrzydłach. ► Występowanie Gatunek lęgowy szeroko rozpo­ wszechniony w caiej Europie. Na północnym Wschodzie ptak wędrowny, na pozostałym te­ renie osiadły lub przelotny. Niejednokrotnie wędrują tylko samice. ► Gniazdo Półkoliste gniazdo jest znako­ micie zamaskowane. Zwykle umieszczone w rozwidleniach gaięzi lub na konarze drzew li­ ściastych. Jest to bardzo sta­ ranna konstrukcja zbudowana z mchu, trawy i porostów, wzmocniona pajęczyną. Wnę­ trze wyścielone delikatnymi korzonkami, sierścią i piórami. ► Jaja Zniesienie składa się z 2-6 czerwonawoszarych do niebieska­ wych jaj (19x15 mm) z purpu­ rowymi kreseczkami i jakby wy­ palonymi plamkami. Ptaki wy­ prowadzają 1-2 lęgów w roku. ► Lęgi Samica sama wysiaduje jaja przez 10-14 dni. >- Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) przycho­ dzą na świat okryte wieloma diugimi, jasnoszarymi piórami puchowymi. Wnętrze ich dzioba jest ciemnoczerwone, podnie­ bienie pomarańczowe, a zajady białe. Karmieniem zajmują się

Ojcicc-zięba karmi swoje pisklęta w dobrze ukrytym gnieździe

oboje rodzice i trwa ono 12-15 dni. Także i po wyfrunięciu z gniazda rodzina trzyma się ra­ zem jeszcze przez 20-35 dni. > Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt - jak u wróbla.

> Pożywienie W lecie głównie owady i ich larwy, pajęczaki i skorki, jesienią i zimą prawie wyłącznie

Gniazdo zięby jest przepiękne i znakom icie zamaskowane

111

OPIS G A T U N K Ó W

OPIS GA TUNKÓW

Kulczyk Serinus serinus

Dzwoniec gniazduje często w gęstwinie roślin zimozielonych - na zdjęciu nietypowe zanieczyszczenie brzegu gniazda odchodami

Dzwoniec Carduelis chloris

► Wygląd Krępy, żółtozielony łuszczak z potężnym dziobem. ► Występowanie Gatunek lęgowy terenów pół­ otwartych w całej Europie. Ma północnym Wschodzie ptak wędrowny. ► Gniazdo Umieszczone jest w (zimozielo­ nych) drzewach, krzewach roślinach pnących, a także aa budynkach. Zwykle jest ono dobrze osłonięte. Zbudowane i suchych gałązek, źdźbeł, . mchu, a wyłożone delikatnymi włóknami, sierścią i piórami. ► Jaja Uniesienie składa się z 4-5 3-6) białawych lub niebiesiobialawych jaj (20 x 15 mm) skąpo poznaczonych rdza-

wobrązowymi plamkami po­ wierzchniowymi i fioletowoszarymi plamkami głębokimi. Dzwoniec z reguty wyprowa­ dza dwa lęgi w roku. > Lęgi Samica sama wysiaduje jaja i jest w tym czasie karmiona

przez samca. Młode wylęgają się po 11—14 dniach. >■ Pisklęta Pisklęta (gniazd owniki) okryte są licznymi brudnobiaiymi piórami puchowymi, mają ciemnoróżowe wnętrze dzioba i żółtawe zajady. Po okresie przebywania w gnieździe trwa­ jącym 14-17 dni już lotne pta­ ki są jeszcze przez okoio 2 ty­ godnie karmione przez rodzi­ ców. ► Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt dzwońca jest taki sam jak wróbla. >■ Pożywienie Przeważnie roślinne (nasiona, owoce, pąki). Pisklęta są na początku karmione głównie mszycami, później w coraz większym stopniu rozmiękczo­ nymi nasionami.

► Wygląd Bardzo niepozorny zielonkawy ptak z ciemnym prążkowaniem na brzuchu i po bokach. Po­ liczki, czoio i pierś samca mają kolor żóity. ► Występowanie Gatunek lęgowy w środkowej, zachodniej i południowej Euro­ pie. U nas najczęściej ptak wę­ drowny. Na terytorium lęgo­ wym przebywa od kwietnia do października. ► Gniazdo Gniazdo umieszczone jest na drzewach (iglastych), krzewach i roślinach pnących. Jest to niewielka konstrukcja zbudo­ wana z trawy, drobnych ko­ rzonków, mchu i oprzędu owa­ dów, a jego wnętrze wyłożone jest gęsto piórami, włosiem i puchem roślinnym. Samica sama buduje gniazdo w czasie okoio 6 dni.

O jciec kulczyk karm iący swoje pisklęta w gnieździe dobrze ukrytym m iędzy gałęziami jabłoni

> Jaja Zniesienie składa się z 3-5 ja ­ snoniebieskich jaj (17 x 12 mm) z nielicznymi ciemnobrą­

W nętrze gniazda dzw oniec w yście­ la korzonkami, sierścią i piórami

Gniazdo kulczyka w gałęziach sosny o wyglądzie nieco prowizorycznym

zowymi plamkami zagęszcza­ jącymi się na tępym końcu. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja przez 12-14 dni i jest w tym czasie karmiona przez samca. >■ Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) okryte są rzadkim, długim, jasnosza­ rym puchem. Wnętrze dzioba jest połyskliwie różowe, a zajady bladoróżowe. Przez 14—16 dni są karmione w gnieździe przez oboje ro­ dziców. Miode ptaki często opuszczają gniazdo jeszcze przed uzyskaniem pełnej lot­ ności i są potem przez dal­ szy tydzień zależne od rodzi­ ców. ► Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt jest taki sam jak u wróbla. ► Pożywienie Głównie nasiona.

113

OPIS GA TUNKÓW

OPIS G A T UN KÓ W

W pierwszych dniach po w ylęgu sam ica szczygła ogrzewa pisklęta i jest w tedy karmiona przez samca

Szczygieł Carduehs carduelis

> Wygląd Osobniki obu pici są niezwykle barwne z czerwonym, białym i czarnym rysunkiem na głowie i żóttymi pasami na skrzy­ dłach. ► Występowanie Gatunek lęgowy w większej części Europy (brak go w pół­ nocnej Skandynawii). Ptak czę­ ściowo wędrowny (na teryto­

rium lęgowym pozostaje od marca do listopada). >• Gniazdo Gniazdo umieszczone jest naj­ częściej przy końcu poziomej gałęzi drzewa (liściastego), ro­ snącego pojedynczo lub w luź­ nej grupie. Jest starannie zbu­ dowane z mchu, źdźbei i drob­ nych korzeni oraz dobrze za­ maskowane porostami. Jego wnętrze wyścielone jest pu­ chem roślinnym, oprzędami owadów oraz włosiem.

M łodem u szczygłowi brakuje jeszcze typowego zabarwienia głowy

► )aja Zniesienie składa się z 4-6 jaj (17 x 13 mm), które na niebieskawubiaławym tle pokryte są skąpo wyraźnymi czerwonobrunatnymi esami-floresami i plamkami. Ptaki najczęściej wyprowadzają dwa lęgi w roku. ► Lęgi Samica wysiaduje jaja sama i jest w tym czasie karmiona w gnieździe przez samca. Młode wylęgają się po 11-13 dniach. >■ Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) okryte są dosyć długim i gęstym ciem­ noszarym puchem. Mają kar­ minowe wnętrze dzioba, w kie­ runku podniebienia przybiera-

W naszej awifaunie gniazdo szczygła za­ licza się do jednego z najładniejszych

jące barwę purpurową oraz kremowe zajady. Pisklęta są karmione z wola przez oboje rodziców i po 12-15 dniach opuszczają gniazdo. Po tym czasie jeszcze przez mniej wię­ cej tydzień są od nich zależne. >- Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt jest taki sam jak u wróbla. >- Pożywienie Prawie wyłącznie nasiona drzew i roślin dziko rosnących; na początku pisklęta są kar­ mione mszycami, później nie­ dojrzałymi nasionami.

Makolągwa A canthis (Carduelis) cannabina

► Wygląd U samca w szacie godowej czoło i pierś są karmin owoczerwone, głowa, szara, grzbiet czerwonawobrązowy; samica jest niepozorna, barwy szarobrązowej. ► Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie. Lubi powierzchnie sło­ neczne, otwarte z zaroślami uraz młodniaki iglaste. Na Pół­ nocy i Wschodzie ptak wę­ drowny. ► Gniazdo Gniazdo ukryte jest w gęstwi­ nie krzewów liściastych lub iglastych, roślin pnących, zaro­ śli i póikrzewów, także blisko ziemi i w trawie. Zbudowane jest wyłącznie przez samicę z drobnych gałązek, źdźbeł, korzonków, mchu i włókien roślinnych, wyścielone wtosiem i piórami. ► jaja Zniesienie makolągwy składa się z 4-6(3) jaj przypominają­ cych jaja szczygla (18x13 mm), które na jasnoniebieskawym tle mają nieliczne blado­ różowe lub fioletowe plamki, kropki lub zygzaki. ► Lęgi Ptaki wyprowadzają 1-2 lęgów w roku. Samica sama wysiadu­ je jaja i jest w tym czasie karmiona przez samca. Mio­ de wylęgają się po 10-14 dniach. >- Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) okry­ te są dosyć długim szarym puchem, wnętrze dzioba jest różowe, zajady jasnoróżowe. W czasie ogrzewania pi­

Sam iec m akolągwy karm iący swoje potomstwo nasionami o dojrzałości m lecznej

skląt przez matkę, samiec karmi ją z wola, potem kar­ mieniem potomstwa zajmu­ ją się oboje rodzice. W wie­ ku 13-14 dni miode opusz­ czają gniazdo, ale jeszcze przez kilka dni przebywa­ ją w jego pobliżu i są karmio­ ne.

>• Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt jest taki sam jak u wróbla. >- Pożywienie Prawie wyłącznie nasiona roślin dziko rosnących. Na początku pisklęta otrzy­ mują drobne owady i pajęcza­ ki.

Solidne gniazdo ukryte jest zw ykle w gęstwinie drzew iglastych

115

OPIS GATUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

Rodzice gila są nierozłączni, nawet w czasie karmienia piskląt (tu w krzewie agrestu)

Gil Pyrrhula pyrrhula ► Wygląd samca gila można tatwo roz­ poznać po połyskliwie karmi­ nowym spodzie ciała i piersi, czarnym wierzchu giowy I niebieskoszarym grzbiecie, samica jest brązowawa z czar­ ną głową, czarnymi skrzydłami z białą przepaską i czarnym agonem. ► Występowanie Gatunek lęgowy występujący w lasach i parkach najdalszych części Europy. Na Dalekiej Północy ptak wędrowny, na pozostałym terenie osiadły i przelotny. ► Gniazdo Dobrze ukryte gniazdo zakialane jest najczęściej na bocz­ nych gałęziach drzew igla­ stych, rzadko na wysokości nrzekraczającej 3 m. Jego iolna część składa się z naiośonych na siebie suchych saiązek i pędów, górna zaś

uwita jest z drobnych korzon­ ków. Dosyć płaska niecka gniazdowa wyścielona jest przez samicę delikatnymi źdźbłami traw i wiosiem. Budowa gniazda trwa 2-5 dni. > łaja Zniesienie składa się z 4-6 (3-7) jasnoniebieskich lub niebieskozielonkawych jaj (20 x 15 mm) z fioletowymi plamka­ mi głębokimi i prawie czarny­ mi kropkami.

► Lęgi Ptaki wyprowadzają z reguły dwa lęgi w roku. Samica wy­ siaduje jaja sama i jest w tym czasie karmiona przez samca. Mtode wykluwają się po 13-14 dniach. >• Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) okryte są gęstym, dosyć diugim ciem­ noszarym puchem i mają różo­ we wnętrze dzioba z purpurowoszarymi kropkami po bo­ kach gardzieli i bladożółte za­ jady. Są przez 6 dni ogrzewane przez samicę, a samiec w tym czasie zajmuje się karmieniem rodziny, potem karmią je oboje rodzice. Po 12-16(18) dniach opuszczają gniazdo. Na począt­ ku jeszcze przez tydzień są karmione w pobliżu gniazda, potem odlatują wraz z rodzica­ mi. Samodzielność uzyskują po 15-20 dniach od opuszczenia gniazda. >• Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt jest taki sam jak u wróbla. >- Pożywienie Prawie wyłącznie nasiona, pą­ ki i jagody. Pisklęta karmione są na początku gąsienicami, pajęczakami i ślimakami.

Trznadel przy swoim niezbyt porządnym gnieździe

Trznadel Emberiza citrinella >- Wygląd Samiec ma żółtą głowę i brązo­ we kreski na brzuchu, ubar­ wienie samicy jest nieco bledsze. Osobniki obu pici odznaczają się charaktery­ stycznym czerwonobrązowym kuprem.

Gniazdo trznadla zakładane jest często Gniazdo gila składa się w yraźnie z dw u w arstw

117

przy ziemi lub tuż nad nią

> Występowanie Gatunek lęgowy w caiej Euro­ pie (areał jak u gila). Przebywa na terenach półotwartych 0 zróżnicowanym typie krajo­ brazu. Ptak wędrowny tylko na Dalekiej Północy, na pozosta­ łym terenie osiadły i przelotny. >■Gniazdo Jest ono umieszczone na ziemi 1 ukryte w roślinności, najczę­ ściej na skarpach, także nisko w zaroślach. Zbudowane z su­ chych źdźbeł i liści, a wyścielo­ ne delikatnym materiałem. Gniazdo buduje wyłącznie sa­ mica, w ciągu 4-8 dni. > Jaja Zniesienie składa się z 3-5 (2-6) jaj (22 x 16 mm), które na białawym lub czerwonawobrązowym tle poznaczone są ciemnymi kreskami, kropkami i plamkami.

> ^g' Ptaki z reguiy wyprowadzają

2 lęgi w roku. Samica wysiadu­ je sama i jest w tym czasie karmiona przez samca. Miode wykluwają się po 11-14 dniach. ► Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) okryte są długim ciemnoszarym pu­ chem, mają różowe wnętrze dzioba i bladożółte zajady. Po­ czątkowo ogrzewa je samica, a samiec zajmuje się karmie­ niem rodziny, potem pisklęta są karmione przez oboje rodzi­ ców. Po 9-14 dniach młode opuszczają gniazdo, często jeszcze przed uzyskaniem peł­ nej lotności, która ma miejsce dopiero w wieku 16 dni. ► Pomoc/wychów piskląt Wychów piskląt jest taki sam jak u wróbla. ► Pożywienie Różnorodne nasiona, w lecie też owady i ich larwy oraz pa­ jęczaki.

I

OPIS GA TUNKÓW

OPIS G A T U N K Ó W

akże po w yfrunięciu z gniazd w róble są jeszcze przez jakiś czas karmione (tu rzez matkę)

Wróbel 3asser domesticus

- Wygląd 'tak powszechnie znany, odóżniający się od podobnego aazurka bardziej rozmytymi larwami i brakiem czarnej ilamy na policzku. ►Występowanie latunek lęgowy i osiadiy w caej Europie. Występuje prawie

e r m iody w róbel wygląda nieco atośnie po (przedwczesnym ?) /yfrunięciu z gniazda

wyłącznie w osiedlach ludz­ kich. > Gniazdo Wróbel jest zarówno dziuplakiem jak i półdziuplakiem, a czasem buduje też gniazdo odkryte. Zwykle zakładane jest ono pod dachówkami, ale też w dziuplach natural­ nych, szczelinach skalnych, na podwalinie starych gniazd bocianich i dużych ptaków drapieżnych, jak też i w skrzynkach lęgowych. Gniazdo wróbla jest kulistą na­ stroszoną budowlą ze słomy i suchej trawy z bocznym otworem wlotowym. Jego wnę­ trze wyścielone jest obficie piórami. ► łaja Zniesienie skiada się z 4-5 (3-7) białawych lub niebieskawobialawych jaj, upstrzonych gęstt) ciemnobrązowymi plam­ kami (22 x 16 mm), następne zniesienia (z drugiego i trzecie­ go lęgu w roku) są zazwyczaj mniejsze.

> Lęg' Oboje partnerzy zajmują się wysiadywaniem jaj, choć udział w tym samicy jest więk­ szy. Pisklęta wykluwają się po 11-14 dniach. > Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) przy­ chodzą na świat nagie z różowożółtym wnętrzem dzioba i bladożółtymi zajadami. Są karmione przez oboje rodzi­ ców. Po 17 (12-18) dniach opuszczają gniazdo i nadal by­ wają karmione jeszcze przez okoto 2 tygodnie. >■Pomoc/wychów piskląt Wróblom można pomóc przez wywieszanie skrzynek lęgo­ wych i zostawianie wnęk pod dachem. Dieta piskląt należą­ cych do ziarnojadów w pierw­ szym tygodniu życia nie odróż­ nia się od diety piskląt owadojadów (patrz str. 26 i dalej). Od drugiego tygodnia powinno się im jednak w coraz większym stopniu podawać niedojrzale lub namoczone nasiona (np. prosa, maku lub pokarm dla kanarków), delikatne płatki owsiane i wreszcie skiełkowane lub ześrutowane ziarno zbóż. >- Pożywienie Nasiona, zielone części roślin, odpadki ze śmietników, w okresie lęgowym owady i ich larwy.

Gniazda w róbli są trochę nieporządne, ale przytulne i ciepłe

Mazurek Passer montanus > Wygląd Podobny do wróbla, ale wierz­ ch głowy jest brązowy, a na policzku występuje charaktery­ styczna ciemna plama. Osobni­ ki obu płci ubarwione są jed­ nakowo. > Występowanie Gatunek lęgowy w całej Euro­ pie na terenach otwartych półotwartych. Ptak wędrowny tylko na północnym Dalekim Wschodzie. ► Gniazdo Mazurek jest dziuplakiem. Gniazduje głównie w dziuplach drzew, ale też w szczelinach skalnych i wnękach budynków. Itzadko zakłada gniazdo odkry­ te w gęstwinie gałęzi. Jest ono zazwyczaj kuliste z bocznym otworem wlotowym, podobnie jak gniazdo wróbla. Zbudowa­ ne zwykle ze słomy, suchej tra­ wy, korzonków, liści i piór. Gniazda w dziuplach są jednak często bez sklepienia. W budo­ wie gniazda uczestniczą oboje partnerzy. ► łaja Zniesienie składa się z 3-7(8} bardzo różnorodnie zabarwio-

Zniesienie mazurka

M azurek karm iący pisklęta znajdujące się w skrzynce lęgowej z trocinobetonu

nych jaj (19 x 14 mm). Na białym, niebieskawym lub zie­ lonkawo biatym tle gęsto roz­ rzucone są ciemnobrązowe plamki. ► Lęgi Samica w znacznie większym stopniu zajmuje się wysiady­ waniem jaj. Miode wylęgają się po 11—14 dniach. >- Pisklęta Pisklęta (gniazdowniki) przy­ chodzą na świat nagie z ró­ żowym wnętrzem dzioba, cza­ sem z ciemną kropką na końcu języka i z bladożóitymi zajadami. Do ósmego dnia

życia są ogrzewane. Oboje partnerzy w jednakowym stopniu uczestniczą w karmie­ niu piskląt. Po 15-20 dniach młode opuszczają gniazdo i przez jakiś czas są nadal karmione. > Pomoc/wychów piskląt Dzięki wywieszaniu skrzynek lęgowych na drzewach i bu­ dynkach można spowodować zasiedlenie się mazurków tak­ że w ogrodzie. Wychów piskląt jest taki sam jak u wróbla. >- Pożywienie Nasiona, w okresie lęgowym owady i pajęczaki.

119

M *

► Tabelaryczne zestawienie danych dotyczących lęgu Skróty użyte w kolumnie 4 (miejsce na gniazdo): z = gniazduje na ziemi, w = gniazduje w wodzie, g.o. = buduje gniazdo otwarte (w gałęziach), d = dziuplak Znak < oznacza, że okres uzyskania lotności lub samodzielności pokrywa się z danymi w kolumnie poprzedniej. Gatunek ptaka

Perkoz dwuczuby

Zagniaz- Gniazdownik downik

X

Miejsce na gniazdo

Liczba jaj

w

2-6

Dl. lęgu (dni)

Dl. pobytu piskląt w gnieź. (dni)

27-29

X

g.o., z.

4-5

25-26

30

Bocian biaiy

X

g.o., z.

3-5

33-34

55-60

Gęś gęgawa Krzyżówka

1.

X

z.

X

z., d.

X

Jastrząb

X

g.o.

Myszołów

X

Ryboiów

X

Pustułka

X

5-8 4-9 7-11

35-41 27-29 27-28

Uzysk, lotności (dni) ?

Czapla śiwa Łabędź niemy

■ »-

DODATEK

DODATEK

-

42-55 < 120-150 50-60 50-60 40-43

Uzysk, samodziel­ ności (dni)

Zągniaz- Gniazdownik downik

Miejsce na gniazdo

Liczba jaj

DL lęgu (dni)

Dl. pobytu piskląt w gnieź. (dni)

Uzysk. lotności (dni)

Uzysk, samodziel­ ności (dni)

Skowronek

X

z.

2-5

11-12

7-11

15-20

30

Świergotek

X

z.

3-6

12-14

10-12

18-19

25-30

drzewny Pliszka siwa

X

d.

3-6

11-16

13-14

<

17-21

Pluszcz

X

d.

4-6

16-17

20-24

24-26

31-34

Strzyżyk

X

d., g.o./z.

5-7

70-80

go-

4-6

15-19 13

33-37

X

13-15 11-13

<

Pokrzywnica

<

?

12-19 13-15

<

22-30

<

21-27

18

19-32

12-14

12-19 13-14

<

28

5-6

12-15

13-15

<

23-25

g.o.

3-5

11-13

9-13

<

19-27

X

g.o.

4-5

12-14

13-15

<

y

Kapturka

X

10-16

10-15

<

24-36

X

gogo. (z.)

45

Pierwiosnek

4-6

13-15

<

27-39

Musikrólik

X

g.o.

8-10

14-16

17-19 20-22

<

34-35

Muchotówka szara

X.

d. (g.o.)

4-5

11-15

12-16

<

? ?

70-80

Kopciuszek

X

d.

4-6

12-17

65-75

Pleszka

X

d.

6-7

1-14

jesień

Kos

X

g.o. budynki

4-5

11-16

Drozd śpiewak

X

4-6

Rudzik

X

d.. g.o../z.

Trzcinniczek

X

Zaganiacz

jesień <

?

2-5

35-40

36-40

g.o., (z)

2-3

32-36

42-49

<

110-120

g.o.

3

34-40

44-59

<

65-93

budynki

4-6

27-32

20-25

27-32

Gatunek ptaka

55-60

g.o., d. Kokoszka

X

z„ w.

5-11

19-22

2-4

35

<

Remiz

X

g.o.

2-8

12-14

17-19

<

Łyska

X

w., z.

5-10

23-24

2-4

55

28-35

Raniuszek

X

g.o. (z.)

8-12

12-14

14-18

<

28-32

Bażant

X

z.

8 12

23-26

70-85

<

Sosnówka

X

d.

8-9

13-16

18-21

<

32-35

Ostrygojad

X

z.

3

24-27

-

32-35

<

Modraszka

X

d.

X

z.

i

22-28

-

24-29

<

Rogatka

d.

13-15 13 14

19-21

X

9-11 7-10

18-21

Czajka

X

z.

4

26-29

-

35-40

<

Kowalik

X

d.

6-7

15-19

20-28

Krwawodziób

X

z.

’ 4

22-29

-

29-35

<

Petzacz ogrodowy

X

d.

5-6

13-15

Rybitwa rzeczna

X

z.

3

20-26

3-5

23-27

60-70

Gąsiorek

X

g.o.

17-19 13-15

<

Sójka Sroka

X

g.o.

X

Kawka

Sieweczka rzeczna

Śmieszka Mewa srebrzysta

X X

X X X

z. z.

3 2-3

22-23 26-32

10-1.5 10-15

26-28 35-49

40-60

Goiąb miejski

X

budynki d.

2

17-18

23-25

30-35

<

Grzywacz

X

g-o-

2

16-17

28-29

35

<

Slerpówka

X

2

13-14

16-19

<

30-40

Kukułka

X

go. go., d.

(9-22)

11-12

20-23

<

41-44

Ptomykówka

X

budynki d.

4-7

30-34

44-50

60-65

90

Puszczyk

X

d„ g.o.

3-5

28-29

29-35

50

Uszatka

X

g.o. (d.)

4-5

27-28

23-26

33-35

Dzięcioł duży

X

d.

5-7

10-12

20-23

<

Jerzyk

X

d.

2-3

18-20

37-56

Brzegówka

X

d.

4-7

14-15

20-24

X

pomieszczenia

3-6

12-18

X

ściany

4-5

14-16

Dymówka Oknówka

P .T .i:

33-35

< < <

38-42 30-42

?

<

37

16-19 17-18

21-23

<

42^15

g.o.

3-6 5-7

22-27

<

X

d. budynki

4-7

30-35

<

64-69 58-63

g JÉ

3-5

16-19 16-18

32-35

<

50-70

g-od.

2-6

18-20

30-35

<

65-70

4-8

11-13

17-21

<

?

10-14

12-15

<

30-50

p T

14-16

Gawron

X

Wrona

X

Szpak

X

Zięba

X

g-o-

2-6

Dzwoniec

X

g-o.

4-5

11-14

14-17

<

90-100

Kulczyk

X

g-o-

3-5

12-14

14-16

.<

9

60-65

Szczygieł

X

11-13

12-15

<

?

Makolągwa

X

g-og.o. (z.)

4-6

28-33

4-6

10-14

13-14

<

?

<

<

Gil

X

g.o.

4-6

13-14

16-18

<

30-40

<

24-30

Trznadel

X

z./g.o„

2-5

11-14

9—14

<

?

20-24

<

34-38

Wróbel

X

d. (g.o.)

4-5

12-18

<

25-30

23-30

<

Mazurek

X

d.

11-14 11-14

15-20

<

7

, :i-7 |

28-31

12