Mama i sens zycia - Irvin D. Yalom

Tytuł oryginału MOMMA AND THE MEANING OF LIFE Redakcja Anna Brzezińska Korekta Małgorzata Denys Projekt okładki Agata Jaworska Zdjęcie na okładce www.shutterstock.com Skład i łamanie Dorota Borkowska Copyright © 1999 by Irvin D. Yalom. Afterword copyright © 2000 Irvin D. Yalom All rights reserved. Copyright © for the Polish edition by Czarna Owca 2011 Wydanie III ISBN 978-83-7554-694-1

ul. Alzacka 15a, 03-972 Warszawa   e-mail: [email protected]     Dział handlowy: tel. (22) 616 29 36; faks (22) 433 51 51   Zapraszamy do naszego sklepu internetowego:   www.czarnaowca.pl Skład wersji elektronicznej:   Virtualo Sp. z o.o.

Spis treści

Dedykacja Podziękowania 1. Mama i sens życia 2. Podróże z Paulą 3. Magnolia 4. Siedem zaawansowanych lekcji z terapii żalu Lekcja 1: Pierwszy sen Lekcja 2: Mur ludzkich ciał Lekcja 3: Gniew wywołany żalem Lekcja 4: Czarna plama Lekcja 5: Rozsądek kontra zdrada Lekcja 6: Nie dowiaduj się nigdy, komu bije dzwon Lekcja 7: Zgoda na odejście 5. Terapia wzajemna 6. Klątwa węgierskiego kota Od Autora Przypisy

Saulowi Spiro, psychiatrze, poecie, artyście, z wdzięcznością za czterdzieści lat przyjaźni, czterdzieści lat dzielenia się życiem, książkami, twórczymi pomysłami i niezłomnym sceptycyzmem wobec świata takiego, jaki jest.

Podziękowania

Dziękuję wszystkim, którzy przeczytali maszynopis, służyli radą lub w inny sposób wywarli znaczący wpływ na ostateczny kształt książki: Sarze Lippincott, Davidowi Spiegelowi, Davidowi Vannowi, Jo Ann Miller, Murrayowi Bilmesowi, Ann Arvin, Benowi Yalomowi, Bobowi Bergerowi, Richardowi Furmosie i mojej siostrze Jean Rosie. Jak zwykle jestem wdzięczny bardziej, niż można to wyrazić, mojej żonie Marylin Yalom. Wyrażam także wdzięczność mojej redaktorce Phoebe Hoss, która w tej książce, tak jak i w wielu innych, nieubłaganie wymagała ode mnie, abym pisał najlepiej, jak tylko potrafię.

1. Mama i sens życia

Zmierzch. Być może umieram. Złowieszcze kształty otaczają moje łóżko: monitory kardiologiczne, butle z tlenem, kroplówki, zwoje plastykowych rurek – oznaki śmierci. Zamykam oczy i pogrążam się w ciemności. Nagle wyskakuję ze swego łóżka i wybiegam ze szpitalnego pokoju prosto do zalanego słońcem parku rozrywki Glen Echo, gdzie dziesiątki lat temu spędziłem niejedną letnią niedzielę. Słyszę muzykę na karuzeli. Oddycham wilgotnym powietrzem przesiąkniętym słodkawym zapachem lepkiego popcornu i jabłek. I maszeruję prosto przed siebie – nie zatrzymując się przy stoisku Mrożonego Kremu Niedźwiedzi Polarnych ani przy kolejce górskiej, ani przy diabelskim kole – aby stanąć w kolejce po  bilety do Domu Horroru. Zapłaciłem za bilet i czekałem, aż najbliższy wagonik wyjedzie zza zakrętu i zatrzyma się przede mną z metalicznym szczękiem. Po wejściu i opuszczeniu poręczy zabezpieczającej usadowiłem się wygodnie i ostatni raz rozejrzałem wokół siebie – i w samym środku niewielkiej grupki gapiów zobaczyłem ją. Zacząłem machać do niej rękami i wołać, wystarczająco głośno, aby wszyscy usłyszeli: „Mamo! Jak mi się udało, mamo? Jak mi się udało?”. Nawet wtedy, kiedy uniosłem głowę na poduszce i próbowałem otrząsnąć się ze snu, w gardle tkwiły mi uwięzione słowa: „Jak mi poszło, mamo? Mamo, jak mi poszło?”. Ale mama leży dwa metry pod ziemią. Od dziesięciu lat, zimna i martwa niczym kamień w jasnej sosnowej trumnie na cmentarzu w Anacostii niedaleko Waszyngtonu. Co z niej pozostało? Chyba tylko kości. Z pewnością mikroby pochłonęły każdy skrawek jej ciała. Może pozostało kilka kosmyków siwych włosów – może resztki chrząstek przylegających do większych kości. I oczywiście obrączka. Zagrzebana gdzieś w kostnym pyle musi być tą cienką, srebrną, misternie wykonaną obrączką, którą mój ojciec kupił na Hester Street, krótko po ich przypłynięciu najtańszą klasą do Nowego Jorku z rosyjskiego sztetla na drugim końcu świata. Tak, wiele czasu minęło. Dziesięć lat. Śmierć i rozkład. Nic poza włosami, chrząstkami, kośćmi i srebrną obrączką ślubną. I jej obraz ukryty w moich wspomnieniach i snach. Dlaczego w swoich snach machałem mamie? Przestałam machać tyle lat temu. Ile? Może dziesiątki. Być może było to tego popołudnia ponad pół wieku temu, kiedy miałem osiem lat i zabrała mnie do

Sylvan, kina znajdującego się tuż za rogiem ulicy, przy której mój ojciec prowadził sklepik. Mimo że było dużo wolnych miejsc, usiadła ciężko na fotelu obok jednego z łobuziaków z sąsiedztwa, chłopaka  starszego ode mnie o rok. – To miejsce jest zajęte, proszę pani – warknął. – Tak, tak! Zajęte! – odpowiedziała pogardliwie matka, kiedy usadowiła się już wygodnie. –  On zajmuje miejsca, ważniak! – oznajmiła każdemu w zasięgu słuchu.   Próbowałem rozpłynąć się w obitym brązowym aksamitem fotelu. Później, w ciemnej sali, zebrałem się na odwagę i powoli odwróciłem głowę. Był tam, siedział kilka rzędów dalej obok swego kolegi. Nie myliłem się, patrzyli nienawistnym wzrokiem i pokazywali na mnie. Jeden z nich potrząsnął pięścią,  szepcząc: „Później!”. Mama pozbawiła mnie kina Sylvan. Stało się dla mnie wrogim terytorium. O każdej porze bez wyjątku, przynajmniej w ciągu dnia. Jeśli chciałem być na bieżąco z sobotnimi filmami – Królikiem Rogersem,  Batmanem,   Zielonym Szerszeniem,   Duchem – musiałem wchodzić po rozpoczęciu seansu, kiedy na sali było ciemno, zajmować swoje miejsce w ostatnim rzędzie, tak blisko wyjścia ewakuacyjnego, jak się tylko dało, i wychodzić przed włączeniem świateł. W mojej okolicy największym nieszczęściem, jakie mogło cię spotkać, było dostać lanie. Oberwać pięścią – nietrudno to sobie wyobrazić: cios  w szczękę, i już. Albo policzek, kopniak czy skaleczenie – nie ma problemu. Ale   dostać lanie – o mój Boże. Czy to się kiedyś skończy? Co z ciebie zostanie? Przestajesz się w ogóle liczyć, na zawsze napiętnowany jako ten, który „dostał lanie”. I machać matce? Dlaczego miałbym machać teraz, kiedy od lat żyłem z nią jak z największym wrogiem? Była: zarozumiała, kontrolująca, natrętna, podejrzliwa, mściwa, bardzo uparta i niebywale ograniczona (ale inteligentna – nawet ja to mogłem dostrzec). Nie przypominam sobie, aby kiedykolwiek, choć raz, okazała mi jakieś cieplejsze uczucia. Ani razu nie byłem z niej dumny i nie odczuwałem  zadowolenia z tego powodu, że jest moją matką. Miała cięty język i złe zdanie na temat każdego –  z wyjątkiem mojego ojca i swojej siostry. Kochałem ciotkę Annę, siostrę mojego ojca: jej łagodność, niewyczerpana dobroć, jej zapiekane hot dogi owinięte chrupiącymi plastrami wędzonej szynki, jej niezrównana strucla (utracona dla mnie raz na zawsze, ponieważ jej syn nie wyśle mi przepisu na nią – ale to już inna historia). Najbardziej kochałem ciotkę Annę w niedziele. Tego dnia jej delikatesy w Navy Yard niedaleko Waszyngtonu były zamknięte – odblokowywała automat do gry i godzinami mogłem grać za darmo. Nigdy się nie sprzeciwiała, gdy podkładałem pod przednie nogi automatu małe kawałki papieru, aby spowolnić spadanie kulek i zdobyć więcej punktów. Moje uwielbienie dla Anny doprowadzało matkę do szaleńczych i mściwych ataków na szwagierkę. Miała Annie do zarzucenia biedę, wstręt do pracy w sklepie, brak zmysłu handlowego, głupkowatego męża, brak godności i gotowość do przyjmowania wszelkich używanych rzeczy. Matka mówiła w obrzydliwy sposób, z silnym akcentem, wtrącając mnóstwo wyrażeń w jidysz. Nigdy nie przyszła do mojej szkoły na wywiadówkę lub spotkanie PTA 1 . Dzięki Bogu! Skręcałem się

na samą myśl, że miałbym przedstawić ją swoim przyjaciołom. Walczyłem z mamą, przeciwstawiałem  się jej, krzyczałem na nią, unikałem jej i w końcu, jako nastolatek, w ogóle przestałem się do niej odzywać.   Największą zagadką mojego dzieciństwa było to, jak tata mógł z nią wytrzymać. Przypominam sobie  wspaniałe chwile w niedzielne poranki, kiedy on i ja graliśmy w szachy. Przyśpiewywał wtedy wesoło do nagrań rosyjskiej lub żydowskiej muzyki, kołysząc głową w rytm melodii. Wcześniej czy później dochodzący z góry skrzeczący głos matki niszczył atmosferę poranka: –   Gevalt, Gevalt, dosyć! Vay iz mir, dosyć muzyki, dosyć hałasu! Ojciec bez słowa się podnosił, wyłączał adapter i kończyliśmy naszą grę w ciszy. Ileż razy modliłem się: proszę, tato, proszę, nie daj się jej chociaż raz! Tak więc po co machać? I po co pytać u kresu mojego życia: „Jak mi się udało, mamo?”. Czy to  możliwe – i ta możliwość wprawia mnie w osłupienie – że przez całe życie szukałem aprobaty tej żałosnej kobiety? Przez całe życie usiłowałem uciec, wznieść się ponad moją przeszłość – żydowską osadę, najtańszą kajutę na statku, getto, talmudyczne opowieści, śpiewy religijne, gabardynę   2 i sklepik spożywczy. Całe życie dążyłem do wolności i rozwoju. Czy może tak być, że nie uciekłem ani od mojej  przeszłości, ani od mojej matki?   Ci koledzy, którzy mieli kochające, łagodne i wspierające matki – jakże ja im zazdrościłem. I jakie to dziwne, że dzisiaj nie są związani ze swoimi matkami, nie dzwonią do nich, nie odwiedzają, nie przywołują ich w swoich snach i prawie w ogóle o nich nie myślą. Podczas gdy ja łapię się na myśleniu o niej wielokrotnie w ciągu dnia i nawet teraz, dziesięć lat po jej śmierci, często odruchowo sięgam po telefon, aby do niej zadzwonić. Och, rozumiem to wszystko intelektualnie. Dawałem wykłady na ten temat. Wyjaśniam moim pacjentom, że wykorzystywane dzieci mają często problemy z oddzieleniem się od swoich dysfunkcjonalnych rodzin, podczas gdy dzieci wychowane przez dobrych i kochających rodziców przeżywają w późniejszym życiu znacznie mniej konfliktów. Zresztą, czy zadaniem dobrego rodzica nie jest przygotowanie dziecka do opuszczenia domu? Rozumiem to, ale tego nie lubię. Nie lubię mojej matki składającej mi codzienne wizyty. Nienawidzę tego, że wkradła się w zakamarki mojego umysłu i że za nic nie mogę jej stamtąd wyrugować. A najbardziej nienawidzę tego, że pod koniec życia czuję się zmuszony pytać: „Jak mi poszło, mamo?”. Myślę o zbyt grubo wyściełanym krześle w waszyngtońskim domu spokojnej starości. Częściowo blokowało wejście do jej pokoju i otoczone było stoliczkami broniącymi do niego dostępu. Na każdym  z nich leżał przynajmniej jeden, a czasami więcej egzemplarzy każdej z napisanych przeze mnie książek. Stoliczki, na których leżało kilkanaście moich książek i ze dwa razy tyle ich wydań obcojęzycznych, chwiały się niebezpiecznie. Często sobie wyobrażałem, że wystarczyłoby jedno niewielkie trzęsienie ziemi, aby moja matka została pogrzebana pod zwałami książek autorstwa jej jedynaka. Ilekroć ją odwiedzałem, zastawałem ją usadowioną na krześle z dwiema lub trzema moimi książkami

na kolanach. Ważyła je w dłoniach, wąchała, głaskała – robiła wszystko poza ich przeczytaniem. Miała zbyt słaby wzrok. Ale nawet zanim jej wzrok się pogorszył, nie mogłaby ich zrozumieć: jej całe wykształcenie stanowiły kursy naturalizacyjne dla osób ubiegających się o amerykańskie obywatelstwo. Jestem pisarzem. A mama nie umie czytać. Mimo to wciąż zwracam się do niej z pytaniem o sens pracy całego mojego życia. Czym mierzonego? Zapachem, ciężarem moich książek? Rysunkami na okładce,  śliskimi w dotyku lakierowanymi obwolutami? Wszystkie moje żmudne badania, źródła inspiracji, mozolne poszukiwania właściwej myśli czy ulotnego i pełnego wdzięku zdania – o tym nigdy nie miała  pojęcia. Sens życia? Sens   mojego życia. Wiele książek ułożonych w chwiejące się sterty na stoliku mamy zawierało pretensjonalne odpowiedzi na takie pytania. „Jesteśmy istotami poszukującymi sensu – napisałem – które muszą sobie poradzić z kłopotliwym faktem, że zostały rzucone w świat pozbawiony w istocie sensu”. I później, aby uniknąć posądzenia o nihilizm, wyjaśniłem, że musimy zmierzyć się  z podwójnym zadaniem. Najpierw obmyślamy lub tworzymy projekt nadający życiu sens, dostatecznie solidny, aby uniósł ciężar życia. Następnie musimy zapomnieć o naszym akcie kreacji i przekonać samych siebie, iż nie stworzyliśmy, lecz odkryliśmy taki projekt – że ma on swoją własną, niezależną od nas egzystencję. Chociaż udaję, że akceptuję wszystkie pomysły na życie, potajemnie dzielę je na brązowe, srebrne i złote. Niektórzy ludzie żyją nadzieją mściwego triumfu; inni – pogrążeni w rozpaczy – marzą tylko o spokoju, izolacji i uwolnieniu się od bólu; niektórzy poświęcają życie walce o sukces, bogactwo, władzę, prawdę; inni dążą do przekroczenia samych siebie i poświęcają się wyższym celom lub drugiej istocie – człowiekowi lub Bogu. Są też tacy, którzy znajdują sens życia, służąc innym, dążąc do osobistego rozwoju lub oddając się twórczości. Potrzebujemy sztuki, powiedział Nietzsche, inaczej prawda nas zniszczy. Twórczość jest dla mnie złotym pomysłem i obróciłem całe moje życie, całe moje doświadczenie, całą moją wyobraźnię w stertę tlącego się kompostu, z której od czasu do czasu staram się stworzyć coś nowego i pięknego. Ale moje sny mówią coś innego. Utrzymują, że poświęciłem życie zupełnie innemu celowi – zdobyciu akceptacji mojej zmarłej matki. Ta wskazówka ze snu jest bardzo ważna: zbyt ważna, aby ją ignorować, zbyt niepokojąca, aby zapomnieć. Nauczyłem się jednak, że sny nie są takie tajemnicze i niezmienne. Przez większość swojego życia byłem specem od snów. Nauczyłem się je poskramiać, rozkładać na części pierwsze, a następnie składać. Wiem, jak wydobywać z nich sekrety. Tak więc pozwalam głowie opaść na poduszkę i odpływam, powracając do wagonika w Domu Horroru. Wagonik zatrzymuje się ze zgrzytem, rzucając mnie na poręcz zabezpieczającą. Chwilę później zmienia kierunek i powoli wraca w kierunku drzwi wahadłowych na zalany słońcem park Glen Echo. – Mamo, mamo! – krzyczę, machając rękami. – Jak mi poszło?

Słyszy mnie. Widzę, jak przedziera się przez tłum, roztrącając ludzi na prawo i lewo. – Oyvin, co za pytanie – mówi, podnosząc poręcz i wyciągając mnie z wagonika. Patrzę na nią.  Wygląda na pięćdziesiąt, sześćdziesiąt lat, jest silna, krępa i bez wysiłku niesie wypchaną torbę na zakupy, wyszywaną, z drewnianą rączką. Mama jest brzydka, ale nie zdaje sobie z tego sprawy i idzie z podniesioną głową, jak gdyby była pięknością. Zauważam znajome fałdy skóry zwisające z jej ramion i zawiązane tuż nad kolanami zrolowane pończochy. Całuje mnie mocno, pozostawiając mokry ślad na moim policzku. Udaję zadowolonego. – Dobrze się sprawiłeś. Czego można więcej chcieć? Wszystkie te książki. Jestem z ciebie dumna. Gdyby tylko twój ojciec mógł to zobaczyć. – Co rozumiesz przez to, że dobrze się sprawiłem? Skąd to wiesz? Nie możesz przeczytać tego, co napisałem – przecież twój wzrok… – Wiem swoje. Popatrz na te książki. – Otwiera torbę na zakupy, wyciąga dwie z moich książek i zaczyna czule je głaskać. – Wielkie książki. Piękne książki. Zdenerwowała mnie tym swoim zachowaniem. – Ważne jest to, co jest  w książkach. Może w nich są same bzdury! – Oyvin, nie mów   narishkeit – głupot. Piękne książki!   – Nosisz torbę z książkami przez cały czas? Nawet w Glen Echo? Zrobiłaś z nich relikwie. Nie uważasz, że… – Każdy ciebie zna. Cały świat. Moja fryzjerka powiedziała mi, że jej córka uczy się z twoich książek w szkole. – Twoja fryzjerka? Czy ona jest dla ciebie wyrocznią? – Wszyscy. Mówię o tobie wszystkim. Co w tym złego? – Mamo, nie masz nic lepszego do roboty? Miałaś spędzić niedzielę ze swoimi przyjaciółmi: Anną, Gertą, Lubą, Dorotą, Samem i twoim bratem Szymonem? A swoją drogą, co ty w ogóle tutaj robisz? – Wstydzisz się mnie? Zawsze się mnie wstydziłeś. Gdzie indziej miałabym być? – Mówię tylko, że oboje jesteśmy już dorosłymi ludźmi. Mam ponad sześćdziesiąt lat. Może to już najwyższy czas, aby każde z nas miało własne sny. – Cały czas wstydzisz się mnie. – Nie powiedziałem tego. Nie słuchasz mnie. – Zawsze uważałeś mnie za głupią. Zawsze wydawało ci się, że nic nie rozumiem. – Nie powiedziałem tego. Zawsze uważałem, że nie musisz wszystkiego wiedzieć. Chodzi raczej o sposób, w jaki… w jaki… – W jaki? Mów śmiało. Zacząłeś, to dokończ. Wiem, do czego zmierzasz. – Do czego? – Nie, Oyvin,   ty to powiedz. Kiedy ja ci powiem, odwrócisz kota ogonem.   – Chodzi o to, że mnie nigdy nie słuchasz. I o to, w jaki sposób mówisz o rzeczach, na których w ogóle

się nie znasz. – Nie słucham? Ja   ciebie nie słucham? Powiedz mi, Oyvin, a ty mnie słuchasz? Co ty o mnie wiesz?   – Masz rację, mamo, nie potrafiliśmy słuchać się nawzajem. – Nie ja, Oyvin, ja potrafiłam słuchać. Każdej nocy po powrocie do domu ze sklepu słyszałam ciszę, a tobie nie przyszło do głowy, żeby przyjść do mnie na górę ze swego pokoju. Nawet się nie witałeś. Nie pytałeś mnie, czy miałam ciężki dzień. Jak mogłam słuchać, skoro nic do mnie nie mówiłeś? – Coś mnie powstrzymywało; między nami był mur. – Mur? Miło, że mi to mówisz. Mur. Ja go zbudowałam? – Nie powiedziałem tego. Powiedziałem tylko, że był mur. Wiem, że się od ciebie odsunąłem. Dlaczego? Jak mogę pamiętać? To było pięćdziesiąt lat temu, mamo, ale wtedy czułem, że każde słowo, które do mnie mówisz, zawiera reprymendę. –   Vos? Repry… co?   – Mam na myśli krytykowanie. Musiałem trzymać się z daleka od twojego krytycyzmu. Miałem wtedy zbyt niskie mniemanie o sobie, żeby jeszcze wysłuchiwać twojej krytyki. – Z jakiego powodu miałbyś źle się czuć? Przez te wszystkie lata tata i ja pracowaliśmy w sklepie, abyś mógł studiować. Do północy. I ile razy dzwoniłeś do mnie, żebym przyniosła ci coś ze sklepu? Ołówki lub papier? Pamiętasz Ala? Pracował w sklepie z alkoholem. Ten, któremu pocięto twarz w czasie napadu? – Oczywiście, że pamiętam Ala, mamo. Szrama przez pół twarzy od nosa w dół. – Tak, Al odbierał telefon i krzyczał na cały sklep: „To król! Król dzwoni! Trzeba królowi kupić ołówki. Król ma do odrobienia pracę domową!”. Al był zazdrosny, bo jego rodzice nic mu nie dali. Nigdy nie zwracałam uwagi na to, co mówił. Ale miał rację. Traktowałam ciebie jak króla. Za każdym razem, kiedy dzwoniłeś, w dzień czy w nocy, zostawiałam ojca w sklepie pełnym klientów i biegłam  kilka przecznic do Mensch’s Five 8 Dime. Kiedy potrzebowałeś, kupowałam także znaczki. I zeszyty, i atrament. I długopisy. Wszystkie twoje ubrania były upaprane atramentem. Byłeś traktowany jak król, a nie krytykowany. – Mamo, teraz nareszcie rozmawiamy. To dobrze. Nie oskarżajmy się nawzajem. Spróbujmy się zrozumieć. Powiedzmy, że   czułem się krytykowany. Wiem, że przy innych dobrze o mnie mówiłaś. Przechwalałaś mnie. Ale nigdy tego nie powiedziałaś w mojej obecności. – Nie było zbyt łatwo z tobą rozmawiać, Oyvin. I nie tylko mnie, ale wszystkim wokół. Wszystko wiedziałeś. Wszystko czytałeś. Chyba ludzie się ciebie trochę bali. Ja pewnie też. Ver veys? Kto wie? Ale pozwól, że coś ci powiem, Oyvin. Po pierwsze, ty także nigdy nie powiedziałeś nic miłego na mój temat. Zajmowałam się domem i gotowałam dla ciebie. Jadłeś moje jedzenie przez dwadzieścia lat.  I wiem, że ci smakowało. Skąd wiem? Bo przez dwadzieścia lat talerze i garnki były zawsze puste. Ale  nigdy mi tego nie powiedziałeś. Nawet raz w życiu. Prawda? Nawet raz w życiu? Zawstydzony pochyliłem głowę.

– Po drugie, wiem, że nigdy nie powiedziałeś nic miłego poza moimi plecami – ty przynajmniej wiesz, Oyvin, że ja ciebie chwaliłam przed innymi. Wiem, że się mnie wstydziłeś. Wstydziłeś się mnie pod każdym względem – i w mojej obecności, i kiedy mnie nie było. Wstydziłeś się mojego angielskiego, mojego akcentu. Wszystkiego, czego nie wiedziałam. I wszystkiego, co źle powiedziałam. Słyszałam, w jaki sposób ty i twoi przyjaciele żartowaliście sobie ze mnie – Julie, Shelly, Jerry. Słyszałam wszystko. Więc? Spuszczam głowę jeszcze niżej. – Niczego nie przegapiłaś, mamo. – Skąd mogłam wiedzieć, co jest w twoich książkach? Gdybym miała możliwości, gdybym chodziła do szkoły, wtedy dopiero zrobiłabym użytek ze swojej głowy, mojej   satchel! W Rosji, w sztetlu, do szkoły mogli chodzić tylko chłopcy. – Wiem, mamo, wiem. Wiem, że radziłabyś sobie równie dobrze jak ja, gdybyś tylko miała taką szansę. – Zeszłam na ląd z matką i ojcem, mając zaledwie dwadzieścia lat. Przez sześć dni w tygodniu musiałam pracować w szwalni. Dwanaście godzin dziennie od siódmej rano do siódmej wieczorem, czasami nawet do ósmej. A dwie godziny wcześniej, o piątej rano, musiałam iść z ojcem do jego kiosku z gazetami i pomóc mu je wypakować. Moi bracia nigdy tego nie robili. Szymon poszedł do szkoły dla księgowych. Hymie był kierowcą taksówki – nigdy nie pojawiał się w domu i nigdy nie przysłał pieniędzy. Później wyszłam za mąż za tatę, przeniosłam się do Waszyngtonu i aż do starości pracowałam z nim w sklepie po dwanaście godzin dziennie, zajmowałam się domem, gotowałam i sprzątałam. Potem urodziła się Jean, która nigdy nie sprawiała mi kłopotu. A później pojawiłeś się ty. Nie było z tobą łatwo. A ja ciągle pracowałam. Widziałeś mnie! Wiesz o tym! Słyszałeś mnie ciągle biegającą w górę i w dół po schodach. Czy ja kłamię? – Wiem, mamo. – I przez całe życie, aż do ich śmierci, pomagałam Bubbie i Zeydzie, moim rodzicom. Oni nie mieli  niczego, tylko kilka groszy, które mój ojciec zarobił w kiosku z gazetami. Później otworzyliśmy dla niego sklep ze słodyczami, ale nie mógł pracować – mężczyźni musieli się modlić. Pamiętasz Zeydę? Skinąłem głową. – Jak przez mgłę, mamo. Musiałem mieć cztery albo pięć lat… kwaśny odór czynszowej kamienicy w Bronksie… kawałki chleba i kulki z folii aluminiowej rzucane z piątego piętra kurom na podwórku… mój dziadek, cały  ubrany na czarno, w wielkiej czarnej jarmułce, z rozwichrzoną i poplamioną sosem brodą, z ramionami i czołem owiniętymi czarnymi sznurkami, mamroczący modlitwy. Nie mogliśmy rozmawiać – mówił tylko w jidysz – ale mocno szczypał mnie w policzek. Natomiast kobiety – Bubba, mama, ciocia Lena – pracowały, biegały w górę i w dół do sklepu i z powrotem, pakując, rozpakowując, gotując, skubiąc kurczaki, czyszcząc wagi z resztek ryb i kurzu. Ale Zeyda nie ruszył palcem. Po prostu siedział i czytał. 

Jak król. – Każdego miesiąca – mama mówi dalej – wsiadałam do pociągu do Nowego Jorku i przywoziłam im pieniądze i jedzenie. Później, kiedy Bubba była w domu opieki, płaciłam za nią i odwiedzałam ją co dwa tygodnie – pamiętasz, czasami brałam cię do pociągu. Czy ktoś inny z rodziny pomagał? Nikt! Twój wujek Szymon przyjeżdżał raz na kilka miesięcy, przywożąc butelkę 7Up, a ja przez całą następną wizytę musiałam wysłuchiwać tylko o tej wspaniałej butelce od wujka Szymona. Nawet wtedy, kiedy była już niewidoma, musiała mnie okłamywać, zachowując starą butelkę po 7Up. I nie tylko Bubbie pomagałam,  ale wszystkim w rodzinie – moim braciom, Szymonowi i Hymiemu, mojej siostrze Lenie, ciotce Annie i wujkowi Ablowi, którego dopiero co ściągnęłam z Rosji – każdy, cała rodzina utrzymywała się ze   schmutzig, małego, nędznego sklepiku spożywczego. Mnie nigdy nikt nie pomógł! I nikt mi nawet nie podziękował.   Biorąc bardzo głęboki oddech, wypowiadam słowa: – Dziękuję ci, mamo. Dziękuję. To nie jest takie trudne. Dlaczego zajęło mi to pięćdziesiąt lat? Dotykam jej ramienia może po raz pierwszy w życiu. Tej części tuż nad łokciem. Ramię jest miękkie i ciepłe w dotyku, podobnie jak jej   kichel, ciepłe ciasto na chleb, na chwilę przed włożeniem do pieca. – Pamiętam, jak mówiłaś Jean i mnie o 7Up wujka Szymona. To musiało być dla ciebie trudne. – Trudne? Mnie to mówisz? Czasami popijała tym 7Up kawałek mojego  kichel – ty wiesz, jak trudno jest zrobić   kichel – i mówiła tylko o tym 7Up.   – Dobrze, że rozmawiamy, mamo. To zdarza się nam po raz pierwszy. Może ja zawsze tego pragnąłem i dlatego jesteś ciągle obecna w moim umyśle i w moich snach. Może teraz będzie inaczej. – Jak inaczej? – Może będę w stanie być bardziej sobą – poświęcić się celom i sprawom, które uważam za najważniejsze. – Chcesz się mnie pozbyć? – Nie, nie w ten sposób, nie w zły sposób. Chcę tego samego dla ciebie. Chciałbym, abyś mogła odpocząć. – Odpocząć? Czy widziałeś mnie kiedyś odpoczywającą? Tata ucinał sobie drzemkę każdego dnia. Widziałeś kiedyś, żebym ucięła sobie drzemkę? – Myślę o tym, że powinnaś mieć swój   własny cel w życiu, nie  ten – mówię, szturchając jej torbę. – Nie moje książki! I ja też powinienem mieć własny cel.   – Ale ja ci właśnie wyjaśniłam – odpowiada, przekładając torbę do drugiej ręki, jak najdalej ode mnie. – To nie są tylko   twoje książki. To są także moje książki!   Jej ramię, które wciąż ściskam, staje się nagle zimne i puszczam je. – Co ty przez to rozumiesz – ciągnie – że ja powinnam mieć swój cel? Te książki to jest mój cel. Pracowałam na ciebie i na nie. Całe życie pracowałam na te książki –   moje książki.  

Sięga do torby i wyciąga jeszcze dwie. Kulę się ze strachu, obawiając się, że jest gotowa podnieść je do góry i pokazać grupce gapiów, którzy się wokół nas zebrali. – Ale, mamo, ty tego nie rozumiesz. Musimy się od siebie oddzielić – nie ograniczać się nawzajem.  W ten sposób kształtuje się człowiek. O tym właśnie piszę w swoich książkach. Chcę, aby takie były moje dzieci – wszystkie dzieci. Nieskrępowane. – Vos meinen – nieoskubane? – Nie, nie,   nieskrępowane – słowo, które oznacza kogoś wolnego lub wyzwolonego. Widzę, mamo, że nie możemy się zrozumieć. Powiem to w ten sposób: każdy człowiek na świecie jest w swojej istocie samotny. To trudne do zniesienia, ale tak po prostu jest i musimy się z tym zmierzyć. Dlatego chcę mieć  własne myśli i sny. Ty także powinnaś mieć swoje. Mamo, chcę, abyś znikła z moich snów.   Jej twarz tężeje w napięciu. Odchodzi ode mnie na kilka kroków. Pospiesznie dodaję: –   Nie chodzi o to, że cię nie lubię, ale chcę dobrze dla nas obojga – dla mnie i dla ciebie. Powinnaś mieć w życiu swoje własne marzenia. Na pewno to zrozumiesz.   – Oyvin, wciąż myślisz, że nic nie rozumiem, a ty rozumiesz wszystko. Ale ja sporo wiem o życiu.  I o śmierci. Wiem o śmierci więcej niż ty. Wierz mi. I rozumiem, co to znaczy być samotnym – lepiej niż ty. – Ale, mamo,   nie będziesz samotna. Zostajesz ze mną. Nie opuszczasz mnie. Wciąż jesteś obecna w moich myślach. W moich snach. – Nie, synku. „Synku” – nie słyszałem tego słowa od pięćdziesięciu lat i zapomniałem, że mama i tata tak mnie często nazywali. – To nie jest tak, jak myślisz, synku – mówi dalej. – Nie rozumiesz wielu rzeczy i niektóre rzeczy rozumiesz opacznie. Znasz ten sen, ten, w którym czekałam na ciebie w tłumie i widziałam, jak machasz do mnie z wagonika, wołasz mnie i pytasz, jak udało ci się w życiu? – Tak, oczywiście, że pamiętam mój sen, mamo. Od tego wszystko się zaczęło. –   Twój sen? To jest właśnie to, co chcę ci powiedzieć. Mylisz się, Oyvin – ty myślisz, że ja byłam w   twoim śnie. To nie był twój sen, synku. To był   mój sen. Matki także mają sny.  

2. Podróże z Paulą

Kiedy byłem studentem medycyny, uczono mnie sztuki patrzenia, słuchania i dotykania. Patrzyłem na cynobrowe gardła, nabrzmiałe błony bębenkowe i strumyki tętniczek wijących się w siatkówce.  Słuchałem szmeru zastawek sercowych, tubalnego bulgotania jelit i kakofonii szmerów oddechowych. Dotykałem śliskich brzegów śledziony i wątroby, napiętych jajników i twardego niczym marmur raka prostaty. Uczyć się o pacjentach – tak, tym zajmowała się akademia medyczna. Ale uczyć się od pacjentów – tego nauczyłem się dużo później. Być może na początku tej drogi stał mój profesor John Whitehorn, który często mawiał: „Słuchaj swoich pacjentów i ucz się od nich. Jeśli chcesz stać się mądrym, musisz być wiecznym studentem”. I miał na myśli coś znacznie więcej niż banalną prawdę, że dobry słuchacz  dowiaduje się więcej o swoich pacjentach. W istocie uważał, że powinniśmy pozwolić pacjentom, aby nas uczyli.   Wytworny, kulturalny i pełen dystansu mężczyzna, z błyszczącą łysiną okoloną starannie przystrzyżonym wianuszkiem siwych włosów, John Whitehorn był dziekanem Wydziału Psychiatrii Uniwersytetu Johna Hopkinsa przez trzydzieści lat. Nosił okulary w złotej oprawce i wszystko miał  dokładnie na swoim miejscu. Żadnej zbytecznej zmarszczki na twarzy ani na brązowym, noszonym dzień w dzień garniturze (domyślaliśmy się, że musiał mieć w szafie ze dwa lub trzy identyczne). I żadnych zbytecznych ruchów: kiedy wykładał, tylko jego usta się poruszały, a wszystko inne – ręce, policzki, brwi – pozostawały kompletnie nieruchome. Podczas trzeciego roku mojej specjalizacji z psychiatrii w każde czwartkowe popołudnie wraz z pięcioma kolegami chodziłem na obchód z doktorem Whitehornem. Wcześniej jedliśmy lunch w jego obitym dębową boazerią gabinecie. Posiłek był prosty i niezbyt urozmaicony – kanapki z tuńczykiem, zimne mięso, szarlotka na zimno, a po niej sałatka z owoców i cienki placek orzechowy – ale wszystko to było podane z elegancją rodem z Południa: lniany obrus, błyszczące srebrne tace, kostna porcelana. W czasie lunchu toczyliśmy długie i spokojne rozmowy. Chociaż każdego z nas nagliły wezwania pacjentów, nie było sposobu, aby pośpieszyć doktora Whitehorna, i ostatecznie nawet ja, najbardziej rozgorączkowany z całej grupy, nauczyłem się cierpliwości. W czasie tych dwóch godzin mieliśmy możliwość pytania profesora o wszystko: pamiętam, że pytałem go o takie rzeczy, jak przyczyny paranoi, odpowiedzialność lekarza za osobę o skłonnościach samobójczych, niespójność pomiędzy zmianą

terapeutyczną a determinizmem. Chociaż odpowiadał najpełniej jak potrafił, bardziej interesowały go inne tematy: precyzja perskich łuczników, różnice w jakości pomiędzy greckim a hiszpańskim marmurem, główne błędy popełnione w bitwie pod Gettysburgiem czy jego własne ulepszenia tablicy okresowej pierwiastków (początkowo studiował chemię). Po lunchu doktor Whitehorn przyjmował czterech czy pięciu pacjentów z oddziału, a my przyglądaliśmy się temu w ciszy. Nigdy nie dało się przewidzieć długości żadnej z wizyt. Niektóre trwały piętnaście minut, inne mogły się ciągnąć przez dwie lub trzy godziny. Najlepiej pamiętam miesiące wakacyjne, chłodne, zaciemnione biuro, markizy w pomarańczowo-zielone pasy broniące dostępu rozpalonemu baltimorskiemu słońcu i drążki markiz okolone pnączami magnolii, których delikatne kwiaty zwisały tuż za oknem. Z narożnego okna mogłem dostrzec krawędź kortu tenisowego dla pracowników uniwersytetu. Och, jak bardzo chciało mi się wtedy grać! Niespokojnie myślałem o asach serwisowych i wolejach, gdy wydłużone cienie graczy nieubłaganie sięgały poza kort. Dopiero gdy ostatnie zarysy półcieni rozpływały się w zapadającym zmierzchu, traciłem wszelką nadzieję i zaczynałem skupiać się na wykładach doktora Whitehorna. Tempo jego pracy było niespieszne. Miał mnóstwo czasu. Nic go tak nie interesowało jak zawód i zainteresowania pacjentów. W jednym tygodniu mógł zachęcać południowoamerykańskiego plantatora do opowiadania przez godzinę o krzewach kawowych, a w następnym wysłuchiwać opowieści profesora historii o klęsce hiszpańskiej Armady. Można było pomyśleć, że jego nadrzędnym celem jest zrozumienie związku między położeniem geograficznym plantacji a jakością ziaren kawy lub motywów politycznych  twórców Wielkiej Armady. Tak niepostrzeżenie przechodził do coraz bardziej osobistych tematów, że zawsze ogarniało mnie zdumienie, kiedy podejrzliwy, paranoidalny pacjent zaczynał nagle mówić szczerze o sobie i o swoim psychotycznym świecie. Dając się uczyć pacjentowi, doktor Whitehorn odnosił się bardziej do osoby niż do zaburzeń tego  pacjenta. W swoim podejściu uwzględniał zarówno jego szacunek dla samego siebie, jak i gotowość do mówienia na tematy osobiste. Przebiegły rozmówca – ktoś mógłby powiedzieć – ale to nie była „przebiegłość”. Nie było w tym obłudy: doktor Whitehorn chciał się uczyć. Był kolekcjonerem i w ten sposób przez lata zgromadził zdumiewający zasób faktów i ciekawostek. „Ty i twoi pacjenci odniesiecie zwycięstwo – mawiał – jeśli pozwolisz im, by pokazali ci swoje życie i zainteresowania. Poznaj ich życie, a wyjdziesz z tego nie tylko wzbogacony, ale w efekcie dowiesz się o ich chorobie wszystkiego, czego potrzebujesz”. Piętnaście lat później, na początku lat siedemdziesiątych, doktor Whitehorn już nie żył, a ja stałem się profesorem psychiatrii. Wtedy w moje życie wkroczyła Paula, kobieta z zaawansowanym rakiem piersi, aby dopełnić mojej edukacji. Chociaż jeszcze o tym wówczas nie wiedziałem, a ona nigdy tego nie potwierdziła, wierzę, że od samego początku jej celem było służyć mi za przewodnika. Paula zadzwoniła do mnie, żeby umówić się na wizytę po tym, jak usłyszała od pracownika socjalnego w klinice onkologicznej, że jestem zainteresowany stworzeniem grupy terapeutycznej dla nieuleczalnie

chorych pacjentów. Kiedy po raz pierwszy weszła do mojego gabinetu, natychmiast urzekł mnie jej  wygląd: pełne godności ruchy, promienny, zniewalający uśmiech, burza krótkich, po chłopięcemu bujnych, błyszczących siwych włosów. I jeszcze coś, co mogę określić tylko jako światło bijące z jej mądrych, intensywnie niebieskich oczu. Zwróciła moją uwagę swoimi pierwszymi słowami: – Nazywam się Paula West – powiedziała. – Jestem nieuleczalnie chora na raka. Ale nie jestem pacjentem rakowym. I rzeczywiście, podczas naszej wieloletniej wspólnej podróży nigdy nie postrzegałem jej jako pacjentki. Zaczęła opowiadać w dokładny i uporządkowany sposób historię swojej choroby: wykryty  pięć lat temu rak piersi; mastektomia; rak drugiej piersi i ponowna amputacja. Później przyszła chemioterapia z całym okropieństwem, jakie jej towarzyszy: mdłościami, wymiotami, utratą włosów. A potem radioterapia: maksymalne dopuszczalne dawki. Ale nic nie zdołało spowolnić rozprzestrzeniania się jej nowotworu – do czaszki, kręgosłupa i oczodołów. Rak Pauli domagał się pożywienia i chociaż chirurdzy składali mu w ofierze jej piersi, węzły chłonne, jajniki, nadnercza – pozostawał nienasycony. Kiedy wyobrażałem sobie nagie ciało Pauli, widziałem poprzecinaną bliznami klatkę piersiową, pozbawioną piersi, tkanki tłuszczowej, mięśni, podobną do ożebrowania ocalałego z katastrofy galeonu, a poniżej pokryty bliznami brzuch. A wszystko to wsparte na pogrubionych od przyjmowania hormonów, niezgrabnych biodrach. Krótko mówiąc, pięćdziesięciopięcioletnia kobieta bez piersi, nadnerczy, jajników, macicy i – jestem pewien – bez libido. Zawsze podobały mi się emanujące zmysłowością, pełne wdzięku i dobrze zbudowane kobiety o wydatnych piersiach. Niemniej zdarzyło się coś dziwnego, kiedy po raz pierwszy spotkałem Paulę: była piękna i zakochałem się w niej. Spotykaliśmy się raz na tydzień przez kilka miesięcy bez jasno określonego kontraktu psychoterapeutycznego 3 . Ktoś mógłby to nazwać psychoterapią, ponieważ wpisywałem jej nazwisko do książki wizyt, ona zaś spędzała rytualne pięćdziesiąt minut na fotelu dla pacjenta. Ale nie było między nami jasnego podziału ról. Na przykład nigdy nie wypłynęła kwestia honorarium. Od samego początku wiedziałem, że nie był to zwykły kontrakt psychoterapeutyczny, i nigdy nie miałem ochoty mówić w jej obecności o pieniądzach – to byłoby prostackie. I nie chodziło tylko o pieniądze, ale również o takie  rzeczy, jak cielesność, pożycie małżeńskie czy kontakty towarzyskie. Życie, śmierć, duchowość, spokój ducha, transcendencja – to były tematy naszych rozmów. Tylko to interesowało Paulę. Najwięcej mówiliśmy o śmierci. Co tydzień spotykaliśmy się nie we dwoje, ale we czworo – Paula i ja, jej śmierć i moja śmierć. Stała się moją przewodniczką po śmierci – wprowadziła mnie w nią, nauczyła o niej myśleć, a nawet się z nią zaprzyjaźnić. Zacząłem rozumieć, że śmierć ma złą prasę. Chociaż znalezienie się w jej objęciach nie jest zbyt radosne, nie jest ona jednak potwornym złem, które porywa nas w jakieś przerażająco okropne miejsce. Nauczyłem się demitologizować śmierć,

widzieć ją taką, jaką jest – zdarzeniem, częścią życia, kresem przyszłych możliwości. – To jest neutralne zdarzenie – mówiła Paula – na które nauczyliśmy się reagować strachem. Każdego tygodnia Paula wchodziła do mojego gabinetu, posyłała mi szeroki uśmiech, który tak uwielbiałem, sięgała do dużej słomkowej torby, wyciągała swój dziennik, kładła go sobie na kolana i dzieliła się ze mną swoimi przemyśleniami i snami z zeszłego tygodnia. Słuchałem uważnie i starałem  się właściwie reagować. Ilekroć wyraziłem wątpliwość co do tego, czy jestem jej przydatny, wydawała się zakłopotana; następnie, po krótkiej pauzie, uśmiechała się, jakby dodając mi otuchy, i wracała do swojego dziennika. Wspólnie przeżyliśmy jej ponowne spotkanie z rakiem: początkowy szok i niedowierzanie, okaleczenie ciała, stopniową akceptację i przyzwyczajanie się do mówienia: „Mam raka”. Opisała pełną miłości opiekę, jaką otaczał ją mąż i najbliżsi przyjaciele. Mogłem to łatwo zrozumieć: trudno było nie kochać Pauli. (Oczywiście o mojej miłości do niej powiedziałem jej znacznie później, ale ona już mi  wtedy nie wierzyła). Później opisała przerażające dni nawrotu nowotworu. To była jej droga krzyżowa, powiedziała, gdzie stacjami krzyżowymi były wszystkie zabiegi, którym poddawano pacjentów z nawrotami. Pokoje z zawieszonymi u sufitu gałkami ocznymi aparatów do radioterapii, przywodzącymi na myśl dzień Sądu Ostatecznego, śpieszący się bezosobowi technicy, zaniepokojeni przyjaciele, powściągliwi lekarze i przede wszystkim – dzwoniące w uszach milczenie na temat ich choroby. Płacząc, opowiadała mi o tym, jak telefonowała do zaprzyjaźnionego od dwudziestu lat chirurga, aby w odpowiedzi usłyszeć za pośrednictwem asystującej mu pielęgniarki, że nie będzie następnych wizyt, ponieważ lekarz nie ma jej już nic do zaoferowania. – Co takiego dzieje się z lekarzami? Dlaczego nie rozumieją znaczenia najzwyklejszej obecności? – pytała mnie. – Dlaczego nie mogą pojąć, że właśnie w momencie, w którym nie mogą już nic zaoferować, są najbardziej potrzebni? Przerażenie towarzyszące dowiadywaniu się o swojej śmiertelnej chorobie – uczyłem się od Pauli – potęguje się na skutek wycofania się innych. Izolacja umierającego pacjenta pogłębia się z powodu głupich wybiegów tych, którzy usiłują zataić informacje o nadchodzącej śmierci. Ale śmierci nie można ukryć, jej znaki są wszechobecne: pielęgniarki mówią przyciszonym głosem, lekarze na obchodzie kierują uwagę na zdrowe części ciała, studenci medycyny wchodzą na paluszkach do szpitalnego pokoju, rodzina dziarsko się uśmiecha, a goście udają wesołość. Jedna pacjentka z rakiem powiedziała mi kiedyś, że zrozumiała, iż śmierć jest blisko, kiedy jej lekarz, który poprzednio zawsze kończył badanie, klepiąc ją żartobliwie w pośladek, tym razem zakończył wizytę serdecznym uściskiem dłoni. Bardziej niż śmierci człowiek boi się towarzyszącej jej całkowitej izolacji. Próbujemy iść przez życie we dwoje, ale każdy z nas musi umrzeć samotnie – nikt nie może umrzeć naszą śmiercią z nami lub za nas. Wstępem do całkowitego ostatecznego opuszczenia jest unikanie umierającego przez żywych. Paula nauczyła mnie, jakie skutki wywołuje samotność umierającego. Są one dwojakie. Pacjent odcina się od

żywych, nie chcąc wciągać rodziny czy przyjaciół w swój pełen cierpienia świat, wypełniony lękami i makabrycznymi myślami. A przyjaciele odsuwają się, czując swoją bezradność i niezręczność, nie wiedząc, co powiedzieć lub zrobić, i chcąc odsunąć od siebie jak najdalej przedsmak własnej śmierci. Ale izolacja Pauli właśnie dobiegła końca. Ja stałem przy niej wbrew wszystkiemu. Wszyscy inni mogli opuścić Paulę, lecz nie ja. Jak to dobrze, że trafiła na mnie! Jak mogłem wtedy wiedzieć, że nadejdzie czas, kiedy będzie mnie uważać za swojego Piotra 4 , który wyparł się jej nie raz, ale wiele razy? Nie mogła znaleźć właściwych słów na opisanie goryczy swej samotności, okresu, który często określała jako swój Ogród Getsemani 5 . Jednego razu przyniosła mi litografię wykonaną przez jej córkę, na której kilka postaci o pełnych ekspresji ruchach kamienowało świętą, samotną, drobną, skuloną kobietę, na próżno usiłującą ochronić się wątłymi ramionami przed gradem kamieni. Wciąż wisi ona w moim gabinecie i ilekroć na nią spojrzę, zawsze myślę o słowach Pauli: „To ja jestem tą bezradną  wobec ataku kobietą”. Byłem niczym ksiądz Kościoła episkopalnego, który pomógł jej odnaleźć wyjście z Ogrodu Getsemani. Znając mądry aforyzm Nietzschego z Antychrysta, „Ten, kto wie  dlaczego, poradzi sobie z każdym   jak”, nadałem inne znaczenie jej cierpieniu. – Twoje cierpienie jest twoim krzyżem – powiedziałem jej. – Twoje cierpienie jest twoim posłannictwem. To sformułowanie, to „cudowne olśnienie” – jak je Paula nazywała – zmieniło wszystko. W momencie kiedy uznała swoje posłannictwo, którego celem było ulżenie doli ludzi chorych na raka, zacząłem rozumieć przydzieloną mi rolę: to nie ona brała udział w moim projekcie, lecz ja w jej  projekcie, stając się obiektem jej posłannictwa. Nie mogłem pomóc Pauli, wspierając ją, otaczając opieką, dokonując interpretacji czy dochowując jej wierności. Moją rolą było pozwolić, aby mnie uczyła. Czy osoba, której dni są policzone i której ciało toczy rak, może przeżyć swój „złoty okres”? W przypadku Pauli tak było. To ona mnie nauczyła, że odważne spojrzenie śmierci w twarz może uczynić życie człowieka bogatszym i bardziej satysfakcjonującym. Na początku odnosiłem się do tego sceptycznie. Podejrzewałem, że mówienie o „złotym okresie” jest typową dla niej, malowniczą przenośnią. – Złoty? Naprawdę? Och, Paulo, jaką wartość może mieć umieranie? – Irv – beształa mnie Paula – to jest źle postawione pytanie! Spróbuj zrozumieć, że najcenniejsze jest nie umieranie, ale właśnie życie pełnią życia w obliczu śmierci. Pomyśl o znaczeniu i doniosłości ostatnich chwil: ostatniej wiośnie, ostatnim locie puchu dmuchawca, ostatnim przekwitaniu kwiatów wisterii. Najcenniejsze jest także to – powiedziała – że jest to czas wielkiej wolności – czas, kiedy masz możliwość powiedzieć nie wszystkim trywialnym powinnościom i poświęcić się całkowicie temu, co jest dla ciebie najważniejsze – byciu z przyjaciółmi, zmieniającym się porom roku, przelewającym się

falom morza.   Była nastawiona bardzo krytycznie wobec Elizabeth Kübler-Ross, najwyższej medycznej kapłanki śmierci, która nie potrafiła dostrzec „złotego okresu” i rozwinęła pesymistyczne, kliniczne podejście do śmierci 6 . Wyróżnione przez nią pięć stadiów emocjonalnych umierania – złość, odrzucenie, pertraktacje, depresja i akceptacja – zawsze budziły wściekłość Pauli. Upierała się – i jestem pewien, że miała rację – że taka sztywna kategoryzacja reakcji emocjonalnych prowadzi do odczłowieczenia zarówno pacjenta, jak i lekarza. Złoty okres Pauli był dla niej etapem intensywnych osobistych poszukiwań: śniła o przemierzaniu ogromnych korytarzy i odkrywaniu w swoim domu nowych, nieznanych pokojów. I był to zarazem okres przygotowań: śniła o sprzątaniu swojego mieszkania od piwnic aż po strych i o porządkach w szafach i komodach. Przygotowała męża na swoją śmierć, kierując się rozsądkiem i miłością. Były okresy, kiedy na przykład czuła się dostatecznie silna, żeby sama robić zakupy i gotować, ale specjalnie się od tego powstrzymywała, aby nauczyć go większej samodzielności. Jednego razu powiedziała mi, że była z niego bardzo dumna, kiedy po raz pierwszy wspomniał o „swojej” zamiast „ich” emeryturze. W takich momentach siedziałem z oczami szeroko otwartymi ze zdziwienia. Czy była uczciwa? Czy taka  szlachetność może istnieć poza stworzonym przez Dickensa światem Peggotty, Małej Dorrit, Toma Pincha czy Boffinsa? Teksty psychiatryczne nie zajmują się taką cechą osobowości jak „dobroć”, chyba że traktują ją jako obronę przed niskimi popędami. Dlatego na początku nie dowierzałem intencjom Pauli i dyskretnie szukałem rys i szczelin na jej świętym wizerunku. Kiedy niczego nie znalazłem, doszedłem w końcu do wniosku, że to nie są pozory, i przerwawszy poszukiwania, napawałem się jej dobrocią i urodą. Przygotowanie do śmierci – wierzyła Paula – jest czymś niezmiernie ważnym i wymaga skupionej uwagi. Dowiedziawszy się, że ma przerzuty do kręgosłupa, Paula napisała do swojego trzynastoletniego syna list pożegnalny, który doprowadził mnie do łez. W ostatnim akapicie przypomniała mu, że płuca ludzkiego płodu nie oddychają, a oczy nie widzą. Co oznacza, że embrion jest przygotowywany do życia, którego nie może sobie nawet wyobrazić. „Czy my także – podsuwała myśl synowi – nie jesteśmy przygotowywani do egzystencji poza granicami naszego poznania, a nawet poza obszarem naszych snów?”. Wiara religijna zawsze wprawiała mnie w zdumienie. Odkąd pamiętam, było dla mnie oczywiste, że systemy religijne rozwinęły się po to, aby dodać człowiekowi otuchy i złagodzić niepewność jego  egzystencji. Pewnego dnia, kiedy miałem dwanaście lub trzynaście lat i pracowałem w sklepiku spożywczym ojca, miałem okazję rozmawiać o swoim braku wiary z weteranem drugiej wojny światowej, który właśnie wrócił z Europy. W odpowiedzi dał mi pogniecione i wyblakłe zdjęcie Matki Boskiej z Jezusem, które nosił przy sobie w czasie lądowania w Normandii. – Odwróć je – powiedział – i przeczytaj, co tam jest napisane. Przeczytaj to głośno.

– „W okopach nie ma ateistów” – przeczytałem. – Słusznie! Nie ma ateistów w okopach – powtórzył powoli, grożąc mi palcem przy każdym słowie. – Chrześcijański Bóg, żydowski Bóg, chiński Bóg czy jakikolwiek inny – ale jakiś bóg, na Boga! Nie  przetrwasz bez tego. To pogniecione zdjęcie, które mi pozostawił kompletnie obcy mężczyzna, zafascynowało mnie. Przeżył Normandię i kto wie, ile jeszcze innych bitew. Być może, myślałem, to był omen, a może znak boskiej Opatrzności, która w ten sposób utorowała sobie do mnie drogę. Przez dwa lata trzymałem to zdjęcie w portfelu, często je wyciągając i rozmyślając nad nim. I później któregoś dnia zadałem sobie pytanie: „No i co? Co z tego, jeśli to prawda, że w okopach nie ma ateistów? Jeśli nawet tak jest, potwierdza to tylko moje sceptyczne stanowisko:   oczywiście, im większy strach, tym większa wiara. O to tutaj chodzi! Strach jest ojcem wiary; potrzebujemy i chcemy Boga, ale nasze życzenia wcale go nie stwarzają. Wiara, choćby nie wiem jak żarliwa, czysta i głęboka, nie mówi niczego o rzeczywistym istnieniu Boga”. Następnego dnia, będąc w księgarni, wyciągnąłem z portfela bezużyteczne już teraz zdjęcie i – ostrożnie, z całym szacunkiem, na jakie zasługiwało – włożyłem pomiędzy kartki książki zatytułowanej   Spokój umysłu, gdzie być może znajdzie je jakaś inna targana sprzecznościami dusza i zrobi z niego lepszy użytek. Chociaż myśl o umieraniu długo napełniała mnie przerażeniem, wolałem owo nieskrywane przerażenie od przeświadczenia opartego na absurdalnej przesłance. Zawsze nienawidziłem tej niewzruszonej  deklaracji: Wierzę, bo wierzyć jest niedorzecznością. Niemniej, jako psychoterapeuta, zachowywałem te opinie dla siebie: wiedziałem, że wiara religijna jest potężnym źródłem otuchy, toteż nigdy nie ingerowałem w tę kwestię, jeśli nie miałem niczego innego do zaoferowania w zamian. Mój agnostycyzm rzadko ulegał zachwianiu. Hm, być może kilka razy w szkole podczas porannej modlitwy czułem się niewyraźnie, patrząc na moich nauczycieli i kolegów, którzy ze spuszczonymi głowami zwracali się szeptem do Ojca w Niebiosach. Czy wszyscy poza mną oszaleli? Zdumiewało mnie to. I później, kiedy w gazetach pojawiały się fotografie ukochanego Franklina Delano Roosevelta chodzącego do kościoła w każdą niedzielę – to mi dało do myślenia: poglądy FDR trzeba było traktować bardzo poważnie. A co z poglądami Pauli? Co z jej listem do syna, co z jej wiarą w życie po życiu, którego kształtu nie możemy sobie nawet wyobrazić? Freuda ubawiłaby metafora Pauli – i jeśli chodzi o religię, zawsze się z nim całkowicie zgadzałem. „Myślenie życzeniowe jest jasne i proste – mógłby powiedzieć – pragniemy być, lękamy się niebytu i tworzymy przyjemne bajki, w których nasze życzenia stają się rzeczywistością. Niezbadana przyszłość, wieczna dusza, niebo, nieśmiertelność, Bóg, reinkarnacja – wszystko to iluzje, które mają nam osłodzić gorycz śmierci”. Paula zawsze z taktem reagowała na mój sceptycyzm – łagodnie przypominała mi, że chociaż nie podzielam jej wiary, to nie mogę jej obalić. Mimo moich wątpliwości lubiłem metafory Pauli i słuchałem jej „kazań” z większą tolerancją, niż gdybym słuchał kogoś innego. Być może była to po 

prostu wymiana, w której oddawałem niewielką część swojego sceptycyzmu za możliwość przebywania w jej towarzystwie. Czasami słyszałem nawet siebie mruczącego pod nosem takie słowa: „Kto wie? Gdzie, w końcu, leży prawda? Czy kiedykolwiek możemy mieć pewność?”. Zazdrościłem jej synowi. Czy zdawał sobie sprawę, jakie spotkało go szczęście? Jak bardzo pragnąłem być synem takiej matki. Mniej więcej w tym samym czasie byłem na pogrzebie matki przyjaciela. Wysłuchałem mowy pogrzebowej księdza, który porównał zgromadzonych do ludzi żegnających na brzegu odpływający statek. Statek niknie na horyzoncie, aż widać tylko wierzchołek jego masztu. Kiedy zniknie także i on, żegnający szepczą: „Odpłynęła”. Ale w tym samym momencie, chociaż daleko stąd, inna grupa ludzi patrzy na horyzont i widząc pojawiający się maszt, krzyczy: „Już jest!”. Naiwna bajka – żachnąłbym się, gdybym nie poznał Pauli. Ale teraz traktowałem sprawy mniej protekcjonalnie. Patrząc wokół na towarzyszy żałoby, czułem przez krótką chwilę, że jesteśmy zjednoczeni wspólną wizją okrętu dobijającego do brzegów nowego życia. Zanim poznałem Paulę, często śmiałem się z „duchowego” krajobrazu Kalifornii. Na horyzoncie bez końca ciągnął się New Age: Tarot, I Ching, praca nad ciałem, reinkarnacja, sufizm, przepływ dusz, astrologia, numerologia, akupunktura, scjentologia, rolfing, oddychanie holotropiczne, terapia przeszłych wcieleń. Cóż, najwidoczniej ta żałosna wiara jest ludziom do czegoś potrzebna – myślałem. Jest ona wyrazem głębokiej tęsknoty, a wielu ludzi jest zbyt słabych, aby wytrwać samemu. Dajcie tym biednym  dzieciom ich bajki! Teraz z większą powściągliwością wyrażałem opinie. Na usta cisnęły mi się łagodniejsze określenia: „Któż to wie? Może! Życie jest złożone i niepoznawalne”. Po wielu tygodniach spotkań z Paulą zaczęliśmy planować stworzenie grupy dla umierających pacjentów. Obecnie takie grupy są codziennością i wiele się o nich mówi w mediach, ale w 1973 roku był to precedens: ludzie umierający podlegali tak silnej cenzurze jak pornografia. Tak więc musieliśmy przecierać szlaki. Najtrudniejszy był początek. W jaki sposób stworzyć taką grupę? Jak zwerbować uczestników grupy? Dać ogłoszenie o treści „Szukamy umierających”? Ale kościół Pauli oraz znane jej szpitale i ośrodki zajmujące się opieką domową stały się potencjalnym źródłem pacjentów. Oddział dializ szpitala w Stanfordzie jako pierwszy skierował Jima, dziewiętnastolatka z poważną chorobą nerek. Chociaż chłopak musiał wiedzieć, że jego dni są policzone, nie wykazywał szczególnego zainteresowania zawarciem bliższej znajomości ze śmiercią. Unikał kontaktu wzrokowego z Paulą i ze mną i w ogóle nie chciał poruszać tego tematu. – Jestem człowiekiem bez przyszłości – mówił. – Która chciałaby mnie za męża albo przyjaciela? Po co narażać się na ból odrzucenia? Dostatecznie dużo już powiedziałem. Za często mnie odrzucano. Dobrze daję sobie radę sam. Paula i ja widzieliśmy go tylko dwa razy, nie pojawił się na trzeciej sesji. Doszliśmy do wniosku, że Jim był zbyt zdrowy. Dializy nerek dają zbyt wiele nadziei, opóźniając śmierć tak długo, aż człowiek przestaje w nią wierzyć. Nie, my potrzebowaliśmy skazanych, dla których nie było nadziei i którym

zostało niewiele życia. Później przybyli do nas Rob i Sal. Żaden z nich nie spełniał ściśle naszych kryteriów. Rob często zaprzeczał, że jest umierający, a Sal twierdził, iż pogodził się ze swoją chorobą i nie potrzebuje już naszej pomocy. U dwudziestosiedmioletniego Roba wykryto przed sześcioma miesiącami bardzo złośliwy guz mózgu. Na przemian negując i akceptując swoją chorobę, mógł w jednym momencie się przechwalać, że zobaczymy, jak za sześć tygodni będzie wędrował z plecakiem po Alpach (nie wierzę, że biedny Rob był kiedykolwiek dalej niż na wschodzie Nevady), by w chwilę później przeklinać swoje sparaliżowane nogi, które nie pozwalały mu się wybrać do biura jego firmy ubezpieczeniowej: – Muszę się dowiedzieć, czy wypłata dla mojej żony i dzieci zostanie cofnięta, jeśli popełnię samobójstwo. Aczkolwiek wiedzieliśmy, że grupa nie jest wystarczająco liczna, zaczęliśmy jako czwórka uczestników – Paula, Sal, Rob i ja. Ponieważ Sal i Paula nie potrzebowali pomocy, a ja byłem terapeutą, skoncentrowaliśmy się na Robie. Ale praca z Robem nie dawała nam zbytniej satysfakcji. Staraliśmy się dodać mu otuchy i służyć radą, szanując jednocześnie jego wybór – zaprzeczanie chorobie. Jednakże umacnianie takiej postawy jest mało satysfakcjonującym i nieuczciwym zajęciem, zwłaszcza że naszym celem było pomóc Robowi zaakceptować swoją śmierć i wykorzystać jak najpełniej życie, które mu pozostało. Nie byliśmy zadowoleni z efektów naszych spotkań. Po dwóch miesiącach bóle głowy Roba nasiliły się i którejś nocy zmarł spokojnie we śnie. Wątpię, czy na coś mu się przydaliśmy. Sal podchodził do śmierci w zupełnie inny sposób. Im bardziej zbliżał się ku śmierci, tym silniejszy stawał się jego duch. Nieuchronna śmierć nadała jego życiu nieznany dotychczas sens. Sal cierpiał na niezwykle bolesnego raka kości. Wiele z nich było złamanych i miał założony gips od szyi aż po uda. Tak dużo ludzi kochało Sala, że trudno było uwierzyć, iż ma dopiero trzydzieści lat. W chwili największej rozpaczy, podobnie jak Paula, uświadomił sobie, że choroba wyznacza mu misję do spełnienia. To odkrycie wpłynęło na całe późniejsze życie Sala, także na jego wstąpienie do grupy: czuł, że może podzielić się swoimi doświadczeniami i w ten sposób pomóc innym odnaleźć transcendentne znaczenie ich choroby. Ponieważ Sal dołączył do naszej grupy o sześć miesięcy za wcześnie, kiedy była jeszcze zbyt mała i nie miał tam słuchaczy, na jakich zasługiwał, to znalazł inne fora – głównie szkoły średnie, w których zwracał się do przeżywających problemy nastolatków. – Czy chcesz zniszczyć swoje ciało narkotykami? Chcesz je zabić alkoholem, trawką, kokainą? – jego głos grzmiał w sali. – Chcesz zmasakrować swoje ciało w wypadku samochodowym? Zabić je? Rzucić je z mostu Golden Gate? Nie chcesz go? Dobrze, w takim razie  daj mi swoje ciało! Oddaj mi je. Potrzebuję go. Wezmę je, bo chcę żyć! To były niesamowite apele. Drżałem, słuchając jego słów. Siłę jego przekazu wzmacniała ta szczególna moc, którą zawsze przypisujemy słowom umierającego. Uczniowie słuchali w ciszy, czując, podobnie jak ja, że mówi prawdę, bo nie ma czasu na granie, udawanie czy lęk przed konsekwencjami.

Miesiąc później na grupie pojawiła się Evelyn, co dało mu kolejną okazję do wypełnienia swojej misji. Zgorzkniała i ciężko chora na białaczkę, sześćdziesięciodwuletnia Evelyn wjechała do sali spotkań na wózku, podłączona do aparatu do transfuzji krwi. Mówiła szczerze o swojej chorobie. Wiedziała, że umiera. – Godzę się na to – powiedziała – to nie ma już większego znaczenia. Tym, co ma znaczenie, jest moja córka. Zatruwa mi ostatnie dni! Evelyn opowiedziała o swojej „mściwej i bezdusznej” córce, będącej z zawodu psychologiem klinicznym. Wiele miesięcy temu doszło pomiędzy nimi do ostrej i bezsensownej sprzeczki spowodowanej tym, że córka dała jej kotu niewłaściwą karmę. Od tej pory nie odzywały się do siebie. Wysłuchawszy jej, Sal powiedział prosto i dobitnie: – Posłuchaj, co mam ci do powiedzenia. Ja też umieram. Jakie to ma znaczenie, co je twój kot? Jakie to ma znaczenie, kto pierwszy ustąpi? Wiesz, że nie zostało ci zbyt wiele czasu. Przestań udawać. Miłość córki jest dla ciebie najważniejszą rzeczą na świecie. Nie umieraj, proszę, nie umieraj, zanim jej tego nie powiesz! To zatruje jej życie, nigdy sobie z tym nie poradzi i przeleje tę truciznę na swoją córkę. Przełam ten zaklęty krąg! Przełam ten zaklęty krąg, Evelyn! Wezwanie to odniosło skutek. Chociaż Evelyn umarła kilka dni później, siostra oddziałowa powiedziała nam, że pod wpływem słów Sala doszło do pełnego łez pojednania z córką. Byłem bardzo  dumny z Sala. To było pierwsze zwycięstwo naszej grupy! Dołączyło do nas dwoje nowych pacjentów i po kilku miesiącach Paula i ja byliśmy przekonani, że nauczyliśmy się wystarczająco dużo, aby pracować z większą liczbą osób. Paula poważnie zabrała się za rekrutację. Dzięki jej kontaktom z Amerykańskim Towarzystwem ds. Raka szybko pojawili się nowi chętni. Po przeprowadzeniu rozmów i przyjęciu siedmiu nowych pacjentek, wszystkich z rakiem piersi, oficjalnie rozpoczęliśmy działalność naszej grupy. Na pierwszym spotkaniu pełnej grupy Paula zaskoczyła mnie, rozpoczynając sesję od przeczytania na głos starej chasydzkiej opowieści: Rabbi rozmawiał z Panem o Niebie i Piekle. – Pokażę ci Piekło – powiedział Pan i zaprowadził rabbiego do pokoju, w którym stał wielki, okrągły stół. Siedzący wokół stołu ludzie byli zrozpaczeni i bliscy śmierci głodowej. Na środku stołu stał ogromny kocioł z gulaszem, który pachniał tak wspaniale, że rabbiemu pociekła ślinka. Każda z osób siedzących przy stole trzymała łyżkę z bardzo długą rączką. Chociaż długie łyżki sięgały akurat do kotła, ich rączki były dłuższe niż ramiona biesiadników – w rezultacie nikt nie mógł sięgnąć łyżką do ust i wszyscy byli głodni. Rabbi widział, jak bardzo cierpieli. – Teraz pokażę ci Niebo – powiedział Pan i weszli do innego pokoju, dokładnie takiego samego jak ten pierwszy. Był tam identyczny wielki, okrągły stół i identyczny kocioł z gulaszem. Ludzie, tak jak poprzednio, mieli takie same łyżki z długimi rączkami – ale tutaj wszyscy byli najedzeni, pulchni, śmiali się i rozmawiali. Rabbi nie mógł tego zrozumieć. – To proste, ale wymaga pewnej umiejętności – powiedział Pan. – W tym pokoju oni nauczyli się karmić siebie nawzajem.

Chociaż samowolna decyzja Pauli o rozpoczęciu sesji od przeczytania przypowieści wytrąciła mnie z równowagi, nie zareagowałem. Taki ma styl działania – pomyślałem, wiedząc, że jeszcze nie podzieliliśmy między siebie ról i nie określiliśmy zasad współpracy. Poza tym jej ocena sytuacji była bez zarzutu – do dzisiaj jest to dla mnie najbardziej inspirujący początek grupy, jaki kiedykolwiek

widziałem. Jak nazwać grupę? Paula zasugerowała nazwę Grupa Most. Dlaczego? Z dwóch przyczyn. Po pierwsze, grupa stworzyła most pomiędzy jednym pacjentem chorym na raka a drugim. Po drugie, była to grupa, w której każdy wykładał karty na stół   7 . Stąd Grupa Most. Typowe posunięcie Pauli. Nasze, jak je nazywała Paula, stadko gwałtownie się powiększało. Co tydzień lub dwa pojawiały się nowe osoby z przerażeniem malującym się na twarzy. Paula wzięła na siebie odpowiedzialność za nowych uczestników – zapraszała ich na lunch, instruowała, oczarowywała i budziła w nich ducha. Wkrótce tak się rozrośliśmy, że musieliśmy się podzielić na dwie ośmioosobowe grupy i zaprosić do  współpracy kilku innych psychiatrów. Wszyscy uczestnicy opierali się podziałowi. To było zagrożenie jedności „rodziny”. Zaproponowałem kompromis: przez godzinę i piętnaście minut będziemy pracować w dwóch grupach, a ostatnie piętnaście minut spędzimy razem, aby członkowie obu grup mogli sobie nawzajem opowiedzieć, co się u nich wydarzyło. Spotkania miały dużą moc oddziaływania i dotyczyły, jestem o tym przekonany, problemów boleśniejszych od tych, z którymi zmagały się jakiekolwiek inne grupy. Na kolejne spotkania uczestnicy przychodzili z nowymi przerzutami i nowymi tragediami; i za każdym razem udawało nam się zaoferować pomoc i dodać otuchy każdej z tych przerażonych osób. Czasami, kiedy ktoś był zbyt słaby, zbyt bliski śmierci, żeby przyjść, spotkanie odbywało się w jego sypialni. Uczestnicy grupy nie mieli przed sobą tajemnic, a Paula odgrywała kluczową rolę we wszystkich istotnych dyskusjach. Jedno ze spotkań rozpoczęła Eva, która powiedziała, że zazdrości przyjacielowi, który w tym tygodniu nagle i niespodziewanie zmarł we śnie na serce. – To jest najlepszy sposób na odejście – stwierdziła. Ale Paula nie zgodziła się z nią i powiedziała, że nagła śmierć jest śmiercią tragiczną. Paula wprawiła mnie w zakłopotanie. Co ją skłania do zajmowania takiego stanowiska? – zastanawiałem się. Któż nie zgodziłby się z poglądem Evy, że śmierć we śnie jest najlepszym sposobem na odejście? Jednakże Paula z wrodzonym sobie darem przekonywania uzasadniała, dlaczego nagła śmierć jest najgorszą śmiercią. – Potrzebujesz czasu i spokoju – powiedziała – żeby przygotować innych na swoją śmierć: męża, przyjaciół i przede wszystkim dzieci. Musisz pozałatwiać swoje niedokończone sprawy. Są one na pewno na tyle ważne, żeby nie porzucać ich ot tak sobie. Trzeba je uporządkować lub zakończyć. W przeciwnym razie, jaki sens miałoby twoje życie? Co więcej – kończyła – umieranie jest częścią życia. Jeśli je przegapisz lub prześpisz, to ominie cię jedno z najważniejszych życiowych doświadczeń. Eva, także bardzo ciekawa osobowość, zachowała ostatnie słowo dla siebie: – Mów, co chcesz, Paula, ale wciąż zazdroszczę mojemu przyjacielowi nagłej śmierci. Zawsze lubiłam niespodzianki. Grupa wkrótce stała się znana w stanfordzkiej społeczności. Młodzi psychiatrzy na stażu, pielęgniarki, studenci zaczęli obserwować spotkania przez lustro weneckie. Czasami ból wyrażany w grupie był nie

do zniesienia i studenci wybiegali z pokoju obserwacyjnego, zalewając się łzami. Ale zawsze wracali. Chociaż grupy psychoterapeutyczne zazwyczaj pozwalają, aby studenci ich obserwowali, czynią to niechętnie. Lecz nie w tej grupie – tutaj obserwatorzy byli mile widziani. Podobnie jak Paula, uczestnicy niecierpliwie oczekiwali na gości. Czuli, że dzięki wyrokom śmierci zyskali mądrość i że mają wiele do przekazania innym. Jedną lekcję opanowali szczególnie dobrze – że życia nie można odłożyć na później; trzeba je przeżyć   teraz, a nie czekać na koniec tygodnia, na wakacje, na rozpoczęcie studiów przez dzieci czy na wciąż odwlekaną emeryturę. Nieraz słyszałem rozpaczliwe słowa: „Jaka szkoda, że musiałem czekać, aż rak zaatakuje całe moje ciało, aby nauczyć się żyć”. W tym czasie byłem pochłonięty karierą naukową i mój przeładowany plan zajęć, wypełniony badaniami, występowaniem o granty, wykładami, nauczaniem i pisaniem, ograniczał moje kontakty z Paulą. Czy bałem się, że zbliżę się do niej za bardzo? Być może jej spojrzenie na życie z kosmicznej perspektywy, obojętność na problemy dnia codziennego stawiały pod znakiem zapytania moją walkę o sukces na polu nauki. Oczywiście, widziałem ją co tydzień na grupie, którą formalnie prowadziłem, a Paula była nie tyle współterapeutą, ile kimś w rodzaju koordynatora, łącznika czy facylitatora. Wprowadzała nowych członków do grupy, upewniała się, czy zostali dobrze przyjęci, dzieliła się swoimi osobistymi doświadczeniami, dzwoniła do uczestników w tygodniu, zabierała ich na lunch i służyła pomocą każdemu, kto tego potrzebował. Być może rolę Pauli oddaje najlepiej określenie „doradca duchowy”. Wprowadziła grupę jakby na wyższy i głębszy poziom rozwoju. Ilekroć mówiła, uważnie jej słuchałem – zawsze miała zaskakujące spostrzeżenia. Nauczyła uczestników medytacji, wglądu w siebie, odnajdywania źródeł spokoju i opanowywania bólu. Jednego razu, kiedy spotkanie dobiegało już końca, ku mojemu zaskoczeniu  wyciągnęła z torby świecę, zapaliła ją i ustawiła na podłodze. – Zbliżmy się do siebie – powiedziała, wyciągając ręce do osób znajdujących się po obu jej stronach. – Popatrzmy na świecę i pomedytujmy przez chwilę w milczeniu. Zanim spotkałem Paulę, byłem lekarzem do tego stopnia wychowanym w duchu racjonalności, że nie miałbym żadnej wyrozumiałości dla psychoterapeuty, który na zakończenie sesji terapii grupowej bierze uczestników za ręce i w milczeniu wpatruje się wraz z nimi w świecę. Ale sugestia Pauli wydała się wszystkim, a także mnie tak bardzo na miejscu, że odtąd kończyliśmy w ten sposób każde spotkanie. Zacząłem cenić sobie te końcowe chwile i kiedy zdarzało mi się siedzieć obok Pauli, uściskiem dłoni dawałem wyraz swym ciepłym uczuciom do niej. Zazwyczaj prowadziła medytację na głos, improwizując, zawsze z uderzającym dostojeństwem. Uwielbiałem jej medytacje i do końca życia będę słyszał jej spokojny głos mówiący: „Pozwólmy odejść, pozwólmy odejść złości, pozwólmy odejść bólowi, pozwólmy odejść użalaniu się nad sobą. Sięgnijmy do naszego wnętrza, do naszych pokładów spokoju i otwórzmy się na miłość, przebaczenie i na Boga”. Dziwne słowa jak na skostniałego,  racjonalnie myślącego i wychowanego na empirii medyka! Czasami zastanawiałem się, czy Paula miała jakiekolwiek potrzeby prócz pomagania innym. Chociaż

często ją pytałem, co grupa może dla niej zrobić, nigdy mi nie odpowiedziała. Zadziwiało mnie jej tempo życia – odwiedzała kilku pacjentów dziennie. Co ją napędza? – pytałem sam siebie. I dlaczego  mówi o swoich problemach wyłącznie w czasie przeszłym? Przedstawia nam tylko swoje rozwiązania, nigdy nie wspominając o nierozwiązanych problemach. Ale nie zastanawiałem się nad tym zbyt długo. W końcu Paula miała zaawansowanego raka z przerzutami i żyła dłużej, niż zakładały to nawet najbardziej optymistyczne prognozy. Pełna energii, przez wielu kochana i wielu kochająca, była źródłem  inspiracji dla każdego skazanego przez los na życie z rakiem. Czego więcej można pragnąć? To był najpiękniejszy okres w mojej podróży z Paulą. Być może wszystko powinno pozostać na tym etapie. Ale któregoś dnia rozejrzałem się wokół siebie i zobaczyłem, jak bardzo rozrosło się całe przedsięwzięcie – liderzy grupowi, sekretarki przepisujące streszczenia wywiadów i sesji, nauczyciele spotykający się ze studentami obserwatorami. Zdecydowałem, że tak duże przedsięwzięcie wymaga dodatkowych źródeł finansowania, i zacząłem starać się o subwencje badawcze, aby grupa mogła przetrwać. Nie myślałem o sobie jako o profesjonaliście od śmierci, toteż nigdy nie brałem opłat od pacjentów ani nawet nie pytałem o ubezpieczenie zdrowotne. Niemniej poświęcałem grupie wiele czasu i energii i czułem się w obowiązku pokryć koszty wynagrodzenia, które płacił mi Uniwersytet Stanforda. Czułem także, że moja praktyka kliniczna w prowadzeniu grup pacjentów chorych na raka dobiega końca. Nadszedł czas, aby coś zrobić z tym przedsięwzięciem, poddać je badaniom, ocenić jego skuteczność, opublikować rezultaty i je rozpowszechnić. Krótko mówiąc, nadszedł czas promowania dotychczasowych osiągnięć. Korzystna sposobność pojawiła się, kiedy Narodowy Instytut ds. Raka rozesłał ofertę dotyczącą ubiegania się o subwencję na społeczno-behawioralne badania nad rakiem piersi. W efekcie zdołałem uzyskać grant, który pozwalał mi ocenić skuteczność mojego podejścia terapeutycznego do pacjentek z nieuleczalnym rakiem piersi. To był prosty i nieskomplikowany projekt. Byłem głęboko przekonany, że moja metoda leczenia poprawiła jakość życia nieuleczalnie chorych kobiet, i musiałem jedynie opracować system ewaluacji – zestawienie kwestionariuszy wypełnionych przez uczestniczki na początku terapii, a następnie w regularnych odstępach w trakcie jej trwania. Zauważcie, że zacząłem używać czasowników w pierwszej osobie: ja zadecydowałem,   ja  złożyłem wniosek, moja metoda leczenia. Kiedy patrzę wstecz i przesiewam przez sito prochy mojego związku z Paulą, to podejrzewam, że te zaimki „ja”, „moje” były zapowiedzią końca naszej miłości. Ale w tamtym okresie mojego życia nie widziałem żadnych problemów. Pamiętam tylko, że Paula wypełniała moje życie światłem, a ja byłem jej opoką i schronieniem, których tak jej brakowało, zanim zetknął nas ze sobą szczęśliwy los. Jednej rzeczy jestem pewien: wszystko zaczęło psuć się wkrótce po rozpoczęciu tych subwencjonowanych badań. Najpierw w naszej relacji pojawiły się drobne pęknięcia, które z czasem  stawały się coraz większe. Być może pierwszym wyraźnym sygnałem, iż coś jest nie w porządku, był

dzień, w którym Paula powiedziała mi, że projekt badawczy wyczerpał jej siły. Uwaga wydała mi się dziwna, ponieważ starałem się przydzielać jej takie zadania, o jakie sama zabiegała: przeprowadzała wywiady ze wszystkimi nowymi kandydatkami do grupy – kobietami mającymi raka piersi z przerzutami – i pomagała w przygotowaniu kwestionariusza ewaluacyjnego. Co więcej, zadbałem o to, żeby nieźle zarabiała – o wiele lepiej niż zwykły asystent i więcej, niż sobie zażyczyła. Kilka tygodni później w czasie poruszającej rozmowy powiedziała mi, że czuje się przepracowana i potrzebuje więcej czasu dla siebie. Wyraziłem współczucie i próbowałem dać jej kilka wskazówek, jak mogłaby zwolnić swoje gorączkowe tempo pracy. Wkrótce potem złożyłem w Narodowym Instytucie ds. Raka pisemny raport z pierwszego etapu badań. Mimo że zadbałem, aby nazwisko Pauli zostało umieszczone jako pierwsze na liście asystentów badawczych, wkrótce dotarły do mnie głosy, iż była niezadowolona z uznania, jakie ją spotkało.  Popełniłem błąd, nie przywiązując do tych pogłosek większego znaczenia – to było takie niepodobne do Pauli. Niedługo potem do jednej z grup wprowadziłem jako współterapeutkę doktor Kingsley – młodą psycholog, która chociaż nie miała doświadczenia w pracy z chorymi na raka, była osobą niezwykle inteligentną, pełną zapału i dobrych chęci. Paula szybko mnie odnalazła. – Ta kobieta – wybuchła – jest najbardziej zimną i nieczułą osobą, jaką kiedykolwiek spotkałam! Nie będzie w stanie pomóc żadnej z pacjentek nawet za tysiąc lat! Byłem zaskoczony – zarówno jej rażąco błędną oceną nowej terapeutki, jak i ostrym, pełnym potępienia tonem. „Dlaczego jesteś taka surowa, Paulo? – pomyślałem. – Co z twoim współczuciem  i chrześcijańskim miłosierdziem?”. Jednym z warunków sfinansowania badań było to, abym w ciągu sześciu miesięcy od przyznania pieniędzy przeprowadził dwudniowy warsztat, w trakcie którego sześciu ekspertów od leczenia raka, projektowania badań i analizy statystycznej podzieli się ze mną swoją wiedzą i doświadczeniem. Do udziału, jako przedstawicieli pacjentów, zaprosiłem Paulę oraz cztery inne osoby z grupy. Warsztat był wyłącznie kwiatkiem do kożucha i skandalicznym marnotrawstwem czasu i pieniędzy. Ale taka jest rzeczywistość badań celowych finansowanych z funduszy federalnych – trzeba po prostu wziąć udział w tej farsie. Jednakże Paula nie mogła tego zrozumieć. Podliczając pieniądze wydane na dwudniowe spotkanie (około pięciu tysięcy dolarów), ostro wytknęła mi niemoralność tego przedsięwzięcia: – Pomyśl, ile można by zrobić dla chorych na raka za pięć tysięcy dolarów! „Paula, naprawdę cię kocham, ale czemu jesteś tak mało rozgarnięta” – pomyślałem. I powiedziałem: – Czy nie widzisz, że kompromis jest konieczny? Nie ma możliwości, aby wydać te pięć tysięcy dolarów na bezpośrednią opiekę nad chorymi. Co więcej, gdybyśmy nie dostosowali się do wytycznych władz federalnych i nie przeprowadzili warsztatu dla ekspertów, to stracilibyśmy wszystkie pieniądze. Jeśli wytrwamy, jeśli zakończymy badania i udowodnimy skuteczność naszego podejścia do chorych na raka, to będziemy mieli więcej pacjentek, znacznie więcej niż kilka, którym można by pomóc dzięki tym

pięciu tysiącom dolarów. Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy, Paulo. Pójdźmy na kompromis – apelowałem do niej – tylko ten jeden raz. Wyczułem, że jest mną rozczarowana. Kręcąc powoli głową, odpowiedziała: – Iść raz na kompromis, Irv? Nie skończy się na jednym. Jeden kompromis pociąga za sobą następne. Podczas warsztatu wszyscy konsultanci zrobili to, co do nich należało (i nieźle im za to zapłacono). Jeden omawiał testy psychologiczne mierzące depresję, lęk, strategie przetrwania i umiejscowienie kontroli 8 ; inny mówił o systemie opieki zdrowotnej, a jeszcze inny o opiece środowiskowej. Paula zaangażowała się w warsztat z całą energią. Jak mi się wydaje, czuła, że nie warto się oszczędzać, gdy ma się przed sobą tak niewiele życia. Była niczym sokratejski giez atakujący grono szacownych konsultantów. Kiedy na przykład omawiali przejawy nieradzenia sobie pacjentów z chorobą, takie jak niewychodzenie z łóżka, nieubieranie się, wycofywanie i płacz, Paula twierdziła, że dla niej każde z tych zachowań jest często etapem inkubacji 9 , po którym może nastąpić etap wzrostu. Nie dała przekonać się ekspertom, że jeżeli uwzględnimy wystarczająco dużą grupę badanych, wyniki łączne i grupę kontrolną, to takie przesłanki można bez trudu ująć statystycznie w analizie danych. Później przyszedł moment, kiedy uczestniczki warsztatu poproszono o wymienienie zmiennych poprzedzających, tzn. czynników, na podstawie których można przewidzieć stopień psychologicznego oswojenia się danej osoby z chorobą. Doktor Lee, specjalista od raka, wypisywał na tablicy czynniki podawane przez uczestniczki: stabilność małżeńska, warunki bytowe, profil osobowości, historia rodziny. Podnosząc rękę, Paula zasugerowała: – A co z odwagą? I głębią duchową? Ostrożnie i bez słowa doktor Lee zlustrował ją spojrzeniem, podrzucając kilka razy kredę w powietrzu. W końcu odwrócił się i zapisał sugestie Pauli na tablicy. Chociaż nie uważałem ich za nierozsądne, wiedziałem – i wiedziałem, iż wszyscy to wiedzą – że doktor Lee, przyglądając się lecącej kredzie, myślał: „Proszę, niech ktoś, ktokolwiek, zabierze stąd tę kobietę!”. Później w trakcie lunchu określił pogardliwie Paulę mianem kaznodziei. Mimo że doktor Lee był wybitnym onkologiem, którego poparcie i opinia były niezbędne dla powodzenia projektu, zaryzykowałem zrażenie go sobie i stanowczo broniłem Pauli, podkreślając jej kluczową rolę w tworzeniu i funkcjonowaniu grup. Chociaż nie udało mi się go przekonać, byłem z siebie dumny, że stanąłem w jej obronie. Tego wieczora Paula zadzwoniła do mnie. Była bardzo wściekła. – Wszyscy ci lekarze specjaliści z warsztatu są automatami, nieludzkimi automatami. My, pacjenci walczący z rakiem dwadzieścia cztery godziny na dobę – kim my dla nich jesteśmy? Powiem ci: niczym więcej niż „niewłaściwymi strategiami radzenia sobie z chorobą”. Długo z nią rozmawiałem i zrobiłem wszystko, co możliwe, aby ją udobruchać. Próbowałem delikatnie jej zasugerować, żeby nie sprowadzała wszystkich lekarzy do wspólnego mianownika, i prosiłem o cierpliwość. Podkreślając moją lojalność wobec zasad, które nam przyświecały przy tworzeniu grupy, zakończyłem: – Pamiętaj, Paulo, że oni nie mają na mnie żadnego wpływu, ponieważ to jest mój własny projekt

badawczy. Nie dopuszczę, aby zdominował go ich mechanistyczny punkt widzenia. Zaufaj mi! Paula jednak nie dała się ani udobruchać, ani, jak się okazało, nie chciała mi zaufać. Warsztat był dla niej jątrzącą się raną. Myślała o nim tygodniami i w końcu oskarżyła mnie o to, że sprzedałem się biurokracji. Do Narodowego Instytutu ds. Raka wysłała przepełniony gniewem i nienawiścią jednoosobowy raport mniejszości. W końcu któregoś dnia Paula przyszła do mojego biura i oświadczyła, że postanowiła opuścić grupę. – Dlaczego? – zapytałem. – Cóż, jestem po prostu nią zmęczona. – Paulo, za tym kryje się coś więcej. Co jest prawdziwą przyczyną? – Powiedziałam ci, że jestem nią zmęczona. Mimo moich dociekań wciąż trzymała się tej wymówki, chociaż oboje wiedzieliśmy, że prawdziwą przyczyną było jej rozczarowanie moją osobą. Użyłem całej swojej przebiegłości (a po wielu latach pracy umiałem przekonywać ludzi), ale bez skutku. Każda z moich prób, łącznie z żartami i powoływaniem się na naszą długotrwałą przyjaźń, spotkała się z lodowatym przyjęciem. Przestaliśmy się rozumieć i musiałem pogodzić się ze swoją porażką. – Po prostu za ciężko pracuję. To mnie przerasta – powiedziała. – Czy nie mówię ci tego od kilku miesięcy, Paulo? Przerwij wizyty i telefony do dziesiątek pacjentek ze swojej listy. Po prostu przychodź na grupę. Grupa ciebie potrzebuje. I ja ciebie potrzebuję. A dziewięćdziesiąt minut tygodniowo to na pewno nie jest za dużo. – Nie, nie potrafię pracować na pół gwizdka. Muszę zrobić sobie przerwę. Poza tym grupa nie jest już tam, gdzie ja jestem. Jest zbyt powierzchowna. Chcę iść dalej w głąb – pracować z symbolami, snami i archetypami. – Zgadzam się z tobą, Paulo. – W tym czasie byłem już bardzo spokojny. – Ja także tego chcę i właśnie zaczynamy się zbliżać w grupie do tego punktu. – Nie, jestem zbyt zmęczona, zbyt wyczerpana. Każda nowa pacjentka zmusza mnie do ponownego przeżywania mojego dramatu, mojej drogi krzyżowej. Nie, już zdecydowałam: za tydzień przychodzę na spotkanie po raz ostatni. I tak się stało. Paula nigdy nie powróciła do grupy. Poprosiłem ją, aby dzwoniła do mnie zawsze, kiedy będzie miała ochotę porozmawiać. Odpowiedziała mi na to, że równie dobrze to ja mogę do niej zadzwonić. Chociaż nie była złośliwa, jej uwaga mocno mnie zabolała i zmieniła moje nastawienie  wobec niej. Nie zadzwoniła do mnie nigdy więcej. Ja zadzwoniłem do niej kilkakrotnie i dwa razy zaprosiłem ją na lunch. Pierwszy lunch (który był tak bolesny, że minęły miesiące, zanim zaprosiłem ją na następny) zaczął się złowróżbnie. Ponieważ lokal, który wybraliśmy, był przepełniony, przeszliśmy na drugą stronę ulicy do Trotter’s – dużej, przypominającej pieczarę i całkiem pozbawionej gustu restauracji. Jej wystrój przypominał o jej poprzednich wcieleniach: przedstawicielstwie handlowym

Oldsmobile’a, sklepie ze zdrową żywnością, sali tanecznej. Teraz była to restauracja serwująca menu złożone z „tańczących” kanapek – Walca, Twista czy Charlestona. Nie, coś tu nie grało. Podejrzewałem to, kiedy usłyszałem siebie zamawiającego kanapkę Hula, a nabrałem pewności, kiedy Paula otworzyła torebkę, wyciągnęła z niej kamień wielkości małego grejpfruta i położyła go między nami na stole. – To mój kamień złości – powiedziała. Od tego momentu moja pamięć jest dziwnie dziurawa. Na szczęście zrobiłem notatki po spotkaniu – rozmowa z Paulą była dla mnie zbyt ważna, aby zaufać pamięci. – Kamień złości? – powtórzyłem bezmyślnie, wpatrując się w pokryty mchem kamień leżący na stole pomiędzy nami. – Wycierpiałam tak wiele, Irv, że zebrało się we mnie mnóstwo złości. Nauczyłam się oddawać ją temu kamieniowi. Musiałam go dzisiaj przynieść. Jest mi potrzebny podczas naszego spotkania. – Dlaczego jesteś na mnie zła, Paulo? – Nie jestem już na ciebie zła. Mam za mało czasu, żeby się złościć. Ale skrzywdzono mnie. Zostałam opuszczona wtedy, kiedy najbardziej potrzebowałam pomocy. – Paulo, nigdy cię nie opuściłem – powiedziałem, ale ona nie zwróciła uwagi na moje słowa i mówiła dalej: – Po warsztacie byłam zdruzgotana. Patrząc na doktora Lee podrzucającego kredę, ignorującego mnie, ignorującego wszystkie problemy pacjentów, czułam, że ziemia usuwa mi się spod nóg. My, pacjenci, jesteśmy ludźmi. Walczymy. Czasami z niezwykłą odwagą. Często mówimy o wygranej lub przegranej bitwie – bo to   jest walka. Czasami jesteśmy fizycznie wyczerpani, poddajemy się rozpaczy, ale czasami udaje nam się wznieść ponad naszą chorobę. Nie jesteśmy „strategiami radzenia sobie z chorobą”, ale czymś znacznie, znacznie więcej. – Ależ Paulo, to był doktor Lee, a nie ja. Ja nie myślę w ten sposób. Broniłem cię podczas późniejszej z nim rozmowy – mówiłem ci to. Jak możesz myśleć, że po tym wszystkim, co razem zrobiliśmy, jesteś dla mnie jakąś „strategią radzenia sobie z chorobą”. Nienawidzę tego określenia i tego podejścia tak samo jak ty! – Wiesz, że nie zamierzam wrócić na grupę. – Nie o to chodzi, Paulo. I nie o to chodziło. – To, czy Paula wróci, czy nie, nie było dla mnie najważniejsze. Była jedną z sił napędowych grupy, ale zacząłem sobie uświadamiać, że jest zbyt silna i za bardzo wpływa na innych: jej odejście umożliwiło kilku innym pacjentkom rozwój i znalezienie własnej drogi. – Dla mnie najważniejsze jest, żebyś mi ufała i żeby ci na mnie zależało. – Po warsztacie, Irv, płakałam przez dwadzieścia cztery godziny. Zadzwoniłam do ciebie. Nie oddzwoniłeś do mnie tego dnia. I nie pomógł mi twój późniejszy telefon. Poszłam pomodlić się do kościoła i przez trzy godziny rozmawiałam z ojcem Elsonem.   On mnie słuchał. Zawsze mnie słucha. Myślę, że mnie uratował.

– Przeklęty ksiądz! Wysilałem pamięć, aby odtworzyć ten dzień sprzed trzech miesięcy. Na tyle, na ile pamiętałem tę rozmowę telefoniczną, to nie przypominałem sobie, aby prosiła mnie o pomoc. Byłem pewien, że dzwoniła, aby po raz kolejny ponarzekać na warsztat. Rozmawiałem z nią na ten temat wiele razy – zbyt wiele razy. Dlaczego nie mogła tego zrozumieć? Ile razy miałem jej mówić, że cała ta cholerna sprawa  jest bez znaczenia, że to nie ja byłem doktorem Lee, że to nie ja bawiłem się kredą, że później broniłem ją przed nim, że miałem zamiar prowadzić grupę w ten sam sposób, co dotychczas i że jedyna różnica polegałaby na tym, że uczestniczki wypełniłyby kilka kwestionariuszy raz na trzy miesiące. Tak, Paula zadzwoniła do mnie tego dnia, ale nie poprosiła mnie o pomoc ani wtedy, ani kiedykolwiek indziej. – Paula, myślisz, że odmówiłbym ci, gdybyś powiedziała, że potrzebujesz pomocy? – Płakałam przez dwadzieścia cztery godziny. – Nie potrafię czytać w myślach. Powiedziałaś mi, że chcesz rozmawiać o badaniu i o swoim raporcie mniejszości. – Płakałam przez dwadzieścia cztery godziny. I tak to się ciągnęło, a żadne z nas nie mogło zrozumieć drugiego. Zrobiłem, co w mojej mocy, aby do niej dotrzeć. Powiedziałem, że jej potrzebuję. Miałem wtedy problemy osobiste i rzeczywiście potrzebowałem jej rady i kojącej obecności. Pewnego wieczoru, na kilka miesięcy przed jej odejściem, zadzwoniłem do niej, rzekomo, aby porozmawiać na temat grupy, a w rzeczywistości dlatego, że moja  żona była poza miastem, a ja czułem się samotny i niespokojny. Po naszej trwającej ponad godzinę rozmowie moje samopoczucie znacznie się poprawiło, choć trochę mi doskwierało poczucie winy z powodu ukradkiem uzyskanej terapii. Myślałem teraz o tej długiej, uspokajającej rozmowie z Paulą. Dlaczego nie byłem wobec niej bardziej szczery? Dlaczego nie powiedziałem po prostu: „Słuchaj, Paulo, chcę z tobą porozmawiać. Potrzebuję twojej pomocy – czuję się opuszczony, niespokojny i rozdrażniony. Nie mogę spać”. Nigdy w życiu! Wolałem uzyskać jej pomoc dyskretnie. Jaką w takim razie hipokryzją było z mojej strony domaganie się od Pauli, aby otwarcie poprosiła mnie o pomoc. Czyżby prosiła mnie o pomoc, używając warsztatu jako przykrywki? Więc o to chodziło! Powinienem jej pomóc, nie oczekując, że będzie mnie o to błagała na kolanach. I kiedy zastanawiałem się nad kamieniem złości Pauli, uświadomiłem sobie, jak mało prawdopodobne jest uratowanie naszego związku. Z pewnością nie był to czas na bawienie się w subtelności i otworzyłem się przed nią jak nigdy dotąd. – Potrzebuję cię – powiedziałem, przypominając jej, że terapeuci także mają swoje potrzeby. – I być może – kontynuowałem – nie byłem dość czuły na twoje cierpienie. Ale nie potrafię czytać w myślach i czy nie odrzucałaś dotychczas moich wszystkich propozycji pomocy? W istocie chciałem powiedzieć: „Paulo, daj mi jeszcze jedną szansę. Nawet jeśli wtedy nie dostrzegłem twojego cierpienia, to nie odchodź ode mnie na zawsze”. Tego dnia prawie ją o to błagałem,

ale Paula pozostała niewzruszona i rozstaliśmy się bez słowa. Usunąłem Paulę z moich myśli na wiele miesięcy aż do momentu, w którym doktor Kingsley, młoda psycholog, do której Paula żywiła nieuzasadnioną niechęć, powiedziała mi o nieprzyjemnym z nią zdarzeniu. Paula wróciła na grupę prowadzoną przez doktor Kingsley (wówczas istniało już kilka grup) i przemawiając – według słów psycholog – jak Pani Chora na Raka, zmonopolizowała sesję, nie dając nikomu dojść do głosu. Natychmiast zadzwoniłem do Pauli i ponownie zaprosiłem ją na lunch. Byłem zaskoczony radością, z jaką przyjęła moje zaproszenie, ale już od początku – a spotkaliśmy się tym razem w klubie dla wykładowców Stanfordu, gdzie nie serwowano kanapek Hula – jej cel stał się jasny. Przyszła porozmawiać wyłącznie o doktor Kingsley. Według Pauli terapeuta współprowadzący poprosił ją, aby zwróciła się do grupy, ale gdy tylko zaczęła mówić, doktor Kingsley oskarżyła ją o to, że zabiera zbyt wiele czasu. – Powinieneś udzielić jej nagany – niecierpliwie powiedziała Paula. – Wiesz, że nauczyciele są i powinni być odpowiedzialni za nieprofesjonalne zachowania swoich studentów. Doktor Kingsley była moją koleżanką, a nie studentką, i znałem ją od lat. Jej mąż nie tylko był moim bliskim przyjacielem, ale też ja i ona prowadziliśmy wspólnie wiele grup. Uważałem ją za znakomitą terapeutkę i byłem pewien, że ocena Pauli jest w znacznym stopniu zniekształcona. Powoli, zbyt powoli zaczęło do mnie docierać, że Paula jest zazdrosna o uwagę i uczucia, jakimi obdarzałem doktor Kingsley, oraz zazdrosna o moją współpracę z nią i pozostałymi członkami zespołu badawczego. Oczywisty stał się dla mnie opór Pauli wobec tego warsztatu i zniechęcanie mnie do współpracy z innymi badaczami. Ona nie chciała żadnej zmiany. Tak naprawdę jej pragnieniem był powrót do czasów, kiedy byliśmy tylko we dwoje z naszym małym stadkiem. Co mogłem zrobić? Jej domaganie się, abym dokonał wyboru pomiędzy nią a doktor Kingsley, postawiło mnie przed nierozwiązywalnym dylematem. – Troszczę się zarówno o ciebie, jak i o doktor Kingsley, Paulo. Co mogę zrobić, aby być w zgodzie z samym sobą i nadal współpracować i przyjaźnić się z doktor Kingsley, a jednocześnie sprawić, abyś znowu nie czuła się odrzucona? Chociaż starałem się wyjść jej naprzeciw na wszystkie sposoby, dystans pomiędzy nami tylko się zwiększał. Nie potrafiłem znaleźć właściwych słów i wydawało się, że nie ma dla nas bezpiecznych tematów. Nie miałem dłużej prawa zadawać jej osobistych pytań, tak jak ona nie wykazywała żadnego zainteresowania moim życiem. Przez cały lunch opowiadała mi o okropnym traktowaniu jej przez lekarzy: – Ignorują moje pytania, a ich leki wyrządzają mi więcej szkody niż pożytku – mówiła. Ostrzegła mnie także przed psychologiem, który rozmawiał z niektórymi pacjentkami z naszej grupy: – Kradnie nasze wyniki, aby je wykorzystać w swojej książce. Postaraj się coś z tym zrobić, Irv. Paula miała oczywiście poważne problemy – jej paranoja niepokoiła mnie i napawała smutkiem. Moje strapienie było chyba widoczne, bo kiedy zbierałem się do wyjścia, Paula poprosiła mnie, abym został

jeszcze kilka minut. – Mam dla ciebie historię, Irv. Usiądź i pozwól mi opowiedzieć o kojocie i koniku polnym. Wiedziała, że uwielbiam historie, szczególnie jej historie. Cały zamieniłem się w słuch. Był sobie jednego razu kojot, którego przytłaczał nadmiar życiowych obowiązków. Wokół siebie nie widział niczego poza głodnymi kojociątkami, myśliwymi i pułapkami. W końcu któregoś dnia uciekł, aby nacieszyć się samotnością. Nagle usłyszał dźwięki uroczej melodii, która niosła w sobie spokój i ukojenie. Idąc w kierunku jej źródła, trafił na leśną polanę, na której w wydrążonej kłodzie śpiewał wygrzewający się na słońcu duży konik polny. – Naucz mnie swojej melodii – poprosił kojot konika polnego. Nie usłyszał żadnej odpowiedzi. Ponownie zażądał, aby ten nauczył go swojej muzyki. Konik polny nadal pozostawał niewzruszony. W końcu, kiedy kojot zagroził mu, że go pożre, konik polny uległ i zagrał swoją melodię tyle razy, aż kojot się jej nauczył. Nucąc sobie nową melodię pod nosem, kojot udał się w drogę powrotną do domu. Nagle jego uwagę odwróciło stado podrywających się do lotu gęsi. Kiedy znów zebrał myśli i otworzył usta do śpiewu, uświadomił sobie, że zapomniał melodii. Tak więc wrócił na osłonecznioną leśną polanę. Ale konik polny do tego czasu stracił swój pancerzyk, który pozostawił w zagłębieniu kłody, a sam przeniósł się na gałąź drzewa. Kojot chciał mieć pewność, że melodia będzie należała do niego. Jednym kłapnięciem paszczy połknął pancerzyk, myśląc, że konik jest nadal w środku. Wyruszając do domu, uświadomił sobie, że nadal nie zna piosenki. Zrozumiał, że połknięcie konika polnego nic mu nie dało i że lepiej było go jeszcze raz zmusić, aby nauczył go śpiewać. Wziął nóż i rozpruł sobie brzuch, aby uwolnić konika. Ale rana była tak głęboka, że zmarł.

– Tak więc, Irv – powiedziała Paula, uśmiechając się swoim uroczym i napawającym mnie błogością uśmiechem. – Musisz odnaleźć swoją własną melodię. Byłem bardzo poruszony – jej uśmiech, tajemniczość, mądrość – to była Paula, którą tak bardzo kochałem i którą znałem z przeszłości. Podobała mi się jej przypowieść. Wziąłem zawarte w niej przesłanie za dobrą monetę – o tym, że powinienem grać swoją własną melodię – i odsunąłem od siebie przykre i wywołujące niepokój aluzje do mojej relacji z Paulą. Do dzisiaj nie znalazłem czasu, aby głębiej zastanowić się nad tą przypowieścią. Każde z nas oddzielnie śpiewało swoją melodię. Moja kariera się rozwijała: prowadziłem badania, pisałem dużo książek, awansowałem i otrzymywałem nagrody, na których tak bardzo mi zależało. Minęło dziesięć lat. Projekt badawczy dotyczący raka piersi, który rozpoczynałem razem z Paulą, dawno się zakończył, a jego wyniki zostały opublikowane. Zaproponowaliśmy pięćdziesięciu kobietom z rakiem piersi terapię grupową i odkryliśmy, że w porównaniu z trzydziestosześcioosobową grupą kontrolną 10   jakość życia pacjentek uczestniczących w grupie uległa znaczącej poprawie. (Wiele lat później mój kolega doktor David Spiegel, którego poprosiłem kiedyś o nadzorowanie projektu, opublikował artykuł w czasopiśmie „Lancet”. Potwierdził w nim ostatecznie, że udział w grupie znacznie wydłużył życie uczestniczek). Dzisiaj grupa jest już historią – wszystkie trzydzieści kobiet z pierwszej grupy „Most” oraz osiemdziesiąt sześć kobiet chorych na raka piersi z przerzutami, które objął mój projekt badawczy, już nie żyje.   Wszystkie poza jedną. Pewnego razu na szpitalnym korytarzu odezwała się do mnie kobieta o rudych włosach i rumianej twarzy. – Przekazuję pozdrowienia od Pauli West – powiedziała. Paula! Czy to możliwe? Czy wciąż żyje? Nawet tego nie wiedziałem. Zadrżałem na samą myśl, że jestem osobą, która nie wie, czy postać tego formatu jest jeszcze wśród żywych.

– Paula? Co z nią? – zająknąłem się. – Skąd ją pani zna? – Dwa lata temu, kiedy wykryto u mnie toczeń 11 , Paula zaczęła mnie odwiedzać i zaprosiła mnie na grupę wsparcia dla pacjentów z tą chorobą. Troszczy się o mnie od samego początku, a szczerze mówiąc, o wszystkich chorych na toczeń. – Przykro mi słyszeć o twojej chorobie. Ale co z Paulą? Toczeń? Nie wiedziałem o tym. „Co za hipokryzja – pomyślałem. – Jak   mogłem wiedzieć? Czy chociaż raz do niej zadzwoniłem?”. – Ona mówi, że przyczyną tego były lekarstwa, które dostawała na raka. – Czy jest bardzo chora? – zapytałem. – Z Paulą nigdy nic nie wiadomo. Z pewnością na tyle zdrowa, aby uruchomić nową grupę wsparcia, zapraszać wszystkich nowych pacjentów z toczniem na lunch, odwiedzać nas, kiedy jesteśmy zbyt chorzy, by ruszyć się z domu, organizować spotkania z prelegentami, żebyśmy na bieżąco wiedzieli o postępach w badaniach medycznych nad tą chorobą. No i na tyle zdrowa, aby wystąpić do rady etyki lekarskiej ze skargą na swoich onkologów. Organizowanie, edukowanie, opieka, agitowanie, uruchomienie grupy wsparcia, ściganie swoich lekarzy – to rzeczywiście musiała być Paula. Podziękowałem młodej kobiecie i jeszcze tego samego dnia wykręciłem numer do Pauli, który wciąż znałem na pamięć, mimo że upłynęło dziesięć lat od chwili, kiedy ostatni raz do niej dzwoniłem. Czekając, aż odbierze telefon, myślałem o ostatnich badaniach geriatrycznych, które pokazywały zależność między typem osobowości a długowiecznością – marudni, paranoidalni, czujni i asertywni pacjenci zdają się żyć dłużej. Lepsza kłótliwa i irytująca, ale żywa Paula niż spokojna, ale martwa! Była wyraźnie zadowolona z mojego telefonu i zaprosiła mnie do siebie na lunch. Toczeń spowodował, że stała się nadwrażliwa na słońce i nie mogła wychodzić do restauracji w ciągu dnia. Z chęcią przystałem na jej propozycję. Podjeżdżając pod jej dom, zobaczyłem Paulę w ogrodzie. Spowita w płótno od stóp do głów, miała na głowie plażowy kapelusz z ogromnym rondem. Pieliła grządkę wybujałej hiszpańskiej lawendy. – Ta choroba prawdopodobnie mnie zabije, ale nie pozwolę, aby wypędziła mnie z mojego ogrodu – powiedziała Paula, ściskając mnie za ramię i prowadząc do środka. Poprowadziła mnie do ciemnofioletowej kanapy i, siadając obok, natychmiast przeszła do poważnej rozmowy. – Wieki minęły, odkąd widzieliśmy się po raz ostatni, ale często o tobie myślę. Modlę się często za ciebie. – Cieszę się, że o mnie myślisz, Paula. A co do modlitw, to znasz moje poglądy na ten temat. – Tak, tak, wiem, że musisz otworzyć się na religię. To mi przypomina – powiedziała, uśmiechając się – że mamy jeszcze trochę do zrobienia. Czy pamiętasz, kiedy ostatni raz rozmawialiśmy o Bogu? Wieki temu, ale pamiętam, że mówiłeś mi, iż moje poczucie jedności z Bogiem nie różni się specjalnie od bolesnych gazów nocnych! – Słowa wyrwane z kontekstu brzmią nieprzyjemnie nawet dla mnie. Nie chciałem cię urazić. Chciałem

tylko powiedzieć, że uczucie jest jedynie uczuciem. Subiektywny stan nigdy nie jest dowodem na istnienie obiektywnej prawdy. Tęsknota, lęk, zachwyt nad boskością świata nie znaczą, że… – Tak, tak – przerwała mi Paula z uśmiechem – znam twoją litanię twardogłowego materialisty.  Słyszałam ją wiele razy i zawsze uderzała mnie pasja, oddanie i wiara, z jakimi bronisz swoich przekonań. Pamiętam, iż podczas naszej ostatniej rozmowy powiedziałeś mi, że żaden z twoich bliskich przyjaciół ani z ludzi, których podziwiasz, nie jest osobą głęboko wierzącą. Przytaknąłem. – Dobrze, zatem jest coś, co chciałabym ci powiedzieć: zapomniałeś o jednym przyjacielu, który jest  wierzący – o mnie! Jak bardzo żałuję, że nie mogłam odsłonić przed tobą tajemnic wiary! Jakie to dziwne, że akurat teraz do mnie zadzwoniłeś, bo od dwóch tygodni dużo o tobie myślę. Właśnie wróciłam z dwutygodniowych  medytacji w klasztorze w górach Sierra Nevada i bardzo żałowałam, że nie mogłam zabrać cię ze sobą. Usiądź wygodnie i pozwól mi o tym opowiedzieć. Pewnego ranka poproszono nas, abyśmy oddali się rozmyślaniom o ukochanej osobie, która już nie  żyje, a od której wciąż nie możemy się oddzielić. Zaczęłam myśleć o moim bracie, którego bardzo kochałam, a który zmarł w wieku siedemnastu lat, będąc jeszcze prawie dzieckiem. Poproszono nas, abyśmy napisali list pożegnalny, w którym mieliśmy powiedzieć tej osobie o wszystkich ważnych sprawach, o których nigdy dotychczas jej nie powiedzieliśmy. Później szukaliśmy w lesie przedmiotu,  który symbolizowałby dla nas tę osobę. Na końcu mieliśmy zakopać ten przedmiot wraz z listem. Wybrałam niewielki granitowy kamień i zakopałam go w cieniu jałowca. Mój brat był jak skała – solidny i niezachwiany. Gdyby żył, byłby dla mnie wsparciem. Nigdy nie przeszedłby obok mnie obojętnie. Mówiąc to, Paula spojrzała mi w oczy i już chciałem zaprotestować, ale położyła mi palec na ustach i kontynuowała. – O północy dzwony klasztorne biły za każdą utraconą przez nas osobę. Na medytacji było nas dwadzieścioro czworo i dzwony biły dwadzieścia cztery razy. Siedząc w moim pokoju i słysząc pierwsze uderzenie dzwonu, doświadczyłam, naprawdę doświadczyłam śmierci mojego brata i ogarnęła mnie fala nieopisanego smutku, kiedy pomyślałam o wszystkim, co nam się wspólnie przydarzyło, i o wszystkim, czego nie przeżyliśmy. I nagle zdarzyła się dziwna rzecz: kiedy dzwony wciąż biły, każde uderzenie dzwonu przywoływało w mojej pamięci każdego zmarłego pacjenta z naszej grupy Most. Kiedy przebrzmiało ostatnie uderzenie, przypomniałam sobie wszystkich dwudziestu jeden. I cały czas w trakcie bicia dzwonów płakałam. Płakałam tak głośno, że jedna z zakonnic usłyszała mnie, weszła do mojego  pokoju, objęła mnie i ukoiła w swoich ramionach. Irv, czy pamiętasz ich? Czy pamiętasz bindę i Bunny’ego…   – I Evę, i Lilly. – Czułem łzy napływające mi do oczu, kiedy zacząłem wraz z nią przypominać sobie  twarze, historie i ból uczestników naszej pierwszej grupy. – I Madeline, i Gabbiego.

– I Judy, i Joan. – I Evelyn, i Robina. – I Sala, i Roba. Obejmując się ramionami i delikatnie się kołysząc, Paula i ja ciągnęliśmy naszą żałobną litanię, aż pochowaliśmy wszystkich z naszej małej dwudziestojednoosobowej rodziny. – To jest cudowna chwila, Irv – powiedziała, odrywając się ode mnie i patrząc mi w oczy. – Czy czujesz obecność ich dusz? – Widzę ich bardzo wyraźnie i czuję twoją obecność, Paulo. To dla mnie wystarczająco cudowne. – Irv, znam cię dobrze. Zapamiętaj moje słowa. Nadejdzie dzień, w którym uświadomisz sobie, jak bardzo jesteś w istocie wierzący. Ale nie byłoby w porządku nawracać cię, gdy jesteś głodny. Przyniosę  lunch. – Poczekaj moment, Paulo. Przed chwilą powiedziałaś, że twój brat nigdy nie przeszedłby obok ciebie obojętnie. Co chciałaś mi przez to powiedzieć? – Jednego razu – powiedziała Paula, patrząc na mnie błyszczącymi oczami – kiedy tak bardzo cię potrzebowałam, opuściłeś mnie. Ale to było dawno temu i minęło. Teraz do mnie wróciłeś. Byłem pewien, co to znaczy jednego razu – chodziło o moment, w którym doktor Lee podrzucał kredę. Ile czasu leciała ta kreda? Sekundę? Dwie? Ale ten moment na zawsze utkwił jej w pamięci. Potrzebowałbym chyba szpikulca do lodu, aby go stamtąd wydobyć. Nie byłem na tyle głupi, aby podjąć taką próbę. Zamiast tego wróciłem do tematu jej brata. – Kiedy mówisz o swoim bracie, który był jak skała, przychodzi mi na myśl inny kamień, kamień złości, który położyłaś kiedyś na stole pomiędzy nami. Czy wiesz, że nigdy aż do dzisiejszego spotkania nie wspomniałaś mi o swoim bracie? Ale jego śmierć pozwala mi zrozumieć znacznie więcej o nas dwojgu. Być może zawsze byliśmy we trójkę – ty, ja i twój brat? Zastanawiam się, czy jego śmierć nie była przyczyną, dla której postanowiłaś stać się opoką dla samej siebie – przyczyną, dla której nigdy mi  nie pozwoliłaś, abym to ja stał się twoim oparciem? Może jego śmierć utwierdziła cię w przekonaniu, że inni mężczyźni są słabi i zawodni? Przerwałem i czekałem. Jak mogła na to odpowiedzieć? Przez te wszystkie lata, od kiedy ją znałem, po raz pierwszy dokonałem interpretacji na jej temat. Milczała. Kontynuowałem: – Myślę, że mam rację, i myślę, że to dobrze, że wyjechałaś na te medytacje i próbowałaś pożegnać swego brata. Być może sprawy między nami ułożą się teraz inaczej. Ciągle cisza. Po chwili, uśmiechając się tajemniczo, wstała i powiedziała: – Teraz trzeba cię nakarmić. – I poszła do kuchni. Czy jej słowa „teraz trzeba cię nakarmić” są potwierdzeniem, że przed chwilą ja ją nakarmiłem? Cholera, ciężko było jej cokolwiek dać! Chwilę później, kiedy usiedliśmy do jedzenia, popatrzyła mi prosto w oczy i powiedziała: – Irv, mam problem. Czy chcesz mi teraz pomóc?

– Oczywiście – odpowiedziałem zadowolony, odczytując jej prośbę jako odpowiedź na moje pytanie. – Możesz na mnie polegać. Jaki masz problem? Ale moja radość z dopuszczenia mnie w końcu do pomocy szybko zmieniła się w konsternację, kiedy Paula zaczęła wyjaśniać, o co jej chodzi. – Jestem tak szczera wobec swoich lekarzy, iż wydaje mi się, że umieścili mnie na czarnej liście. Nie jestem już leczona na odpowiednim poziomie. Wszyscy lekarze z Larchwood Clinic są przeciwko mnie. Nie mogę jednak zmienić szpitala, bo moje towarzystwo ubezpieczeniowe wymaga ode mnie, abym leczyła się właśnie tam. A w moim stanie jakie inne towarzystwo ubezpieczeniowe chciałoby mnie przejąć? Jestem przekonana, że postępują wobec mnie nieetycznie – w wyniku ich leczenia zachorowałam na toczeń. Przecież to jest oczywisty błąd w sztuce! Boją się mnie! W mojej karcie niektóre notatki piszą czerwonym atramentem, aby w razie wezwania do sądu móc je szybko znaleźć i usunąć. Jestem ich królikiem doświadczalnym. Specjalnie przestali mnie leczyć steroidami, aż było za późno. A później dawali mi ich za dużo. Jestem przekonana, że chcą się mnie pozbyć – kontynuowała. – Przez cały ostatni tydzień pisałam list do rady lekarskiej opisujący ich postępowanie. Ale jeszcze go nie wysłałam – głównie dlatego, że się boję, co stanie się z lekarzami i z ich rodzinami, kiedy stracą prawo do wykonywania zawodu. Jednak czy można pozwolić, aby nadal krzywdzili pacjentów? Nie mogę iść na kompromis. Pamiętam, że powiedziałam ci kiedyś, iż nie można iść na kompromis raz: jeden pociąga za sobą następne i szybko zdradzasz to, w co naprawdę wierzyłeś. A milczenie w tej sytuacji jest kompromisem! Modlę się o jakąś wskazówkę! Moja konsternacja rosła. Być może w jej oskarżeniach tkwiło ziarno prawdy. Być może niektórzy lekarze, tak jak doktor Lee przed laty, nie akceptowali jej sposobu bycia i lekceważyli ją. Ale karty wypisywane czerwonym atramentem, rola królika doświadczalnego, odstawianie niezbędnych leków? To były absurdalne oskarżenia i nie ulegało dla mnie wątpliwości, że są oznaką jej paranoi. Znałem niektórych z tych lekarzy i wierzyłem w ich uczciwość. Znów postawiła mnie przed koniecznością wyboru pomiędzy jej silnymi przekonaniami a   moimi silnymi przekonaniami. Bardziej niż kiedykolwiek nie chciałem, by myślała, że ją opuszczam. Ale w jaki sposób mogę stanąć po jej stronie? Czułem się jak w pułapce. W końcu, po wszystkich tych latach, Paula zwróciła się do mnie z konkretną prośbą. Wiedziałem, że mogę zareagować tylko w jeden sposób: potraktować ją jako silnie zaburzoną osobę i leczyć ją – ale „leczyć” w złym i zdradliwym sensie tego słowa, polegającym na „manipulowaniu”. To jest to, czego zawsze chciałem uniknąć w stosunku do Pauli – czy, szczerze mówiąc, w stosunku do każdego pacjenta – ponieważ „manipulowanie” jest odnoszeniem się do drugiego  człowieka jak do obiektu i stanowi przeciwieństwo bycia z tą osobą.   Tak więc starałem się okazać jej zrozumienie. Słuchałem, taktownie wypytywałem, a swoje zdanie zachowywałem dla siebie. W końcu zasugerowałem, aby jej list do rady lekarskiej był napisany w łagodniejszym tonie.

– Uczciwy, ale łagodniejszy – powiedziałem. – Lekarze dostaną wówczas tylko naganę i nie stracą prawa do wykonywania zawodu. Wszystko to mówiłem w złej wierze. Żadna rada lekarska na świecie nie potraktuje takiego listu poważnie. Nikt nie uwierzy w to, że wszyscy lekarze z kliniki zmówili się przeciwko niej. Było nieprawdopodobne, aby ktokolwiek udzielił im nagany czy odebrał prawo do wykonywania zawodu. Paula pogrążyła się w myślach, zastanawiając się nad moją radą. Wierzyłem, że wyczuła moją troskę  o nią, i miałem nadzieję, że się nie domyśli, iż ją oszukuję. Po pewnym czasie przytaknęła. – Udzieliłeś mi dobrej i mądrej rady, Irv. Właśnie tego potrzebowałam. Boleśnie odczuwałem ironię losu, który ofiarował mi jej wdzięczność i zaufanie dopiero wtedy, kiedy działałem w złej wierze. Mimo wrażliwości na słońce Paula odprowadziła mnie do samochodu. Włożyła plażowy kapelusz,  woalkę i owinęła się w swoje płótna, a kiedy zapaliłem silnik, nachyliła się do okna samochodu, aby po raz ostatni mnie uściskać. Odjeżdżając, patrzyłem przez wsteczne lusterko. Jej sylwetka w połyskującym kapeluszu i owinięta płótnem jaśniała na tle słońca. Nadeszła lekka bryza. Ubranie Pauli trzepotało na wietrze. Była podobna do drżącego na gałęzi listka, przygotowującego się do nadejścia jesieni. Dziesięć lat przed tą wizytą postanowiłem poświęcić swoje życie pisaniu. Pisałem książkę za książką – efektywność ta wynikała z przyjęcia prostej strategii: pisanie stało na pierwszym miejscu i nic ani nikt nie mógł mi w tym przeszkodzić. Strzegąc swego czasu tak zaciekle, jak matka strzeże swoich młodych, ograniczyłem się do spełniania wyłącznie niezbędnych obowiązków. Nawet Paula nie mieściła się w kategorii tych obowiązków i nie znalazłem czasu, aby ponownie do niej zadzwonić. Kilka miesięcy później umarła moja matka i kiedy leciałem na jej pogrzeb, w moich myślach znów pojawiła się Paula. Pomyślałem o jej liście pożegnalnym do nieżyjącego brata – liście zawierającym wszystko, czego nigdy mu nie powiedziała. I pomyślałem o wszystkim, czego nigdy nie powiedziałem mojej matce. Prawie niczego jej nie powiedziałem! Moja matka i ja, chociaż kochaliśmy się nawzajem, nigdy ze sobą szczerze i od serca – tak jak rozmawiają ze sobą ludzie niemający nic do ukrycia – nie porozmawialiśmy. Zawsze sobą „manipulowaliśmy”, puszczając mimo uszu swoje słowa, obawiając się siebie, kontrolując się wzajemnie i sprawiając zawód. Jestem pewien, że tu leży przyczyna, dla której zawsze chciałem rozmawiać z Paulą otwarcie i uczciwie. I dlatego nienawidziłem tego, że musiałem ją okłamać. W noc po pogrzebie miałem ważny sen. Moja matka i wielu jej nieżyjących przyjaciół oraz krewnych siedziało bardzo spokojnie na schodach na półpiętrze. Słyszałem moją matkę wołającą mnie swoim piskliwym głosem. Szczególnie wyraźnie widziałem ciotkę Minny, która siedziała w bezruchu na najwyższym schodku. Nagle zaczęła się poruszać, z początku wolno, a później coraz szybciej i szybciej, aż zaczęła wibrować niczym trzmiel. W tym momencie wszystkie siedzące na schodach ważne postacie z mojego dzieciństwa zaczęły wibrować.

Wujek Abel wyciągnął rękę, aby uszczypnąć mnie w policzek, gdacząc „drogi synu”, jak to miał w zwyczaju. Za nim następni krewni wyciągnęli ręce do moich policzków. Czułe na początku uszczypnięcia stawały się coraz bardziej drapieżne i bolesne. Obudziłem się przerażony, z rwącymi policzkami, o trzeciej w nocy. Sen był obrazem mojego pojedynku ze śmiercią. Na początku woła mnie moja nieżyjąca matka i widzę całą dawno zmarłą rodzinę siedzącą na schodach w upiornym spokoju. Swoją obecnością żyjącego usiłuję naruszyć spokój zmarłych. W szczególny sposób zwracam uwagę na ciotkę Minny, która umarła rok po silnym wylewie, jaki na kilka miesięcy całkowicie ją sparaliżował, tak że mogła poruszać tylko oczami. We śnie Minny zaczyna się poruszać, ale szybko traci nad tym kontrolę i wpada w szał. Następnie usiłuję złagodzić swój strach przed śmiercią, wyobrażając sobie, że krewni czule szczypią mnie w policzki. Ale strach znów wydobywa się na powierzchnię – szczypanie staje się groźne  i nieznośne, a strach przed śmiercią mnie przytłacza. Obraz ciotki wibrującej jak trzmiel prześladował mnie przez lata. Nie mogłem się po nim otrząsnąć. Być może, myślałem, ten sen mówi mi, że moje szalone tempo życia jest niczym więcej jak nieporadną próbą zagłuszenia lęku przed śmiercią. Czy nie wynika z niego, że powinienem zwolnić i zająć się rzeczami, które stanowią dla mnie prawdziwą wartość? Zastanawianie się nad   wartościami przywiodło mi na myśl Paulę. Dlaczego do niej nie zadzwoniłem? Była osobą, której śmierć zajrzała prosto w oczy, a ona wytrzymała to spojrzenie. Pamiętam sposób, w jaki prowadziła medytacje na zakończenie naszych spotkań: wpatrywała się w ogień świecy, a jej donośny głos wiódł nas do spokojniejszego i mądrzejszego świata. Czy powiedziałem jej kiedykolwiek, jak ważne były dla mnie te momenty? Nie powiedziałem jej tak wielu rzeczy. Powiem je teraz. Lecąc z pogrzebu matki do domu, postanowiłem odnowić naszą przyjaźń. Nigdy jednak tego nie zrobiłem. Zbyt wiele było do zrobienia: żona, dzieci, pacjenci, studenci, pisanie. Pisałem swoją stronę dziennie i ignorowałem wszystko inne – przyjaciół, listy, telefony i zaproszenia na wykłady. Wszystko. Wszystkie inne aspekty życia musiały zaczekać, aż skończę książkę. I Paula także musiała zaczekać. Ale Paula, oczywiście, nie czekała. Kilka miesięcy później dostałem krótki list od jej syna – tego chłopca, któremu zazdrościłem, że ma taką matkę jak Paula, i któremu wiele lat temu tak przepięknie napisała o nadchodzącej śmierci. Napisał do mnie: „Moja matka zmarła i jestem pewien, że chciałby Pan, aby Pana o tym poinformować”.

3. Magnolia

Poświęciłem temu wiele czasu. Pięć lat. Przez pięć lat prowadziłem codziennie terapię grupową na oddziale psychiatrycznym. Każdego ranka o dziesiątej rano opuszczałem swój wygodny, wypełniony książkami pokój w Akademii Medycznej Uniwersytetu Stanforda i jechałem rowerem na oddział. Kiedy tam wchodziłem, krzywiłem się, wdychając pierwszy haust przesiąkniętego lizolem powietrza, i nalewałem sobie kawę z termosu dla personelu (pacjenci nie mieli prawa do kofeiny, tytoniu, alkoholu  i seksu – wszystkie te zakazy służyły, jak przypuszczam, temu, aby nie poczuli się zbyt komfortowo i nie przebywali w szpitalu zbyt długo). Później ustawiałem w sali krzesła w kręgu, wyciągałem batutę i przez osiemdziesiąt minut dyrygowałem sesją terapii grupowej. Chociaż oddział liczył dwadzieścia łóżek, na spotkanie przychodziło niewiele osób – czasami tylko czworo lub pięcioro pacjentów. Byłem wybredny co do mojej klienteli i przyjmowałem wyłącznie lepiej funkcjonujących pacjentów. Co było biletem wstępu? Potrójna orientacja: dotycząca czasu, miejsca i osoby. Moi uczestnicy musieli wiedzieć, kiedy coś się zdarzyło, kim są i   gdzie są. Nie przeszkadzali mi pacjenci psychotyczni (dopóki nie mówili o swoich psychozach i nie przeszkadzali innym), ale nalegałem, aby każdy z uczestników był w stanie mówić, skupić uwagę przez osiemdziesiąt minut i uznać, że potrzebuje pomocy. Każdy elitarny klub ma swoje kryteria przyjęć. Być może moje oczekiwania uczyniły uczestnictwo w prowadzonej przeze mnie grupie – grupie celowej, jak ją nazywano z powodów, które wyjaśnię później – bardziej pożądanym. A co działo się z pacjentami bez biletu wstępu – tymi bardziej zaburzonymi i wycofanymi? Brali udział w tzw. grupie komunikacyjnej, także prowadzonej na oddziale, ale jej sesje były krótsze, bardziej ustrukturalizowane i mniej wymagające. No i oczywiście zawsze pozostawali pacjenci „na wygnaniu” – zbyt zaburzeni umysłowo, zbyt rozkojarzeni, zbyt agresywni lub maniakalni, aby dostosować się do jakiejkolwiek grupy. Często pozwalano im uczestniczyć w grupie komunikacyjnej na dzień lub dwa po zażyciu przez nich leków uspokajających. „Zezwolenie na uczestnictwo” – to sformułowanie wywołałoby uśmiech na twarzy nawet najbardziej wycofanego pacjenta. Pozwólcie mi na szczerość. Nigdy w historii szpitala nie było przypadku, aby zaburzeni pacjenci tłoczyli się u drzwi sali, w której odbywa się terapia, prosząc o pozwolenie wejścia. Bardziej typowa była scena obławy, w której grupa pościgowa złożona z sanitariuszy i pielęgniarek galopowała przez oddział, wyciągając ukrywających się pacjentów z szaf, toalet, pryszniców

i zapędzając ich na sesję. Grupa celowa cieszyła się niewątpliwą reputacją: była trudna, wymagająca i co najgorsze, brakowało  kątów, w których można by się ukryć. Na oddziale nigdy nie było gapowiczów. Lepiej funkcjonujący pacjenci za żadne skarby nie poszliby na grupę komunikacyjną. Z kolei, jeśli niektórzy gorzej funkcjonujący i zagubieni pacjenci trafili przypadkiem na grupę celową, to kiedy uświadamiali sobie,  gdzie się znaleźli, oczy rozszerzały im się z przerażenia i nikt nie musiał ich odprowadzać do wyjścia. Chociaż przejście z niższej do wyższej grupy było technicznie możliwe, niewielu pacjentów pozostawało w szpitalu dostatecznie długo, by mogło do tego dojść. Tak więc oddział był nieformalnie podzielony – każdy znał swoje miejsce, ale nikt o tym głośno nie mówił. Zanim zacząłem prowadzić grupę szpitalną, wydawało mi się, że najtrudniejsi są pacjenci ambulatoryjni   12 . Nie jest łatwo prowadzić grupę złożoną z siedmiu czy ośmiu potrzebujących osób, z których każda ma problemy w relacjach z innymi. Pod koniec takiej sesji czułem się zmęczony, wyczerpany i podziwiałem terapeutów, którzy mieli siłę prowadzić dwie grupy z rzędu. Jednakże kiedy zacząłem prowadzić grupę dla pacjentów szpitalnych, z rozrzewnieniem wspominałem stare dobre grupy  ambulatoryjne. Wyobraźcie sobie grupę ambulatoryjną – sprawnie przebiegające spotkanie współpracujących i silnie zmotywowanych pacjentów; spokojny, przytulny pokój bez pielęgniarek stukających do drzwi i zabierających pacjentów na badania czy zabiegi; bez pacjentów z nadgarstkami zabandażowanymi po próbach samobójczych; bez pacjentów, którzy nie chcą nic powiedzieć; bez pacjentów tracących świadomość pod wpływem leków, zapadających w sen i chrapiących podczas sesji. I co najważniejsze, z tymi samymi pacjentami i terapeutami współprowadzącymi na każdej sesji, tydzień po tygodniu, miesiąc po miesiącu. Co za luksus! Nirwana terapeuty. W przeciwieństwie do tego obraz mojej grupy szpitalnej jawił się jako koszmar – ciągła wymiana pacjentów, ataki psychotyczne, oszukujący i manipulujący uczestnicy, pacjenci wykończeni ciągnącą się od lat depresją lub schizofrenią, która nie rokowała nadziei na poprawę. I ta wyczuwalna atmosfera rozpaczy panująca na sali. Ale prawdziwym źródłem problemów i główną przeszkodą w tej pracy była szpitalna i ubezpieczeniowa biurokracja. Zespoły inspektorów szpitalnych i nadzoru HMO 13 codziennie robiły naloty na oddziały szpitalne, grzebały w kartach pacjentów i nakazywały wypisanie tego czy innego rozkojarzonego i pogrążonego  w depresji pacjenta tylko dlatego, że poprzedniego dnia czuł się stosunkowo dobrze, a w karcie nie było adnotacji lekarza, że ma skłonności samobójcze albo jest niebezpieczny dla otoczenia.   Czy rzeczywiście istniały nie tak dawno temu czasy, kiedy najważniejszy był pacjent? Kiedy lekarze przyjmowali chorego do szpitala i leczyli go, aż wyzdrowiał? Czy to był tylko sen? Nie poruszam już więcej tego tematu, aby opowieściami o czasach, w których rolą administracji było pomaganie lekarzowi w leczeniu pacjenta, nie wywoływać protekcjonalnych uśmiechów na twarzach moich studentów.

Paradoksy biurokracji doprowadzały do wściekłości. Weźmy przykład Johna, paranoidalnego, lekko opóźnionego w rozwoju mężczyznę w średnim wieku. Zaatakowany kiedyś w schronisku dla bezdomnych, unikał od tej pory schronisk i spał poza nimi. John znał magiczne słowa, które otwierają drzwi szpitali, i często w zimne, wilgotne noce, zazwyczaj około północy, nacinał sobie nadgarstki przed izbą przyjęć i groził, że zrobi sobie większą krzywdę, jeśli państwo nie zapewni mu bezpiecznego i samodzielnego miejsca do spania. Ale żadna agencja nie jest władna zapłacić dwudziestu dolarów za pokój, toteż  lekarze na dyżurze, nie mogąc być pewni (z medycznego i prawnego punktu widzenia), czy John nie spróbuje popełnić samobójstwa po odesłaniu go do schroniska, w niejedną noc układali go do snu w kosztującym siedemset dolarów za dobę szpitalnym łóżku, za które płacił niekompetentny i nieludzki system ubezpieczeń zdrowotnych. Krótka hospitalizacja psychiatryczna odnosi skutek jedynie wtedy, gdy pacjenci objęci są właściwą opieką poszpitalną. Niestety, gubernator Ronald Reagan w 1972 roku jednym śmiałym i radykalnym  posunięciem „uzdrowił” chorych psychicznie w Kalifornii, nie tylko zamykając duże stanowe szpitale psychiatryczne, ale także likwidując większość programów opieki poszpitalnej. W rezultacie personel szpitala z dnia na dzień został zmuszony do udziału w farsie, w której pacjenci po leczeniu powracali do destrukcyjnego środowiska będącego źródłem ich choroby. Przypominało to opatrywanie rannych żołnierzy tylko po to, aby od razu wysłać ich z powrotem na front. Wyobraźcie sobie, że poświęcacie pacjentom dużo pracy – wywiady po przyjęciu na oddział, codzienne obchody, informowanie dyżurnych psychiatrów o stanie pacjentów, spotkania z personelem medycznym, zajęcia ze studentami, zapisywanie zaleceń w kartach szpitalnych, codzienne sesje terapeutyczne – wszystko to robicie, wiedząc, że za kilka dni nie pozostanie wam nic innego, jak wysłać pacjentów z powrotem w to samo wrogie środowisko, z którego przybyli. Z powrotem do pełnych przemocy rodzin alkoholików. Z powrotem do nienawidzących się małżonków, którzy już dawno wyczerpali swoje pokłady miłości i cierpliwości. Z powrotem do wypełnionych szmatami wózków. Z powrotem do spania we wrakach samochodów. Z powrotem do naćpanych kumpli i bezlitosnych dealerów czekających u bram szpitala. Pytanie: Jak lekarze mają nie zwariować? Odpowiedź: Ucząc się hipokryzji. Temu zatem poświęcałem swój czas. Na początku nauczyłem się mniej przejmować pacjentami, mimo że pomaganie im było głównym powodem, dla którego wybrałem ten zawód. Następnie opanowałem reguły umożliwiające mi zawodowe przetrwanie: unikaj zaangażowania – nie pozwól, aby pacjenci znaczyli dla ciebie zbyt dużo. Pamiętaj, że jutro już ich nie będzie. Nie przejmuj się tym, co się z nimi stanie po wypisaniu ze szpitala. Pamiętaj, że małe jest piękne – stawiaj sobie małe cele – nie próbuj zbyt wiele osiągnąć – nie narażaj się na porażkę. Jeśli uczestnicy grupy nauczą się, że rozmowa pomaga, że bycie z drugim człowiekiem jest czymś wartościowym i że mogą być użyteczni dla innych – to bardzo dużo. Stopniowo, po kilku pełnych frustracji miesiącach prowadzenia grupy z codziennie zmieniającymi się pacjentami, przyzwyczaiłem się do sytuacji i wypracowałem sobie metody osiągania maksimum tego, co

możliwe podczas tych często pojedynczych sesji. Najbardziej radykalnym krokiem była zmiana perspektywy czasowej. Pytanie: Jaka jest długość trwania grupy terapeutycznej na oddziale psychiatrycznym? Odpowiedź: Jedna sesja. Grupy ambulatoryjne utrzymują się przez wiele miesięcy czy nawet lat, ponieważ niektóre problemy wymagają czasu, aby dojrzeć, aby je dostrzeżono i rozwiązano. W terapii długoterminowej jest czas na „przepracowanie” – rozpoznanie problemu i następnie wielokrotne do niego powracanie (stąd zabawny termin cykloterapia). Ale w szpitalnej terapii grupowej nie ma ciągłości ani nawiązywania do poprzednich tematów, ponieważ uczestnicy tego przedstawienia zmieniają się zbyt szybko. Podczas pięciu lat pracy na oddziale rzadko miałem ten sam skład grupy przez dwa kolejne spotkania, a nigdy przez trzy. Wielu, bardzo wielu pacjentów widziałem tylko raz – uczestniczyli w jednej sesji i następnego dnia byli wypisywani. Tak oto stałem się Johnem Stuartem Millem utylitarnego podejścia do grupy terapeutycznej i w trakcie moich trwających jedną sesję grup starałem się dać jak najwięcej maksymalnej liczbie uczestników.   To, że byłem w stanie zaangażować się w pracę skazaną na niepowodzenie przez siły pozostające poza moją kontrolą, wynikało zapewne z tego, że traktowałem szpitalną terapię grupową jako rodzaj sztuki. Wierzyłem, że tworzę wspaniałe sesje grupowe – urzekające i pełne artyzmu spotkania. Odkrywszy dosyć wcześnie, że nie potrafię śpiewać, tańczyć, rysować ani grać na instrumentach muzycznych, pogodziłem się z tym, iż nigdy nie będę artystą. Musiałem jednak zmienić zdanie, kiedy zacząłem prowadzić grupy terapeutyczne. Być może mimo wszystko miałem talent i jego ujawnienie się było kwestią wyboru właściwego zawodu. Pacjenci lubili te spotkania – przeżyliśmy wiele wzruszających i emocjonujących chwil, a osiemdziesiąt minut mijało jak z bicza strzelił. Uczyłem innych tego, czego sam się nauczyłem. Obserwujący mnie studenci byli pod wrażeniem. Prowadziłem wykłady. Napisałem książkę o moich szpitalnych grupach terapeutycznych. Ale wraz z upływem lat nudziło mnie to coraz bardziej. Sesje się powtarzały, bo więcej w tak krótkim czasie nie można było zrobić. Czułem się skazany na ciągłe powtarzanie kilku pierwszych minut ciekawie zapowiadającej się konwersacji. Tęskniłem za czymś innym. Chciałem iść dalej, aby odcisnąć wyraźniejsze piętno na życiu moich pacjentów. Tak więc już wiele lat temu przestałem prowadzić grupy szpitalne, koncentrując się na innych formach terapii. Ale co trzy miesiące, kiedy na oddziale pojawiali się nowi stażyści, wsiadałem na rower i jechałem ze swojego biura w Akademii Medycznej na oddział psychiatryczny, gdzie przez tydzień, dzień w dzień, uczyłem ich, jak należy prowadzić szpitalną grupę terapeutyczną. To dlatego przyjechałem dzisiaj na oddział. Ale akurat dzisiaj nie miałem serca do tej pracy. Czułem się przeciążony. Ciągle lizałem się z ran. Trzy tygodnie temu zmarła moja matka i jej śmierć głęboko mnie poruszyła, co miało wyjść na jaw podczas sesji terapeutycznej. Wchodząc do sali, rozejrzałem się wokół i natychmiast zobaczyłem młode i pełne zapału twarze trzech

nowych stażystów. Jak zawsze poczułem napływające wzruszenie na widok moich studentów i zapragnąłem dać im z siebie jak najwięcej – dobrze poprowadzoną terapię, która byłaby dla nich  pożyteczną lekcją i dostarczyła im tego, co ja dostawałem od swoich nauczycieli, będąc w ich wieku. Ale mój zapał szybko ostygł, kiedy rozejrzałem się po sali. Nie chodziło o to, że była zastawiona sprzętem medycznym – stojakami do kroplówek, cewnikami, monitorami kardiologicznymi i wózkami inwalidzkimi – co przypomniało mi, że oddział specjalizował się w pacjentach psychiatrycznych, którzy  byli ciężko chorzy fizycznie i przez to szczególnie oporni na terapię opartą na rozmowie. Tym, co ostudziło mój zapał, był wygląd samych pacjentów. Było ich w sali pięcioro i siedzieli obok siebie w rzędzie. Siostra przełożona opisała mi krótko stan każdego z nich przez telefon. Pierwszym z nich był Martin, starszy mężczyzna na wózku inwalidzkim, cierpiący na zaawansowany zanik mięśni. Był przywiązany do wózka i od pasa w dół przykryty prześcieradłem, spod którego wystawały podudzia – suche, pozbawione mięśni dwa piszczele, pokryte ciemną i luźną skórą. Jedno z przedramion miał obandażowane i unieruchomione na temblaku – było jasne, że próbował podciąć sobie żyły (Dowiedziałem się później, że jego zgorzkniały i wyczerpany trwającą od trzynastu lat opieką syn przyjął jego próbę samobójczą słowami: „Nawet to ci się nie udało”). Obok Martina siedziała Dorothy, która rok temu próbowała się zabić, skacząc z trzeciego piętra, i od tej pory miała sparaliżowane nogi. Była pogrążona w tak silnej depresji, że z trudem mogła podnieść głowę. Dalej siedziały Rosa i Carol, dwie młode podłączone do kroplówek anorektyczki, które były odżywiane dożylnie, ponieważ głodówka zaburzyła ich metabolizm, a waga spadła do poziomu zagrażającego życiu. Szczególnie niepokojąco wyglądała Carol – miała regularne, prawie idealne rysy twarzy, ale skóra przylegała bezpośrednio do kości. Patrząc na nią, widziałem twarz zaskakująco pięknego dziecka na przemian ze szczerzącą zęby czaszką. Ostatnią z tej piątki była Magnolia, zaniedbana i otyła siedemdziesięcioletnia Murzynka ze sparaliżowanymi nogami, których paraliż stanowił dla lekarzy tajemnicę. Jej grube okulary w złotej oprawce były sklejone taśmą samoprzylepną, a we włosy miała wpięty delikatny koronkowy czepek. Kiedy się przedstawiała, byłem zaskoczony spojrzeniem jej jasnobrązowych oczu i godnością, która brzmiała w jej słowach, wypowiadanych z przeciągłym południowym akcentem. – Ach, bardzo miło mi pana poznać, doktorze. Słyszałam o panu wiele dobrych rzeczy. Pielęgniarki powiedziały mi, że Magnolia, siedząca teraz spokojnie i cierpliwie na wózku inwalidzkim, często się rzucała i drapała, chcąc się pozbyć urojonych robaków chodzących po jej ciele. Moim pierwszym krokiem było usadowienie uczestników w kole i poproszenie stażystów, aby usiedli za pacjentami poza bezpośrednim zasięgiem ich wzroku. Rozpocząłem spotkanie, jak zwykle zapoznając uczestników z podstawowymi zasadami terapii grupowej. Przedstawiłem się, zaproponowałem, żebyśmy mówili sobie po imieniu, i poinformowałem, że będę się z nimi spotykał przez następne cztery dni.

– Później grupa będzie prowadzona przez dwóch stażystów – tutaj pokazałem na nich, wymieniając ich imiona. – Celem grupy – kontynuowałem – jest pomóc wam dowiedzieć się czegoś więcej na temat waszych relacji z innymi. Patrząc na wraki ludzkie siedzące naprzeciwko mnie – bezwładne nogi Martina, wyszczerzoną w grymasie śmierci twarz Carol, kroplówki dostarczające Rosie i Carol życiodajnych składników, których nie chciały przyjmować doustnie, woreczek Dorothy, do którego był odprowadzany mocz z jej niefunkcjonującego pęcherza, sparaliżowane nogi Magnolii – moje słowa wydały się głupie i nijakie. Ci ludzie potrzebowali tak wiele, że pomoc w relacjach z innymi wydawała się czymś żałośnie mało znaczącym. Ale po co było udawać, że grupy mogą osiągnąć więcej, niż rzeczywiście mogą? Pamiętaj  o swojej mantrze, powtarzałem sobie: Małe jest piękne. Małe jest piękne – małe cele, małe sukcesy. Nazywałem swoją grupę grupą celową, ponieważ każdego nowego uczestnika prosiłem o podanie swojego celu – obszaru swego życia, który chciałby zmienić. Grupa pracowała lepiej, jeżeli cele uczestników odnosiły się do umiejętności międzyludzkich – szczególnie tych, nad którymi można pracować w grupowym tu-i-teraz   14 . Pacjenci, których hospitalizowano z powodu poważnych problemów życiowych, nie rozumieli, dlaczego kładę taki nacisk na relacje, i nie dostrzegali, jak ważne jest określenie swoich celów. Wówczas zawsze odpowiadałem: „Wiem, że trudne stosunki z innymi nie muszą być przyczyną waszej hospitalizacji, ale w ciągu lat pracy odkryłem, że każdy, kto przeżył poważny wstrząs psychiczny, może poczuć się lepiej, poprawiając swoje relacje z innymi. Trzeba pamiętać, że najwięcej skorzystamy z terapii, jeśli skupimy się na naszych stosunkach z innymi ludźmi, ponieważ   do tego grupa nadaj e się najlepiej. To jest główna zaleta terapii grupowej”.   Sformułowanie istotnych celów było trudne i nawet po kilku spotkaniach większość uczestników grup  nie potrafiła tego zrobić. Ale mówiłem im, żeby się nie stresowali: „Moim zadaniem jest wam pomóc”. Tak czy inaczej, proces ten pochłaniał do pięćdziesięciu procent czasu spotkania. Resztę czasu poświęcałem analizie celów poszczególnych uczestników (tylu, ilu się da). Linia demarkacyjna pomiędzy tworzeniem a analizowaniem celów nie zawsze jest jasno określona. Dla niektórych pacjentów samo tworzenie celów jest terapią. Nauczyć się nazwać swój problem i poprosić o pomoc jest dla wielu, jak na tak krótki czas pobytu razem, wystarczającym sukcesem. Zaczęły anorektyczne pacjentki, Rosa i Carol. Carol powiedziała, że nie ma problemów i nie czuje potrzeby polepszania swoich relacji z innymi. – Przeciwnie – oznajmiła – chcę mieć mniej kontaktów z ludźmi.   Dopiero kiedy powiedziałem, iż nie znam nikogo, kto nie chciałby  czegoś w sobie zmienić, dodała niepewnie, że zbyt często czuje strach przed złością innych, szczególnie swoich rodziców, którzy zmuszają ją do jedzenia. W związku z tym bez przekonania sformułowała swój cel: – Postaram się być asertywna w trakcie tego spotkania. Rosa także nie miała ochoty poprawiać swoich relacji z innymi; chciała pozostać na uboczu. Nie ufała nikomu:

– Ludzie w ogóle mnie nie rozumieją i chcą mnie zmieniać. – Czy chciałabyś – dopytywałem się, próbując dodać wymiar tu-i-teraz do jej celów – aby zrozumiano cię dzisiaj w   tej grupie? – Chciałabym – odpowiedziała, ostrzegając jednak, iż ma trudności z publicznym zabieraniem głosu. – Zawsze czułam, że inni są lepsi i ważniejsi ode mnie – dodała. Dorothy pochyliła głowę bardzo nisko, aby nie musieć na nikogo patrzeć, a z ust ciekła jej ślina. Mówiła pełnym rozpaczy szeptem i nic nie wniosła do rozmowy. Powiedziała, że jest w zbyt dużej depresji, aby uczestniczyć w grupie, i że pielęgniarki powiedziały jej, iż wystarczy, jeśli będzie po prostu słuchać. „Tutaj nie da się nic zrobić” – pomyślałem i zwróciłem się do ostatnich dwóch pacjentów. – Nie wierzę, że w życiu spotka mnie jeszcze coś dobrego – powiedział Martin. Ciało coraz bardziej odmawiało mu posłuszeństwa; jego żona i przyjaciele zmarli; od lat z nikim nie rozmawiał, a syn miał dość opiekowania się nim. – Doktorze, ma pan ważniejsze rzeczy do roboty. Niech pan nie marnuje na mnie czasu – powiedział. – Spójrzmy prawdzie w oczy: mnie już nie można pomóc. Kiedyś byłem dobrym żeglarzem. Na okręcie mogłem zrobić wszystko. Szkoda, że nie widzieliście mnie wspinającego się na bocianie gniazdo. Nie było rzeczy, z którą bym sobie nie poradził. Wszystko wiedziałem. Ale teraz, kto może mi coś dać? I co ja mogę dać drugiej osobie? Magnolia przedstawiła swój cel: – Hm, w tej grupie chciałabym nauczyć się lepiej słuchać. Czy nie sądzisz, doktorze, że byłaby to dobra rzecz? Moja mama zawsze mi mówiła, jak ważne jest być dobrym słuchaczem. Dobry Boże! To będzie długa, bardzo długa sesja. W jaki sposób wypełnić czas, który pozostał do końca? Chociaż starałem się zachować pozory, czułem, że zaczynam wpadać w panikę. To będzie rzeczywiście świetna sesja pokazowa dla stażystów! Spójrzcie, z kim przyszło mi pracować: Dorothy w ogóle nie miała zamiaru nic mówić. Magnolia chciała się nauczyć słuchać. Martin, którego życie było pozbawione kontaktów z ludźmi, czuł, że nie ma nikomu nic do zaoferowania (Trzymałem się tego – to była moja jedna szansa na sto). Cel Carol, aby stać się bardziej asertywną i nie bać się konfliktów, był – miałem co do tego pewność – nieprawdziwy. Ona tylko udawała, że ze mną współpracuje. Poza tym, aby zachęcić kogoś do asertywnego zachowania, potrzebowałbym aktywnej grupy, w której pacjenci zadawaliby pytania i szczerze wyrażali swoją opinię. Dzisiaj raczej nie znajdzie się osoba, wobec której Carol będzie mogła zachować się asertywnie. Rosa dała mi cień nadziei – chodziło o jej przekonanie, że jest niezrozumiana i gorsza od innych. Może to będzie punkt zaczepienia. Może uda się pójść tym tropem. Zacząłem od strachu Carol przed asertywnym zachowaniem, prosząc ją o wyrażenie chociażby najmniejszej krytyki na temat sposobu, w jaki prowadziłem do tej pory grupę. Ale ona wzdragała się przed tym, zapewniając, że uważa mnie za wyjątkowo sympatycznego i kompetentnego psychoterapeutę. Zwróciłem się do Rosy. Nikt inny mi nie pozostał. Na moją prośbę, aby opowiedziała więcej o ludziach, którzy są od niej ważniejsi, stwierdziła, że nic jej się w życiu nie udało – nie ma

wykształcenia, przyjaciół, a wszystkie swoje szanse zmarnowała. Próbowałem odnieść jej komentarz do  tu-i-teraz (co zawsze zwiększa skuteczność terapii). – Popatrz na salę – zasugerowałem – i postaraj się opisać, dlaczego inni uczestnicy są od ciebie ważniejsi. – Zacznę od Carol – powiedziała, ożywiając się na to pytanie. – Ona jest piękna. Cały czas na nią patrzę. Patrzę na nią jak na piękny obraz. Jestem zazdrosna o jej ciało. Jest gładkie i doskonale proporcjonalne, podczas gdy ja – popatrzcie na mnie – jestem gruba i nabita. Popatrzcie na to – tutaj Rosa ujęła w dwa palce trzymilimetrowy fałd skóry na swoim brzuchu. To było czyste szaleństwo anorektyczki. Rosa, jak większość anorektyczek, tak wyćwiczyła się we wkładaniu kilku warstw odzieży, że łatwo było zapomnieć o jej wychudzeniu. Ważyła poniżej czterdziestu kilogramów. I jej podziw dla Carol, która była jeszcze chudsza od niej, świadczył o rozmiarach jej szaleństwa. Miesiąc temu, kiedy miałem dyżur telefoniczny, wezwano mnie na oddział z powodu omdlenia Carol. Przybyłem w momencie, gdy pielęgniarki przenosiły ją do łóżka. Jej szpitalna koszula rozchyliła się, odsłaniając pośladki, przez które przebijały ledwo osłonięte skórą główki kości udowych. Przypomniało mi to makabryczne fotografie więźniów oswobodzonych z obozów koncentracyjnych. Ale przekonywanie Rosy, że nie jest gruba, nie miało sensu. Zaburzenia w postrzeganiu własnego ciała są u anorektyków zbyt głębokie – próbowałem je podważać tak często i w tak wielu grupach i wiedziałem, że nie jestem w stanie zmienić toku ich rozumowania. Rosa ciągnęła swoje porównania. Martin i Dorothy zmagali się z o wiele poważniejszymi problemami niż ona. – Czasami – powiedziała – żałuję, że nie mam jakiegoś widocznego kalectwa, na przykład paraliżu. Czułabym się wtedy bardziej usprawiedliwiona. To tak poruszyło Dorothy, że podniosła głowę i po raz pierwszy (i, jak się okazało, ostatni) zabrała  głos podczas tej sesji: – Chcesz mieć sparaliżowane nogi? – zapytała chrapliwym szeptem. – Weź moje. Ku memu wielkiemu zdziwieniu Martin pośpieszył Rosie na odsiecz: – Nie, nie, Dorothy… czy dobrze zapamiętałem imię? Jesteś Dorothy, prawda? Rosa nie miała tego na myśli. Wiem, że ona nie chciała powiedzieć, że chciałaby twoje lub moje nogi. Popatrz na moje nogi. Popatrz na nie. Po prostu popatrz. Kto przy zdrowych zmysłach mógłby je chcieć? Jedyną zdrową ręką Martin zerwał przykrywające je prześcieradło. Okropnie zdeformowane, kończyły się dwoma lub trzema bezkształtnymi wypustkami. Reszta jego palców u stóp całkowicie zgniła. Dorothy i wszyscy pozostali uczestnicy szybko odwrócili wzrok od nóg Martina. Mimo mojego medycznego wykształcenia także we mnie wzbudziły odrazę. – Rosa po prostu użyła takiej figury retorycznej – ciągnął Martin. – Rozumiała przez to, że chciałaby mieć jakąś bardziej oczywistą chorobę, coś, co można zobaczyć. Nie chciała pomniejszyć naszego kalectwa. Zgadza się, Roso? Czy   to prawda, Roso?

Martin mnie zaskoczył. Pozwoliłem, aby kalectwo przesłoniło mi jego przenikliwą inteligencję. Ale on jeszcze nie skończył: – Czy mógłbym cię o coś zapytać, Roso? Nie chcę być wścibski, więc nie musisz mi odpowiadać,  jeśli nie chcesz. – Pytaj – odparła Rosa – ale mogę nie odpowiedzieć. – Jaki   jest twój stan? To znaczy, co jest z tobą nie w porządku? Jesteś rzeczywiście chuda, ale nie wyglądasz na chorą. Dlaczego dostajesz kroplówkę? – zapytał, wskazując zawieszoną na stojaku butelkę. – Nie jem. Dostaję jedzenie w kroplówce. – Nie jesz? Nie pozwalają ci jeść? – Nie, chcą, żebym jadła, ale ja nie chcę. – Przeczesując włosy palcami, Rosa wyraźnie czyniła próby przywrócenia się do porządku. – Czy nie jesteś głodna? – Martin nalegał. – Nie. Byłem zafascynowany tą wymianą zdań. Wokół pacjentów z zaburzeniami odżywiania każdy chodzi na  paluszkach (są tacy defensywni, krusi, zaprzeczający). Nigdy wcześniej nie widziałem, aby do pacjenta  z anoreksją mówiono tak szczerze. – Zawsze jestem głodny – powiedział Martin. – Szkoda, że nie widziałaś, co dzisiaj zjadłem na śniadanie: około dwunastu naleśników, jajka, a popiłem to dwoma szklankami soku pomarańczowego. – Zawiesił z wahaniem głos. – Nie jeść? Czy nigdy nie miałaś apetytu? – Nie. Przynajmniej od kiedy pamiętam. Nie lubię jeść. –   Nie lubić jeść? Widziałem malujący się na twarzy Martina wysiłek, kiedy usiłował to sobie wyobrazić. Był kompletnie zaskoczony – jakby spotkał kogoś, kto nie lubi oddychać. – Zawsze dużo jadłem. Zawsze lubiłem jeść. Kiedy moi starzy zabierali mnie na przejażdżkę samochodem, zawsze mieli ze sobą orzeszki i chipsy. W istocie taki miałem przydomek. – Jaki? – zapytała Rosa, obracając nieznacznie krzesło w stronę Martina. – Pan Chrupek. Moja mama i tata przybyli z Anglii i nazywali chipsy chrupkami 15 . Stąd nazywali mnie Panem Chrupkiem. Lubili jeździć do portu i patrzeć na wpływające wielkie statki. „Chodź, Panie Chrupek – mówili – jedziemy na przejażdżkę”. I wtedy biegłem do samochodu – a w bloku tylko my mieliśmy samochód. Wtedy miałem zdrowe nogi. Zupełnie jak ty, Roso. Martin pochylił się w wózku i spojrzał w dół. – Wygląda na to, że masz zdrowe nogi – trochę chude, znaczy, sama skóra i kości. Uwielbiałem biegać… Głos Martina zamarł. Jego twarz wyrażała konsternację, gdy z powrotem nakrywał nogi prześcieradłem. – Nie lubi jeść – powtarzał sobie pod nosem. – Zawsze lubiłem jedzenie. Myślę, że tracisz wiele

przyjemności. W tym momencie Magnolia, która, zgodnie z ustalonym przez siebie celem, uważnie słuchała Martina, odezwała się: – Roso, moje dziecko, przypominam sobie, kiedy mój Darnell był mały. Także czasami nie chciał jeść. I wiesz, co zrobiłam? Zmieniłam krajobraz! Wsiedliśmy do samochodu i pojechaliśmy do Georgii – mieszkaliśmy przy granicy. I w Georgii jadł. O mój Boże, jak jadł! Zawsze sobie tam żartowaliśmy z jego apetytu. Kochanie – tutaj Magnolia nachyliła się w kierunku Rosy i ściszyła głos do szeptu – może powinnaś opuścić Kalifornię, aby zacząć jeść. Próbując nadać tej rozmowie wymiar terapeutyczny, przerwałem ją i poprosiłem uczestników, aby zastanowili się nad zachodzącymi między nimi interakcjami (w żargonie nazywa się to „analizą  procesu”). – Roso, jakie uczucia wywołują w tobie pytania Martina i Magnolii oraz to, co dzieje się w grupie? – Pytania są w porządku. Nie mam nic przeciwko nim. Lubię Martina… – Czy mogłabyś mówić bezpośrednio do niego – poprosiłem. Rosa obróciła się do Martina. – Lubię cię. Nie wiem dlaczego. – Ponownie zwróciła się w moją stronę. – Jest tutaj od tygodnia, ale dopiero dzisiaj na grupie rozmawiamy ze sobą po raz pierwszy. To jest tak, jakbyśmy mieli ze sobą wiele wspólnego, choć wiem, że tak nie jest. – Czy czujesz się zrozumiana? – Zrozumiana? Nie wiem. Cóż… w jakiś dziwny sposób tak. Można to tak nazwać. – Zauważyłem to. Widziałem Martina, który próbował cię zrozumieć ze wszystkich sił. I nie próbował robić niczego innego. Nie słyszałem, aby starał się tobą kierować ani mówić ci, co masz robić, ani nawet mówić ci, że powinnaś jeść.   – Dobrze, że nie próbował. To by nic nie dało. – Mówiąc to, Rosa obróciła się do Carol, aby wymienić z nią porozumiewawcze uśmiechy. Chciałem potrząsnąć nimi tak, żeby zagrzechotały wszystkie kości. Chciałem krzyknąć: „Przestańcie pić tę dietetyczną colę! Zejdźcie z tych cholernych rowerów treningowych! To nie są żarty – od śmierci dzieli was dziesięć, dwanaście kilogramów i kiedy obie umrzecie, wasze życie będzie można streścić w dwuwyrazowym epitafium: «Umarłam chuda»”. Ale oczywiście zachowałem te myśli dla siebie. Jedynym skutkiem moich słów byłoby zerwanie cienkiej nici porozumienia, jaką udało mi się z nimi nawiązać. Zamiast tego powiedziałem Rosie: – Czy uświadamiasz sobie, że rozmawiając z Martinem, po części osiągnęłaś postawiony sobie cel? Powiedziałaś, iż chciałabyś, by ktoś cię zrozumiał, i wydaje mi się, że Martin właśnie to zrobił. Następnie zwróciłem się do Martina: – Jak się z tym czujesz? Martin po prostu wpatrywał się we mnie. Być może rozmowa z Rosą była najintensywniejszym kontaktem, jaki przeżył od lat.

– Pamiętaj – przypomniałem mu – iż na początku spotkania powiedziałeś, że nie jesteś już nikomu do niczego przydatny. A Rosa powiedziała, że jej pomogłeś. Usłyszałeś to? Martin przytaknął. Zauważyłem, że oczy mu zwilgotniały i że jest zbyt poruszony, aby dalej mówić. Ale to mi wystarczyło. Mimo trudnych początków udało mi się zrobić dobrą robotę z Martinem i Rosą. Przynajmniej nie wyjdziemy z niczym (i muszę przyznać, że myślałem jednocześnie o stażystach i pacjentach). Wróciłem do Rosy. – Co czujesz w związku z tym, co powiedziała ci Magnolia? Nie jestem pewien, czy wystarczy  opuścić Kalifornię, aby zacząć jeść, ale zauważyłem, że Magnolia wyciągnęła do ciebie przyjazną rękę. – Wyciągnęła rękę? Dziwnie to brzmi – powiedziała Rosa. – Nie myślę o Magnolii jak o kimś, kto wyciąga rękę. Dawanie jest dla niej czymś tak naturalnym jak oddychanie. Ona jest bratnią duszą. Żałuję, że nie mogę zabrać jej ze sobą do domu albo pojechać razem z nią. – Kochanie – Magnolia posłała Rosie szeroki uśmiech – nie chciałabyś ze mną mieszkać. Nie jestem w stanie ich wyplenić. Cały czas wracają. – Najwidoczniej Magnolia mówiła o swoich halucynacjach z robakami. – Powinniście zatrudnić Magnolię – powiedziała Rosa, zwracając się w moim kierunku. – Ona jest jedyną osobą, która mi naprawdę pomaga. I nie tylko mnie. Każdemu. Nawet pielęgniarki przychodzą do Magnolii ze swoimi kłopotami. – Dziecino, robisz coś z niczego. Tobie wiele nie potrzeba. Jesteś taka chuda, że łatwo można ci coś dać. I masz wielkie serce. Dlatego ludzie chcą się z tobą dzielić. A ja czuję się dobrze, kiedy pomagam innym. To dla mnie najlepsze lekarstwo. To moje najlepsze lekarstwo, doktorze – powtórzyła, uważnie mi się przyglądając. – Po prostu niech mi pan pozwoli pomagać ludziom. Przez kilka chwil nie byłem w stanie wydusić z siebie słowa. Magnolia mnie oczarowała – jej mądre oczy, promienny uśmiech i pełne kształty. I te ramiona – zupełnie jak ramiona mojej matki. Obwisłe fałdy skóry nie pozwalały dostrzec łokci. Jakie to uczucie być trzymanym i kołysanym w tych wielkich czekoladowych ramionach? Pomyślałem o swoim pełnym stresów życiu – pisaniu, uczeniu, konsultacjach, pacjentach, żonie, czworgu dzieciach, zobowiązaniach finansowych, inwestycjach i o śmierci mojej matki. Potrzebuję ukojenia – pomyślałem. Magnolia – ukojenie – to jest to, czego mi  potrzeba – ukojenia jej potężnych ramion. Przypomniał mi się refren starej piosenki Judy Collins: „Zbyt wiele smutku… zbyt wiele zła… ale gdybyś mógł… zebrać swe troski i dać je mnie… pozbyłbyś się ich… a ja bym wiedziała, co z nimi zrobić… daj mi je wszystkie”. Nie myślałem o tej piosence od bardzo dawna. Lata temu, kiedy po raz pierwszy usłyszałem melodyjny głos Judy Collins śpiewający: „Zbierz swe troski i daj je mnie”, poczułem taką potrzebę głęboko w sobie. Chciałem podbiec do radia, aby odnaleźć tę kobietę i utulić moje troski w jej ramionach. Rosa wyrwała mnie z marzeń:

– Doktorze Yalom, pytał się mnie pan wcześniej, dlaczego uważam, że inni tutaj są lepsi ode mnie. Teraz pan widzi, co miałam na myśli. Niech pan spojrzy, jaką niezwykłą osobą jest Magnolia. I Martin także. Oboje troszczą się o innych. Ludzie – moi znajomi, moje siostry – zawsze mi mówili, że jestem samolubna. Mieli rację. Nikomu w niczym nie pomagam. Nie mam nic do dania drugiemu człowiekowi. Chcę tylko, żeby ludzie zostawili mnie w spokoju. Magnolia nachyliła się w moim kierunku. – To dziecko jest takie zmyślne – powiedziała. „Zmyślne” zabrzmiało dosyć dziwnie. Czekałem, aż wyjaśni, co ma na myśli. – Powinieneś widzieć obrus, który wyhaftowała dla mnie na terapii zajęciowej. Pośrodku dwie róże, a wokół nich malutkie fiołki. Było ich chyba ze dwadzieścia. A na rogach wyszyła delikatny czerwony wzorek. Kochanie – Magnolia zwróciła się do Rosy – czy przyniesiesz ten obrus jutro na grupę? I ten rysunek, który namalowałaś? Rosa zarumieniła się i skinęła potakująco głową. Czas mijał. Uświadomiłem sobie nagle, że nie zajęliśmy się tym, co grupa mogłaby zaoferować Magnolii. Byłem zbyt oczarowany jej szczodrością i rozpamiętywaniem refrenu: „pozbyłbyś się ich… a ja wiedziałabym, co z nimi zrobić…”. – Magnolio, ty także powinnaś coś dostać od grupy. Rozpoczęłaś spotkanie, mówiąc, że na grupie chciałabyś nauczyć się słuchać. Ale jestem pod wrażeniem, naprawdę pod wrażeniem tego, jak dobrze potrafisz słuchać. I jesteś także bardzo dobrym obserwatorem: popatrz, jak szczegółowo potrafiłaś sobie przypomnieć obrus Rosy. Nie sądzę, żebyś potrzebowała zbyt wiele pomocy w nauce słuchania. Jak jeszcze moglibyśmy ci pomóc na grupie? – Hm. Nie wiem, jak ta grupa może mi pomóc. – Usłyszałem dzisiaj dużo dobrych rzeczy na twój temat. Jak się w związku z tym czujesz? – To oczywiste, że czuję się z tym dobrze. – Magnolio, coś mi mówi, iż takie rzeczy słyszałaś już wcześniej – ludzie kochają cię za to, że tak dużo im z siebie dajesz. Pielęgniarki powiedziały mi dzisiaj przed sesją ważną rzecz: że wychowałaś syna i piętnaścioro przybranych dzieci i nigdy nie przestajesz poświęcać się innym. – Nie teraz. Teraz nie mogę już nic dać. Nie mogę poruszać nogami… i te robaki. – Wzdrygnęła się nagle, ale z twarzy nie zniknął jej ciepły uśmiech. – Ach, nie chcę więcej wracać do domu. – Myślę, Magnolio, że raczej nie ma sensu mówić ci rzeczy, o których od dawna wiesz. Jeśli mamy ci tutaj pomóc, chcielibyśmy dać ci coś więcej. Może moglibyśmy pomóc ci dowiedzieć się czegoś nowego o samej sobie, powiedzieć ci o twoich białych plamach – o rzeczach, z których nie zdajesz sobie sprawy. – Och, czy nie powiedziałam ci, że dla mnie najlepszą pomocą jest pomaganie innym? – Wiem o tym i to jest jedna z rzeczy, którą naprawdę w tobie lubię. Ale wiesz, że  każdy czuje się dobrze, będąc pomocny dla innych. Jak Martin – spójrz, ile dla niego znaczy to, że pomógł Rosie,

starając się ją zrozumieć. – Martin jest kimś. Nie porusza się zbyt dobrze, ale ma głowę na karku, naprawdę tęgą głowę. – Pomagasz innym i jesteś w tym dobra. Jesteś cudowna i zgadzam się z Rosą, że szpital powinien cię zatrudnić. Ale, Magnolio – tutaj zrobiłem pauzę, aby nadać słowom większą siłę –   także innym dobrze  by zrobiło, gdyby mogli ci pomóc. Kiedy tylko dajesz z siebie, pozbawiasz innych tego, co mogliby zyskać, pomagając tobie. Kiedy Rosa powiedziała, że chciałaby z tobą zamieszkać, pomyślałem, jak wspaniale byłoby, gdybyś się zaopiekowała także mną. Chciałbym tego. Pragnąłbym tego. Ale kiedy dłużej się nad tym zastanowiłem, uświadomiłem sobie, że nigdy nie byłbym w stanie się odwdzięczyć, pomagając tobie, ponieważ nigdy nie narzekasz i nigdy o nic nie prosisz. W istocie – znów zawiesiłem na moment głos –   nie miałby m nigdy przyjemności z tego, że coś c i z siebie dałem. – Och, nigdy nie myślałam o tym w ten sposób. – Magnolia kiwnęła głową ze zrozumieniem. Jej uśmiech zniknął. – Ale to prawda, nie sądzisz? Może powinniśmy tutaj w grupie pomóc ci nauczyć się skarżyć? Możesz potrzebujesz doświadczyć, co to znaczy być wysłuchanym. – Moja mama zawsze mówiła, że stawiam się na ostatnim miejscu. – Nie zawsze zgadzam się z matkami. W istocie zazwyczaj się z nimi nie zgadzam, ale w tym przypadku myślę, że twoja mama miała rację. Dlaczego więc nie spróbować ponarzekać? Powiedz nam, co cię boli? Co chcesz w sobie zmienić?   – Mam kłopoty ze zdrowiem… te łażące po mnie świństwa. I te nogi. Nie mogę nimi ruszać. – To dobry początek, Magnolio. I wiem, że to są rzeczywiste problemy w twoim życiu. Chciałbym, żebyśmy wszyscy mogli ci w tym pomóc, ale tu grupa nie jest w stanie nic zrobić. Spróbuj ponarzekać na rzeczy, w których moglibyśmy ci pomóc. – Źle się czuję w moim domu. Jest okropny. Nie mogę, a może   nie chcę wyplenić tego robactwa. Nie chcę tam wracać. – Wiem, że źle się czujesz w domu i że narzekasz na nogi i robactwo. Ale te rzeczy nie są tobą. To są prostu rzeczy  związane z tobą, a nie istota twojego ja. Spójrz w głąb siebie. Co chciałabyś tam zmienić? – Hm, nie jestem zadowolona ze swojego życia. Żałuję wielu rzeczy. Czy to masz na myśli, doktorze? – Dokładnie – przytaknąłem z zapałem. – Zawiodłam samą siebie – mówiła dalej. – Zawsze chciałam być nauczycielką. Marzyłam o tym. Ale nigdy nią nie zostałam. Czasami, kiedy jestem przygnębiona, myślę, że niczego nie osiągnęłam. – Ależ Magnolio – odezwała się Rosa – zobacz, ile zrobiłaś dla Darnella i tych wszystkich przybranych dzieci. I to ma być nic? – Czasami myślę, że to nic. Darnell do niczego nie dojdzie i niczego nie osiągnie. Zupełnie jak jego ojciec. Rosa nie dała jej dokończyć. Podekscytowanym głosem powiedziała, że jej dzieci są wspaniałe. Mówiła do mnie, jak gdybym był sędzią, a ona adwokatem broniącym Magnolii. Nie miała warunków,

żeby się uczyć, doktorze Yalom. Kiedy była nastoletnią dziewczyną, jej ojciec zmarł, a matka zniknęła na piętnaście lat. Nagle włączyła się Carol, także mówiąc do mnie: – Musiała sama wychować siedmioro rodzeństwa. – Nie sama. Miałam dużo pomocy od pastora, Kościoła i wielu dobrych ludzi. Ignorując sprzeciw Magnolii, Rosa zwróciła się do mnie: – Spotkałam Magnolię rok temu, kiedy razem byłyśmy w szpitalu, i któregoś dnia, po wypisie, wsiadłyśmy do samochodu i przez całe popołudnie jeździłyśmy – przez Palo Alto, Stanford, Menlo Park aż na wzgórza. Magnolia była moją przewodniczką. Pokazała mi wszystko, nie tylko te ważne miejsca z turystycznych przewodników, ale wszystkie miejsca związane z przeszłością tego hrabstwa, także te, w których zdarzyło się coś ciekawego w ciągu ostatnich trzydziestu, czterdziestu lat. To była najwspanialsza przejażdżka, jaką kiedykolwiek odbyłam. – Co czujesz, słuchając słów Rosy, Magnolio? Magnolia znów złagodniała. – To dobrze, to dobrze. To dziecko wie, że ją kocham. – Tak więc, Magnolio – powiedziałem – wygląda na to, że mimo wszystko, mimo wszystkich piętrzących się przeciwności, zostałaś nauczycielką. I to dobrą nauczycielką! Nareszcie grupa zaczynała pracować. Z dumą patrzyłem na stażystów. Mój ostatni komentarz – wspaniały przykład spojrzenia na życie Magnolii z innego punktu widzenia – był majstersztykiem. Miałem nadzieję, że go usłyszeli. Magnolia z pewnością usłyszała. Wyglądała na głęboko poruszoną i płakała przez kilka minut. Uszanowaliśmy to, siedząc w całkowitej ciszy. Następne słowa Magnolii zaskoczyły mnie. Najwyraźniej nie słuchałem jej dość uważnie. – Masz rację, doktorze. Masz rację. – I później dodała: – Masz rację i jej nie masz. Miałam sen. Chciałam być prawdziwą nauczycielką, dostawać nauczycielską pensję, mieć prawdziwych uczniów, którzy mówiliby do mnie: pani Clay. O tym myślałam. – Ale Magnolio – upierała się Rosa – pomyśl o tym, co   zrobiłaś. Pomyśl o Darnellu i tych piętnaściorgu przybranych dzieciach, które nazywają cię mamą.   – To nie ma nic wspólnego z tym, czego pragnęłam i o czym marzyłam – powiedziała Magnolia silnym i ostrym głosem. – Miałam takie sny, jakie mają biali ludzie. Czarni też mają swoje sny! Nie udało mi się moje małżeństwo. Chciałam małżeństwa na całe życie, a skończyło się na czternastu miesiącach. Byłam głupia. Wybrałam niewłaściwego mężczyznę. Lubił dżin – o wiele bardziej niż mnie. Bóg mi świadkiem – mówiła dalej, zwracając się do mnie – że aż do tego spotkania nigdy nie mówiłam źle o moim mężu. Och, nie chciałabym, aby Darnell usłyszał kiedykolwiek coś złego o swoim tacie. Ale masz rację, doktorze. Masz rację. Żałuję wielu rzeczy. Tylu rzeczy nie zrobiłam. Moje marzenia nie spełniły się. Czasami czuję się naprawdę rozgoryczona. – Cicho szlochała, a łzy ściekały jej po policzkach. Po chwili

odwróciła się do okna i zaczęła drapać się po całym ciele, najpierw delikatnie, a później coraz głębiej wbijając paznokcie w skórę. – Naprawdę rozgoryczona. Naprawdę rozgoryczona – powtarzała. Byłem zdezorientowany. Podobnie jak Rosa, czułem narastający niepokój. Chciałem powrotu dawnej Magnolii. Jej drapanie denerwowało mnie. Czy usiłowała pozbyć się robaków, czy może swojej czarnej skóry? Chciałem złapać ją za nadgarstki i unieruchomić jej ręce, zanim pokaleczy się do krwi. Długa przerwa i potem jej słowa: – Są też inne sprawy, o których mogłabym powiedzieć, ale są bardzo osobiste. Wiedziałem, że Magnolia była na to gotowa. Przy najmniejszej zachęcie powiedziałaby wszystko. Ale powiedziała więcej, niż mogliśmy wytrzymać. Zbyt dużo. Oszalałe oczy Rosy mówiły mi: „Proszę, proszę, już wystarczy. Dość!”. Ja także czułem, że wystarczy. Uchyliłem pokrywkę, ale nie chciałem zaglądać, co się pod nią kryje. Po dwóch lub trzech minutach Magnolia przestała płakać i drapać się. Powoli na jej twarz powrócił  uśmiech, a głos złagodniał. – Ale później zrozumiałam, że dobry Bóg ma swoje powody, obarczając każdego z nas ciężarem. Czy nie byłoby cudowne, gdybym odkryła, dlaczego tak bardzo zostałam doświadczona? Uczestnicy nic nie mówili. Najwyraźniej zakłopotani, wszyscy – nawet Dorothy – siedzieli z oczami utkwionymi w krajobraz za oknem. To jest, próbowałem siebie przekonać, dobra terapia: Magnolia musiała stawić czoło swoim demonom i w ten sposób przygotowała się na dalszą terapię. Mimo to czułem, że ją zbezcześciłem. Być może inni uczestnicy grupy czuli to samo. Lecz nikt niczego  nie powiedział. Zapadła grobowa cisza. Popatrzyłem na każdego z obecnych, zachęcając go wzrokiem do  zabrania głosu. Być może Magnolia stała się dla mnie za bardzo symbolem opiekuńczej i kochającej matki. Ale jej ostatnia wypowiedź ukazała mi jej prawdziwe oblicze. Męczyłem się, szukając słów, za pomocą których mógłbym powiedzieć grupie o zbezczeszczeniu Magnolii. Nic nie przyszło mi na myśl. W mojej głowie panowała pustka. Dając za wygraną, z bólem ograniczyłem się do wyświechtanej formułki, którą powtarzałem dziesiątki razy na wszystkich grupach terapeutycznych: – Magnolia powiedziała ważne rzeczy. Jakie uczucia to w was wywołało? Nienawidziłem tych słów, ich zwyczajności i banalności. Wstydząc się swoich słów, zapadłem się w fotelu. Dokładnie znałem odpowiedzi uczestników i zniechęcony czekałem na ich zdawkowe komentarze. – Czuję, że dopiero teraz naprawdę cię poznałem, Magnolio. – Czuję, że stałaś mi się bliższa. – Stałaś się dla mnie osobą z krwi i kości. Nawet jedna ze stażystek, rezygnując ze swojej roli cichego obserwatora, wtrąciła: – Ja także, Magnolio. Stałaś się dla mnie kimś autentycznym, kimś, z kim mogę nawiązać kontakt. Wyrazistą i żywą osobą. Nasz czas się skończył. Musiałem w jakiś sposób podsumować sesję i podać jasną i zrozumiałą dla

wszystkich interpretację: – Magnolio, to było trudne, ale ważne spotkanie. Jeśli mogę zrekapitulować, to zaczęliśmy od stwierdzenia, że nie potrafisz się skarżyć i może nawet nie dajesz sobie prawa, żeby się skarżyć. To, co dzisiaj przeżyłaś, nie należało do najprzyjemniejszych rzeczy, ale to jest punkt wyjścia do dalszej pracy nad sobą. Problem polega na tym, że jest w tobie wiele bólu i jeśli nauczysz się go wyrażać i radzić sobie z nim bezpośrednio, tak jak zrobiłaś to dzisiaj, nie będziesz musiała wyrażać go w sposób   pośredni – na przykład poprzez problemy w twoim domu, z twoimi nogami i może nawet poprzez przekonanie o robakach na twoim ciele. Magnolia milczała. Patrzyła prosto na mnie oczami pełnymi łez. – Czy rozumiesz, o co mi chodzi, Magnolio? – Rozumiem, doktorze. Rozumiem naprawdę dobrze. – Wytarła oczy maleńką chustką do nosa. – Przepraszam, że zajęłam tyle czasu. Nie powiedziałam wam wcześniej, a może powinnam, że jutro mija  równo rok od śmierci mojej mamy. – Wiem, co znaczy to uczucie, Magnolio. Straciłem matkę w zeszłym miesiącu. Zaskoczyłem samego siebie. Zwykle nie byłbym taki szczery w stosunku do pacjenta, którego ledwo znam. Myślę, że chciałem coś jej dać. Ale Magnolia nie doceniła mojego podarunku. Grupa zaczęła się rozchodzić. Otwarto drzwi. Weszły pielęgniarki, aby pomóc pacjentom wyjść. Przypatrywałem się wywożonej na wózku i zawzięcie drapiącej się Magnolii. W trakcie dyskusji, która nastąpiła po zakończeniu sesji, w pełni mogłem nacieszyć się owocami mojej pracy. Stażyści nie szczędzili pochwał. Przede wszystkim byli pod wrażeniem spektaklu, podczas którego udało się osiągnąć tak wiele z czegoś zapowiadającego się tak słabo. Mimo niewielkiej ilości materiału i braku motywacji ze strony pacjentów w grupie wytworzyły się znaczące interakcje: pod koniec spotkania uczestnicy, którzy w większości byli nieświadomi istnienia innych pacjentów na oddziale, zaangażowali się i zainteresowali sobą nawzajem. Stażyści byli także pod wrażeniem mojej końcowej interpretacji problemów Magnolii: gdyby bezpośrednio zwracała się o pomoc, znikłyby jej symptomy, które były ukrytą, symboliczną formą wołania o pomoc. – Jak tego dokonałeś? – pytali zachwyceni. Na początku spotkania Magnolia wydawała się taka niedostępna. To nie było trudne, powiedziałem. Jeżeli znajdziecie właściwy klucz, możecie otworzyć drzwi do wnętrza każdej cierpiącej osoby. W przypadku Magnolii było to odwołanie się do jej najgłębszych wartości – potrzeby służenia innym. Zmiękczyłem jej opór, przekonując ją, że mogłaby pomóc innym, pozwalając im, aby także pomogli jej. W trakcie naszej rozmowy Sarah, naczelna pielęgniarka, uchyliła drzwi i podziękowała mi za przyjście. – Znowu dokonałeś cudu, Irv. Powiem ci coś miłego. Zanim wyjdziesz, zerknij na pacjentów podczas lunchu i zwróć uwagę, jak się ze sobą trzymają. Co zrobiłeś z Dorothy? Czy możesz uwierzyć, że ona,

Martin i Rosa   rozmawiają ze sobą? Słowa Sarah brzmiały mi w uszach, kiedy pedałowałem z powrotem na wydział. Wiedziałem, że mam wszelkie powody, aby być zadowolonym z efektów mojej pracy. Stażyści mieli rację: to było dobre  spotkanie – wręcz świetne – ponieważ nie tylko sprawiło, że polepszyły się relacje w życiu tych pacjentów, ale – jak wskazywały słowa Sarah – dzięki niemu bardziej zaangażowali się we wszystkie formy terapii na oddziale. Przede wszystkim pokazałem im, że nie istnieje nudny czy pusty pacjent – lub grupa. W każdym  pacjencie, w każdej sytuacji klinicznej tkwi zalążek głębokiego ludzkiego dramatu. A sztuka psychoterapii polega właśnie na wyzwoleniu tego dramatu. Ale dlaczego to spotkanie przyniosło mi tak niewiele satysfakcji? Czułem się winny, jakbym zrobił coś niestosownego. Pochwały, które zawsze tyle dla mnie znaczyły, tym razem nie sprawiły mi większej przyjemności. Studenci (ukradkiem przeze mnie „podprowadzeni”) nauczyli mnie jednej ważnej rzeczy. W ich oczach to ja byłem autorem trafnych interpretacji, dokonałem cudu i poprowadziłem grupę pewną ręką według założonego z góry planu. Tylko ja znałem prawdę: przez całe spotkanie miotałem się i w znacznym stopniu improwizowałem. Zarówno studenci, jak i pacjenci uważali mnie za kogoś, kim nie byłem, za kogoś więcej, niż byłem i mogłem być. Uświadomiłem sobie, że pod tym względem Magnolia, archetypiczna matka opiekunka, i ja mieliśmy ze sobą wiele wspólnego. Przypomniałem sobie, że małe jest piękne. Moim zadaniem było przeprowadzenie pojedynczej sesji grupowej i udzielenie pomocy tylu uczestnikom, ilu się tylko dało. Czy nie zrobiłem tego? Przyjrzałem się grupie z punktu widzenia każdego z jej pięciu uczestników. Martin i Rosa? Dobra robota. Byłem tego pewien. Cele, które sobie postawili, zostały do pewnego stopnia zrealizowane. Pogrążony w rozpaczy Martin zobaczył, że może coś zaoferować drugiemu człowiekowi. Udało mi się także zachwiać przekonaniem Rosy, że każda różniąca się od niej osoba – to znaczy każda, która nie jest anorektykiem – nie rozumie jej i próbuje nią manipulować. Dorothy i Carol? Mimo że nie zabierały głosu, z uwagą śledziły przebieg sesji. Być może skorzystały na samej obserwacji: przyglądanie się, jak inni rozwiązują swoje problemy w trakcie terapii, zachęca pozostałych do zaangażowania się i skutecznej pracy nad samym sobą. A Magnolia? Tutaj tkwił problem. Czy pomogłem Magnolii? Czy w ogóle można było jej pomóc? Z rozmowy z naczelną pielęgniarką dowiedziałem się, iż nie pomogły jej żadne leki psychotropowe i że każdy, włączając jej wieloletniego psychoterapeutę, zrezygnował z prowadzenia z nią jakiejkolwiek terapii wglądowej 16 . Czy miałaby sens kolejna próba? Czy jej pomogłem? Wątpiłem w to. Chociaż stażyści uważali moją końcową interpretację za niezwykle trafną i mimo że za taką mogła rzeczywiście uchodzić, w głębi serca zdawałem sobie sprawę z całej jej sztuczności – nie było najmniejszej szansy, aby mogła poskutkować w przypadku Magnolii. Jej symptomy – niewyjaśniony paraliż nóg, urojenia o robakach na ciele, przekonanie, że inwazja robactwa jest efektem spisku – były zbyt poważne, aby mogła pomóc sama psychoterapia. Nawet w najbardziej sprzyjających

warunkach – przy nieograniczonym dostępie do dobrze wyszkolonych psychoterapeutów – psychoterapia niewiele mogła zaoferować Magnolii. I co więcej, nie było żadnych sprzyjających warunków: Magnolia nie miała ani pieniędzy, ani ubezpieczenia i po wypisaniu ze szpitala groził jej powrót do jakiegoś ośrodka opiekuńczego bez szans na dalszą psychoterapię. Moje przekonanie, że podana przeze mnie interpretacja będzie dla niej wstępem do dalszej pracy nad sobą, było czystym złudzeniem. Biorąc te wszystkie czynniki pod uwagę, jaką moc oddziaływania miała w istocie moja interpretacja? I w jakim sensie? Jej siła była moim przywidzeniem. W istocie moja wypowiedź była skierowana nie przeciwko siłom pętającym Magnolię, ale do moich studentów. Magnolia stała się natomiast ofiarą mojej próżności. Teraz byłem bliższy prawdy. Mimo to mój niepokój nie ustępował. Zacząłem się zastanawiać, dlaczego aż do tego stopnia pomyliłem się w ocenie sytuacji. Złamałem fundamentalną zasadę psychoterapii, która mówi, że nie wolno pozbawiać pacjenta jego mechanizmów obronnych, jeśli nie ma się niczego, co można by mu zaoferować w zamian. Ale dlaczego tak postąpiłem? Dlaczego Magnolia stała się dla mnie taka ważna? Podejrzewałem, że odpowiedź na to pytanie leży w mojej reakcji na śmierć matki. Jeszcze raz przypomniałem sobie przebieg sesji w grupie. W którym momencie poczułem się tak silnie  zaangażowany emocjonalnie? To było w momencie, kiedy po raz pierwszy ujrzałem Magnolię – jej  uśmiech i potężne ramiona. Ramiona mojej matki. Jakże one przyciągnęły moją uwagę! Jak bardzo  pragnąłem znaleźć w nich ukojenie. I ta piosenka, którą śpiewała Judy Collins – jak brzmiały jej słowa? Szukałem ich w pamięci. Ale zamiast piosenki przypomniałem sobie wydarzenia z dawno zapomnianego popołudnia. W sobotnie popołudnia, kiedy miałem osiem czy dziewięć lat i mieszkałem w Waszyngtonie, mój przyjaciel Roger  i ja często jeździliśmy rowerami do parku leśnego zwanego „Domem Weterana” i urządzaliśmy tam sobie  piknik. Pewnego dnia, zamiast wziąć ze sobą hot dogi, postanowiliśmy z domu graniczącego z parkiem  ukraść kurę i upiec ją na ognisku, które przygotowaliśmy na słonecznej leśnej polanie. Ale najpierw trzeba było ją zabić – po raz pierwszy zetknąłem się ze śmiercią. Roger przejął inicjatywę i uderzył kurę wielkim kamieniem. Chociaż zakrwawiona i zmiażdżona, nie przestawała walczyć o życie. Byłem przerażony. Odwróciłem się, nie mogąc znieść widoku tych walczących o życie resztek. To było ponad moje siły. Chciałem to wszystko odwrócić. Nie chciałem stać się nigdy  dorosłym. Potrzebowałem matki. Chciałem wrócić do domu, aby mogła utulić mnie w ramionach. Chciałem cofnąć czas, wymazać wszystko z pamięci i zacząć dzień od nowa. Ale nie było odwrotu  i pozostało mi tylko patrzeć, jak Roger łapie kurczę za pogruchotaną głowę i wykręca ją dopóty, dopóki ptak nie przestał się ruszać. Musieliśmy go oskubać, oczyścić i nadziać na rożen. Najprawdopodobniej upiekliśmy go na rożnie i zjedliśmy. Być może nawet ze smakiem. I chociaż przypominam sobie bardzo dokładnie pragnienie, by odwrócić bieg wydarzeń, nie pamiętam nic z tego, co później zrobiliśmy. Wspomnienie tego popołudnia tkwiło mi tak mocno w pamięci, że nie pozostało mi nic innego, jak

tylko zastanowić się nad przyczynami jego pojawienia się po tylu dziesiątkach lat. Co łączyło wypełnioną wózkami inwalidzkimi salę terapeutyczną z wydarzeniami przy ognisku w zagajniku Domu Weterana. Być może łączyła je świadomość przekroczenia jakiejś niedozwolonej granicy – pozwoliłem sobie na zbyt wiele z Magnolią. Być może było to poczucie nieodwracalności czasu. A może ból i tęsknota za matką, która ochroniłaby mnie przed brutalnością życia i śmierci. Chociaż wciąż odczuwałem niesmak po sesji w grupie, lepiej rozumiałem jego przyczyny: bez wątpienia kryła się za tym moja głęboka tęsknota za troskliwą matką, której uosobieniem była właśnie Magnolia. A moja matka właśnie niedawno umarła… Czy nie specjalnie odarłem ze świętości Magnolię, zbezcześciłem ją i pozbawiłem władzy, aby pozbyć się tęsknoty za prawdziwą matką? Ta piosenka – ta piosenka matki opiekunki – znów stanęła mi w pamięci: „Zbierz swe troski i daj mi je… Pozbyłbyś się ich… a ja bym wiedziała, co z nimi zrobić…”. Głupie, infantylne słowa. Z trudem mogłem sobie przypomnieć przytulne, szczodrobliwe i ciepłe miejsce, do którego mnie kiedyś prowadziły. Teraz te słowa nie były mi już do niczego potrzebne. Tak jak trzeba zamrugać oczami, aby dostrzec złudzenia optyczne Vasarely’ego i Eschera   17 , tak ja próbowałem powrócić do atmosfery tamtych dni – ale bezskutecznie.   Czy mógłbym poradzić sobie bez tej iluzji? Przez całe życie szukałem wsparcia u różnych matek opiekunek. Ich twarze pojawiły mi się przed oczami: moja umierająca matka, od której zawsze czegoś chciałem – nie wiem czego – nawet wtedy, gdy wydawała już ostatnie tchnienie. Wiele czułych czarnoskórych służących, których imiona już dawno zatarły się w mojej pamięci, a które opiekowały się mną, kiedy byłem niemowlęciem i dzieckiem. Moja siostra, która sama spragniona miłości, dzieliła się ze mną tym, co miała. Udręczeni nauczyciele, którzy jednak nie szczędzili mi pochwał, czy mój dawny analityk, który lojalnie i w milczeniu towarzyszył mi przez trzy lata. Teraz lepiej zrozumiałem, jak wszystkie te uczucia – nazwijmy je „przeciwprzeniesieniem” – spowodowały, że udzielenie skutecznej pomocy Magnolii było z mojej strony prawie niemożliwe. Gdybym po prostu pozwolił jej być, grzejąc się w jej cieple tak jak Rosa, stawiając sobie małe cele, miałbym później do siebie pretensje o to, że wykorzystałem pacjentkę, by zaznać pocieszenia. Jednakże podważyłem jej mechanizmy obronne i potępiałem teraz siebie za swoje poczucie wielkości i wykorzystanie Magnolii do celów dydaktycznych. Nie chciałem albo nie potrafiłem zdystansować się wobec moich uczuć, żeby spotkać prawdziwą Magnolię – Magnolię z krwi i kości, a nie wyimaginowaną osobę, której obraz sobie stworzyłem. Następnego dnia po spotkaniu grupy Magnolia została wypisana ze szpitala i przez okno apteki zobaczyłem ją czekającą na szpitalnym korytarzu. Oprócz swojego malutkiego, delikatnego koronkowego czepka i niebieskiego haftowanego koca, który okrywał jej nogi na wózku inwalidzkim, wyglądała normalnie – znużona i w zniszczonym ubraniu, niczym nie wyróżniała się z długiej, szarej kolejki stojących przed i za nią interesantów. Skinąłem jej głową, ale nie zauważyła mnie, i poszedłem dalej. Kilka minut później zreflektowałem się i wróciłem do niej. Wciąż siedziała przy oknie i pakowała

otrzymane lekarstwa do małej wyszywanej torebki, leżącej na jej kolanach. Obserwowałem, jak jechała w kierunku wyjścia, zatrzymała się, otworzyła torebkę, wyciągnęła z niej małą chusteczkę, zdjęła grube okulary w złotych oprawkach i delikatnie wytarła łzy cieknące jej po policzkach. Podszedłem do niej. – Witaj, Magnolio, pamiętasz mnie? – Twój głos wydaje mi się znajomy – powiedziała, zakładając z powrotem okulary. – Poczekaj chwilę, aż będę mogła na ciebie spojrzeć. – Popatrzyła na mnie, zamrugała dwa lub trzy razy oczami i szeroko się do mnie uśmiechnęła. – Doktor Yalom, oczywiście, że cię pamiętam. Miło mi, że się zatrzymałeś, aby pogadać. Chciałam z tobą porozmawiać na osobności. – Pokazała mi krzesło na końcu korytarza. – Widzę tam miejsce dla ciebie. Swoje mam ze sobą. Czy mógłbyś mnie tam zawieźć? Kiedy usiadłem, Magnolia powiedziała: – Musiałeś zobaczyć moje łzy. Nie mogę dzisiaj nad nimi zapanować. Coraz bardziej się bojąc, że przyczyną tych łez były wydarzenia na sesji w grupie, powiedziałem łagodnie: – Magnolio, czy twoje łzy mają coś wspólnego ze wczorajszym spotkaniem grupy? – Grupy? – Popatrzyła na mnie z niedowierzaniem. – Doktorze Yalom, nie zapomniałeś, co powiedziałam pod koniec spotkania? Dzisiaj upływa dokładnie rok od śmierci mojej mamy. – Oczywiście, przepraszam, że tak wolno myślę. W moim życiu także dzieje się zbyt wiele, Magnolio. – Uspokojony, szybko powróciłem do roli terapeuty. – Z pewnością bardzo ci jej brakuje, prawda? – O tak. A pamiętasz, że Rosa ci powiedziała, iż moja mama odeszła któregoś dnia, kiedy miałam kilkanaście lat, i pojawiła się znów dopiero po piętnastu latach. – A czy po powrocie troszczyła się o ciebie? Czy stała się dla ciebie prawdziwą matką? – Matka jest matką. Ma się ją tylko jedną. Ale wiesz, mama nigdy o mnie specjalnie nie dbała, a umarła w wieku dziewięćdziesięciu lat. Po prostu była obok mnie. Przypisywałam jej ważniejszą rolę, niż rzeczywiście spełniała, ale było mi to potrzebne. Rozumiesz, o co mi chodzi? – Rozumiem dokładnie, o co ci chodzi, Magnolio. Naprawdę rozumiem. – Może nie powinnam tego mówić, doktorze, ale wydaje mi się, że jesteś podobny do mnie – także brakuje ci matki. Doktorzy też potrzebują matek, tak jak matki potrzebują matek. – Masz rację, Magnolio. Masz szósty zmysł, jak powiedziała Rosa. Ale wspomniałaś, że chcesz ze mną rozmawiać? – Tak, tak jak już powiedziałam – o twojej tęsknocie za matką. To jedna sprawa. I o tym spotkaniu grupowym. Chciałam ci po prostu podziękować, to wszystko. Dużo mi ono dało. – Czy możesz mi powiedzieć, co ci dało? – Dowiedziałam się czegoś ważnego. Dowiedziałam się, że mam dość wychowywania dzieci. Mam tego dość raz na zawsze… – Jej głos zamarł, a spojrzenie odpłynęło gdzieś w głąb korytarza. Czegoś ważnego? Na zawsze? – Słowa Magnolii zaintrygowały mnie. Chciałem dłużej z nią

porozmawiać i poczułem się rozczarowany, kiedy powiedziała:   – O, popatrz, idzie po mnie Claudia. Claudia potoczyła wózek Magnolii do drzwi frontowych, gdzie czekał na nią mikrobus, który miał ją zabrać do wyznaczonego domu opieki. Odprowadziłem ją na zewnątrz i obserwowałem, jak podnośnik  zainstalowany z tyłu mikrobusu wciąga ją do środka. – Do widzenia, doktorze Yalom – powiedziała, machając do mnie. – Uważaj na siebie. Dziwne, zadumałem się, przyglądając się odjeżdżającemu pojazdowi. Ja, który strawiłem życie na poznawaniu świata drugiego człowieka, nie zdawałem sobie sprawy, naprawdę nie zdawałem sobie sprawy aż do spotkania z Magnolią, że ci, którzy stają się dla nas mitem, sami także żyją mitami. Cierpią. Opłakują śmierć matki. Szukają szczęścia. Są wściekli na życie i być może muszą stać się inwalidami, aby przestać dawać.

4. Siedem zaawansowanych lekcji z terapii żalu

Dawno temu Earl, mój przyjaciel od wielu lat, zadzwonił do mnie, aby mi powiedzieć, że u jego  najbliższego przyjaciela, Jacka, wykryto złośliwego i nienadającego się do operacji raka mózgu. Zanim zdążyłem złożyć wyrazy współczucia, powiedział: – Słuchaj, Irv, dzwonię w imieniu kogoś innego. Chodzi o bardzo ważną dla mnie przysługę. Czy przyjąłbyś na terapię żonę Jacka, Irene? Jack umiera w okropny sposób – być może jest to najgorsza  z możliwych śmierci. To, że Irene jest chirurgiem, nic w tej sytuacji nie pomoże: będzie wiedziała za dużo i przeżyje straszne chwile, przyglądając się bezradnie, jak rak powoli wyżera mu mózg. A potem zostanie sama z małą córką i pracą na cały etat. Jej przyszłość jawi się jak koszmar. Po wysłuchaniu prośby Earla chciałem mu pomóc. Chciałem zrobić wszystko, o co prosił. Ale istniały pewne przeszkody. Dobra terapia wymaga zachowania jasno określonych granic, a ja znałem zarówno Jacka, jak i Irene. Co prawda niezbyt dobrze, ale spotkaliśmy się na kilku obiadach w domu Earla. Raz nawet zdarzyło mi się oglądać z Jackiem rozgrywki o mistrzostwo ligi w bejsbolu i parę razy grałem z nim w tenisa. Wszystko to powiedziałem Earlowi, a także, sprawiając mu jeszcze więcej bólu, dodałem: – Prowadzenie terapii z osobą, z którą utrzymujesz kontakty towarzyskie, nigdy nie wróży nic dobrego. Najlepsze, co mogę zrobić, to polecić ci kogoś bardzo kompetentnego – kogoś, kto nie zna  rodziny. – Wiedziałem, że tak powiesz – odrzekł. – Przygotowałem Irene na taką odpowiedź. Przerabialiśmy to w kółko, ale ona nie pójdzie na wizytę do nikogo innego. Jest dość uparta i chociaż psychiatria nie budzi jej zbytniego respektu, myśli tylko o tobie. Mówi, że przyglądała się twojej pracy i jest przekonana, Bóg wie dlaczego, że tylko ty jesteś wystarczająco mądry. – Pozwól mi się z tym przespać. Oddzwonię do ciebie jutro – powiedziałem, kończąc rozmowę. Co zrobić? Z jednej strony przyjacielskie zobowiązania: Earl i ja nigdy niczego sobie nie odmówiliśmy. Ale możliwość przekroczenia owej granicy przyprawiała mnie o ból głowy. Earl i jego żona Emily byli jednymi z najbliższych mi osób. A Emily z kolei była najlepszą przyjaciółką Irene. Już sobie wyobrażałem, jak plotkują na mój temat. O tak, odezwały się we mnie dzwonki ostrzegawcze. Ale je wyciszyłem. Wymusiłbym zarówno od Irene, jak i Emily przyrzeczenie, że nie będą rozmawiać na temat terapii. Niebezpieczna i skomplikowana sytuacja. Ale gdybym rzeczywiście był tak mądry, jak ona

myślała, poradziłbym sobie. Kiedy odłożyłem słuchawkę, zastanawiałem się, dlaczego byłem taki chętny do pomocy mimo  sygnałów ostrzegawczych dźwięczących w mojej głowie. Zdałem sobie sprawę, że na tym etapie mojego życia prośba Earla była jak zrządzenie losu. Razem z kolegą zakończyliśmy właśnie trzyletnie  empiryczne badania nad skutkami śmierci jednego z partnerów w małżeństwie. Były one oparte na analizie przypadków osiemdziesięciu świeżo owdowiałych mężczyzn i kobiet. Z każdą z tych osób przeprowadzałem długie wywiady, a następnie leczyłem je w ośmioosobowych krótkoterminowych  grupach terapeutycznych. Nasza grupa badawcza śledziła ich postępy przez rok, zbierając przy tym mnóstwo informacji oraz publikując kilka artykułów w specjalistycznych magazynach. Nabrałem nawet przekonania, że mało kto wie na ten temat więcej ode mnie. Jako doświadczony specjalista w tej dziedzinie, jak mógłbym z czystym sumieniem odmówić Irene? Poza tym wypowiedziała magiczne słowa – byłem dla niej jedynym wystarczająco mądrym terapeutą, aby ją leczyć. Doskonała „wtyczka” do mojego „gniazdka” próżności.

Lekcja 1: Pierwszy sen Parę dni później spotkałem się na pierwszej sesji z Irene. Mówiąc szczerze, okazała się najbardziej  interesującą, inteligentną, upartą, zadręczoną, wrażliwą, władczą, elegancką, pracowitą, dowcipną, nieugiętą, odważną, atrakcyjną, dumną, niedostępną, romantyczną i rozwścieczoną kobietą, jaką  kiedykolwiek znałem. W połowie pierwszej sesji opisała sen, który przyśnił się jej poprzedniej nocy: Nadal jestem chirurgiem, ale jednocześnie studiuję anglistykę. Przygotowuję się do zajęć, zapoznając się z dwoma tekstami: starożytnym i współczesnym, oba noszą ten sam tytuł. Jestem nieprzygotowana, ponieważ nie przeczytałam żadnego z nich. W szczególności nie przeczytałam pierwszego tekstu, który miał mnie przygotować do lektury drugiego.

– Co jeszcze pamiętasz, Irene? – zapytałem, kiedy zamilkła. – Mówisz, że oba teksty miały ten sam tytuł. Czy wiesz, jaki? – Och, tak, pamiętam dokładnie. Tak jak wspomniałam, stary i nowy tekst miały ten sam tytuł:   Śmierć niewinności. Słuchając Irene, rozmarzyłem się. Jej sen był szczerym złotem, intelektualną ambrozją dla mojego umysłu – darem zesłanym przez bogów. Marzenie psychologicznego detektywa spełniło się. Nagroda za cierpliwość, zapłata za niezliczone godziny spędzone na obserwacjach zakompleksionych inżynierów. Ten sen sprawiłby, że nawet najbardziej drażliwy i zrzędliwy terapeuta zamruczałby z rozkoszy. Zamruczałem i ja. Dwa teksty – starożytny i współczesny. Mrrr… mrrr… Stary tekst potrzebny do  zrozumienia nowego. Mrrr… mrrr… I ten tytuł –   Śmierć niewinności. Mrrr… mrrr… mrrr…   Nie chodziło tylko o to, że sen Irene dawał nadzieję na dotarcie do najcenniejszego skarbu; był to także   pierwszy sen. Od 1911 roku, kiedy Freud po raz pierwszy zajął się tym tematem, pierwszy sen, który pacjent opowiada podczas terapii, otoczony jest nimbem tajemnicy. Freud wierzył, że pierwszy sen jest najprostszy do interpretacji i najbardziej odkrywczy, ponieważ początkujący pacjenci są naiwni i mało  czujni. Później, w trakcie terapii, kiedy staje się jasne, że terapeuta doskonale potrafi interpretować sny, tkacz tkający nasze sny w podświadomości zaczyna być bardziej ostrożny, dbając o to, aby tworzyć coraz bardziej złożone i zagmatwane sny. Podobnie jak Freud, często wyobrażałem sobie tkacza snów jako prymitywnego, rubasznego karła, wiodącego dostatnie życie w lesie dendrytów i aksonów. W dzień śpi, ale w nocy, wylegując się na  poduszkach z brzęczących synaps, pije miodowy nektar i leniwie przędzie senne historie dla swojego  gospodarza. W nocy przed pierwszą wizytą u psychoterapeuty gospodarz zasypia z głową pełną sprzecznych myśli o czekającej go terapii, a karzeł przystępuje do pracy na drugą zmianę, beztrosko tkając z lęków i nadziei prosty i zrozumiały sen. Później, mocno zatrwożony, dowiaduje się, że terapeuta błyskotliwie zinterpretował jego dzieło. Karzeł łaskawie uchyla kapelusza przed swoim zdolnym przeciwnikiem – terapeutą, który złamał jego szyfr – ale od tej pory czuwa nad tym, aby

znaczenie snu było ukryte coraz głębiej i głębiej pod osłoną nocy. Głupia bajka. Typowa dziewiętnastowieczna antropomorfizacja. Szeroko rozpowszechniony błąd sprowadzania freudowskich koncepcji do wolnej woli elfów. Ale co na to poradzę, że w nią wierzyłem! Przez dziesięciolecia wielu uważało pierwszy sen za bezcenny dokument, który tłumaczył na język snów wszystkie objawy nerwicy. Freud posunął się do stwierdzenia, że pełna interpretacja pierwszego  snu w zupełności pokryje się z wnioskami z całej analizy. Pierwszy sen podczas mojej własnej analizy do dziś tkwi mi w pamięci ze wszystkimi szczegółami i uczuciami związanymi z dniem, w którym go śniłem czterdzieści lat temu, zaraz po rozpoczęciu stażu na psychiatrii. Leżę u lekarza na leżance. Prześcieradło jest za małe, abym mógł się odpowiednio nakryć. Widzę pielęgniarkę wbijającą mi igłę w nogę – w goleń. Nagle słyszę rozrywający bębenki w uszach syk i bulgotanie – szsssssssssss.

Istota snu – głośne   szssss – od razu była dla mnie jasna. Jako dziecko chorowałem na chroniczne zapalenie zatok. Każdej zimy mama zabierała mnie na ich punkcję i płukanie do doktora Davisa. Nienawidziłem jego żółtych zębów i rybiego oka przyglądającego mi się przez środek okrągłego lusterka przytwierdzonego do opaski, jaką noszą laryngolodzy. Kiedy wprowadzał do mojej zatoki cewkę, czułem gwałtowny ból, a następnie słyszałem ogłuszające   szsssssss, gdy wstrzyknięty roztwór soli fizjologicznej wytryskiwał z zatoki. Patrząc na wydzieliny pływające w półkolistej chromowanej nerce, myślałem, że razem z ropą i śluzem zostały wypłukane kawałki mojego mózgu.   Tak jak sugerował wcześniej Freud, mój pierwszy sen stał się zapowiedzią długich lat analizy: lęków przed odkryciem się, utratą zmysłów, praniem mózgu, doznaniem bolesnej kontuzji długiej i twardej części ciała (opisanej jako kość goleniowa). Freud i wielu późniejszych analityków ostrzegali przed zbyt szybkim docieraniem do znaczenia pierwszego snu, żeby wczesna interpretacja i ujawnienie nieświadomej treści nie przytłoczyły pacjentów i nie unieruchomiły naszego tkającego sny karła. Takie przestrogi uważałem za niestosowne, ponieważ nie zwiększały skuteczności terapii, a służyły wyłącznie obronie zaściankowych interesów  psychoanalizy. Dlatego zawsze im się opierałem. Od lat czterdziestych do sześćdziesiątych XX wieku panowała moda na terapię, którą można było porównać do „chodzenia po skorupkach jajek”. Tworzenie precyzyjnych i szczegółowych metod interwencji było przedmiotem niekończących się debat w instytutach psychoanalitycznych.  Bombardowani informacjami o konieczności formułowania nienagannych interpretacji w dokładnie określonym momencie, pełni strachu i trwogi nowicjusze chodzili na paluszkach koło pacjentów, tłumiąc w ten sposób swoją spontaniczność i efektywność. Odkryłem, że takie podejście zmniejszało skuteczność terapii. Kłóciło się bowiem z nadrzędnym jej celem, jakim było nawiązanie autentycznej i pełnej zrozumienia relacji z pacjentem. Według mnie ostrzeżenie Freuda, aby nie pracować nad snami,  dopóki nie zostanie nawiązane przymierze terapeutyczne, wydaje się postawione na głowie: wspólna 

praca nad snami jest wspaniałym sposobem na zbudowanie przymierza. Tak więc od razu zabrałem się za sen Irene. – Nie czytałaś więc żadnego tekstu – zacząłem. –   W szczególności tego starego.   – Tak, tak, spodziewałam się, że mnie o to zapytasz.   Oczywiście, to nie ma sensu, wiem o tym. Ale dokładnie tak było w tym śnie. Nie odrobiłam pracy domowej – nie przeczytałam żadnego z nich, a   w szczególności nie przeczytałam starożytnego.   – Tego, który miałby cię przygotować do lektury współczesnego tekstu. Czy masz jakieś domysły, co mogą znaczyć te dwa teksty w twoim życiu? – Nie tylko domysły – odpowiedziała Irene. – Dokładnie wiem, co one oznaczają. Czekałem, aż będzie kontynuować, ale ona po prostu siedziała w milczeniu, wpatrując się w okno. Wtedy nie znałem jeszcze irytującej cechy Irene polegającej na tym, że nie zabierała głosu, dopóki  wyraźnie jej o to nie poprosiłem. Zirytowany, pozwoliłem, aby cisza trwała przez minutę lub dwie. W końcu powiedziałem: – I te dwa teksty oznaczają… – Śmierć mojego brata, kiedy miałam dwadzieścia lat, to stary tekst. A zbliżająca się śmierć mojego męża to ten drugi, współczesny tekst – dokończyła. – Tak więc sen mówi nam, że możesz nie poradzić sobie ze śmiercią męża, jeżeli najpierw nie  poradzisz sobie ze śmiercią brata – zauważyłem. – Właśnie tak. Trafiłeś w sedno. Badanie tego snu wpłynęło nie tylko na samą treść terapii, ale również na   proces. To znaczy na naturę relacji między pacjentem a terapeutą. W jednej sprawie Irene zawsze postępowała rozważnie i była gotowa do współpracy. Nigdy nie zadałem pytania, na które nie uzyskałbym oryginalnej i przemyślanej odpowiedzi. Czy znała tytuły dwóch tekstów? W rzeczy samej – tak. Czy snuła jakiekolwiek domysły, dlaczego potrzebowała przeczytać stary tekst, aby zrozumieć współczesny? Oczywiście, wiedziała dokładnie, co to oznacza. Nawet rutynowe pytania:   „Jaki z tego wniosek?” albo „O czym teraz myślisz?” – zawsze przynosiły owocny plon podczas pięcioletniej terapii. Odpowiedzi Irene często wytrącały mnie z równowagi. Były zbyt szybkie i dokładne. Przywoływały mi na myśl panią Fernand, moją nauczycielkę z piątej klasy, która często mówiła: „Dalej, Irvin”, niecierpliwie stukając nogą o podłogę i patrząc na zegarek, w oczekiwaniu, aż skończę śnić na jawie i zabiorę się do lekcji. Odsunąłem od siebie wspomnienia o pani Fernand i kontynuowałem: – A jakie znaczenie mają dla ciebie słowa   Śmierć niewinności?   – Wyobraź sobie, co znaczyło dla mnie, dwudziestoletniej dziewczyny, stracić w wypadku drogowym brata, od którego oczekiwałam, że zawsze będzie dla mnie wsparciem. Później poznałam Jacka. I wyobraź sobie, co znaczy stracić go teraz, w wieku czterdziestu pięciu lat. Wyobraź sobie, jak to jest

mieć żyjących rodziców po siedemdziesiątce, nieżyjącego brata i umierającego męża. Czas zwariował.  Młodzi umierają pierwsi. Irene opowiedziała mi o świetnych stosunkach, jakie łączyły ją ze starszym o dwa lata bratem Allenem. Kiedy była nastolatką, był jej opiekunem, powiernikiem i mentorem, o którym marzy każda młoda dziewczyna. Lecz później w jednej chwili, której towarzyszył pisk opon, Allen leżał martwy na bostońskiej ulicy. Powiedziała mi, jak policja zadzwoniła do małego domu, który dzieliła ze znajomymi z uczelni. Każdy szczegół tego dnia na zawsze wrył jej się w pamięć. – Pamiętam wszystko: dzwonek telefonu na dole, mój aksamitny szlafrok obszyty małymi różowobiałymi frędzelkami, odgłos futerkowych klapek, kiedy schodziłam do przedpokoju, gdzie na ścianie wisiał aparat, drewnianą i gładką poręcz wzdłuż schodów. Pamiętam, że myślałam o tych wszystkich studentach Harvardu i Radcliffe, którzy wygładzili drewno na długo przed moim przybyciem. A potem głos tego nieznajomego człowieka, który usiłował być miły, mówiąc mi, że Allen nie żyje. Siedziałam godzinami, gapiąc się przez załamujące światło okno w przedpokoju. Ciągle widzę mieniące się tęczowymi kolorami zaspy brudnego śniegu na podwórku – wspominała. Podczas terapii w nieskończoność powracaliśmy do snu o dwóch tekstach i znaczenia   Śmierci niewinności. Śmierć brata odcisnęła piętno na całym życiu Irene i na zawsze pozbawiła ją niewinności. Odeszły w niepamięć dziecięce mity o sprawiedliwości, stałości, dobrym Bogu, naturalnym porządku rzeczy, opiekuńczych rodzicach i bezpiecznym domu. Samotna i bezbronna, Irene walczyła o przetrwanie z przeciwnościami losu. Wierzyła, że Allen mógłby przeżyć, gdyby go odpowiednio reanimowano. Kusiła ją medycyna, która jako jedyna dawała nadzieję na przezwyciężenie śmierci. Na pogrzebie Allena  Irene niespodziewanie postanowiła, że będzie ubiegać się o przyjęcie na akademię medyczną i że  zostanie chirurgiem. Kolejna decyzja, którą podjęła pod wpływem śmierci brata, miała bardzo daleko idące skutki dla naszej terapii. – Odkryłam sposób, dzięki któremu nikt nigdy więcej mnie nie zrani. Jeśli nie dopuszczę, aby ktokolwiek znaczył cokolwiek w moim życiu, to wówczas nie będę cierpieć z powodu straty. – Jak ta decyzja wpłynęła na twoje życie? – Przez następne dziesięć lat z nikim się nie związałam i nie wykorzystywałam nadarzających się okazji. Znałam wielu mężczyzn, ale szybko zrywałam znajomości – zanim oni zaczynali je traktować na  serio i zanim we mnie budziły się jakiekolwiek uczucia – wyjaśniła. – Ale potem coś się zmieniło. Wyszłaś za mąż. Dlaczego tak się stało? – zdziwiłem się. – Znałam Jacka od czwartej klasy podstawówki i zawsze podejrzewałam, że on będzie tym jedynym.  Nawet kiedy zniknął z mojego życia i wziął ślub z inną dziewczyną, wiedziałam, że wróci. Mój brat znał go i szanował. Można powiedzieć, że w pewnym sensie pobłogosławił naszą znajomość. – Czy to dlatego, że Allen zaakceptował Jacka, podjęłaś ryzyko wyjścia za mąż? – To nie było takie proste. To trwało bardzo długo i przekonało mnie dopiero zapewnienie Jacka, że

nie umrze młodo. Doceniłem ironię Irene i szeroko się do niej uśmiechnąłem, oczekując, że odwzajemni mój uśmiech. Ale nie odwzajemniła. To nie była ironia – Irene była śmiertelnie poważna. Taki scenariusz powtarzał się nieustannie podczas naszej pracy. Byłem jej głosem rozsądku. Często stosowałem przynętę: krytykowałem jej nieracjonalne zachowania, polemizowałem, odwoływałem się do jej rozsądku, próbowałem obudzić jej precyzyjnie wyćwiczony umysł naukowca. Czasami po prostu czekałem. Ale skutek był zawsze taki sam. Pozostawała niewzruszona i nie zmieniła swojej postawy ani na jotę. Ale ja nigdy nie przyzwyczaiłem się do dwoistości jej natury – nadzwyczajnej przytomności umysłu kłócącej się z niedorzeczną irracjonalnością.

Lekcja 2: Mur ludzkich ciał Jeśli pierwszy sen Irene zapowiadał charakter naszej przyszłej relacji, to sen, który miała w drugim roku psychoterapii, był jego przeciwieństwem – rzucał snop światła na drogę, którą razem do tej pory  przebyliśmy. Siedzę na krześle w twoim gabinecie. Na środku pokoju, między nami, stoi dziwny mur. Nie widzę cię. W pierwszej chwili widzę mur niewyraźnie; jest zniekształcony przez wiele otworów i nierówności. Widzę mały skrawek czerwonego wzorzystego materiału, potem rękę, a następnie stopę i kolano. Teraz już wiem, co to jest – mur zbudowany z ułożonych jedno na drugim ludzkich ciał.

– A jakie uczucia temu towarzyszyły, Irene? – zapytałem. To pytanie padało z reguły jako pierwsze. Uczucie towarzyszące snowi często prowadzi do sedna jego znaczenia. – Nieprzyjemne i przerażające. Najsilniejsze emocje wiązały się z początkiem snu, kiedy spostrzegłam ścianę. Czułam się zagubiona. Samotna, zagubiona, wystraszona – odpowiedziała. – Opowiedz mi o murze – poprosiłem. – Brzmi to przerażająco – jakbym opisywała stos ciał w Oświęcimiu. Wzór na czerwonym skrawku materiału wydaje mi się znajomy. Jack tej nocy, kiedy zmarł, miał na sobie piżamę w takie właśnie wzory. Ale mur nie jest wcale tak makabryczny, jak by się mogło wydawać – po prostu jest czymś, co staram się poznać i zbadać. Działa na mnie uspokajająco – odpowiedziała. – Mur między nami, mur zbudowany z ciał – co o tym sądzisz, Irene? – Nie ma w tym nic zagadkowego, jak i zresztą w całym śnie. Obrazuje on moje przeżycia. Mówi, że nie możesz mnie dostrzec. Moją osobę zasłaniają ci martwe ciała ludzi, którzy mnie opuścili. Nie potrafisz sobie tego wyobrazić.   Tobie nic takiego się nie przydarzyło! Nigdy w życiu nie spotkała cię żadna tragedia.   Przybywało zmarłych w rodzinie Irene. Najpierw jej brat. Potem mąż, który umarł pod koniec  pierwszego roku naszej terapii. Parę miesięcy później u jej ojca wykryto zaawansowanego raka prostaty, a wkrótce potem u matki stwierdzono objawy choroby Alzheimera. Później, kiedy się wydawało, że Irene robi postępy w terapii, utonął jej dwudziestoletni syn chrzestny – jedyne dziecko jej kuzyna i bliskiego przyjaciela od lat. I to właśnie w okresie rozpaczy i zwątpienia po ostatniej stracie przyśnił się jej mur zbudowany z ciał. – Mów dalej, Irene, cały czas cię słucham – zachęcałem. – Zastanawiam się, jak możesz mnie zrozumieć? Twoje życie jest nieprawdziwe – ciepłe, wygodne i niewinne. Zupełnie jak ten gabinet – powiedziała, wskazując palcem na regały pełne książek za jej plecami i purpurowy klon japoński jaśniejący za oknem. – Brakuje mi tu jedynie poduszek w kwiaty, kominka i płonącego w nim ognia. Twoja rodzina jest razem z tobą – wszyscy mieszkają w jednym mieście. Niczym niezmącona idylla. Co ty tak   naprawdę wiesz o stracie? Myślisz, że poradziłbyś sobie lepiej ode mnie? Przypuśćmy, że twoja żona lub jedno z dzieci właśnie zmarło. Co byś zrobił? Nawet

ta twoja lśniąca czystością koszula w paski – nienawidzę jej. Niedobrze mi się robi za każdym razem, kiedy ją wkładasz. Nienawidzę tego, co mówi! – dodała.   – A co takiego mówi? – zdziwiłem się. – Mówi: „Moje problemy są rozwiązane. Porozmawiajmy o twoich” – odparła. – Rozmawialiśmy o tych uczuciach wcześniej. Ale dzisiaj są one szczególnie silne. Dlaczego dzisiaj? I ten sen, dlaczego przyśnił ci się właśnie   teraz? – spytałem.   – Mówiłam ci, że miałam spotkać się z Erykiem. Wczoraj byłam z nim na obiedzie. – I co? – zachęciłem ją do mówienia po kolejnej z irytujących pauz, które sugerowały mi, że  powinienem dostrzec związek pomiędzy Erykiem a snem. Wspomniała o tym mężczyźnie tylko raz, mówiąc mi, że jego żona umarła dziesięć lat temu. Irene poznała go na wykładzie na temat żałoby po stracie bliskiej osoby. – Potwierdził wszystko, co mówiłam. Mówi, że grubo się mylisz co do mojego pogodzenia się ze śmiercią Jacka. Tego nigdy nie można zapomnieć ani nigdy się z tym pogodzić. Eryk ma nową żonę  i pięcioletnią córeczkę, ale rana wciąż krwawi. Codziennie rozmawia ze swoją nieżyjącą żoną. On mnie  rozumie. Teraz jestem pewna, że tylko ci, którzy byli w podobnej sytuacji,   potrafią zrozumieć. Gdzieś obok nas istnieje tajne stowarzyszenie… – Tajne stowarzyszenie? – przerwałem. – Ludzi, którzy   naprawdę wiedzą. Tych wszystkich, którzy przeżyli śmierć najbliższej osoby. Cały czas mnie ponaglasz, żebym uwolniła się od Jacka, zaczęła wreszcie żyć i na nowo się zakochała. Tak myślą zadowoleni z życia podobni do ciebie faceci, którzy nigdy nikogo nie stracili.   – Tak więc tylko ci, którym zmarł ktoś bliski, mogą leczyć ludzi pogrążonych w żałobie? – zapytałem. – Ci, którzy przez to przeszli – odparła. – Wysłuchuję takich bredni od momentu, kiedy zacząłem pracować w tym fachu! – wybuchnąłem. –  Tylko alkoholicy mogą leczyć alkoholików? A narkomani narkomanów? Czy trzeba mieć zaburzenie łaknienia, żeby leczyć anoreksję, lub też cierpieć na manię albo depresję, aby leczyć zaburzenia emocjonalne? A co myślisz o schizofrenikach leczących schizofreników? Irene wiedziała, jak mnie sprowokować. Miała osobliwy talent do wynajdywania moich słabych  punktów. – O, nie. Nie waż się! – odkrzyknęła. – Byłam kapitanem uniwersyteckiej grupy dyskusyjnej w Radcliffe i znam tę taktykę –   reductio ad absurdum! Nie dam się na to nabrać. Musisz przyznać mi rację. – Nie! Nie zgadzam się. Zupełnie nie doceniasz wyszkolenia psychoterapeutów! A przecież jego celem jest nabycie wrażliwości i umiejętności współczucia. Wszystko po to, aby móc wkroczyć  w świat drugiej osoby i doświadczyć tego, co ona. Byłem oczywiście poirytowany. Ale nauczyłem się nie ustępować. Pracowało nam się o wiele lepiej, kiedy nie ukrywałem emocji. Irene przychodziła czasem do mojego gabinetu tak przygnębiona, że ledwo

była w stanie mówić. Lecz kiedy zaczynaliśmy się o coś kłócić, natychmiast się ożywiała. Wiem, że w tych potyczkach brałem na siebie rolę Jacka. Był jedyną osobą, która kiedykolwiek stawiła jej czoło. Jej oschłość onieśmielała innych (stażyści mówili o niej „Królowa”), ale Jack nie zwracał na to uwagi.  Irene powiedziała mi, że nie zadawał sobie trudu, aby ukrywać swoje uczucia, i często wychodził  z pokoju, mrucząc pod nosem: „Nie mam czasu na takie pierdoły”. Zirytował mnie nie tylko jej z uporem wygłaszany pogląd, że wyłącznie pogrążony w żałobie terapeuta jest w stanie leczyć pacjentów cierpiących po śmierci bliskich. Byłem także wściekły na Eryka za to, że utwierdził ją w przekonaniu, iż żałoba nigdy nie ma końca. To przekonanie było częścią niekończącego się sporu pomiędzy mną a Irene. Stałem na opartym na solidnych podstawach i rozsądnym stanowisku, że w procesie żałoby uwalniamy się stopniowo od zmarłych i przenosimy swoją energię na innych. Freud po raz pierwszy szczegółowo opisał to w 1915 roku w swojej książce   Żałoba i melancholia. Od  tamtego czasu koncepcja ta została potwierdzona w wielu obserwacjach klinicznych i badaniach empirycznych.   Moje badania, które zakończyłem tuż przed przyjęciem Irene na psychoterapię, dowiodły, że zarówno wdowcy, jak i wdowy stopniowo uwalniali się od zmarłego współmałżonka i angażowali się w coś lub w związek z kimś. Sprawdzało się to nawet u tych, którzy tworzyli kochające się pary. W istocie znaleźliśmy dowody na to, że wdowy, które żyły w udanych związkach, często łatwiej radziły sobie ze stratą i żałobą niż te, które żyły w małżeństwach pełnych konfliktów. (Wydaje mi się, że wytłumaczenie tego paradoksu tkwi w „żalu”. Tym, którzy spędzili życie z niewłaściwą osobą, trudniej było pogodzić się z jej stratą, ponieważ jednocześnie rozpaczali nad swoim zmarnowanym życiem). Małżeństwo Irene było oparte na miłości i wzajemnym szacunku, zakładałem więc, że przebieg żałoby nie będzie zbyt skomplikowany. Irene była jednak nastawiona bardzo krytycznie wobec większości tradycyjnych koncepcji żałoby. Nienawidziła moich uwag na temat „uwalniania się” od zmarłej osoby, a wyniki badań z miejsca odrzucała. – My, owdowiali, nauczyliśmy się udzielać odpowiedzi, jakich badacz od nas oczekuje. Nauczyliśmy się, że świat chce, abyśmy jak najszybciej wyzdrowieli, i niecierpliwi się, jeśli ktokolwiek poświęca zmarłemu partnerowi zbyt wiele czasu – mówiła. Czuła się głęboko urażona, kiedy sugerowałem, żeby pozwoliła Jackowi odejść. Dwa lata po śmierci jego rzeczy osobiste wciąż wypełniały szuflady biurka, jego zdjęcia wisiały w całym domu, ulubione  czasopisma i książki wciąż leżały na swoich miejscach, a Irene codziennie prowadziła z nim długie rozmowy. Martwiło mnie, iż jej rozmowa z Erykiem mogła cofnąć terapię o wiele miesięcy, umacniając ją w przekonaniu, że nie mam racji. W takiej sytuacji przekonywanie jej, że w końcu przezwycięży rozpacz, było trudniejsze niż kiedykolwiek. Weźmy na przykład jej głupie przekonanie o istnieniu stowarzyszenia ludzi cierpiących po stracie bliskiej osoby, którzy myślą tak samo jak ona. To tylko jeden z wielu jej irracjonalnych pomysłów.

Jednak, jak zwykle, niektóre z uwag Irene były słuszne. Weźmy historię szwajcarskiego rzeźbiarza Alberta Giacomettiego, który złamał nogę w wypadku drogowym. Kiedy leżał na ulicy, czekając na karetkę, mówił: „Nareszcie! Nareszcie coś mi się przytrafiło”. Wiedziałem doskonale, co miał na myśli. Irene trafiła w sedno. Uczyłem na Uniwersytecie Stanforda od trzydziestu lat, mieszkałem ciągle w tym samym domu, moje dzieci chodziły do tej samej szkoły i nigdy nie spotkała mnie żadna tragedia. Nie byłem świadkiem przedwczesnej i ciężkiej śmierci: moi rodzice zmarli w podeszłym wieku – ojciec, gdy miał siedemdziesiąt lat, a matka ponad dziewięćdziesiąt. Mojej starszej o siedem lat siostrze nic nie dolega. Nigdy nie straciłem żadnego z bliskich przyjaciół, a czworo moich mieszkających niedaleko dzieci ma się bardzo dobrze. Dla myśliciela egzystencjalisty takie spokojne życie jest obciążeniem. Wiele razy marzyłem  o opuszczeniu uniwersyteckiej wieży z kości słoniowej, aby zmierzyć się z trudami prawdziwego życia. Przez lata wyobrażałem sobie mój urlop naukowy. Pracowałbym wtedy jako pracownik fizyczny – może jako kierowca karetki w Detroit albo kucharz w Bowery lub też sprzedawca kanapek gdzieś na małej uliczce Manhattanu. Ale nigdy do tego nie doszło. Nie mogłem się oprzeć ani urokowi weneckiego mieszkania mego kolegi, ani wyjazdom w gronie przyjaciół do Bellagio nad jeziorem Como. Nigdy na dłużej nie rozstawałem się z żoną ani nie odczuwałem samotności. Poznałem swoją żonę Marilyn, kiedy miałem piętnaście lat. Od razu wiedziałem, że jest to idealna kobieta dla mnie. (Założyłem się nawet  z najlepszym przyjacielem o pięćdziesiąt dolarów, że się z nią ożenię. Po ośmiu latach odebrałem wygraną). Nasze małżeństwo nie zawsze było spokojne – dziękuję Bogu za okres burzy i naporu – ale  przez całe nasze wspólne życie żona była dla mnie kochającym przyjacielem, zawsze stojącym u mego  boku. Czasami zazdrościłem moim znajdującym się na skraju przepaści pacjentom, że mieli odwagę, aby całkowicie zrewidować swoje życie: zmienić miejsce zamieszkania, rzucić pracę, zdobyć nowy zawód, rozwieść się. Zacząć wszystko od początku. Martwi mnie, że jestem jedynie biernym obserwatorem. Zastanawiam się, czy nieświadomie nie zachęcam pacjentów do podejmowania ryzyka za mnie. Mówię o tym wszystkim Irene. Niczego nie pomijam. Ma całkowitą rację, mówiąc o moim życiu – ale tylko do pewnego momentu. – Mylisz się, mówiąc, że nie mam   żadnego poczucia tragedii. Robię wszystko, aby być jej w pełni świadomym. Często rozmyślam o swojej śmierci. Kiedy jestem z tobą, często wyobrażam sobie, jak bym się czuł, gdyby moja żona była śmiertelnie chora, i za każdym razem ogarnia mnie nieopisany smutek. Doskonale zdaję sobie sprawę, że moje życie nie stoi w miejscu i wkraczam w kolejny jego etap. Nieuniknionym krokiem staje się przejście niedługo na emeryturę i odejście ze Stanfordu. Zbliżam się do końca życia. Wszystkie objawy starzenia się: rwący ból kolana, słabnący wzrok, bóle pleców, zmiany na skórze, siwiejąca broda i włosy oraz sny o własnej śmierci – mówią mi, że śmierć jest coraz bliżej. Przez dziesięć lat pracowałem z ludźmi chorymi na raka, mając nadzieję, że dzięki nim zbliżę się do tragizmu ludzkiego życia. I tak rzeczywiście się stało – wróciłem na trzyletnią terapię do Rolla Maya,

którego książka   Egzystencja stanowiła istotny element mojego treningu psychoterapeutycznego. Terapia ta różniła się od dotychczasowej pracy nad samym sobą. Skoncentrowałem się na przeżywaniu własnej śmierci.   Irene pokiwała głową. Dobrze znałem ten gest. Ten charakterystyczny układ ruchów. Silny ruch podbródka, po którym następowały dwa lub trzy delikatne kiwnięcia – jej somatyczny alfabet  Morse’a oznaczający, że moja odpowiedź ją zadowoliła. Zdałem egzamin, przynajmniej na razie. Wciąż nie skończyłem jednak ze snem. – Myślę, że w twoim śnie tkwi coś więcej – zwróciłem się do Irene. Odwołałem się do notatek (a prawie wszystkie dotyczą snów, gdyż ich ulotność powoduje, że pacjenci często natychmiast je wypierają lub zniekształcają). – „Siedzę na krześle w twoim gabinecie. Na środku pokoju, między nami, wznosi się dziwny mur. Nie widzę cię” – przeczytałem na głos pierwszą część snu. – Najbardziej uderza mnie ostatnie zdanie – kontynuowałem. – We śnie to   ty mnie nie widzisz   . A przez całą sesję rozważamy to od drugiej strony – to ja jestem osobą, która cię nie widzi. Pozwól, że o coś spytam. Kilka minut temu, kiedy mówiłem o moim starzeniu się, no wiesz, o operacji kolana, oczach… – Tak, tak… Słyszałam to wszystko! – wykrzyknęła, ponaglając mnie. – Słuchałaś, ale jak zwykle, kiedy wspominam o swoim zdrowiu, twoje spojrzenie stało się nieobecne. Tak jak parę tygodni temu po mojej operacji oczu, kiedy nosiłem ciemne okulary i było oczywiste, że nie czuję się najlepiej. A ty nigdy nie zapytałaś mnie o operację ani o to, jak się czuję. – Nie muszę nic wiedzieć o twoim zdrowiu. Ja tu jestem pacjentem – odrzekła. – O, nie – zaprzeczyłem. – To coś więcej niż tylko brak zainteresowania z twojej strony, Irene. Coś więcej niż podział na pacjenta i lekarza. Unikasz mnie. Nie chcesz nic wiedzieć na mój temat. Szczególnie gdy wydarzy się coś, co w pewien sposób odbiera mi siły. Na samym początku powiedziałem, że z powodu naszej wcześniejszej znajomości i wspólnych przyjaciół, Earla i Emily, nie jestem dla ciebie osobą nieznaną. Jak dotąd jednak ani razu nie wyraziłaś najmniejszego zainteresowania moją osobą. Nie sądzisz, że to dziwne? – Kiedy zaczęłam przychodzić na wizyty, nie chciałam ponownie ryzykować utraty kogoś bliskiego.  Nie chciałam przez to przechodzić. Miałam tylko dwa wyjścia… Irene za każdym razem, kiedy urywała zdanie, myślała, że jestem w stanie domyślić się reszty. Chociaż nie chciałem jej niczego sugerować, najważniejsze było, żeby kontynuowała wypowiedź. – A te dwa wyjścia to… – Cóż… Nie dopuścić do tego, abyś coś dla mnie znaczył, co było niestety niemożliwe. Albo nie postrzegać ciebie jako realnej osoby, która ma swoją historię. – Historię? – Tak. Historię życia, która ma swój początek i koniec. Chciałam, żebyś istniał poza czasem. – Dzisiaj, jak zwykle, weszłaś do gabinetu i od razu usiadłaś w swoim fotelu, w ogóle na mnie nie patrząc. Zawsze unikasz mojego spojrzenia. Czy to dla ciebie znaczy „poza czasem”?

Kiwnęła głową. – Gdybym na ciebie patrzyła, stałbyś się zbyt realny. – A realni ludzie umierają. – Dobrze mnie zrozumiałeś.

Lekcja 3: Gniew wywołany żalem – Właśnie się dowiedziałem, że parę godzin temu zmarł mój szwagier – powiedziałem Irene,  rozpoczynając jedną z popołudniowych sesji. – Niespodziewanie, na zawał. Jestem wstrząśnięty i nie czuję się w pełni sił – wyznałem, słysząc swój drżący głos. – Postaram się jednak poprowadzić sesję. Słowa te przyszły mi z trudem, ale czułem, że nie mam wyboru. Morton, mąż mojej jedynej siostry, był oddanym przyjacielem i ważną osobą w moim życiu, odkąd  skończyłem piętnaście lat. Popołudniowy telefon od siostry dosłownie ściął mnie z nóg. Natychmiast zarezerwowałem miejsce na najbliższy lot do Waszyngtonu. Chciałem jak najszybciej spotkać się z siostrą. Odwołując wizyty na najbliższe kilka dni, zauważyłem, że za dwie godziny mam się spotkać z Irene, ale i tak zostałoby mi dość czasu, żeby zdążyć na samolot. Czy powinienem odbyć tę wizytę? Przez trzy lata Irene nigdy się nie spóźniła ani nie opuściła żadnej wizyty, nawet w najgorszym okresie, kiedy guz niszczył mózg i osobowość Jacka. Mimo towarzyszenia mężowi w postępującej i pełnej cierpienia chorobie przez cały czas była oddana naszej pracy. Ja również. Podczas pierwszej wizyty obiecałem, że przejdę przez to wszystko razem z nią. Postanowiłem być z nią na dobre i na złe. Mój wybór tego dnia wydawał się zatem jasny: spotkam się z nią i będę szczery. Lecz Irene nie odpowiedziała. Posiedzieliśmy kilka minut w ciszy, aż w końcu zapytałem: – O czym myślisz? – Zastanawiałam się, ile miał lat. – Siedemdziesiąt. Miał właśnie odejść na emeryturę i zakończyć praktykę lekarską – przerwałem i czekałem. Ale na co? Być może na wyrażone z czystej przyzwoitości kondolencje. Albo nawet na podziękowanie, że zdecydowałem się z nią zobaczyć mimo mojego stanu. Cisza. Irene siedziała w milczeniu, wpatrując się w niewielką wyblakłą plamę po kawie na dywanie. – Irene, co się dzisiaj dzieje między nami? Zadawałem to pytanie obowiązkowo podczas każdej wizyty, wychodząc z założenia, że analiza naszej relacji jest najważniejszym zadaniem podczas terapii. – Cóż… Musiał być miłym człowiekiem – powiedziała. Jej oczy pozostały nieruchome. – Inaczej nie byłbyś taki smutny. – No, dalej, Irene, bądź ze mną szczera. Co się dzieje w środku? Nagle podniosła wzrok znad dywanu i spojrzała na mnie płonącymi oczami. – Mój mąż umarł w wieku czterdziestu pięciu lat. I jeżeli ja mogę codziennie operować, prowadzić praktykę i uczyć moich studentów, to, do jasnej cholery, ty też możesz przyjść i spotkać się ze mną! – wykrzyknęła. W osłupienie wprawiły mnie nie same słowa, ale ich   dźwięk. Ten szorstki i głęboki głos nie należał do Irene. Nienaturalnie gardłowe brzmienie skojarzyło mi się z głosem dziewczynki z Egzorcysty. 

Zanim zdążyłem cokolwiek powiedzieć, Irene sięgnęła po torebkę. – Wychodzę! – oznajmiła. Napiąłem mięśnie łydek. Byłem gotowy ją zatrzymać. – O nie! Nie wyjdziesz! Nie po tym, co tu się wydarzyło. Zostaniesz i wszystko mi powiesz. – Nie mogę. Nie mogę normalnie funkcjonować. Nie mogę tutaj zostać. Nie jestem w stanie z nikim być. – W tym gabinecie obowiązuje jedna zasada. Mówisz dokładnie to, co masz na myśli. Nieźle ci idzie. Nigdy nie szło lepiej. Irene upuściła torebkę na podłogę i opadła na krzesło. – Mówiłam ci, że po śmierci brata zawsze zrywałam znajomości z mężczyznami w ten sposób. – W jaki sposób? Powiedz mi jeszcze raz. – Jeśli coś im się przydarzało, mieli jakiś problem albo byli chorzy, stawałam się nieprzyjemna i usuwałam ich ze swojego życia. To było jak szybkie chirurgiczne cięcie! Szybkie i precyzyjne – wyznała. – Porównywałaś znikomość ich problemów do śmierci Allena? I czułaś się po tym jeszcze gorzej? Kiwnęła z uznaniem głową. – Masz rację. Nie chciałam również, aby coś dla mnie znaczyli. Nie chciałam wysłuchiwać opowieści o ich nic nieznaczących problemach. – A co czułaś ze mną dzisiaj? – spytałem. – Wściekłość! Gniew! Chciałam czymś w ciebie rzucić! – Ponieważ miałaś wrażenie, że porównuję moją stratę z twoją? – Tak. I pomyślałam, że po skończonej wizycie pójdziesz ze swoim smutkiem wąską ogrodową dróżką prosto do swojej żony, która będzie z tobą do końca twojego ułożonego i wygodnego życia. Poczułam wściekłość. Mój gabinet znajduje się zaledwie kilkadziesiąt metrów od mojego domu i mieści się w wygodnym, otoczonym zielenią i porośniętym pnączami glicynii domku. Z okna mam widok na ogródek, w którym  pyszni się fiolet łubinu, czerwieni uroczyn i niebiesko kwitnie hiszpańska lawenda. Mimo że Irene lubiła spokój mojego gabinetu, często robiła uwagi na temat mojego życia jak z obrazka. – Nie jestem wściekła wyłącznie na ciebie – kontynuowała – ale na każdego człowieka, którego nie dotknęła w życiu żadna tragedia. Mówiłeś mi o wdowach, które nienawidzą bywania na przyjęciach, bo czują się jak piąte koło u wozu. Ale nie chodzi tu o bycie piątym kołem u wozu – chodzi o nienawiść do wszystkiego, co żyje. Zazdrość. Zgorzknienie. Myślisz, że   lubię tak się czuć?   – Przed chwilą, kiedy szykowałaś się do wyjścia, powiedziałaś mi, że nie jesteś zdolna do tego, by być z kimkolwiek. – A jestem? Czy chcesz spotykać się z osobą, która cię nienawidzi za to, że twoja żona żyje? Czy ktokolwiek chciałby spotykać się z taką osobą? Czarna plama – pamiętasz? Nikt nie chce się ubrudzić,

prawda? – Przecież cię zatrzymałem. Żadnej reakcji. – Zastanawiam się, jak zmieszana musisz się czuć, będąc z jednej strony tak na mnie wściekła, a z drugiej wdzięczna za to, że jestem przy tobie. Przytaknęła. – Głośniej, Irene. Nic nie słyszę. – Cóż, czuję się zmieszana od momentu, w którym powiedziałeś mi o śmierci szwagra. – Chyba jesteś podejrzliwa. – I to bardzo – zgodziła się. – Domyślasz się, dlaczego? – Ja to wiem. Myślę, że z twojej strony była to próba manipulacji moją osobą. Chciałeś zobaczyć, jak zareaguję. Sprawdzałeś mnie. – Nic dziwnego, że wybuchłaś gniewem. Może to okaże się pomocne, jeżeli opowiem ci dokładnie, co się ze mną działo od momentu otrzymania wiadomości o śmierci Mortona. Powiedziałem, że mimo odwołania wszystkich zaplanowanych wizyt postanowiłem się z nią spotkać, i wyjaśniłem dlaczego. – Nie mogłem odwołać wizyty, widząc, z jaką odwagą przychodzisz na każde nasze spotkanie niezależnie od wszystkiego. Niestety – kontynuowałem – cały czas stoję przed dylematem, jak być z tobą i jednocześnie poradzić sobie ze stratą bliskiej mi osoby. Jak mogłem rozwiązać dziś ten problem? Miałem się zamknąć w sobie i oddzielić od twoich problemów? To byłoby gorsze niż odwołanie spotkania. A spróbować być blisko ciebie, pozostać szczerym i   nie mówić o mojej tragedii? Niemożliwe – to przepis na klęskę. Dawno temu nauczyłem się, że jeżeli dwoje ludzi ma jakiś problem i nie rozmawia o tym, to nie jest w stanie rozmawiać o żadnych innych ważnych rzeczach. To miejsce tutaj – wskazałem na przestrzeń między nami – musi być wolne od wszelkich niedomówień. To  zarówno moje, jak i twoje zadanie. Właśnie dlatego powiedziałem ci o śmierci mojego szwagra. Tak uczciwie, jak tylko mogłem – nie było w tym żadnej manipulacji, sprawdzania cię ani ukrytych intencji.   Po raz kolejny Irene potaknęła, dając mi do zrozumienia, że udzieliłem zadowalającej odpowiedzi. Pod koniec wizyty przeprosiła mnie za swoje słowa. Podczas następnej powiedziała, że opisała całe zdarzenie znajomemu, który był przerażony okrucieństwem, z jakim mnie potraktowała, i ponownie mnie przeprosiła. – Nie musisz przepraszać – zapewniłem ją. I tak naprawdę uważałem. W rzeczywistości byłem niezmiernie zadowolony, kiedy usłyszałem jej słowa: „Do jasnej cholery, ty też możesz przyjść i spotkać się ze mną”. Wprowadziły ożywczą atmosferę w naszą relację i zbliżyły nas do siebie. Jej słowa zawierały prawdę o uczuciach, które do mnie żywiła. Albo przynajmniej część prawdy, której resztę poznam wraz z upływem czasu. Gniew Irene, z którym po raz pierwszy zetknąłem się w drugim miesiącu terapii, był bardzo silny

i głęboko zakorzeniony. Pomimo że Irene zazwyczaj go powściągała, czułem, że kipi w niej tuż pod powierzchnią. Jednak na początku niezbyt się tym przejmowałem. Moje badania utwierdzały mnie w przekonaniu, że taka złość nie jest bardziej niepokojąca niż utrzymujące się poczucie winy, żalu i zachowywanie się tak, jak gdyby ta druga osoba nie umarła. Lecz w tym wypadku, co często zdarzało się w pracy z Irene, wyniki moich badań były mylące. Bezustannie przekonywałem się, że „statystycznie istotna” prawda (gdzie wyjątki „leżące” poza średnią pomijano w obliczeniach ze względów  statystycznych) nie była zbyt przydatna, kiedy za każdym razem naprzeciwko mnie siadała inna osoba  z krwi i kości. W trzecim roku terapii zadałem Irene pytanie: – Z jakimi uczuciami wyszłaś z naszej ostatniej wizyty? Czy myślałaś o mnie przez ostatni tydzień? Często zadaję takie pytania jako element mojego podejścia zorientowanego na tu-i-teraz, którego celem jest doprowadzenie do autentycznego spotkania pomiędzy mną a pacjentem. Siedziała przez chwilę w milczeniu, po czym spytała: – A ty myślisz o   mnie między sesjami?   Chociaż większość terapeutów boi się tego pytania, mimo że nie jest ono takie rzadkie, to jakoś nie spodziewałem się go ze strony Irene. Być może sądziłem, że nie będzie ją to obchodziło lub że  przynajmniej nie będzie tego okazywać. – Ja… Ja… Ja… często myślę o twojej sytuacji – zająknąłem się. To była zła odpowiedź! Siedziała przez chwilę. Nagle wstała. – Wychodzę – powiedziała i szybko wyszła, nie zapominając mocno trzasnąć drzwiami. Widziałem przez okno, jak chodząc po ogrodzie, paliła papierosa. Siedziałem i czekałem. Pomyślałem, jak łatwo pasywny terapeuta mógłby zbyć pytanie, które mi zadała, zdawkową uwagą: „A dlaczego pytasz?” albo: „Dlaczego teraz?”, albo: „Jak chciałabyś, abym odpowiedział?”. Dla terapeuty takiego jak ja, który jest zwolennikiem relacji równoważnej i opartej na obustronnej  szczerości, odpowiedź na podobne pytanie nie jest łatwa. Być może dlatego, że takie pytanie ujawnia granice autentyczności procesu terapeutycznego: bez względu na to, jak prawdziwy, bliski i szczery stara  się być terapeuta, zawsze pomiędzy nim a pacjentem istnieje przepaść wynikająca z zasadniczej pomiędzy nimi nierówności. Zdawałem sobie sprawę, iż Irene miała mi za złe, że myślałem o niej jak o „sytuacji”, i była zła, dopuszczając do tego, abym tak wiele dla niej znaczył. Mogłem być oczywiście o wiele milszy i czulszy, używając słowa bardziej osobistego niż „sytuacja”. Ale byłem przekonany, że żadna moja odpowiedź nie mogła jej dać tego, czego chciała. Oczekiwała zmysłowej miłości, uwielbienia czy może nawet pełnego oddania. Tak,  pełnego oddania – to najlepsze określenie. Kiedy skończyła papierosa, wróciła całkowicie opanowana i zajęła swoje miejsce, jak gdyby nic się nie stało. Kontynuowałem, odwołując się do jej zdrowego rozsądku. –   Oczywiście – mówiłem rzeczowo – pacjenci myślą częściej o swoich terapeutach niż terapeuci

o pacjentach. W końcu terapeuta ma wielu pacjentów, podczas gdy pacjent tylko jednego terapeutę.  Podobnie było ze mną, gdy sam chodziłem na terapię. A czy nie jest tak z twoimi pacjentami i studentami? Czy nie myślą o tobie więcej niż ty o nich? W istocie sytuacja nie jest tak klarowna. Nie wspomniałem o tym, że terapeuci   naprawdę myślą o swoich pacjentach pomiędzy wizytami – zwłaszcza o trudnych pacjentach, którzy sprawiają im  najwięcej problemów. Terapeuci mogą analizować swoje emocje wobec pacjentów lub głowić się nad najlepszą techniką terapeutyczną (terapeuta, w którym pacjent wywołuje nadmierną złość, chęć zemsty, miłość czy wyzwala fantazje erotyczne, powinien oczywiście porozmawiać z kolegą po fachu,  profesjonalnym konsultantem bądź osobistym terapeutą).   Oczywiście nie powiedziałem Irene, że często o niej myślę. Była dla mnie zagadką. Martwiłem się o nią. Dlaczego jej stan się nie polepszał? U większości wdów, które przychodziły do mnie na terapię, można było zaobserwować pozytywne efekty już po pierwszym roku. Pod koniec drugiego roku terapii każda z nich czuła się zdecydowanie lepiej. Ale nie Irene. Jej rozpacz i bezradność cały czas się pogłębiały. W jej życiu nie było miejsca na radość. Każdego wieczoru, po położeniu córki do łóżka, płakała. Ciągle przez długie godziny rozmawiała z nieżyjącym mężem. Odrzucała wszelkie zaproszenia na spotkania, podczas których mogłaby poznać nowych ludzi, i nawet nie dopuszczała myśli o ponownym związku. Jestem niecierpliwym terapeutą i byłem coraz bardziej sfrustrowany. I także coraz bardziej zaniepokojony – ogrom jej cierpienia uruchomił dzwonki alarmowe w mojej głowie. Bałem się, czy nie popełni samobójstwa. Jestem przekonany, że targnęłaby się na swoje życie, gdyby nie miała córki. Dwukrotnie wysyłałem ją na konsultacje do kolegów. Chociaż wybuchy gniewu Irene wystawiały mnie na ciężką próbę, trudniej było mi sobie poradzić z mniej gwałtownymi, ale wszechobecnymi przejawami jej złości. Lista jej zastrzeżeń wobec mojej  osoby była długa, coraz bardziej się wydłużała i rzadko kiedy udawało nam się przebyć wizytę, nie złoszcząc się na siebie. Była na mnie wściekła, ponieważ próbowałem pomóc jej uwolnić się od Jacka, kierując jej energię na coś innego i zachęcając do nawiązania znajomości z innym mężczyzną. Była na mnie wściekła za to, że nie jestem Jackiem. Dzięki naszemu głębokiemu zaangażowaniu, atmosferze intymności, dzięki kłótniom i wzajemnej trosce Irene żywiła wobec mnie uczucia najbardziej zbliżone do tych, jakimi darzyła swego męża. I później, po zakończonej wizycie, nienawidziła powrotu do normalnego życia, w którym nie było ani mnie, ani Jacka. Właśnie dlatego każde nasze spotkanie kończyło się w tak burzliwy sposób. Nienawidziła przypominania jej, że nasza relacja ma swoje granice, i niezależnie od tego, jak kończyłem każdą wizytę, często wybuchała: – I ty to nazywasz prawdziwą relacją?! Ona nie jest prawdziwa. Patrzysz tylko na zegarek, żeby jak  najprędzej mnie wyrzucić. Chcesz się mnie pozbyć! Czasami po zakończonej wizycie siedziała na swoim miejscu, patrzyła na mnie wściekłym wzrokiem

i nie chciała się ruszyć. Wszelkie próby odwoływania się do jej rozsądku – przypominanie o jej własnych pacjentach, terminach operacji, sugestie, żeby to   ona patrzyła na zegarek i kończyła sesję, czy ciągłe powtarzanie, że koniec wizyty nie jest tożsamy z odrzuceniem, było jak rzucanie grochem o ścianę. Najczęściej opuszczała mój gabinet wściekła. Złościła się, gdyż byłem dla niej ważny i nie robiłem pewnych rzeczy, które robił Jack. Na przykład  nie prawiłem jej komplementów na temat wyglądu, pomysłowości i inteligencji. I właśnie o komplementy często toczyliśmy bitwy. Czułem, że pod wpływem komplementów staje się infantylna. Lecz dla niej było to bardzo ważne i domagała się ich z takim uporem, że często jej ulegałem. Pytałem, co mam jej powiedzieć, i praktycznie powtarzałem jej słowa, starając się dorzucić kilka własnych spostrzeżeń. To, co dla mnie było głupią zabawą, ją prawie zawsze podnosiło na duchu. Lecz nie na długo. Nie miała nigdy dość, więc podczas kolejnej wizyty domagała się kolejnej porcji komplementów. Irene złościło moje przeświadczenie, że ją rozumiem. Kiedy próbowałem walczyć z jej pesymizmem i przypominałem, że jest w trakcie procesu, który ma swój początek i koniec, i popierałem to wynikami moich badań, reagowała złością: – Depersonalizujesz mnie. Lekceważysz moje indywidualne doświadczenie. Kiedy wyrażałem wiarę w jej wyzdrowienie, niezmiennie oskarżała mnie, że chcę, aby zapomniała o Jacku. Jakakolwiek wzmianka o możliwości poznania innego mężczyzny przypominała wejście na pole minowe. Irene przez większość czasu miała pogardliwy stosunek do poznanych mężczyzn i była na mnie zła, kiedy podawałem jej opinie w wątpliwość. Wszelkie praktyczne rady z mojej strony wywoływały jej wybuch gniewu. – Jeżeli zechcę się z kimś umówić na randkę – mówiła z wściekłością – sama sobie z tym poradzę! Dlaczego mam ci płacić tyle pieniędzy za porady matrymonialne, których mogą mi udzielić przyjaciele? Złościły ją moje sugestie na jakikolwiek temat. – Nie staraj się mnie „naprawiać” – mówiła. – Mój ojciec tak robił przez całe moje życie. Wściekała się, widząc moje zniecierpliwienie z powodu jej niezmiennie złego stanu, i miała mi za złe, że nie doceniam jej prób pomocy samej sobie (choć nigdy mi o tym nie powiedziała). Irene chciała, abym był zdrowy i silny. Każda oznaka słabości: bolące plecy, wymagająca operacji kontuzja kolana, przeziębienie czy grypa, wywoływała jej irytację. Wiedziałem, że była jednocześnie  pełna obaw, ale starannie je ukrywała. A najbardziej złościło ją to, że żyję, podczas gdy Jack był martwy. To wszystko nie było dla mnie łatwe. Nie jestem zwolennikiem pełnych złości konfrontacji i w życiu prywatnym zazwyczaj unikam rozzłoszczonych ludzi. Ponieważ jestem wyciszonym myślicielem i pisarzem, kłótnia spowalnia moje myślenie. W ciągu całej swojej kariery odmawiałem udziału  w publicznych debatach i dusiłem w zarodku wszelkie próby uczynienia mnie dziekanem wydziału. W jaki zatem sposób poradziłem sobie z gniewem Irene? Przede wszystkim opierałem się na starej

mądrości terapeutycznej, która mówi, że należy oddzielić rolę od osoby. Często gniew pacjenta skierowany pod adresem terapeuty dotyczy jej lub jego   roli, a nie   osoby. Nie bierz tego do siebie – uczy się młodych terapeutów. Albo przynajmniej nie bierz   wszystkiego do siebie. Postaraj się oddzielić to, co jest częścią twojej osoby, od odgrywanej przez siebie roli. Było oczywiste, że gniew Irene miał wiele źródeł – życie, przeznaczenie, Bóg, obojętność wszechświata. Wyładowywała go jednak na mnie – swoim terapeucie. Irene wiedziała, że jej gniew mi ciąży, i dawała mi to do zrozumienia na wiele sposobów. Na przykład pewnego dnia, gdy moja sekretarka zadzwoniła do Irene, aby przełożyć spotkanie z powodu mojej wizyty u dentysty, ta odpowiedziała:   – No cóż… Wizyta u dentysty jest najprawdopodobniej dla niego przyjemnością w porównaniu ze spotkaniem ze mną. Ale mogłem znieść jej wściekłość chyba tylko dlatego, że wiedziałem, iż kryje się za nią głęboki smutek, rozpacz i strach. Kiedy się na mnie wściekała, czasami reagowałem ze złością i irytacją,  najczęściej jednak budziło się we mnie współczucie. Niekiedy nawiedzały mnie jej wizje. W szczególności jedna utkwiła mi w pamięci i zawsze łagodziła moje reakcje na jej wściekłość i żal. Był to jeden ze snów związanych z lotniskiem (przez pierwsze dwa lata po śmierci męża często w swoich snach błąkała się po lotniskach). Biegam po całym lotnisku. Szukam Jacka. Nie znam ani nazwy linii lotniczych, ani numeru lotu. Jestem zrozpaczona… Patrzę na tablicę odlotów w poszukiwaniu jakiejś wskazówki, ale nic nie ma sensu – zamiast portów docelowych znajdują się na niej zbitki sylab pozbawionych znaczenia. Nagle pojawia się cień nadziei. Nad jednym z wyjść widzę napis: Mikado. Biegnę do tego wyjścia, ale jest już za późno. Samolot właśnie odleciał, a ja budzę się z płaczem.

– Celem podróży jest Mikado? Masz jakieś skojarzenia związane z tym miejscem? – zapytałem. – Nie potrzebuję skojarzeń – odpowiedziała bez namysłu. – Wiem dokładnie, dlaczego śniłam o Mikado. Gdy byłam dzieckiem, często śpiewałam arię z operetki pod tym tytułem. Jednego z wersów nigdy nie zapomnę: Chociaż noc może przyjść za wcześnie,  Wiele popołudni przed sobą mamy jeszcze.  

Irene przerwała i spojrzała na mnie oczami pełnymi łez. Słowa nie były potrzebne. Ani jej. Ani mnie. Nie można było jej pocieszyć. Od tego dnia słowa: „Wiele popołudni przed sobą mamy jeszcze”, często powracały w moich myślach. Irene i Jackowi nie było dane dzielić tych popołudni – i to sprawiło, że byłem zdolny wybaczyć jej wszystko. Moja trzecia zaawansowana lekcja dotycząca wściekłości wywołanej żalem okazała się bardzo  pomocna w leczeniu innych pacjentów. Podczas gdy w przeszłości zbyt szybko uciekałem od gniewu, usiłując go zrozumieć i pozbyć się tak szybko, jak to możliwe, teraz dowiedziałem się, jak dotrzeć do jego źródeł i go opanować. Co dała ta lekcja? Na horyzoncie pojawiła się czarna plama.

Lekcja 4: Czarna plama Kiedy umarł mój szwagier, a Irene zagroziła mi wyjściem z gabinetu, pytając po chwili, czy chcę być z kimś, kto mnie nienawidzi za to, że moja żona żyje, powiedziała wtedy o   czarnej plamie.   – Pamiętasz? – spytała. – Nikt nie chce się pobrudzić, prawda? Przez pierwsze dwa lata terapii Irene często nawiązywała do tej metafory. Czym była czarna plama? Irene nigdy nie mogła znaleźć odpowiednich słów, aby ją opisać. – To coś w rodzaju czarnej, obrzydliwej i gryzącej substancji, która wylewa się ze mnie i tworzy  wokół mnie kałużę. Czarna plama jest wstrętna i cuchnąca. Odrzuca z odrazą każdego, kto się do mnie zbliża. A kto się ubrudzi, temu grozi śmiertelne niebezpieczeństwo. Czarną plamę można było interpretować na wiele sposobów, ale była ona przede wszystkim symbolem  wściekłości Irene po śmierci męża. Stąd brała się jej nienawiść do mnie za moją żyjącą żonę. Irene miała okropny dylemat – mogła milczeć, dusząc w sobie furię i czując potworną samotność. Mogła  również wybuchnąć gniewem, odstręczając od siebie wszystkich i w konsekwencji także pozostać bardzo samotną. Odkąd obraz czarnej plamy odcisnął niezatarte piętno na jej wyobraźni, nie przekonywały jej żadne argumenty. Musiałem zmienić sposób działania – gdy zawodzą słowa, koniecznością staje się   akt  terapeutyczny. Od tej pory starałem się nie unikać gniewu Irene i stawić mu czoło, tak jak to robił Jack. Musiałem podjąć rękawicę, stanąć do pojedynku z jej wściekłością i nie pozwolić się odepchnąć. Jej złość przybierała różne formy – przez cały czas poddawała mnie próbom i zastawiała na mnie pułapki. Jedna  z nich, szczególnie zdradliwa, dała mi możliwość odwołania się do aktu terapeutycznego. Pewnego dnia, po kilku miesiącach burzliwych zmian nastroju, Irene przyszła do mojego gabinetu nadspodziewanie spokojna i opanowana. – Cieszę się, że widzę cię taką spokojną – zauważyłem. – Co się stało? – Właśnie podjęłam życiową decyzję – powiedziała. – Przestałam oczekiwać od życia, że uda mi się osiągnąć szczęście i spełnić marzenia. Koniec z szukaniem miłości, seksu, towarzystwa czy poświęcaniem się sztuce. Od tej pory mam zamiar poświęcić się całkowicie mojej pracy i wychowaniu córki. Z jej słów emanowały spokój i zadowolenie z siebie. Przez kilka ostatnich miesięcy byłem mocno zaniepokojony intensywnością i uporczywością jej rozpaczy i zastanawiałem się, ile jeszcze Irene jest w stanie wytrzymać. Tak więc pomimo zaskakującej gwałtowności tej przemiany cieszyłem się, że znalazła jakiś, jakikolwiek sposób, aby zmniejszyć swoje cierpienie, i postanowiłem nie wnikać w jej przyczyny. Potraktowałem to jako dar z nieba – trochę jako stan osiągany przez buddystów, którzy dzięki medytacji uwalniają się od ziemskich pragnień

i towarzyszących im cierpień. Mówiąc szczerze, nie spodziewałem się, że Irene wytrwa w swoich zamiarach, ale miałem nadzieję, iż uwolnienie się nawet na krótko od nieustającego cierpienia może przynieść pozytywne zmiany w jej życiu. Gdyby uspokojenie pozwoliło jej przestać się zadręczać, podjąć właściwe decyzje, nawiązać nowe przyjaźnie lub nawet znaleźć odpowiedniego mężczyznę, to katalizator tych przemian nie miał tak  wielkiego znaczenia. Po osiągnięciu pierwszego stopnia mogła przecież spokojnie przejść na wyższy  poziom. Jednak następnego dnia zadzwoniła do mnie wściekła. – Czy zdajesz sobie sprawę, co zrobiłeś? Jaki z ciebie terapeuta? Mówisz, że o mnie dbasz! To wszystko pozory! Pozory! – krzyczała. – Prawda jest taka, że wolisz siedzieć i spokojnie przyglądać się z boku, jak rezygnuję z najważniejszych rzeczy w moim życiu – miłości, radości, przyjemności – wszystkiego! Nie, nie… To coś więcej niż tylko przyglądanie się z boku. Chcesz się przyczynić do mojej zguby! Znów zagroziła przerwaniem terapii, lecz udało mi się ją przekonać, aby przyszła na kolejną wizytę. Przez następnych kilka dni zastanawiałem się nad kolejnością zdarzeń. Im więcej o tym myślałem, tym bardziej byłem wściekły. Po raz kolejny zagrałem rolę bohatera komiksu, Charleya Browna z balonową głową, próbującego kopnąć piłkę, którą Lucy ciągle zabiera mu sprzed nosa. Do czasu następnej wizyty moja wściekłość dorównała wściekłości Irene. To spotkanie przypominało bardziej zapasy niż sesję terapeutyczną. Wtedy doszło do naszej najpoważniejszej kłótni. Rzucała jedno po drugim oskarżenia pod moim adresem: – Odpuściłeś mnie sobie! Chciałeś, żebym poszła na kompromis, zabijając to, co we mnie najwartościowsze. Nawet nie udawałem, że rozumiem jej stanowisko. – Mam szczerze dość – powiedziałem jej – twoich zastawianych na mnie pułapek. Mam dość twoich ciągłych testów, które najczęściej oblewam. A ten ostatni jest najbardziej nieprzyzwoity i zdradliwy. Mamy zbyt wiele do zrobienia, Irene. Szkoda czasu na takie pierdoły – zakończyłem, używając słów jej męża. To była jedna z najbardziej udanych sesji. Po tej wizycie (oczywiście po kolejnej sprzeczce dotyczącej kończenia na czas i oskarżeniach, że wyrzucam ją z gabinetu) nasze przymierze terapeutyczne stało się silniejsze niż kiedykolwiek. W moich podręcznikach, podczas superwizji czy wykładów nigdy nie przyszłoby mi do głowy radzić studentom, aby zwarli się we wściekłym uścisku z pacjentem. Niemniej jednak tego rodzaju sesje pozwalały Irene iść naprzód. Kierunek naszym wysiłkom wytyczała metafora czarnej plamy. Nawiązując kontakt – emocjonalny  kontakt – i walcząc z Irene (mówię to w przenośni, choć zdarzały się chwile, że byliśmy o krok od rękoczynów), udowadniałem raz za razem, że czarna plama jest fikcją, która ani mnie nie brudzi, ani nie wywołuje odrazy, ani mi nie zagraża. Irene tak bardzo się przywiązała do tej metafory, za każdym razem,

kiedy odpierałem jej wściekłość, była pewna, że albo ją porzucę, albo umrę. W końcu, aby pokazać raz na zawsze, że jej wściekłość mnie nie zniszczy ani do niej nie zniechęci, wprowadziłem nową zasadę terapeutyczną: – Jeśli jeszcze kiedykolwiek zdarzy ci się wybuchnąć na mnie, automatycznie będziemy umawiać się na dodatkowe spotkanie. Takie działanie okazało się niezwykle skuteczne i z perspektywy czasu wydaje mi się, że to był świetny pomysł. Metafora czarnej plamy miała tak wielką moc, ponieważ była   niedookreślona – była wyobrażeniem, które odzwierciedlało kilka nieuświadomionych problemów. Wściekłość wywołana żalem po stracie męża była jednym z najważniejszych. Ale istniały także inne – na przykład przekonanie Irene, że nosi w sobie truciznę i jest fatum. – Każdy, kto wdepnie w czarną dziurę, podpisuje jednocześnie swój akt zgonu – powiedziała podczas jednej z sesji. – Tak więc nie chcesz nikogo ponownie pokochać, ponieważ możesz zaoferować jedynie miłość Meduzy, która zniszczy każdego, kto się do ciebie zbliży? – spytałem. – Wszyscy mężczyźni, których darzyłam miłością, umarli. Mój mąż, ojciec, brat, chrześniak i Sandy, o którym jeszcze ci nie opowiadałam. To był mój psychicznie chory chłopak. Popełnił samobójstwo  dwadzieścia lat temu. – To znowu przypadek! Musisz o tym zapomnieć! – upierałem się. – To są nieszczęśliwe przypadki, a nie żadne fatum. Kostka do gry nie ma pamięci. – Przypadek… Przypadek… To twoje ulubione słowo! – żachnęła się Irene. – Właściwym  określeniem jest   karma, zgodnie z którą nie wolno mi pokochać żadnego mężczyzny.   Jej postrzeganie siebie jako pechowca przywołało mi na pamięć postać Joego Bfstplka, bohatera komiksu    Li’l Abner, nad którego głową ciągle wisiała złowroga czarna chmura. W jaki sposób mogłem podważyć wiarę Irene w tę przeklętą karmę? W końcu podszedłem do tego problemu podobnie  jak do jej gniewu. Potrzebowałem czegoś więcej niż słów. Musiałem zaoferować   akt terapeutyczny,  który polegał na ignorowaniu ostrzeżeń Irene, ciągłym zbliżaniu się do niej, wkraczaniu w pechową, toksyczną przestrzeń – i mimo to zachowaniu zdrowych zmysłów.   Inne znaczenie czarnej plamy było związane w umyśle Irene ze snem o pięknej czarnookiej kobiecie, która z wpiętą we włosy czerwoną różą odpoczywa na sofie. Kiedy podchodzę bliżej, uświadamiam sobie, że kobieta nie jest taka, jaką wydawała mi się na początku. Sofa okazuje się katafalkiem, a ciemne oczy kobiety nie mają w sobie piękna, lecz śmierć. A karmazynowa róża we włosach nie jest kwiatem, lecz krwawą, śmiertelną raną.

– Wiem, że to ja jestem tą kobietą i każdy, kto się do mnie zbliży, narazi się na śmierć. To kolejny powód, aby trzymać się ode mnie z daleka – skomentowała Irene. Obraz kobiety z karmazynową różą we włosach przypomniał mi wątek z niezwykłej futurystycznej

powieści Philipa Dicka   Człowiek w labiryncie. Główny bohater zostaje wysłany na nowo odkrytą planetę, aby nawiązał kontakt z istotami bardziej rozwiniętej cywilizacji. Mimo że używa wszelkich dostępnych środków komunikacji – symboli geometrycznych, stałych matematycznych, motywów  muzycznych, pozdrowień, krzyków i gestów – jest wyniośle ignorowany. Jego wysiłki zakłócają jednak  spokój owych istot, które nie puszczają mu tej bezczelności płazem. Tuż przed powrotem na Ziemię odkrywca zostaje poddany tajemniczemu zabiegowi neurochirurgicznemu. Dopiero o wiele później  zrozumie charakter wymierzonej mu kary – wskutek operacji nie jest zdolny poradzić sobie z lękiem egzystencjalnym. Nie tylko dręczy go lęk przed niepewnością ludzkiego losu i nieuniknioną śmiercią, ale jest także skazany na samotność, ponieważ jego uczucia udzielają się każdemu, kto się do niego zbliży. Choćbym nie wiem jak przekonywał Irene, że czarna plama jest jej wymysłem, sam często wpadałem w jej pułapkę. Podczas pracy z Irene dzieliłem losy tych, którzy zbliżyli się do bohatera powieści Philipa Dicka, i borykałem się ze swoimi problemami egzystencjalnymi. Nasze sesje spowodowały, że musiałem stanąć oko w oko z własną śmiercią. Chociaż zawsze wiedziałem, że od śmierci dzieli mnie tylko  cienka membrana życia, dotychczas udawało mi się o tym nie myśleć. Oczywiście rozmyślanie o śmierci może mieć zbawienne skutki. Wiem, że   fakt (fizyczność) śmierci pozbawia nas życia, lecz mimo to   świadomość śmierci może nas ocalić. To stara życiowa mądrość – dlatego właśnie mnisi przez wieki trzymali w celach czaszki, a Montaigne radził, aby mieszkać w pokoju z widokiem na cmentarz. Świadomość śmierci przez długi czas ożywiała moje życie, pomagając mi bagatelizować rzeczy nieistotne, a doceniać to, co naprawdę wartościowe. Tak, pojmowałem to umysłem, ale wiedziałem również, że nie da się nieustannie żyć w cieniu lęku przed śmiercią.   W przeszłości spychałem myśli o śmierci głęboko w nieświadomość, ale moje sesje z Irene wszystko  zmieniły. Nasze spotkania uwrażliwiły mnie nie tylko na śmierć i wartość życia, ale także na lęk przed śmiercią. Częściej, niż jestem w stanie to spamiętać, rozmyślałem o jej mężu, który zmarł w wieku czterdziestu pięciu lat, podczas gdy ja przekroczyłem już sześćdziesiątkę. Wiem, że może mnie  zabraknąć w każdej chwili. I kto powiedział, że terapeuci za dużo zarabiają?

Lekcja 5: Rozsądek kontra zdrada Gdy upływał trzeci rok naszej terapii, czułem się coraz bardziej zniechęcony. Terapia utknęła w martwym punkcie. Irene tak bardzo pogrążyła się w rozpaczy, że nie byłem w stanie jej z tego wyrwać. Nie mogłem się do niej zbliżyć. Kiedy pytałem, jak ocenia istniejący między nami dystans, odpowiadała: – Dzielą nas dziesiątki kilometrów. Ledwo cię widzę. – Irene, wiem, że możesz być już zmęczona tym, co mówię, ale powinnaś zastanowić się nad lekiem  antydepresyjnym. Musimy postarać się rozwiązać problem twojej niechęci wobec leków. – Oboje wiemy, co oznaczają leki – stwierdziła. – Tak? – Świadczą o tym, że się poddajesz i rezygnujesz z dalszej terapii. Nie oczekuję, że mnie szybko wyleczysz. – Szybko? Minęły już trzy lata, Irene – zauważyłem. – Myślę, że poprawienie mojego samopoczucia nic nie rozwiąże. Tylko opóźni proces pogodzenia się  z poczuciem straty. Niezależnie od tego, jakich używałem argumentów, nie udało mi się zmienić jej przekonań. W końcu spełniła moją zachciankę, dając sobie zapisać lek antydepresyjny. Skutki były takie same jak podczas poprzedniej próby dwa lata temu. Trzy różne leki były nie tylko nieskuteczne, ale też wywołały nieprzyjemne skutki uboczne: nadmierną senność, koszmary senne, zanik popędu seksualnego i zmysłowości, napawające przerażeniem poczucie nieistnienia i wyobcowania oraz utratę kontaktu z rzeczywistością. Kiedy zasugerowałem jej wizytę u psychofarmakologa, stanowczo odmówiła. W końcu, zdesperowany, postawiłem jej ultimatum: – Musisz spotkać się z konsultantem i stosować się do jego wskazówek. Jeżeli tego nie zrobisz,  przestanę się z tobą spotykać. Irene patrzyła na mnie szeroko otwartymi oczami. Nieprzenikniona i opanowana jak zazwyczaj, nie dała niczego po sobie poznać. – Zastanowię się nad tym i dam ci odpowiedź następnym razem – odrzekła. Ale następne spotkanie nie przyniosło konkretnej odpowiedzi na moje ultimatum. Zamiast tego Irene wręczyła mi numer „New Yorkera” otwarty na artykule rosyjskiego poety Josifa Brodskiego zatytułowanym  Żal i rozsądek.   – W tym – powiedziała – znajdziesz odpowiedź, co w terapii poszło nie tak. Jeżeli po przeczytaniu  nie będziesz znał odpowiedzi, pójdę do konsultanta. Pacjenci często mnie proszą, abym przeczytał coś, co ich zainteresowało – poradnik, artykuł na temat nowej teorii czy metody leczenia albo powieść, w której znaleźli odniesienia do swojej sytuacji.

Niejeden pacjent-pisarz dawał mi obszerny maszynopis ze słowami: „Czytając to, wiele się o mnie dowiesz”. Stwierdzenia takie nigdy się nie sprawdzały – pacjent mógł zawsze dostarczyć tych informacji podczas terapii w znacznie krótszym czasie. Nie oczekiwali też z mojej strony uczciwej oceny ich twórczości – zazwyczaj byłem dla pacjentów zbyt ważną osobą, aby pozwolić sobie na obiektywne  zdanie. Oczywiste było, że szukają czegoś innego – mojego podziwu i aprobaty. Terapeuta ma jednak dużo więcej sposobów, by zaspokoić tę potrzebę, niż spędzać wiele godzin na czytaniu ich maszynopisów. Zazwyczaj próbuję grzecznie odmówić lub co najwyżej zgadzam się rzucić na nie okiem. Cenię i staram się chronić mój czas przeznaczony na czytanie. Czytając jednak artykuł od Irene, nie czułem się wykorzystywany. Żywiłem głęboki szacunek nie tylko  dla jej dobrego smaku, ale także dla jej inteligencji, i jeśli ona wierzyła, iż w tym artykule znajduje się coś, co pozwoli mi zrozumieć nasz kryzys, to byłem pewien, że czas poświęcony na lekturę nie pójdzie na marne. Oczywiście wolałbym bardziej bezpośrednią komunikację, ale stałem się otwarty na zawoalowany i często poetycki sposób wyrażania się Irene – styl, którego nauczyła się od matki. W przeciwieństwie do ojca, który był wzorem niedoścignionej racjonalności i uczył nauk przyrodniczych w liceum w środkowo-zachodniej części Stanów, jej matka, artystka, porozumiewała się ze światem w inny sposób. Irene nie dowiadywała się o jej nastroju wprost. Gdy matka miała dobry dzień, mogła powiedzieć na przykład: „Myślę, że nazrywam trochę irysów do niebiesko-białego wazonu”, lub przekazywała swój nastrój poprzez sposób, w jaki układała lalki na łóżku Irene. Artykuł rozpoczynał się analizą dwóch pierwszych strof wiersza Roberta Frosta Wejdź, dokonaną  przez Brodskiego: Stanąłem na skraju lasu: Drozd śpiewał. A za tym progiem Zmierzch zewnętrzny się stawał Wewnętrznym mrokiem. Zbyt ciemno było w gęstwinie, By fruwać z gałęzi na gałąź, I poprawiać swe gniazdo na noc. Jedynie śpiewem ptak mógł się zająć 18 . Był to dla mnie cudownie prosty wiersz o przyrodzie, którego nauczyłem się jako nastolatek i recytowałem na głos podczas wycieczek rowerowych po Domu Weterana w Waszyngtonie. Ale tutaj  w doskonałej, linijka po linijce, słowo po słowie, analizie Brodski odsłonił tragiczny wymiar tego wiersza. Na przykład w pierwszej strofie jest coś złowieszczego w obrazie zbliżającego się na skraj lasu drozda (jest nim sam poeta), który kontempluje jego mroczne wnętrze. A czy druga strofa nie wydaje się

czymś więcej niż tylko liryczną melodią? Co faktycznie autor chciał przekazać, mówiąc, że w lesie jest za ciemno dla poety, „by fruwać z gałęzi na gałąź” i „poprawiać swe gniazdo na noc”? Czy „fruwanie z gałęzi na gałąź” odnosi się do religijnego rytuału? A może do ostatniego namaszczenia? Czy Frost  opłakuje fakt, iż jest już zbyt późno i że jest skazany na potępienie? I rzeczywiście, późniejsze zwrotki potwierdzają tę interpretację. Krótko mówiąc, Brodski nie tylko ukazuje tragizm tego wiersza, ale uważa, że Frost był bardziej mrocznym poetą, niż się powszechnie uważa. Byłem zafascynowany. Analiza ta wyjaśniła mi, dlaczego ten wiersz, jak i inne z pozoru łatwe utwory Frosta wywarły na mnie takie wrażenie w młodości. Ale jaki to wszystko ma związek z Irene? Gdzie jest owo obiecane przez nią wyjaśnienie problemów naszej terapii? Czytałem dalej. Następnie Brodski przeszedł do analizy długiego utworu narracyjnego, ponurej sielanki pt. Domowy pogrzeb. Wiersz, który opisuje zdarzenia rozgrywające się na schodach z balustradą w niewielkim domu pary farmerów, jest rozmową, sekwencją zdarzeń, baletem z udziałem farmera i jego żony (od razu  pomyślałem o rodzicach Irene, którzy mieszkali na farmie na Środkowym Zachodzie, i o schodach z balustradą, którymi Irene schodziła prawie trzydzieści lat temu, aby odebrać telefon z wiadomością o śmierci Allena). Wiersz zaczyna się tak:   Wchodząc na schody, zobaczył ją pierwszy, Nim ona jego idąc w dół, dostrzegła. Niepewną stopę stawia i znów cofa, Na palcach wspiąwszy się, by znowu spojrzeć 19 .   Farmer, zbliżając się do żony, pyta:   Cóż widzisz? Tam z góry/Na co tak zawsze patrzysz? – Muszę wiedzieć. Chociaż kobieta jest przerażona i odmawia odpowiedzi, jest przekonana, iż on nigdy nie zobaczy tego, co ona, i pozwala mu wejść na schody. Farmer podchodzi do okna na piętrze, wygląda przez nie i odkrywa, na co patrzyła jego żona. Ze zdziwieniem stwierdza, że nigdy wcześniej nie zwrócił na to uwagi. Ten mały cmentarz, gdzie są nasi bliscy! Tak mały, że okienna rama go objęła. Nie większa niż sypialnia. Prawda? Są tam trzy płyty z łupku, jeden marmur. Ciosane głazy tam w promieniach słońca, Na zboczu wzgórza. Nie, nie o nie idzie.  Teraz rozumiem, to nie są kamienie, Ale grób dziecka. Nie, nic nie wiesz.

Z tymi słowy żona przemyka się obok męża, zbiega na dół, odwraca się do niego z taką groźbą w oku i rusza w stronę drzwi wejściowych. Zakłopotany mąż pyta:   Czyż nie wolno wspominać o swym zmarłym dziecku? Nie, nie masz prawa! – odpowiada żona. –   Nikt nie ma prawa o tym mówić. Żaden ojciec – dodaje, sięgając po kapelusz.   Farmer, prosząc żonę, aby podzieliła się z nim swym żalem, wypowiada te niefortunne słowa: (…) Nie jestem tak różny Od innych, jak myślisz, patrząc z boku.  Więc daj mi szansę. A przecież nad miarę Jątrzysz matczyną stratę – śmierć pierwszego, Niepocieszoną śmierć – w oczach miłości. Myślisz, że jego pamięć będzie tak uczczona? Gdy żona wciąż nie przejawia żadnej reakcji, mężczyzna wykrzykuje:   Boże, cóż za kobieta! Do tego już doszło,/Człowiek nie może już wspomnieć o swym zmarłym dziecku. Kobieta odpowiada, iż on nie potrafi mówić, że nie ma uczuć. Obserwowała go przez okno, gdy energicznie kopał grób dla syna, aż   żwir wzbijał się w powietrze. A gdy skończył kopać, przyszedł do kuchni. Ona dobrze pamięta:   Mogłeś tak siedzieć z błotem na cholewach, Ze  świeżą ziemią z grobu twego dziecka, I mówić o codziennych sprawach, Gdy szpadel został, oparty o ścianę, Tam, przy wejściu do  domu. Żona nie chce, aby w ten sposób obchodzono się z jej żalem. I nie pozwoli łatwo mu przeminąć. Nie, wtedy gdyśmy na śmierć chorzy, Jesteśmy zawsze sami, coraz  bardziej sami. Przyjaciele udają, że za nami idą Aż do grobu, lecz nim nas tam złożą, Ich myśli biegną znów drogami życia I żywych ludzi, wplątane w rzeczy im dostępne. Lecz świat jest straszny. Gdybym mogła  Zmienić ten świat, lżej by mi było. Mąż mówi protekcjonalnie, jest pewny, że ona poczuje się lepiej, gdy wypowie te słowa. Sugeruje, że

czas już skończyć z żalem.   Ta rana już nie krwawi. Po co ją jątrzyć. Wiersz się kończy, gdy żona otwiera drzwi, aby wyjść. Mąż stara się ją zatrzymać: Gdzie biegniesz? Najpierw powiedz. Pójdę i ściągnę cię choć siłą. Słyszysz? Zafascynowany, przeczytałem utwór za jednym zamachem i pod koniec musiałem sobie  przypominać, dlaczego to zrobiłem. Gdzie w nim znajdował się klucz do życia Irene? Najpierw pomyślałem o pierwszym śnie Irene, w którym musiała przeczytać stary tekst, aby przygotować się do lektury nowego. Nie ulegało wątpliwości, że musieliśmy więcej popracować nad stratą jej brata. Wiedziałem już, że jego śmierć stała się początkiem, zupełnie jak w dominie, wielu kolejnych strat. Jej dom już nigdy nie był taki sam. Matka nigdy nie pozbierała się po śmierci syna i żyła w ciągłej depresji,  a związek rodziców Irene na zawsze utracił harmonię. Być może wiersz odzwierciedlał to, co działo się w domu Irene po śmierci jej brata, w szczególności konflikt pomiędzy rodzicami, którzy starali poradzić sobie ze stratą syna w odmienny sposób. Po śmierci dziecka taka sytuacja jest dość powszechna. Mąż i żona przeżywają żałobę na różne sposoby (potwierdza to stereotypy dotyczące płci: kobieta częściej wyraża swój żal otwarcie i nie hamując emocji, podczas gdy mężczyzna tłumi emocje i rzuca się w wir obowiązków). Dla wielu par te dwa sposoby są ze sobą  nie do pogodzenia – to dlatego tak wiele małżeństw rozpada się po stracie dziecka. Pomyślałem o związku pozostałych scen z wiersza Frosta z sytuacją Irene. Doskonałą metaforą były  różnice w postrzeganiu wielkości cmentarza. Dla farmera był on wielkości sypialni i tak mały, że objęła go okienna rama. Dla matki był tak wielki, że zasłaniał wszystko inne. Także okna. Irene lubiła okna. – Chciałabym przeżyć moje życie, wyglądając przez okno z apartamentu na ostatnim piętrze wysokiego budynku – powiedziała kiedyś. Wyobrażała sobie również przeprowadzkę do dużego, wiktoriańskiego domu, położonego nad morzem, w którym: – Mogłabym dzielić czas pomiędzy wpatrywanie się przez okno w ocean i spacery po tarasie widokowym na dachu budynku – mówiła. Gorzkie słowa wypowiedziane przez żonę farmera pod adresem przyjaciół, którzy po krótkiej wizycie na grobie natychmiast wrócili do swoich codziennych obowiązków, były znajomym motywem w terapii Irene. Kiedyś, aby zilustrować swój punkt widzenia, przyniosła reprodukcję obrazu Pietera Brueghla   Upadek Ikara.   – Spójrz na tych wieśniaków – powiedziała. – Pracują i nawet się nie pofatygują, aby spojrzeć w górę  na spadającego chłopca. Przyniosła nawet poetycki opis obrazu autorstwa W.H. Audena: Na przykład w Ikarze  Brueghla: jak wszystko spokojnie Odwraca się od nieszczęścia; może tylko rolnik

Usłyszał plusk i krzyk zapomniany, Lecz dla niego nie był to wypadek ważny i słońce Oświetlało, jak oświetlać winno, białe nogi znikające W zielonej wodzie; delikatny i kosztowny okręt, Z którego na pewno widziano Rzecz zdumiewającą, chłopca lecącego z nieba, Musiał żeglować i płynąć, gdzie trzeba 20 .   Co jeszcze łączyło Irene z Domowym pogrzebem Frosta? Matczyne trwanie w żalu oraz ojcowska rzeczowość i zniecierpliwienie zachowaniem żony, która nie chciała się uwolnić od żalu. Irene tak właśnie opisywała mi swoją sytuację rodzinną po śmierci brata. Lecz te informacje, aczkolwiek obrazowe i pouczające, nie wyjaśniały wystarczająco, dlaczego Irene tak zależało, żebym przeczytał ten artykuł. „Tutaj znajdziesz wyjaśnienie naszych niepowodzeń w terapii” – to były jej słowa, jej obietnica. Poczułem się zawiedziony. Pomyślałem, że być może ją przeceniłem i że tym razem się pomyliła. Na początku następnej wizyty Irene, jak zwykle, usiadła na swoim krześle, nie patrząc na mnie.  Usadowiła się, położyła torebkę na podłodze i zamiast wpatrywać się przez jakiś czas w okno, jak to miała w zwyczaju, od razu zwróciła się do mnie z pytaniem: – Przeczytałeś artykuł? – Tak, przeczytałem. Jest świetny. Dziękuję, że mi go dałaś – odrzekłem. – I? – dopytywała się dalej. – Był fascynujący. Mówiłaś mi o życiu swoich rodziców po śmierci Allena, ale wiersz unaocznił mi to z niezwykłą siłą. Teraz rozumiem o wiele lepiej, dlaczego nigdy nie mogłaś z nimi powtórnie zamieszkać i jak bardzo utożsamiałaś się z matką i jej walką z ojcem i… Nie mogłem mówić dalej. Wyraz rosnącego niedowierzania na jej twarzy odebrał mi głos. Jej  zdziwione spojrzenie przypominało wzrok nauczycielki zastanawiającej się, jakim cudem tak głupi uczeń mógł znaleźć się w jej klasie. W końcu wycedziła przez zaciśnięte zęby: – Farmer i jego żona z wiersza to nie są mój ojciec i matka.   To my – ty i ja. Przerwała, z trudem powstrzymując się przed kolejnymi słowami. Po chwili dodała łagodniejszym głosem: – To znaczy oni mogą mieć  cechy moich rodziców, ale zasadniczo farmer i jego żona to   ty i ja w tym pokoju.   Zakręciło mi się w głowie. Oczywiście! Oczywiście! Momentalnie każda linijka   Domowego pogrzebu nabrała nowego znaczenia. Przebiegłem myślą cały utwór. Nigdy wcześniej ani później nie myślałem tak szybko.  

– Więc to   ja jestem tym, który przynosi brudną łopatę do domu? Irene energicznie kiwnęła głową. – I to   ja wchodzę do kuchni w butach zabrudzonych ziemią z grobu? Ponownie przytaknęła. Tym razem życzliwie. Być może moje celne pytania pozwolą mi odzyskać jeszcze jej szacunek. – I to ja jestem tym, który łaja cię za twoje trwanie w żalu? Który mówi ci, żebyś nie przesadzała, i pyta: „Po co trwać w żalu tak długo?”. To   ja kopię grób tak energicznie, aż żwir wzbija się w powietrze? I to   moje słowa są obraźliwe? I to  ja próbuję wepchnąć się pomiędzy ciebie a twój ból? I z pewnością to   ja usiłuję zatrzymać cię w drzwiach i wsadzić ci leki do gardła?   Irene przytakiwała, a łzy spływały jej po policzkach. Po raz pierwszy od trzech lat otwarcie płakała  w mojej obecności. Podałem jej chusteczkę. Drugą wziąłem dla siebie. Ścisnęliśmy się za ręce. Znowu byliśmy razem. Jak mogliśmy tak bardzo się od siebie odsunąć? Patrząc wstecz, widzę, że mieliśmy zupełnie inną wrażliwość. Ja jestem egzystencjalnym racjonalistą, a ona przepojoną żalem romantyczką. Być może ten rozdźwięk był nie do uniknięcia. Być może nasze sposoby radzenia sobie z tragedią były całkowicie  odmienne. Jak stawić czoło brutalnym faktom naszej egzystencji? Wierzę, że w głębi duszy Irene czuła, iż istnieją tylko dwie, równie bolesne strategie: zaprzeczać oczywistym faktom życia lub przyjąć je z towarzyszącym im lękiem i niepokojem. Czy Cervantes nie wyraził tego dylematu w nieśmiertelnym pytaniu Don Kichota: „Co wybierasz: mądre szaleństwo czy głupią mądrość?”. Na moim podejściu terapeutycznym zaciążyło jedno przeświadczenie – otóż nigdy nie wierzyłem, że świadomość prowadzi do szaleństwa, a zaprzeczenie do mądrości. Przez długi czas uważałem  zaprzeczanie za nieprzyjaciela, któremu rzucałem wyzwanie przy każdej nadarzającej się okazji, zarówno w terapii, jak i w życiu osobistym. Nie tylko sam starałem się nie ulegać złudzeniom, które ograniczały moją perspektywę widzenia, zubożały moje życie i odbierały mi niezależność, ale także zachęcałem swoich pacjentów do tego samego. Jestem przekonany, że chociaż uczciwa konfrontacja z własną sytuacją egzystencjalną może wywołać lęk i drżenie, to koniec końców leczy i wzbogaca. Moją koncepcję psychoterapeutyczną najlepiej wyrażają słowa Thomasa Hardy’ego: „Jeśli jest droga do Lepszego, to wiedzie ona przez Najgorsze”. Tak więc od samego początku terapii odwoływałem się do rozsądku Irene. Zachęciłem ją, aby na zasadzie próby generalnej omówiła ze mną swoją reakcję na wieść o śmierci męża i następujące po tym wydarzenia: – W jaki sposób dowiesz się o jego śmierci? – Czy będziesz przy nim w chwili śmierci? – Co będziesz wtedy czuła? – Do kogo zadzwonisz?

W ten sam sposób omówiliśmy jego pogrzeb. Powiedziałem jej, że przyjdę na pogrzeb i że nawet jeżeli jej przyjaciele szybko się rozejdą, to ja zostanę do samego końca. Jeżeli inni będą zbyt przerażeni, aby wysłuchać jej pełnych rozpaczy słów, to będzie mogła podzielić się nimi ze mną. Starałem się osłabić siłę nawiedzających ją co noc koszmarów. Ilekroć uciekała w złudzenia, natychmiast sprowadzałem ją na ziemię. Weźmy na przykład jej poczucie winy z powodu mile spędzonego czasu u boku innego mężczyzny. Każda chwila radości była dla niej zdradą Jacka. Jeżeli poszła z mężczyzną na plażę lub do restauracji, w której była kiedyś z mężem, czuła, że go zdradza, naruszając wyjątkowość ich miłości. Równocześnie, chodzenie w nowe miejsca wywoływało w niej poczucie winy osoby pozostałej przy życiu: „Dlaczego mam żyć i cieszyć się nowymi doświadczeniami, kiedy Jacka już nie ma?”. Czuła się również winna za to, że nie była wystarczająco dobrą żoną. W trakcie psychoterapii zaszło w niej wiele zmian. Stała się łagodniejsza, bardziej czuła  i troskliwa. – Jakie to niesprawiedliwe w stosunku do Jacka, że teraz jestem w stanie dać więcej z siebie innemu mężczyźnie, niż dałam jemu. Wielokrotnie podważałem takie opinie. – Gdzie jest teraz Jack? – pytałem. – Nigdzie… tylko w pamięci – odpowiadała zawsze. W jej pamięci i pamięci innych. Nie była osobą religijną i nigdy nie wierzyła w ciągłość świadomości czy inną formę życia po życiu. Byłem jej głosem rozsądku: – Jeżeli on nic nie odczuwa i nie obserwuje twojego zachowania, to w jaki sposób twój związek z innym mężczyzną może go zranić? Poza tym przypomniałem jej o tym, że Jack wyraził przed śmiercią pragnienie, aby była szczęśliwa i ponownie wyszła za mąż. – Czy chciałby, abyście ty i twoja córka były pogrążone w żałobie? Tak więc nawet gdyby jego  świadomość wciąż   istniała, nie czułby się zdradzony. Twój powrót do zdrowia sprawiłby mu przyjemność. W obu przypadkach – kończyłem – niezależnie od tego, czy świadomość Jacka przetrwała, czy nie, takie pojęcia jak   niesprawiedliwość i   zdrada nie mają sensu. Niekiedy Irene miała wyraziste sny o wciąż żyjącym Jacku. To powszechne zjawisko towarzyszące ludziom pogrążonym w żałobie. Budziła się nagle, uświadamiając sobie, że to tylko sen. Innym razem gorzko płakała, myśląc o jego cierpieniu na tamtym świecie. Czasami płakała na cmentarzu, myśląc  o Jacku zamkniętym w zimnej trumnie. Śniła o tym, jak otwiera zamrażarkę i znajduje tam miniaturowego Jacka, który patrzy na nią szeroko otwartymi oczami. Konsekwentnie i uporczywie przypominałem Irene  o jej przekonaniu, że   nie ma go na tym świecie i nie jest już żywą istotą. Przypominałem jej także o wyrażanym przez nią pragnieniu, aby Jack   mógł ją obserwować. Z doświadczenia wiedziałem, że każdy owdowiały małżonek lub małżonka cierpi, wiedząc, że nikt nie obserwuje jego czy jej życia.   Irene przechowywała zbyt wiele osobistych rzeczy Jacka. Za każdym razem, kiedy potrzebowała

prezentu dla córki, przetrząsała szuflady jego biurka, aby znaleźć jakąś pamiątkę po nim. Była otoczona pamiątkami po mężu do tego stopnia, że obawiałem się, aby nie upodobniła się do panny Havisham, jednej z bohaterek powieści Dickensa Wielkie nadzieje. Kobieta ta była tak pogrążona w żalu (została porzucona przed ołtarzem), że przez lata żyła jakby porażona stratą i nigdy nie zdjęła ślubnej sukni ani nie posprzątała ze stołu weselnej zastawy. Toteż przez całą terapię usilnie namawiałem Irene, by odwróciła się od przeszłości, wróciła do życia i rozluźniła więzi łączące ją z Jackiem.   – Pochowaj niektóre z jego zdjęć. Przemebluj domu. Kup nowe łóżko. Posprzątaj szuflady w biurku. Wyrzuć jego rzeczy. Wybierz się w podróż w nowe, nieznane ci miejsce. Zrób coś, czego nie robiłaś nigdy wcześniej. Przestań z nim tyle rozmawiać. Lecz to, co ja nazywałem rozsądkiem, Irene nazywała niewiernością. To, co ja nazywałem powrotem do życia, ona nazywała zdradą. To, co ja nazywałem uwalnianiem się od zmarłego, ona nazywała  porzuceniem. Uważałem się za głos rozsądku, którego potrzebowała. Ona natomiast była przekonana, że bezczeszczę jej żałobę. Ja uważałem, że wiodę ją z powrotem ku życiu, a ona sądziła, iż zmuszam ją, by odwróciła się plecami do Jacka. Ja myślałem, że uczę ją odwagi stawiania czoła życiu, a ona uważała mnie za zadowolonego z siebie widza, który przygląda się jej tragedii z trybuny. Byłem zaszokowany jej uporem. Dlaczego ona niczego nie rozumie? – zastanawiałem się. Dlaczego do niej nie dociera, że Jack naprawdę nie żyje, a jego świadomość przestała istnieć? I że to nie jest jej wina? Dlaczego nie potrafi zrozumieć, iż nie przynosi nikomu pecha, że nie spowoduje ani mojej śmierci, ani śmierci innego mężczyzny, którego pokocha? Że nie jest skazana na wieczne przeżywanie tragedii? Że upiera się przy swoich fałszywych przekonaniach, ponieważ boi się innego wyjścia – uzmysłowienia sobie, iż żyje we wszechświecie całkowicie obojętnym na jej szczęście czy nieszczęście. Dla Irene moja tępota była zdumiewająca. Dlaczego Irv tego nie pojmuje? Dlaczego nie widzi, że pozbawia mnie wspomnień o Jacku, bezczeszcząc moją żałobę ziemią z mogiły wniesioną na butach  i pozostawionym w kuchni szpadlem? Dlaczego nie może zrozumieć, że chcę po prostu popatrzeć przez okno na grób Jacka? I że doprowadza mnie do wściekłości, próbując wyrzucić go z mojego serca? Że choć go potrzebuję, to zdarzają się chwile, kiedy osaczona przez niego na schodach, muszę od niego uciec i odetchnąć świeżym powietrzem? Że tonę, trzymając się szczątków mojego życia, a on usiłuje mi te szczątki odebrać? Dlaczego nie może zrozumieć, że powodem śmierci Jacka była moja toksyczna  miłość? Tego wieczoru, gdy jeszcze raz odtworzyłem w myślach tę sesję, przypomniała mi się historia pacjentki, którą leczyłem dziesiątki lat temu. Przez cały okres dojrzewania prowadziła długą i gorzką wojnę ze swoim zawsze nastawionym na nie ojcem. Gdy po raz pierwszy opuszczała rodzinny dom, ojciec, odwożąc ją do college’u, w typowy dla niego sposób zepsuł podróż, narzekając przez całą drogę na zanieczyszczony strumień płynący obok drogi. Ona natomiast widziała cudownie piękny i czysty strumyk.

Wiele lat później, kiedy ojciec już nie żył, miała okazję odbyć tę samą podróż. Zauważyła wówczas, że po  obu stronach drogi płynęły strumienie! – Lecz tym razem to ja prowadziłam samochód – powiedziała ze smutkiem. – Strumień, który widziałam przez okno od strony kierowcy, był tak obrzydliwy i zanieczyszczony, jak to opisywał mój ojciec. Wszystkie elementy tej lekcji – mój impas w terapii z Irene, jej upór, abym przeczytał wiersz Frosta,  moje wspomnienie o pacjentce podróżującej samochodem – były głęboko pouczające. Z zadziwiającą jasnością zrozumiałem, że nadszedł czas, abym słuchał, odłożył na bok własny punkt widzenia i przestał  narzucać pacjentce swoje poglądy. Nadszedł czas, aby wyjrzeć przez okno Irene.

Lekcja 6: Nie dowiaduj się nigdy, komu bije dzwon Pewnego dnia, w czwartym roku terapii, Irene przyniosła dużą teczkę. Położyła ją na podłodze, powoli rozwiązała i wyjęła duże płótno. Trzymała je odwrócone, tak abym nie widział, co jest na nim namalowane. – Mówiłam ci, że chodzę na lekcje malarstwa? – spytała rozbawionym głosem. – Nie. Pierwsze słyszę. Ale myślę, że to bardzo dobry pomysł. Nie zdziwiło mnie specjalnie, że dowiaduję się tego dopiero teraz. Wielu pacjentów nie wspomina terapeutom o pozytywnych wydarzeniach w ich życiu. Wydaje im się, że ponieważ celem terapii jest ich wyleczenie, to powinni mówić wyłącznie o swoich problemach. Inni z kolei są tak uzależnieni od terapeutów, że ukrywają korzystne zmiany w swoim życiu z obawy, iż przyspieszy to koniec terapii. Irene wzięła głęboki oddech i odwróciła obraz. Zobaczyłem owoce: półmisek z cytryną, pomarańczą i awokado. Byłem zachwycony graficzną stroną pracy, rozczarował mnie jednak jej płytki, banalny temat. Liczyłem na coś bardziej związanego z naszą terapią. Mimo to powstrzymałem się od uwag i wyraziłem entuzjastyczną pochwałę. Wkrótce dowiedziałem się, że nie byłem tak przekonujący, jak myślałem. Podczas następnej wizyty Irene powiedziała mi, że zapisała się na kolejne sześć miesięcy kursu. – To wspaniale. Do tego samego nauczyciela? – Tak. Ten sam nauczyciel, te same zajęcia. Czyżbyś miał nadzieję, że nie? Chyba nie jesteś ze mną do końca szczery…? – Tak? – Poczułem się trochę niepewnie. – Co masz na myśli? – Widzę, że zgadłam – powiedziała Irene z uśmiechem. – Prawie nigdy nie odpowiadasz pytaniem na  pytanie. – Niczego nie da się przed tobą ukryć. Prawda jest taka, że twój obraz wzbudził we mnie mieszane uczucia. – Przypomniałem sobie zasadę, którą zawsze przekazywałem swoim studentom: jeżeli dwa sprzeczne uczucia wywołują w tobie dylemat, to najlepiej powiedzieć o nich obu i przedstawić swój dylemat. – Ale, jak już mówiłem, obraz bardzo mi się podobał. Ja nie mam za grosz talentu, więc tak dobra praca budzi mój najwyższy podziw. – Zawahałem się przed dalszymi słowami, więc mnie ponagliła: – Więc… – No cóż, cieszę się, że malowanie sprawia ci przyjemność i nie chcę cię krytykować, spodziewałem się jednak, że twoje malowanie będzie bardziej… jak by to powiedzieć… współbrzmieć z naszą pracą. – Współbrzmieć? – Jedną z rzeczy, którą lubię w naszej pracy, jest to, że kiedy cię pytam, o czym myślisz, nigdy nie unikasz odpowiedzi. Czasami wyrażasz swoje myśli wprost, ale częściej posługujesz się obrazem.

Sądziłem, że lepiej wykorzystasz swój niezwykły zmysł wizualny i połączysz sztukę z terapią. Nie wiem – chyba miałem nadzieję, że przy twojej zmysłowości to, co namalujesz, będzie bardziej ekspresyjne, terapeutyczne, pouczające. Tworząc obrazy, mogłabyś popracować nad niektórymi bolesnymi doświadczeniami. Tymczasem te owoce… owszem, są doskonałe technicznie, ale wydają się tak spokojne i tak odległe od bólu i konfliktów, które przeżywasz. Widząc, że jej oczy robią się okrągłe ze zdziwienia, dodałem: – Zapytałaś mnie, co sądzę o obrazie, więc ci mówię. Nie twierdzę, że mam rację. Zresztą, jestem prawie pewien, że popełniłem poważny błąd, krytykując coś, co przynosi ci ukojenie i spokój. – Niewiele wiesz o malarstwie, prawda? Wiesz, jak nazywa się ten rodzaj obrazu? – Martwa natura? – Właśnie. Malowanie martwej natury jest kontemplacją życia i śmierci. Kiedy maluję owoce, widzę, jak z dnia na dzień moje modele obumierają. Malując, jestem bardzo bliska naszej terapii i w pełni świadoma tego, że Jack nie jest teraz niczym więcej niż kupką prochu. Czuję obecność śmierci i rozpadu we wszystkim, co żyje. – We wszystkim? Przytaknęła. – W tobie? We mnie? – We wszystkim. Szczególnie we mnie. Nareszcie. Czekałem na to zdanie od początku terapii. Zwiastowało nowy etap pracy, czego potwierdzeniem był bardzo wymowny sen, który mi opowiedziała parę tygodni później. Siedzę przy stole konferencyjnym w jakiejś firmie. Są też inne osoby, a ty przewodniczysz obradom. Pracujemy nad czymś. Prosisz mnie, żebym przyniosła ci jakieś papiery. Pokój jest bardzo mały i żeby się do ciebie dostać, muszę przejść bardzo blisko  rzędu otwartych i sięgających podłogi okien. Bardzo łatwo mogę wypaść. Budzę się z myślą: jak mogłeś mnie narazić na takie niebezpieczeństwo? Niebezpieczeństwo, przed którym nie potrafiłem jej obronić, stało się wkrótce motywem przewodnim jej snów. Kilka nocy później  miała dwa następujące po sobie sny. (Takie następujące po sobie sny często niosą to samo przesłanie. Nasz tkający sny karzeł lubi  się bawić, tworząc kilka wariacji na jeden temat).

Pierwszy sen: Jesteś liderem grupy. Wszystkim nam grozi jakieś niebezpieczeństwo, nie jestem pewna jakie, ale ty prowadzisz nas do lasu w jakieś bezpieczne miejsce. Lecz droga, którą nas prowadzisz, robi się coraz węższa, ciemniejsza, bardziej skalista. Potem  znika zupełnie. Również ty znikasz. Zostajemy sami,  zagubieni i zatrwożeni. Drugi: Tą samą grupą jesteśmy w pokoju hotelowy m i znowu grozi nam jakieś niebezpieczeństwo. I znowu mas z nas zaprowadzić w bezpieczne miejsce. Prowadzisz nas d o góry po schodach ewakuacyjnych. Wchodzimy, wchodzimy, ale schody nigdzie nie prowadzą – dochodzimy do sufitu i musimy zacząć schodzić w dół.

Potem były jeszcze inne sny. W jednym z nich oboje zdawaliśmy egzamin i żadne z nas nie znało odpowiedzi na pytania. W następnym – Irene patrzy na siebie w lustrze i widzi czerwone gnijące plamy na swojej twarzy. W innym z kolei tańczy z młodym, przystojnym mężczyzną, który nagle pozostawia ją na środku parkietu. Odwraca się do lustra i widzi, że jej twarz pokryta jest obwisłą czerwoną skórą pełną ohydnych czyraków i krwawych pęcherzy. Przesłanie snów jest oczywiste: nie można uciec przed niebezpieczeństwem i rozpadem. A ja nie  potrafię jej obronić; wręcz przeciwnie – nie można na mnie polegać, ponieważ sam jestem bezsilny. Wkrótce przyśnił się jej szczególnie ważny sen. Jesteś moim przewodnikiem po jakimś odludnym miejscu w obcym kraju – może Grecji, a może Turcji. Jedziemy samochodem terenowym i kłócimy się. Ja chcę obejrzeć klasyczne, starożytne ruiny, a ty chcesz mnie zawieźć do jakiegoś nowoczesnego obskurnego miasta. Jedziesz coraz szybciej, a ja coraz bardziej się boję. Nagle samochód zawiesza się nad jakąś dziurą. Nie możesz pojechać ani w przód, ani w tył. Spoglądam w dół: dziura jest tak głęboka, że nie widzę dna.

Kontrast pomiędzy pięknymi starożytnymi zabytkami a nowoczesnym obskurnym miastem oddaje sprzeczność pomiędzy zdradą a rozsądkiem. Którą drogę wybrać? Klasyczne ruiny, symbolizujące jej poprzednie życie (pierwszy tekst), czy żałosne nowe życie, które ma przed sobą? Ale ten sen stanowił również punkt zwrotny w naszej wspólnej pracy. W poprzednich snach byłem bezsilny, gubiłem drogę w lesie, prowadziłem Irene po schodach ewakuacyjnych, nieprowadzących do żadnego wyjścia, nie znałem odpowiedzi na pytania egzaminacyjne. W tym śnie nie tylko nie sprawdzam się jako opiekun, ale   sam staję się źródłem niebezpieczeństwa – doprowadzam ją na krawędź śmierci. Kilka nocy wcześniej śniło jej się, że obejmujemy się i delikatnie całujemy. Ale to, co zaczęło się  przyjemnie, wkrótce przerodziło się w koszmar. Moje usta stawały się coraz większe, aż zaczęły ją  pochłaniać. „Próbowałam się wyrwać, walczyłam z tobą – opowiadała Irene – ale nie mogłam się  uwolnić”. „Nie dowiaduj się nigdy, komu bije dzwon – bo zawsze bije on tobie” – John Donne prawie czterysta lat temu zauważył, że dzwony pogrzebowe biją nie tylko dla zmarłego, ale także dla nas, żyjących. To  prawda stara jak świat. Cztery tysiące lat temu w babilońskim poemacie Gilgamesz, widząc śmierć swego przyjaciela Enkidu, ujrzał również swą własną: „Enkidu odszedł w mrok i nie może mnie usłyszeć. Czy po śmierci odejdę w to samo miejsce? Smutek ogarnia moje serce. Boję się umrzeć”. Śmierć innych uświadamia nam naszą własną. Czy to dobrze? Czy ta konfrontacja może być pomocna w terapii żalu? Pytanie: Czy należy prowokować dodatkowy smutek? Po co konfrontować ludzi cierpiących po odejściu bliskich z ich własną śmiercią? Odpowiedź: Bo ta konfrontacja może doprowadzić do pozytywnej przemiany. Terapeutyczny potencjał konfrontacji z własną śmiercią u ludzi opłakujących stratę najbliższych po raz pierwszy dostrzegłem wiele lat temu, kiedy sześćdziesięcioletni mężczyzna opisał mi swój przerażający sen, który przyśnił mu się w nocy po tym, jak się dowiedział, że u jego cierpiącej na raka mózgu żony

wykryto nieuleczalne przerzuty. W owym śnie biegnie przez stary, walący się dom – powybijane okna, odpadające kafelki, przeciekający dach – ścigany przez podobnego do Frankensteina potwora. Broni się: kopie, odpycha go, próbuje zepchnąć z dachu. Ale – i to jest główne przesłanie snu –   potwora nie można  powstrzymać, cały czas pojawia się na nowo i kontynuuje pościg. Ów potwór nie jest mu obcy, nawiedzał go już w snach z dzieciństwa, tuż po śmierci ojca. Straszył go miesiącami, a potem zniknął, by pojawić się po pięćdziesięciu latach na wieść o nieuleczalnej chorobie żony. Kiedy go zapytałem, co myśli o tych snach, jego pierwsze słowa brzmiały: „Moje dni też są policzone”. Wtedy zrozumiałem, że śmierć innych – najpierw ojca, a teraz nadchodząca śmierć żony – przypominały mu o kresie własnego życia. Frankenstein jest uosobieniem śmierci, a walący się dom oznacza starość i rozpad ciała.   Ta rozmowa pozwoliła mi dostrzec nowe możliwości do wykorzystania w terapii żalu. Wkrótce starałem się poruszać ten problem podczas terapii z każdym pacjentem cierpiącym po stracie bliskiej osoby i właśnie chęć sprawdzenia tej hipotezy zachęciła mnie do przeprowadzenia badań nad osobami pogrążonymi w żałobie (badania te wykonałem wspólnie z kolegą, Mortonem Liebermanem). Spośród osiemdziesięciu wdów i wdowców, których objęliśmy badaniami, jedna trzecia odczuwała  zwiększoną świadomość własnej śmierci, a owa świadomość   miała znaczący wpływ na ich rozwój wewnętrzny. Mimo że powrót do dawnego życia generalnie uważa się za punkt docelowy terapii, zebrane przez nas dane świadczą, iż wiele wdów i wdowców osiąga znacznie więcej: pod wpływem bezpośredniego kontaktu ze śmiercią stają się bardziej dojrzali, świadomi i mądrzejsi. Na długo zanim psychologia stała się oddzielną dyscypliną naukową, rolę psychologów odgrywali wielcy pisarze. Dzieła literackie dostarczają wielu przykładów przemian osobowości pod wpływem uświadomienia sobie własnej śmierci. Przeanalizujmy terapię szokową, jaką przeszedł Ebenezer Scrooge z   Opowieści wigilijnej Dickensa. Jego zaskakująca przemiana dokonuje się nie pod wpływem uroku  Bożego Narodzenia, ale w konfrontacji z własną śmiercią. Przewodnik Dickensa (Duch Bożego Narodzenia) poddaje go szokowej terapii egzystencjalnej – zabiera Scrooge’a w przyszłość, gdzie obserwuje on swoje ostatnie godziny, przygląda się, jak niewiele jego śmierć kogokolwiek obeszła, i widzi walkę o pozostawiony przez siebie majątek. Przemiana Scrooge’a następuje zaraz po scenie, w której klęczy on na cmentarzu, dotykając liter na swoim nagrobku.   Kolejnym przykładem jest Pierre z Wojny i pokoju Tołstoja, który błąka się bez celu przez pierwszych dziewięćset stron, aż pojmany przez wojska Napoleona staje przed plutonem egzekucyjnym i w ostatniej chwili zostaje ułaskawiony. Bliskość śmierci zmienia go tak bardzo, że ostatnich trzysta stron przemierza świadomie, upajając się życiem. Jeszcze bardziej znaczącym przykładem z Tołstoja jest Iwan Iljicz, obłudny biurokrata, umierający na raka żołądka, który na łożu śmierci uświadamia sobie, że   umiera tak źle, ponieważ równie źle żył. Na kilka dni przed śmiercią Iwan przechodzi zadziwiającą przemianę wewnętrzną – poznaje, czym są szczodrość, empatia i spójna, zintegrowana osobowość.  

Tak więc konfrontacja ze zbliżającą się śmiercią pozwala nam wznieść się na wyższy stopień świadomości istnienia. Prowadzone przeze mnie grupy nieuleczalnie chorych pacjentów zawsze chętnie  przyjmowały studentów obserwatorów, ponieważ ich uczestnicy uważali, że można się od nich wiele nauczyć. Zwykli mówić: „Wielka szkoda, iż czekałem, aż rak będzie toczyć moje ciało, żeby nauczyć  się żyć”. W rozdziale   Podróże z Paulą opisuję osoby nieuleczalnie chore na raka, które osiągnęły mądrość w konfrontacji z własną śmiercią. Ale co ze zwykłymi, fizycznie zdrowymi pacjentami – tymi, którym nie grozi rychła śmierć ani pluton egzekucyjny? Jak my, terapeuci, możemy pomóc im odkryć prawdę o ich sytuacji egzystencjalnej? Czasem odwołuję się do ważnych sytuacji życiowych zwanych „doświadczeniami z pogranicza”, które pozwalają dotrzeć do głębszych pokładów świadomości. Oczywiście, bliskie spotkanie z własną śmiercią jest najsilniejszym „doświadczeniem z pogranicza”, ale są też inne przykłady – poważna choroba lub wypadek, rozwód, utrata pracy, tzw. życiowe punkty zwrotne (przejście na emeryturę, odejście dzieci z domu, kryzys wieku średniego, okrągłe urodziny) i niewątpliwie śmierć bliskiej osoby. W pracy z Irene starałem się konfrontować ją z prawdami egzystencjalnymi tak często, jak to tylko możliwe. Próbowałem odwrócić jej uwagę od śmierci Jacka i skierować na jej własne życie i śmierć. Kiedy mówiła, że żyje jedynie dla córki, wolałaby umrzeć i spędzi resztę życia, patrząc przez okno na cmentarz, na którym leżą jej najbliżsi, zwykłem odpowiadać: „A więc postanowiłaś zmarnować swoje cenne życie?”. Po śmierci męża Irene często miewała sny, w których jakiś kataklizm – na ogół pożar – pochłania całą jej rodzinę. Według Irene sny odzwierciedlały śmierć Jacka i spowodowany nią rozpad rodziny. – Chyba czegoś nie dostrzegasz, Irene – mówiłem, gdy opowiadała mi swoje sny. – Te sny są nie tylko o waszej rodzinie i śmierci Jacka, one mówią także o twojej śmierci. Przez pierwsze lata terapii Irene nie chciała tego słuchać. – Ty nic nie rozumiesz. Ja po prostu straciłam zbyt wielu bliskich, zbyt często obcowałam ze śmiercią. Śmierć jawiła jej się bardziej jako wybawienie od bólu niż zagrożenie. Podobnie jak wielu depresyjnych pacjentów, postrzegała śmierć jako magiczny, pełen spokoju azyl. A przecież śmierć nie jest ani spokojem, ani wyzwoleniem od bólu – jest ostatecznym końcem świadomości. Być może za bardzo ją ponaglałem. A może Irene była osobą, u której terapia egzystencjalna nie  wywołuje pożądanych skutków. W każdym razie nie przynosiła ona żadnych rezultatów, postanowiłem zatem poszukać innej drogi. Jednak parę miesięcy później, kiedy się tego najmniej spodziewałem, przyszła pochwalić się swoją martwą naturą, a następujące po tym wydarzeniu sny ujawniły jej skrywany lęk przed śmiercią. Tak więc nadszedł właściwy czas. Kolejny sen był tak przejmujący, że bardzo długo nie mogła się po nim otrząsnąć.

Jestem na ganku jakiegoś domku letniskowego, a pod gankiem czai się straszliwa bestia. Jestem przerażona. Boję się o córkę. Próbuję oszukać bestię, rzucając jej na pożarcie wypchane zwierzę. Bestia pożera zwierzę, ale wciąż czyha. Jej oczy utkwione są we mnie. To ja mam być ofiarą.

Irene natychmiast zinterpretowała wypchane zwierzę: „To Jack. Taki sam kolor miała piżama,  w której umarł”. Ten sen utkwił jej w pamięci na wiele tygodni. Powoli docierało do niej, że choć początkowo obawiała się o córkę – to ona sama miała być ofiarą bestii. – To, że bestia nie spuszcza ze mnie wzroku, mogę zinterpretować tylko w jeden sposób – zawahała  się. – Podświadomie postrzegam śmierć Jacka jako ofiarę złożoną po to, abym ja mogła żyć. – Jej własne słowa zaszokowały ją, a jeszcze bardziej myśl, że śmierć czyha tuż obok nie na jej córkę, ale na  nią samą. Wychodząc od tego snu, stopniowo omówiliśmy jej szczególnie uporczywe i bolesne emocje. Zaczęliśmy od poczucia winy, które towarzyszy większości wdów i wdowców. Kiedyś moją pacjentką była kobieta, która prawie w ogóle nie odchodziła od łóżka chorego męża. Pewnego dnia, gdy zeszła na dół do szpitalnego kiosku po gazetę, jej mąż umarł. Po tym wydarzeniu nie mogła się uwolnić od poczucia winy przez wiele miesięcy. Podobnie postępowała Irene: opiekowała się Jackiem z niezwykłym poświęceniem, odrzucając moje sugestie, że powinna odpocząć, odmawiała wszelkiej pomocy i wszystko robiła przy nim sama. Wypożyczyła nawet szpitalne łóżko, które postawiła obok łóżka męża, i była przy nim aż do śmierci. Mimo to nie mogła uwolnić się od myśli, że mogła zrobić więcej: „Nie powinnam opuszczać go ani na chwilę. Powinnam być delikatniejsza, bardziej czuła, być bliżej niego”. – A może poczucie winy to sposób na zagłuszenie strachu przed śmiercią? – pytałem. – Może w twoim „mogłam zrobić więcej” kryje się przekonanie, że gdybyś postępowała inaczej,   mogłabyś zapobiec jego śmierci?   Być może strach przed śmiercią leżał u podstaw także innych irracjonalnych przekonań Irene. Na przykład wierzyła, iż to przez nią umierają wszyscy, których kocha, że przynosi innym pecha i otacza ją toksyczna, śmiertelna aura. Była złem, a jej miłość niosła ze sobą śmierć. To było jej przekleństwo, kara za jakiś niewybaczalny grzech. Być może   wszystkie te wymysły służyły ukryciu brutalnej prawdy życia. Jeśli to ona przynosi pecha i wywołuje śmierć, to   śmierć sama w sobie nie jest nieuchronna – powoduje ją człowiek i ludzkie działanie, którego można uniknąć; życie da się okiełznać, a jednostka nie jest „wrzucona” w egzystencję i zdana wyłącznie na własne siły. Istnieje jakiś wszechobejmujący, choć niepojęty ład kosmiczny, wszechświat zaś nadzoruje nas i osądza. Na tym etapie terapii Irene potrafiła szczerze rozmawiać o lękach egzystencjalnych i zmierzyć się z przyczynami swojej niechęci do nawiązywania bliższych kontaktów, szczególnie z mężczyznami. Wcześniej twierdziła, że unika zbliżenia z innymi, także ze mną, aby uniknąć bólu po kolejnej stracie. Teraz potrafiła przyznać, że nie chodziło tylko o uniknięcie bólu po stracie bliskich, ale także o unikanie wydarzeń mogących przypominać jej o własnej śmiertelności.   Opowiedziałem jej o poglądach Ottona Ranka na temat ludzi, którzy boją się życia. Pisząc:

„Niektórzy boją się pożyczać od życia, aby nie musieć spłacać śmiercią”, Rank, skłaniający się ku  egzystencjalizmowi uczeń Freuda, trafnie opisał dylemat Irene. – Rezygnujesz z życia, siedzisz w oknie, unikasz emocji i wzruszeń, zagrzebujesz się w pamiątkach po Jacku – beształem ją. – Nie decyduj się na żadną wyprawę do Europy – radziłem. – Przy twoim podejściu taka podróż byłaby jednym pasmem udręki. Po co angażować się w cokolwiek, zawierać nowe przyjaźnie i kimkolwiek się interesować, skoro każda podróż ma swój kres? Rosnąca gotowość Irene do zaakceptowania ograniczoności własnej egzystencji była zwiastunem wielu zachodzących w niej zmian. Podczas gdy kiedyś miała teorię o tajnym stowarzyszeniu ludzi, którzy stracili najbliższych, to teraz stwierdziła, że istnieje inne stowarzyszenie, złożone częściowo z tych  samych osób, które – jak to ujęła – „są świadome swego przeznaczenia”. Ze wszystkich zmian w zachowaniu Irene najbardziej ucieszyło mnie to, że zaczęła się do mnie stopniowo zbliżać. Od początku byłem dla niej kimś ważnym i nie miałem co do tego żadnych wątpliwości. Były miesiące, kiedy mówiła, że żyje tylko po to, aby przychodzić na terapię. Jednak do tej pory wciąż odnosiłem wrażenie, że jesteśmy bardziej obok siebie niż ze sobą. Nie dopuszczała mnie do swojego świata. Chciała wiedzieć o mnie jak najmniej i udawała, że nie jestem prawdziwym człowiekiem. Teraz to się zmieniło. Na początku terapii, podczas wizyty w domu rodziców, natknęła się na ilustrowaną wersję   Czarnoksiężnika z krainy Oz. Po powrocie powiedziała, że fizycznie przypominam czarnoksiężnika z Oz. Teraz, po trzech latach terapii, wróciła do książki, ale stwierdziła, że podobieństwo nie jest aż tak uderzające. Wyczułem, że dzieje się w niej coś ważnego, kiedy powiedziała:   – Cóż, może ty wcale nie jesteś czarodziejem. Może czarodzieje w ogóle nie istnieją – mówiła dalej, bardziej do siebie niż do mnie. – Chyba po prostu powinnam pogodzić się z myślą, że jesteśmy współpasażerami w pociągu życia, a gdzieś tam biją nasze dzwony. Nie miałem żadnych wątpliwości, że zaczął się nowy etap terapii, kiedy pewnego dnia w czwartym roku naszych sesji weszła do mojego gabinetu, spojrzała mi prosto w oczy, usiadła, znów na mnie spojrzała i rzekła: – To dziwne, ale wydajesz mi się jakby mniejszy.

Lekcja 7: Zgoda na odejście Nasza ostatnia sesja byłaby całkiem zwyczajna, gdyby nie dwa wydarzenia. Po pierwsze, Irene zadzwoniła, żeby spytać o datę wizyty. Chociaż w ciągu pięciu lat wspólnej pracy często zmienialiśmy terminy spotkań ze względu na specyfikę zawodu chirurga, nigdy nie zapomniała ani daty, ani godziny  wizyty. Po drugie, na krótko przed wizytą potwornie rozbolała mnie głowa. Ponieważ niezwykle rzadko miewam bóle głowy, podejrzewam, że miało to jakiś związek z rakiem mózgu Jacka, którego pierwszym objawem był właśnie ostry ból głowy. – Zastanawiam się nad czymś od tygodnia – zaczęła Irene. – Czy zamierzasz opisać naszą wspólną  pracę? Nie myślałem o opisywaniu tej terapii, poza tym przymierzałem się wtedy do napisania powieści. Powiedziałem jej to i dodałem: – Na ogół nie piszę o tak świeżych sprawach. Czekam wiele lat, dziesięć czy nawet więcej, od  zakończenia terapii, zanim ją opiszę – tak było w przypadku Kata miłości 21 . Poza tym, jeśli kiedykolwiek postanowię napisać o naszej pracy, nie omieszkam zapytać cię o pozwolenie.   – Irv, nie o to chodzi – przerwała mi. – Nie martwię się, że o mnie napiszesz. Martwię się, że mógłbyś   nie napisać.   Chcę, abyś opowiedział moją historię. Zbyt wielu terapeutów nie wie, jak postępować z osobami cierpiącymi po stracie bliskich. Chcę, żebyś im opowiedział nie tylko to, czego   ja się nauczyłam, ale też to, czego   ty się nauczyłeś.   W okresie, który nastąpił po zakończeniu terapii, nie tylko brakowało mi spotkań z Irene, ale coraz  częściej myślałem o opisaniu naszej wspólnej drogi. Inne moje projekty zeszły na dalszy plan i zacząłem pisać szkic opowiadania o terapii z Irene. Z początku robiłem to trochę od niechcenia, ale stopniowo wciągało mnie to coraz bardziej. Parę tygodni później spotkałem się z Irene na ostatniej sesji kontrolnej. Przebolała już zakończenie naszej terapii. Na początku śniło jej się, że cały czas się spotykamy; wyobrażała sobie nasze rozmowy i parę razy wydawało jej się, że widzi moją twarz w tłumie przechodniów albo że słyszy mój głos. Jednak do wizyty kontrolnej jej żal po zakończonej terapii minął – teraz cieszyła się życiem i dobrze czuła się ze sobą i z innymi. Zaskoczyły ją zwłaszcza zmiany w postrzeganiu świata. Wszystko, co kiedyś było szare i płaskie, nabrało teraz blasku i głębi. Poza tym jej związek z Kevinem, którego poznała kilka miesięcy przed końcem terapii, nie tylko przetrwał, ale wręcz rozkwitał. Kiedy wspomniałem, że zmieniłem zdanie i chciałbym jednak opisać naszą pracę, bardzo się ucieszyła i zgodziła się przeczytać pierwszy szkic. Kilka tygodni później wysłałem Irene zarys pierwszych trzydziestu stron i zaproponowałem spotkanie w kawiarni, aby o nich porozmawiać. Wchodząc do kawiarni i szukając jej wzrokiem, czułem się nadspodziewanie spięty. Zauważyłem ją, zanim ona mnie dostrzegła, więc mogłem się jej przyjrzeć, 

podchodząc do stolika. Podziwiałem ją z daleka, pastelowy sweter i pełne gracji ruchy, kiedy podnosiła do ust filiżankę z kawą i przeglądała gazetę. Zobaczywszy mnie, wstała i pocałowaliśmy się  w policzki jak starzy przyjaciele, którymi w gruncie rzeczy byliśmy. Również zamówiłem cappuccino. Po pierwszym łyku Irene uśmiechnęła się, pochyliła w moją stronę z chusteczką w ręku i wytarła mi wąsy białe od kawy. Podobała mi się jej troska i również pochyliłem się, aby mocniej poczuć dotyk jej chusteczki. – Już – powiedziała – teraz lepiej. Żadnych białych wąsów, nie chcę, żebyś się przedwcześnie zestarzał. Potem, wyjmując z teczki maszynopis, powiedziała: – Napisałeś dokładnie tak, jak chciałam, żeby było napisane. – A ty powiedziałaś dokładnie to, co chciałem usłyszeć. Ale może porozmawiamy o całym projekcie? Zapewniłem ją, iż zadbam o to, aby tak zmienić jej tożsamość, że nikt znajomy nie skojarzy jej z postacią z opowiadania. – Co myślisz o tym, by zrobić z ciebie mężczyznę handlującego dziełami sztuki? – zapytałem. Pokręciła przecząco głową. – Chcę być tym, kim jestem. Nie mam nic do ukrycia, nic, czego mogłabym się wstydzić. Oboje wiemy, że nie miałam zaburzeń psychicznych, ale po prostu cierpiałam. Jednak coś nie dawało mi spokoju i postanowiłem się z nią tym podzielić. – Pozwól, że opowiem ci pewną historię. I opowiedziałem jej o Mary, mojej dobrej przyjaciółce, pełnej współczucia i niezwykle oddanej pracy terapeutce, i pewnym jej pacjencie, którego leczyła przez dziesięć lat. Jako dziecko Howard był bardzo źle traktowany. W pierwszym roku terapii kilkakrotnie trafiał do szpitala po próbach samobójczych,  przedawkowaniu leków czy z powodu poważnej anoreksji. Mary przeżywała to razem z nim i jakimś cudem udało jej się go z tego wyciągnąć. Pomogła mu skończyć szkołę średnią, college, a potem szkołę dziennikarską. – Jej poświęcenie było niezwykłe. Zdarzały się okresy, kiedy spotykała się z nim siedem dni  w tygodniu, i to za poważnie zaniżone stawki. Wiele razy ostrzegałem ją, że powinna chronić swoją prywatność i nie dawać tyle z siebie. Miała gabinet w domu i jej mąż miał za złe niedzielne wizyty Howarda oraz to, że Mary poświęca mu tyle czasu i energii. Howard był wzorcowym przypadkiem klinicznym i Mary często prowadziła z nim sesje pokazowe dla studentów. Przez pięć lat pracowała nad podręcznikiem psychoterapii, w którym przypadek Howarda odgrywał główną rolę. Każdy rozdział bazował na innym aspekcie ich wspólnej pracy. Przez te wszystkie lata Howard był jej bardzo wdzięczny za pomoc i zaangażowanie. Nie miał nic przeciwko studentom uczestniczącym w sesjach ani przeciwko książce. Kiedy Mary skończyła pisać, Howard, wtedy już żonaty, z dwójką dzieci, dziennikarz na kontrakcie za granicą, wycofał zgodę na publikację. W krótkim liście wyjaśnił, że chce zapomnieć o tamtym życiu.

Mary poprosiła o wyjaśnienia, lecz on, nic nie wyjaśniając, zerwał wszelkie kontakty. Mary była zdruzgotana, poświęciła tej książce tyle lat, a teraz mogła wszystko wyrzucić do kosza. Jeszcze wiele lat później była rozgoryczona i przygnębiona. – Rozumiem cię – powiedziała Irene, uspokajająco poklepując moją dłoń. – Nie chcesz powtórzyć błędu Mary. Ale zapewniam cię: ja nie tylko pozwalam ci opisać mój przypadek, ja cię o to   proszę. Byłabym zawiedziona, gdybyś tego nie zrobił. – Aż tak ci na tym zależy? – Tak. Pamiętasz, jak mówiłam, że większość terapeutów nie ma pojęcia o tym, jak pomóc osobom pogrążonym w żałobie. Wiele nauczyłeś się podczas pracy ze mną, nie chcę, żebyś zabrał tę wiedzę do grobu. Widząc moje uniesione ze zdziwienia brwi, dodała: – Tak, wreszcie to do mnie dotarło. Nie jesteś wieczny. – W porządku – powiedziałem, wyjmując notatnik – masz rację, nasze spotkania sporo mnie nauczyły. Przeczytałaś moją wersję tych wydarzeń. Ale chciałbym znać również twój punkt widzenia. Co twoim zdaniem było najważniejsze w naszej pracy, czego nie powinienem pominąć? – Wiesz to równie dobrze jak ja. – Ale chcę usłyszeć twoje zdanie. Jak już mówiłem, chciałem, żebyśmy napisali to razem, ale skoro odmówiłaś, to próbuję przynajmniej poznać twój punkt widzenia. – Zaangażowanie – odpowiedziała bez namysłu. – Byłeś przy mnie, pochylałeś się nade mną, aby być bliżej. Tak jak przed chwilą, gdy wycierałam ci wąsy z kawy. – Masz na myśli bliskość? – Właśnie. I to nie w sensie metafizycznym. Potrzebowałam wtedy jednego:   żebyś był blisko, gotowy narazić się na działanie śmiercionośnej aury, która z e mnie emanowała. Terapeuci zwykle tego nie  rozumieją. Tylko ty to potrafiłeś. Moi przyjaciele nie mogli ze mną wytrzymać, sami zajęci opłakiwaniem Jacka i ukrywaniem strachu przed własną śmiercią. Żądali, tak,   żądali, żebym po roku żałoby wróciła do normalności. I to właśnie było najważniejsze – kontynuowała Irene, przerywając tylko po to, aby napić się cappuccino. – Byłeś cierpliwy, byłeś blisko, zmuszałeś mnie do mówienia o wszystkim, niezależnie od tego, jak było to nieprzyjemne. Kiedy nie chciałam mówić, potrafiłeś odgadnąć, bardzo trafnie, muszę ci to przyznać, co czułam. Zresztą nie tylko słowa były ważne. Same słowa niewiele znaczą. Jednym z twoich najważniejszych posunięć było to, że kazałeś mi przychodzić na dodatkowe spotkanie za każdym razem, kiedy czułam w stosunku do ciebie złość. Przerwała. Spojrzałem na nią znad notatek. – Inne trafne posunięcia? – Przyszedłeś na pogrzeb Jacka. Ilekroć wyjeżdżałeś na dłużej, zawsze dzwoniłeś, żeby zapytać, co u mnie słychać. Trzymałeś mnie za rękę zawsze, gdy tego potrzebowałam. To bardzo wiele dla mnie znaczyło, szczególnie w czasie gdy Jack umierał. Czasami miałam wrażenie, że twoja ręka jest jedynym

ogniwem łączącym mnie z życiem i że gdyby nie ona, rozpłynęłabym się w niebycie. To śmieszne, ale wtedy byłeś dla mnie kimś w rodzaju maga, kogoś, kto zna przyszłość. Przestałeś być magiem zaledwie parę miesięcy temu, kiedy zacząłeś wydawać mi się mniejszy. Jednocześnie przez cały czas miałam przeciwstawną, antymagiczną wizję twojej osoby. Jako kogoś, kto nie wie, co się wydarzy, nie zna reguł, bardziej improwizuje, niż postępuje zgodnie z planem. – I co myślałaś o tej improwizacji? – zapytałem, pisząc jednocześnie. – Czasami byłam przerażona. Chciałam, żebyś był czarnoksiężnikiem z Oz. Czułam się zagubiona. Chciałam, żebyś mi wskazał drogę do domu. Czasami bałam się twojej niepewności. Zastanawiałam się, czy naprawdę nie wiesz, co dalej nastąpi, czy tylko tak udajesz, jak to potrafią czarnoksiężnicy. Kolejna rzecz: wiedziałeś, jak bardzo chciałam poradzić sobie sama ze swoimi problemami. Tak więc myślałam, że twoja improwizacja jest planem – całkiem sprytnym planem, żebym stała się bardziej spontaniczna. Inna myśl… Czy o takie wskazówki ci chodziło, Irv? – Dokładnie tak. Mów dalej. – Kiedy opowiedziałeś mi o innych wdowach i o swoim projekcie badawczym, wiem, że chciałeś mnie podnieść na duchu, i przez chwilę to mi nawet pomogło. Zdałam sobie sprawę, iż jestem w trakcie pewnego procesu, że będę podlegać różnym emocjom, tak samo jak inne kobiety. Ale w istocie ta uwaga sprawiła, że poczułam się bezosobowo, jakbyś sprowadził mnie do przypadku medycznego. Gdy improwizowaliśmy, nigdy nie czułam się jak przypadek. Byłam wtedy kimś szczególnym, wyjątkowym. Razem szukaliśmy drogi. – Jakieś inne uwagi? – Takie pozornie nic nieznaczące gesty. Może tego nie pamiętasz, ale na zakończenie jednej z naszych pierwszych sesji, kiedy zbliżyłam się do wyjścia, położyłeś mi dłoń na ramieniu i powiedziałeś: „Przejdziemy przez to razem” – cały czas to pamiętam, bardzo mnie wtedy tym podbudowałeś. – Pamiętam to. – Podobało mi się, że czasem przestawałeś mnie analizować, interpretować moje słowa, tylko mówiłeś coś zwykłego, ludzkiego, w rodzaju: „Przechodzisz przez największy koszmar, jaki jestem w stanie sobie wyobrazić”. Ale najlepsze, co mogłeś powiedzieć, i powinieneś to robić częściej, to wyrażać podziw dla mojej odwagi i wytrwałości. Próbując naprędce wymyślić, co mógłbym teraz powiedzieć o jej odwadze, spostrzegłem, że patrzy na zegarek, mówiąc: – Muszę już iść. A więc teraz to   ona kończy sesję. Oto, jak daleko zaszliśmy. Przez moment miałem ochotę wybuchnąć, oskarżając ją, że wyrzuca mnie za drzwi, ale stwierdziłem, że to zbyt dziecinne. – Wiem, o czym myślisz, Irv. – Tak? – Zapewne ta zamiana ról wydaje ci się zabawna – to ja, a nie ty, kończę spotkanie.

– Masz rację. Jak zwykle. – Będziesz tu jeszcze parę chwil? Mam się spotkać z Kevinem na lunchu, tu w pobliżu. Przyprowadzę go, żebyście mogli się poznać. Chciałabym, abyście się poznali. Czekając na powrót Irene, porównywałem jej wrażenia z terapii z moimi. Powiedziała, że najbardziej jej pomogłem, angażując się w relację z nią i nie uciekając od niczego, co zrobiła lub powiedziała. I że pomogłem jej, trzymając ją za rękę, improwizując, uznając tragizm jej sytuacji i obiecując, że przejdziemy przez to razem. Wzdragałem się przed takim uproszczeniem. Moje podejście do terapii z pewnością było bardziej złożone i wyrafinowane! Chociaż im więcej o tym myślałem, tym bardziej skłonny byłem przyznać rację Irene. Z pewnością miała rację, jeśli chodzi o zaangażowanie – to podstawa mojej terapii. Od początku naszej wspólnej pracy postanowiłem tak właśnie postępować. Wiedziałem, że nie wystarczy po prostu jej wysłuchać, pocieszyć i przeprowadzić przez najtrudniejszy okres. Musiałem się do niej zbliżyć, popracować nad „przestrzenią między nami” (wyrażenie, którego używałem na każdej sesji z Irene), skupić się na tym, co jest tu-i-teraz: to znaczy na związku pomiędzy nami   tu (w gabinecie) i   teraz (w danym momencie). Ale co innego znaczy skupić się na tu-i-teraz z pacjentami, którzy zgłosili się na terapię z powodu problemów małżeńskich, a co innego przerabiać tu-i-teraz z Irene. Bo czyż nie jest czymś absurdalnym i wręcz grubiańskim zmuszać kobietę, której mąż umiera na raka mózgu, która straciła matkę, ojca, brata i syna chrzestnego, żeby skupiła się na związku z terapeutą, którego ledwie zna? Niemniej jednak to właśnie zrobiłem. Zacząłem na pierwszej sesji i nigdy z tego nie zrezygnowałem.  Podczas każdego spotkania pytałem o jakiś aspekt naszych wzajemnych relacji: „Czy czujesz się samotna, będąc tutaj ze mną?”, „Czy dzisiaj czujesz, że jesteśmy blisko, czy daleko od siebie?”. Często odpowiadała: „Czuję się oddalona o setki mil”, a ja wtedy drążyłem temat: „W którym momencie sesji zauważyłaś to oddalenie?” albo „Co zrobiłem lub powiedziałem, żeby zwiększyć ten dystans?”. I przede wszystkim: „Co mogę zrobić, żeby go zmniejszyć?”. Starałem się traktować z powagą jej odpowiedzi. Jeśli odpowiadała: „Podaj mi tytuł jakiejś dobrej powieści, to się zbliżymy”, to zawsze proponowałem jakiś tytuł. Jeśli mówiła, że jej smutek jest zbyt wielki, żeby go wyrazić słowami, i najlepsze, co mogę zrobić, to przysunąć się i potrzymać ją za rękę, przybliżałem krzesło i brałem ją za rękę, czasem na minutę lub dwie, a czasem na piętnaście. Niekiedy czułem się niezręcznie, trzymając ją za rękę, ale nie ze względu na prawny zakaz fizycznego kontaktu lekarza z pacjentem. Raczej dlatego, że zawsze przynosiło to zadziwiająco pozytywne rezultaty.   Czułem się jak czarnoksiężnik, ktoś mający nadnaturalne zdolności, których sam nie rozumiałem. W końcu, parę miesięcy po pogrzebie męża, Irene przestała prosić, bym potrzymał ją za rękę. Przez całą terapię starałem się być zaangażowany. Nie pozwalałem się odepchnąć. Na jej: „Jestem

dziś przygnębiona, nie mam ochoty rozmawiać, nie wiem, po co tu przyszłam”, odpowiadałem: „Ale jednak tu jesteś. Jakaś część ciebie chce, żebyś tu była, a ja chcę porozmawiać z tą właśnie częścią”. Kiedy było to tylko możliwe, przekładałem wydarzenia na ich odpowiedniki tu-i-teraz. Na przykład – początek i koniec naszych spotkań. Na ogół Irene wchodziła do gabinetu i nawet na mnie nie spojrzawszy, szybko siadała na swoim miejscu. Rzadko pozostawiałem to bez komentarza i mówiłem: „Och, więc to będzie jedna z   tych sesji”, i drążyłem temat unikania kontaktu wzrokowego. Czasem odpowiadała: „Patrzenie na ciebie sprawia, że stajesz się kimś realnym, a to oznacza, iż niedługo umrzesz”. Albo: „Jeśli na ciebie spojrzę, to być może będę miała ochotę cię pocałować”. Lub: „W twoich oczach widzę nakaz, żebym szybko doszła do siebie”. Koniec każdej sesji również stwarzał wiele problemów; denerwowało ją to, że mam nad nią kontrolę i przypominam, iż skończył się nasz czas. Każdy koniec był jak śmierć. W najtrudniejszym okresie nie była w stanie pamiętać twarzy i bała się, że jak zniknę jej z oczu, to zniknę w ogóle. Dla Irene koniec sesji świadczył też o tym, jak mało dla mnie znaczyła, skoro tak szybko chciałem się jej pozbyć. Każde moje wakacje czy podróż służbowa stanowiły problem i utrzymywałem z nią wtedy kontakt telefoniczny. Wszystko było podporządkowane tu-i-teraz – jej prośby o komplementy, o to, bym jej mówił, że myślę o niej częściej niż o innych pacjentach, że łączy nas coś więcej niż związek terapeutyczny i że jej pożądam jak kobiety. Zwykle podejście tu-i-teraz w psychoterapii ma wiele zalet. Wprowadza bardziej bezpośrednie  relacje pomiędzy terapeutą a pacjentem i dostarcza bardziej wiarygodnych danych niż te przywoływane przez zawodną pamięć pacjenta. Sposób wchodzenia w związek z terapeutą w tu-i-teraz skupia jak w soczewce sposoby wchodzenia pacjenta w relacje w realnym świecie, zarówno w teraźniejszości, jak i w przeszłości. Problemy pacjenta w kontaktach z innymi ludźmi ukazują mu się stopniowo w coraz jaskrawszych barwach. Co więcej, taka terapia jest intensywniejsza i ciekawsza – żaden pacjent ani  grupa pracująca w tu-i-teraz nie może narzekać na nudę. Stanowi także bezpieczne forum, na którym pacjent może wypróbowywać nowe zachowania, zanim je wypróbuje w świecie zewnętrznym. Ale najważniejsze ze wszystkiego jest to, że podejście tu-i-teraz doprowadziło do wytworzenia się między nami głęboko intymnej relacji. Wewnętrzny strażnik Irene – surowy, zdystansowany i niedostępny – nie dopuszczał do niej nikogo innego. Tak właśnie było w trakcie sześciomiesięcznej terapii grupowej, w okresie gdy umierał jej mąż. Mimo że Irene szybko zdobyła respekt i zaufanie grupy i służyła pomocą wielu jej członkom, to nie otrzymywała wiele w zamian. Otaczająca ją aura  samowystarczalności utwierdzała innych pacjentów w przekonaniu, że niczego od nich nie potrzebuje. Jedynie mąż Irene potrafił przechytrzyć strażnika i stworzyć prawdziwie głęboką, intymną więź. Tylko przy nim potrafiła płakać i pozwalała dojść do głosu małej, skrzywdzonej dziewczynce, którą w sobie nosiła. Wraz ze śmiercią Jacka utraciła jedyną osobę, z którą mogła dzielić swoje najbardziej intymne przeżycia. Wiem, że to zabrzmi zarozumiale, ale chciałem jej go zastąpić. Czy naprawdę tego chciałem? To zaskakujące pytanie. Nie, nigdy o tym nie myślałem. Ale 

próbowałem przywrócić jej na godzinę czy dwie w tygodniu poczucie utraconej intymności, stwarzając miejsce, gdzie mogłaby przestać być trzeźwo myślącym chirurgiem i pozwolić sobie na otwartą i szczerą rozmowę. Kiedy niedługo po śmierci męża umarł jej ojciec, podróż do domu na jego pogrzeb napawała ją przerażeniem. Nie mogła znieść myśli o spotkaniu z chorą na alzheimera matką, o otwartym grobie ojca, znajdującym się tuż obok grobu brata. Poradziłem jej, żeby nie jechała. Ustaliłem datę wizyty dokładnie w godzinę pogrzebu i poprosiłem, żeby przyniosła zdjęcia ojca. Spędziliśmy ten czas, wspominając go. Było to piękne i poruszające doświadczenie, za które Irene później mi dziękowała. Gdzie leży granica między intymnością a uwodzeniem? Czy Irene nie uzależni się zbytnio ode mnie? Czy będzie umiała odejść? Czy przeniesie na mnie uczucia, które żywiła do męża? Dręczyły mnie te pytania, ale postanowiłem, że zajmę się nimi później. W toku mojej pracy z Irene nigdy nie miałem szczególnych trudności z utrzymaniem zasady tu-i-teraz. Była bardzo zaangażowana w terapię. Ani razu w ciągu tylu lat pracy nie usłyszałem z jej ust sprzeciwu ani słów w rodzaju: „To nie ma sensu… nie po to tu przychodzę… to nie o ciebie tu chodzi… Nie jesteś częścią mojego życia – widzę cię tylko przez dwie godziny w tygodniu, mój mąż zmarł zaledwie dwa tygodnie temu, a ty mnie wypytujesz o moje uczucia wobec   ciebie?… To jakieś chore… Wszystkie te pytania o to, jak na ciebie patrzę i jak wchodzę do gabinetu – przecież to są nieistotne szczegóły. Zbyt wiele w tej chwili dzieje się w moim życiu”. Wręcz przeciwnie, Irene od razu zrozumiała cel takiego podejścia i była mi wdzięczna za wszelkie próby zaangażowania jej w terapię. Uwagi Irene na temat mojej „improwizacji” były dla mnie wyjątkowo cenne. Przypomniały mi się moje własne słowa o tym, że „dobry terapeuta musi stworzyć nową terapię dla każdego pacjenta”. Oczywiście to bardzo radykalne podejście, bardziej nawet od stwierdzenia Junga sprzed wielu lat, że dla każdego pacjenta powinniśmy stworzyć nowy  język terapii. Ale nowe czasy wymagają nowego podejścia.   Współczesny system opieki zdrowotnej stwarza wielkie zagrożenie dla psychoterapii. Przyjrzyjmy się jego założeniom: (1) terapia powinna być jak najkrótsza i winna skupiać się przede wszystkim na widocznych objawach, a nie na ukrytych konfliktach leżących u źródeł tych objawów; (2) terapia powinna być tania (co uderza zarówno w szkolących się przez wiele lat terapeutów, jak i w pacjentów, którzy będą zmuszeni leczyć się u źle wykształconych terapeutów); (3) terapeuci, podobnie jak lekarze,  powinni stawiać jednoznaczne, precyzyjne diagnozy, określać cele terapii oraz dokonywać cotygodniowej oceny postępów; (4) terapeuci winni ograniczyć swą działalność do tych technik, których działanie zostało empirycznie potwierdzone (co działa na korzyść terapii behawioralno-poznawczej, najszybciej usuwającej zewnętrzne objawy zaburzeń). Ale wszystkie te przerażające próby ingerencji w świat psychoterapii to nic w porównaniu  z tendencjami do wprowadzenia psychoterapii protokolarnej. Zgodnie z jej wytycznymi terapeuta powinien pracować, posługując się szczegółowym planem terapii, określającym nawet zagadnienia, które

należy poruszyć na każdej sesji. Żądni zysku urzędnicy opieki zdrowotnej i ich niespełna rozumu profesjonalni doradcy uznali, że powodzenie terapii zależy bardziej od wymiany informacji pomiędzy pacjentem a terapeutą niż od  związku pacjenta z terapeutą. To poważny błąd. Nikt spośród osiemdziesięciu wdowców i wdów, których badałem w ramach mojego projektu, nie  przypominał Irene. Nikt nie doświadczył tylu strat jedna po drugiej – mąż, ojciec, matka, przyjaciel, chrześniak. Nikt nie przeżył straty ukochanego brata. Nikt nie żył w takiej symbiozie ze swoim mężem jak Irene. Nikt nie oglądał współmałżonka powolnie wyniszczanego przez raka mózgu. Nikt nie był lekarzem, który doskonale rozumiał istotę choroby współmałżonka i wiedział, jakie są w tym przypadku  rokowania. Przypadek Irene był niepowtarzalny i wymagał niepowtarzalnej terapii, którą ona i ja musieliśmy wspólnie stworzyć. I nie polegało to na tym, że usiedliśmy i wymyśliliśmy terapię, którą następnie można było zastosować – wręcz przeciwnie:   projekt terapii tworzył się w trakcie samej terapii. Spojrzałem na zegarek. Gdzie ona jest? Podszedłem do okna kawiarni i wyjrzałem na ulicę. Szła,  trzymając się za ręce z mężczyzną, którym musiał być Kevin. Irene trzymająca za rękę mężczyznę – czy to możliwe? Pomyślałem o tych wszystkich godzinach, w czasie których starałem się ją przekonać, iż nie jest skazana na samotność, że w jej życiu pojawi się następny mężczyzna. Boże, jaka ona była uparta! Zmarnowała tyle okazji: na początku żałoby ustawiła się do niej kolejka atrakcyjnych i godnych uwagi kandydatów. Odrzucała każdego z takiej czy innej przyczyny, a zawsze jakąś znalazła. „Nie mogę znowu się zakochać, bo nie zniosę kolejnej straty” (to pierwszy powód na jej liście, który z góry eliminował  wszystkich mężczyzn, choćby odrobinę starszych od Irene lub mających bodaj najdrobniejsze problemy ze zdrowiem). „Nie chcę skazywać na śmierć żadnego mężczyzny, którego pokocham”. „Nie mogłabym zdradzić Jacka”. Porównania z Jackiem nie wytrzymał żaden mężczyzna. On był jej przeznaczony (znał jej rodzinę, został wybrany przez jej brata i był ostatnim ogniwem łączącym ją ze zmarłym bratem, ojcem i umierającą matką). Poza tym Irene wierzyła, że nie istnieje mężczyzna, który rozumiałby ją tak dobrze jak Jack, tak jak nie istnieje mężczyzna, który nie wniósłby łopaty do kuchni, tak jak to zrobił farmer z wiersza Frosta. No, może z wyjątkiem takiego, który też stracił bliskich, kto czuł to samo co ona i potrafił docenić wartość życia. No właśnie. Doskonałe zdrowie. Wysportowany. Szczupły. Młodszy od Irene. Niedawno owdowiały. Wyjątkowa wrażliwość na sztukę, literaturę i problemy egzystencjalne. Niecierpliwił mnie upór Irene i jej wygórowane wymagania. Inne wdowy, z którymi pracowałem, oddałyby wszystko za odrobinę zainteresowania ze strony   któregokolwiek z odrzucanych przez Irene mężczyzn. Ukrywałem zniecierpliwienie, ale Irene niczego nie przeoczyła, nawet moich niewyrażonych myśli, i wściekała się, odgadując moje życzenie, aby związała się w końcu z mężczyzną. „Zmuszasz mnie do kompromisów!” –

oskarżała mnie.   Być może wyczuła moje obawy, że nie będzie umiała się ze mną rozstać. Wydawało mi się, że przywiązanie do mnie stanowiło główną przyczynę jej niechęci do związania się z mężczyzną. Boże, czy nigdy się od niej nie uwolnię? Może to była moja kara za to, że udało mi się nawiązać z nią tak bliski kontakt. I wtedy pojawił się Kevin. Od początku wiedziała, że to mężczyzna, na którego czekała. Zaimponowała mi swoją pewnością i zdecydowaniem. Pomyślałem o tych wszystkich śmiesznych, niemożliwych do spełnienia wymaganiach, które stawiała potencjalnym partnerom. A tu proszę, Kevin spełniał je co do joty. Młody, zdrowy, wrażliwy, wdowiec. Jego żona zmarła w zeszłym roku, co spowodowało, że on i Irene bardzo dobrze nawzajem się rozumieli. Wszystko pasowało jak ulał. Cieszyłem się ze szczęścia Irene i z własnego wyzwolenia. Zanim poznała Kevina, prowadziła już normalne życie towarzyskie, jednak pozostał w niej głęboki, niewysłowiony smutek i rezygnacja. Teraz i to się zmieniało. Czy to za sprawą Kevina? A może mogła się z nim związać, ponieważ dokonała się w niej przemiana? A może po trochu jedno i drugie? Nigdy się  tego nie dowiem. A teraz prowadziła go na spotkanie ze mną. Weszli do kawiarni. Idą w moim kierunku. Dlaczego jestem zdenerwowany? Spójrz na tego faceta: jest wspaniały – wysoki, silny, jakby codziennie przed śniadaniem robił sobie trening kondycyjny, a ten nos… nieprawdopodobny… gdzie sprzedają takie nosy? Wystarczy, Kevin, puść jej rękę. No, dosyć tego! W tym facecie jest coś, co mi się nie podoba. Kurczę, będę musiał podać mu rękę. Dlaczego pocą mi się dłonie? Może nie zauważy. A co to kogo obchodzi? – Irv – usłyszałem głos Irene – to jest Kevin. Kevin, poznaj Irva. Uśmiechnąłem się, podałem mu rękę i pozdrowiłem przez zaciśnięte zęby. Niech cię – pomyślałem – lepiej dobrze się nią opiekuj. I, do cholery, nie waż się umierać!

5. Terapia wzajemna

– Takie są, doktorze Lash, przyczyny mojego zniechęcenia. Tutaj w ogóle nie ma mężczyzn. A jeśli już znajdą się jacyś nieżonaci czterdziestoletni faceci, to coś musi być z nimi nie w porządku – jacyś niedorobieni, odrzuceni albo chorzy – i inne kobiety ich nie chciały. Po prostu wywaliły ich za drzwi. Ostatni trzej mężczyźni, z którymi chodziłam, nie mieli nawet ubezpieczenia społecznego. Zera. Kto mógłby ich szanować? Szanowałbyś ich? Założę się, że odkładasz mnóstwo forsy na swoją emeryturę, co? Och, nie martw się, wiem, że nie masz zamiaru odpowiedzieć na to pytanie. Mam trzydzieści pięć lat. Budzę się, myśląc o swojej wielkiej trzydziestce piątce. Jestem w połowie drogi. Im częściej myślę o swoim eksmężu, tym bardziej sobie uświadamiam, że mnie zniszczył. Zniszczył dziesięć lat mojego życia – dziesięć najważniejszych lat. Dziesięć lat – nie mogę mu tego darować. To jest jak zły sen – budzę się po jego odejściu ze swoimi trzydziestoma pięcioma latami na karku, rozglądam się wokół i widzę, że moje życie jest zrujnowane – wszyscy normalni mężczyźni są już zajęci. (Chwila ciszy) – O czym teraz myślisz, Myrno? – Myślę, że jestem uwięziona, myślę, żeby wyjechać na Alaskę, gdzie na jedną kobietę przypada więcej mężczyzn. Albo o szkole biznesu – tam też jest sporo facetów. – Zostań myślami w tym pokoju ze mną, Myrno. Jakie masz uczucia w związku z dzisiejszą sesją? – Co masz na myśli? – To co zwykle. Postaraj się powiedzieć o tym, co dzieje się tutaj między nami. – Frustrujące! Pozbędę się kolejnych stu pięćdziesięciu dolarów, nie czując się ani trochę lepiej. – Tak więc dzisiaj znów ci nie pomogłem. Wziąłem twoje pieniądze i nie pomogłem. Powiedz mi coś, Myrno. Gdybym…

Ostro hamując, Myrna skręciła w ostatniej chwili, aby uniknąć zderzenia z wciskającą się na jej pas ciężarówką. Przyśpieszyła i wyprzedzając ją, krzyknęła: „Dupek!”. Wyłączyła kasetę i wzięła kilka głębokich wdechów. Kilka miesięcy temu, po swoich kilku pierwszych sesjach, jej nowy psychiatra, doktor Ernest Lash, zaczął nagrywać ich sesje na magnetofon i dawał jej kasety, aby posłuchała ich w drodze na następną wizytę. Co tydzień zwracała kasetę, a on zapisywał na niej nową sesję. To dobry sposób, powiedział, żeby wykorzystać czas dojazdu z Los Altos do San Francisco. Nie była tego pewna. Już sama terapia okazała się dla niej na tyle frustrująca, że przechodzenie przez nią jeszcze raz było dla niej torturą. Ciężarówka doścignęła ją i błysnęła światłami, domagając się przepuszczenia. Zjeżdżając na prawy pas, Myrna zaklęła, kiedy kierowca pokazał jej środkowy palec. Załóżmy, że miałaby wypadek z powodu kasety, która rozpraszała jej uwagę. Czy  mogłaby pozwać go do sądu? Zaciągnąć tego dupka do sądu? Uśmiechnęła się na tę myśl. Pochylając się, Myrna przez kilka chwil przyciskała „cofnij”, a następnie włączyła przycisk „odtwarzaj”. – Zostań tutaj w tym pokoju ze mną, Myrno. Jakie masz uczucia w związku z dzisiejszą sesją? – Co masz na myśli? – To co zwykle. Postaraj się powiedzieć o tym, co dzieje się tutaj między nami. – Frustrujące! Pozbędę się kolejnych stu pięćdziesięciu dolarów, nie czując się ani trochę lepiej. – Tak więc dzisiaj znów ci nie pomogłem. Wziąłem twoje pieniądze i nie pomogłem. Powiedz mi coś, Myrno. Gdybyś mogła zastanowić się nad minioną godziną i odpowiedzieć na następujące pytanie: Co mogłem dzisiaj zrobić? – Skąd mam wiedzieć? To tobie za to płacą, prawda? I dobrze ci płacą. – Wiem, że nie wiesz, Myrno. Ale powiedz mi o swoich wyobrażeniach. Jak mógłbym ci dzisiaj pomóc?

– Mógłbyś mnie przedstawić jednemu ze swoich bogatych i samotnych pacjentów. – Czy zauważyłaś na moim T-shircie napis „biuro matrymonialne”?

Ty gnojku, zamruczała do siebie, naciskając „stop”. To ja ci płacę sto pięćdziesiąt dolarów za godzinę, żebyś mi opowiadał takie głodne kawałki? Nacisnęła „cofnij” i jeszcze raz odtworzyła dialog. – …mógłbym ci dzisiaj pomóc? – Mógłbyś mnie przedstawić jednemu ze swoich bogatych i samotnych pacjentów. – Czy zauważyłaś na moim T-shircie napis „biuro matrymonialne”? – To nie jest śmieszne, doktorze. – Masz rację, przepraszam. Chciałem powiedzieć, że izolujesz się ode mnie – nie chcesz mi powiedzieć ani słowa o tym, co do mnie czujesz. – Ty, ty, ty. Dlaczego zawsze moje uczucia do ciebie? Ty nie jesteś problemem, doktorze Lash. Nie mam zamiaru umawiać się z tobą na randkę – chociaż może miałabym z tego więcej pożytku niż z tej terapii. – Przypomnijmy sobie jeszcze raz pewne rzeczy, Myrno. Na początku przyszłaś do mnie, mówiąc, że chcesz coś zmienić w swoich relacjach z mężczyznami. W trakcie naszych pierwszych spotkań powiedziałem, że najlepiej ci pomogę w zrozumieniu twoich relacji z innymi,  jeśli skupimy się na tym, co się dzieje między nami tutaj, w tym gabinecie. Ten gabinet jest, lub powinien być, bezpiecznym miejscem, w którym, mam nadzieję, możesz mówić bardziej otwarcie niż gdziekolwiek indziej. I w tym bezpiecznym miejscu możemy analizować sposób, w jaki się do siebie nawzajem odnosimy. Czy trudno to zrozumieć? Tak więc przyjrzyjmy się jeszcze raz twoim uczuciom do mnie. – Przecież już powiedziałam: „frustrujące”. – Postaraj się powiedzieć coś bardziej osobistego, Myrno. – „Frustrujące” jest stwierdzeniem osobistym. – Tak, na swój sposób jest, ponieważ mówi o twoich wewnętrznych przeżyciach. Wiem, że te myśli cały czas krążą ci po głowie. Także  wtedy, kiedy jesteś tutaj. Jestem wobec tego bezradny. Czuję twoją frustrację. Ale słowo   frustracja nic nie mówi o nas. Pomyśl o przestrzeni pomiędzy nami. Postaraj się pozostać w niej przez chwilę. Co tam się dzisiaj znajduje? Czy możesz powiedzieć coś więcej o tym swoim stwierdzeniu sprzed kilku minut, że więcej wyniosłabyś, umawiając się ze mną na randkę, niż przychodząc na terapię? – Już ci powiedziałam, że nic. Przestrzeń jest pusta. Po prostu frustracja. – To, co dzieje się między nami w tej chwili, jest dokładnie tym, o czym mówię – wzbraniasz się przed nawiązaniem ze mną prawdziwego kontaktu. – Jestem zakłopotana i zagubiona. – Nasz czas dobiega końca, Myrno, ale chciałbym, żebyś jeszcze czegoś spróbowała, zanim zakończymy – to samo ćwiczenie, o które poprosiłem cię kilka tygodni temu. Pomyśl przez minutę lub dwie o czymś, co ty i ja moglibyśmy robić razem. Zamknij oczy. Puść wodze fantazji. Opisz mi, co widzisz. (Cisza) – Co widzisz? – Nic. – Wysil się. Pozwól, aby coś się wydarzyło. – Dobra, dobra. Widzę nas spacerujących razem. Rozmawiających. Cieszących się swoją obecnością. Idziemy którąś z ulic San Francisco, może to Chesnut Street. Trzymam cię za rękę i prowadzę do pubu dla samotnych. Niechętnie, ale idziesz ze mną. Chcę, żebyś zobaczył to miejsce i na własne oczy się przekonał, że nie ma tam żadnych ciekawych mężczyzn. Są albo puby dla samotnych, albo ogłoszenia w internecie, o których wspomniałeś w zeszłym tygodniu. Internet jest jeszcze gorszy od barów. Mówisz o bezosobowości! Nie mogę uwierzyć, że mogłeś mi coś takiego zaproponować. Oczekujesz, że poznam kogoś przez komputer, nie widząc nawet drugiej osoby, nie… – Wróć do swojego wyobrażenia. Co się dzieje dalej? – Obraz zniknął – koniec. – Tak szybko! Co cię powstrzymało przed dalszym ciągiem? – Nie wiem. Czułam się samotna i opuszczona. – Byłaś ze mną. Trzymałaś mnie za rękę. Co wtedy czułaś? – Wciąż czułam się samotna. – Musimy kończyć, Myrno. Ostatnie pytanie. Czy nasze ostatnie kilka minut różniło się od pozostałej części godziny? – Nie, to było wciąż takie same – frustrujące. – Ja czułem się bardziej zaangażowany – odległość między nami się zmniejszyła. A ty nic nie czułaś? – Może, nie jestem pewna. I dalej nie widzę celu, dla którego to wszystko robimy. – Dlaczego wciąż mam uczucie, że jest w tobie coś, co nie pozwala ci dostrzec sensu tego wszystkiego? O tej samej porze w następny czwartek?

Myrna usłyszała przesuwanie krzeseł, swoje kroki, kiedy szła do wyjścia, i odgłos zamykanych drzwi.  Skręciła na drogę I-280. „Strata czasu i pieniędzy – pomyślała. – Psychiatrzy. Jest taki jak wszyscy inni.

Chociaż nie do końca. Przynajmniej ze mną rozmawia”. Przez chwilę wyobraziła sobie jego twarz: śmieje się, wyciąga do niej ręce, zaprasza, żeby podeszła bliżej. „Muszę przyznać, że lubię doktora Lasha. On jest przy mnie – a przynajmniej sprawia wrażenie, że się o mnie troszczy i jest aktywny: próbuje coś robić – wychodzi mi naprzeciw i nie pozwala siedzieć w milczeniu, tak jak to robiło dwóch poprzednich psychiatrów”. Szybko odepchnęła od siebie te myśli. Cały czas zachęcał ją do zapamiętywania snów na jawie, zwłaszcza tych, które przychodziły jej do głowy w drodze na terapię i z powrotem, ale ona nie miała zamiaru opowiadać mu tych sentymentalnych kawałków. Nagle ponownie usłyszała jego głos na taśmie. Dzień dobry. Mówi Ernest Lash w odpowiedzi na twój telefon. Przykro mi, że cię nie zastałem, Desmond. Zadzwoń do mnie pod numer 767– 1735 pomiędzy 18.00 a 20.00 dzisiaj albo jutro rano do mojego biura.

Co się dzieje, dziwiła się. Nagle sobie przypomniała, iż kiedy poprzednim razem wyszła z jego gabinetu i ujechała już kawałek drogi, uświadomiła sobie, że zapomniał dać jej kasetę, i wróciła się po nią.  Zaparkowała przed wiktoriańskim budynkiem, zastawiając inny samochód, i pobiegła na górę długimi schodami do jego gabinetu na drugim piętrze. Była ostatnią pacjentką tego dnia, więc nie obawiała się, iż mu przeszkodzi. Drzwi były uchylone, weszła prosto do jego gabinetu i ujrzała go mówiącego do dyktafonu. Kiedy powiedziała mu, po co wróciła, wyciągnął kasetę z magnetofonu stojącego na stole obok krzesła pacjenta i jej podał. „Do zobaczenia za tydzień” – powiedział. To jasne, że zapomniał wyłączyć magnetofon po jej wyjściu z biura za pierwszym razem, i zapisywało się wszystko do momentu, kiedy kaseta się skończyła. Nastawiając odtwarzacz najgłośniej, jak tylko można, Myrna słyszała słabe odgłosy: prawdopodobnie było to pobrzękiwanie kubków do kawy, kiedy zdejmował je ze stołu. Później znów jego głos, kiedy dzwonił, umawiając się z kimś na tenisa. Odgłos kroków, skrzypienie krzesła. A później coś bardziej interesującego. Dużo bardziej interesującego. Zapis doktora Lasha na seminarium na temat przeciwprzeniesienia. Zapis dotyczy Myrny, czwartek, 28 marca.

„Notatki na mój temat? Nie mogę w to uwierzyć!”. Wytężając słuch, drżąc z niepokoju i ciekawości, nachyliła się, aby być jak najbliżej głośnika. Nagle samochód skręcił i prawie straciła nad nim kontrolę. Zjechała na pobocze autostrady, pośpiesznie wyciągnęła kasetę, wyjęła ze schowka walkmana, włożyła do niego kasetę, przewinęła ją, nałożyła słuchawki, wjechała z powrotem na autostradę i nastawiła walkmana na cały regulator. Zapis doktora Lasha na seminarium na temat przeciwprzeniesienia. Zapis dotyczy Myrny, czwartek, 28 marca. Typowa, przewidywalna i frustrująca godzina. Spędziła większość czasu, jęcząc z powodu braku jakichkolwiek wolnych mężczyzn. Staję się coraz bardziej zniecierpliwiony… poirytowany – straciłem na chwilę cierpliwość i zrobiłem niestosowną uwagę: „Czy zauważyłaś na moim T-shircie napis «biuro matrymonialne»?”. Jak na mnie, jest to bardzo nieprzyjazna i zupełnie do mnie niepodobna uwaga. Nie mogę sobie przypomnieć, kiedy ostatnio okazałem pacjentowi taki brak szacunku. Czy chcę ją od siebie odsunąć? Nigdy nie powiedziałem jej nic pozytywnego ani wspierającego. Próbuję, ale ona tego nie ułatwia. Jest dla mnie… taka nudna, irytująca, prymitywna i ograniczona. Myśli wyłącznie o zarobieniu dwóch milionów na akcjach i znalezieniu faceta. Nic ponadto… ograniczona, ograniczona, ograniczona… nie ma marzeń, fantazji, wyobraźni. Nie ma głębi. Czy kiedykolwiek przeczytała dobrą powieść? Czy kiedykolwiek powiedziała coś pięknego? Lub interesującego… chociaż jedną interesującą uwagę? O mój Boże, chciałbym ją widzieć, jak pisze wiersze – lub przynajmniej próbuje. To byłaby terapeutyczna

zmiana. Ona mnie wysysa. Czuję się, jakbym był wielkim cyckiem. Wciąż mówimy o tym samym. Bez końca suszy mi głowę o moje wynagrodzenie. Każde spotkanie z nią jest dla mnie nudą. Dzisiaj, jak zwykle, namawiałem ją, żeby się zastanowiła, na ile przyczynia się do swojego położenia, na ile sama jest odpowiedzialna za swoją samotność. To nie jest zbyt trudne pytanie, ale równie dobrze mógłbym mówić po aramejsku. Ona tego po prostu nie rozumie. Zamiast tego oskarża mnie, że nie wierzę w trudną sytuację samotnych kobiet. I później, co jej się często zdarza, zaczyna fantazjować o swojej chęci  umówienia się ze mną na randkę. Ale kiedy usiłuję się na tym skupić, na tym, co do mnie czuje i jak się izoluje, będąc ze mną w gabinecie, jest jeszcze gorzej. Nie chce mówić na ten temat. Ona nie chce się do mnie zbliżyć ani nawet przyznać do tego, że tego nie chce – upiera się, iż to i tak nie jest ważne. Nie jest głupia. Ukończyła Wellesley, jest bardzo dobrym grafikiem komputerowym, świetnie zarabia, o wiele lepiej niż ja. Bije się o nią połowa firm z Doliny Krzemowej, a ja mam uczucie, jakbym rozmawiał z głupią osobą. Ile razy mam jej tłumaczyć, jak ważne jest analizowanie naszej relacji? I te jej wszystkie narzekania, że terapia nie jest warta wydawanych na nią pieniędzy – czuję się poniżony. Jest prostacka. Stara się, jak tylko może, unikać jakiegokolwiek zbliżenia ze mną. Nic, co robię, nie jest dla niej wystarczająco dobre. Dotyka tylu…

Trąbienie przejeżdżającego samochodu uświadomiło jej, że jedzie zygzakami. Serce Myrny mocniej zabiło. To było niebezpieczne. Wyłączyła walkmana i przez kilka minut jechała w ciszy do zjazdu z autostrady. Potem skręciła w boczną uliczkę, zaparkowała, przewinęła kasetę i słuchała dalej. …czuję się poniżony. Jest prostacka. Stara się, jak tylko może, unikać jakiegokolwiek zbliżenia ze mną. Nic, co robię, nie jest dla niej wystarczająco dobre. Dotyka tylu moich bolesnych punktów. Musi mieć w sobie coś z mojej matki. Za każdym razem, kiedy ją pytam o naszą relację terapeutyczną, patrzy na mnie ostrożnie, jakbym chciał ją uwieść. Czy chcę? Nie czuję nawet cienia takiej chęci. Czy miałbym ochotę z nią być, gdyby nie była moją pacjentką? Wygląda nieźle, podobają mi się jej włosy, są błyszczące, dobrze uczesane, świetnie wyglądający biust rozsadzający bluzkę jest rzeczywiście jej mocną stroną. Boję się spojrzeć na jej piersi, ale chyba do tego nie dochodzi – dzięki Alice! W szkole średniej rozmawiałem raz z dziewczyną o imieniu Alice i nie zdawałem sobie sprawy, że patrzę na jej piersi, aż do chwili, kiedy złapała mnie za brodę, wyprostowała mi głowę i powiedziała: „Hej, hej, jestem tutaj, na górze!”. Nigdy tego nie zapomniałem. Alice wyświadczyła mi wielką przysługę. Ręce Myrny są zbyt duże, to mnie do niej zniechęca. Ale lubię przyjemny i podniecający szelest jej pończoch, kiedy zakłada nogę na nogę. Tak, myślę, że jest tutaj trochę seksualnych uczuć. Gdybym się na nią natknął, kiedy byłem samotny, czy zacząłbym się z nią spotykać? Prawdopodobnie tak, pociągałaby mnie fizycznie, dopóki nie otworzyłaby ust i nie zaczęła jęczeć albo żądać. Po czymś takim natychmiast próbowałbym od niej uciec. Nie ma w niej czułości i delikatności. Jest zbyt skoncentrowana na sobie, zbyt kanciasta w obejściu, zbyt zimna… (Kliknięcie kasety, która właśnie się skończyła)

Oszołomiona Myrna zapaliła silnik, jechała przez kilka minut i skręciła w prawo w ulicę Sacramento. Była o kilka budynków od biura doktora Lasha. Ku swemu zaskoczeniu zauważyła, że się trzęsie. „Co  robić? Co mu powiedzieć? Szybko, szybko – zostało kilka minut do momentu, w którym zegar zacznie odmierzać godzinę wartą sto pięćdziesiąt dolarów. Jedna rzecz jest pewna – powiedziała sobie. – Nie mogę oddać mu kasety tak, jak to zazwyczaj robię. Muszę przesłuchać ją jeszcze raz. Skłamię, powiem, że jej zapomniałam, zostawiłam w domu. Mogę przegrać jego komentarz na inną kasetę i przynieść oryginalną za tydzień. Albo po prostu powiem, że zgubiłam kasetę. Jeśli tego nie lubi – ciężka sprawa!”. Im więcej o tym myślała, tym bardziej była pewna, że mu nie powie, iż usłyszała jego nagranie. „Dlaczego mam mu pomagać? Może powiem mu za jakiś czas. Może nigdy. Drań!”. Zatrzymała się przy jego biurze. Godzina czwarta. Czas rozmowy. – Myrno, wejdź proszę. – Ernest zawsze mówił do niej Myrna, a ona nazywała go doktorem Lashem, mimo że często wspominał o tej nierówności i zachęcał ją, aby zwracała się do niego po imieniu. Tego dnia ubrany był jak zwykle w niebieski blezer i golf. „Czy nie ma żadnych innych ubrań? – zastanawiała się. – I te zdarte buty. Może je nosić na co dzień, ale czy muszą być takie zaniedbane? Czy kiedykolwiek je pastował? I ten jego blezer nieukrywający fałdy tłuszczu na brzuchu. Gdybym grała z tobą w tenisa, zalobowałabym   22 cię na śmierć. Szybko pozbyłbyś się tego swojego tłuszczyku”.

– W porządku – mruknął przyjaźnie, kiedy powiedziała, że zapomniała kasety. – Przynieś ją za tydzień, a dzisiaj dam ci inną. Rozpakował nową kasetę i włożył ją do magnetofonu. Po tym nastąpiła zwyczajowa cisza. Myrna westchnęła. – Wyglądasz na wzburzoną – stwierdził Ernest. – Ależ nie – zaprzeczyła Myrna. „Ale fałszywy – pomyślała – co za dwulicowość! Usiłujesz stworzyć wrażenie, że ci na mnie zależy. Nie dbasz o to, jak się czuję. Gówno cię to obchodzi. Wiem, co do mnie naprawdę czujesz”. Wciąż cisza. – Czuję, że jest między nami spory dystans – stwierdził Ernest. – Czy ty także to czujesz? – Nie wiem. Myrna wzruszyła ramionami. – Zastanawiałem się, Myrno, nad naszym spotkaniem w zeszłym tygodniu. Czy ostatnia sesja wywołała w tobie jakieś silniejsze uczucia? – Nic szczególnego. – Mam nad nim przewagę, pomyślała Myrna, i chcę, żeby ostro się napracował za te swoje sto pięćdziesiąt dolarów. Chcę widzieć, jak się poci. Zrobiła długą pauzę, zanim zapytała: – A powinna? – Słucham? – Czy powinna wywołać we mnie jakieś silniejsze uczucia? Na twarzy Ernesta odmalowało się zdziwienie. Spojrzał na Myrnę. Ich spojrzenia się spotkały. – Cóż – powiedział. – Zastanawiałem się, czy ostatnia sesja w ogóle wywołała w tobie jakiekolwiek uczucia. Może jakieś reakcje na uwagę o napisie „biuro matrymonialne” na moim T-shircie? – A jakie były twoje uczucia po tym komentarzu, doktorze Lash? Ernest poprawił się w fotelu. – Tak, miałem wiele uczuć z tym związanych – powiedział niezdecydowanie. – I to nie były dobre uczucia. Czułem, że w ten sposób cię obraziłem. Potrafię sobie wyobrazić, że możesz być na mnie zła. – Rzeczywiście, byłam zła. – I zraniona? – Tak, także zraniona. – Pomyśl o tym uczuciu zranienia. Czy przenosi cię w jakieś inne miejsce? W jakiś inny okres? „O nie, ty nędzny wszarzu! Chcesz się wywinąć. A te wszystkie tygodnie, podczas których mówiłeś mi, żebyśmy się trzymali tu-i-teraz?” – pomyślała Myrna. – Czy możemy pozostać przy tobie, doktorze Lash? – powiedziała z niespotykaną u siebie bezpośredniością. – Chciałabym wiedzieć, dlaczego to powiedziałeś? Dlaczego, jak to ująłeś, obraziłeś mnie? Ernest jeszcze raz spojrzał na Myrnę. Tym razem dłużej. Zastanawiał się nad możliwymi reakcjami. Przede wszystkim obowiązki wobec pacjenta. Dzisiaj w końcu Myrna wykazuje chęć zaangażowania się.

Od miesięcy ją namawiał, zachęcał i prosił, żeby trzymała się tu-i-teraz. „Nagrodź jej wysiłki – powiedział sobie. – I bądź uczciwy”. Uczciwość przede wszystkim. Będąc z natury sceptykiem, wierzył wiarą fundamentalisty  w uzdrawiającą siłę uczciwości. Jego katechizm nakazywał uczciwość – ale uczciwość złagodzoną i wybiórczą.   Odpowiedzialna i przepojona troską uczciwość: uczciwość w służbie troski o pacjenta. On nigdy, na przykład, nie wyjawiłby Myrnie swoich ostrych i negatywnych – ale uczciwych – opinii na jej temat, które zaprezentował dwa dni temu na seminarium na temat przeciwprzeniesienia.   Seminarium rozpoczęło się przed rokiem, gdy grupa dziesięciu terapeutów postanowiła spotykać się raz na dwa tygodnie, by lepiej zrozumieć własne reakcje wobec pacjentów. Na każdym spotkaniu jeden z uczestników prezentował swojego pacjenta, skupiając się niemal wyłącznie na uczuciach, jakie ów pacjent w nim budzi w trakcie terapii. Jakiekolwiek były ich uczucia wobec poszczególnych pacjentów – irracjonalne, prymitywne, miłosne, nienawistne, pełne pożądania, agresywne – uczestnicy zobowiązali się do otwartego ich wyrażania i zgłębiania ich znaczenia i korzeni. Wśród licznych celów tego seminarium najważniejszym było stworzenie poczucia wspólnoty. Izolacja stanowi główne zagrożenie w pracy terapeuty prowadzącego prywatną praktykę i psychoterapeuci radzą sobie z tym problemem, przynależąc do różnych organizacji, stowarzyszeń zawodowych, instytutów szkoleniowych oraz grup, takich jak to seminarium. Seminarium na temat przeciwprzeniesienia było dla Ernesta bardzo ważne. Z niecierpliwością czekał na każde spotkanie grupy – nie tylko, żeby spotkać się z przyjaciółmi, ale żeby skonsultować swoje przypadki. W zeszłym roku zakończył długą superwizję z ortodoksyjnym psychoanalitykiem, Marshalem Striderem, i seminarium pozostało teraz jedynym miejscem, gdzie mógł porozmawiać o swoich pacjentach. Chociaż celem grupy było skupienie się bardziej na wewnętrznym życiu terapeuty niż na samej terapii, to dyskusje w oczywisty sposób oddziaływały na charakter prowadzonej terapii. Sama świadomość, że będziesz prezentował pacjenta, wpływa na sposób, w jaki prowadzisz z nim terapię. I podczas dzisiejszej sesji z Myrną Ernest wyobraził sobie uczestników seminarium, którzy obserwują go w ciszy, jak zastanawia się nad odpowiedzią na pytanie, dlaczego ją obraził. Zadbał o to, żeby nie powiedzieć niczego, co obawiałby się później powtórzyć w gronie kolegów. – Nie jestem pewien wszystkich przyczyn, Myrno, ale wiem, że byłem zniecierpliwiony, kiedy to powiedziałem. Wydawałaś się uparta. Czułem się, jakbym stukał i stukał do twoich drzwi i nikt mi nie otwierał. – Starałam się jak mogłam. – Nie zauważyłem tego. Wydawało mi się, że wiesz, dlaczego skupienie się na tu-i-teraz, na relacjach pomiędzy nami, jest tak ważne, a mimo to udawałaś, że nie wiesz. Bóg wie, ile razy usiłowałem ci to wyjaśnić. Pamiętasz, co podczas naszego pierwszego spotkania mówiłaś o swoich poprzednich terapeutach? Że byli zbyt zdystansowani, zbyt mało zaangażowani, zbyt mało troskliwi. A ja ci powiedziałem, że będę z tobą i że analiza relacji między nami będzie jednym z naszych podstawowych

zadań w trakcie terapii. A ty odpowiedziałaś, że tego oczekujesz, prawda? – To nie ma sensu. Myślisz, że jestem źle nastawiona do ciebie. Powiedz mi, jak mogłabym wtedy przyjeżdżać do ciebie co tydzień, robić taki kawał drogi i wydawać sto pięćdziesiąt dolarów za godzinę? Sto pięćdziesiąt dolarów – może dla ciebie to niewiele, ale na pewno nie dla mnie. – Myrno, to, co mówisz, ma sens i nie ma sensu. Tak to widzę. Jesteś niezadowolona ze swojego życia, jesteś samotna, czujesz się niekochana i niezdolna wzbudzić miłość. Przyszłaś do mnie po pomoc – to duży wysiłek – to jest długa droga. I także kosztowna – ja   ciebie słyszę, Myrno. Ale dzieje się coś dziwnego – wydaje mi się, że to strach. Mam wrażenie, że zbliżenie się do kogoś wprawia cię w niepokój i zaraz się wycofujesz, zamykasz w sobie, zwalasz winę na mnie i wyśmiewasz się z tego, co robimy. Nie mówię, że robisz to rozmyślnie. – Jeśli rozumiesz mnie tak dobrze, to skąd się wziął twój komentarz z T-shirtem. Wciąż nie odpowiedziałeś na moje pytanie. – Odezwałem się tak do ciebie, bo byłem zniecierpliwiony. – To nie jest odpowiedź na moje pytanie. Ernest jeszcze raz spojrzał z uwagą na pacjentkę i pomyślał: „Czy rzeczywiście ją znam? Skąd ten nagły wybuch bezpośredniości? Ale to jest jak ożywczy powiew i wszystko jest lepsze od tego, co  robiliśmy dotychczas. Postaram się iść z wiatrem, jak długo się da”. – Rozumiem, Myrno. Dowcip z T-shirtem nijak tutaj nie pasuje. Głupia uwaga. I raniąca. Przykro mi. Nie wiem, co mi strzeliło do głowy. Żałuję, że nie mogę sobie przypomnieć, co ją wywołało. – Pamiętam z taśmy… – Myślałem, że jej nie słuchałaś. – Nie powiedziałam tego. Powiedziałam, że zapomniałam   przynieść kasetę, ale słuchałam jej w domu. Uwaga o T-shircie pojawiła się natychmiast po tym, jak powiedziałam, że mógłbyś mnie  przedstawić jednemu ze swoich bogatych, samotnych pacjentów. – Tak, tak, pamiętam. Jestem pod wrażeniem, Myrno. Wydawało mi się, że nasza sesja nie jest dla ciebie na tyle ważna, abyś tak dobrze ją zapamiętała. Wróćmy do moich uczuć w trakcie poprzedniej wizyty. Jedną rzecz pamiętam na pewno – twoja sugestia, żebym cię przedstawił któremuś z moich bogatych pacjentów, rzeczywiście mnie wkurzyła. A ja chwilę wcześniej myślałem, żeby cię zapytać, co ci mogę zaoferować, i to była twoja odpowiedź. Czułem się poniżony – twoja uwaga mnie zraniła. Powinienem być ponad tym, ale mam swoje czułe miejsca i słabe punkty. – Zraniony? Czy nie jesteśmy nieco przewrażliwieni? To był żart. – Być może. A może coś więcej. Może wyraziłaś przekonanie, że niewiele mam ci do zaoferowania – co najwyżej mogę cię przedstawić innemu mężczyźnie. Poczułem się nic nieznaczący. Zdewaluowany. I sądzę, że dlatego na ciebie naskoczyłem. – Biedactwo – zamruczała Myrna. – Słucham?

– Nic, nic – kolejny żart. – Nie dam się wyprowadzić z równowagi twoimi uwagami. W istocie zastanawiam się, czy nie powinniśmy spotykać się częściej niż raz w tygodniu. Na dzisiaj wystarczy. Przekroczyliśmy czas. Zaczniemy od tego miejsca w przyszłym tygodniu. Ernest cieszył się, że godzina z Myrną dobiegła końca. Ale z innego niż zwykle powodu; nie był nią znudzony ani zirytowany. Był wyczerpany. Skołowany. Wstrząśnięty. Powalony na kolana. Ale Myrna nie skończyła ataku. – Naprawdę mnie nie lubisz, co? – zapytała, podnosząc z ziemi torebkę i kierując się do wyjścia. – Przeciwnie – powiedział Ernest, zdecydowany wytrzymać jeszcze chwilę z pacjentką. – Czułem, że podczas tej sesji jestem blisko ciebie. Było bardzo ciężko, ale zrobiliśmy kawał dobrej roboty. – To nie jest dokładnie to, o co cię pytałam. – Ale w ten sposób to odczuwam. Są chwile, kiedy czuję się od ciebie odizolowany. I są chwile, kiedy czuję, że jestem blisko ciebie. – Ale tak naprawdę to mnie nie lubisz? – Lubienie jest pojęciem ogólnym. Czasami robisz rzeczy, których nie lubię, a czasami takie, które bardzo mi się w tobie podobają. „Dobra, dobra. Jak moje duże cycki i szelest pończoch” – pomyślała Myrna, kiedy na parkingu wyciągała kluczyki do samochodu. W drzwiach Ernest jak zwykle podał jej rękę. Czuła do niego odrazę. Kontakt fizyczny z nim był ostatnią rzeczą, na jaką miała ochotę, ale nie wiedziała, jak mu odmówić podania ręki. Lekko ją ujęła, szybko puściła i wyszła, nie oglądając się za siebie. Trudno było zasnąć Myrnie tej nocy. Leżała na łóżku, myśląc o słowach doktora Lasha, które usłyszała na taśmie. Jęcząca, nudna, kanciasta w obejściu, ograniczona, prostacka – jego określenia bez końca krążyły jej po głowie. Wstrętne słowa, ale żadne z nich nie było tak bolesne jak jego opinia, że nigdy nie powiedziała nic interesującego ani pięknego. Wyrażona przez niego nadzieja, że mogłaby napisać wiersz, zakłuła ją jak żądło i doprowadzała do łez. Przyszło jej na myśl dawno zapomniane zdarzenie. Kiedy miała dziesięć albo jedenaście lat, pisała sporo poezji, ale nikomu o tym nie mówiła – zwłaszcza szorstkiemu, nieustannie ją krytykującemu ojcu. Zanim się urodziła, wyrzucono go ze specjalizacji na chirurgii za alkoholizm i resztę życia spędził jako pozbawiony złudzeń, znieczulający się alkoholem małomiasteczkowy lekarz. Gabinet miał w domu, a każdy wieczór spędzał przed telewizorem, popijając burbona ze szklanki. Nigdy nie udało się jej wzbudzić jego zainteresowania. Nigdy, ani razu, nie powiedział jej, że ją kocha. Jako dziecko była zapamiętałym szperaczem. Któregoś dnia, kiedy ojciec pojechał na wizyty domowe, grzebała w szufladach i schowkach jego biurka z otwieranym blatem. Znalazła w nim pod stosem kart chorobowych paczkę pożółkłych listów miłosnych, część była od jej matki, a część od kobiety o imieniu Christine. Ku swemu zaskoczeniu pod listami odkryła kilka swoich wierszy, a kartki, na których je 

napisała, wyglądały, jakby ktoś je zmoczył. Wzięła je razem z listami od Christine. Parę dni później, któregoś pochmurnego jesiennego popołudnia, rzuciła je razem z resztą swoich wierszy na stertę zeschłych liści jaworu i podpaliła. Całe popołudnie siedziała, przyglądając się, jak wiatr rozwiewa prochy jej poezji na cztery strony świata. Od tej pory pomiędzy nią a ojcem zapadło głuche milczenie. Nieprzeniknione milczenie. Ojciec nigdy się nie przyznał do naruszenia jej prywatności. A ona nigdy nie powiedziała, że naruszyła jego  prywatność. On nigdy nie wspomniał o brakujących listach, a ona nigdy nie powiedziała o brakujących wierszach. Chociaż potem nie napisała już żadnego wiersza, zawsze zastanawiała się, dlaczego zachował kartki z jej poezjami i dlaczego były wilgotne. W marzeniach na jawie wyobrażała sobie, że ojciec czyta je, wzruszony do łez ich pięknem. Kilka lat temu zadzwoniła do niej matka, mówiąc, że ojciec miał rozległy wylew. Chociaż Myrna pognała na lotnisko i złapała pierwszy samolot, to kiedy przybyła do szpitala, zobaczyła tylko jego pusty pokój i łóżko przykryte czystym plastikowym pokrowcem. Chwilę przedtem sanitariusze zabrali jego ciało. Kiedy poznała doktora Lasha, zaskoczył ją widok zabytkowego biurka z otwieranym blatem w jego gabinecie. Przypominało biurko jej ojca i często podczas długich chwil ciszy łapała się na tym, że się w nie wpatruje. Nigdy nie powiedziała Lashowi o biurku ani o jego sekretach, ani o swoich wierszach, ani o latach ciszy pomiędzy nią a ojcem. Ernest także źle spał tej nocy. Bez końca rozpamiętywał swoją prezentację Myrny na seminarium na temat przeciwprzeniesienia, które odbyło się kilka dni wcześniej w sali terapii grupowej na Couch Row, jak często nazywano górną część ulicy Sacramento. Chociaż na początku seminarium nie miało lidera, dyskusje stawały się niekiedy tak zażarte i niosły tyle zagrożeń dla poszczególnych uczestników, że kilka miesięcy temu wynajęli konsultanta, doktora Fritza Wernera, starszego psychoanalityka, który opublikował w fachowych czasopismach wiele wnikliwych artykułów o przeciwprzeniesieniu. Opowieść Ernesta o Myrnie wywołała szczególnie ożywioną dyskusję. Chociaż doktor Werner pochwalił go za tak szczerą wypowiedź, odniósł się bardzo krytycznie do sposobu prowadzenia terapii, w szczególności do uwagi o T-shircie. – Skąd ta niecierpliwość? – pytał, czyszcząc cybuch fajki i napełniając go ostro pachnącym tytoniem  Balkan Sobranie, który następnie ugniótł i zapalił. Kiedy zaproszono go po raz pierwszy, zgoda na palenie fajki była warunkiem przyjęcia zaproszenia. – A więc powtarza się? – ciągnął. – Narzeka? Wymaga od ciebie rzeczy niemożliwych? Jest wobec ciebie krytyczna i nie zachowuje się jak dobry, wdzięczny pacjent? Mój Boże, młody człowieku, spotykasz się z nią dopiero od czterech miesięcy. Co to jest – wszystkiego piętnaście czy szesnaście wizyt? Ja mam teraz pacjentkę, która przychodzi do mnie  równo od roku cztery razy w tygodniu, co daje dwieście godzin terapii, i po prostu się powtarza. Ciągle to samo narzekanie, to samo jęczenie, że chciałaby mieć innych rodziców, innych przyjaciół, inną twarz, inne ciało – wieczna tęsknota za tym, czego nigdy nie będzie. W końcu obrzydnie jej słuchanie samej 

siebie, ciągłe powtarzanie się. Ona sama sobie uświadomi, że trwoni nie tylko godziny terapii, ale całe swoje życie. Nie możesz wygarnąć prawdy w oczy pacjentom: jedyną rzeczywistą prawdą jest ta, którą odkrywamy dla samych siebie. – Skupiona uwaga, młody człowieku – powiedział z mocą. – Bez tego nie uda ci się pomóc pacjentowi. Skupiona uwaga. Słowa te są wciąż tak samo ważne jak wtedy, kiedy po raz pierwszy zostały wypowiedziane przez Freuda. Tego właśnie się od nas wymaga – przyjmowania słów pacjenta bez wstępnych założeń, bez uprzedzeń, bez osobistych reakcji, które ograniczają nam jasność widzenia. To jest sedno całej psychoanalizy. Usuń to, a nic z niej nie pozostanie. W tym momencie uczestnicy nie wytrzymali i jeden zaczął mówić przez drugiego. Krytyka Wernera pod adresem Ernesta była niczym puszka Pandory, z której wydobyły się narastające od miesięcy napięcia między członkami grupy a prowadzącym. Tych, którzy pragnęli stać się lepszymi terapeutami, zirytował, jak to nazywali, arogancki elitaryzm ich starszego konsultanta. Byli wyrobnikami psychoterapii pracującymi na pierwszej linii frontu. Każdego dnia musieli się zmagać z wymaganiami narzuconymi przez urzędników HMO i byli wściekli na Wernera, który nie brał pod uwagę warunków ich pracy. Należał on do tych szczęśliwców, którego nie dotykały dyskusje o publicznej służbie zdrowia, ponieważ jego pacjenci płacili gotówką za swoją terapię. Byli to bogaci ludzie, których stać na opłacenie czterech godzinnych sesji tygodniowo, i terapeuta mógł spokojnie czekać, aż sami się pozbędą swoich mechanizmów obronnych. Uczestnicy seminarium buntowali się przeciwko bezkompromisowemu stanowisku twardogłowego psychoanalityka. Jego pewność, zadowolenie z siebie i niezachwiana wiara w dogmaty psychoanalizy – to także wywoływało wiele pretensji, jakie pełni żółci i zazdrości sceptycy żywią zawsze wobec bezkrytycznych ortodoksów. – Jak możesz mówić, że Ernest widział ją tylko czternaście razy? – zapytał ktoś. – Ja jestem szczęśliwy, jeśli HMO zapłaci mi za osiem wizyt. I tylko wtedy, kiedy uda mi się wydobyć z pacjenta jedno z magicznych słów: samobójstwo,   zemsta, podpalenie albo zabójstwo – mam szansę wyprosić kilka dodatkowych wizyt od nieznającego się na rzeczy urzędnika, którego celem jest odrzucenie jak największej liczby próśb. – Nie jestem taki pewny jak pan, doktorze Werner, że Ernest popełnił błąd – powiedział ktoś inny. – Być może dowcip z T-shirtem wcale nie był gafą. Być może właśnie to jego pacjentka potrzebowała usłyszeć. Mówiliśmy tutaj, że godzina terapeutyczna jest skondensowanym w pigułce życiem pacjenta. Tak więc jeśli Myrna nudzi i doprowadza do frustracji Ernesta, bez wątpienia działa tak na wszystkie osoby ze swego otoczenia. Niewykluczone, że wyświadczył pacjentce przysługę, dając jej to do zrozumienia. Może Ernest nie ma dwustu godzin na to, aby czekać, aż ona będzie miała dość samej siebie. I następny: – Czasami ta dopracowana w najdrobniejszych szczegółach procedura analityczna wydaje się przesadą, doktorze Werner. Jest zbyt precyzyjna, zbyt odległa od rzeczywistości. Nie zgadzam się z tym, że pacjent zawsze wychwyci nastawienie psychoterapeuty wobec siebie. Moi pacjenci zazwyczaj

przeżywają kryzys. Przychodzą raz w tygodniu, a nie cztery razy, jak do pana, i są zbyt pochłonięci własnymi problemami, żeby wczuwać się w mój nastrój. Moi pacjenci nie mają ani czasu, ani chęci wychwytywać uczuć psychoterapeutów. Doktor Werner nie mógł nie zareagować. – Wiem, że te spotkania poświęcone są przeciwprzeniesieniu, a nie technikom terapii, ale nie można ich od siebie oddzielić. Raz w tygodniu, siedem razy w tygodniu – to bez znaczenia. Sposób, w jaki radzimy sobie z przeciwprzeniesieniem, zawsze wpływa na terapię. Na pewnym poziomie uczucia terapeuty wobec pacjenta są zawsze widoczne. Nigdy się nie zdarzylo, żeby bylo inaczej – powiedział, machając fajką dla wzmocnienia swoich słów. – I dlatego musimy zrozumieć, przepracować i ograniczyć liczbę neurotycznych odpowiedzi udzielanych pacjentom. Ale tutaj, w przypadku tego T-shirta – ciągnął – nie mówimy o drobnym błędzie; nie zajmujemy się subtelnymi niuansami relacji pacjent–terapeuta. Doktor Lash otwarcie obraził pacjentkę – ona nie musiała się tutaj niczego domyślać. Nie byłbym doświadczonym terapeutą, gdybym nie powiedział, że jest to poważny błąd terapeutyczny – błąd, który zagraża istocie terapeutycznego przymierza. Nie pozwólcie, aby kalifornijskie powiedzenie: „Cokolwiek się dzieje, wszystko jest dozwolone”, zniszczyło waszą terapię. Anarchia i terapia nie mają ze sobą nic wspólnego. Jaki jest punkt wyjścia w terapii? Musicie nawiązać bezpieczną relację terapeutyczną. Jak, na Boga, po tym zdarzeniu, pacjentka doktora Lasha może mieć wolne skojarzenia? Jak może być pewna, że terapeuta słucha jej ze stale skupioną uwagą? – Czy stałe skupienie uwagi jest możliwe w przypadku jakiegokolwiek terapeuty? – zapytał Ron,  poważny terapeuta z wielką brodą, jeden z najbliższych przyjaciół Ernesta, z którym od czasów ukończenia akademii medycznej łączyła go niechęć do powszechnie uznawanych opinii i teorii. – Nie było możliwe w przypadku Freuda. Spójrz na jego przypadki: Dora, człowiek szczur, Mały Hans. Zawsze wkraczał w życie pacjentów. Nie wierzę, że zachowanie neutralności leży w ludzkiej mocy – o tym mówi nowa książka Donalda Spence’a. Ty w istocie nie zrozumiałeś prawdziwego doświadczenia pacjenta. – To nie znaczy, żeby nie próbować słuchać pacjenta, nie dopuszczając, aby osobiste uczucia zaciemniały twój ogląd sytuacji – odparł doktor Werner. – Im bardziej jesteś neutralny, tym szybciej dotrzesz do prawdziwego znaczenia, jakie pacjent nadaje swoim słowom. – Prawdziwe znaczenie? Odkrycie prawdziwego znaczenia czyichś słów jest iluzją – szybko odpowiedział Ron. – Spójrz, jak zawodna jest komunikacja międzyludzka. Najpierw pacjenci przekształcają niektóre swoje uczucia w obrazy, a następnie ubierają je w słowa… – Dlaczego powiedziałeś: niektóre? – zapytał go Werner. – Ponieważ wielu uczuć nie da się wyraić. Ale pozwól mi dokończyć. Mówiłem o przetwarzaniu obrazów mentalnych na słowa: nawet ten proces jest zakłócony – dobór słów zależy od wyobrażenia, jakie dana osoba ma o swoim słuchaczu lub słuchaczach. To są zakłócenia ze strony mówiącego. A teraz musi zajść przeciwny proces – jeśli terapeuta chce zrozumieć znaczenie słów pacjenta, musi powtórnie

przetłumaczyć jego słowa na swoje własne obrazy mentalne i później na uczucia. O jakiej neutralności można więc tu mówić? Jakie jest prawdopodobieństwo, że jedna osoba może naprawdę zrozumieć doświadczenie drugiej? Albo, ujmując to inaczej, że każdy z uczestników rozmowy usłyszy dokładnie to, co chciała mu powiedzieć druga osoba? – To jest jak zabawa w „głuchy telefon”, w którą bawiliśmy się jako dzieci – włączył się do rozmowy Ernest. – Jedna osoba szepcze od ucha drugiej jakieś zdanie, ta następnej, i tak dalej, aż zdanie zostanie powtórzone wszystkim uczestnikom gry. Kiedy zdanie wraca do tego, który je ułożył i puścił w obieg, niewiele ma wspólnego z oryginałem. – To oznacza, że   słuchanie nie jest zapisywaniem – powiedział Ron, wymawiając z naciskiem każde słowo. –   Słuchanie jest procesem twórczym. Dlatego dążenie psychoanalizy, aby uchodzić za naukę, zawsze napełniało mnie gniewem. Ona nie może być nauką, skoro od nauki wymaga się dokładnych pomiarów wiarygodnych danych zewnętrznych. W terapii nie jest to możliwe, ponieważ słuchanie jest procesem twórczym – umysł terapeuty zniekształca słowa pacjenta w trakcie dokonywania pomiaru. – Wszyscy wiemy, że popełniamy błędy – włączył się do rozmowy ucieszony Ernest – chyba że jesteśmy na tyle głupi, żeby wierzyć w   czystą percepcję. – Odkąd kilka tygodni temu przeczytał gdzieś to określenie, czuł nieodpartą chęć użycia go w tej rozmowie. Doktor Werner, który nigdy nie wzbraniał się przed dyskusją, nie był wytrącony z równowagi falą krytyki ze strony swoich słuchaczy i odpowiedział stanowczym tonem: – Nie dajcie się zaślepić fałszywemu celowi całkowitej jedności myśli mówiącego i percepcji słuchającego. W najlepszym razie możemy oczekiwać jedynie przybliżenia. Ale powiedzcie mi – zapytał – czy jest tutaj ktoś, nawet ten obrazoburczy duet parodystów – tutaj skinął w kierunku Rona i Ernesta – kto wątpi, że jednostka o dobrze zintegrowanej osobowości ma większą szansę właściwie zrozumieć intencję mówiącego niż, powiedzmy, paranoik, który doszukuje się zagrożenia w każdej rozmowie? Osobiście wierzę, że się nie doceniamy, bijąc się w piersi za naszą nieumiejętność poznania drugiego człowieka czy odtworzenia jego przeszłości. Ta skromność, doktorze Lash, prowadzi nas do wątpliwej praktyki skupiania się wyłącznie na tu-i-teraz. – Jak to? – zapytał chłodno Ernest. – Ponieważ ze wszystkich uczestników jesteś najbardziej sceptyczny wobec możliwości dokładnego odtworzenia przeszłości pacjenta. I wydaje mi się, iż posuwasz się tak daleko, że wprawiasz w zakłopotanie swoich pacjentów. Oczywiście, przeszłość jest trudno uchwytna i zmienia się w zależności od nastroju pacjenta, i niewątpliwie nasze teoretyczne założenia mają wpływ na to, co sobie przypominamy, ale wciąż wierzę, że za tym wszystkim kryje się istotny podtekst, prawdziwa odpowiedź na pytanie: „Czy mój brat mnie uderzył, kiedy miałem trzy lata?”. – Istotny podtekst to przestarzała iluzja – odparł Ernest. – Nie ma przekonującej odpowiedzi na to pytanie. Kontekst sytuacji – czy uderzył specjalnie, czy dla żartu, czy to było przypadkowe klepnięcie, czy powalające uderzenie – jest bowiem nie do odtworzenia.

– Masz rację – wtrącił Ron. – Albo czy uderzył cię w samoobronie, w odpowiedzi na twój cios zadany przed chwilą? Albo w obronie siostry? Albo dlatego, że właśnie został ukarany przez matkę za coś, co ty przeskrobałeś? – Nie ma istotnego podtekstu – powtórzył Ernest. – Wszystko jest interpretacją. To wiedział już Nietzsche sto lat temu. – Czy nie za bardzo odbiegamy od tematu naszego seminarium? – przerwała Barbara, jedna z dwóch kobiet uczestniczących w spotkaniu. – O ile mnie pamięć nie myli, to jest seminarium poświęcone przeciwprzeniesieniu. – Zwróciła się do doktora Wernera: – Chciałabym dorzucić uwagę na temat procesu. Ernest robi dokładnie to, co powinniśmy robić na tym seminarium – mówi o swoich najskrytszych uczuciach wobec pacjentki – i później jest za to potępiany. Jak to możliwe? – Dobrze, dobrze – skwitował jej słowa Werner. Błysk w jego szaroniebieskich oczach zdradzał, że ów bunt napawa go rozkoszą. Czy może być coś piękniejszego od przyglądania się rodzeństwu, które zawiesza rywalizację między sobą, aby wspólnie przystąpić do ojcobójstwa? W istocie kochał to! „Na Boga – myślał – cóż za spektakl. Grupa pierwotna Freuda ożyła i sieje zniszczenie tutaj, na ulicy Sacramento!”. Przez moment się zastanawiał, czy im podać swoją interpretację, ale się rozmyślił. Dzieci nie były jeszcze na to gotowe. Może później. Zamiast tego powiedział: – Ale pamiętajcie, ja nie krytykowałem uczuć doktora Lasha wobec Myrny. Który z żyjących kiedykolwiek terapeutów nie miał takich myśli wobec irytującego pacjenta? Nie krytykuję jego myśli, krytykuję jedynie jego brak cierpliwości, niezdolność do zachowania swoich uczuć dla siebie. To wywołało kolejną falę protestu. Niektórzy bronili prawa Ernesta do otwartego wyrażania własnych uczuć. Inni krytykowali doktora Wernera za to, że nie stworzył na seminarium atmosfery zaufania. Chcieli się czuć na nim bezpiecznie. A najbardziej nie życzyli sobie, aby krytykowano ich techniki terapeutyczne, zwłaszcza z punktu widzenia ortodoksyjnej psychoanalizy, której założenia nijak się nie miały do warunków, w jakich pracowali. W końcu Ernest sam zasugerował, żeby nie ciągnąć dłużej tej bezproduktywnej dyskusji, i zachęcił grupę, aby wróciła do tematu jego przeciwprzeniesienia. Kilku uczestników opowiedziało o podobnych  pacjentach, którzy ich wyczerpali i znudzili, ale najbardziej zainteresowała go uwaga Barbary: – Ona nie zachowuje się jak zwykły pacjent wykazujący opór wobec zmiany – powiedziała. – Mówisz, że denerwuje cię bardziej niż ktokolwiek inny i że nigdy wcześniej nie okazałeś takiego braku szacunku żadnemu pacjentowi. – To prawda i do końca nie wiem dlaczego – odpowiedział Ernest. – Denerwuje mnie w niej kilka rzeczy. Jestem na nią wściekły za ciągłe przypominanie o moim wynagrodzeniu. Przez cały czas sprowadza terapię do transakcji handlowej. – A czy to nie jest transakcja handlowa? – przerwał doktor Werner. – Bo cóż by innego? Ty świadczysz usługę i w zamian ona wypisuje ci czek. Dla mnie jest to transakcja handlowa.

– W porządku, parafianie też dają pieniądze, ale nabożeństwo kościelne nie staje się przez to transakcją handlową – odparł Ernest. – Oczywiście, że się staje! – upierał się Werner. – W bardziej zawoalowanej i mniej rzucającej się w oczy formie. Przeczytaj słowa napisane ozdobną czcionką na końcu książeczki do nabożeństwa: „Brak opłaty – brak posługi”. – To typowy analityczny redukcjonizm, gdzie wszystko zostaje sprowadzone do najniższego poziomu – powiedział Ernest. – Nie przekonuje mnie to. Terapia nie jest transakcją, a ja nie jestem sprzedawcą. Nie po to się tym zajmuję. Gdyby pieniądze były najważniejsze, zajmowałbym się czymś innym – prawem, bankowością czy przynoszącą większy dochód okulistyką lub radiologią. Terapia to co innego – można ją nazwać aktem   miłości. Poświęciłem moje życie w służbie drugiego człowieka. Za co, przy okazji, otrzymuję wynagrodzenie. Ale ta pacjentka rzuca mi pieniądze w twarz. – Ty dajesz i dajesz – powiedział donośnie doktor Werner, stopniowo zniżając głos. – Ale ona nie daje ci nic w zamian. Ernest skinął głową. – Rzeczywiście! Nic mi nie daje w zamian. – Ty dajesz i dajesz – powtórzył Werner. – Dajesz jej, co masz najlepszego, a ona ci mówi: „Daj mi coś wartościowego”. – Dokładnie takie mam odczucia – powiedział nieco łagodniej Ernest. Ta wymiana zdań przeszła tak gładko, iż nikt z uczestników seminarium nie uświadomił sobie, że doktor Werner przybrał ton opiekuńczego i mądrego terapeuty, a Ernest łatwo się poddał jego ciepłemu i kojącemu głosowi. – Powiedziałeś, że ona ma w sobie coś z twojej matki – zauważyła Barbara. – Też nie dostałem od niej zbyt wiele. – Czy jej duch wpływa na twoje uczucia wobec Myrny? – Z moją matką było inaczej. To ja nie dopuszczałem jej do siebie. Wprawiała mnie w zakłopotanie. Nie lubiłem myśleć, że to ona mnie urodziła. Kiedy byłem mały – miałem może osiem, dziewięć lat – dusiłem się, kiedy matka za bardzo się do mnie zbliżyła. Pamiętam, że powiedziałem swojemu analitykowi, iż matka wysysała cały tlen z pokoju. To stwierdzenie stało się głównym motywem mojej analizy: powracaliśmy do tego bez końca. Patrzyłem na matkę i myślałem, że muszę ją kochać jako moją  matkę, ale gdyby była obcą osobą, niczego bym w niej nie polubił. – Tak więc – powiedział doktor Werner – dowiedzieliśmy się czegoś istotnego o twoim przeciwprzeniesieniu. Mimo że zachęcasz pacjentkę, aby się do ciebie zbliżyła, nieświadomie przekazujesz jej komunikat: „Nie zbliżaj się do mnie”. Podejdzie za blisko i wyssie cały tlen. I bez wątpienia ona odczytuje ten nieświadomy komunikat i idzie ci na rękę. Jeszcze raz pozwól mi powiedzieć, że nie ukryjemy tych uczuć przed pacjentami. Powtórzę to znowu: nie da się ukryć tych uczuć przed pacjentami. To jest nasza dzisiejsza lekcja. Nie muszę już tego bardziej podkreślać. Żaden

doświadczony terapeuta nie wątpi w istnienie nieświadomej empatii.   – Jest także wiele dwuznaczności w twoich skierowanych do niej uczuciach erotycznych – powiedziała Barbara. – Uderzyła mnie twoja reakcja na jej piersi – jest w niej zarazem tęsknota i obraza. Lubisz te z trudem dopinające się na jej obfitych piersiach guziki, a z drugiej strony przywodzą ci nieprzyjemne myśli o twojej matce. – Tak – dodał Tom, inny z bliskich przyjaciół Ernesta – i później zaczynasz się pilnować, żeby przypadkowo nie wpatrywać się w jej piersi. Mnie także często się to zdarza. – A jej atrakcyjność seksualna w połączeniu z chęcią ucieczki od niej? Co to dla ciebie znaczy? – zapytała Barbara. – Bez wątpienia ma to związek z moją fantazją o drapieżnej waginie 23 – odpowiedział Ernest. – Ale oprócz tego jest w tej pacjentce coś, co wzbudza we mnie strach. Na krótko przed zaśnięciem Ernest zastanawiał się, czy nie powinien przerwać terapii z Myrną. Może ona potrzebowała kobiety psychoterapeutki? – myślał. – „Może moje negatywne wobec niej uczucia są zbyt głębokie i ugruntowane?”. Ale kiedy zadał to pytanie podczas seminarium, wszyscy, nawet doktor Werner, powiedzieli, żeby z nią został. Uważali, że Myrna ma głównie problem z mężczyznami i najbardziej pomocny w ich rozwiązaniu może być terapeuta mężczyzna. „Tym gorzej” – pomyślał Ernest; rzeczywiście chciał zrezygnować z tej terapii. Zastanawiał się, co się stało podczas dzisiejszej dziwnej sesji. Chociaż Myrna zachowywała się równie okropnie jak zazwyczaj, włączając w to jej uwagi o pieniądzach, to przynajmniej uznała jego obecność w gabinecie. Postawiła przed nim trudne zadanie, pytając go, czy ją lubi, i dociekając przyczyn obraźliwej uwagi o T-shircie. Wyczerpująca sesja, ale przynajmniej coś się działo – coś innego i rzeczywistego. Jadąc na następną wizytę, Myrna powtórnie odsłuchała pełną nienawiści wypowiedź doktora Lasha, a później taśmę z nagraniem z ostatniej sesji. „Nieźle” – pomyślała; podobał jej się sposób, w jaki poprowadziła z nim ostatnią rozmowę. Cieszyło ją, że zdołała zmusić frajera, aby wziął się wreszcie do roboty za jej pieniądze. I jaką przyjemność sprawiło jej przyglądanie się, jak Lash niespokojnie się wierci, kiedy wspomniała o pieniądzach. „Postaram się – postanowiła – przypominać mu o pieniądzach na każdej sesji”. Długa droga dobiegła końca. – Wczoraj w pracy – Myrna rozpoczęła swoją wypowiedź – siedziałam w toalecie i podsłuchałam  dziewczyny, które o mnie rozmawiały. – Hm, i co usłyszałaś? – Ernesta zawsze intrygowały sytuacje, kiedy ktoś podsłuchuje rozmowę na swój temat. – Rzeczy, które mi się nie podobają. O tym, że mam obsesję na punkcie zarabiania pieniędzy, że o niczym innym nie mówię, że nie mam innych zainteresowań, że jestem nudna i trudno ze mną wytrzymać.

– Okropne! To musiało być dla ciebie bardzo bolesne. – Tak, poczułam się zdradzona przez kogoś, o kim myślałam, że mu na mnie zależy. To był cios w samo serce. – Zdradzona? Co cię z nimi łączyło? – Cóż, one udawały, że mnie lubią, zależy im na mnie i są moimi przyjaciółkami. – A co z innymi w biurze? Jak się do ciebie odnoszą? – Jeśli nie masz nic przeciwko temu, doktorze Lash, to myślałam o tym, co mówiłeś, żebyśmy  skoncentrowali się na tu-i-teraz. To znaczy skupili się na naszej wzajemnej relacji. Chciałabym, żebyśmy tego spróbowali. – Oczywiście. – Na twarzy Ernesta pojawił się wyraz zaskoczenia. Nie mógł uwierzyć własnym uszom. – Tak więc pozwól, że cię zapytam – powiedziała Myrna i założyła nogę na nogę, głośno szeleszcząc pończochami. – Czy ty myślisz podobnie na mój temat? – To znaczy jak? – grał na zwłokę Ernest. – Tak jak przed chwilą powiedziałam. Czy uważasz, że jestem ograniczona? Nudna? Trudna do wytrzymania? – Nie myślę o tobie ani o nikim innym w jeden i ten sam sposób. – Dobrze, powiedzmy, że   generalnie rzecz biorąc – powiedziała Myrna, która wyraźnie nie dawała się zbyć. Ernest poczuł, że robi mu się sucho w ustach. Usiłował ukradkiem przełknąć ślinę. – Pozwól mi to ująć w ten sposób. Kiedy mnie unikasz, kiedy powtarzasz ciągle te same rzeczy – na przykład o akcjach i giełdzie albo o swoim ciągłym konflikcie z szefem – wówczas czuję, że mam z tobą słaby kontakt. Jestem mniej zaangażowany, jeśli mogę użyć tego określenia.   – Mniej zaangażowany? Czy w waszym języku nie oznacza to   znudzony? – No nie, chodzi o to, że znudzenie w sensie towarzyskim nie odnosi się do sytuacji terapeutycznej. Pacjent – to znaczy ty – nie przychodzi, aby mnie zabawiać. Skupiam się na tym, jak pacjenci odnoszą się do mnie i do innych, tak więc…   – Ale na pewno – przerwała – uważasz, że niektórzy pacjenci są nudni. – Cóż – powiedział Ernest, wyciągając chusteczkę higieniczną z pudełka stojącego na bocznym stoliku i mnąc ją w palcach. – Przyglądam się swoim uczuciom przez cały czas i kiedy jestem, hm, mniej zaangażowany… – Chciałeś powiedzieć: znudzony? – No tak, w pewien sposób. Jeśli czuję   dystans pomiędzy mną a pacjentem, nie staram się tego wartościować. Myślę o swoich uczuciach jak o danych i próbuję wywnioskować, co się dzieje między mną a pacjentem.   Ernest mnący chusteczkę nie uszedł uwagi Myrny. „Dobrze – pomyślała. – Niech się napoci za te sto

pięćdziesiąt dolców za godzinę”. – A dzisiaj? Czy dzisiaj ciebie nudzę? – Teraz? Z całą pewnością mogę powiedzieć, że dzisiaj nie jesteś ani nudna, ani nie do wytrzymania. Czuję się zaangażowany. Nieco zagrożony. Staram się pozostać otwarty i nie zachowywać się defensywnie. A teraz powiedz mi, czego ty doświadczasz? – Tak, dzisiaj jest w porządku. – W porządku? Czy mogłabyś mówić jeszcze trochę bardziej wymijająco? – Słucham? – Przepraszam, Myrno. Usiłowałem być dowcipny. Próbuję powiedzieć, iż mam wrażenie, że udzielasz wymijających odpowiedzi i nie chcesz powiedzieć, czego doświadczasz. Czas wizyty dobiegł końca i Myrna, podnosząc się z krzesła, rzekła: – Mogę ci powiedzieć o innej rzeczy, której doświadczam. – Tak? – Trochę się boję, czy nie za dużo od ciebie wymagam. Czy nie każę ci zbyt dużo pracować. – A co jest złego w tym, że za dużo pracuję? – Nie chcę, żebyś mi podniósł stawkę za wizytę. – Do zobaczenia za tydzień, Myrno. Ernest spędził wieczór, czytając, ale czuł się znużony i zaabsorbowany. Chociaż miał tego dnia ośmiu pacjentów, więcej uwagi poświęcił Myrnie niż siedmiu pozostałym razem wziętym. Tego wieczoru Myrnę rozpierała energia. Kiedy przejrzała już witryny internetowe z ogłoszeniami towarzyskimi i posiedziała na czacie dla samotnych, odbyła długą i serdeczną rozmowę z siostrą, z którą nie rozmawiała od wielu miesięcy. Kiedy w końcu usnęła, śniło jej się, że trzyma walizkę i wygląda przez okno. Podjeżdża dziwna taksówka – kolorowa i radosna jak z kreskówki. Na jej drzwiach widniał napis: „Przedsiębiorstwo taksówkowe Freuda”. Chwilę później napis zmienił się na „Przedsiębiorstwo taksówkowe oszustów” 24 . Mimo zranionych uczuć i braku zaufania do Ernesta terapia stała się dla Myrny bardziej interesująca. Nawet w pracy łapała się na tym, że myśli o nadchodzącej wizycie. Sztuczka z podsłuchaną w toalecie rozmową odegrała swoją rolę i Myrna miała zamiar wymyślać różne sposoby, aby na każdej sesji wykorzystywać jakiś fragment nagranego niechcący komentarza Ernesta. Za tydzień będzie o jęczeniu. – Siostra powiedziała mi parę dni temu przez telefon – skłamała – że rodzice nazywali mnie często Panną Marudą, kiedy byłam mała. Wydaje mi się, że coś w tym jest. Powiedziałeś, że powinnam wykorzystać to bezpieczne miejsce w twoim gabinecie, aby zastanowić się nad rzeczami, o których nie

mogę mówić gdzie indziej. Ernest energicznie przytaknął. – Tak więc zastanawiam się, czy też myślisz, że dużo jęczę? – Co rozumiesz przez „jęczenie”? – No wiesz, narzekanie, mówienie jęczącym głosem i w taki sposób, że ludzie mają ochotę od ciebie uciec. Czy zachowuję się tak? – A ty tak myślisz? – Nie wydaje mi się. A twoje zdanie? Nie mogąc już dłużej się wymigiwać ani kłamać, ani też powiedzieć prawdy, Ernest skręcał się w środku. – Jeśli przez „jęczenie” rozumiesz skłonność do ciągłego i nieefektywnego narzekania na swoją sytuację, to rzeczywiście, słyszałem cię mówiącą w ten sposób. – Proszę o przykład. – Obiecuję, że ci na to odpowiem – powiedział Ernest, uznawszy, że nadszedł czas na uwagę o procesie – ale pozwól mi najpierw coś powiedzieć, Myrno. Jestem pod wrażeniem zmian, jakie w tobie zaszły w ciągu ostatnich tygodni. To nastąpiło tak szybko. Czy zdajesz sobie z tego sprawę? – Zmieniłam się. Jak? – Jak? We wszystkim. Spójrz na to, co teraz robisz: jesteś bezpośrednia, skoncentrowana i stawiasz  przede mną wyzwania. Tak jak to ujęłaś – starasz się pozostać w tym pokoju. Mówisz o rzeczach, które dzieją się pomiędzy nami. – Czy to dobrze? – Doskonale, Myrno. Jestem tym zachwycony. Mówiąc szczerze, były w przeszłości chwile, kiedy czułem, iż prawie nie dostrzegałaś, że jestem z tobą w gabinecie. Kiedy mówię, że to świetnie, to znaczy, iż zmierzasz we właściwym kierunku. Ale wciąż wydajesz się – jak to powiedzieć? – taka jednostronna, taka zgryźliwa, jakbyś ciągle była na mnie zła. Czy mam rację? – Nie jestem na ciebie zła, po prostu sfrustrowana całym moim życiem. Ale powiedziałeś, że dasz mi  przykłady mojego jęczenia. Nagle ta kobieta, która była dla niego zbyt powolna, stała się prawie za szybka. Ernest musiał skupić całą uwagę na rozmowie. – Nie tak prędko. Twoje stwierdzenie mnie nie przekonuje, Myrno. Czuję, że próbujesz mi przypisać określenie „jęcząca”. Natomiast ja mówiłem o ciągłym narzekaniu i dam ci tego przykład: twoje uczucia wobec szefa. Narzekasz, jaki to on jest mało efektywny, jak powinien „odchudzić” firmę, że powinien zwolnić niewydajnych pracowników, i ile z powodu jego miękkiego serca stracisz na spadku kursu twoich akcji – myślę o tego rodzaju rzeczach. Omawiasz to ciągle od nowa, wizyta po wizycie. Albo weźmy twoje uwagi na temat szans poznania samotnego mężczyzny – wiesz, co mam na myśli. Podczas tych sesji czuję się mniej zaangażowany w pracę z tobą i czuję, że w niczym nie mogę ci pomóc.

– Ale to są rzeczy, które mnie absorbują. Przecież mówisz mi, żebym dzieliła się z tobą tym, o czym myślę. – Masz całkowitą rację, Myrno. Znam ten dylemat, ale to nie jest kwestia tego,  co mówisz, ale jak to mówisz. Nie chcę jednak zbytnio zbaczać z tematu. Sam fakt, że rozmawiamy tak otwarcie, potwierdza to, co niedawno powiedziałem – zmieniłaś się i pracujesz lepiej i więcej. Niestety, musimy na dzisiaj kończyć, ale zaczniemy od tego miejsca w przyszłym tygodniu. O, a tutaj jest rachunek za ostatni miesiąc. – Hmmm – powiedziała Myrna, zdejmując nogę z nogi w ten sposób, żeby wyraźnie było słychać szelest pończoch. Dokładnie przestudiowała podany jej rachunek, zanim włożyła go do torebki. – Jakie to smutne! – Co masz na myśli? – Ciągle sto pięćdziesiąt za godzinę. Żadnego rabatu za to, że stałam się lepszą pacjentką? Tydzień poźniej, po kolejnym odsłuchaniu w drodze na terapię wypowiedzi Ernesta na seminarium, Myrna postanowiła poruszyć tym razem temat swojego wyglądu fizycznego i atrakcyjności seksualnej. To nie było trudne. – W zeszłym tygodniu – zaczęła – powiedziałeś, że zaczniemy dzisiaj od miejsca, w którym skończyliśmy. – Tak. Od czego powinniśmy zacząć? – Pod koniec ostatniej wizyty mówiłeś o moim narzekaniu na brak samotnych mężczyzn… – Chwila! Cytujesz mnie, jakbym powiedział, że narzekasz albo jęczysz. To nie są, powtarzam, to   nie są moje słowa. Ja mówiłem o stwierdzeniach, które ty ciągle powtarzasz.   Myrna oczywiście wiedziała lepiej. Były to dokładnie jego określenia: słyszała je nagrane na kasetę. Ale chcąc iść dalej, pozwoliła mu na to małe kłamstewko. – Powiedziałeś, że byłeś znudzony moim ciągłym mówieniem o braku samotnych facetów. Jak mogę sobie z tym poradzić, skoro o tym nie rozmawiamy? – Oczywiście powinnaś mówić o najważniejszych problemach swojego życia. Ale, jak powiedziałem, problem leży w tym, jak o nich mówisz. – Co rozumiesz przez „jak”? – Cóż, miałem wrażenie, że nie mówisz do mnie. Czułem się pozostawiony gdzieś z boku. Przez cały czas mówiłaś mi to samo – więcej kobiet niż mężczyzn, szukanie wyłącznie seksu, kierowanie się wyłącznie wyglądem zewnętrznym w pubach dla samotnych, bezosobowość ogłoszeń towarzyskich w internecie. I za każdym razem brzmiało to tak, jakbyś mówiła to po raz pierwszy, jakbyś w ogóle nie zadawała sobie pytania, czy mówiłaś to już wcześniej i co mogę pomyśleć o tym twoim ciągłym powtarzaniu. Cisza. Myrna wpatrywała się w podłogę. – Jaka jest twoja reakcja na to, co właśnie powiedziałem?

– Muszę to przetrawić. Trochę to gorzkie. Przepraszam, że nie liczyłam się z tobą. – Myrno, ja ciebie nie oceniam. To dobrze, że ten problem wypłynął, i to dobrze, że dostałaś ode mnie informację zwrotną. W ten sposób się uczymy. – Trudno jest myśleć o innych, kiedy czujesz się jak w pułapce i masz wrażenie, że poruszasz się w błędnym kole. – Nie wydobędziesz się z tego błędnego koła, dopóki nie przestaniesz szukać winy wyłącznie w innych. W twoim niekompetentnym szefie, w myślących o seksie mężczyznach czy w głupich ludziach z marketingu. Nie mówię, iż to nie jest prawda. Mówię – Ernest powiedział to z mocą, akcentując każde słowo – że   nie mogę ci w tym pomóc. Ja mogę ci pomóc w przełamaniu błędnego koła jedynie w taki sposób, że skupimy się na tym, na ile ty jesteś sprawczynią tych sytuacji. – Przychodzę na jakąś imprezę dla samotnych, gdzie na dziesięć kobiet przypada jeden facet – Myrna mówiła z wahaniem, a para uchodziła z niej z każdym słowem – a ty chcesz, żebym szukała w tym swojej winy? – Zaczekaj, zatrzymaj się, Myrno! Znów zaczynamy się kręcić w tym błędnym kole. Posłuchaj mnie. Ja tego nie neguję – sytuacja samotnych jest trudna. Posłuchaj mnie:   ja tego nie neguję. Ale naszym wspólnym zadaniem jest pomóc ci dokonać zmian w samej sobie, co może polepszyć twoją sytuację. Powiem to wprost. Jesteś inteligentną i atrakcyjną kobietą, bardzo atrakcyjną. Gdyby nie ograniczające cię uczucia, takie jak zawiść i złość, strach i rywalizacja, nie miałabyś problemu z poznaniem właściwego mężczyzny. Myrna była wstrząśnięta bezceremonialnością doktora Lasha. Chociaż wiedziała, że powinna się zatrzymać i odpowiedzieć na jego słowa, uparcie realizowała swój plan: – Nigdy wcześniej mi nie powiedziałeś, że jestem atrakcyjna. – Nie uważasz, że jesteś atrakcyjna? – Czasami tak, czasami nie. Ale mężczyźni raczej mnie w tym nie utwierdzają. Mogłabym posłużyć się informacją zwrotną od ciebie. Ernest zamilkł. Ile powiedzieć? Wiedząc, że musi powtórzyć swoje słowa za kilka tygodni na seminarium na temat przeciwprzeniesienia, zawahał się. – Mam przeczucie, że jeśli nie wywierasz na mężczyznach wrażenia, to na pewno nie z powodu wyglądu fizycznego. – Gdybyś był samotny, to czy zareagowałbyś na mój wygląd fizyczny? – To samo pytanie. Już na nie odpowiedziałem. Powiedziałem, że jesteś atrakcyjną kobietą. Więc powiedz mi, o co   naprawdę mnie pytasz? – Nie, zadaję ci inne pytanie. Przyznałeś, że jestem atrakcyjna, ale nie powiedziałeś, czy wywarłabym na tobie wrażenie.   – Wrażenie? – Doktorze Lash, wykręcasz się. Wydaje mi się, że wiesz, o czym mówię. Gdybyś nie spotkał mnie

jako pacjentki, ale jako potencjalną partnerkę, co wtedy? Czy rzuciłbyś na mnie okiem i odszedł? Czy flirtowałbyś ze mną albo może próbowałbyś mnie zaciągnąć do łóżka na jedną noc, porzucając następnego dnia?   – Czy możemy przyjrzeć się temu, co się dzisiaj między nami dzieje? Stawiasz mnie w trudnej sytuacji. Dlaczego? Co ci to daje? Co się dzieje w środku, Myrno? – Ale czy nie robię tego, co według ciebie powinnam robić, doktorze Lash? Mówić o naszej relacji tui-teraz? – Zgadzam się. Wiele się zmieniło, i to na lepsze. Lepiej mi się z tobą pracuje i mam nadzieję, że ty także czujesz się lepiej. Cisza. Myrna nie odwzajemniła spojrzenia Ernesta. – Mam nadzieję, że ty także czujesz się lepiej – powtórzył Ernest. Myrna leciutko skinęła głową. – Widzisz? Twoje przytaknięcie, to mikroskopijne, ledwo dostrzegalne przytaknięcie! Trzy milimetry w najlepszym wypadku. To właśnie mam na myśli. Nie mogę go prawie zauważyć. Zupełnie jakbyś chciała mi dać tak mało, jak to tylko możliwe. To stanowi dla mnie zagadkę. Wydaje mi się, że przede wszystkim   pytasz, a nie rozmawiasz o naszej relacji. – Ale mówiłeś – i to nie raz, nie dwa – że punktem wyjścia do zmiany jest otrzymywanie informacji zwrotnej. – Otrzymywanie i   przyswajanie informacji zwrotnej. Owszem. A ty przez kilka ostatnich wizyt po prostu kolekcjonujesz informacje zwrotne – tak jak w wywiadzie, gdzie po pytaniu następuje odpowiedź. Chodzi o to, że udzielam ci odpowiedzi, a ty od razu przechodzisz do następnego pytania.   – Zamiast? – Zamiast wielu rzeczy. Na przykład zamiast wejrzeć w głąb siebie, żeby przemyśleć, przetrawić i przedyskutować znaczenie informacji zwrotnej. Jak ją odbierasz, czy wydaje ci się prawdziwa, co się dzieje w twoim wnętrzu, jak czujesz się ze słowami, które do ciebie kieruję. – Dobrze, w porządku. Mówiąc szczerze, jestem naprawdę zaskoczona, słysząc, że uważasz mnie za osobę atrakcyjną. W żaden sposób mi tego nie okazujesz. – Uważam, że jesteś atrakcyjna, ale tutaj, w tym gabinecie, jestem bardziej zainteresowany spotkaniem z tobą na głębszym poziomie: z istotą ciebie, z twoją – wiem, że to zabrzmi staromodnie – z twoją duszą. – Może nie powinnam się upierać – Myrna czuła energię emanującą z jej pytania – ale atrakcyjność fizyczna jest dla mnie ważna i wciąż jestem ciekawa, jak mnie postrzegasz, które cechy mojego wyglądu uważasz za atrakcyjne. I to drugie pytanie: co mogłoby się stać, gdybyśmy się spotkali na gruncie towarzyskim, a nie zawodowym? „Mam z nią krzyż pański” – Ernest westchnął cicho do siebie. Jego najgorszy koszmar o tu-i-teraz właśnie się spełniał. Wyczerpał wszystkie swoje możliwości. Zawsze się bał, że któregoś dnia ktoś zapędzi go w kozi róg, jak dzisiaj. Typowy psychoterapeuta nie odpowiedziałby oczywiście na pytanie

wprost, ale zapytałby o przyczyny, dla których ktoś o coś pyta: dlaczego zadajesz to pytanie, dlaczego teraz, jakie są twoje fantazje, jak chciałabyś, abym odpowiedział? Ale takie załatwienie sprawy dla Ernesta było nie do przyjęcia. Opierając swoje podejście terapeutyczne na autentycznym zaangażowaniu, nie mógł z niego zrezygnować i wrócić na utarty szlak psychoterapii. Nie pozostało nic innego, jak odwołać się do swojej siły psychicznej i zaryzykować mówienie prawdy. – Fizycznie jesteś atrakcyjna pod każdym względem – ładna twarz, piękne błyszczące włosy, wspaniała figura… – Czy mówiąc o figurze, masz na myśli moje piersi? – przerwała Myrna, prostując odrobinę plecy. – Cóż, tak, wszystko – twoja postawa, zadbanie, szczupła sylwetka – wszystko. – Czasami mi się wydaje, że patrzysz na moje piersi – lub na guziki bluzki. – Myrnie zrobiło się go żal i dodała: – Wielu mężczyzn patrzy. – Jeśli to robię, to nieświadomie – powiedział Ernest. Zbyt zdenerwowany, aby zrobić to, co wiedział, że powinien zrobić – zachęcić Myrnę do wyrażenia uczuć związanych z jej wyglądem, włączając w to piersi – próbował wycofać się na bezpieczny grunt: – Ale, tak jak powiedziałem, uważam, że jesteś atrakcyjną kobietą. – Czy to oznacza, że mógłbyś się mną zainteresować – oczywiście hipotetycznie? – Cóż, nie jestem sam, jestem od jakiegoś czasu w związku, ale gdybym cofnął się do czasów, kiedy byłem samotny, to pod względem fizycznym spełniałabyś wszystkie moje warunki. Ale inne rzeczy, o których wcześniej rozmawialiśmy, mogłyby mnie powstrzymać. – Takie jak? – Takie jak na przykład to, co się dzieje między nami w tej chwili, Myrno. Posłuchaj uważnie tego, co mam ci do powiedzenia. Jesteś zbieraczką i kolekcjonerką. Wyciągasz ode mnie informacje, niczego w zamian nie dając! Wierzę, że próbujesz nawiązać ze mną kontakt, ale nie odbieram tego jako zaangażowania. Nie czuję jeszcze, żebyś odnosiła się do mnie jak do osoby – jestem dla ciebie bardziej bankiem danych, z którego możesz pobierać informacje.   – Chodzi ci o to, że nie nawiązuję relacji z powodu mojego jęczenia? – Nie, nie to miałem na myśli. Czas dzisiejszej sesji minął i musimy ją zakończyć, ale kiedy będziesz odsłuchiwać kasetę, chciałbym, abyś uważnie posłuchała tego, co ci przed chwilą powiedziałem o twoim zaangażowaniu. Myślę, że to jest najważniejsza rzecz, jaką ci kiedykolwiek powiedziałem. Po zakończonej sesji Myrna nie traciła czasu i włączyła kasetę, aby wysłuchać jej zgodnie z zaleceniem Ernesta. Poczynając od słów: „…pod względem fizycznym spełniałabyś wszystkie moje warunki”, słuchała z uwagą. Ale inne rzeczy, o których wcześniej rozmawialiśmy, mogłyby mnie powstrzymać… Posłuchaj uważnie tego, co mam ci do powiedzenia. Jesteś zbieraczką i kolekcjonerką. Wyciągasz ode mnie informacje,   niczego w zamian nie dając!… Nie czuję jeszcze, żebyś odnosiła się do mnie jak do osoby – jestem dla ciebie bardziej bankiem danych, z którego możesz pobierać informacje… kiedy będziesz odsłuchiwać kasetę,

chciałbym, abyś uważnie posłuchała tego, co ci przed chwilą powiedziałem… Myślę, że to jest najważniejsza rzecz, jaką ci kiedykolwiek powiedziałem.

Zmieniając kasety, Myrna jeszcze raz odsłuchała słowa Ernesta nagrane na seminarium na temat przeciwprzeniesienia. Niektóre zdania zabrzmiały dziwnie znajomo: Ona nie chce się do mnie zbliżyć i nie chce się przyznać do tego, że tego nie chce – upiera się, że to i tak nie jest ważne… Ile razy mam jej tłumaczyć, jak ważne jest analizowanie naszej relacji?… Stara się unikać jakiegokolwiek zbliżenia ze mną. Nic, co robię, nie jest dla niej wystarczająco dobre… Nie ma w niej czułości… Jest zbyt skoncentrowana na sobie… zbyt zimna…

„Być może doktor Lash ma rację – pomyślała. – Nigdy nie myślałam o nim, jego życiu i doświadczeniach. Ale mogę to zmienić. Dzisiaj. Jak tylko wrócę do domu”. Ale jej myśli były rozbiegane i nie mogła skupić się dłużej niż przez minutę albo dwie. Aby uspokoić umysł, zastosowała użyteczną technikę wyciszania umysłu, której nauczyła się kilka lat temu na tygodniowej sesji medytacyjnej w Big Sur (która poza tym nic jej nie dała). Jedną częścią umysłu pilnując drogi, pozostałą częścią wyobrażała sobie zamaszyste ruchy miotły wymiatającej wszystkie poutykane w jej głowie myśli. Kiedy to zrobiła, skoncentrowała się na oddechu – na wdychaniu zimnego powietrza i wydychaniu powietrza ogrzanego w płucach. W porządku. Uspokoiwszy umysł, wyobraziła sobie twarz doktora Lasha – najpierw uśmiechniętą i pełną uwagi, a później skrzywioną i odpychającą. W ciągu ostatnich kilku tygodni, od momentu kiedy wysłuchała jego nagrania, jej uczucia wobec niego ulegały gwałtownym zmianom. „Jedną rzecz mogę o nim powiedzieć – pomyślała – jest wytrwały. Od kilku tygodni daję mu nieźle popalić. Nie daję mu spokoju. Atakuję go wciąż jego własnymi słowami. Ale on przyjmuje moje ataki i pozostaje niewzruszony. Nie poddaje się. I nie jest pochlebcą: nie ucieka chyłkiem od tematu, nie owija w bawełnę, nie odwraca kota ogonem, tak jak ja bym zrobiła. No, może trochę bujał, kiedy nie przyznawał się do użycia słowa «jęczenie». Ale może chciał mi po prostu oszczędzić bólu”. Myrna przerwała na moment rozmyślania, aby zjechać na autostradę nr 380. Po chwili znów się w nich pogrążyła. „Ciekawe, co teraz robi doktor Lash? Nagrywa? Robi notatki z naszej sesji? Chowa je do szuflady? Albo może po prostu siedzi przy biurku, właśnie o mnie myśląc. Tamto biurko. Biurko taty. Czy tata myśli o mnie teraz? Może wciąż gdzieś tam jest, może mnie obserwuje. Nie, z taty nic nie pozostało. Co najwyżej czaszka i kupka prochu. I wszystkie jego myśli o mnie – są także prochem. I całe jego wspomnienia, jego miłości, jego nienawiści, jego troski – wszystko jest prochem. Nie, mniej niż prochem – elektromagnetycznymi cząstkami, po których już dawno nie pozostał żaden ślad. Wiem, że tata musiał mnie kochać – mówił to wszystkim wokół – ciotce Eileen, ciotce Marii, wujkowi Joemu – ale nie powiedział tego mnie. Gdybym tylko mogła usłyszeć wtedy jego słowa”. Zjechawszy z autostrady, Myrna zaparkowała na tarasie widokowym, z którego mogła popatrzeć na dolinę rozciągającą się od San Jose aż po San Francisco. Spojrzała w górę przez przednią szybę samochodu. „Co za niebo dzisiaj – zadumała się. – Wspaniałe niebo. Słowa – jakimi słowami można je  opisać? Rozlegle – majestatyczne – zachmurzone. Przezroczyste wstęgi chmur. Nie, przeświecające.

Brzmi lepiej – uwielbiam to słowo. Przeświecające – przeświecające wstęgi chmur. Albo może   zasłona z postrzępionych chmur – chmury niczym jasnożółty piasek przesypywany łagodnymi podmuchami wiatru? Ładnie. Ładnie. Podoba mi się”. Sięgnęła po długopis i zapisała te słowa na odwrocie różowego kwitu z pralni, który znalazła w samochodowym schowku. Zapaliła silnik, chciała już jechać, ale później wyłączyła go i ponownie się  zamyśliła. „Ale przypuśćmy, że tata wypowiedziałby te słowa? »Myrno, kocham cię, Myrno, napełniasz mnie dumą – kocham cię – kocham cię – Myrno, jesteś najwspanialszą – najwspanialszą córką, jaką kiedykolwiek ktokolwiek miał«. I co z tego? Wciąż proch. Słowa rozkładają się jeszcze szybciej niż mózgi. I co z tego, jeśli nigdy ich nie powiedział? Czy ktokolwiek powiedział je   jemu? Jego rodzice? Nigdy. Historie, które o nich słyszałam – wiecznie popijający ojciec, który umarł cichy i poszarzały, i matka, która wyszła jeszcze dwa razy za mąż, także za alkoholików. I ja? Czy kiedykolwiek powiedziałam mu, że go kocham? Czy kiedykolwiek powiedziałam to komukolwiek?”. Myrna zadrżała, ocknąwszy się z zamyślenia. Te myśli były takie do niej niepodobne. Język, szukanie pięknych słów. I te myśli o ojcu? To także było dziwne. On rzadko nawiedzał ją w myślach. A gdzie jej postanowienie, żeby skupić się na doktorze Lashu? Spróbowała jeszcze raz. Wyobraziła go sobie przez moment siedzącego za biurkiem z otwieranym blatem, ale zaraz na jego miejsce pojawił się inny obraz z przeszłości. Późna noc. Musiała już dawno spać. Ktoś idzie na palcach po korytarzu. Strumień światła wydobywający się spod drzwi pokoju  rodziców. Miękkie i kameralne głosy. Ktoś wymówił jej imię – Myrna. Musieli leżeć pod grubą puchową kołdrą. Rozmowa przed snem. Mówili o niej. Przywarła do podłogi, przyciskając policzek do lodowatego ciemnoczerwonego linoleum i usiłując zajrzeć pod drzwi, aby lepiej usłyszeć tajemnicze słowa rodziców wypowiadane na jej temat. „A teraz – pomyślała, patrząc na swego walkmana – posiadłam sekret. Mam słowa. Te słowa z końca sesji – jak one brzmiały?”. Włożyła kasetę, trochę ją przewinęła i posłuchała: …Myrno. Posłuchaj uważnie tego, co mam ci do powiedzenia. Jesteś zbieraczką i kolekcjonerką. Wyciągasz ode mnie informacje,   niczego w zamian nie dając! Wierzę, że próbujesz nawiązać ze mną kontakt, ale nie odbieram tego jako zaangażowania. Nie czuję jeszcze, żebyś odnosiła się do mnie jak do osoby – jestem dla ciebie bardziej bankiem danych, z którego możesz pobierać informacje.

Bank danych, z którego można pobierać informacje. Pokiwała głową. Może on ma rację. Włączyła silnik i z powrotem wjechała na autostradę nr 101. Myrna siedziała cicho na początku kolejnej sesji. Jak zwykle niecierpliwy Ernest próbował ją zachęcić: – O czym myślałaś przez ostatnich kilka minut? – O tym, że jestem ciekawa, jak rozpoczniesz sesję. – A jak byś chciała, Myrno? Gdyby twoje życzenia mogły się spełnić, to jak chciałabyś, abym zaczął? Jak wyglądałby początek?

– Mógłbyś powiedzieć: „Witaj, Myrno. Naprawdę cieszę się, że cię widzę”. – Witaj Myrno. Naprawdę cieszę się, że cię dzisiaj widzę – natychmiast powtórzył Ernest, ukrywając zdziwienie słowami Myrny. Podczas poprzednich wizyt takie otwarcia nie miałyby żadnych szans powodzenia i zadał początkowe pytanie bez specjalnej nadziei na sukces. Jakie to wspaniałe, że stała się tak otwarta! I to, że było mu rzeczywiście przyjemnie ją widzieć – to zakrawało na cud. – Dziękuję ci. To miło z twojej strony, nawet jeśli nie zrobiłeś tego dokładnie tak, jak chciałam. – Hm? – Dodałeś jedno słowo – powiedziała Myrna. – Słowo „dzisiaj”. – A to oznacza, że…? – Pamiętasz, doktorze Lash, jak zawsze mi mówiłeś, że „Pytanie nie jest pytaniem, jeśli znasz odpowiedź”. – Masz rację, ale spełnij moją zachciankę. Pamiętaj, Myrno, że czasami terapeuci mają specjalne  przywileje w rozmowie z pacjentami. – Wydaje mi się, że „dzisiaj” oznacza, że często nie cieszyłeś się na mój widok. „Czy jeszcze niedawno – pomyślał Ernest – uważałem Myrnę za niezbyt bystrą osobę?”. – Mów dalej – powiedział, uśmiechając się. – Dlaczego nie chciałem cię widzieć? Zawahała się. To nie w tę stronę miała iść rozmowa. – Spróbuj. Spróbuj odpowiedzieć na to pytanie, Myrno. Dlaczego uważasz, że nie zawsze jestem zadowolony, kiedy cię widzę? Wolne skojarzenia. Po prostu powiedz, co ci przychodzi do głowy. Cisza. Czuła, że te słowa poruszyły w niej coś, co od dawna w niej wzbierało. Próbowała jakoś to nazwać i zrozumieć, ale myśli zbyt szybko przebiegały jej przez głowę. – Dlaczego nie jesteś zadowolony, że mnie widzisz?! – wybuchnęła. – Dlaczego? Wiem dlaczego. Ponieważ jestem gruboskórna, prostacka i nie mam gustu. „Nie chcę tego robić” – pomyślała, ale nie mogła powstrzymać kipiących w niej emocji ani nad nimi zapanować. – I ponieważ jestem prymitywna i ograniczona, i nigdy nie powiedziałam niczego pięknego lub poetyckiego! – „Dość, dość!”, powiedziała sobie, usiłując zacisnąć zęby i zewrzeć szczęki. Ale słowa cisnęły się jej na usta z taką siłą, że nie mogła się oprzeć i musiała je z siebie wyrzucić: – Nie jestem delikatna i mężczyźni ode mnie uciekają. Jestem zbyt kanciasta, niewdzięczna i psuję naszą relację, mówiąc ciągle o pieniądzach i… i… – Zatrzymała się na moment i zakończyła dziwnym stwierdzeniem: – I mam zbyt duże cycki. Wyczerpana, osunęła się na krześle. Wszystko zostało powiedziane. Ernest był w szoku. Odjęło mu mowę. Te słowa –   jego słowa. Skąd się one wzięły? Patrzył na pochyloną i trzymającą się za głowę Myrnę. Jak odpowiedzieć? Kręciło mu się w głowie. W pierwszym odruchu korciło go, żeby powiedzieć: „Twoje cycki wcale nie są za duże”. Ale Bogu dzięki nie zrobił tego. Przekomarzanie się było nie na miejscu. Wiedział, że musi potraktować słowa Myrny z szacunkiem 

i jak najbardziej poważnie. Skorzystał z kamizelki ratunkowej, po którą terapeuci mogą zawsze sięgnąć nawet podczas największego sztormu –   komentarza procesowego, to znaczy komentarza na temat wypowiedzi pacjenta, którego celem jest analiza tego, co zachodzi w relacji pomiędzy terapeutą a pacjentem. – W twoich słowach jest dużo emocji, Myrno – powiedział spokojnie. – Wygląda, jakbyś chciała je wyrazić już dawno temu. – Tak mi się wydaje. – Myrna wzięła kilka głębokich wdechów. – Słowa mają swoje własne życie. Chcą wydostać się na zewnątrz.   – Mnóstwo w twoich słowach złości do mnie – a może do nas obojga. – Obojga? Do ciebie i do mnie? Pewnie to prawda. Ale złość powoli słabnie. Może dlatego mogłam dzisiaj powiedzieć to, co powiedziałam. – Dobrze, że nabierasz do mnie zaufania. – Naprawdę chciałam dzisiaj mówić o czymś innym. – O czym? – Ernest skorzystał z okazji, aby zmienić temat. Kiedy Myrna zamilkła, aby złapać oddech, zamyślił się nad jej niesamowitą intuicją i zimnym prysznicem jej słów. Zadziwiające, jak bardzo go przeniknęła! Jak mogła to zrobić? Tylko w jeden sposób – używając podświadomej empatii. Tak jak powiedział doktor Werner. „A więc Werner cały czas miał rację – pomyślał. – Dlaczego nie chciałem się od niego uczyć? Jakim byłem palantem i przygłupem. Jak to powiedział Werner? Że jestem obrazoburczym parodystą? Cóż, może nadszedł czas, aby oduczyć się ciągłego kwestionowania i obalania poglądów starszych – nie wszystko, co mówią, jest głupotą. Już nigdy więcej nie zwątpię w siłę podświadomej empatii. Być może podobne przeżycie skłoniło Freuda do poważnego potraktowania zjawiska telepatii”. – O czym myślisz, Myrno? – zapytał w końcu. – Tyle jest do powiedzenia. Nie wiem, od czego zacząć. Oto sen, który miałam ostatniej nocy. – Wyciągnęła notes. – Popatrz, zapisałam go, to mój pierwszy. – Traktujesz naszą pracę coraz bardziej poważnie. – Moje sto pięćdziesiąt dolarów musi na siebie zapracować. Uups! – Zakryła usta rękami. – Nie słyszałeś tego, przepraszam, wciśnij przycisk „kasuj”. – Przycisk „kasuj” wciśnięty. Sama się przyłapałaś – to wspaniale. Pewnie zdenerwował cię mój komplement pod twoim adresem. Myrna przytaknęła i w pośpiechu zaczęła czytać swój sen: Miałam operację nosa. Zdejmują mi bandaże. Mój nos jest w porządku, ale skóra jest albo pomarszczona, albo naciągnięta i nie mogę zamknąć ust. Otwarte usta są jak wielka dziura wielkości połowy mojej twarzy. Widać nawet migdałki – wielkie, nabrzmiałe, zaognione. Intensywnie czerwone. Później podchodzi do mnie lekarz w aureoli. Nagle mogę zamknąć usta. Zadaje mi pytania, ale nie chcę odpowiadać. Nie chcę otworzyć ust i pokazać mu wielkiej, ziejącej dziury.

– W aureoli? – zapytał Ernest, kiedy skończyła.

– No, wiesz – światłość otaczająca osobę. – O tak. Aureola. No i co myślisz o tym śnie? – Myślę, że wiem, co   powiesz na jego temat. – Pozostańmy przy   twoim odbiorze. Twoje wolne skojarzenia. Co ci przychodzi do głowy, kiedy myślisz o tym śnie? – Wielka dziura w mojej twarzy. – Co przychodzi ci na myśl, kiedy o niej myślisz? – Czerń lochu, otchłani, rozpaczliwa atramentowa czerń. Więcej? – Mów dalej. – Ogromna, olbrzymia, porażająca, monstrualna, tartaryjska. – Tartaryjska? – Wiesz, chodzi o piekło, Tartar przepaść pod Hadesem, w której trzymano tytanów. – W porządku. Interesujące słowo. Hmm – ale wróćmy do snu. Mówisz, iż jest coś, czego nie chcesz pokazać lekarzowi, i domyślam się, że to ja jestem tym lekarzem? – Trudno się z tym spierać. Nie chcę, aby widział tę wielką, ziejącą dziurę, tę pustkę. – A kiedy otworzysz usta, zobaczę ją. Tak więc pilnujesz się i niewiele mówisz. Wciąż masz ten sen przed oczami? Wciąż jest żywy? Potaknęła. – Patrz jeszcze na niego – co w nim przyciąga teraz twoją uwagę? – Migdałki – mieści się w nich wiele energii. – Popatrz na nie. Co widzisz? Co przychodzi ci na myśl? – Są gorące, bardzo gorące. – Mów dalej. – Zaognione, nabrzmiałe, sine, opuchnięte, obrzękłe, powiększone… – Obrzękłe, nabrzmiałe? I to słowo „tartaryjskie”. Skąd takie słowa, Myrno? – Szukałam ich w słowniku wyrazów bliskoznacznych. – Chciałbym usłyszeć na ten temat więcej, ale zostańmy przy śnie. Te migdałki. Widać je, kiedy otworzysz usta. Tak jak widać pustkę. Są zaognione. Co ci to mówi? – Ropa, brzydota, coś wstrętnego, ohydnego, obmierzłego, obrzydliwego, odpychającego, koszmarnego, budzącego odrazę… – Znów znalezione w słowniku? Myrna przytaknęła. – A zatem sen pokazuje, że widzisz lekarza – mnie – i nasza praca odsłania pewne rzeczy, których nie chcesz widzieć albo których nie chcesz pokazać – olbrzymia pustka i migdałki gotowe pęknąć i wyrzucić z siebie coś obrzydliwego. W pewien sposób rozgrzane migdałki przywodzą mi na myśl sytuację sprzed kilku minut, kiedy wyrzucałaś z siebie wszystkie te słowa.

Znów skinęła głową. – Jestem poruszony tym, że opowiedziałaś mi swój sen – przyznał Ernest. – To znak, że mi ufasz i wierzysz w naszą wspólną pracę. Dobra robota, naprawdę dobra robota. – Przerwał. – A czy teraz możemy porozmawiać o słowniku wyrazów bliskoznacznych? Myrna opowiedziała o „płomiennym” zakończeniu swojej kariery poetyckiej w dzieciństwie i o swojej coraz silniejszej potrzebie napisania wiersza. – Tego ranka, kiedy zapisałam mój sen, wiedziałam, że mnie zapytasz o dziurę i migdałki, co skłoniło mnie do poszukania ciekawych określeń. – Wygląda na to, jakbyś czegoś ode mnie chciała. – Zainteresowania, jak mi się wydaje. Nie chcę być dłużej nudna. – To są twoje słowa, nie moje. Nigdy tego nie mówiłem. – Ale wciąż jestem przekonana, że tak o mnie myślisz. – Wrócimy do tego, ale najpierw spójrzmy na coś innego w tym śnie – aureolę, która mnie otacza. – Aureola – tak, to ciekawe. Domyślam się, że stałeś się dla mnie pozytywnym bohaterem. – A więc myślisz o mnie lepiej i być może chcesz się do mnie zbliżyć, ale problem polega na tym, że jeśli się do mnie zbliżysz, to mogę odkryć rzeczy, których się wstydzisz: może pustkę w środku, może coś jeszcze – wzbierającą wściekłość, obrzydzenie do samej siebie. Spojrzał na zegarek. – Przepraszam, ale musimy kończyć. Czas minął bardzo szybko. Muszę powiedzieć, że zrobiliśmy kawał dobrej roboty. Cieszę się, że byłem z tobą. Terapia zaczęła przynosić efekty, a udane sesje następowały jedna po drugiej. Tydzień po tygodniu Ernest i Myrna nabierali do siebie coraz większego zaufania. Ona nigdy wcześniej nie podjęła takiego ryzyka. On czuł się zaszczycony, mogąc towarzyszyć tej przemianie. To właśnie dla takich doświadczeń Ernest został psychoterapeutą. Czternaście tygodni po ostatniej prezentacji przypadku Myrny na seminarium na temat przeciwprzeniesienia usiadł przy biurku z dyktafonem w ręku i przygotował następną prezentację. Nagranie doktora Lasha na seminarium na temat przeciwprzeniesienia. W ciągu ostatnich czternastu tygodni w mojej pacjentce i w samej terapii zaszły zaskakujące zmiany. Wygląda to tak, że terapię można podzielić na dwa etapy: przed i po moim nierozważnym komentarzu na temat T-shirta. Myrna wyszła z mojego gabinetu zaledwie kilka minut temu i jestem świadomy swojego zaskoczenia, że godzina minęła tak szybko. I było mi smutno, kiedy wizyta dobiegła końca. Zadziwiające. Przedtem Myrna nudziła mnie. Teraz jest osobą ujmującą i pełną życia. Od tygodni nie słyszałem słowa skargi. Sporo żartujemy – ma tak cięty dowcip, że często nie nadążam z odpowiedziami. Jest otwarta na poznawanie samej siebie, ma interesujące sny, zajmuje się nawet wyszukiwaniem ciekawych wyrazów. Nie wygłasza już monologów: jest bardzo świadoma mojej obecności w gabinecie i nasze spotkania stały się rozmowami. Czekam na jej kolejną wizytę tak jak na innych pacjentów, a może nawet bardziej. Pytanie za sześćdziesiąt cztery dolary: w jaki sposób uwaga o T-shircie wyzwoliła proces zmian? W jaki sposób zrekonstruować i zinterpretować wydarzenia ostatnich czternastu miesięcy? Doktor Werner był przekonany, że uwaga o T-shircie była rażącym błędem, który w efekcie doprowadzi do rozpadu przymierza terapeutycznego. Zupełnie nie miał racji. Mój bezmyślny i nietaktowny żart okazał się punktem zwrotnym w terapii! Ale miał rację, w stu procentach miał rację, mówiąc o zdolności pacjenta do wczucia się w nastawienie terapeuty wobec niego. Myrna

intuicyjnie wychwytywała każde moje uczucie, które opisałem na poprzednim seminarium. I z jaką niezwykłą trafnością! To wystarczy, aby uczynić ze mnie zwolennika Melanie Klein 25 . Myrna nie pominęła niczego. Przyłapała mnie na wszystkim. Pod wpływem jej pytań musiałem przyznać się do każdego stwierdzenia wygłoszonego podczas poprzedniej prezentacji. Być może w parapsychologii tkwi ziarnko prawdy. Co z tego, że nie da się jej naukowo potwierdzić? Wystarczy takie jedno doświadczenie jak moje, aby wykazać bezużyteczność badań empirycznych. Dlaczego Myrna funkcjonuje lepiej? Co innego mogłoby się do tego przyczynić poza uwagą o T-shircie? Ten przypadek przekonuje mnie, że istnieje w terapii miejsce na okrutną prawdę, którą grupy Synanon 26 zwykły nazywać „twardą miłością”. Ale terapeuta musi udzielać wsparcia, musi być przy swoim pacjencie i musi być wobec niego uczciwy. Wymaga to dobrze ugruntowanej relacji terapeutycznej, co pozwoli i pacjentowi, i terapeucie przetrwać przetaczające się sztormy. W tych trudnych okresach niezbędna jest odwaga. Ostatnim razem, kiedy prezentowałem przypadek Myrny, ktoś, chyba Barbara, nazwał moją uwagę o T-shircie terapią szokową. Zgadzam się z tym – to było dokładnie to. To radykalnie zmieniło Myrnę i po tym incydencie zacząłem ją bardziej lubić. Cenię ją za wytrwałość i umiejętność stawania  twarzą w twarz z problemami. Jest odważna. Musiała wyczuć, że darzę ją coraz większym szacunkiem. Ludzie kochają siebie, jeśli widzą  pełne miłości spojrzenie w oczach osoby, na której naprawdę im zależy.

Kiedy Ernest dyktował swoją wypowiedź na seminarium, Myrna jechała do domu, także zastanawiając się nad kilkoma ostatnimi wizytami. „Zrobiliśmy kawał dobrej roboty” – powiedział doktor Lash i odpowiadało to prawdzie. Była z siebie dumna. W ciągu ostatnich kilku miesięcy otworzyła się jak nigdy dotąd. Podjęła duże ryzyko. Rozmawiała o każdym aspekcie swojego związku z doktorem Lashem. Oczywiście poza jednym: nigdy mu się nie przyznała, że wysłuchała jego wypowiedzi przygotowanej na seminarium. Dlaczego nie? Na początku chciała rozkoszować się cierpieniem, jakie zadawała mu swoimi słowami. Mówiąc szczerze, torturowanie go sekretną wiedzą sprawiało jej radość. Były chwile – szczególnie wtedy, kiedy czuł się tak pewny, zadowolony z siebie i przekonany o swojej mądrości – że bawiła się, wyobrażając sobie jego twarz, kiedy w końcu powie mu prawdę. Ale później sprawy przybrały inny obrót. W ciągu ostatnich kilku tygodni, odkąd się do niego zbliżyła, wyznanie sekretu nie sprawiłoby jej radości. Stał się ciężarem i balastem, którego chciała się pozbyć. Nawet próbowała mu o tym powiedzieć. Niejeden raz otwierała drzwi jego gabinetu i brała głęboki oddech, zamierzając wszystko wyznać. Ale nigdy tego nie zrobiła – po części ze wstydu, że ukrywała to przez tak długi czas, a po części ze szczerej troski. Doktor Lash grał fair: nie wyparł się żadnego z określeń, które mu przytaczała – no, prawie żadnego. Zależało mu na jej dobru. Po co teraz miałaby go zawstydzać? Po co przysparzać bólu? To była jedna z przyczyn. Ale chodziło też o coś jeszcze innego. Lubiła być czarnoksiężnikiem i cieszyło ją posiadanie tajemnej wiedzy. Jej skłonność do tajemnic ujawniła się w najbardziej nieprzewidzianych okolicznościach. Ze słownikiem w ręku spędzała wieczory na pisaniu poezji, w której przewijał się motyw tajemnicy, oszustwa, biurek z otwieranymi blatami i ukrytych szuflad. Internet okazał się idealnym miejscem do umieszczania poezji – wiele wierszy wysłała na stronę singlepoet.com   27 . Patrzę w górę na zalakowane plastry miodu pełne nektarowych sekretów. Gdy będę duża napełnię własne zakamarki

dorosłą tajemnicą. Sekret nigdy nieujawniony przed ojcem urastał do coraz większych rozmiarów. Czuła jego obecność jak nigdy dotąd. Jego szczupła, przygarbiona sylwetka, jego instrumenty medyczne, biurko kryjące tajemnice stawały się dla niej obiektem szczególnej fascynacji, którą starała się wyrazić w swoich strofach. Przygarbiona postać nigdy się już nie pojawi pokryty pajęczyną stetoskop rubinowy fotel z popękaną skórą szuflady biurka pełne tajemnic i zapachów dawno zmarłych pacjentów którzy rozmawiają w ciemności póki nie uciszą ich promienie porannego słońca przebijające się przez kurz aby spocząć na drewnianym biurku które podobnie jak łąka deptana niegdyś przez roztańczone stopy dziś trwa bezczynnie lecz pamięta gwar czasów wypełnionych ludźmi. Myrna nie pokazała tych wierszy doktorowi Lashowi. W czasie wizyt było tyle rzeczy do omówienia, że poezja wydawała się przy nich mało ważna. Poza tym wiersze mogły sprowokować pytania o jej zamiłowanie do tajemnicy i wywołać temat kasety. Czasami obawiała się, że ten sekret położy się cieniem na terapii. Przekonała się jednak, że udaje jej się tego uniknąć. Nie potrzebowała także aprobaty doktora Lasha dla swej poezji. Zewsząd przychodziły wyrazy uznania. Na stronie singlepoet.com przewijało się wielu samotnych mężczyzn poetów. Życie stało się ekscytujące. Koniec z nadgodzinami w biurze w Dolinie Krzemowej. Co wieczór Myrna spieszyła do domu, aby odebrać maile od osób, które podziwiały bezpretensjonalną świeżość jej wierszy. Może zbyt pochopnie uznała relacje nawiązywane przez internet za bezosobowe. Może było dokładnie na odwrót. Może elektroniczna przyjaźń – ponieważ nie zależała od wyglądu – była bardziej szczera i wielopłaszczyznowa. Elektroniczni kandydaci, którzy chwalili poezję Myrny, nie omieszkali załączać informacji o sobie oraz numerów telefonów. Jej poczucie własnej wartości wzrosło. Czytała wielokrotnie listy od swoich wielbicieli. Zbierała pochwały, informacje o osobach, numery telefonów. Mgliście pamiętała uwagę doktora Lasha o pobieraniu informacji z banku danych. Ale lubiła kolekcjonować. Stworzyła drobiazgowy system oceny starających się kandydatów, który pozwalał jej oceniać ich dochody, posiadane akcje, władzę, jakość ich wierszy oraz cechy osobowości, takie jak otwartość,

wspaniałomyślność i umiejętność wysławiania się. Kilku kandydatów ze strony singlepoet.com chciało się z nią umówić na popołudniową kawę w jednej z kawiarni w Dolinie Krzemowej, na spacer, obiad czy lunch. Jeszcze nie teraz – potrzebowała więcej danych. Ale już niedługo.

6. Klątwa węgierskiego kota

– Powiedz mi, Halston, dlaczego chcesz przerwać terapię? Wydaje mi się, że dopiero zaczynamy. Spotkaliśmy się zaledwie… ile?… trzy razy? – Ernest Lash przerzucił kilka kartek w notatniku. – Zgadza się. To nasze czwarte spotkanie. Czekając cierpliwie na odpowiedź, przyglądał się ubraniu swojego rozmówcy i usiłował sobie przypomnieć, kiedy ostatnio miał pacjenta, który nosiłby tak elegancki trzyczęściowy garnitur i krawat. – Proszę mnie źle nie zrozumieć, doktorze – powiedział Halston. – To nie chodzi o pana, ale wiele się ostatnio wydarzyło. Trudno mi znaleźć czas, żeby przychodzić na wizyty w ciągu dnia – to znaczy trudniej, niż myślałem… to wywołuje stres… co wydaje się paradoksalne, bo przecież spotykamy się po to, aby zmniejszyć stres… No i pieniądze na terapię, nie będę ukrywał, że to też powód… mam obecnie pewne problemy finansowe. Utrzymanie dziecka… co miesiąc trzy tysiące na alimenty… najstarszy syn zaczyna na jesieni studia w Princeton… trzydzieści tysięcy rocznie… wie pan, jak to jest. Szczerze mówiąc, myślałem, żeby odwołać już dzisiejsze spotkanie, ale uznałem, że powinienem przyjść na tę ostatnią sesję, że jestem to panu winien. Nagle Ernestowi przypomniało się jedno z żydowskich powiedzonek jego matki i wyszeptał je sobie po cichu: Geb Gesunter Heit (Niech ci będzie na zdrowie), życzenie wypowiadane na przykład po czyimś kichnięciu. Ale jego matka używała tego wyrażenia raczej ironicznie, w znaczeniu: „Odejdź  i trzymaj się ode mnie z daleka” lub „Bogu dzięki nie spotkamy się w najbliższej przyszłości”.   Nie miałbym nic przeciwko temu, żeby Halston wyszedł i więcej nie wrócił, pomyślał Ernest. Ten człowiek zupełnie mnie nie interesuje. Spojrzał na swojego klienta z półprofilu, bowiem Halston nie patrzył mu prosto w oczy. Pociągła, smutna twarz, śniada cera – pochodził z Trynidadu, prawnuk zbiegłych niewolników. Jeśli kiedykolwiek tliła się w nim jakaś iskierka, to dawno zgasła. Składał się z odcieni szarości. Siwiejące włosy, perfekcyjnie przycięta bródka z pierwszymi oznakami siwizny,  przygaszone oczy, popielaty garnitur, ciemne skarpetki. Szary zamknięty umysł, który nie zdradzał żadnych oznak życia. Geb Gesunter Heit – odejdź i trzymaj się z daleka. Czyż nie o to chodziło Ernestowi? „Ostatnia sesja” – powiedział Halston. Hm, to brzmi nieźle, pomyślał Ernest, nie mam nic przeciwko temu. Był przepracowany, miał za dużo pacjentów. Wróciła Megan, dawna pacjentka, której nie widział od lat. Dwa tygodnie temu próbowała popełnić samobójstwo, więc będzie musiał znaleźć dla niej przynajmniej

trzy godziny w tygodniu. Musi ją chronić zarówno przed zamknięciem w szpitalu, jak i przed autodestrukcją. „Hej, obudź się – napomniał sam siebie – jesteś terapeutą, a ten człowiek przyszedł do ciebie po pomoc, masz wobec niego zobowiązania. Nie przepadasz za nim? Nie bawi cię? Jest nudny, zamknięty w sobie, sztywny? Świetnie, to ważne wskazówki. Wykorzystaj je. Jeśli ty tak o nim myślisz, tak samo zapewne odbiera go większość ludzi. Pamiętaj, że głównym powodem, dla którego zgłosił się na terapię, było głębokie poczucie wyobcowania”. To jasne, że u podłoża problemów Halstona leżały różnice kulturowe. Od dziewiątego roku życia mieszkał w Wielkiej Brytanii. Niedawno przyjechał do Stanów, do Kalifornii, gdzie został dyrektorem  filii Bank of England. Niemniej Ernest uważał, że różnice kulturowe nie są jedynym źródłem jego problemów – w Halstonie było coś, co w znaczący sposób izolowało go od innych ludzi niezależnie od miejsca, w którym przebywał. „Dobra, dobra – Ernest usłuchał własnej reprymendy – już więcej nie powiem ani nie pomyślę: Geb Gesunter Heit”. Postanowił skupić się na pracy, tak dobierając słowa, aby wciągnąć Halstona do rozmowy. – Doskonale rozumiem, że chcesz się pozbyć stresu, zamiast go powiększać, zamartwiając się brakiem czasu i pieniędzy. To logiczne. Ale w twojej decyzji o zakończeniu terapii jest coś, co mnie zastanawia. – Tak? – Podczas naszego pierwszego spotkania wyjaśniłem ci dokładnie, ile czasu zajmie terapia i jakie wiążą się z nią koszty. Wiedziałeś, na co się decydujesz. Halston przytaknął: – Ma pan całkowitą rację, doktorze. – Skoro tak, to za twoją decyzją kryje się coś innego niż troska o czas i pieniądze. Może to coś związanego ze mną? Może wolałbyś spotykać się z ciemnoskórym terapeutą? – Nie, doktorze. Nie tędy droga. Różnice rasowe nie mają tu nic do rzeczy. Proszę pamiętać, że spędziłem parę lat w Eton i w Londyńskiej Szkole Ekonomicznej, gdzie czarnych było jak na lekarstwo. Ciemnoskóry terapeuta niczego by nie zmienił. Ernest postanowił podjąć jeszcze jedną próbę, aby nie mieć poczucia winy z powodu niedopełnienia obowiązków. – Powiem to inaczej. Doskonale rozumiem twoje argumenty. Są całkiem logiczne. Załóżmy, że są to wystarczające powody, aby zakończyć terapię. Szanuję twoją decyzję. Ale zanim ją zakończymy, proszę,  odpowiedz mi na jedno pytanie. Halston spojrzał na Ernesta z ciekawością i skinieniem głowy zachęcił go, aby ten kontynuował. – Zastanawiam się, czy nie ma żadnej innej przyczyny. Jak każdy terapeuta, miałem wielu pacjentów, którzy rezygnowali z terapii z innych powodów, niż mówili. Może za twoją decyzją także kryją się powody, których nie potrafisz wyjaśnić? Przerwał. Halston zamknął oczy. Ernest mógł niemal usłyszeć, jak pracują jego szare komórki. Czy

Halston skorzysta z okazji? „Szansa pięćdziesiąt na pięćdziesiąt” – pomyślał Ernest. Patrzył, jak Halston otwiera usta, jakby chciał coś powiedzieć, ale nie padło żadne słowo. – To nie musi być nic wielkiego, wystarczy jakaś wskazówka, poszlaka, która mogłaby nam pomóc znaleźć prawdziwą przyczynę. – Może – zaczął Halston – mam wrażenie, że nie pasuję ani do tej terapii, ani do Kalifornii. Popatrzyli na siebie. Ernest na jego wypielęgnowane paznokcie i elegancką popielatą marynarkę, Halston na zaniedbane wąsy i biały golf terapeuty. Ernest zaryzykował. – Nie odpowiada ci kalifornijski luz. Wolisz londyński formalizm? Bingo! Halston niemal żywiołowo przytaknął. – Tu też? – Tak, tu też. – Na przykład? – Proszę się nie obrazić, doktorze, ale jestem przyzwyczajony do większego profesjonalizmu podczas wizyt lekarskich. – Profesjonalizmu? – Ernest poczuł przypływ energii. Wreszcie coś się zaczyna dziać. – Wolałbym iść do lekarza, który postawiłby jednoznaczną diagnozę i zajął się leczeniem. – A tutaj? – Proszę się nie obrazić, doktorze Lash… – Nic nie szkodzi. W końcu jesteś tutaj po to, aby swobodnie mówić to, co myślisz. – Jak by to powiedzieć? Chodzi o to, że tu jest zbyt nieoficjalnie, zbyt swojsko. Na przykład to pańskie życzenie, abyśmy mówili sobie po imieniu. – I to sprawia, że naszym spotkaniom brakuje profesjonalizmu? – Właśnie. Czuję się nieswojo. Ernest postanowił zaryzykować. Nie miał nic do stracenia. Halston zapewne i tak już nigdy więcej się nie pojawi. Ale przyda mu się to w pracy z następnym terapeutą. – Rozumiem, że wolałbyś, aby nasze stosunki były bardziej formalne. I doceniam szczerość, z jaką wypowiadasz się o pracy ze mną. Pozwól, że zrobię to samo i powiem ci o moich doświadczeniach w pracy z tobą. Halston zamienił się w słuch. Niewielu pacjentów potrafi ukryć zainteresowanie, gdy terapeuta zaczyna mówić na ich temat. – Przede wszystkim odczuwam pewną frustrację – myślę, że ma to związek z twoją oszczędnością. – Oszczędnością? – Tak, oszczędnością w słowach. Nie ułatwiasz mi pracy. Kiedy zadaję ci jakieś pytanie, odpowiadasz krótko i zwięźle, jakbyś wysyłał telegram. Używasz tak niewielu słów i zdradzasz tak niewiele szczegółów ze swojego życia prywatnego, że mniej już się nie da. Właśnie dlatego chciałem,

aby nasze stosunki były mniej formalne. Moje podejście do terapii wymaga, aby pacjent dzielił się ze mną swoimi najgłębszymi przeżyciami. A z doświadczenia wiem, że trzymanie się formalnych ról utrudnia ten proces. Oto powód mojego zachowania. I dlatego też tak często pytam cię o twoje odczucia w stosunku do mnie. – Wszystko, co pan mówi, brzmi logicznie. Zapewne pan dobrze wie, co robi. Nic na to nie poradzę, że cały ten kalifornijski luz tak mnie drażni. Taki już jestem. – Mówisz, że taki już jesteś, ale pytanie brzmi, czy jesteś z tego zadowolony? – Czy jestem zadowolony? – Halston zdawał się zakłopotany pytaniem. – Skoro mówisz, że taki już jesteś, rozumiem, że to był twój wybór, że taki chcesz być, więc pytam, czy jesteś zadowolony z dokonanego wyboru? – Nie wydaje mi się, że jest to kwestia wyboru. Ja taki po prostu jestem. To jedna z podstawowych cech mojej osobowości. Ernest rozważał dwie możliwości. Albo uświadomić Halstonowi, że sam jest odpowiedzialny za swoje wyizolowanie, albo podjąć ostatnią próbę dowiedzenia się, jakie zdarzenie bezpośrednio  poprzedziło zgłoszenie się na terapię. Zdecydował się na drugą możliwość. – Wróćmy jeszcze raz do samego początku, do tej nocy, kiedy zgłosiłeś się na ostry dyżur. Pozwól, że opowiem o niej z mojego punktu widzenia. Około czwartej nad ranem odebrałem telefon od lekarza z izby przyjęć, który powiedział, że ma pacjenta w stanie głębokiego szoku po koszmarze sennym. Powiedziałem mu, aby podał ci leki uspokajające, i umówiliśmy się, że przyjadę za dwie godziny, o szóstej. Kiedy się spotkaliśmy, nie pamiętałeś ani snu, ani tego, co wydarzyło się poprzedniego  wieczoru. Krótko mówiąc, nie miałem nic, na czym mógłbym się oprzeć. – Nic na to nie poradzę, tamten wieczór pozostaje dla mnie czarną dziurą. Nic nie pamiętam. – Próbowałem więc do tego dotrzeć, ale – i tutaj się z tobą zgodzę – niewiele nam się udało osiągnąć. Ale podczas tych trzech godzin, które razem spędziliśmy, uderzyło mnie twoje oddalenie od innych ludzi, ode mnie i prawdopodobnie od siebie samego. Myślę, że to właśnie z powodu tej izolacji i poczucia dyskomfortu chcesz przerwać terapię. I jeszcze jedna rzecz. Zaskakuje mnie twój brak ciekawości samego siebie. Mam wrażenie, że sam muszę wykonywać całą pracę za mnie i za ciebie. – Proszę mi wierzyć, doktorze, że nic świadomie przed panem nie ukrywam. Dlaczego miałbym to robić? Ja taki po prostu jestem – powiedział Halston beznamiętnym głosem. – Spróbujmy zatem po raz ostatni. Opowiedz mi, co się wydarzyło w dniu, w którym miałeś ten koszmar. Nie pomijaj żadnych szczegółów. – Jak już mówiłem, to był normalny dzień w banku, a potem ten koszmar, którego nie pamiętam, a później jazda do szpitala… – Nie, nie, to już słyszałem. Spróbujmy inaczej. Wyjmij kalendarz. Zobaczmy. – Ernest zerknął do swojego notatnika. – Pierwszy raz spotkaliśmy się dziewiątego maja, przypomnij sobie, co robiłeś ósmego, zaczynając od samego rana.

Halston wyjął kalendarz, otworzył go na ósmym maja i zaczął czytać. – Mill Valley – powiedział – co ja, u diabła, robiłem w Mill Valley? O tak, moja siostra. Już wiem. Tego ranka w ogóle nie byłem w banku. Rozglądałem się po Mill Valley. – Rozglądałeś się? Możesz wyrażać się jaśniej? – Moja siostra mieszka w Miami, ale firma przenosi ją w rejon zatoki. Myśli o kupnie domu w Mill Valley i obiecałem jej, że rozejrzę się po okolicy – no wie pan, chodzi o korki, parkingi, sklepy, sąsiedztwo. – Znakomicie. Bardzo dobry początek. I co było dalej? – Wszystko jest jakoś dziwnie niewyraźne, jakieś niesamowite. Nic więcej nie pamiętam. – Mieszkasz w San Francisco, pamiętasz, jak jechałeś do Mill Valley przez Golden Bridge, która była wtedy godzina? – Wcześnie, chciałem zdążyć, zanim zaczną się korki, pewnie około siódmej. – I co było potem? Jadłeś śniadanie w domu czy w Mill Valley? Spróbuj to zobaczyć. Zamknij oczy i cofnij się pamięcią do tamtego poranka. Halston zamknął oczy. Po trzech, czterech minutach ciszy Ernest, zastanawiając się, czy Halston aby nie usnął, cichym głosem powiedział: – Halston? Halston? Nie ruszaj się, zostań tam, gdzie jesteś, tylko spróbuj myśleć na głos. Co widzisz? – Doktorze… – Halston powoli otworzył oczy. – Czy kiedykolwiek mówiłem panu o Artemidzie? – O Artemidzie? Tej greckiej bogini? Nie, nigdy. – Doktorze – zaczął Halston, mrugając oczami i potrząsając głową, jak gdyby chciał coś wymazać z pamięci. – Jestem trochę wstrząśnięty. Właśnie przeżyłem najdziwniejsze doświadczenie w moim życiu. Jakby mi się w głowie otworzyła jakaś klapka z wydarzeniami tamtego dnia. Nie chcę, aby pan pomyślał, że wcześniej świadomie coś przed panem ukrywałem. – Zapewniam cię, że wcale tak nie myślę. Zacząłeś mówić coś o Artemidzie. – Tak, muszę to wszystko sobie poukładać. Najlepiej zacznę od początku owego feralnego dnia, który  skończyłem w szpitalu… Ernest uwielbiał historie, usiadł zatem wygodnie i nadstawił uszu. Miał przeczucie, że ten mężczyzna, z którym spędził trzy bezowocne, nużące godziny, ujawni w końcu swoją tajemnicę. – Mówiłem panu, że prawie od trzech lat jestem sam i trochę się obawiam – właściwie to nawet nie trochę – kolejnego związku. Czy wspominałem też, że moja była żona wykorzystała mnie emocjonalnie i finansowo? Ernest przytaknął. Rzucił okiem na zegarek. Cholera, zostało tylko piętnaście minut. Będzie musiał mu przerwać. – A co z Artemidą? – Tak, tak, do rzeczy, dziękuję. To zabawne, ale pańskie pytanie, gdzie jadłem śniadanie tamtego dnia, coś we mnie otworzyło. Teraz widzę to bardzo wyraźnie. Zatrzymuję się na śniadanie w kawiarni

w Mill Valley, siedzę sam przy dużym czteroosobowym stoliku. Później kawiarnia się zapełnia, podchodzi kobieta i pyta, czy może się przysiąść. Patrzę na nią i muszę przyznać, że spodobało mi się to, co zobaczyłem. – To znaczy? – Niezwykła kobieta. Piękna. Idealne kształty, ujmujący uśmiech. Na oko w moim wieku, około czterdziestki, ale ciało jędrne jak u nastolatki. Warta grzechu. Ernest obserwował zmienionego, ożywionego Halstona i czuł, że nabiera do niego większej sympatii. – Mów dalej. – Nosiła chyba stanik numer dziesięć, jak Bo Derek. Wąska w talii i imponujący biust. Wielu moich angielskich kolegów woli androginiczne kobiety, ale ja uwielbiam duże biusty i szczerze mówiąc, nie mam ochoty tego zmieniać. Ernest uśmiechnął się ze zrozumieniem. Nie zamierzał zmieniać upodobania Halstona, a tym bardziej swojego, do kobiecych piersi. – A więc? – A więc zaczęliśmy rozmawiać. Miała bardzo dziwne imię, Artemida, i wyglądała – jakby to określić? – dziwnie, w typie New Age. Nie była podobna do klientek przychodzących do banku. Rozsmarowała awokado na bułce, następnie wyjęła z torebki paczuszkę przypraw i posypała kanapkę jodowaną solą i kiełkami dyni. Miała na sobie kostium prosto z King’s Road – bluzkę w kwiaty i długą fioletową spódnicę, również ozdobioną kwiatami, cienki sznurkowy pasek, mnóstwo złotych łańcuszków i wisiorków. Wyglądała jak dorosłe dziecko kwiat. Jednak – mówił dalej – w rzeczywistości mocno stąpała po ziemi, była wykształcona i błyskotliwa. Momentalnie się zaprzyjaźniliśmy i rozmawialiśmy wiele godzin, aż podeszła kelnerka, aby przygotować stolik do obiadu. Artemida oczarowała mnie  i zaprosiłem ją na obiad, mimo że byłem umówiony z klientem. Nie muszę panu chyba mówić, że to nie w moim stylu. Właściwie cała sytuacja była dziwna i nie w moim stylu. – Co masz na myśli? – Dziwnie się czuję, mówiąc to tutaj, ponieważ uważam ten gabinet za ostoję racjonalizmu, ale naprawdę było w niej coś niesamowitego, powiedziałbym nawet – kosmicznego, jakby rzuciła na mnie urok. Ale proszę pozwolić mi skończyć. Powiedziała, że nie może zostać na obiad, ponieważ jest już umówiona, więc zaproponowałem wspólną kolację – nie sprawdzając nawet, czy sam nie jestem z kimś umówiony. Zgodziła się i zaprosiła mnie na wieczór do siebie. Powiedziała, że mieszka sama i zaplanowała na dziś potrawkę z kurek, które nazbierała poprzedniego dnia w lesie Mount Tamalpais. – I poszedłeś? – Czy poszedłem? Oczywiście. To był jeden z najwspanialszych wieczorów w moim życiu, przynajmniej do pewnego momentu. Przerwał. Potrząsnął głową jak przed chwilą, gdy przypomniał sobie wszystkie wydarzenia tej pamiętnej nocy. Potem mówił dalej.

– To było niesamowite. Wszystko działo się tak naturalnie. Bajeczny obiad, była znakomitą kucharką. Przyniosłem dobre kalifornijskie wino. Na deser podała prawdziwą angielską tartę, którą jadłem w tym kraju po raz pierwszy. Później przyniosła marihuanę. Przez moment zawahałem się, ale potem pomyślałem: „W końcu jesteś w Kalifornii”, i zapaliłem po raz pierwszy w życiu… – Halston przerwał z wyrazem zakłopotania na twarzy. – No i? – Pozmywaliśmy naczynia. Zacząłem odczuwać przyjemne ciepło – znowu przerwał. – Tak? – Wtedy stała się rzecz najbardziej niesamowita – zapytała, czy chciałbym pójść z nią do łóżka. Tak po prostu, bez owijania w bawełnę. Była przy tym tak naturalna, pełna wdzięku i taka – jak to powiedzieć? – dojrzała. Żadnych tych typowo amerykańskich melodramatów typu: „Może nie powinniśmy”. Dobry Boże, pomyślał Ernest. Co za kobieta, co za wieczór! Szczęściarz. Znowu spojrzał na zegarek i ponaglił Halstona. – Powiedziałeś, że to był jeden z najwspanialszych wieczorów twojego życia, ale tylko do pewnego momentu? – Tak. Seks był boski. Niesamowity. Wcześniej nawet sobie czegoś takiego nie byłem w stanie wyobrazić. – To znaczy? – Pamiętam to jak przez mgłę. Lizała mnie jak kotka, każdy centymetr mojego ciała, od stóp do głów,  aż cały płonąłem, błagając o więcej, i drżałem z rozkoszy pod wpływem jej dotyku, języka, zapachu i ciepła. – Przerwał. – Czuję się zażenowany, mówiąc to wszystko. – Wszystko w porządku. Przecież po to tu przychodzisz. Mów dalej. – Przyjemność coraz bardziej narastała. To było fantastyczne, brakuje mi słów, żeby to opisać. Mówię panu, koniec mojego – jak wy to mówicie? – organu był rozżarzony do czerwoności i po chwili eksplodowałem, przeżywając najwspanialszy orgazm w moim życiu. I wtedy chyba zemdlałem. Ernest siedział osłupiały. Czy to ten sam mdły mężczyzna, z którym spędził trzy nużące, męczące godziny? – Co było potem? – To był właśnie punkt zwrotny. Wtedy wszystko się zmieniło. Nagle znalazłem się gdzie indziej. Teraz wiem, że to musiał być sen, ale wtedy wszystko wydawało się tak realne, że mogłem tego dotknąć, poczuć, powąchać. Pamiętam to jak przez mgłę, ale przypominam sobie, że byłem w lesie i gonił mnie olbrzymi, przerażający kot podobny do domowego, ale o rozmiarach rysia, cały czarny, z białym pyskiem  i czerwonymi błyszczącymi oczami. Miał gruby, potężny ogon, ogromne kły i ostre pazury. Gonił mnie. W oddali zobaczyłem nagą, stojącą w stawie kobietę. Wyglądała jak Artemida, więc wskoczyłem do stawu i zacząłem iść jej z pomocą. Gdy się zbliżyłem, zobaczyłem, że to nie była ona, ale robot

z ogromnymi piersiami, z których tryskało mleko. Podchodząc jeszcze bliżej, zauważyłem, że to wcale nie było mleko, tylko jakiś świecący, radioaktywny płyn. Wtedy uświadomiłem sobie z przerażeniem, że stoję po uda w tej żrącej cieczy, która zaczyna wypalać moje stopy i nogi. Zacząłem brnąć z powrotem do brzegu, ale tam, sycząc złowrogo, czekał na mnie ten cholerny kot, teraz jeszcze większy, jak lew. Wtedy wyskoczyłem z łóżka i zacząłem biec co sił w nogach. Zbiegając w dół po schodach, włożyłem ubranie i, ciągle bez butów, zapaliłem silnik samochodu. Nie mogłem złapać tchu. Zadzwoniłem do mojego lekarza. A on powiedział mi, żebym pojechał na ostry dyżur, i wtedy skierowali mnie do pana. – A Artemida? – Artemida? Nic. Nigdy więcej się do niej nie zbliżę. To trucizna. Nawet teraz, gdy tylko o niej mówię, uczucie paniki powraca. Pewnie dlatego pogrzebałem to tak głęboko w pamięci. – Halston szybko sprawdził swój puls. – Proszę zobaczyć, jak mi szybko bije puls. Dwadzieścia osiem w piętnaście sekund. To około stu dwunastu na minutę. – Ale jak ona musiała się poczuć, widząc, że nagle wybiegasz? – Nie wiem. I wcale mnie to nie obchodzi. Spała. – Więc zasnęła obok ciebie, a gdy się rano obudziła, ciebie już nie było i nawet nie wie dlaczego. – I tak zostanie. Mówię panu, ten sen był z innego świata, z innego wymiaru, z piekła. – Halston, musimy zakończyć na dzisiaj. Czas dobiegł końca. Ale z pewnością trzeba będzie nad tym popracować. Chodzi mi o twój stosunek do kobiet – kochasz się z kobietą, śnisz o kocie, który symbolizuje niebezpieczeństwo i karę, a potem zostawiasz ją bez słowa wyjaśnienia. Następna sprawa – piersi – obietnica pożywienia, ale zamiast mleka tryska z nich trucizna. Powiedz mi, czy nadal chcesz przerwać terapię? – To oczywiste nawet dla mnie, że pozostaje jeszcze wiele do zrobienia. Ma pan czas w przyszłym tygodniu? – Tak. I dobrze ci dzisiaj poszło. Bardzo się cieszę, że zaufałeś mi na tyle, aby przypomnieć sobie to ważne i przerażające wydarzenie i mi o nim opowiedzieć. Dwie godziny później, idąc do wietnamskiej restauracji, w której często jadał obiad, Ernest rozmyślał o dzisiejszej sesji z Halstonem. Ogólnie rzecz biorąc, był zadowolony ze sposobu, w jaki zareagował na jego decyzję o zakończeniu terapii. Mimo zbyt dużej liczby pacjentów miałby do siebie pretensję, gdyby pozwolił mu odejść. Halston przypomniał sobie dzisiaj coś bardzo ważnego i Ernest wiedział, że się to udało dzięki jego metodycznemu, spokojnemu i troskliwemu podejściu do pacjenta. „To zastanawiające – pomyślał Ernest – im bardziej doświadczonym jestem terapeutą, tym mniej pacjentów rezygnuje przed końcem terapii”. Jako młody terapeuta traktował każde takie przedwczesne rozstanie jako osobistą porażkę, podważenie jego umiejętności czy wręcz zniewagę. Był wdzięczny Marshalowi, swojemu superwizorowi, który nauczył go, że dopóki będzie tak myślał, nigdy nie stanie się dobrym terapeutą. Jeśli terapeuta traktuje decyzję pacjenta zbyt osobiście, jeśli potrzebuje, aby pacjent kontynuował terapię, to jego praca staje się nieskuteczna, ponieważ zaczyna się podlizywać, spełniać

zachcianki pacjenta, mówić mu to, co ten chce usłyszeć, a wszystko po to, aby przyszedł na kolejną wizytę.   Był zadowolony, że udało mu się wesprzeć i pochwalić Halstona, zamiast podważać autentyczność jego dramatycznych doświadczeń z Artemidą. Nie był pewien, jak zinterpretować to, co dziś usłyszał. Oczywiście znane mu były przypadki nagłego odzyskania utraconej pamięci, ale podczas pracy klinicznej miał z tym zjawiskiem niewiele do czynienia. Jest to dość częste zjawisko w pourazowych zaburzeniach stresowych 28 oraz motyw terapii z upodobaniem pokazywany przez Hollywood. Jednak zarówno zadowolenie z samego siebie, jak i cieplejsze uczucia w stosunku do Halstona szybko ustąpiły trosce o Artemidę. Im więcej o tym myślał, tym bardziej był zły na Halstona za jego zachowanie wobec niej. Trzeba być potworem, żeby pójść do kobiety, kochać się z nią, i to w jaki sposób, a potem odejść bez słowa wyjaśnienia, bez listu, bez telefonu. Aż trudno w to uwierzyć. Całym sercem był z Artemidą. Dobrze wiedział, jak się musiała poczuć. Kiedyś, piętnaście lat temu, umówił się na weekend z Myrną, swoją dawną dziewczyną, w jednym z nowojorskich hoteli. Spędzili razem cudowną noc, a przynajmniej tak mu się wydawało. Rano wyszedł na krótkie spotkanie, a kiedy wrócił z ogromnym bukietem kwiatów, jej już nie było. Żadnego śladu. Spakowała walizki i odeszła bez słowa. Nie odpowiadała również na jego późniejsze listy ani na telefony. Żadnego wyjaśnienia. Nic. Był załamany. Przebyta psychoterapia dużo mu dała, ale nawet teraz, po tylu latach, wspomnienie tamtych zdarzeń wywoływało cierpienie i ból. Najbardziej ze wszystkiego nie znosił nie wiedzieć. A Halston? Biedna Artemida: tyle mu z siebie dała, podjęła takie ryzyko i została tak nikczemnie potraktowana. Przez kilka następnych dni myślał czasami o Halstonie, ale znacznie częściej zatrzymywał się myślą przy Artemidzie. Wyobrażał ją sobie jako boginię – piękną, szczodrą, opiekuńczą i okrutnie zranioną. Była kobietą godną szacunku, czci i uwielbienia. Skrzywdzenie takiej kobiety wydawało mu się czymś nieludzkim. Jakże musi być zrozpaczona, nie wiedząc, co się stało! Ileż razy musiała przeżywać w myślach tamten wieczór, próbując zrozumieć, co takiego zrobiła lub powiedziała, że Halston od niej uciekł. Ernest wiedział, że byłby w stanie jej pomóc. Poza Halstonem tylko on znał prawdę o tamtej nocy. Świetnie zdawał sobie sprawę, że lubi wyobrażać sobie, jak ratuje kobiety z opresji. Jego analityk Oliye Smith i superwizor Marshal Strider stale zwracali mu na to uwagę. Fantazje te zaważyły zarówno na jego życiu prywatnym – w związkach z kobietami często nie dostrzegał sygnałów ostrzegawczych, świadczących o ewidentnym niedopasowaniu – jak i na pracy terapeuty, w której aż nadto angażował się w pomoc pacjentkom. Naturalnie, rozmyślając o pośpieszeniu na pomoc Artemidzie, Ernest przypomniał sobie słowa swoich nauczycieli. Do pewnego stopnia zgadzał się z ich opiniami. Ale gdzieś w głębi duszy był przekonany, że osobiste zaangażowanie w sprawy pacjentów czyni go lepszym człowiekiem i terapeutą. Niewątpliwie kobiety należy chronić. To ewolucyjny truizm, genetycznie uwarunkowana strategia przetrwania gatunku.

Jakiż był zdruzgotany, kiedy dawno temu, na zajęciach z anatomii porównawczej, okazało się, że kotka, której robił sekcję, była w ciąży i nosiła płody pięciu malutkich kotków. Nie znosił również kawioru, który pozyskiwano, patrosząc ciężarną samiczkę jesiotra. Wzdrygał się na samą myśl o eksterminacyjnej polityce nazistów, którzy postawili sobie za cel wymordowanie wszystkich kobiet i mężczyzn żydowskiego pochodzenia. Tak więc Ernest nie wątpił nigdy w konieczność przekonania Halstona, że powinien naprawić wyrządzoną krzywdę. – Pomyśl, jak ona musiała się czuć – uporczywie powtarzał Halstonowi na każdej kolejnej sesji. Na co ten z irytacją odpowiadał: – Doktorze, to   ja jestem pacjentem, a nie ona. Próbował także przekazać mu mądrość ósmego i dziewiątego kroku z programu Dwunastu Kroków: Sporządź listę wszystkich osób,  które skrzywdziłeś, i jeśli to możliwe, postaraj się osobiście naprawić szkody. Jednak żadne argumenty nie były w stanie przekonać Halstona do zmiany postępowania. Wydawał się człowiekiem bezdusznym i skoncentrowanym wyłącznie na sobie. Raz nawet skrytykował miękkie serce Ernesta. – Czy pan przypadkiem nie wyolbrzymia znaczenia przygody na jedną noc? To jej styl życia. Nie jestem pierwszym nieznajomym, którego u siebie gościła, i prawdopodobnie nie ostatnim. Zapewniam  pana, doktorze, ta kobieta potrafi o siebie zadbać. Ernest zastanawiał się, czy upór Halstona nie wynika z czystej złośliwości. Może wyczuł jego nadmierne zaangażowanie i celowo odrzucał wszystkie rady i wskazówki. Po pewnym czasie zdał sobie  sprawę, że po pierwsze, Halston nigdy nie zadośćuczyni krzywdzie wyrządzonej Artemidzie, a po drugie, że on będzie musiał to zrobić za niego. Co ciekawe, mimo nawału zajęć nie miał nic przeciwko owej dodatkowej pracy. Stało się to dla niego niemal moralnym nakazem, obowiązkiem, który musiał spełnić. A co jeszcze dziwniejsze, choć zazwyczaj aż do przesady przyglądał się motywom wszystkich swoich decyzji, tym razem wcale się o to nie troszczył. Był natomiast w pełni świadomy, że jego misja jest dość niekonwencjonalna, żeby nie powiedzieć – nielegalna. Jaki inny terapeuta wziąłby się do naprawiania błędów swoich pacjentów?   Mimo że zdawał sobie sprawę, iż jego plan wymaga absolutnej dyskrecji i delikatności, jego pierwsze działania były niezdarne i aż nadto oczywiste. – Halston, opowiedz mi po raz ostatni o twoim spotkaniu z Artemidą, o tym, co cię z nią łączyło. – O nie, znowu? Już mówiłem, byłem w kawiarni i wtedy… – Nie, spróbuj przedstawić tę scenę dokładnie, opisz kawiarnię, gdzie to było, o której? – W Mill Valley, około ósmej rano, w kawiarni połączonej z księgarnią – to jeden z tych oryginalnych kalifornijskich wynalazków. – Pamiętasz nazwę? – ponaglił Ernest, gdy Halston zamilkł. – Opisz wasze spotkanie. – Doktorze, nie rozumiem. Po co te wszystkie pytania?

– Zaufaj mi. Odmalowanie tej sceny tak szczegółowo, jak tylko potrafisz, pomoże ci przywołać emocje, które wtedy odczuwałeś. W odpowiedzi na stwierdzenie Halstona, że nie ma zamiaru przypominać sobie żadnych emocji, Ernest zwrócił mu uwagę, że rozwój empatii stanowi pierwszy krok do poprawy jego stosunków z kobietami. Tak więc przywołanie tamtego doświadczenia i uświadomienie sobie, co Artemida mogła wtedy odczuwać, będzie bardzo dobrym ćwiczeniem. Trochę to naciągane – pomyślał Ernest – ale ujdzie. Halston opisał więc po raz kolejny wydarzenia tamtego dnia, co jednak niewiele pomogło Ernestowi. Kawiarnia nazywała się Book Depot, a Artemida była miłośniczką literatury, co mogło stanowić cenną wskazówkę. Powiedziała Halstonowi, że właśnie czyta ponownie pisarzy niemieckich – Manna, Kleista, Bölla – a tamtego dnia kupiła nowe tłumaczenie Człowieka bez właściwości Roberta Musila. Z powodu coraz większej podejrzliwości Halstona Ernest przestał go dalej indagować, bojąc się, że za moment pacjent zapyta go wprost, czy chce adres i telefon Artemidy. Rzecz jasna, o to dokładnie mu chodziło i zaoszczędziłoby to wiele czasu. Ale i tak zdobył już dość informacji, aby rozpocząć poszukiwania. Parę dni później, wczesnym rankiem, Ernest pojechał do Mill Valley do kawiarni Book Depot. Rozejrzał się po długiej i wąskiej księgarni, niegdyś stacji kolejowej, i przylegającej do niej przyjemnej kawiarni z kilkunastoma wystawionymi na poranne słońce stolikami. Nie widząc żadnej kobiety, która odpowiadałyby opisowi Halstona, podszedł do kontuaru zamówić pełnoziarnistą bułkę. – Bułka z…? – zapytała mocno umalowana kelnerka. Spojrzał na menu. Nie było w nim awokado. Czyżby Halston zmyślał? W końcu zdecydował się na kanapkę z kremowym serkiem ziołowym, ogórkiem i kiełkami. Usiadł przy stoliku i zobaczył, jak wchodzi. Luźna bluzka w kwiatki, długa spódnica w jego ulubionym kolorze śliwki, wisiorki, łańcuszki i cała reszta: to musiała być Artemida. Była ładniejsza, niż sobie wyobrażał. Halston nie wspomniał, a może w ogóle nie zwrócił uwagi, że miała lśniące jasne włosy, które zebrała w kok i upięła z tyłu głowy klamrą z szylkretu. Przeszedł go dreszcz. Wszystkie urocze wiedeńskie ciotki – obiekty jego młodzieńczych fantazji erotycznych – nosiły włosy upięte właśnie w ten sposób. Obejrzał ją dokładnie, gdy zamawiała i płaciła za jedzenie. Co za kobieta – cudowna w każdym calu. Przenikliwe turkusowe oczy, wydatne usta, uroczy dołeczek na brodzie, jakieś metr sześćdziesiąt wzrostu, podniecające, giętkie ciało, idealne proporcje. Nadeszła chwila, której Ernest obawiał się najbardziej. Jak zacząć rozmowę? Wyjął kupionego poprzedniego dnia   Wybrańca Manna i położył go na stole, tak aby można było zobaczyć tytuł. Może to ją zainteresuje, oczywiście pod warunkiem że wybierze stolik gdzieś w pobliżu. Rozejrzał się nerwowo po niemal pustej kawiarni.   Dookoła mnóstwo wolnych stolików. Skinął głową, gdy przechodziła, a ona odpowiedziała tym samym. I wtedy stała się rzecz zadziwiająca – parę sekund później wróciła. – Och, Wybraniec – zauważyła ze zdziwieniem. – Cóż za niespodzianka.

Udało się! – pomyślał, zastanawiając się, jak wykorzystać ów niespodziewany sukces. – Słucham? – wymamrotał. Był w szoku – w szoku, jakiego doznaje zrezygnowany wędkarz, który nagle poczuje szarpnięcie wędki. Próbował sposobu „na książkę” niezliczoną ilość razy, ale zawsze bezskutecznie. – Ta książka… – zaczęła – czytałam ją wiele razy, ale nigdy nie spotkałam nikogo, kto by też ją czytał. – Tak? Mnie się podoba, wracam do niej co kilka lat. Lubię też opowiadania Manna, a obecnie zamierzam przypomnieć sobie wszystkie jego książki. Ta jest pierwsza. – Właśnie przeczytałam powtórnie Zamienione głowy – powiedziała Artemida. – A co jest dalej na pańskiej liście? – Zaczynam od tych, które lubię najbardziej. Następna będzie tetralogia Józef i jego bracia, a potem  może Feliks Krull. Ale – uniósł się z miejsca – może pani usiądzie? – A ostatnia? – zapytała Artemida, kładąc na stole bułkę i siadając naprzeciw Ernesta. – Czarodziejska góra – odpowiedział, próbując ukryć niepewność i zastanawiając się, jak dalej rozegrać rozmowę. – Nie wytrzymała próby czasu. Nużą mnie te nieustające dywagacje Settembriniego. Również na końcu listy umieściłem Doktora Faustusa, te kwestie muzykologiczne są jak na mój gust zbyt techniczne i po prostu nudne. – Całkowicie się z panem zgadzam – powiedziała Artemida, sięgając po torebkę i wyjmując z niej dojrzałe awokado i kilka plastikowych paczuszek z kiełkami – chociaż zawsze fascynowało mnie powiązanie pomiędzy Nietzschem a Leyerkfihnem. – Och, przepraszam. Zagadałem się i zapomniałem się przedstawić. Jestem Ernest Lash. – Artemida – powiedziała, obierając awokado. Rozsmarowała połowę na bułce i posypała wszystko kiełkami. – Artemida… urocze imię. Robi się coraz cieplej. Może przeniesiemy się do stolika na zewnątrz i przyłączymy się do twojego bliźniaka? – Ernest dobrze przygotował się do spotkania. – Bliźniaka? – zastanawiała się Artemida, gdy wychodzili do ogródka. – Mojego bliźniaka? Ach, Apollina! Złota poświata brata Apollina. Jesteś niezwykły, całe życie noszę to imię, a jesteś pierwszym człowiekiem, który to powiedział. – Muszę ci się do czegoś przyznać. Całkiem możliwe, że odłożę na jakiś czas Manna na rzecz  nowego tłumaczenia Człowieka bez właściwości Musila. – Cóż za zbieg okoliczności – otworzyła szerzej oczy – właśnie to czytam. Sięgnęła do torebki i wyjęła książkę. – Jest świetna. Nie spuszczała z niego wzroku. Jej spojrzenie było tak intensywne, że poczuł się skrępowany i co chwila wycierał wąsy, aby nie został na nich żaden okruszek. – Lubię Marin, ale na ogół niełatwo spotkać tu interesującego rozmówcę – powiedziała, proponując mu plasterek awokado. – Ostatnim razem, kiedy rozmawiałam o tej książce, byłam z kimś, kto nigdy nie słyszał o Musilu.

– Cóż, nie wszyscy dorośli do Musila. – „To przerażające – pomyślał Ernest – że istota tak niesamowita jak Artemida była skazana na towarzystwo tego nudziarza Halstona”. W ciągu następnych trzech godzin gładko przeszli przez zawiłości dzieł Heinricha Bölla, Güntera Grassa i Heinricha von Kleista. Ernest spojrzał na zegarek. Dochodziło południe. „Niezwykła kobieta!” – pomyślał. Odwołał przedpołudniowe spotkania, ale począwszy od pierwszej, miał pięć wizyt jedna za drugą. Czas uciekał, pora wracać do rzeczywistości. – Zaraz muszę iść – powiedział. – Bardzo chętnie zostałbym tu jeszcze, ale pacjenci czekają. Nawet nie wiesz, jak miło mi się z tobą rozmawiało. Bardzo tego teraz potrzebowałem. – Dlaczego? – Nie układało mi się ostatnio. – Westchnął, mając nadzieję, że opowieść, którą sobie kilka razy  przepowiedział ostatniej nocy, zabrzmi wiarygodnie. – Jakieś dwa tygodnie temu umówiłem się z dawną narzeczoną. Nie widzieliśmy się od wielu lat, ale spędziliśmy razem uroczą noc. Przynajmniej tak mi się wydawało. Rano, kiedy się obudziłem, jej już nie było. Ani śladu. Po prostu znikła. Od tego czasu zupełnie nie mogę się pozbierać. – To okropne! – Artemida była bardziej przejęta, niż oczekiwał. – To był ktoś ważny? Miałeś nadzieję, że znowu będziecie razem? – Chyba nie. – Ernest pomyślał o Halstonie i o tym, co ona do niego czuła. – Nie o to chodzi. Ona była, jak by to ująć, raczej przyjaciółką, kochanką. Nie tęsknię za nią. Najbardziej boli mnie niewiedza. Czy w jakiś sposób ją uraziłem? Czy coś nie tak powiedziałem? Byłem kiepski w łóżku? A może we mnie jest coś takiego, że kobiety ode mnie uciekają? Wiesz, co mam na myśli. Nie jest mi lekko z tym wszystkim. – Doskonale cię rozumiem – rzekła, kiwając głową ze zrozumieniem. – Mnie też się coś podobnego nie tak dawno przydarzyło. – Naprawdę? Zadziwiające, jak wiele mamy ze sobą wspólnego. Może powinniśmy spróbować pomóc sobie nawzajem? Co myślisz o dokończeniu tej rozmowy, powiedzmy, dzisiaj wieczorem przy kolacji? – Dobrze, ale nie w restauracji. Mam ochotę coś ugotować. Wczoraj nazbierałam pięknych kurek i chcę z nich zrobić potrawkę po węgiersku. Przyjdziesz? Jeszcze nigdy wizyty się tak nie wlokły. Nie mógł myśleć o niczym innym oprócz Artemidy. Był nią oczarowany. Wielokrotnie upominał sam siebie: „Skup się! Uważaj! Zapracuj na swoje honorarium! Przestań o niej myśleć”. Nic z tego jednak nie wychodziło. Zdążyła się już zadomowić w jego mózgu i nie miała zamiaru się stamtąd wyprowadzać. Było w niej coś niesamowitego i pociągającego, co przywodziło mu na myśl nieśmiertelną i urokliwą afrykańską królową z książki Haggarda Ona. Uświadomił sobie, że myśli o niej bardziej dlatego, iż mu się podoba niż z chęci ulżenia jej cierpieniom psychicznym. Przywołał się do porządku: „Co robisz? Co jest dla ciebie najważniejsze? Cała ta historia jest dość ryzykowna, nawet bez wdawania się w przygody seksualne. Zachowałeś się

wystarczająco nieostrożnie, wyciągając od Halstona informacje na temat Artemidy i umawiając się z nią na kolację. Zaczynasz przesadzać, postępujesz nieetycznie i nieprofesjonalnie. Uważaj!”. „Wysoki sądzie – wyobraził sobie głos swojego superwizora, przemawiającego w sądzie w charakterze świadka. – Doktor Lash jest dobrym i etycznym terapeutą, chyba że zdarza mu się myśleć główką zamiast głową”. „Nie, nie! – zaprotestował Ernest. – Nie robię nic nieetycznego. To akt miłosierdzia. Halston, mój pacjent, głęboko zranił pewną osobę, więc to całkowicie naturalne, że pragnę jej to jakoś wynagrodzić. Tylko ja mogę się uporać z tym problemem szybko i skutecznie”. Mały górski domek Artemidy wyglądał jak z piernika. Otoczony gęstym rzędem wysokich jałowców, bardziej pasował do niemieckiego Schwarzwaldu niż do regionu Marin. Powitała go szklanką świeżo wyciśniętego soku z granatów, przepraszając, że nie ma w domu alkoholu. – Strefa wolna od używek – powiedziała i zaraz dodała: – Z wyjątkiem świętego ziela, gandzi. Jak tylko usiadł na haftowanej, wspartej na filigranowych szarobrązowych nóżkach kanapie w stylu Ludwika XVI, podjął temat porzucenia. Ale mimo że użył wszelkich sposobów, aby skłonić ją do zwierzeń, szybko zrozumiał, że to zdarzenie nie było dla niej aż tak traumatyczne, jak sobie wyobrażał. Tak, przyznała, przeżyła podobne doświadczenie i też nie było jej łatwo. Chociaż nie było ono aż tak bolesne, jak twierdziła wcześniej – chciała po prostu być miła. Myślała, że wspominając o porzuceniu  przez mężczyznę, pomoże otworzyć się Ernestowi. Jednak mimo że zostawił ją bez słowa wyjaśnienia, nie była z tego powodu jakoś szczególnie wstrząśnięta. Co więcej, jest przekonana, że to on ma problem, a nie ona. Ernest popatrzył na nią ze zdziwieniem – ta kobieta była silniejsza psychicznie, niż przypuszczał. Rozluźnił się, przestał być terapeutą i postanowił cieszyć się resztą wieczoru. Entuzjastyczna opowieść Halstona przygotowała go na wydarzenia, które miały nastąpić. Jednak szybko stało się jasne, że Halston nie docenił niezwykłości swojej przygody. Rozmowa z Artemidą była  zachwycająca, a wspaniała potrawka stanowiła zapowiedź jeszcze wspanialszego wieczoru. Podejrzewając, że dziwne doświadczenia Halstona zostały wywołane narkotykiem, Ernest odmówił poobiedniej marihuany, którą zaoferowała mu Artemida. Ale nawet bez tego poczuł, że dzieje się z nim coś dziwnego i trudnego do opisania. Już podczas obiadu ogarnęło go błogie ciepło, które zaczęło rozlewać się po całym ciele. Ogarnęły go miłe wspomnienia z przeszłości. Zapach   kichel, matczynego ciasta, w niedzielne poranki; uczucie ciepła trwające przez pierwszych kilka sekund po zmoczeniu łóżka; pierwszy pocałunek; pierwszy orgazm o sile wystrzału, gdy masturbował się w wannie, wyobrażając sobie, że rozbiera ciotkę Harriet; ciastka karmelowe z lodami; stan nieważkości podczas przejażdżki kolejką górską w wesołym miasteczku; ruch zasłoniętej przez gońca królowej i słowa wypowiedziane do ojca: „Szach–mat”. Uczucie heimlichkeit – przyjemnego rodzinnego ciepła – było tak wszechogarniające, że przez chwilę stracił orientację, gdzie się znajduje. – Chcesz iść na górę do sypialni? – miękki głos Artemidy wyrwał go z krainy marzeń. Co się z nim

dzieje? „Może to wina grzybków? – pomyślał. – Czy chcę iść do sypialni? Poszedłbym za nią wszędzie. Nigdy nie czułem tak silnego pożądania. A może to ani trawka, ani grzybki, tylko jej feromony?”. Kiedy znaleźli się w łóżku, zaczęła lizać każdy skrawek jego skóry, rozpalając jego ciało do czerwoności. Każde muśnięcie jej języka potęgowało rozkosz, aż do wybuchu – nie jakiegoś byle wystrzału jak za szczenięcych lat, ale prawdziwej eksplozji. W krótkim przebłysku świadomości zauważył leżącą obok Artemidę. Tak bardzo się zatracił we własnej przyjemności, że zupełnie nie zadbał o to, aby jej było równie przyjemnie. Wyciągnął ku niej rękę i poczuł, że jej policzki są mokre od łez. Potem zapadł w głęboki jak nigdy sen. Jakiś czas później obudził go odgłos skrobania. Z początku nic nie widział, w pokoju panowała absolutna ciemność. Wiedział jednak, że coś jest nie w porządku, bardzo nie w porządku. W miarę jak ciemność ustępowała, pokój zalewało upiorne zielone światło. Z walącym sercem wstał z łóżka, włożył spodnie i podbiegł do okna, żeby sprawdzić, co tak skrobie. Ale zobaczył tylko odbicie swojej twarzy w szybie. Odwrócił się, żeby obudzić Artemidę, lecz jej nie było. Skrobanie i drapanie stawało się coraz głośniejsze. Nagle usłyszał nieziemskie miiiaaaauuuu, jakby miauczało tysiąc kotów naraz. Pokój zaczął coraz bardziej drżeć, a skrobanie stało się jeszcze donośniejsze i gwałtowniejsze. Usłyszał odgłos uderzających o ziemię kamyczków, później kamieni, których musiała spaść cała lawina. Dźwięk zdawał się dochodzić zza ściany sypialni. Ostrożnie podszedł do ściany i zobaczył, że pojawiają się na niej pęknięcia i zaczyna odłazić tynk, który układa się grubą warstwą na dywanie. Wkrótce miał przed sobą gołe ściany i nagle ujrzał, jak ścianę przebija olbrzymia kocia łapa. Widział już wystarczająco dużo. Chwytając koszulę, pobiegł w kierunku schodów. Ale nie było schodów, ścian, domu. Przed nim rozpościerała się czarna przestrzeń. Zaczął biec i wkrótce znalazł się w wysokim iglastym lesie. Usłyszał za sobą przerażający ryk, odwrócił się i ujrzał ogromnego,  przypominającego lwa, tylko znacznie większego czarno-białego kota z ognistoczerwonymi oczami. Był rozmiaru niedźwiedzia z ostrymi jak szabla kłami tygrysa. Ernest biegł coraz szybciej, prawie leciał, ale dudnienie kocich łap na pokrytej świerkowym igliwiem ziemi stawało się coraz bliższe i głośniejsze. Zobaczył jezioro i pobiegł w jego kierunku. „Koty nie lubią wody” – pomyślał Ernest i wszedł do jeziora. Z zasnutego mgłą środka jeziora dochodził odgłos spadającej wody. Zobaczył ją. Artemida stała  nieruchomo pośrodku jeziora. Jedną rękę miała uniesioną, jak Statua Wolności, drugą trzymała na ogromnej piersi, z której wydobywał się strumień wody lub mleka. Jednak gdy podszedł bliżej, zauważył, że to nie było mleko, ale fluorescencyjna zielona substancja. A postać pośrodku nie była Artemidą, lecz metalowym robotem. W jeziorze nie było zaś wody, tylko kwas, który wyżerał mu nogi. Otworzył usta i usiłował krzyknąć: „Mamo! Mamo! Pomóż mi, mamo!”, ale nie wydobył z siebie żadnego dźwięku. Następną rzeczą, jaką pamiętał, było to, jak znalazł się na wpół ubrany w swoim samochodzie, przyciskał pedał gazu do deski i mknął szosą jak najdalej od domu Artemidy.

Próbował ogarnąć umysłem to, co mu się przydarzyło, lecz strach uniemożliwiał logiczne myślenie. Ileż to razy instruował swoich pacjentów i studentów, że moment kryzysu oznacza nie tylko niebezpieczeństwo, ale również otwiera nowe możliwości. Ileż razy powtarzał, że lęk jest drogowskazem prowadzącym do wnętrza i do mądrości. Że spośród wszystkich snów właśnie koszmary są najbardziej pouczające. Wchodząc do mieszkania, Ernest nie sięgnął jednak po notes, żeby zapisać sen, ale  skierował kroki wprost do gabinetu, gdzie trzymał promocyjne opakowanie ativanu, silnego środka uspokajającego. Jednak tej nocy tabletki nie przyniosły mu ani ulgi, ani snu. Rano odwołał wszystkie zaplanowane na ten dzień wizyty, przenosząc te najpilniejsze na następny wieczór. Przedpołudnie spędził przy telefonie, opowiadając o swoim doświadczeniu przyjaciołom, i po jakichś dwudziestu czterech godzinach drżenie i ucisk w klatce piersiowej zaczęły ustępować. Rozmowy z przyjaciółmi i wyznanie prawdy bardzo mu pomogły, mimo iż żaden z rozmówców nie był w stanie pojąć, co się właściwie stało. Nawet Paul, jego najbliższy przyjaciel od czasów studiów, nie rozumiał go: próbował go przekonać, że koszmar był w rzeczywistości dobrodziejstwem, przestrogą przed zbyt łatwym wykorzystywaniem swej pozycji zawodowej. Ernest bronił się zaciekle: – Paul, pamiętaj, że Artemida nie jest przyjaciółką mojego pacjenta. Nie wykorzystałem go do znalezienia sobie kobiety. Poza tym działałem w dobrej intencji. Szukałem jej nie po to, żeby się z nią przespać, ale by naprawić krzywdę wyrządzoną przez mojego pacjenta. Po prostu w pewnym momencie nie można było powstrzymać dalszego biegu wydarzeń. – Erneście, sędziowie przysięgli tego nie kupią – odpowiedział ponuro Paul. – Zgniotą cię na miazgę. Superwizor Ernesta, Marshal, uraczył go fragmentem pouczającego wykładu, który rutynowo  wygłaszał do swoich podopiecznych. – Nawet jeśli nie robisz nic złego, nie dopuszczaj do sytuacji, w której mógłby się pojawić choćby cień podejrzenia pod twoim adresem.   Żałował, że zadzwonił do Marshala. Przemowa na temat zawodowej ostrożności nie zrobiła na nim żadnego wrażenia; przeciwnie, uważał, że to niedopuszczalne kazać komuś siedzieć cicho, żeby uniknąć fałszywych pomówień. W końcu postanowił, że nie będzie się przejmował radami przyjaciół. Wszyscy oni drżeli przed możliwością oskarżenia o nieetyczne postępowanie i dbali wyłącznie o nieskazitelność własnego imienia. Wbrew ich opinii Ernest był wewnętrznie przekonany, że nie zrobił nic złego. Po dwudziestoczterogodzinnym odpoczynku doszedł do siebie na tyle, że zaczął przyjmować pacjentów, a cztery dni później przyszedł do niego Halston z zamiarem ostatecznego zakończenia terapii. Ernest wiedział, że zawalił terapię Halstona, który z pewnością wyczuł jego negatywne nastawienie do siebie. Jednak żal Ernesta po nieudanej terapii był krótki, ponieważ w chwilę po pożegnaniu Halstona uderzyła go inna myśl – w ciągu ostatnich siedemdziesięciu dwóch godzin, od czasu telefonów do Paula i Marshala, zupełnie zapomniał o istnieniu Artemidy! Ich wspólne śniadanie i to wszystko, co po nim

nastąpiło! Ani razu o niej nie pomyślał! „Boże – uświadomił sobie z przerażeniem – zachowałem się dokładnie w taki sam godny pożałowania sposób jak Halston. Zostawiłem ją bez słowa wyjaśnienia i nawet nie zadzwoniłem”. Przez resztę tego dnia i cały następny doświadczał niezwykłego uczucia – gdy tylko zaczynał myśleć o Artemidzie, jego myśli zbaczały na inny temat i zupełnie nie mógł się na niej skoncentrować. Pod wieczór postanowił do niej zadzwonić. Z trudem zmusił się do wykręcenia jej numeru telefonu. – Ernest, to naprawdę ty? – Oczywiście, że ja. Wiem, że dzwonię za późno, o parę dni za późno, ale to ja – zamilkł na chwilę. Spodziewał się, że będzie zła i był zaskoczony uprzejmym tonem jej głosu. – Wydajesz się zdziwiona – dodał. – Jestem bardzo zdziwiona. Nie myślałam, że jeszcze usłyszę twój głos. – Musimy się spotkać. Wydarzyło się tyle rzeczy, że wręcz trudno w nie uwierzyć. Mamy wiele do zrobienia. Jestem ci winien wyjaśnienia i przeprosiny, które, mam nadzieję, przyjmiesz. – Oczywiście, że się spotkamy. Ale pod jednym warunkiem. Żadnych przeprosin i wyjaśnień, to do niczego niepotrzebne. – Obiad jutro? O ósmej? – W porządku. Przygotuję coś. – Nie. – Ernest znów nabrał podejrzeń co do potrawki z kurek. – Teraz moja kolej. Przyjechał do Artemidy obładowany daniami na wynos z Nanking, najbrzydszego lokalu w San Francisco, ale za to oferującego najlepsze chińskie jedzenie. Ostrożnie kładł na stole pojemniki z jedzeniem, wyjaśniając Artemidzie, co zawiera każdy z nich. Był niepocieszony, gdy mu powiedziała, że jest weganką   29 , więc nie spróbuje większości jego potraw, w tym kurczaka w sałacie i wołowiny w sosie z pięciu grzybów. Dzięki Bogu, pomyślał Ernest, za ryż, duszony groszek i wegetariańskie pierogi! – Musimy porozmawiać. Wiesz, na ogół staram się mówić o tym, co mi leży na sercu – powiedział, sadowiąc się przy stole. – Moi przyjaciele twierdzą, że jestem szczery aż do bólu, więc uważaj… – Pamiętaj o moich warunkach. – Położyła mu rękę na ramieniu. – Żadnych przeprosin i wyjaśnień. – Nie jestem pewien, czy mogę przyjąć twoje warunki. Jak już mówiłem ci tamtej nocy, traktuję swój zawód terapeuty bardzo poważnie. To część mojego życia i nie potrafię tego tak po prostu wyłączyć. Dlatego jestem zdruzgotany ogromem krzywdy, jaką ci wyrządziłem. Zachowałem się nieludzko. Kochaliśmy się, to było takie piękne, piękniejsze, niż mogłem sobie wyobrazić, a ja cię zostawiłem bez słowa wyjaśnienia – to niewybaczalne, czy mówiąc wprost, nieludzkie. Moja bezmyślność musiała cię drogo kosztować. Pewnie się zastanawiałaś, co ze mnie za człowiek, że potraktowałem cię tak okrutnie. – Już ci mówiłam, nie przejmuję się takimi rzeczami. Oczywiście, byłam zawiedziona, ale rozumiem ciebie, Erneście.   Wiem, dlaczego zostawiłeś mnie tamtej nocy. – Naprawdę wiesz? – zapytał żartobliwie, napawając się urokiem jej naiwności. – Myślę, że wiesz

dużo mniej o tamtej nocy, niż ci się wydaje. – A ja jestem pewna, że wiem dużo więcej, niż myślisz – odpowiedziała z naciskiem. – Artemido, nawet nie jesteś w stanie sobie wyobrazić, co mi się przydarzyło tamtej nocy. Jakim sposobem? Wyszedłem od ciebie z powodu snu – strasznego, ale bardzo osobistego. Co możesz o tym wiedzieć? – Wiem wszystko, Erneście. Wiem o kocie, o trującej wodzie i postaci stojącej pośrodku jeziora. – Przerażasz mnie, Artemido! To był mój sen. Sny są najbardziej prywatną i intymną sferą każdego człowieka. Skąd wiesz o moim śnie? Artemida siedziała w milczeniu ze spuszczoną głową. – Ciśnie mi się na usta tyle pytań. Siła uczuć tamtego wieczoru, rozlewająca się po moim ciele fala ciepła i narastające pożądanie. Nie ujmując nic twoim wdziękom, to pożądanie było nienaturalnie silne.  Czy w grę wchodzi chemia? Dodałaś coś do potrawki? Jeszcze niżej pochyliła głowę. – A kiedy byliśmy w łóżku, dotknąłem twojego policzka. Dlaczego płakałaś? Czułem się cudownie i myślałem, że ty też. Skąd więc ból i łzy? – Nie płakałam nad sobą, ale nad tobą. I nie z powodu tego, co się stało między nami – ja też czułam się cudownie – ale z powodu tego, co miało stać się z tobą.   – Z powodu tego, co miało się stać? Czy ja zwariowałem? To brzmi coraz bardziej niedorzecznie. Powiedz mi wreszcie prawdę! – Nie sądzę, żeby prawda cię usatysfakcjonowała, Erneście. – Spróbuj. Zaufaj mi. Artemida wstała, wyszła z pokoju, aby za chwilę wrócić z oprawionym w cielęcą skórę albumem, z którego wyjęła kilka starych pożółkłych kartek. – Prawda? Prawda jest tutaj – powiedziała, trzymając kartki – w tym liście, który moja babka napisała wiele lat temu do mojej matki, Magdy. To list z 13 czerwca 1931 roku, przeczytać ci? Skinął głową. I słuchał opowieści w blasku świec, a intensywny zapach czekających na stole chińskich potraw rozchodził się po całym domu. Do Magdy, mojej ukochanej córki, w dniu siedemnastych urodzin, z nadzieją, że wiadomość ta nie przychodzi ani za późno, ani zbyt wcześnie. Nadszedł czas, abyś poznała odpowiedź na parę ważnych w twoim życiu pytań. Skąd pochodzimy? Dlaczego tyle razy się przeprowadzałyśmy? Kto jest twoim ojcem? Gdzie on jest? Dlaczego nie mogłaś ze mną mieszkać? Musisz poznać tę rodzinną historię i w odpowiednim czasie przekazać ją swoim córkom. Dorastałam w Ujepest niedaleko Budapesztu. Mój ojciec, a twój dziadek, Janos, pracował w fabryce autobusów. Kiedy miałam siedemnaście lat, przeprowadziłam się do Budapesztu. Zrobiłam to z kilku powodów. Po pierwsze, w Budapeszcie łatwiej było o pracę dla młodej kobiety. Jednak główną przyczyną było to, aż wstyd powiedzieć, że mój ojciec był jak zwierzę żerujące na własnym dziecku. Wielokrotnie dobierał się do mnie, a ja byłam zbyt mała, żeby się bronić, aż w końcu, gdy miałam trzynaście lat, zgwałcił mnie. Moja matka  o wszystkim wiedziała, ale udawała, że nic nie widzi, i nie chciała mi pomóc. W Budapeszcie zamieszkałam u stryja Laszlo, brata ojca, i stryjenki Juliski, która załatwiła mi posadę pomocy kuchennej w domu, gdzie pracowała jako kucharka. Nauczyłam się gotować, a kilka lat później przejęłam posadę stryjenki, gdy ta zachorowała na gruźlicę. Po roku, kiedy stryjenka umarła, stryj zaczął zachowywać się jak ojciec i zażądał, żebym zajęła jej miejsce w łóżku. Nie mogłam tego wytrzymać i wyprowadziłam się. Wszędzie mężczyźni zachowywali się jak drapieżne zwierzęta. Wszyscy – służący, dostawcy, rzeźnik – gapili się na mnie, robili nieprzyzwoite uwagi, próbowali mnie dotknąć za każdym razem, gdy przechodziłam. Nawet mój pracodawca usiłował mi wepchnąć łapy pod spódnicę.

Przeprowadziłam się do centrum Budapesztu, nad Dunaj, i mieszkałam tam sama przez następnych dziesięć lat. Mężczyźni cały czas wodzili za mną wzrokiem i obłapiali mnie, gdziekolwiek poszłam, więc coraz bardziej izolowałam się od świata. Byłam niezamężna i żyłam w swoim małym, ale szczęśliwym świecie z kotką Cicą. I wtedy do mieszkania piętro wyżej wprowadził się prawdziwy potwór, pan Kovacs ze swoim kotem Mergesem. Merges po węgiersku znaczy „wściekły” [Artemida wymówiła to imię z węgierską intonacją –   Mare-gesz] i to imię pasowało do niego jak ulał. Było to paskudne, złośliwe biało-czarne kocisko, które terroryzowało moją Cicę. Biedaczka ciągle wracała do domu poraniona i zakrwawiona. Straciła oko i miała naderwane ucho. Natomiast Kovacs terroryzował mnie. W nocy barykadowałam przed nim drzwi i zamykałam okiennice, bo krążył wokół domu i próbował do mnie zajrzeć przez każdą najmniejszą szczelinkę. Ilekroć mijaliśmy się na korytarzu, przystawiał się do mnie, więc robiłam wszystko, żeby go nie spotkać. Byłam bezradna, nie mogłam się nikomu poskarżyć – Kovacs był sierżantem policji. Wulgarny, obleśny typ. Opowiem ci, jaki był. Pewnego razu pokonałam swoją dumę i poszłam poprosić go, aby trzymał Mergesa w domu chociaż godzinę dziennie, aby Cica mogła  bezpiecznie wyjść. – Mój kot nie robi nic złego – odpowiedział z szyderczym uśmiechem. – Ja i mój kot jesteśmy do siebie podobni; obaj pragniemy tego samego – słodkiej węgierskiej cipki. Owszem, zgodzi się trzymać Mergesa w domu, ale nie za darmo. A ceną byłam ja! Było źle, a kiedy Cica miała ruję, było jeszcze gorzej. Wtedy nie tylko Kovacs czatował pod moim oknem i pukał do drzwi, ale też Merges stawał się jeszcze bardziej agresywny i wściekły. Całe noce wył, piszczał, drapał w ścianę i rzucał się do mojego okna. I jakby Kovacs i Merges niedostatecznie zatruwali mi życie, Budapeszt opanowała plaga szczurów, które biegały po okolicy, plądrowały znajdujące się w piwnicy skrzynki z ziemniakami i marchewką i zagryzały okoliczne kurczaki. Pewnego dnia dozorca pomógł mi zastawić w piwnicy pułapkę na szczury. W nocy usłyszałam przeraźliwy skowyt. Zeszłam na dół ze świecą. Byłam przerażona. Co mam zrobić z tym szczurem lub szczurami, które złapały się w pułapkę? W bladym świetle świecy zobaczyłam klatkę, a z niej patrzył na mnie największy, najokropniejszy szczur, jakiego mogłam sobie wyobrazić w najgorszym koszmarze. Uciekłam na górę i postanowiłam, że rano poproszę o pomoc dozorcę. Jednak godzinę później, gdy zaczęło świtać, postanowiłam wrócić do piwnicy i jeszcze raz mu się przyjrzeć. O zgrozo! To nie był szczur, ale coś znacznie gorszego – to był Merges! Jak tylko mnie zobaczył, zasyczał i próbował mnie podrapać przez pręty klatki. Boże, co za potwór! Wiedziałam już, co robić, i z największą przyjemnością wylałam na niego wiadro wody. Cały czas na mnie syczał, a ja zakasałam spódnicę i odtańczyłam wokół klatki radosny taniec zwycięstwa. Ale co dalej? Co mam zrobić z kotem, który cały czas wyje? Coś we mnie podświadomie podjęło decyzję. Po raz pierwszy w życiu zaryzykuję. Dla mego dobra! Dla dobra wszystkich kobiet! Wykorzystam sytuację. Przykryłam klatkę starym kocem, podniosłam ją za rączkę i wyszłam z domu. Ulice były puste, wszyscy jeszcze spali, a ja poszłam na dworzec kolejowy. Kupiłam bilet do Esztergom, jakąś godzinę drogi od Budapesztu, ale potem stwierdziłam, że to za blisko, i postanowiłam pojechać aż do Szeged, dwieście kilometrów od Budapesztu. Gdy wysiadłam z pociągu, przeszłam kawałek, zatrzymałam się, odkryłam klatkę i chciałam wypuścić Mergesa. Popatrzyłam na niego. Przeszył mnie wzrokiem, aż zadrżałam. Było coś takiego w jego dzikim, nieugiętym i pełnym nienawiści spojrzeniu, że miałam pewność, że nigdy się od niego nie uwolnimy. Zwierzęta potrafią wrócić do domu, pokonując cały kontynent. Niezależnie od tego, jak daleko go wywiozę, on wróci, wróci choćby z końca świata. Wzięłam klatkę i ruszyłam w stronę Dunaju. Gdy znalazłam się nad rzeką, weszłam na środek mostu, upewniłam się, że nikogo w pobliżu nie ma, i wrzuciłam klatkę do wody. Z początku pływała na powierzchni, potem zaczęła tonąć. Cały czas, gdy klatka zanurzała się w wodzie, Merges patrzył na mnie i syczał. Gdy wody Dunaju zamknęły się nad nim, odczekałam, aż z powierzchni wody znikną pęcherzyki powietrza. Merges – ten kot z piekła rodem – spoczął w swoim grobie na dnie Dunaju, a ja na zawsze się od niego uwolniłam. Potem pojechałam do domu. W pociągu myślałam o Kovacsu, o jego zemście i drżałam z przerażenia. Kiedy wróciłam, jego okiennice były jeszcze zamknięte. Pracował wtedy nocami i przespał zniknięcie Mergesa. Nigdy się nie dowie o tym, co zrobiłam. Pierwszy raz w życiu poczułam się wolna. Niestety, nie na długo. Tej nocy, w godzinę lub dwie po zaśnięciu, usłyszałam na dworze wycie Mergesa. To był oczywiście sen, ale bardziej realistyczny i namacalny niż moje życie na jawie. Usłyszałam, jak Merges usiłuje wydrapać pazurami dziurę w ścianie mojego pokoju. Ściana zaczęła się sypać i po chwili Merges wpadł do sypialni. Był dwa, może trzy razy większy, ociekał brudną wodą z Dunaju. Przemówił do mnie, a jego słowa cały czas dźwięczą mi w uszach. – Jestem już stary, ty suko – wysyczał – i przeżyłem już osiem z moich dziewięciu żyć. Zostało mi tylko jedno i przysięgam ci tu i teraz, że je poświęcę, aby się na tobie zemścić. Pozostanę w snach i będę nawiedzał ciebie, twoje córki i córki twoich córek. Rozdzieliłaś mnie na zawsze z moją ukochaną Cicą, największą namiętnością mojego życia, więc ja teraz będę cię oddzielał od każdego mężczyzny, który się kiedykolwiek tobą zainteresuje. Będę im się ukazywał, kiedy będą z tobą – tu groźnie zasyczał – i spowoduję, że będą od ciebie uciekać w popłochu, że nigdy więcej nie wrócą i zapomną o twoim istnieniu. Z początku byłam zadowolona. Głupi kot! Bo przecież koty to w gruncie rzeczy poczciwe, naiwne zwierzątka. Merges nic o mnie nie wiedział. Ta jego zemsta, że nie będę mogła być z żadnym mężczyzną więcej niż raz! Toż to nie zemsta, ale błogosławieństwo. Nigdy więcej nie dotknąć ani nie zobaczyć mężczyzny – to byłby raj. Jednak szybko się przekonałam, że Merges nie był taki głupi, a wręcz przeciwnie. Umiał czytać w myślach, jestem o tym przekonana. Rozsiadł się wygodnie, gładził długie wąsy i przez dłuższą chwilę wpatrywał się we mnie wielkimi czerwonymi ślepiami, po czym ogłosił tonem sędziego albo proroka: – To, co czujesz do mężczyzn, zmieni się. Poznasz, czym jest pożądanie. Będziesz jak kotka – co miesiąc, kiedy przyjdzie czas twojej rui, będziesz odczuwać niepohamowaną żądzę, która nigdy nie zostanie zaspokojona. Będziesz uszczęśliwiać mężczyzn, ale ty sama nigdy nie zaznasz spełnienia. A każdy mężczyzna, którego zadowolisz, zostawi cię i nawet nie będzie o tobie pamiętał. Urodzisz córkę. Zarówno ona, jej córki, jak i córki jej córek przekonają się, co czułem ja i Kovacs. Tak będzie na wieki wieków. – Na wieki wieków? – zapytałam. – Taki długi wyrok? – Na wieki wieków – powtórzył. – Czyż istnieje większa zbrodnia niż oddzielenie mnie na zawsze od miłości mojego życia?

Nagle dotarło do mnie znaczenie jego słów, zaczęłam się trząść i błagać o litość dla ciebie, mojej nienarodzonej córki. – Proszę, ukarz mnie. Zasługuję na to po tym, co ci zrobiłam. Zasługuję na życie bez miłości. Ale zostaw w spokoju moje córki i wnuczki, błagam cię. – Uklękłam przed nim i dotknęłam czołem ziemi. – Jest tylko jedno wyjście dla twoich dzieci, ale nie dla ciebie. – Jakie wyjście? – zapytałam. – Odwrócić zło – powiedział Merges, liżąc ogromną łapę językiem większym od mojej dłoni i myjąc swój obrzydliwy pysk. – Odwrócić zło? Ale jak? Co mają zrobić? – Przysunęłam się do niego, cały czas klęcząc w błagalnym geście. Ale Merges tylko syknął i wyciągnął pazury. A kiedy się odsunęłam, zniknął. Ostatnią rzeczą, którą widziałam, były te jego okropne pazury. To jest, Magdo, moje przekleństwo. Nasze przekleństwo. Doprowadziło mnie do ruiny. Szalałam z pożądania i uganiałam się za mężczyznami. Straciłam dobre imię. Nikt nie chciał mnie zatrudnić. Właściciel mieszkania wyrzucił mnie na bruk. Nie miałam innego sposobu na przeżycie, jak zacząć sprzedawać swoje ciało. Ale przez Mergesa nie miałam stałych klientów. Żaden mężczyzna, z którym byłam raz, nigdy więcej się do mnie nie zbliżył; nie pamiętali mnie, ale mieli jakieś przerażające wspomnienia związane z naszym spotkaniem. Wkrótce cały Budapeszt mną pogardzał. Żaden lekarz mi nie wierzył. Nawet ten sławny psychiatra Sándor Ferenczi nie potrafił mi pomóc. Mówił o mojej chorej wyobraźni. Przysięgałam, że mówię prawdę. Żądał dowodów, jakiegoś świadka, znaku. Ale jak miałam mu cokolwiek udowodnić? Żaden mężczyzna, z którym byłam, nie pamiętał ani mnie, ani snu. Powiedziałam mu, że będzie miał swój dowód, jeśli spędzi ze mną noc. Wybrałam go, ponieważ słyszałam o jego „terapii pocałunkami”, ale nie przyjął mojego zaproszenia. W końcu, zdesperowana, wyjechałam do Nowego Jorku, z cichą nadzieją, że Merges nie przekroczy oceanu. Resztę znasz. Rok później pojawiłaś się ty. Nie wiem, kto jest twoim ojcem. Teraz wiesz dlaczego. Wiesz także, dlaczego nie mogłaś ze mną mieszkać i zostałaś wysłana do szkoły z internatem. Wiedząc to wszystko, Magdo, musisz zdecydować, co zamierzasz robić po ukończeniu szkoły. Oczywiście, zawsze możesz przyjechać do mnie, do Nowego Jorku. Cokolwiek postanowisz, będę ci wysyłać, jak do tej pory, pieniądze. Nie mogę ci pomóc w żaden inny sposób. Tak jak nie mogę pomóc sobie. Twoja matka Klara

Artemida starannie złożyła list, włożyła go z powrotem do albumu z cielęcej skóry i spojrzała na Ernesta. – Teraz znasz moją babkę. I mnie. Ernest był zafascynowany niezwykłą historią, którą usłyszał, i odurzony unoszącym się w pokoju ostrym zapachem chińskich przypraw. Podczas czytania niecierpliwie zerkał na parę uciekającą ze stygnących pojemników, jednak pomimo głodu oparł się jedzeniu i wytrzymał do końca listu. Ale co za dużo, to niezdrowo. Podał Artemidzie groszek, a sam zanurzył pałeczki w wołowinie w sosie z pięciu grzybów. – A co z twoją matką? – zapytał, gryząc ze smakiem kruchy i soczysty grzybek shitake. – Wstąpiła do klasztoru, ale po kilku latach została wydalona za nocne spacery. Potem zaczęła uprawiać zawód swojej matki. Posłała mnie do szkoły z internatem, a kiedy miałam piętnaście lat, odebrała sobie życie. To babcia dała mi ten list, przeżyła moją matkę o dwadzieścia lat. – A przepis Mergesa na zdjęcie klątwy – odwrócenie zła – czy dowiedziałyście się kiedykolwiek, co to znaczy? – Babka i matka łamały sobie nad tym głowę latami, ale nigdy nie rozwikłały tej zagadki. Babka poszła do innego lekarza, doktora Brilla, sławnego nowojorskiego psychiatry, ale on traktował ją, jakby straciła kontakt z rzeczywistością. Psychoza histeryczna – taka była jego diagnoza, zalecił rok, dwa odpoczynku w sanatorium. Biorąc pod uwagę zasobność portfela mojej babci oraz naturę przekleństwa Mergesa, było jasne, że to doktor Brill stracił kontakt z rzeczywistością. Kiedy Artemida zaczęła zbierać talerze, zdecydowanie powstrzymał ją. – Możemy to zrobić później. – Może, Erneście – powiedziała, a jej głos zdradzał napięcie – teraz kiedy skończyliśmy jeść, miałbyś ochotę pójść na górę… – A po chwili dodała: – Wiesz, że nie mogę się powstrzymać od złożenia tej

propozycji. – Przepraszam – powiedział, wstając i podchodząc do drzwi wyjściowych. – A więc do widzenia! – zawołała za nim Artemida. – Wiem. Rozumiem. Nie musisz się tłumaczyć. I nie czuj się winny. – Co wiesz? – zapytał, stojąc w otwartych drzwiach. – Wiesz, gdzie idę? – Idziesz jak najdalej stąd. Nikt cię za to nie wini. Wiem, dlaczego odchodzisz. I rozumiem cię, Erneście. – Widzisz, Artemido, jednak jest tak, jak powiedziałem na początku – nie wiesz tak dużo, jak ci się wydaje. Idę do samochodu po swoje rzeczy. Kiedy wrócił, kąpała się na górze. Posprzątał ze stołu, zapakował resztki jedzenia, a następnie z torbą w ręku wszedł po schodach na górę. W ciągu następnej godziny przekonał się, że przeżycia tamtej nocy nie były wzmocnione potrawką  z kurek. Wszystko było jak wtedy. Ogarniające go pożądanie, zmysłowy język, pokaz sztucznych ogni, powoli zbliżający się do punktu kulminacyjnego, eksplodujące ognie rzymskie i huk wyrzutni. Przez mózg Ernesta przemknęły wspomnienia wszystkich orgazmów jego życia – lata wytrysków w dłonie, w ręczniki i do wanny – a później procesja piersiastych kochanek, jego pocieszycielek, w które wlewał troski swojego życia. Wdzięczność! Wdzięczność! Zasnął jak zabity i ogarnęła go ciemność. Obudziło go wycie Mergesa. Jak za pierwszym razem, pokój zaczął się trząść, a z zewnątrz ktoś drapał i skrobał ścianę. Ogarnął go strach, ale wstał z łóżka i z podniesioną głową, głęboko oddychając, powoli otworzył okno, wychylił się i zawołał: – Merges, proszę tędy, okno jest otwarte, po co niepotrzebnie nadwyrężać pazury! Nagle wszystko ucichło. Po chwili do pokoju wskoczył Merges, drąc na strzępy delikatne lniane zasłony. Sycząc, z podniesioną głową, płonącymi oczami i lśniącymi pazurami zatoczył wokół Ernesta krąg. – Czekałem na ciebie – powiedział Ernest – może usiądziesz? – Sam usadowił się na masywnym krześle z czerwonego drewna w pobliżu nocnego stolika, za którym była już tylko ciemność. Łóżko, Artemida i cała reszta pokoju zniknęła. Kot przestał syczeć. Popatrzył na Ernesta, z kłów skapywała mu ślina, wszystkie mięśnie miał napięte. Ernest sięgnął do torby. – Może chciałbyś coś zjeść? – zapytał, otwierając pojemniki z resztkami jedzenia, które zabrał z dołu. Merges zajrzał z ciekawością do pierwszego pojemnika. – Wołowina w sosie z pięciu grzybów. Nie znoszę grzybów. Dlatego zawsze je przyrządza. Ta jej potrawka z kurek! – wypowiedział te słowa z kpiną, piskliwym głosem, po czym powtórzył je jeszcze dwukrotnie, jakby kogoś przedrzeźniał: – Potrawka z kurek! Potrawka z kurek! – Już dobrze – powiedział Ernest uspokajającym tonem, którym tak często się posługiwał podczas 

terapii – powybieram ci kawałki wołowiny. Powinienem był przynieść gotowanego dorsza, kulki mięsne Hunon, wieprzowinę Shue Mai, wołowinę Ming… – Dobra, dobra – syknął Merges, pochwycił kawałki wołowiny i połknął je wszystkie naraz. Ernest nie dał za wygraną. – Mogłem ci przynieść owoce morza, krewetki, kraba z rusztu… – Mogłeś, mogłeś, ale nie przyniosłeś. A nawet jeślibyś przyniósł, to co z tego? Przecież tak naprawdę nie o to ci chodzi. Nie sądzisz chyba, że paroma kawałkami mięsa odwrócisz zło? Myślisz, że zadowolę się resztkami z waszego stołu? Że jestem tylko prymitywnym żarłokiem? Przez chwilę mierzyli się wzrokiem. Potem Merges podszedł do pojemnika z kawałkami kurczaka zawijanego w liście sałaty z kolendrą. – A co to jest? – Kurczak zawijany. Pyszne. Pozwolisz, że wybiorę dla ciebie kawałek kurczaka. – Nie, zostaw już to – powiedział kot, wytrącając pojemnik z ręki Ernesta. – Lubię zieleninę, pochodzę z rodziny bawarskich roślinożerców. Teraz trudno znaleźć dobrą trawę, która nie byłaby obsikana przez psy. Merges pożarł kolendrę, kurczaka i wylizał do czysta liście sałaty. – Niezłe. Nie masz kraba z rusztu? – Niestety. W ogóle wyszło na to, że kupiłem za dużo mięsa. Okazało się, że Artemida jest weganką. – Weganką? – Tak, to wegetarianin, który nie jada żadnych produktów zwierzęcych, nawet nabiału. – Więc jest równie głupia jak ta suka, jej babka. I przypominam ci jeszcze raz, że jeśli myślisz, że droga do odwrócenia zła wiedzie przez mój żołądek, to się grubo mylisz. – Wcale tak nie myślę. Ale w pełni rozumiem twoją podejrzliwość w stosunku do kogoś, kto stara się z tobą zaprzyjaźnić. Nie miałeś łatwego życia. – Żyć, nie życia. Miałem osiem żyć i każde kończyło się tak samo – nieopisanym okrucieństwem i morderstwem. Weźmy na przykład to ostatnie. Artemida mnie zamordowała! Włożyła mnie do klatki, wrzuciła do rzeki i patrzyła, jak brudne wody Dunaju powoli mnie pochłaniają. Ostatnią rzeczą, jaką widziałem, zanim wyzionąłem ducha, był triumfujący uśmiech na jej twarzy. A wiesz, za co zostałem ukarany? Ernest przecząco pokręcił głową. – Za to, że byłem kotem. – Merges, nie jesteś zwykłym kotem. Jesteś wyjątkowo inteligentny. Mam nadzieję, że możemy szczerze porozmawiać. – Możemy, możemy – zamruczał Merges, wylizując pusty pojemnik po kurczaku. – Chciałbym ci powiedzieć dwie rzeczy. Po pierwsze, zapewne zdajesz sobie sprawę, że to nie Artemida cię utopiła, tylko jej babka Klara, która już od dawna nie żyje. Po drugie…

– One tak samo pachną. Artemida to reinkarnacja Klary, nie wiedziałeś? Ernest był nieco zbity z tropu. Chcąc zyskać czas na znalezienie właściwej riposty, kontynuował wypowiedź: – Po drugie, Klara nie nienawidziła kotów. Kochała koty. Jej czyn nie był morderstwem, ale próbą uratowania jej ukochanej kotki Cicy. To dlatego cię utopiła. Merges nie odpowiadał. Słychać było tylko jego oddech. „Może okazuję mu za mało empatii” – pomyślał Ernest i powiedział łagodnie: – Ale może się mylę. Może powinniśmy trzymać się tego, co powiedziałeś, że twoją jedyną zbrodnią było bycie kotem. – Właśnie, zachowywałem się tak, jak się zachowywałem, bo jestem kotem. Koty chronią swoje terytorium i atakują inne zagrażające im osobniki. A już żaden kot nie przejdzie obojętnie, wyczuwając piżmowy zapach kotki w rui. Po prostu robiłem to, co do mnie należało.   Słowa Mergesa zastanowiły Ernesta. Czyż nie były potwierdzeniem jego ulubionej maksymy autorstwa Nietzschego: „Stań się tym, kim jesteś”? Czy Merges nie miał racji? Czy nie wypełniał po prostu swojego kociego przeznaczenia? – Żył kiedyś pewien sławny filozof – zaczął Ernest – to znaczy pewien mądry człowiek czy może  myśliciel… – Wiem, co to znaczy filozof! – wybuchnął Merges. – Żyłem kiedyś we Freiburgu i wpadałem na noc  do domu Martina Heideggera. – Znałeś Heideggera? – zapytał zdziwiony Ernest. – Nie, jego kotkę Ksantypę. Gorąca sztuka! Cica też była niezła, ale nie umywała się do Ksantypy. To było wiele żyć temu, ale jak dziś pamiętam tę armię aryjskich kocurów, z którymi o nią walczyłem. Kiedy Ksantypa miała ruję, przybywały tłumnie z całego Marburga. To były czasy! – Dobrze, ale pozwól mi dokończyć. – Ernest nie dał się zbić z tropu. – Ten sławny filozof, o którym mówię, też był Niemcem i często powtarzał, że każdy musi stać się tym, kim jest, to znaczy wypełnić swoje przeznaczenie i zrealizować swój potencjał. Czyż nie to właśnie próbowałeś zrobić?  Wypełniałeś swoje przeznaczenie jako kot. Czy to zbrodnia?   Gdy Ernest zaczął mówić, Merges otworzył usta, jakby chciał zaprotestować, ale zrezygnował, gdy zdał sobie sprawę, że Ernest przyznał mu rację. Zaczął się myć długimi pociągnięciami języka. – Jest jednak pewien paradoks – mówił dalej Ernest – fundamentalny konflikt interesów. Mianowicie, Klara robiła dokładnie to samo, co ty: była sobą. Była opiekunką swojej ukochanej kotki. Zrobiłaby wszystko, aby ją chronić. Odgrywała rolę kochającej opiekunki. – Hm – parsknął Merges – a wiesz, że Klara odrzuciła mojego pana Kovacsa, postawnego mężczyznę? Ona nienawidziła mężczyzn i uważała, że Cica też ich nie lubi. Więc nie ma żadnego paradoksu. Klara nie działała dla dobra Cicy, ale zgodnie ze swoimi wyobrażeniami, co jest dla niej dobre. A uwierz mi, kiedy Cica miała ruję, była naprawdę na mnie napalona. Rozdzielanie nas było ze strony Klary

prawdziwym okrucieństwem. – Ależ ona bała się o życie swojej kotki. Cica wracała poważnie okaleczona. – Poważnie okaleczona? Ledwo zadrapana. Kot musi ujarzmić, podporządkować sobie kotkę. Musi o nią walczyć. Tak to się u nas robi. Taka nasza kocia natura. Kim jest Klara, kim ty jesteś, żeby nas oceniać i potępiać? Ernest postanowił się wycofać. W ten sposób nic nie zdziała. Musi spróbować z innej strony. – Merges, powiedziałeś przed chwilą, że Artemida i Klara to ta sama osoba i dlatego cały czas ją  nawiedzasz. – Mój nos nigdy nie kłamie. – A czy ty, kiedy umierałeś, pozostawałeś przez jakiś czas nieżywy, między jednym a drugim życiem? – Tylko przez chwilę. Potem rodziłem się ponownie w następnym wcieleniu. Nie pytaj mnie, w jaki sposób. Są rzeczy, o których nawet koty nie wiedzą. – Ale mimo wszystko wiesz, że po zakończeniu jednego życia czeka cię następne, prawda? – Tak, tak, ale o co ci właściwie chodzi? – zapytał ze zniecierpliwieniem Merges, który, jak wszystkie koty, nie lubił się wdawać w spory semantyczne. – Więc skoro przez ileś lat żyła zarówno Klara, jak i Artemida i spotykały się ze sobą, to jakim cudem Artemida może być wcieleniem Klary? To przecież niemożliwe. Nie kwestionuję sprawności twojego nosa, ale może po prostu wyczuwasz genetyczne powiązania między dwiema kobietami. Merges rozmyślał w ciszy nad słowami Ernesta, nie przestając lizać potężnej łapy i czyścić nią pyska. – Tak sobie myślę, Merges, czy to możliwe, żebyś nie wiedział, że my, ludzie, mamy tylko jedno życie? – A skąd ta pewność? – No cóż, my tak myślimy. A to by zasadniczo zmieniało sytuację. – A może żyjecie więcej razy, tylko o tym nie wiecie? – Powiedziałeś, że pamiętasz swoje poprzednie wcielenia. My nie. Więc nawet jeśli żyjemy więcej razy, a tego nie pamiętamy, to i tak nasze obecne życie, nasze „ja”, nasza świadomość, przestaną istnieć. – Do rzeczy! Do rzeczy! – ponaglił Merges. – Miejmy to już za sobą. Boże, jak ty lubisz się rozwodzić, ciągle tylko mówisz i mówisz. – Chodzi o to, że twoja zemsta była niezwykle skuteczna. Bardzo pomysłowa. Zrujnowała jedno jedyne życie Klary, które stało się dla niej koszmarem. A jej zbrodnią było odebranie ci tylko jednego z dziewięciu żyć. Wydaje mi się, że dług został już spłacony z nawiązką. Twoja zemsta się wypełniła. Rachunki zostały wyrównane. Zło zostało odkupione. – Dumny z użytych przez siebie argumentów, Ernest oparł się wygodnie na krześle. – Nie – syknął Merges, zamiatając ziemię potężnym, puszystym ogonem – nie wypełniła się! Nie wypełniła! Zło nie zostało odkupione! Zemsta będzie działać dalej! Poza tym podoba mi się takie życie. Ernest milczał przez parę chwil i nie dając poznać po sobie zaskoczenia, zaczął z innej beczki.

– Mówisz, że podoba ci się takie życie. Opowiedz mi o swoim życiu. Jak wygląda twój dzień? – Mój dzień? Nic specjalnego. Zresztą nie pamiętam zbyt wiele. – Co robisz przez cały dzień? – Czekam. Czekam, aż zostanę wezwany do snu. – A pomiędzy snami? – Już ci mówiłem. Czekam. – I to wszystko? – Czekam. – I tak wygląda twoje życie, Merges? Jesteś z niego zadowolony? Merges przytaknął. – Jeśli rozważyć alternatywę – powiedział, kładąc się na plecach i zaczynając myć brzuch. – Jaką alternatywę? Nie żyć w ogóle? – Dziewiąte życie jest ostatnie. – I chcesz, żeby trwało wiecznie? – A ty byś nie chciał? Czy ktokolwiek by nie chciał? – Merges, przeraża mnie brak logiki w tym, co mówisz. – Koty są bardzo logicznymi stworzeniami. Chociaż czasami się ich nie docenia, bo są w gorącej wodzie kąpane. – To jest nielogiczne. Mówisz, że chcesz, aby twoje dziewiąte życie trwało jak najdłużej, a tymczasem ty w ogóle nie żyjesz. Zaledwie wegetujesz w stanie jakiegoś zawieszenia. – Ja nie żyję? – Sam to przyznałeś. Czekasz. Powiem ci coś. Pewien sławny psycholog wyraził kiedyś taką myśl, iż niektórzy ludzie tak bardzo boją się śmierci, że rezygnują z życia. – To znaczy? Mów jaśniej – powiedział Merges, przestając lizać brzuch i siadając na tylnych łapach. – To znaczy, że tak bardzo boisz się śmierci, że nie pozwalasz sobie na życie. Jakbyś się bał, że je zużyjesz. Pamiętasz, co mi mówiłeś niedawno o naturze kotów? Powiedz, gdzie jest terytorium, którego bronisz? Gdzie koty, z którymi walczysz? Gdzie ponętne kotki, które zdobywasz? I dlaczego – zapytał  Ernest, podkreślając każde słowo – dlaczego marnujesz swoje cenne nasienie? Gdy Ernest mówił, Merges coraz niżej opuszczał głowę. Potem zapytał smutnym głosem: – Masz tylko jedno życie? Ile ci go jeszcze zostało? – Gdzieś około połowy. – I możesz to znieść? Nagle Ernest poczuł ostre ukłucie smutku. Sięgnął po jedną z serwetek z obiadu i wytarł oczy. – Przykro mi – powiedział Merges nadspodziewanie łagodnym głosem – nie chciałem ci sprawić przykrości. – W porządku, byłem na to przygotowany. Ta rozmowa była nie do uniknięcia – uspokoił go Ernest. –

Pytasz, jak mogę to znieść? Przede wszystkim, nie myślę o tym. Czasami nawet udaje mi się zupełnie o tym zapomnieć. W moim wieku nie jest to takie trudne. – W twoim wieku? Co to znaczy? – My, ludzie, przechodzimy w życiu przez różne etapy. Jako dzieci wiele myślimy o śmierci, niektórzy mają wręcz obsesję na jej punkcie. Śmierć nam stale towarzyszy. Wystarczy się rozejrzeć, żeby dostrzec pełno martwych rzeczy: liście, lilie, muchy, żuki. Umierają nasze zwierzęta domowe. Jemy martwe zwierzęta. Umierają ludzie. Wkrótce uświadamiamy sobie, że śmierć przyjdzie po każdego – naszą babcię, matkę, ojca i w końcu po nas samych. Rozmyślamy o tym w samotności. Nasi rodzice i nauczyciele uważają, że dzieci nie powinny myśleć o śmierci, i ukrywają ją przed nami albo opowiadają nam bajki o niebie, aniołach, spotkaniu w raju, nieśmiertelnych duszach. – Ernest się zatrzymał, mając nadzieję, że Merges rozumie jego słowa. – A potem? – Merges rozumiał bardzo dobrze. – Godzimy się z losem. Unikamy myśli o śmierci lub wyzywamy ją na pojedynek, dokonując śmiałych wyczynów. Później myślimy o niej na krótko przed wejściem w dorosłość. Niektórzy tak się jej boją, że przestają żyć, ale większość z nas wymazuje ją z pamięci, poświęcając się pracy, rodzinie, rozwojowi osobistemu, bogaceniu się, sprawowaniu władzy i wygrywaniu wyścigów. Ja właśnie jestem na tym etapie życia. Potem wchodzimy w końcową fazę życia i znowu dopadają nas myśli o śmierci, tyle że tym razem zagrożenie jest bliskie i realne. W tym momencie mamy wybór – albo pogodzimy się z nadchodzącą śmiercią i postaramy się dobrze wykorzystać czas, który nam pozostał, albo będziemy na  różne sposoby udawać, że śmierć nas nie dotyczy. – A ty, co ty robisz? Udajesz, że śmierć nie przyjdzie? – Nie, nie udaję, że śmierć mnie nie dotyczy. Jako psychiatra rozmawiam z wieloma ludźmi przeżywającymi kryzys i muszę stawić czoło ich problemom. – Pozwól, że zapytam jeszcze raz – powiedział spokojnym i znużonym głosem Merges – jak możesz to znieść? Jak możesz cieszyć się życiem, robieniem czegokolwiek, skoro wiesz, że zbliża się śmierć, która  położy kres twojemu jedynemu istnieniu? – Odwróćmy to pytanie. Może to właśnie śmierć sprawia, że nasze życie jest tak cenne, tak ważne i niepowtarzalne. Nadaje mu ów słodko-gorzki charakter. Możliwe, że życie w wymiarze snu zapewni ci nieśmiertelność, ale cóż to za życie. Kiedy poprosiłem cię przed chwilą, abyś opisał mi swoje życie, odpowiedziałeś mi jednym słowem: czekam. Czy to jest życie? Czy czekanie jest życiem? Zostało ci  jeszcze jedno życie, Merges. Dlaczego nie przeżyć go w pełni? – Nie mogę! Nie mogę! – powiedział Merges, opuszczając głowę jeszcze niżej. – Myśl, że przestanę istnieć, że nie będzie mnie wśród żywych, że życie będzie toczyło się beze mnie, jest… jest po prostu zbyt przerażająca. – A więc wcale nie chodzi ci o zemstę. Wykorzystujesz klątwę, aby uniknąć śmierci. – To zbyt okropne tak po prostu umrzeć. To nie może się stać.

– W trakcie mojej pracy nauczyłem się – zaczął Ernest, schylając się i poklepując Mergesa po łapie – że najbardziej boją się śmierci osoby, które zmarnowały dotychczasowe życie. Trzeba wykorzystać życie do końca. A śmierci pozostawić wypalone zgliszcza. – Nie, nie – wyjęczał Merges, potrząsając głową – to zbyt straszne. – Dlaczego to takie straszne? Przeanalizujmy to. Co cię tak przeraża w fakcie śmierci? Przecież umierałeś już parę razy. Powiedziałeś, że po każdej śmierci następował krótki okres niebytu, zanim zaczęło się następne życie. – Tak, to prawda. – Co pamiętasz z tych krótkich chwil? – Nic, absolutnie nic. – I tego się boisz? Boisz się, jak to jest czuć, że nie żyjesz, i mieć świadomość, że nigdy więcej nie wrócisz do świata żywych? Ale przecież, gdy jesteś martwy, nie masz świadomości. Śmierć ją nam odbiera. – I to ma być pocieszające? – mruknął Merges. – Zapytałeś, jak mogę to znieść? To jeden z moich sposobów. Czerpię też ukojenie ze słów kolejnego filozofa, który żył wiele lat temu: „Gdzie jest śmierć, tam mnie nie ma; gdzie ja jestem, tam nie ma śmierci”. – Czym to się różni od powiedzenia: „Kiedy umrzesz, jesteś martwy”? – O, różnica jest zasadnicza. Tam, gdzie jest śmierć, nie ma ciebie. „Ty” i „śmierć” nie mogą współistnieć. – Skomplikowane to wszystko – powiedział Merges ledwo słyszalnym głosem, z głową pochyloną prawie do ziemi. – Pozwól, że opowiem ci o jeszcze jednym sposobie, który mi pomaga. Nauczyłem się go od pewnego rosyjskiego pisarza… – Ach, ci Rosjanie, to na pewno nie będzie nic przyjemnego. – Posłuchaj, całe lata, wieki, całe tysiąclecia przeminęły, zanim się urodziłem, tak? – No, nie można temu zaprzeczyć – skwapliwie przytaknął Merges. – Również wiele tysiącleci upłynie po mojej śmierci.  Merges znowu przytaknął. – Więc wyobrażam sobie moje życie jako iskrę rozświetlającą przestrzeń pomiędzy dwoma obszarami ciemności: jednym istniejącym przed moim narodzeniem i drugim, który nastąpi po mojej śmierci. To zdawało się do niego trafiać. Merges nastawił uszu i słuchał w skupieniu. – Czy nie dziwi cię to, jak bardzo boimy się nicości, która ma nastąpić po nas, a jak mało przejmujemy się tą, która była przed nami? Nagle Merges wstał i przeciągle ziewnął, pokazując ogromne kły, które połyskiwały w blasku wpadającego przez okno światła księżyca.

– Będę się zbierał – powiedział, kierując się w stronę okna ciężkim, niepodobnym do kociego krokiem. – Poczekaj, Merges, to jeszcze nie wszystko! – Na dzisiaj wystarczy. I tak mam dużo do przemyślenia, nawet jak na kota. Następnym razem, Erneście, czekam na kraba z rusztu. I może jeszcze trochę tego kurczaka w zieleninie. – Następnym razem? Co masz na myśli? Czyż nie odwróciłem zła? – Może tak, może nie. Już ci mówiłem, muszę wiele przemyśleć, a to zajmie trochę czasu. No, uciekam. Ernest ciężko opadł na krzesło. Był wykończony, jego cierpliwość się wyczerpała. Nigdy wcześniej nie przeżył równie frustrującej i męczącej sesji. A teraz się okazuje, że wszystko poszło na marne. Patrząc, jak Merges szykuje się do odejścia, wymamrotał do siebie: „Idź! Idź!”, po czym dodał: Geb Gesunter Heit – prześmiewcze żydowskie powiedzonko swojej matki. Słysząc te słowa, Merges zamarł w bezruchu, a potem się odwrócił. – Słyszałem to. Umiem czytać w myślach. „Och” – pomyślał Ernest, nie opuścił jednak głowy i patrzył zbliżającemu się kotu prosto w oczy. – Tak. Słyszałem twoje Geb Gesunter Heit. I wiem, co to znaczy, czyżbyś nie wiedział, że dobrze znam niemiecki? Powiedziałeś: „Niech ci będzie na zdrowie”. Chociaż wiedziałeś, że cię nie usłyszę, życzyłeś mi wszystkiego dobrego. Wzruszyłeś mnie. Bardzo wzruszyłeś. Wiem, co z mojego powodu przeszedłeś. Wiem, jak bardzo pragniesz uwolnić tę kobietę od ciążącej na niej klątwy – nie tylko ze  względu na nią, ale też na siebie. Włożyłeś w to ogromny wysiłek i mimo że nie wiesz, czy ci się udało odwrócić zło, masz w sobie tyle dobroci, żeby dobrze mi życzyć. To chyba najhojniejszy prezent, jaki kiedykolwiek dostałem. Do widzenia, przyjacielu. – Do widzenia – odpowiedział Ernest, patrząc za odchodzącym, teraz żwawszym i pełnym wdzięku krokiem, Mergesem. „Czy to złudzenie, czy kot jakby trochę zmalał?” – pomyślał. – Być może jeszcze się spotkamy – powiedział Merges, nie zatrzymując się. – Może zamieszkam w Kalifornii. – Możesz mi wierzyć – zawołał za nim Ernest – nie będziesz się tu nudził! No i pieczony krab co wieczór! Zapadła ciemność, z której wkrótce nieśmiało zaczęły się wyłaniać pierwsze zwiastuny świtu. Teraz wiem, co to znaczy „dzień po ciężkiej nocy”, pomyślał, siadając na łóżku. Wyciągnął się i leżał, patrząc na śpiącą Artemidę. Był pewien, że Merges nie pojawi się już więcej w snach. Ale co z resztą kociej klątwy? Nie poruszyli tego tematu. Przez parę następnych minut rozważał perspektywę związania się z kobietą, która nie potrafi zapanować nad swoim pożądaniem. Cicho wstał, ubrał się i zszedł na dół. Słysząc jego kroki, Artemida zawołała: – Erneście, nie! Coś się zmieniło. Jestem wolna. Czuję to. Proszę, nie odchodź. Nie musisz uciekać. – Idę kupić coś na śniadanie. Będę za dziesięć minut! – zawołał, stojąc w drzwiach. – Mam ochotę na pełnoziarniste bułki z serkiem kremowym. Widziałem w pobliżu sklep.

Wsiadając do samochodu, usłyszał, jak otwiera się okno w sypialni, i dobiegł go głos Artemidy: – Tylko pamiętaj, że jestem weganką, żadnych serków. Czy mógłbyś kupić… – Tak, wiem, awokado. Jest na mojej liście.

Od Autora

W tej książce próbowałem być zarazem pisarzem i nauczycielem. Czasami, kiedy te dwie role  kolidowały ze sobą i musiałem wybrać pomiędzy naukowym komentarzem a zachowaniem tempa akcji, prawie zawsze na pierwszym miejscu stawiałem wartkość akcji, a uwagi o charakterze dydaktycznym starałem się wpleść w tok opowiadania. Czytelnicy bardziej zainteresowani moim podejściem mogą wejść na moją stronę internetową:   www.yalom.com, gdzie znajdą odsyłacze do literatury dodatkowej oraz omówienie merytorycznych aspektów tych sześciu historii: zawodowej dyskrecji, granicy pomiędzy rzeczywistością a fikcją, relacji terapeutycznej, ahistorycznego podejścia tu-i-teraz, rzetelności terapeuty, podejścia egzystencjalnego w terapii oraz przebiegu żałoby.

1  PTA – Parent-Teacher Association (Stowarzyszenie Nauczycieli i Rodziców).   2 Tkanina z wełny czesankowej o skośnym splocie, jednobarwna, ubraniowa.     3 Kontrakt psychoterapeutyczny to umowa pomiędzy psychoterapeutą a pacjentem, w której obie strony określają cele leczenia, sposób oceny

postępów, warunki współpracy oraz przewidywany czas leczenia (o ile oczywiście można go wstępnie określić) (przyp. tłum.).   4 Aluzja do Piotra Apostoła, który wyparł się Jezusa przed jego śmiercią (przyp. tłum.).     5 Ogród na Górze Oliwnej, na wschód od Jerozolimy; miejsce zdrady, aresztowania i agonii Jezusa (przyp. tłum.).   6 Elizabeth Kübler-Ross była pierwszym lekarzem, który poświęcił wiele uwagi badaniu nieuleczalnie chorych. Jej najbardziej znaną książką są

  Rozmowy o śmierci i umieraniu (przyp. tłum.).   7 W oryginale grupa nazywała się „Group Bridge”, a     bridge oznacza w języku angielskim zarówno most, jak i brydża. Stąd powstała

nieprzetłumaczalna gra słów – most łączy, a brydż wymaga wyłożenia kart na stół (przyp. tłum.).   8 Umiejscowienie kontroli (   locus of control) – termin stosowany w psychologii społecznej w odniesieniu do postrzeganego źródła kontroli 

nad własnym zachowaniem. Osoby z wewnętrznym umiejscowieniem kontroli widzą silny związek pomiędzy tym, co robią, a skutkami  swoich działań, przyjmując za nie odpowiedzialność. Osoby z poczuciem zewnętrznej kontroli uważają, że ich życie zależy od otoczenia lub sił zewnętrznych, a nie od nich samych (przyp. tłum.).   9 W psychologii poznawczej okres, w którym nie dokonuje się świadomego wysiłku w celu rozwiązania problemu, lecz który kończy się jego rozwiązaniem (przyp. tłum.).   10 Grupa kontrolna – grupa pacjentów chorych na raka, którzy nie uczestniczyli w terapii (przyp. tłum.).   11 Toczeń – jedna z postaci gruźlicy skóry cechująca się występowaniem na twarzy plam, później guzków, które zwykle ulegają rozpadowi, mająca przewlekły przebieg i nawroty, zwana popularnie wilkiem (przyp. tłum.).     12 Pacjenci, którzy są leczeni w przychodniach i dochodzą na grupowe sesje z domu (przyp. tłum.).   13 HMO – Health Maintenance Organization – agenda zajmująca się organizacją i funkcjonowaniem służby zdrowia w Stanach Zjednoczonych (przyp. tłum.).   14 Tu-i-teraz (     here-and-now) jest podejściem w psychoterapii grupowej, które zakłada, że pacjenci w grupie terapeutycznej odtwarzają zachowania będące źródłem ich problemów w życiu codziennym. Jeśli zatem chcemy wyleczyć pacjenta, to musimy mu najpierw te  zachowania pokazać, aby następnie pracować nad przyczynami ich występowania (przyp. tłum.).   15 W Stanach Zjednoczonych chipsy nazywają się     potato chips, podczas gdy w Wielkiej Brytanii noszą nazwę     crisps (przyp. tłum.).   16  W trakcie terapii wglądowej pacjent przygląda się swojemu dotychczasowemu życiu, starając się odkryć źródła zachowań i przekonań,  które sprawiają mu problemy (przyp. tłum.).   17 Victor Vasarely i M.C. Escher byli malarzami, którzy w swoich obrazach wykorzystywali efekty złudzeń percepcyjnych (przyp. tłum.).   18 R. Frost,    Wejdź, w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka.   19 R. Frost,   Domowy pogrzeb, w tłumaczeniu Jana Prokopa.   20 W.H. Auden,     Musće des Beaux Arts, w tłumaczeniu Jarosława Marka Rymkiewicza.   21 Wydanie polskie: Czarna Owca, Warszawa 2011.   22  Określenie używane w grze w tenisa – oznacza przerzucanie piłki wysokim łukiem nad głową przeciwnika stojącego przy siatce (przyp. tłum.).   23  W oryginale:   vagina dentate (przyp. tłum.).   24 W języku angielskim jest to gra słów, ponieważ nazwisko Freud po zmianie w nim jednej litery oznacza „oszustwo” (     fraud) (przyp. tłum.).     25 Melanie Klein była twórczynią jednej ze szkół psychoanalizy nazywanej od jej imienia szkołą Melanie Klein. Skupiała się ona na relacjach między matką a dzieckiem we wczesnym okresie jego życia. Szczególnie dużą uwagę przypisywała fantazjom dziecka koncentrującym się wokół pożądania, zazdrości i destrukcyjnych impulsów (przyp. tłum.).   26  Synanon jest metodą terapii grupowej stosowanej w leczeniu osób uzależnionych od narkotyków (przyp. tłum.).   27 Singlepoet.com – witryna internetowa dla samotnych poetów (przyp. tłum.).   28 Pourazowe zaburzenia stresowe (     post-traumatic stress disorder) – reakcja, w przypadku której jednostka mimo woli doświadcza ponownie emocjonalnych, behawioralnych i poznawczych aspektów dawnego urazu (przyp. tłum.).     29 Chodzi o wegetarianina, który nie je żadnych produktów zwierzęcych, m.in. serów, mleka, jajek (przyp. tłum.).