Nikodem Palasz ,,Dobry Niemiec to martwy Niemiec

„Dobry Niemiec to martwy Niemiec”

Spis treści

Prolog

Część pierwsza 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49

Część druga 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68

Część trzecia 69 70 71

Epilog

Wy kaz postaci autenty czny ch, pojawiający ch się w książce

Dla Darii i Bereniki

Pociągi […] pociągi towarowe wagony by dlęce koloru wątroby i krwi długie „składy ” naładowane banalny m Złem banalny m strachem rozpaczą banalny mi dziećmi kobietami dziewczętami w samej wiośnie ży cia sły szcie ten krzy k o jeden ły k o jeden ły k wody woła całą ludzkość o jeden ły k banalnej wody […] Tadeusz Różewicz, Noży k profesora, 2001 r.

Prolog

9 kwietnia 1942 roku Zza chmur wy chy lało się słabe słońce, oświetlając warszawski chodnik, po który m stukały czarne niemieckie oficerki, wy glancowane na bły sk pastą marki Erdal Rotfrosch. Solidna niemiecka robota, zarówno jeśli chodzi o pastę, jak i sposób jej wy korzy stania. SS-Hauptscharführer August Kretschmann oraz major Wehrmachtu Ansgar Reusch szli wolno ulicą Rozbrat w kierunku Fürstenstrasse 1. By ło wczesne popołudnie. Za plecami zostawili Deutsche Oberschule 2, pierwszą niemiecką szkołę w Warszawie. Jej otwarcie, wówczas jako Deutsche Schule, uświetnił w 1939 roku sam gubernator Hans Frank. — Uwielbiam wiosnę, Ans — zastępca komendanta Aresztu Centralnego Getta się uśmiechnął. — Świat budzi się do ży cia. — Wolę środek lata — rzucił Reusch. — Kobiety chodzą lżej ubrane. Wy buchnęli śmiechem. Dzień by ł przy jemny, trochę leniwy. W Warszawie wreszcie zrobiło się nieco cieplej. Tego dnia temperatura dochodziła do dziesięciu stopni Celsjusza, choć dzień wcześniej by ło chłodniej o pięć stopni. Kiedy Reusch spacerował rankiem po Seegarten 3, z radością skonstatował, że drzewa wreszcie zaczy nały pokry wać się zielenią, zrzucając smutny, zimowy kamuflaż. — Wiosna, wiosna, gdzie ta wiosna? — zamruczał pod nosem SS-Hauptscharführer Kretschmann. — Przy jdzie w końcu. Musi przy jść. To nie Rosja — uśmiechnął się Reusch. — To jak to dokładnie jest z ty m Ży dem? — zapy tał Kretschmann, nabierając w płuca świeżego zapachu miasta, budzącego się z zimowego odrętwienia. — Mordechaj Apfelbaum zgromadził fortunę, drogi Auguście. Fortunę! Moi informatorzy ustalili, że oprócz dolarów ukry ł gdzieś dzieła sztuki, obrazy, biżuterię, złoto i różne kosztowności. Powiem krótko. Zajmę się ustaleniem, gdzie dokładnie to trzy ma, przejmę skarb, a znaleziskiem podzielimy się po pół. Jedy ne, co musisz zrobić, to go wy puścić. Ja zajmę się resztą, możesz mi zaufać. Z naprzeciwka szły dwie elegancko ubrane kobiety. „Szły to za mało powiedziane” — pomy ślał Ansgar, one pły nęły w ich stronę, kusząco poruszając biodrami. Miały misternie ułożone fry zury, zgodnie z obowiązującą modą. U jednej grzy wka zaczesana by ła do góry, a na ucho z lewej strony spły wała rzeka włosów. Druga miała włosy upięte z ty łu, a grzy wka tworzy ła morską falę. Kiedy się zbliży ły, Reusch popatrzy ł na ich szkarłatne wargi, porównując kształty. Zatrzy mał wzrok na tej z lewej, a gdy ich oczy się spotkały, Reusch uśmiechnął się ciepło. Odwzajemniła uśmiech, a po chwili Niemców owiał zefir drogich francuskich perfum. — Widziałeś te Niemki? — zagadnął Kretschmann.

— O, tak — Reusch nie przestawał się uśmiechać. — Kuszące. — Niektóre Polki też są niczego sobie — jakby od niechcenia rzucił Reusch i kątem oka spojrzał na Kretschmanna. — Armię pobiliśmy bez trudu, ale z ich kobietami nie idzie już tak łatwo, co? — Zależy od zasobności portfela. — W ty m samy m momencie odwrócili się, żeby spojrzeć na oddalające się dziewczy ny, i ry knęli gromkim śmiechem. — No dobrze. A co będzie, jak ja tego Ży da wy puszczę, a on ci zwieje? — zapy tał Kretschmann. — Nie ma takiej możliwości. Pięciu ludzi będzie nad ty m pracować. Daj mi trzy … góra cztery ty godnie, a potem skarb będzie nasz. Pół na pół — Ansgar spojrzał w oczy Augusta. — Zastanawiam się… — Kretschmann zawiesił głos — czy po prostu nie wy ciągnąć wszy stkiego z tego ścierwa podczas przesłuchania. Znasz moje metody. — A widzisz! I tutaj proszę cię, aby ś dobrze to wszy stko przeanalizował. Przecież z tej fortuny ży ć będzie cała jego rodzina. Wy dadzą część na łapówki i znikną z getta, zanim się obejrzy my ! Zdechnie podczas przesłuchania albo na złość nam popełni samobójstwo w celi i niczego się nie dowiesz. Taki śmierdzący Ży d to woli wy zionąć ducha, niż powiedzieć prawdę. Jemu już nie zależy na takim podły m ży ciu. A rodzinka może nam wszy stko podprowadzić, zanim się obejrzy my. Tu trzeba delikatnie. A kiedy będzie po wszy stkim, to i tak zastrzelę jego wraz ze wszy stkimi zawszony mi krewny mi. Kretschmann się uśmiechnął. — Jesteś perfidny i wy rachowany. — Rozmawiasz z asem Abwehry ! Jeszcze żaden Ży d nie wy prowadził mnie w pole. — Dobra. Umowa stoi. Pół na pół. Jutro o dziewiątej rano ta wesz wy jdzie na wolność. Niech twoi ludzie będą gotowi.

1. Fürstenstrasse — dziś ul. Książęca (wszy stkie przy pisy pochodzą od autora). [wróć] 2. Deutsche Oberschule — dzisiejsze Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie. [wróć] 3. Seegarten — dziś Łazienki Królewskie w Warszawie. [wróć]

22 września 1942 roku Samochód wił się krętą drogą wśród podwarszawskich lasów. Złota polska jesień ukazała swe piękno żołnierzom Wehrmachtu szukający m odpowiedniego skrętu. Towarzy szący im zakładnicy nie mieli ochoty podziwiać bajkowego krajobrazu, skomponowanego przez pokry te jesienną paletą liście. Nie interesowały ich ani przy prószone czerwienią i purpurą stuletnie dęby, ani poplamione jaskrawą żółcią buki. Nie zajmowały ich złotożółte lipy, pomarańczowe klony czy rdzawe graby. Samochód zwolnił. Za mercedesem W136, jechał motocy kl bmw R75 sahara z koszem. Siedziało w nim dwóch żołnierzy. Kiedy auto wtoczy ło się na leśną drogę, motocy kl zwolnił i podskakując na nierówny m podłożu, podąży ł za nim. Po przejechaniu kilku kilometrów pojazdy stanęły. Jako pierwszy wy siadł oficer z aparatem fotograficzny m na szy i, następnie kierowca, feldfebel Andreesen. Po chwili stało obok niego dwóch ludzi z motocy kla. Niższy, nieco przy sadzisty blondy n, wy celował MP40 w samochód. Wy ższy, szczupły brunet o pociągłej twarzy zrobił to samo. — Wy siadać! Schnell! — krzy knął feldfebel. Z mercedesa powoli zaczęło wy siadać trzech szczupły ch mężczy zn w podarty ch drelichach. — Szy bciej, wy ży dowskie szczury ! — krzy knął Reusch i wy jął pistolet z kabury. Zakładnikom udało się wreszcie opuścić ty lne siedzenia i stanąć przed Niemcami. Major Reusch zmierzy ł ich pogardliwy m wzrokiem i splunął przed siebie. — Trzech podludzi, niewarty ch nawet niemieckiej kuli — sy knął, wy krzy wiając twarz w gry masie obrzy dzenia. Więźniowie by li chudzi, zarośnięci i brudni, jakby od pół roku nie widzieli wody i my dła. Posklejane od krwi i brudu włosy pełne by ły strupów i świeży ch ran. Ciężko oddy chali. Spuścili głowy, w milczeniu czekając na wy rok. — Wiecie, kim jesteście? — zapy tał major Reusch i dodał, nie czekając na odpowiedź: — Jesteście gównem. Gównem na naszy ch niemieckich butach. Przy patrzcie się nam. No! Podnieś oczy, Ży dzie! Popatrz sobie ostatni raz przed śmiercią na rasę panów. No, patrz! Reusch krzy czał z nienawiścią. „Podludzie” wiedzieli, że to ich ostatnie minuty. Nie unieśli głów, nie zamierzali patrzeć oprawcom w oczy. Jeden z żołnierzy podniósł MP40 nieco wy żej. — Nie tutaj — warknął Reusch. — Sam to zrobię. Tam. Oficer pokazał ruchem głowy na gęsty las. — Idziemy ! Wy, Ży dzi, przodem — ruchem ręki wskazał kierunek i dodał: — Zapakujcie się do samochodu, motocy kla i czekajcie na mnie. — Ale… — zaczął feldfebel Andreesen. — Bez gadania. Wsiadajcie.

— Tak jest. I poszli. Z przodu trzech Ży dów, za nimi, w odległości czterech kroków, Ansgar Reusch z wy celowany m w ich plecy parabellum. Po kilkunastu minutach ciszę złotej polskiej jesieni rozdarły trzy strzały.

12 lutego 1943 roku Dochodziła północ, kiedy pluton SS bezszelestnie usadowił się na pozy cjach od strony północnej. Od południa swoje stanowiska zajął już Wehrmacht. Wszy scy by li gotowi. Ciężarówki zaparkowano w odpowiedniej odległości, tak by dźwięk silnika nie wzbudził niczy ich podejrzeń. Ansgar Reusch by ł pewien, że o sukcesie mogą decy dować detale. Dlatego nalegał, żeby by ła to wspólna akcja SS i Wehrmachtu. I żadnej policji! Zawsze ufał żołnierzom, ale nigdy nie esesmanom. Podzielił się tą zasadą ze swoim przełożony m, Standartenführerem Frankiem Ottonem Bauerem. Ten jednak zby ł uwagę Reuscha śmiechem i stwierdzaniem: „Ech, wy młodzi, ciągle ta ry walizacja… To zdrowe. Podnosi jakość naszy ch działań”. Reusch miał dość mądrości Bauera. Ta akcja miała by ć jego sukcesem. Ty lko jego. Spektakularny m i głośny m. Nie ży czy ł sobie obecności jakiegoś SS-Standartenführera, który spiłby śmietankę. W końcu udało mu się przeforsować swój plan. Teraz czekał na odpowiedni moment. Wraz z sześcioma żołnierzami zajął miejsce na gruzowisku, jakieś pięćdziesiąt metrów na wprost głównego wejścia do starej fabry ki. Obserwowali teren od półgodziny. Nikt jeszcze nie wy szedł z ruin budy nku, który służy ł za miejsce spotkań bandy tów. Przed dziurą, która kiedy ś by ła główny mi drzwiami do firmy Stawski i S-ka, stało trzech mężczy zn palący ch papierosy. Leżący na ziemi śnieg odbijał światło księży ca, tak że Niemcy doskonale widzieli ich sy lwetki. Zmarznięci przestępowali z nogi na nogę, wy puszczając co chwilę w powietrze kłęby białego dy mu. „Słaba ta obstawa” — pomy ślał Reusch. Popatrzy ł w górę na kikut komina górującego nad pozostałościami zakładu. „Mniej więcej godzinę temu zaczęło się zebranie przy wódców”. Niemiec dokładnie znał datę, godzinę i miejsce spotkania. Teraz pozostawało ty lko zgarnąć ich ży wcem. Spojrzał na zegarek. „Dwudziesta trzecia pięćdziesiąt osiem. Zaczy namy !” Kilkanaście reflektorów rozświetliło zgliszcza fabry ki. Ciszę nocy przeszy ł huk pistoletów maszy nowy ch. Trzech mężczy zn w cy wilu stojący ch przed budy nkiem nawet nie zdąży ło zareagować. Bezwładnie padli na ziemię. Reusch obserwował scenę jak widz w teatrze. Zza muru po lewej stronie wy biegło trzech esesmanów. Mieli do przeby cia kilkanaście metrów, dzielący ch ich od najbliższej ściany fabry ki. Trzech inny ch osłaniało ich ciągły m ogniem. W ty m momencie z okien po drugiej stronie wy skoczy ło dwóch mężczy zn z pistoletami w dłoniach. „Idioci” — pomy ślał Reusch, ściskając w dłoni P08 parabellum. Przy mierzy ł, ale nie zdąży ł oddać strzału. Szy bka seria z prawej i Polacy zostali unieszkodliwieni. Cisza. Reusch wziął do ręki mikrofon, a po chwili jego głos, wzmocniony siłą głośników telefunkena, niósł się po okolicy : — Polacy ! Jesteście otoczeni. Nie macie żadny ch szans. Wy jdźcie z podniesiony mi rękami. Naty chmiast!

Reusch powtórzy ł polecenie po polsku i czekał. Esesmani zniknęli z pola widzenia, więc prawdopodobnie przy lgnęli do ściany. W ty m momencie na ty łach budy nku rozległa się strzelanina. Żołnierze Wehrmachtu, znajdujący się obok Reuscha, klęczeli na górze cegieł z pistoletami maszy nowy mi MP40 wy celowany mi w wejście. Zza ich pleców padały na fabry kę snopy światła. Wy buch granatu zakończy ł wy mianę ognia i znów zapanowała cisza. — Po raz ostatni wzy wam was do poddania się. Daję wam minutę na wy jście. Potem wy sadzimy budy nek! Nie minęło trzy dzieści sekund, a w czeluści głównej bramy zaczęli się pojawiać Polacy z rękami w górze. Reusch zaczął liczy ć w my ślach. „Siedemnaście, osiemnaście, dziewiętnaście… Dwudziestu. Pięknie! Pełen sukces!”

Część pierwsza

Dziennik

1 26 czerwca 1944 roku Spacerowali Königsberger Strasse 1 w kierunku Sigismund Strasse 2 i parku Praskiego. Wy glądali razem pięknie jak jakaś para filmowa. On — wy soki, dobrze zbudowany brunet z powabem kinowego amanta. Ona — delikatna blondy nka seraficznej urody, z modnie zaczesany mi włosami i czerwony mi, pełny mi jak płatki lilii ustami. Nie by ło mężczy zny, który by się za nią nie obejrzał. Janka zawsze to iry towało, kilka razy nawet brał się do bicia, kiedy zby t natrętny obserwator za wolno odwracał wzrok. Ale nie dziś. Dziś wzrok obcy ch nie miał dla niego znaczenia. Minęli grupkę kobiet, głośno się spierający ch. Mimo że wy kładały swoje argumenty, prawie krzy cząc, do jego uszu nie dochodziły żadne dźwięki. Mógłby teraz nawet wy dzierać mu się nad głową jakiś rozwścieczony policjant, Janek i tak by go nie usły szał. — Widziała go, łachudra magistracka, pieska jego niebieska, obiad zeżarł, ale stówy w kieszeni ni ma, hrabia de Nędza! — A bo to moja wina? — A czy ja? A kto mnie takiego klienta podesłał? — Ja podesłałam? Pierwsze o tem sły szę. — I jeszcze się awanturował, szwarccharakter jeden. — Trzeba by ło dać mu fangie w nos i nauczy ć frajera szaconku dla kobiety. — Albo tłuczkiem do kartofli w ciemię go znieważy ć. — A ty, Kry cha, nie bądź taka cwana, bo mnie jeszcze za marchewkę nie oddałaś, co ci jom poży czy łam w zeszły m ty godniu. Kiedy weszli w alejkę parkową, Wanda wzięła go za rękę, ale Janek wy rwał dłoń po kilku krokach. By ł wściekły. Na nią, na siebie, na cały świat. — No co? — burknęła. — Nie wierzę! Po prostu nie wierzę! Jak to się mogło stać? — py tał sam siebie. — Nie wiesz? — parsknęła. — Taki duży chłopiec, a nie wie, skąd się biorą dzieci. — Przestań — sy knął. — Nie o to mi chodzi… Przecież to niemożliwe! — Powiedziałam ci dokładnie to, co usły szałam od lekarza. Stało się.

— Ale mówiłaś… mówiłaś… — zaciął się i przy gry zł dolną wargę do bólu. — Teraz? Tutaj? Matko Boska! — Nie mieszaj w to Matki Boskiej. Kopnął z wściekłością kamień leżący na drodze. Wanda patrzy ła na to rozbawiona. — Wiesz, nawet rozkosznie wy glądasz, kiedy się wściekasz. — Przestań! Jak możesz żartować w takiej chwili, dziewczy no! — W jakiej chwili? No, w jakiej? Wanda uśmiechała się do niego. Spodziewała się takiej reakcji. Wiedziała, że najpierw wy buchnie, jak to on, a potem się przy tulą, szczęśliwi i zakochani. Szli parkową alejką kilka minut w milczeniu. „Jaki piękny ten czerwiec” — pomy ślała. Ponownie spróbowała wziąć Janka za rękę. Wy rwał się i ty m razem. — Nie doty kaj mnie — warknął. — Tak? A od kiedy to jaśnie panicz nie ży czy sobie doty ku mego ciała? — Jaki by łem głupi! Jak mogłem do tego dopuścić? — Przestań się wreszcie nad sobą użalać, weź się w garść. Nie ty pierwszy zostaniesz ojcem w ty m roku. — Ty w ogóle nie rozumiesz powagi sy tuacji! Wanda roześmiała się głośno i wy recy towała fragment ich ulubionego wiersza: — „A jednak, gdy by teraz wśród ty ch urwisk dziczy / czuć na rękach dwie dłonie drobne i niewinne, / patrzeć na usta małe, ciche, półdziecinne / i w oczy naiwności pełne i słody czy …” 3 Janek chwy cił ją silnie za ramiona i spojrzał prosto w te oczy, pełne naiwności i słody czy. — To nie jest zabawne! Nie wy obrażam sobie, żeby teraz, w tej sy tuacji… żeby … — Żeby co? — Lada chwila wy buchnie powstanie — sy knął przez zęby. — Mam dowodzić oddziałem, dziewczy no! To miasto zaraz zamieni się w piekło. Kto wie, jak zareagują ruscy. Może jak wy pędzimy Niemców, trzeba się będzie bić z sowietami. Czekają nas najcięższe ty godnie, a ty przy chodzisz rozanielona na randkę i oznajmiasz mi, że jesteś w ciąży ? Wy raz twarzy Wandy zmienił się w ułamku sekundy. Nie by ło w niej śladu naiwności i słody czy rozbawionej nastolatki. — A co według ciebie miałam zrobić? No, powiedz mi, geniuszu! — Dźgnęła go palcem w pierś. — Będziesz ojcem dziecka, które w sobie noszę. Wojna trwa piąty rok. Ludzie się pobierają, dzieci się rodzą, ży cie musi się jakoś toczy ć. — Masz dziewiętnaście lat! A ja dopiero dwadzieścia jeden! Ja chcę się bić z Niemcami, iść do powstania, chcę ży ć, ile się da, możesz to zrozumieć? — Nie wierzę… Janek, nie wierzę w to, co sły szę.

— Mam niańczy ć dziewczy nę z brzuchem? Mam się zastanawiać, jak ona się czuje podczas szturmu na hitlerowskie bunkry ? Mam czuć, że powinienem by ć gdzie indziej, z nią, zamiast z idący mi na śmierć chłopakami, który mi będę dowodził? — Boże, Janek, kim ty jesteś? — Wanda wbiła wzrok w jego oczy. — Co ty mówisz? — Ja nie chcę żadnej ciąży ! Żadnego dziecka! Żadnej żony ! — Musisz by ć odpowiedzialny. — Zamknij się! Jestem za młody, żeby by ć odpowiedzialny za coś… za coś więcej niż grupka moich kumpli z karabinami. Nie chcę tego obciążenia, rozumiesz? By ł czerwony z wściekłości. — Trzeba odpowiadać za to, co się robi. — To twoja wina! — krzy knął. Uderzy ła go w twarz z całej siły. — Jak możesz tak mówić? — Po policzkach spły nęły jej łzy. Janek zacisnął zęby. Cały kipiał z wściekłości. Trzy mał się, żeby się nie rozkleić, nie wziąć jej w ramiona, nie przy tulić. Jeśli to zrobi, to będzie koniec. Przepadnie. Czuł, że nie może sobie na to pozwolić. Nie teraz, kiedy ma my śleć o sobie, o Polsce, o wojsku. No i o przy szłości, w której widział siebie jako bohatera powstania, prowadzącego brawurowe ataki, zdoby wającego kolejne cele, robiącego karierę. Widział siebie jako pułkownika, stojącego u boku ministra wojny w wolnej Polsce. Wanda? Kochał ją, ale bardziej kochał siebie i swoje marzenia. Wolałby już zginąć w ty m powstaniu, niż dać je sobie odebrać. „Boże, co ja narobiłem, co ja narobiłem? Dlaczego teraz? Dlaczego ja?” — Powiesz coś czy będziesz tak sterczał jak kołek? — Nie mam ci nic do powiedzenia. Z nami koniec. Cześć. — Janek… — próbowała chwy cić go za ramię, ale wy rwał się jej i ruszy ł przed siebie. — Janek, nie wy głupiaj się! — krzy knęła za nim. Nawet się nie odwrócił, poszedł dalej. Ku swoim marzeniom. I nieprzemijającej chwale polskiego oręża.

1. Königsberger Strasse — dziś ul. Jagiellońska. [wróć] 2. Sigismund Strasse — dziś al. Solidarności. [wróć] 3. A jednak, gdy by teraz wśród ty ch urwisk dziczy … — fragment wiersza Kazimierza Przerwy -Tetmajera. [wróć]

2 Młody chłopak biegł tak szy bko, jak mógł. Pędził przed siebie z cały ch sił. Czuł, że serce zaraz wy skoczy mu z piersi, a nogi odmówią posłuszeństwa. Ale wierzy ł, że mu się uda. Skoczy ł w lewo, po kilku krokach w prawo, potem znowu w lewo. Próbował biec węży kiem, ale nie najlepiej mu to wy chodziło. Niemiec czekał. Trzy dzieści metrów. Trzy dzieści pięć. Czterdzieści. Czterdzieści pięć. Kar98k idealnie przy legał do ramienia. Już kilka razy miał chłopaka na muszce, ale wolał poczekać na lepszy moment. Kiedy młodemu wy dawało się, że jest już wy starczająco daleko, żeby wy mknąć się śmierci, padł strzał, który powalił go na bruk. Pozorny chaos ogarnął ulicę. Bezradne krzy ki, płacz i pokrzy kiwania żołnierzy, którzy zapędzali pod ścianę grupkę kilkunastu osób. Ktoś patrzy ł na chłopaka, który jako jedy ny postanowił wy rwać się przeznaczeniu. A teraz leżał w kałuży krwi na jednej z warszawskich ulic, na której rozlegały się okrzy ki: — Schnell, Schnell! Po ty m, jak esesmani uporali się z bezbronny mi Polakami i ustawili ich w rzędzie pod ścianą, jeden z dwóch kierujący ch akcją oficerów poszedł w kierunku leżącego chłopaka. Kiedy stanął nad ranny m, próbujący m jeszcze się czołgać, gwar ucichł. „Ta cisza jest gorsza niż hałas niemieckich pistoletów” — pomy ślał Janek, wiedząc, co się zaraz wy darzy. Żołnierze czekali na dalsze rozkazy, przerażeni cy wile patrzy li na oficera. To by ł wy jątkowo gorący początek lipca. Upalne lato spły nęło na Warszawę i wszy stkim dawało się we znaki. Zarówno okupantom, jak i mieszkańcom dawnej stolicy Polski. Niemiec zdjął oficerską czapkę, wy produkowaną w Berlinie przez Robert Lubstein Militärmützenfabrik 1. Przetarł ręką mokrą od potu ły są czaszkę i po chwili z powrotem założy ł swoją Allgemeine–SS Schirmmütze. Następnie zaczął powoli wy jmować z kabury parabellum. Robił to leniwie, z ociąganiem, spokojnie wpatrując się w plecy pełzającego dzieciaka. „Niech już to skończy, gnój jeden. Na co czeka, cholera jasna?” — zaklął w my ślach Janek. Miał wrażenie, że wszy stko dzieje się w zwolniony m tempie. Żar lał się na ziemię z błękitnego nieba, a oficer SS celebrował moment, w który m stawał się panem ży cia i śmierci. Bogiem. W wy ciągniętej ręce trzy mał pistolet skierowany w ty ł głowy chłopaka. I czekał. Janek żałował, że nie przy jrzał się twarzy tego hitlerowca, Niemiec stał teraz plecami do niego. „Może mógłby m go kiedy ś dorwać?” W końcu bóg pociągnął za spust, po czy m się odwrócił, spojrzał na drugiego oficera i skinął głową. — Feuer! — krzy knął tamten i w mury kamienicy wbił się huk wy strzału z dwudziestu

niezawodny ch niemieckich karabinów kar98k. Żołnierze przeładowali, wy celowali i czekali na kolejną komendę. Z niewielkiego stosu ciał wy gramolił się czterdziestoletni mężczy zna i zaczął pełznąć w kierunku żołnierzy. Po kilku sekundach dały się sły szeć ciche jęki i bezwładna masa ludzi zaczęła pulsować. Ktoś ruszy ł ręką, ktoś inny próbował się podnieść. — Feuer! Kolejna kanonada i wszy stko zamarło. Dwaj oficerowie podeszli do bezwartościowej sterty ludzkich ciał i oddali po kilka strzałów, celując na chy bił trafił. Tak na wszelki wy padek. Janek i Mietek obserwowali wszy stko przez okno z pierwszego piętra domu, do którego udało im się wbiec w ostatniej chwili. Ich serca waliły mocno, a oddech nie mógł się uspokoić. Kolejny raz umknęli śmierci. Janek miał w kieszeni walthera P38, co Niemcy na pewno szy bko by odkry li. Wtedy albo tortury na Szucha, albo od razu śmierć. „Raczej to pierwsze” — pomy ślał. Spojrzał na ciało dzieciaka, leżące na końcu ulicy dokładnie na wprost ich okna. Bezwiednie zacisnął pięści. Czuł, jak krew pulsuje w skroniach. Czaszka zaczęła pękać z bólu, a w głowie mieszały mu się dźwięki i obrazy z ostatnich dwóch dni. Wanda uderzająca go w twarz, jej płacz i pretensje, ćwiczenia w Świdrze i przy padkowo ranny kolega, wreszcie te cholerne okrzy ki Niemców podczas łapanki i huk kar98k.

1. Robert Lubstein Militärmützenfabrik — firma istniejąca do dziś i zajmująca się produkcją czapek oraz replik. [wróć]

3 Reusch by ł wrażliwy na piękno architektury. Uważał, że co prawda Warszawa to nie Pary ż, ale dla niego miała swój niezaprzeczalny urok. I ciekawą historię. Jego biuro znajdowało się w Palais Brühl, przy Weiden Strasse 1, w pobliżu Sächsischer Garten 2. W budy nku ty m miał swoją siedzibę gubernator dy stry ktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa Ludwig Fischer. Ten rokokowy pałac by ł jedną z najpiękniejszy ch budowli w Warszawie. Powstał w połowie siedemnastego wieku dla Jerzego Ossolińskiego. Sto lat później kupił go hrabia Henry k Brühl, minister króla Augusta III Sasa. Pałac by ł wiele razy przebudowy wany i remontowany. W 1787 roku pracami remontowy mi kierował sam Dominik Merlini, sły nny architekt królewski. Zanim rozlokowali się w nim Niemcy, na przestrzeni ostatnich dwustu lat mieściły się tu: ambasady rosy jska i francuska, rezy dencja wielkiego księcia Konstantego, siedziba Centralnego Biura Telegraficznego, a wreszcie Ministerstwo Spraw Zagraniczny ch Rzeczy pospolitej Polskiej. Gubernator Fischer zajmował teraz gabinet, który wcześniej należał do polskiego ministra spraw zagraniczny ch Józefa Becka. Reusch uważał, że to ironia historii. Bo to właśnie Beck wy głosił w 1939 roku sły nne na całą Europę przemówienie obrazujące polski charakter. „Przemówienie będące gwoździem do polskiej trumny ” — śmiał się w my ślach Reusch, wchodząc po schodach Palais Brühl. Fragmenty przemówienia znał na pamięć. „Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną — mówił Beck piątego września w polskim Sejmie. — Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na okres pokoju zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszy stkie sprawy tego świata, ma swoją cenę, wy soką, ale wy mierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna ty lko rzecz w ży ciu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor”. „Honor? Czy dzisiaj ktoś kieruje się jeszcze honorem?” — pomy ślał. Dzień zaczął się koszmarnie. Ansgar Reusch siedział w swoim biurze, zmęczony po nieprzespanej nocy, podczas której cztery razy wstawał na lampkę koniaku. Niestety, żadna z nich nie pomogła zasnąć. Planował objazd po obiektach sportowy ch i przy gotowanie raportu doty czącego ich stanu, kiedy na jego biurku zadzwonił telefon. Czuł przez skórę, że nie będzie to przy jemna pogawędka o sukcesach niemieckiego futbolu. — Dlaczego, zeznając podczas śledztwa w sprawie morderstwa Standartenführera Franka Ottona Bauera, powiedział pan, że w dniu zabójstwa spędził noc w domu publiczny m baronowej von Heidelberg? SS-Standartenführer Heinrich Kuetzel, nowy szef SD i Policji Bezpieczeństwa na dy stry kt warszawski Generalnego Gubernatorstwa, nie bawił się w czułe powitania.

— Nie rozumiem, o czy m pan mówi, Herr Standartenführer — spokojnie odparł Reusch. — Nie rozumie pan po niemiecku czy nie rozumie pan py tania? — Powiedziałem prawdę, Herr Standartenführer. — Jak to jest więc możliwe, że świadek widział pana wy chodzącego z tej willi przy Nordsüd Allee 3 o godzinie pierwszej w nocy ? — Polak? Czy ten świadek to Polak? Bo jeśli tak, to mogę mieć zeznania pięciu inny ch Polaków. — Bzdura, Reusch! Wy szedł pan o pierwszej w nocy z tego burdelu? Ty lko bez kłamstw! — Nie. By łem tam do rana, o czy m zaświadczy ła panna Monique. — Panna Monika, bo to zwy kłe polskie ścierwo, a nie żadna Monique, zniknęła. A to oznacza, że pana alibi również. — Naprawdę? — zdziwił się Reusch. — A my ślałem, że to Francuzka. Słowo honoru! By ła taka przekonująca. — Bez głupich żartów, Reusch. — Zaraz, Herr Standartenführer. O ile mi wiadomo, panna Monika złoży ła zeznania na piśmie. — Nie graj ze mną, Reusch, oj, nie graj — sy knął Kuetzel. — Bo ja ci tę grę wy biję z głowy. — Coś jeszcze, Herr Standartenführer? — zapy tał spokojny m głosem Reusch, choć w środku kipiał z wściekłości. — Bo mam pewne obowiązki do wy konania. Nie usły szał odpowiedzi. Standartenführer się rozłączy ł. Reusch cisnął słuchawką na widełki. By ł wściekły. Przeczuwał, że koniec zbliża się wielkimi krokami. Jego koniec, koniec Rzeszy, koniec wojny, koniec Wehrmachtu. „Czy mój czas już nadszedł? Nie wiadomo, ale trzeba działać. Trzeba walczy ć do ostatniej chwili. Do ostatniego żołnierza. Do ostatniego pocisku”. Reusch się zamy ślił. „Spokojnie. Kuetzel nic na mnie nie ma, skoro ty lko dzwoni i się wścieka. Gdy by coś wiedział, przy słałby po mnie kilku gestapowców albo kazał przy jechać na Strasse der Polizei 4”. Podniósł słuchawkę. — Koeppke, łącz mnie z Pawiakiem. — Ale… — asy stent Reuscha się zawahał. — Z komendantem Frühwirthem! Szy bko.

* Po czterdziestu minutach wjeżdżał w bramę przy ulicy Dzielnej, a na siedzeniu pasażera leżała czarna skórzana teczka. Więzienie śledcze, popularnie nazy wane Pawiakiem, zostało wy budowane w latach trzy dziesty ch XIX wieku, zgodnie z projektem Henry ka Marconiego, polskiego architekta włoskiego pochodzenia. Tego samego, który stworzy ł w Warszawie Hotel

Europejski, pałac Zamoy skiego przy Nowy m Świecie, pałac Paca–Radziwiłłów przy Miodowej czy kościół Wszy stkich Święty ch. Pawiak szy bko stał się więzieniem polity czny m dla Polaków walczący ch o niepodległość z rosy jskim zaborcą. Po pokonaniu Polski w 1939 roku więzienie by ło wy korzy sty wane przez Niemców. Od marca 1940 roku Pawiak by ł więzieniem śledczy m Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dy stry ktu warszawskiego. Kompleks składał się z kilku budy nków, położony ch na obszarze półtora hektara między ulicą Pawią a Dzielną. Oddział kobiet zorganizowano w dawny m szpitalu wojskowy m, oddział męski mieścił się w główny m budy nku. By ł to ogromny, czterokondy gnacy jny gmach, długi na sto pięćdziesiąt i szeroki na dwanaście metrów. Na parterze, oprócz pokojów przesłuchań, cel oddziału pierwszego i drugiego, wartowni ukraińskich i niemieckich, ulokowano kancelarię przy jęć więźniów, kancelarię zastępcy komendanta oraz pokoje oberwachmajstrów. Na pierwszy m piętrze, podobnie jak niżej, mieściły się cele, wartownie, pokoje oberwachmajstrów i pokoje przesłuchań, a ponadto poczekalnia dla nowo aresztowany ch bądź wy wożony ch na przesłuchania, kancelaria główna oraz pokój zastępcy komendanta Engelberta Frühwirtha. W budy nku główny m mieściły się także magazy ny broni, trupiarnia i fry zjernia personelu. Okna gabinetu Frühwirtha wy chodziły na ulicę Dzielną, a dokładnie na bramę, domki wartowników i piękny, rozłoży sty wiąz szy pułkowy. Od ulicy Dzielnej więzienie otaczał wy soki mur. — Ans! Jak się cieszę, że cię widzę! — SS-Oberscharführer Engelbert Frühwirth, zastępca komendanta, rozłoży ł szeroko ręce i wy ściskał przy jaciela. — Z wzajemnością — uśmiechnął się Ans. — Szy neczka smakowała? — No masz! — Frühwirth aż zagwizdał. — Delicje! — A figi? — Niebo w gębie! — Szwajcarska czekolada? — Boska! — Francuski koniak? — Palce lizać! Dawno się tak nie objadłem, Ans. Bardzo ci dziękuję. Twój tato ma nieograniczone możliwości, nieprawdaż? Reusch machnął ręką. — Drobiazg. Jak coś trzeba, wal do mnie jak w dy m. — Ma się rozumieć, przy jacielu. — SS-Oberscharführer uśmiechnął się i dodał: — W czy m mogę ci pomóc? Major westchnął. — Powiem wprost. Potrzebuję trzech Polaków. Na już.

— Ale… coś więcej powiedz. Kogo? Na co? W jakim stanie? — Będę z tobą szczery, Engelbert, i mam nadzieję, że tego nie pożałuję — Reusch uśmiechnął się do przy jaciela. — Możesz mi zaufać. Wiesz o ty m. — Frühwirth puścił do niego oko. — Prowadzę śledztwo. Nieważne, o co chodzi — Ansgar machnął ręką. — Ale wiesz, Engi, Fischer bez przerwy zawraca mi dupę swoimi pomy słami. Regaty, turniej tenisowy, kajaki. Nie zgadniesz, co ostatnio wy my ślił. — No… — Frühwirth się zaciekawił. — Pokaz mody, Engi! Pokaz mody ! Mam sprowadzić jakieś modelki z Wiednia. — Z Wiednia? — oży wił się Frühwirth. — Przecież ja jestem z Wiednia! Mam kontakty. — No tak! Popatrz, kompletnie wy leciało mi z głowy. Wiesz, chodzi o tę austriacką gwiazdę z tej rewii… no, nawet nie pamiętam, jak to cholerstwo się nazy wa. Mam na to dodatkowy budżet, wiesz. — Ależ ja ci we wszy stkim pomogę, Ans! — Frühwirth poczerwieniał z podniecenia. — Ja mam takie kontakty, że… — Świetnie. To słuchaj. Potem się zajmiemy ty m Wiedniem, dobra? Tu masz… — Ans wy jął ze skórzanej teczki grubą kopertę i położy ł na biurku. — Tu masz zaliczkę. Jak ci dam znać, to zaczniesz działać w Wiedniu. To na wstępne koszty. Sprowadzić z Wiednia osiem tancerek to nie takie proste. — Osiem? — oczy Frühwirtha się rozszerzy ły. — Tak. Ale spokojnie, Engi, mamy czas. SS-Oberscharführer Frühwirth zajrzał do koperty. Kiedy jego oczom ukazał się gruby plik banknotów, omal nie zemdlał z wrażenia. — A wracając do ty ch Polaków, to chodzi mi o to, Engi, że po prostu potrzebuję ze trzech podejrzany ch. I ty le. Reusch popatrzy ł SS-Oberscharführerowi prosto w oczy. — No co ja będę szukał, latał po Warszawie, wy sy łał ludzi, skoro i tak te śmiecie pójdą zaraz na rozwałkę. SS-Oberscharführer pokręcił głową. — Ans, przy znaj! Ty to się nie lubisz przepracowy wać, co? — Engi! Pokaz mody ! Czy ja mam czas łapać bandy tów? A skoro wy i tak to robicie, to dlaczego sobie nie pomóc? — No pewnie, że trzeba sobie pomagać! Jakżeby inaczej, Ans! Jasna sprawa! Engelbert Frühwirth schował kopertę do szuflady. — Na kiedy ich chcesz?

— Na teraz. Zaraz. Z aktami. Wiesz… z dobry mi aktami. Żeby mi pasowały pod zabójstwo wy sokiego oficera Wehrmachtu. — Śledztwo Abwehry ? — Tak — przy znał Reusch, wzruszając ramionami. — Załatwione. Będę miał dobry ch kandy datów. Ale dwóch. — Może by ć dwóch. Aha… no i zostaną zastrzeleni podczas próby ucieczki. — Dobra. Ale to już bierzesz na siebie. Jak wy jadą poza bramy Pawiaka, mnie już nie interesują. — Oficjalne pismo w sprawie ty ch dwóch będziesz miał na biurku jutro rano. Oczy wiście z dzisiejszą datą. Pasuje? — Idealnie. Czekaj — Frühwirth wstał. — Zaraz przy niosę ci akta. — Aha, jeszcze tak dla formalności… — Reusch wy jął z kieszeni kartkę i położy ł przed Frühwirthem. — Pokwituj mi tę kasę. Po imprezie zniszczę kwit, ale wiesz, że lubię mieć porządek w dokumentach.

* Czarny mercedes W136 jechał Litzmannstadtstrasse 5. Tuż za nim podążał granatowy opel kadett. Reusch skręcił w prawo, w ulicę Płocką, a potem w lewo, w Forststrasse 6. Po jakimś czasie skręcił ponownie i zatrzy mał samochód przed bramą niewielkiej, zaniedbanej kamienicy. Za nim stanął opel. Na widok parkujący ch samochodów nieliczni przechodnie bły skawicznie poznikali w czeluściach bram. Reusch wy siadł z wozu i ruszy ł w kierunku drugiego auta. — Dawać ich! — krzy knął do siedzący ch w środku funkcjonariuszy. Mężczy źni szy bko wy siedli z opla, trzy mając dwóch więźniów w pokrwawiony ch łachmanach. — Polskie ścierwo — rzucił Reusch i splunął jednemu z mężczy zn w twarz. — Nadajecie się ty lko pod ścianę. Tchórze! Reusch się rozejrzał. Ulica by ła pusta. — Dadzą radę iść? — zapy tał Niemiec. — Parę kroków zrobią — burknął kierowca opla, podtrzy mując jednego z więźniów. Reusch przy jrzał się Polakom. Twarze mieli zakrwawione i opuchnięte od wielogodzinnego bicia. Wy ższy, lekko rudawy, z zajęczą wargą, miał ewidentnie złamany nos. Drugi, drobny blondy n, miał rozbity łuk brwiowy i twarz pokry tą skrzepami krwi. Do uszu majora dobiegał ich świszczący oddech. Blondy n miał prawdopodobnie złamaną nogę, widać by ło, że ledwo stoi, starając się nie opierać na niej ciężaru ciała. — Do bramy — rzucił Reusch.

Ekipa ruszy ła w stronę, którą wskazał oficer. — Nie wy ! Oni sami! Schnell! — warknął i wy jął pistolet z kabury. — Gdy by kto py tał, to próbowali uciekać. No, dalej! Jazda! Puścili Polaków, którzy wspierając się na sobie, pokuśty kali przed Reuschem do bramy. Kiedy zniknęli w głębi kamienicy, funkcjonariusze przy palili sobie po papierosie. Po chwili usły szeli cztery strzały. Reusch wy szedł z bramy wolny m krokiem, chowając pistolet do kabury. Podszedł do nich i rzucił: — Dziękuję za współpracę, przy jaciele. Już wkrótce oczy ścimy miasto z tego ścierwa. Heil Hitler! Wsiedli do swoich samochodów. Opel ruszy ł pierwszy. Zanim Reusch odjechał w stronę Palais Brühl, upewnił się, że funkcjonariusze są daleko. Na fotelu pasażera leżały dwie teczki osobowe. Grube. „Idealni podejrzani” — pomy ślał.

1. Weiden Strasse — dziś ul. Wierzbowa. [wróć] 2. Sächsischer Garten — dziś Ogród Saski. [wróć] 3. Nordsüd Allee — Al. Niepodległości. [wróć] 4. Strasse der Polizei — podczas okupacji siedziba Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dy stry ktu warszawskiego (dziś al. Szucha 25). [wróć] 5. Litzmannstadtstrasse — dziś ul. Wolska. [wróć] 6. Forststrasse — dziś ul. Górczewska. [wróć]

4 Wanda Rawicz, pseudonim Osa, najpierw krótko uczy ła się w Gimnazjum Sióstr Niepokalanek w Szy manowie, a potem zdała egzamin do szkoły dwóch Jadwig. By ła to sły nna na całą Warszawę placówka, prowadzona przez Czarną — Jadwigę Kowalczy kównę — i Białą — Jadwigę Jawurkównę. Szkołę na Wiejskiej, bo tak by ła często nazy wana, prowadziły od 1903 roku. Świadectwo maturalne Wanda uzy skała w 1943 roku. Choć zawsze wolała matematy kę i przedmioty ścisłe, polski poszedł jej wspaniale. Temat: „Warszawa w oczach Bolesława Prusa”. Wtedy szkoła już nie mieściła się przy ulicy Wiejskiej, dziewczęta uczy ły się na tajny ch kompletach w kilku różny ch warszawskich mieszkaniach pry watny ch. Wanda by ła jedną ze stu uczennic, które podczas okupacji zdały maturę w tej właśnie szkole. Po maturze konty nuowała tajną edukację. Marzy ła, żeby zostać inży nierem. Skoro jej matka by ła najlepszy m chirurgiem w Szpitalu Dzieciątka Jezus, to ona będzie najlepszy m inży nierem w powojennej Warszawie, mówiła koleżankom. Zapisała się na oficjalne Kursy Ry sunku Technicznego Zenona Jagodzińskiego, gdzie wy kładali pracownicy naukowi politechniki. Realizowany program w rzeczy wistości odpowiadał pierwszy m latom studiów politechniczny ch i Wanda by ła jedy ną dziewczy ną w grupie, ale zupełnie się ty m nie przejmowała. Szkoła mieściła się w przedwojenny m szkolny m budy nku przy ulicy Śniadeckich, zajęcia odby wały się popołudniami. I znowu udawało się wy prowadzić szkopów w pole. Nawet nie zdawali sobie sprawy, że pod przy kry wką szkoły zawodowej młodzież uczy ła się na studiach wy ższy ch. Przez sześć lat Wanda należała do harcerstwa, na początku jej druży nową by ła sama Jadwiga — Czarna. Młoda dziewczy na fascy nowała się Czarną. Ta budząca respekt starsza kobieta, która pracę z młodzieżą zaczęła jeszcze podczas zaboru rosy jskiego, potrafiła natchnąć szalone nastolatki patrioty czny m duchem bez wielkich słów czy patety czny ch przemów. Wanda miała w niej oparcie, nawet kiedy Jadwiga Kowalczy kówna coraz bardziej podupadała na zdrowiu i nie miała już ty le czasu dla swoich uczennic. „Co złego w was i co marne, to jako plewy i ziele złe zgarnę” 1 — mawiała do nich Czarna i Wanda szczerze w to wierzy ła. W 1941 roku Wanda wstąpiła do organizacji Małego Sabotażu „Okoń”, a kiedy skończy ła osiemnaście lat, nie bez trudu porzuciła mały sabotaż i wstąpiła do oddziału Janka. Nie bez trudu — bo chcieli zatrzy mać ją w „Okoniu”, ale się nie zgodziła. Interweniowała nawet u dowódcy regionu. I udało się. Po kilku ty godniach formalny ch sporów ulegli. Tam się z Jankiem poznali i w sobie zakochali. Kiedy wy buchła wojna, Wanda miała czternaście lat. Do końca września 1939 roku razem

z dziewczy nami ze swojej druży ny harcerskiej pomagała uchodźcom na dworcach, ranny m w szpitalach i mieszkańcom w odgruzowy waniu miasta. Ojciec zaginął gdzieś na Wschodzie. By ł nauczy cielem języ ków rosy jskiego i francuskiego oraz tłumaczem przy sięgły m. Podoficer rezerwy, powołany do wojska w połowie sierpnia w try bie mobilizacji alarmowej, wy jechał do Wilna. Aby zapewnić sobie względne bezpieczeństwo, Wanda pracowała w biurze informacy jny m PCK. Przy chodziła tam na dwie–trzy godziny. Budy nek mieścił się przy ulicy Czerwonego Krzy ża. Dzięki tej pracy miała dobrą legity mację, która wiele razy uratowała ją z opresji. Ale od dwóch dni nie by ła w stanie pójść do pracy, nie mogła się ruszy ć z domu. Leżała teraz na posłaniu w swoim pokoju i zakry wszy głowę poduszką, płakała cicho. Cały świat walił jej się na głowę. W uszach dźwięczały ostatnie słowa Janka, które rzucił na pożegnanie. Nie tego się spodziewała po ukochany m. Od tamtej chwili ży ła jakby w letargu. Trzy dni bez kontaktu z rzeczy wistością. Wiedziała, że jest chorobliwie ambitny, że ta wojna to dla niego coś więcej niż ty lko pojedy ncze akcje i starcia z Niemcami. Nie wątpiła, że walczy ł dla Polski, ale nigdy nie ukry wał swoich aspiracji. Pójść w ślady ojca, oficera dowództwa Korpusu Ochrony Pogranicza, a może nawet dalej. Zrobić prawdziwą karierę wojskową, zwieńczoną stopniem generała. Tak mówił: „prawdziwą karierę”. Nigdy tak naprawdę nie zastanawiała się nad ty m głębiej. Każdy mężczy zna musi coś robić. „Jeden jest kolombofil, drugi pasowy szewc, trzeci profesor, czwarty zarządca, a piąty oficer” — my ślała. Wy dawało jej się, że to normalne. Ale kiedy ży cie wzy wa do inny ch zadań, trzeba stawić temu czoła. Któż ma mieć odwagi w nadmiarze, jeśli nie żołnierz? A on uciekł jak zwy kły tchórz. Ta ciąża komplikowała ży cie także Wandzie. Miała dopiero dziewiętnaście lat. Pewnie, że się trochę bała. Ona, wy różniona absolwentka szkoły dwóch Jadwig, zaszła w ciążę bez ślubu. Ale przecież to można szy bko nadrobić. A on… W pokoju rozległo się pukanie. Wanda zerwała się na równe nogi, szy bko otarła łzy i pospiesznie ułoży ła włosy. — Tak? — Córeczko, koleżanka do ciebie — usły szała głos matki. — Proszę, wejdź. Drzwi się uchy liły i wy jrzała zza nich wesoła twarz dziewczy ny. — Lenka — Wanda wy siliła się na uśmiech, który wy padł blado. — Wejdź, proszę. Koleżanki wy ściskały się czule i wy całowały. Mimo że widziały się dwa dni temu, by ł to ich stały ry tuał. Aniela Hanasz, pseudonim Lenka, pracowała razem z Wandą w PCK przy ulicy Czerwonego Krzy ża. — Co się dzieje, kochana? Rozchorowałaś się? Od dwóch dni nie przy chodzisz do pracy

— odezwała się Lenka, kiedy usiadły naprzeciwko siebie. — Wanda, płakałaś? — Nie, tak ty lko… Wanda popatrzy ła na urodziwą twarz koleżanki. Lenka miała duże, piwne oczy, długie, brązowe włosy spięte w wy soki kok i śliczne, jakby zary sowane kredką, usta. — Jak nie chcesz, to nie mów — szepnęła Lenka. — Wszy stko dobrze, ty lko czasem człowieka taki smutek łapie… wiesz, ta wojna, okupacja, zbliżające się powstanie… sama już nie wiem, co o ty m my śleć. — Będzie dobrze, Wandziu, zobaczy sz. Trzeba by ć dobrej my śli, wy piąć pierś do przodu i… — No! Ty akurat masz co wy pinać — przerwała jej Wanda. Dziewczy ny roześmiały się serdecznie. — My ślisz, że będzie dobrze? — No pewnie — rzuciła Lenka i zrobiła groźną minę, prostując plecy i nabierając powietrza, tak że jej klatka piersiowa urosła do imponujący ch rozmiarów. Wanda ponownie parsknęła śmiechem i czule odepchnęła koleżankę. — Z tobą to zawsze kupa śmiechu. By ły przy jaciółkami na śmierć i ży cie, jeśli można jeszcze wierzy ć w prawdziwą przy jaźń. — Ale między wami wszy stko w porządku? — Między mną a Jankiem? Nie no, jasne, że tak. Co ty ? Wszy stko wspaniale. Ty lko się martwię, że gdy wy buchnie powstanie… Lenka przy tuliła przy jaciółkę. Trwały tak bez ruchu przez jakiś czas. W końcu przy jaciółka odsunęła się i powiedziała: — No dobra, skoro u ciebie wszy stko gra, stara, to będę lecieć. Przy jdź jutro do pracy, dobrze? Wanda pokiwała głową. — Przy jdę, jasne, że przy jdę. — Gdy by ś czegoś potrzebowała, to zawsze możesz na mnie liczy ć. Jakby ś chciała się wy gadać, to wiesz. — Tak, dziękuję. Lenka wstała i zrobiła krok w kierunku drzwi. Nagle zatrzy mała się i delikatnie puknęła dłonią w czoło. — Ale ze mnie gapa, by łaby m zapomniała. Jutro o dziesiątej trzy dzieści spotkanie naszej grupy. Na Pradze, tam, gdzie zawsze. — Dziesiąta trzy dzieści? — Wanda spojrzała na Lenkę py tający m wzrokiem. — Całej grupy ? — No masz! Jasne, że całej. A co? Nie chcesz się z kimś widzieć? — Nie! Chcę — Wanda pokręciła głową. — W porządku, będę.

1. Co złego w was i co marne… — fragment Nocy listopadowej Stanisława Wy spiańskiego. [wróć]

5 Ansgar Reusch wszedł na pierwsze piętro dużej kamienicy, której historia sięgała osiemnastego stulecia. Wszy stkie mieszkania zajęte by ły przez niemiecką administrację. Na kory tarzu kłębiło się od ludzi. Mijani żołnierze salutowali mu i bły skawicznie znikali z pola widzenia. Kobiety ze stosami teczek pędziły po schodach w górę i w dół, sprawnie wy mijając Reuscha. Zatrzy mał jedną z nich i zapy tał o Hauptmanna Klausa Nittkego. W budy nku mieściło się kilka przeniesiony ch tu naprędce urzędów i insty tucji. Z jednego z mieszkań wy szło dwóch żołnierzy z ry ngrafami na szy jach, na który ch widniał ten sam napis „Feldjägerkorps” 1. Na lewy m przedramieniu obaj mieli przy czepione czerwone opaski z napisem „Oberkommando der Wehrmacht — Feldjäger”. Wiedział, że jest na miejscu. Po chwili wszedł do małego pokoju zaadaptowanego na gabinet szefa warszawskich feldjegrów. By ł to krępy, lekko ły siejący mężczy zna, na pierwszy rzut oka przy pominający Ansgarowi miniaturkę Göringa. Gdy by dodać mu dwadzieścia kilogramów i ukry ć zakola pod czapką, mógłby robić za młodszego brata Reichsmarschalla, pomy ślał z rozbawieniem Reusch, chociaż wcale nie by ło mu do śmiechu. Wezwanie do dowództwa żandarmerii nie wróży ło nic dobrego. Hauptmann Nittke spojrzał spode łba na przy by sza, szy bko zwery fikował dy sty nkcje i przy witał się głośny m: — Heil Hilter! — Heil Hitler! — odpowiedział. — Major Ansgar Reusch. — A… — twarz Hauptmanna się rozjaśniła. — Major Reusch. Nareszcie. Niezmiernie się cieszę, że mam okazję pana poznać. Dużo o panu sły szałem. „Co za gnida — pomy ślał Reusch — chce mnie wy słać na front, a bawi się w przy jacielskie gadki. Kolejny łapówkarz!” Nittke wy szedł zza biurka i podszedł do Reuscha z wy ciągniętą dłonią. — Witam, witam, proszę usiąść. Uścisnęli sobie ręce, a Nittke wy darł się na całe gardło: — Wolf! Wolf! Po chwili w drzwiach stanął młody gefreiter, najwy raźniej osobisty asy stent Nittkego. — Czego się pan napije, Herr Reusch? Mam dobrą kawę. — Poproszę. — Sły szałeś? By le szy bko, Wolf — warknął Hauptmann. Usiedli naprzeciwko siebie, po dwóch stronach biurka.

— Może nie jest to tak wy trawna kawa, jaką zwy kł pijać pan major, ale zapewniam, że się pan nie zawiedzie. Gdy zajęliśmy ten dom, w piwnicy trafiliśmy na przecudowny dwugrupowy ekspres ciśnieniowy victoria arduino S900 z 1933 roku. To istne dzieło sztuki! Król ekspresów z Tury nu, stworzony przez arty stę Piera Teresio Arduino. Oczy ściłem bestię i działa! Znaleźliśmy też cały worek brazy lijskiej kawy. Widniał na nim napis „Pluton”, nie wiem, co to oznacza. Co prawda kawa trochę zwietrzała, nie by ła przechowy wana w najlepszy ch warunkach, rozumie pan… Patrząc na zdziwioną minę Reuscha, dodał: — Znam się na ty m, przed wojną by łem szefem jednej z najlepszy ch hanowerskich kawiarni. Reusch doskonale znał firmę Pluton. Ale nie zamierzał dzielić się swoją wiedzą z Nittkem. Spółka prowadziła kilka sklepów: w Warszawie, Poznaniu, Gdy ni, Łodzi i Lublinie. Przed wojną działali niezwy kle prężnie, dy sponując aż trzy dziestoma jeden sklepami. Ale trzeba przy znać, że podczas okupacji potrafili sobie radzić. Ich zatrudnienie urosło aktualnie do blisko dwustu pięćdziesięciu pracowników. Od 1940 do 1943 roku obroty firmy wzrosły niemal pięciokrotnie, z ponad trzech i pół miliona do piętnastu milionów złoty ch. Głównie dzięki temu, że otrzy mali koncesję na sprzedaż towarów dla pracowników przemy słu zbrojeniowego. Reusch wiedział również, że zy ski firmy nie rosły tak szy bko jak obroty. W 1942 roku firma padła ofiarą sporej kradzieży sachary ny, a później spłonął ich magazy n z całą zawartością. Po podbiciu Warszawy przez Niemców szefowie firmy wy kazali się zaradnością i hartem ducha. Po zajęciu kont, utracie zapasów magazy nowy ch w Gdy ni i zarekwirowaniu zasobów kawy, herbaty i kakao szy bko uruchomili hurtownię arty kułów kartkowy ch, a ponadto zwiększy li produkcję kawy zbożowej. Zdecy dowali się uruchomić również nową kawiarnię, która wkrótce stała się miejscem dosy ć popularny m w okupacy jnej Warszawie. Reusch kiedy ś by wał tam często. Nazy wała się Fregata i mieściła przy dawnej Blumenstrasse. Równie chętnie pojawiał się w Café Bodo przy Foksal, Café Ekert przy Siegesstrasse czy u Lardellego przy Polnej. Miał te lokale dobrze rozpracowane. Dokładnie wiedział, gdzie pracują przedwojenni polscy arty ści, którzy podawali do stolików, grali czy śpiewali. Reuschowi wpadła w oko jedna z pracownic Fregaty, przedwojenna polska aktorka teatralna Nina Andry czówna. Próbował nawet z nią flirtować i umówić się na kawę „w inny m miejscu”, ale nic z tego nie wy szło. Zawsze by ła wobec niego chłodna i wy niosła, więc odpuścił. Reusch doskonale znał kulisy funkcjonowania warszawskich kawiarni. Tę zagadkę rozpracował równie szy bko jak tajemnicę przedwojenny ch polskich aktorów. Cech skupiający cukierników zaopatry wał się w surowce dzięki przy chy lności pewnej grupy Niemców. Polacy stworzy li tak zwaną Kooperaty wę Kawiarzy i Cukierników, która miała za zadanie współpracować z okupantem w najprostszy z możliwy ch sposobów, a mianowicie poprzez przekupstwo.

Majętni warszawscy cukiernicy stworzy li przed wojną swój bank, do którego wpłacali spore składki. Przy dały się bardziej, niż mogli przy puszczać. Od początku 1940 roku cech zarządził, że od każdego kilograma surowca do wspólnej kasy odprowadzano dwa złote. Zbierano ogromne kwoty, które oficjalnie inwestowano w personel i logisty kę. W rzeczy wistości pieniądze trafiały do Niemców. Reusch co jakiś czas aresztował któregoś skorumpowanego urzędnika dla przy kładu. Kilka razy udało mu się wejść dzięki temu w posiadanie drogocennej biżuterii czy niewielkich kwot pieniędzy. Ale ponieważ funkcjonowanie warszawskich kawiarni nie stanowiło większego zagrożenia dla istnienia Trzeciej Rzeszy, nie przy kładał do tego procederu większej wagi. Lista urzędników Dy stry ktu, Arbeitsamtu i Gestapo, którzy wy jeżdżali na urlop do rodziny zaopatrzeni w pokaźne pakunki kaw i słody czy, leżała u niego w szufladzie na samy m dnie. Może kiedy ś z niej skorzy sta. — Czy Wolf potrafi zaparzy ć dobrą kawę? — uśmiechnął się Reusch na wspomnienie chłodnej Andry czówny. — Przy uczy łem gamonia. No ale cóż… — Nittke rozłoży ł bezradnie ręce. — Zaparzy ć zaparzy, ale przed wojną pracy by u mnie w kawiarni nie dostał. Trzeba mieć to coś. Rozumie pan? — Smy kałkę? — O! Idealnie pan to ujął. Do kawy trzeba mieć smy kałkę. Pokój, w który m urzędował Nittke, by ł kiedy ś gabinetem właściciela mieszkania. „Polaka? Ży da?” — zastanawiał się przez chwilę Reusch. Widać, że niedawno przemeblowano lokal. Biurko, przy który m siedział Nittke, stało z dala od okna, przy ścianie, po lewej od drzwi. Na ścianę po prawej przesunięto smukłą trzy członową witry nę, by ć może dzieło węgierskiego stolarza Ferenca Steindla. „Niemal identy czna stała w gabinecie ojca w Hamburgu” — skonstatował Reusch. Może to naprawdę wy szło spod ręki sły nnego Węgra w połowie XIX wieku? Pod oknem ustawiono masy wną dębową skrzy nię zamy kaną na klucz, prawdopodobnie przy wleczoną tu z innego pokoju. Może z innego mieszkania? Reusch uważnie przy jrzał się meblowi. Pośrodku znajdowały się szerokie pasy z ornamentami roślinny mi i dwiema prostokątny mi pły cinami. Narożne pasy wieńczone by ły twarzy czkami aniołków. W pły cinach wy rzeźbiono koliste wieńce, a w ich środku umieszczono dwie główki aniołów. Obok jednej widniały cy fry od jeden do siedem, a obok drugiej od jeden do dziewięć. Boczne ściany ozdobione by ły w narożach liśćmi akantu. Do boków skrzy ni przy mocowano antaby. Wieko by ło gładkie. „Ciekawe, dlaczego Nittke przy taszczy ł tu skrzy nię z 1719 roku” — pomy ślał Ansgar. Skończy wszy wątek kawy, Nittke oblizał się i szy bko przeszedł do kolejnego tematu. — Żeby nie tracić czasu… — Hauptmann szperał w biurku. — Chciałby m, żeby pan major

zapoznał się z tą listą. — Nittke podał Reuschowi kartkę. — Co to za lista? — zapy tał Reusch, przelatując wzrokiem po nazwiskach. Hauptmann zrobił zatroskaną minę i zaczął: — Jak pan doskonale wie, majorze, Rzesza jest w trudny m położeniu. Walczy my z cały ch sił o ostateczne zwy cięstwo i z całego serca w nie wierzę. — Ja również, Herr Hauptmann — wszedł mu w słowo Reusch. — Nie wątpię, ale — konty nuował Nittke — są pewne kręgi, które utrudniają nam tę walkę. Są osoby, które szerzą defety zm, ukry wają się, zamiast walczy ć, prawda? Reusch skinął głową. — Tam — nie wiedzieć czemu Nittke wskazał palcem na okno wy chodzące na zachód — nasi dzielni żołnierze przelewają krew za Ty siącletnią Rzeszę, stawiają dzielnie opór sowieckiej bandzie komunistów, a tutaj… Tak! Tutaj, niedaleko linii frontu, dekują się… Rozległo się pukanie do drzwi. — Wejść! — wrzasnął Nittke. — Kawa, Herr Hauptmann — powiedział cicho Wolf i postawił na biurku srebrną tackę z dwoma miśnieńskimi filiżankami wy pełniony mi aromaty czny m czarny m pły nem. — Tutaj, za linią frontu musimy by ć szczególnie czujni. Należy kategory cznie przeciwdziałać wszelkim objawom rozprężenia. To nasz wkład w ostateczne zwy cięstwo — dokończy ł Nittke, kiedy drzwi za Wolfem się zamknęły. — Jak mogę panu pomóc? — zapy tał rzeczowo Reusch. — Jak pan doskonale wie, szukamy żołnierzy zdatny ch do służby frontowej. To, że kogoś coś tam boli, wcale nie znaczy, że nie może walczy ć. To, że wobec kogoś orzeczono niezdatność do służby wojskowej pół roku temu, dziś już nie ma znaczenia. To, że ktoś wy konuje jakąś nieistotną papierkową robotę, nie uchroni go przed pierwszą linią! — Popieram pana w całej rozciągłości. Uważam, że rozkaz Führera z dwudziestego siódmego listopada 1943 roku, by uprościć kry teria zdatności do służby wojskowej, by ł słuszny i wy datnie przy czy nił się do podniesienia morale naszej armii. Szczególnie jednostek walczący ch na pierwszej linii. Od kiedy usunięto różnice między kategoriami garnisondienstverwendungsfähig Feld 2 a garnisondienstverwendungsfähig Heimat 3 i stworzono kriegsverwendungsfähig 4, dostrzegalna jest poprawa dy scy pliny na ty łach. — Widzę, że pan doskonale orientuje się w sy tuacji. Zgadza się pan ze mną, że musimy za wszelką cenę utrzy mać dy scy plinę? Nasz cel to przy wrócić zdolność bojową jednostek frontowy ch przy uży ciu wszelkich metod. Niesubordy nacja będzie surowo karana! — Zawsze by łem tego samego zdania. — Lista, którą trzy ma pan w ręku, zawiera pięćdziesiąt nazwisk. Przekazano mi ją

z Oberfeldkommandantur 5. To prawie pewne, że za ty dzień, góra dwa, wszy scy się znajdą na pierwszej linii. Chciałby m, żeby powiedział mi pan, czy zna ludzi z tej listy. — Tak, dwanaście osób. Reszta nazwisk nic mi nie mówi. — Świetnie. A zatem potwierdza pan, że nadają się do służby frontowej? — Jeśli lekarz wojskowy tak zadecy dował, to ja nie widzę przeciwwskazań. — Świetnie. — Nittke zanurzy ł usta w gorący m, ży ciodajny m pły nie. — Wy borna. — Fakty cznie, py szna kawa — przy znał Reusch, odstawiając filiżankę. — Czy by łby pan tak uprzejmy, Herr Major, i dopisał do tej listy kilkanaście nazwisk? — zapy tał bez ogródek Hauptmann. — Pan najlepiej wie, kto się jeszcze nadaje. „Ach, to o to chodzi — pomy ślał Reusch. — Po to cała ta szopka. Mam wy słać pod ruskie kule kilkunastu chłopaków”. — My ślę, że znalazłoby się jeszcze kilku — odparł po chwili Reusch. — Tak się ty lko zastanawiam, Herr Hauptmann… — Tak? Słucham? — Nittke poprawił się w fotelu i wlepił wzrok w Reuscha. — Służba dla Wehrmachtu to nie ty lko strzelanie i rzucanie granatami w sowietów, zgodzi się pan ze mną? — No… to zależy od sy tuacji. — Ale pan tego nie robi? Nittke odchrząknął. — Ja mam inne zadania. — Umówmy się tak. Pańscy ludzie porozmawiają z oficerem oznaczony m na liście numerem trzy dzieści osiem. Potem podejmiecie decy zję, czy wy słać go na front, czy nie. To mój podwładny, ma swoje zadania do realizacji, ale ostateczną decy zję pozostawiam wam. Oczy wiście będę miał potem dla pana cztery nowe nazwiska. — Właściwie to dlaczego nie? — Nittke z wahaniem spojrzał na Reuscha. „Pies chce więcej mięsa” — pomy ślał Reusch. — A wie pan, Herr Hauptmann, tak się przy padkowo składa, że ojciec podeśle mi w przy szły m ty godniu worek świeżej brazy lijskiej kawy. Nie zwietrzałej, z jakiejś tam starej piwnicy. Nie obrazi się pan, gdy zdeponuję go w pańskich rękach? Kiedy Reusch wy chodził z kamienicy na ulicę, odetchnął głęboko i spojrzał w niebo. „Skąd ja, do cholery, wezmę mu worek brazy lijskiej kawy ?”

1. Feldjägerkorps — korpus żandarmerii wojskowej. [wróć] 2. Garnisondienstverwendungsfähig Feld (niem.) — zdatny do służby garnizonowej. [wróć] 3. Garnisondienstverwendungsfähig Heimat (niem.) — zdatny do służby garnizonowej w ojczy źnie. [wróć] 4. Kriegsverwendungsfähig (niem.) — warunkowo zdatny do służby wojennej. [wróć] 5. Oberfeldkommandantur — Naczelna Komendantura Polowa. [wróć]

6 Mieszkanie przy ulicy Tarchomińskiej 3 na warszawskiej Pradze pękało w szwach. Janek Brodawski, pseudonim Szakal, i Mietek Szumowski, pseudonim Szumi, stali obok siebie, pod ścianą. Janek opierał się łokciem o duży, masy wny kredens z połowy XIX wieku. Mietek zerkał dy skretnie w kierunku Wandy. Dowódca batalionu Tadeusz Kaczy ński, pseudonim Arka, stał pośrodku dużego pokoju i patrzy ł na ściśnięty ch wokół niego młody ch ludzi. Kiedy mówił, powoli przenosił wzrok z jednego na drugiego. Aż w końcu zatrzy mał się dłużej na Janku. — Tę akcję poprowadzi dowódca waszego oddziału. Broń odbierzecie pojutrze o dziesiątej trzy dzieści w warsztacie Moellera. Do tego momentu żadny ch wy głupów, żadnej samowolki. — Panie kapitanie, a jak się nadarzy okazja puknąć jakiegoś szkopa i wy ciągnąć parabelkę czy szmajsera? — mały piegowaty rudzielec podniósł dwa palce, jakby zgłaszał się do odpowiedzi w szkole, i nieproszony wy recy tował py tanie jedny m tchem. — Czupry na, wiem, że się rwiesz do walki, ale daj sobie na wstrzy manie — rzucił Arka. — Chciałby m, żeby ś mimo wszy stko doży ł do wy buchu powstania. — Kiedy to będzie! — rudy machnął ręką. — Ile można czekać? Przecież… oni sami się nam pchają pod nóż. Ja by m takiego… — Potem nam opowiesz — wtrącił Janek i spojrzał na dowódcę. — Ja teraz wy biorę dwanaście osób spośród was. Reszta może już iść. Wy mienieni przeze mnie zostają. Omówimy szczegóły odbicia. — Zgłaszam się na ochotnika! — krzy knął Czupry na. — Krzy cz głośniej — warknął dowódca batalionu. — Może już dziś spotkasz się z SS. Rudy spuścił głowę i burknął coś pod nosem. Janek podał dwanaście pseudonimów, wskazując każdego głową. Reszta zaczęła powoli wy chodzić. Po półgodzinie w mieszkaniu oprócz Janka zostało dwanaście wy brany ch osób, a ponadto Arka i Wanda. — A ty … dlaczego nie wy chodzisz? — Janek zapy tał, nie patrząc na Wandę. — Idę z wami na akcję — sy knęła dziewczy na. — Nie idziesz — szepnął Janek, z trudem powstrzy mując wy buch. — Idę! — Nie idziesz. — A właśnie że idę. Janek spojrzał na nią i powoli wy cedził przez zęby : — Nie idziesz. Spadaj! To rozkaz.

— Od kiedy ty mi rozkazujesz? — Odkąd jesteś w moim oddziale. — To nie twój oddział. — Szakal! Osa! — Arka zdecy dowanie włączy ł się w ich dialog. — Za mną. Przeszli do drugiego pokoju. Na ścianach wisiały portrety członków rodzin Zby tniewskich i Raczy ńskich. Janek zawiesił wzrok na ślubny m zdjęciu Eleonory i Franciszka. Kobieta miała w rękach ogromny bukiet biały ch róż. Mężczy zna, wy soki i elegancki, miał białą poszetkę wy stającą z butonierki. W prawy m dolny m rogu widniał napis „Foto Felagja”. Na inny m zdjęciu Eleonora, wówczas jeszcze Raczy ńska, młodsza o czternaście lat, stała w biały m pielęgniarskim kitlu i białej chuście na głowie w grupce kilkunastu żołnierzy z orzełkami na czapkach. Janek oglądał tę fotografię wiele razy, z ty łu widniał odręczny napis: „Pamiątka z czasów poby tu w szpitalu legjonowy m w Ży rardowie, dn. 20 III 1917”. Janek rozglądał się dalej. Na kilka sekund jego uwagę przy kuł portret wy twornej damy w wielkim kapeluszu, z bukietem kwiatów na rondzie. To Agnieszka Raczy ńska, matka właścicielki mieszkania. Zdjęcie wy konane przez zakład arty sty czno-fotograficzny Murillo, mieszczący się w Warszawie przy ulicy Leszno 4, na wprost Ry marskiej. Zapięta wy soko pod szy ją, na sukni wisiorek na srebrny m łańcuszku. Data: trzy dziesty marca 1904 roku. Na portrecie obok niej jest mąż, Jakub Raczy ński. Ma krótko ostrzy żone włosy zaczesane do ty łu, sumiaste wąsy, który ch koniuszki unoszą się lekko, i hiszpańską bródkę pod dolną wargą. Jedny m słowem zarost w sty lu Napoleona III. Pod szy ją czarna muszka. — Janek, Wanda — dowódca wy rwał go z zamy ślenia. — Jak wy się zachowujecie? To jest nie do przy jęcia! — Panie poruczniku, ja… — zaczął Janek, ale Wanda weszła mu w słowo. — Domagam się włączenia mnie do tego zadania! — Zaraz ci, Janek, odbiorę dowództwo tej akcji, a ciebie, Wanda, odeślę do innego oddziału. — Kapitan zmierzy ł ich chmurny m spojrzeniem. — Wasze pry watne sprawy załatwiajcie poza oddziałem. To nie do pomy ślenia, żeby m musiał rozwiązy wać jakieś wasze… problemy sercowe. — Ja nie mam żadny ch problemów sercowy ch, panie majorze — rzuciła Wanda. — On potraktował mnie niesprawiedliwie. Zrobił to specjalnie. On się po prostu odgry wa na mnie za… za… za… — Powtarzam, nie interesują mnie wasze problemy. Grupa jest wy brana. Wanda, idziesz do domu. Jeżeli nie podporządkujesz się rozkazowi, będę zmuszony wy ciągnąć konsekwencje — konty nuował Arka. — Dobrze — burknęła i spojrzała spode łba na dowódcę. — Znaczy … tak jest!

Osa zrobiła obrażoną minę, odwróciła się na pięcie i wy szła z pokoju. Po chwili trzasnęły drzwi wejściowe. — Janek! Przed nami ważna akcja, a ty masz głowę zaprzątniętą sprawami damsko-męskimi? Co się z wami wy rabia? — Nic. To już nieważne. Słowo, panie majorze, że nie będę my ślał o niczy m inny m niż akcja. Serio. Arka spojrzał Jankowi prosto w oczy i westchnął: — Zdajesz sobie sprawę, że jeśli podczas strzelaniny przeleci ci przez głowę jakaś głupia my śl, która choćby na sekundę cię rozproszy, to zginiesz? A do tego cała akcja weźmie w łeb? Zdajesz sobie z tego sprawę, żołnierzu? „O matko — pomy ślał Janek. — Akcja, jakich wiele. Każdy ma swoje problemy i ty le. Nie jestem czołgiem, który się uruchamia, by jechał i strzelał, a potem wy łącza, by stał i czekał na kolejną poty czkę. Ludzie to nie maszy ny, co on sobie wy obraża?” — Tak, zdaję sobie sprawę, panie majorze. Mam do wy konania pracę i ją wy konam. — Janek, od ciebie będzie zależeć ży cie kilkudziesięciu osób. — Z cały m szacunkiem, panie majorze, ale każdy, kto chciał walczy ć, by ł chy ba świadomy, co się dzieje. I co się może wy darzy ć. A dobrze pan wie, że wszy stko się może wy darzy ć. Może nadjechać przy padkowy patrol SS, może nadlecieć sowiecki bombowiec albo sztukas. Albo balon jakiegoś tam… barona von coś tam. — Każdy, kto chciał walczy ć, by ł chy ba świadomy … — dowódca powtórzy ł słowa Janka. Jeszcze raz spojrzał na młodszego o siedemnaście lat żołnierza. — Boże, jacy wy jesteście młodzi i… — Jesteśmy, jacy jesteśmy. Pan też miał kiedy ś te dwadzieścia lat, nie? — Nie zdajecie sobie sprawy, jakie piekło was czeka — szepnął Arka. — Nie powinienem tego mówić, ale… — Lepsze polskie piekło niż niemiecki raj — wszedł mu w słowo Janek. — Jesteśmy gotowi na odprawę, panie majorze. Przez dwie godziny omawiali szczegóły odbicia więźniów, którzy mieli zostać przewiezieni z Szucha do Lasu Kabackiego. Janek z Mietkiem wy chodzili z mieszkania jako ostatni. Do sieni wy szła ich pożegnać lokatorka, pani Eleonora Zby tniewska, z córką. Janek uśmiechnął się do małej. — Ile masz lat? — zapy tał. — Mam dziesięć lat i pięć miesięcy — odparła dziewczy nka i przy tuliła się do mamy, która objęła ją ręką. — A jak masz na imię?

Dziewczy nka wy sunęła się z objęć i szepnęła: — Wanda. — O! To piękne imię. Jak ta… Wanda, co nie chciała Niemca. Masz — Janek sięgnął do kieszeni spodni, wy jął z niej trzy cukierki w kolorowy ch papierkach i wy ciągnął rękę ku małej. Przez ułamek sekundy stanął mu przed oczami obraz umierającego oficera SS, którego zastrzelił ty dzień temu na ulicy. Podczas bły skawicznego przeszukiwania znalazł w jego kieszeni kilka cukierków. „Dobrze, że nie zjadłem wszy stkich od razu” — pomy ślał. Wanda zrobiła krok w kierunku Janka, ale na moment zamarła, spoglądając niepewnie na matkę. Kiedy ta pokiwała głową, dziewczy nka zgarnęła zdoby cz i bły skawicznie wróciła w bezpieczne miejsce koło mamy. — Z Bogiem, chłopcy — powiedziała pani Eleonora, kiedy otwierali drzwi. Janek odwrócił się, żeby jeszcze raz spojrzeć w czarne jak węgielki oczka Wandy, która uśmiechała się do niego całą buzią, tak że w policzkach zrobiły się małe dołeczki. Puścił do niej oko i po cichu zbiegli po schodach.

* Kiedy później we dwóch z Mietkiem szli ulicą, Janek uśmiechał się do siebie nonszalancko. — Janek, to szaleństwo! Wariactwo kompletne! — Mietek wpatry wał się w przy jaciela z przerażeniem. — Mało ci niebezpieczeństw? Mało masz śmierci dookoła? Po co kusić los? — No chodź! Zobaczy sz, będzie klawo! — Idiota! To nielegalne! — Czy ja chcę z ciebie szopenfeldziarza zrobić? To taki nasz mały sabotaż będzie. — A idź w cholerę! — Mietek machnął ręką. — Pękasz? — Janek uśmiechnął się zawadiacko. — No to się bujaj! — Czekaj! Janek, no poczekaj. Kilka minut szli w milczeniu, Janek spoglądał co chwilę na Mietka, po który m widać by ło, że intensy wne bije się z my ślami. „Ry zy ko? A czy nie ry zy kujemy codziennie, wy chodząc na ulicę?” — my ślał. — Oj, żeby z tego jakiejś draki nie by ło — rzucił Mietek. — A co ma by ć! Cieć jest dogadany. Niemcy grają od siódmej. Kończy my, znikamy i po sprawie. Mietek nie wy glądał na przekonanego. — A więc jeszcze raz, po kolei — zaczął Janek. — O piątej trzy dzieści jest już prawie widno. No, szarówka taka. Wchodzimy przez płot. Gramy pół godziny, góra czterdzieści minut, i zanim

się szwaby zjadą, spadamy. Cieć, Polak, drzemie sobie w swojej kanciapie i jest git. No to jak? Pękasz czy idziemy ? Dy skretnie się rozglądali. Od czasu do czasu zerkali na falujące na wietrze szare sukienki warszawskich dziewczy n. Może nie by ło tak kolorowo jak przed wojną, ale te dziewczy ny wciąż by ły najpiękniejsze w Polsce. I najodważniejsze. Od kilku ty godni nie amory by ły im głowie. By li czujni. Spotkanie niemieckiego patrolu nie należało do przy jemności. Czasami zdarzało się zwy kłe przeszukanie, może jakiś kopniak czy uderzenie w twarz. „Gdy by ty lko na ty m się kończy ło, to można by to jakoś przeży ć. Ale gdy by władowali w ciebie cały magazy nek gew43 albo MP40, to już po zabawie” — my ślał Janek. Od ty godni coś wisiało w powietrzu. Mieli wrażenie, że każdy patrol na ulicy, każdy Niemiec czy volksdeutsch patrzy ł na nich jakoś inaczej. Chcieli walczy ć, chcieli rozbrajać Niemców. Czekali na rozkaz. I wy dawało im się, że będą czekać w nieskończoność. — Jak z Wandą? — Mietek przerwał rozmy ślania Janka. — Co? — No obudź się! Co z Wandą, py tam? — Z Wandą? — Janek przy gry zł dolną wargę. — No… zerwaliśmy. — Zerwaliście? I dopiero teraz mi o ty m mówisz, szmondaku jeden?! — Ty ! Ty ! Uważaj, co gadasz, bo cię sztamajzą znieważę. — Spokojnie, Janek. Coś ty taki nerwus? — Mietek poklepał Janka po ramieniu. — No to teraz rozumiem, co by ła dziś taka cięta na ciebie. — Uspokój się. — Kto zerwał? — Mietek drąży ł temat z przy jacielską troskliwością. — Ja — burknął Janek. — Możemy o ty m nie gadać? — Janek, ja cię przepraszam, ale powiedz ty mi jak pięciolatkowi, bo czegoś tu nie pojmuję. Najładniejsza dziewczy na w dzielnicy. Pół szkoły się w niej kochało i całe podwórko. Sam jej na mandolinie pod oknami gry wałem. — Przestań! — No co się stało? Ile wy ze sobą by liście? Rok? — Mietek nie dawał za wy graną. — A idź w cholerę! — Janek machnął ręką. Skręcili w małą uliczkę, gdzie rozgorzała na dobre jakaś awantura. Podpity jegomość w kapeluszu borsalino szarpał się ze sklepikarką, prowadzącą małą drewnianą budkę z papierosami. — Oddawaj! Ty łajdaku jeden, ty łatku galarowy ! — krzy czała kobieta, wy ry wając mężczy źnie z rąk paczki papierosów. — Nie oddam!

— Złodziej! — Co? Ja złodziej? To ty oszustka jesteś! — Moczy morda! — Stara polędwica! — Łachmy ta, w ząbek czesany ! — Wy dra króla Sobieskiego! — Ty stary, szemrany w kantar, za lejce szarpany dzieliworku! — Drze się na całą ulicę, taka dziadówka, taka sy komora, taka czarnoszy jka! — Hitler pod nosem, a on mi tu galamację urządza! Fajki wy ciągnął i nie zapłacił, psia jego nędza! — Jak nie zapłacił? Kto nie zapłacił? Oj, nie kuś mnie, panienko, żeby m to słówko powiedział, co się o nie policja obraża, a zdun nim piece wy kleja! — Taki mocny jesteś? To idź pan do cy rku za siłacza! Ale najsampierw forsę oddaj, bo policję zawołam! Janek z Mietkiem przy stanęli, żeby przy jrzeć się chry i. Patrzą, a tu zza winkla wy łaniają się dwaj policjanci granatowi. Już mieli krzy knąć do sklepikarki, że niebezpieczeństwo się zbliża, ale awanturnik, mimo swojego stanu, zachował wy jątkową czujność. Gdy policjanci stanęli obok, Borsalino wy prostował się jak struna i trzasnął obcasami. — Co się tutaj dzieje? — zapy tał policjant. — Do aresztu trzeba was wsadzić oboje! Awantury na całą ulice wszczy nacie! — Awantury, panie władzo, jakie awantury ? Czy tu by ła jakaś awantura? — mężczy zna zrobił niewinną minę i popatrzy ł na sprzedawczy nię, z którą jeszcze kilka chwil temu gotów by ł złapać się za łby. — Skąd! — Ja się ty lko szanownej pani, ten tego, oświadczy ć chciałem — dodał, po czy m rękę, która go mocno trzy mała za rękaw, cmoknął z głośny m mlaśnięciem. — Tak by ło — dodała sklepikarka. — Właśnie żeśmy się spierali, gdzie po ślubie zamieszkamy. No bo ja za szanowną teściową przy szłą przepadam jak pies za kotem, że tak się wy rażę. — Nie obrażaj mamusi przy panach — warknął Borsalino i rozłoży ł bezradnie ręce. — No sam pan władza widzi, ży cie mi truje wiecznem py skowaniem. — O, znalazł się aniołek z piekła rodem! — wrzasnęła sklepikara. — Ale niech mu będzie, moja strata. I na oczach policjantów ściskać zaczęła czule głowę jegomościa i przy tulać do obfitego biustu z taką siłą, że ten o mało przy tomności nie stracił. Kiedy się od siebie oderwali, po policjantach nie by ło śladu. Janek z Mietkiem poszli dalej, pękając ze śmiechu. Raz się ty lko obejrzeli, żeby

zobaczy ć, jak kobieta machnęła ręką, kiedy Borsalino odliczał drobniaki, żeby jej zapłacić za towar. Kiedy się żegnali, Janek jeszcze raz spojrzał Mietkowi w oczy i szepnął: — Jutro o piątej trzy dzieści na Legii. Serwus! — Dobra — odburknął bez przekonania Mietek. — Ty lko się nie spóźnij — rzucił Janek i pobiegł w kierunku bramy. — Nie spóźnię się — powiedział do siebie Mietek i poszedł w swoją stronę.

7 Major Ansgar Reusch przechadzał się po Neue Welt 1. Kolejne leniwe popołudnie w znienawidzony m mieście, wśród znienawidzony ch ludzi. Mijani żołnierze Wehrmachtu mu salutowali. Na jego widok Polacy przechodzili na drugą stronę. Kiedy ś próbował uśmiechać się do ładniejszy ch kobiet na ulicy. Prawie żadna mu się nie odwzajemniła, chy ba że trafił na Niemkę. Szy bko przy swoił teorię swojego szefa, mówiącą o ty m, że niemiecki żołnierz powinien z Polkami obcować najwy żej na dwa sposoby. Katując je podczas przesłuchań lub pieprząc w burdelu. Na Szucha czy na Pawiaku panowało przekonanie, że każda z nich to albo dziwka, albo bandy cka suka. Na wspomnienie szkoły, jaką dał mu Bauer, Reusch mimowolnie westchnął. Kiedy trafił do Warszawy w sty czniu 1940 roku jako oficer łącznikowy pomiędzy Abwehrą a SD, jego bezpośrednim przełożony m został Standartenführer Frank Otto Bauer. Lubił on imponować swoim podwładny m, a zarazem testować ich narodowosocjalisty czne przekonania. Potrafił zatłuc więźnia goły mi rękami. Polskie szczury, jak mawiał o Słowianach znad Wisły, nie są warte nawet niemieckiej kuli. Dlatego najlepiej jest je dusić. Rękami, gazem, spalinami, sznurem, cy klonem B. Czy m popadnie. Nieraz krew przesłuchiwany ch try skała im na twarz. Szef oblizy wał się wtedy jak wampir z diaboliczny m uśmiechem i szatańskim bły skiem w oku. Przesłuchiwania kobiet lubił czasem zaczy nać od zbiorowego gwałtu. Taką Polkę rzucał wtedy, w sensie jak najbardziej dosłowny m, ukraińskim wachmajstrom. Nie zawsze by ł na to czas, ale kiedy Standartenführer się napalił, nie by ło wy jścia. Niekiedy sam wy znaczał kolejność. Ukraińcy lubili swoją robotę. Bauer zginął trzy miesiące temu, został zastrzelony w swoim domu, w niejasny ch okolicznościach. Panowało przekonanie, że to sabotaż polskich bandy tów. Śledztwo by ło w toku. Idąc ulicą, Reusch patrzy ł na ludzi, który m przy szło ży ć pod hitlerowskim jarzmem, i się dziwił. Cały czas się dziwił. Gdy by mijani Polacy wiedzieli, o czy m my śli, co czuje, to… To właściwie co? Każdy ma ochotę napluć mu w twarz. A najchętniej sprzedać kosę pod żebro. By ł dla nich wrogiem. Niemiecki mundur budził w ich oczach wściekłość. A nie strach? Strach na pewno. Ale też wściekłość. Młodzi ludzie, który ch ostatnio widy wał na ulicach, chy ba się go nie bali. Patrzy li inaczej niż starcy czy kobiety. Od jakiegoś czasu mieli tak bezczelny bły sk w oku, jakby chcieli mu powiedzieć: „W końcu cię dopadniemy. Zabij nas, bo jeśli teraz tego nie zrobisz, jutro przy jdziemy po ciebie”. Usły szał jakieś krzy ki. Spojrzał w lewo. Zza rogu ulicy wy padła kobieta z mały m dzieckiem na rękach. Po chwili pojawił się też zdy szany, oty ły żołnierz Wehrmachtu.

— Halt! Halt! Kobieta uciekała dalej. Goniący ją żołnierz zdjął karabin z ramienia i nie przy stając, zaczął niezdarnie celować. Widać by ło, że nie ma wprawy w strzelaniu z biegu. Po chwili stanął, by ł czerwony na twarzy i roztrzęsiony. Cel się oddalał. Przy łoży ł karabin do ramienia i zaczął celować w plecy uciekającej. „Może zawiniątko to nie dziecko, ale nielegalne ulotki” — przeszło Reuschowi przez głowę. Zareagował bardzo szy bko. W ciągu sekundy w jego dłoni bły snęło parabellum, wy celował w kobietę i nacisnął spust. Gdy powietrze przeszy ł huk wy strzału, zaskoczony żołnierz opuścił broń i spojrzał w kierunku Reuscha. Oficer Abwehry podszedł spokojnie do prostaczka z Ty rolskiej wioski, jak się po chwili okazało, i w ciszy wy słuchał relacji na temat zajścia. Następnie zrugał żołnierza za to, że zachował się jak leniwy wieprz, pozwalając podejrzanej uciec. I obiecał, że złoży na niego raport, mając nadzieję, że jego efektem będzie wy słanie Austriaka na front wschodni. Czy li nie tak daleko.

1. Neue Welt — dziś ul. Nowy Świat. [wróć]

8 Dzień dopiero budził się do ży cia, kiedy czarny, dwudrzwiowy mercedes W136 skręcił z Salzstrasse 1 w dawną Ludną, a następnie w Hafenstrasse 2. Tramwaje jeszcze nie jeździły i miasto wy glądało na opustoszałe. Kilka minut i by ł u celu. Zaparkował i wy siadł z samochodu. To nie pierwsza jego wizy ta tutaj o tak wczesnej porze, więc doskonale wiedział, że polski cieć smacznie śpi. Prześlizgnął się obok jego budki i wszedł na teren kortów, będący ch częścią kompleksu sportowego Wehrmachts-Stadion 3. Zdziwił się, gdy usły szał odgłos piłki uderzanej rakietą i ciche pacnięcia, kiedy odbijała się od kortu. Spojrzał na zegarek, platy nowy patek philippe calatrava ref. 96. By ła dokładnie piąta czterdzieści pięć. Na dworze by ło szaro, choć słońce już wzeszło i leniwe zaczy nało dawać do zrozumienia, że zaraz weźmie we władanie całą Warszawę. Ale jeszcze jakby się wahało za chmurami, jakby chciało dać pospać kilka chwil dłużej ty m, którzy mogli spać. Na przy kład gubernatorowi Fischerowi. Sły szał ten dźwięk wy raźnie. „O tej porze grać w tenisa? Jeszcze kilkanaście minut temu ledwo co by ło widać — zdziwił się. — Kto może grać tak wcześnie? I po co? Nie można poczekać do siódmej? Wtedy już robi się zupełnie jasno”. Zatrzy mał się i przez kilka chwil wsłuchiwał w muzy kę głównego kortu. Postanowił po cichu przemknąć obok budy nku klubowego. Stąpał ostrożnie, aby nie wzbudzić najmniejszego hałasu. W końcu stanął niezauważony i patrzy ł. W tle po prawej majaczy ł wielki budy nek stadionu piłkarskiego, w oddali na wprost kościół Matki Boskiej Częstochowskiej, po lewej budy nek Wehrmachtu 4. A na główny m korcie biegało za piłką dwóch młody ch chłopaków. Pochłonięci w szaleńczej pasji nawet nie zauważy li obserwującego ich Niemca. Przy glądał im się przez pięć minut, a potem przy szedł mu do głowy szalony pomy sł. Sprawdził, czy ma w kieszeni klucze, po czy m wy cofał się do budy nku klubowego.

* — Ale jesteś dętka — sy knął Janek. — Widać, że brak ci treningu, lebiego. Mietek wy szczerzy ł równe, białe zęby. — Tak? To ciekawe, dlaczego ci dołoży łem. — Dołoży łeś mi? Czy ja dobrze sły szę? — Janek udał oburzenie. — Wy męczone sześć cztery uważasz za do-ło-że-nie? — Wy męczone? — parsknął Mietek. — Forhendy po liniach, perfekcy jne woleje i genialne

loby uważasz za wy męczone? — Serwis mi nie siedział. I ty le! Gdy by nie to… By li spoceni, zmęczeni, ale szczęśliwi. Janek, mimo że przegrał mecz, try skał humorem. Znowu udało im się wy kołować Niemców. Zagrali na główny m korcie Legii. To nic, że pierwsze dwadzieścia minut grali prawie po ciemku. Zresztą wtedy udało mu się zy skać nad Mietkiem przewagę, której niestety nie utrzy mał, kiedy się rozjaśniło. Za kilkanaście minut będą pędzić do domu. Potem zimny pry sznic, śniadanie i do konspiracy jnej roboty. — Sprałem ci ty łek jak kacapy szkopom pod Stalingradem! — Wo? 5 Odwrócili się raptownie. I ukazał im się najgorszy widok, jaki mogli zobaczy ć. Zamarli. Stał przed nimi oficer Wehrmachtu z rękami za plecami i obojętny m wy razem twarzy. Przechy lając głowę lekko na bok, świdrował ich beznamiętnie zimny mi, błękitny mi ślepiami. Jak dziki zwierz obserwujący osaczoną ofiarę, delektujący się ostatnimi chwilami jej ży cia, nad który m ma pełną kontrolę. Jankowi przy pomniał się ły sy oficer SS, celebrujący moment dobicia dzieciaka. To o to chodzi? O tę chwilę, kiedy jest się Bogiem? „Tak — przy znał w duchu. — Sam uwielbiam ten moment. Sekunda przed ostatnim strzałem w głowę hitlerowca. Ile razy sam to przeży wałem z rozkoszą?” — Stalingrad, co? — Niemiec pokręcił głową z niezadowoleniem. — Wy robić taki żart? Nie pogodzi się z Wandą, nie odnajdzie ojca, nie pójdzie do powstania. Zdechnie z rakietą tenisową w ręku. Jak idiota. Chy ba że… zaatakuje pierwszy. — My ty lko… — Janek zaciął się i rzucił okiem na czarną kaburę przy piętą do oficerskiego paska. Jego umy sł zaczął już analizować możliwe sposoby ucieczki. — Wie heißt du? 6 — zapy tał Reusch, patrząc na Mietka, który nie mógł wy krztusić ani słowa. Niemiec przeniósł wzrok na Janka. — A ty ? — zapy tał po polsku. Nie usły szał odpowiedzi. — Ja jestem Ansgar Reusch. Wy grać dobra trening — powiedział łamaną polszczy zną i pokiwał z uznaniem głową. — Dobra gra! A po dobra gra ma by ć dobra Trunk 7. Niemiec wy ciągnął zza pleców dwie butelki oranżady. — Dobra fanta! Proszę brać i pić — dodał z twardy m niemieckim akcentem. Chłopcy by li tak osłupiali, że bez słowa wzięli butelki. Janek zaczął kory gować plan awary jny. Może go uderzy ć w głowę tą butelką, a potem… — Ty grać dobra forehand — powiedział Niemiec w kierunku Mietka. — I bardzo dobra volley. Janek spojrzał z niedowierzaniem na oficera. „Nienormalny ?” — A ty — Reusch zwrócił się do Janka — by ć bardzo szy bka. Mieć szy bka nogi. Ale ty masz niedobra serw. Jak poprawić serw, by ć bardzo dobra zawodnik. I wy grać z nim.

Reusch uśmiechnął się do nich. Nie odwzajemnili tej uprzejmości. — Ja kiedy ś dużo grać. Puchar Davisa. Ja by ć w deutsche Nationalmannschaft. Odwiedził Warschau w 1939. Ja nie grać mecz, ale poznać polska druży na. Wspaniałe dżentelmen. Pamiętam. Ignacy Tłoczy ński, wielka zawodnik. Adam Baworowski, z pochodzenia Austriak. Józef Hebda. Janek miał wrażenie, że sekundy zamieniają się w godziny. Chciał uciec stąd jak najszy bciej. Poczuł nagle, że nic złego się nie stanie. By ć może ten oficer to ty lko miłośnik tenisa. I ty le. Może zaraz popędzą do domu? Tak. Na pewno wszy stko dobrze się skończy. — Jeśli wy chcieć grać, to tu można. Ty lko rano. Kein problem. Ale o sz… sz…. szu… szuz…. o godzina szuzda czy … czy … czy … Scheiße! — Niemiec przeklął z uśmiechem. — Zeit halb sieben 8 musicie koniec! Verstehen? Janek się uśmiechnął. Mimowolnie, delikatnie, jakby przy padkowo. Niemiec próbujący mówić po polsku, częstujący ich oranżadą. Przecież to zabawne. Spojrzał na Mietka. By ł blady jak ściana. — Verstehen — Janek kiwnął głową. — Ty za nisko wy rzucać piłka, kiedy serw. — Ansgar Reusch wpatry wał się w Janka. Ten skinął ponownie i odparł: — Danke, ich werde mich erinnern 9. Janek czuł, jak serce wali mu w piersiach. Miał wrażenie, że dokładnie sły szy, jak ten wielki mięsień pompuje mu krew do ży ł. Sły szał miarowy łomot, przy pominający dźwięk piłki tenisowej podczas meczu. — Ja grać z wami. Czy mogę grać z wami? Dla trening. — Niemiec nie odpuszczał. — Wy by ć bezpieczne. Janek odpowiedział wzruszeniem ramion. — Musimy już iść — wy stękał Mietek. — Do widzenia — rzucił oficer. — Ja czekać jutro rano. Um halb fünf. Popędzili w kierunku Łazienkowskiej. Oddy chali ciężko, rozglądając się z przerażeniem wokół. Czy nie wy słał kogoś za nimi? Czy nikt ich nie ściga? Na pożegnanie Mietek ty lko rzucił Jankowi z wściekłością: — Ty i te twoje cholerne pomy sły ! Tenis na Legii! Janek patrzy ł, jak przy jaciel znika w bramie. Czuł się dziwnie spokojny, jakby wy ciszony. Napięcie już opadło, ale teraz, zamiast ulgi, czuł jakby rozczarowanie. Czy liczy ł na coś więcej? Czy chciał się bić z ty m Niemcem? Czekał, aż tamten sięgnie do kabury, a wtedy rozwaliłby swoją rakietę na jego głowie? Albo tę butelkę. Nawet rakiety nie by łoby mu szkoda. I tak ten stary rupieć nadawał się już ty lko do kominka. A może zdoby łby parabellum? Czuł się tak, jak czasem

po wy jściu od denty sty. Nastawiasz się na straszny ból, a tu ty lko trochę ukłuło i koniec. I to uczucie zawodu, że nie można zgry wać bohatera nawet przed samy m sobą.

1. 2. 3. 4.

Salzstrasse — dziś ul. Solec. [wróć] Hafenstrasse — dziś ul. Czerniakowska. [wróć] Wehrmachts-Stadion — dzisiejsze obiekty Legii Warszawa (stadion, korty ). [wróć] Budy nek Wehrmachtu — przed wojną Dom Harcerza, dzisiaj Młodzieżowy Dom Kultury, ul. Łazienkowska 7. [wróć]

5. Wo? (niem.) — Gdzie? [wróć] 6. Wie heißt du? (niem.) — Jak się nazy wasz? [wróć] 7. Trunk (niem.) — napój. [wróć] 8. Zeit halb sieben (niem.) — wpół do siódmej. [wróć] 9. Danke, ich werde mich erinnern (niem.) — dziękuję, będę pamiętać. [wróć]

9 Reusch spacerował po obiektach sportowy ch Wehrmachtu. Już z daleka dostrzegł wy prostowaną sy lwetkę kapitana Wilhelma Hosenfelda. Machnął do niego i po chwili kapitan stał wy prostowany przed Reuschem. — Heil! — Heil! Co u pana, kapitanie Hosenfeld? Grał pan w tenisa? — Tak, od siódmej do ósmej. — Robi pan postępy ? — Oczy wiście. Ale panu majorowi chy ba nie dorównam. Tak jak i w jeździectwie. Reusch uśmiechnął się i popatrzy ł w oczy starszego od siebie o siedemnaście lat Hosenfelda. Cenił tego oficera za sumienność, pracowitość i inteligencję. Hosenfeld by ł dobry m partnerem do dy skusji. Kilka razy zdarzy ło im się wy jechać za miasto na przejażdżkę konną. Reusch jeździł konno od dziecka, Hosenfeld natomiast nauczy ł się tej sztuki dopiero jako dorosły mężczy zna, czy m wzbudził u Ansgara szacunek. I radził sobie naprawdę nieźle. — Jakieś inne wy darzenia? — Melduję, że chy ba udało mi się wczoraj zażegnać niebezpieczeństwo, które nadciągnęło nad nasze ziemie. Mam na my śli Wehrmachts-Stadion. — O! Musi mi pan wszy stko opowiedzieć. Przejdźmy się. Reusch się domy ślał, o co chodzi, i wolał porozmawiać z dala od ciekawskich uszu. Ruszy li ulicą Szwoleżerów 1 w stronę Seegarten. By ło wczesne przedpołudnie, ale czerwcowe słońce już mocno dawało się we znaki. Reusch zdjął czapkę i przetarł czoło. Hosenfeld odchrząknął i zaczął mówić: — Przy szło wczoraj do mnie dwóch oficerów z dowództwa feldjegrów z jakąś listą z Oberfeldkommandantur. — Co to za lista? — Nie wiem… Pokazali mi ją. Przy moim nazwisku, w rubry ce „stanowisko służbowe”, napisano „oficer wy chowania fizy cznego”. — No tak, wszy stko jasne. Po co komu oficer wy chowania fizy cznego w piąty m roku wojny — zaśmiał się Reusch. — Otóż to! Wiedziałem, że to może oznaczać ty lko jedno. — Co pan zrobił? — Poprosili o rozmowę na osobności. — Jak wy glądali? Zanotował pan ich nazwiska?

— Tak, mam zapisane w notesie. Jeden to na oko dwudziestoczteroletni kapitan, drugi to porucznik, w wieku mojego sy na Helmuta. Reusch pokiwał głową ze zrozumieniem i zapy tał: — Nieuprzejmi? — Trochę zarozumiali. Widać, że oficerowie frontowi. Dumnie prezentowali medale na piersiach. Zaprosiłem ich na werandę, gdzie odby ło się normalne przesłuchanie. — Przy kro mi, że musiał pan przez to przechodzić. — Nie ma problemu. Pokazałem im program kursów zawodowy ch Wehrmachtu. Przeglądali z ogromny m zdziwieniem — Hosenfeld się uśmiechnął. — Udzielałem im szczegółowy ch wy jaśnień na temat tego, co robię, za pana, panie majorze, akceptacją i wiedzą. Opowiadałem o naszej pracy dla Wehrmachtu, o zajęciach wy chowania fizy cznego, a przede wszy stkim o szkoleniach i kursach zawodowy ch. Pokazałem raporty, zapis wy kładów, a nawet listy obecności. Nie mogli wy jść z podziwu. Oni nie zdawali sobie sprawy, że coś takiego w ogóle istnieje. — Odwalił pan kawał dobrej roboty, Herr Hosenfeld. — Dziękuję — kapitan się uśmiechnął. — Potem oprowadziłem ich po obiektach, pokazałem basen, boiska, przechowalnię łódek. Oglądali wszy stko z rozdziawiony mi gębami. I teraz najlepsze. W końcu sami zapisali się na żeglowanie, na następnej przepustce. Wy buchnęli głośny m śmiechem. Reusch poklepał Hosenfelda po ramieniu. — Ale z pana numer, Hosenfeld. — Panie majorze, to nie jest tak, że ja nie chcę walczy ć… — Nie musi pan nic mówić — Reusch ocierał łzy z kącików oczu. — Dawno się tak nie ubawiłem. Ale pan ty ch feldjegrów załatwił. — Samo tak jakoś wy szło. — Kamień spadł mi z serca. — Nie rozumiem. — Nieważne. Wkrótce przeniosę pana do sobie. — Do siebie? — Tak, do mojego biura. Muszę mieć pana bliżej, Hosenfeld, jest pan wartościowy m człowiekiem.

1. Ul. Szwoleżerów — dziś ul. My śliwiecka. [wróć]

10 Gubernator Fischer siedział w swoim wy tworny m gabinecie i wpatrzony w okno w zamy śleniu palił cy garo. Kiedy Reusch stuknął obcasami, gubernator poderwał się z fotela i podszedł do niego. — Heil Hitler! — Heil Hitler! Podali sobie ręce, a Fischer uśmiechnął się do Reuscha. — Panie majorze, nie trzeba by ło, naprawdę, nie trzeba. Fischer poklepał Reuscha po ramieniu i wskazał na krzesło znajdujące się przed jego masy wny m dębowy m biurkiem. — Ale, panie gubernatorze — Reusch zawahał się i uśmiechnął niepewnie — doprawdy nie wiem, o czy m pan mówi. — Oj! Niech pan nie będzie taki skromny — SA-Gruppenführer Fischer roześmiał się jowialnie. — Skrzy nka najlepszego wina reńskiego, rocznik 1893, z winnicy Schloss Schönborn, a on udaje, że nie wie, o czy m mówię. Brawo! Reusch rozłoży ł ręce w teatralny m geście. — Wy w tej Abwehrze próbujecie by ć zby t tajemniczy. Niepotrzebnie. — Mam nadzieję, że Erbach Marcobrunn Riesling Auslese przy padł do gustu małżonce. — Frieda nie zna się na winach. Ale ważne, że ja się znam — donośny śmiech gubernatora wy pełniał salę. Siedzieli naprzeciwko siebie. Ans by ł stały m gościem gubernatora. Odkąd wiosną 1940 roku objął stanowisko szefa Wy działu Sportu i Rekreacji dy stry ktu warszawskiego, przy najmniej raz na trzy ty godnie składał Fischerowi raport ze swoich działań. Przeważnie osobiście, choć Fischerowi zdarzały się okresy, w który ch nie interesował się sportem. Tak by ło wiosną ubiegłego roku, kiedy bardziej zajmowała go sprawa likwidacji warszawskiego getta. — Mam pomy sł — rzekł gubernator, patrząc Reuschowi prosto w oczy. — Zamieniam się w słuch. — Doty czy … — SA-Gruppenführer się zawahał — prac pana wy działu. — Coś nie tak, panie gubernatorze? — Nie, nie, nie! Wszy stko w jak najlepszy m porządku — Fischer pokręcił przecząco głową. — Chodzi o nowy projekt. Na razie to ty lko pomy sł. — Rozumiem. O co dokładnie chodzi? — Bardzo pana proszę o dy skrecję. My ślę, że z racji pana funkcji w Abwehrze będzie pan

idealny do tej misji. — Dziękuję za zaufanie. — Te pokazowe mecze piłkarskie, które pan zorganizował w Warszawie — Fischer pokiwał głową z uznaniem — to piękna sprawa. Ponad dwadzieścia ty sięcy kibiców, czołowi niemieccy zawodnicy, piękne bramki. — Shalke 04, Bay er, Hamburg. — Niemiecka piłka jest najlepsza na świecie! Chy ba pan w to nie wątpi? — Naturalnie, Herr Gruppenführer! Jesteśmy najlepsi! — No! A co by pan powiedział o europejskiej lidze miast? Stadtliga. Fischer spojrzał czujnie na Reuscha i zmarszczy ł brwi, czekając na jego opinię. — Bardzo interesujący pomy sł, Herr Gubernator. A my ślał już pan o szczegółach? — Oczy wiście! — Fischer potarł ręce ze zniecierpliwienia. Widać by ło, że aż się pali do przedstawienia swojej koncepcji. — Ja to widzę tak. Każde miasto ma swoją reprezentację. Monachium, Hamburg, Gelsenkirchen, Wiedeń, Warszawa, Madry t, Pary ż. — Pary ż? — zdziwił się Ans. — Tak! Bo to jest pomy sł globalny. Dojdą do tego Rzy m, Bukareszt, Praga. Mamy dwie rundy. W pierwszej dzielimy ich na dwie grupy po osiem druży n. Grają ze sobą normalnie, jak w lidze. Mecz i rewanż. Cztery najlepsze z każdej grupy awansują do fazy pucharowej, gdzie zagrają ćwierćfinał, półfinał i finał. — Takie jakby mistrzostwa świata miast? — Tak, trafnie pan to ujął. Mecze rozgry wane będą w poszczególny ch miastach, a finał w Berlinie! No, co pan na to? — Uważam, że to jest genialne! To najlepszy pomy sł, jaki kiedy kolwiek sły szałem! — Reusch nie kry ł entuzjazmu. — A wie pan, co mi jeszcze przy szło do głowy ? — Nie. Fischer uśmiechnął się szeroko i szeptem rzucił w kierunku swojego rozmówcy : — Widziałby m tam druży ny z Londy nu i Manchesteru. Reusch zrobił wielkie oczy i z niedowierzaniem pokręcił głową. — Niesamowite, wspaniałe, ale dopóki nie podbijemy Anglii… — A nie! Otóż to właśnie! Nie musimy ich podbijać, to znaczy … — gubernator przerwał i szy bko się poprawił: — Oczy wiście, że wkrótce ich pokonamy. Ale sport, wie pan, Reusch, rządzi się swoimi prawami. Wspaniałomy ślnie zaprosiłby m ich do naszej Stadtliga. — Ach tak?! — No, chy ba żeby Führer miał inną wizję — Fischer przy gry zł dolną wargę. — Ale wy obraża

pan to sobie? Upokorzy ć Anglików na stadionie w Berlinie! — To by łoby piękne. Ale równie piękne będzie skopanie włoskich ty łków. Wy buchnęli gromkim śmiechem. — No dobrze, dobrze, my tu sobie gadu-gadu, a tam Polacy chodzą po ulicach bezkarnie i spiskują. Czas wracać do pracy. — Fischer zrobił poważną minę i dodał: — Proszę przemy śleć ten pomy sł i spisać swoje uwagi. Na razie zostawmy ten Londy n i Manchester. Na przy szły czwartek chciałby m mieć od pana opis tego projektu. Od strony logisty cznej i mery tory cznej. — Tak jest! — Żegnam. — Heil Hitler! Kiedy Reusch szedł w kierunku drzwi, gubernator zawołał go cicho po imieniu. — Ansgar! — Tak? — Czy nie dałoby się jakoś dostarczy ć skrzy nki szampana? Za dwa ty godnie Frieda urządza małe przy jęcie w naszy m pałacy ku — gubernator zawiesił głos. — Będzie to najlepszy trunek, jaki okupowana Francja wy dała w ty m wieku — Reusch trzasnął obcasami. — Heil Hitler!

11 Dzień miał się ku końcowi. Reusch siedział w swoim gabinecie w Palais Brühl i wpatrując się w okno, rozmy ślał o poranny m spotkaniu na kortach. Propozy cja, którą złoży ł ty m chłopakom, wy dawała mu się teraz idioty czna. Jak mógł zaproponować dwóm Polakom grę w tenisa? By li wy starczająco odważni i bezczelni, żeby zakraść się o świcie na korty, ale chy ba nie aż tak głupi, żeby dać się zaprosić na kolejny pojedy nek w towarzy stwie niemieckiego oficera? Wy obrazili sobie pewnie, że następny m razem będzie na nich czekał oddział Waffen SS. Postanowił, że jutro rano z ciekawości pojawi się na kortach. Uporządkował papiery na biurku i już się zbierał do wy jścia, kiedy drzwi gabinetu otworzy ły się i stanął w nich SSStandartenführer Henrich Kuetzel. Nowy szef SD i Policji Bezpieczeństwa na dy stry kt warszawski Generalnego Gubernatorstwa nie należał do ulubieńców Reuscha. Z wzajemnością. — Heil Hitler! Reusch wstał i bez entuzjazmu odwzajemnił powitanie. — Panie majorze, widzę, że jeszcze pan w pracy — burknął Kuetzel i dodał ironicznie: — Nie przeszkadzam? SS-Standartenführer nie czekał na odpowiedź, ty lko się rozsiadł na wy godnej sofie w kącie gabinetu. Reusch zajął miejsce w fotelu obok. — Co pana do mnie sprowadza, SS-Standartenführer? — Od czasu, kiedy Abwehra przeszła pod nasze skrzy dła, przy by ło mi pracy — odparł gość z nutką saty sfakcji w głosie. — Współczuję — odciął się Reusch. — Niepotrzebnie. Ja lubię pracę. Praca to całe moje ży cie, Herr Reusch. Ba, ja ją kocham, a pan? — Czy kocham pana pracę, Herr Kuetzel? Dziwne py tanie. Kuetzel się uśmiechnął. — Czy kocha pan swoją? — Pan wy baczy, SS-Standartenführer, ale o uczuciach zwy kłem rozmawiać wy łącznie z kobietami. Reusch przy jrzał się dokładnie szefowi SD. Kuetzel dobiegał czterdziestki. Miał szczupłą, pociągłą twarz i duży, orli nos. Jasne włosy zaczesane by ły do ty łu i cały dzień perfekcy jnie trzy mały się na swoim miejscu. Może ze strachu? Reusch nie miał przy jemności oglądać ich w nocy, ale przy puszczał, że wy glądały podobnie, przy kry te jakąś siatką maskującą. Czarne niczy m atrament tęczówki oprawione niebieskimi źrenicami świdrowały teraz Reuscha jak

wiertła denty sty czne. — Przy by łem do Warszawy robić porządek, Herr Reusch. Na pewno sły szał pan o moich dokonaniach w Krakowie. Kuetzel prawie na każdy m spotkaniu z Reuschem podkreślał swoje zasługi dla Trzeciej Rzeszy. W Warszawie pojawił się dwunastego marca, dokładnie ty dzień po zabójstwie Standartenführera Franka Ottona Bauera. Wcześniej by ł zastępcą szefa SD i Sipo w Krakowie. Mogło się wy dawać, że nowe stanowisko to by ł dla niego awans. Ale, jak sprawdził Reusch, Kuetzel miał w Krakowie bardzo silną pozy cję i ogromne wpły wy. Mimo że wcześniej zajmował w strukturach SD niższe stanowisko, awans i przeniesienie do Warszawy mogły by ć jakąś formą kary lub zesłania. Może podpadł Himmlerowi? Reusch zajął się wy jaśnieniem tej zagadki, ale jak na razie niczego przełomowego nie udało mu się ustalić. — Nie wiem, czy już panu mówiłem, ale to ja w zeszły m roku rozpracowałem sowiecką siatkę szpiegowską działającą w Krakowie — konty nuował Kuetzel. — Otrzy małem za to Krzy ż Ry cerski Krzy ża Żelaznego. — Gratuluję! A kiedy pojawią się Liście Dębu, Miecze i Bry lanty ? — Zakładam, że mój poby t w ty m prowincjonalny m mieście — mówił Kuetzel, ignorując py tanie Reuscha — nie powinien potrwać dłużej niż cztery, góra pięć miesięcy. W ty m czasie zamierzam rozbić polską siatkę, która doprowadziła do zabójstwa Standartenführera Franka Ottona Bauera. Jeżeli który ś z niemieckich oficerów jest w to zamieszany, może by ć pewny, że czeka go rozstrzelanie! Standartenführer zakończy ł swoją wy powiedź podniosły m głosem i wlepił w Reuscha kolejne świdrujące spojrzenie. — Ma mi pan coś do zarzucenia? — zapy tał wprost Reusch. — A to się jeszcze okaże. Na razie badam. — Kogo? — Nie kogo, ale co! Pana dokonania badam. Inny mi słowy pana pracę, Herr Reusch. — To świetnie, że pan wpadł. Mam tu całą dokumentację na temat mojej pracy w latach od 1940 do… — Reusch podniósł się z fotela i chciał ruszy ć w kierunku szafy. Kuetzel złapał go za rękę. — Siadaj pan! Nie o ty m mówię! Nie interesuje mnie ta gówniana robota dla Fischera w zasrany m wy dziale sportu. Możesz pan sobie organizować dla niego te regaty, mecze piłkarskie i inne zawody dla przy głupów! Interesuje mnie prawdziwa praca. Najpierw w Abwehrze, a teraz w Amt Mil! — Czy tał pan raporty, Herr… — Do dupy z raportami! Nic w nich nie ma.

— No cóż — Reusch zawiesił głos. — Nic w nich nie ma, bo ty nic nie robisz, Reusch! Nic! I to mnie zastanawia. — Kuetzel podniósł rękę i wy celował palcem w pierś Reuscha. — To mnie najbardziej zastanawia. Reusch spojrzał badawczo na Kuetzela. Nie dał się wy prowadzić z równowagi, choć szef SD od ich pierwszego spotkania niemal przy prawiał go o mdłości i ścisk w żołądku. Nie dawał się przekupić ani drogimi cy garami, ani drogim winem. A informacji o jego słabościach miał Reusch jak na lekarstwo. — Może whisky ? — zapy tał po gospodarsku. — Whisky sobie pan pijesz, a nasi żołnierze giną na ulicach tego przeklętego miasta — sy knął Kuetzel. — Siedzisz w milutkim gabinecie w ty m zasrany m pałacy ku i planujesz kolejne zawody dla Wehrmachtu w rzucaniu workiem pełny m ludzkich kości? Co? A może zawody pły wackie pod ostrzałem rosy jskiej arty lerii, hę? — Nie rozumiem, do czego pan zmierza, Herr Standartenführer. Zmierzy li się wzrokiem. „Taka mała próba sił zakończona remisem” — pomy ślał Reusch. — Zrozumiesz! Zaraz pan zrozumiesz. — Kuetzel ścisnął pięści tak mocno, że zagruchotały kości. — W Warszawie jest serce całej polskiej bandy ckiej organizacji. Stąd dowodzą wszy stkimi akcjami, to tutaj planują mordy na Niemcach. Pod naszy m nosem kwitnie bandy ty zm! Mordują nas w biały dzień! A co od pół roku robi major Ansgar Reusch? Organizuje spły w kajakowy ! Czy ty, człowieku, rozumiesz powagę sy tuacji? Sły szy sz w nocy radzieckie działa? Przecież Polacy ty lko czekają, żeby nam wbić nóż w plecy. Co będzie, jak ruscy podejdą bliżej? Co będzie, jak zaczną przeprawiać się przez Wisłę? My ślałeś o ty m? Czy planujesz kolejną wizy tę Hamburger SV w Warszawie? — Jeżeli ma pan coś do mnie, Herr Standartenführer, to proszę mówić! A jeżeli nie, to pan wy baczy, ale… — Milcz! I słuchaj pan! Ile osób aresztowałeś od początku roku? Ilu bandy tów zlikwidowałeś? Ilu przesłuchiwałeś? — Moja praca dla wy działu… — Przestań my dlić mi oczy ! Praca w wy dziale sportu to miała by ć ty lko przy kry wka, tak? — Jestem w Abwehrze od 1934 roku i nie pozwolę sobie na takie traktowanie! — warknął Reusch. — Co pan sugeruje? — Że zamiast realizować swoją robotę dla nas, tracisz pan czas na wy kony wanie idioty czny ch poleceń gubernatora Fischera! Wy darzenia sportowe miały by ć pretekstem do umieszczenia naszy ch ludzi w bandy ckich organizacjach. Tak? I co? Ilu ludzi udało ci się tam umieścić? Ile siatek rozbiłeś? Ilu masz informatorów? — Chciałby m łaskawie przy pomnieć panu, SS-Standartenführer, że za udział w likwidacji

powstania w warszawskim getcie otrzy małem Krzy ż Żelazny pierwszej klasy. — Martwi Ży dzi nie mają z ty m nic wspólnego. Ile polskich grup bandy ckich rozbiłeś? Py tam się! Ile? — Takie działania wy magają czasu. — Od 1940 roku miałeś mnóstwo czasu na budowanie swojej siatki! Ilu bandy tów aresztowałeś w ty m roku, Reusch? — W ciągu czterech lat dzięki moim działaniom udało się aresztować i skazać ponad ty siąc osób. Przesłuchaliśmy łącznie ponad cztery ty siące ludzi… — Bardzo dziwne te twoje dane, Herr Reusch. Bardzo. — A to dlaczego, Herr Standartenführer? — A to dlatego, że dokumenty potwierdzające te wy liczenia gdzieś zaginęły. — No cóż, dobrze pan wie, że ogromna część akt zginęła z willi Standartenführera Franka Ottona Bauera albo uległa zniszczeniu podczas pożaru jego domu. A poza ty m to nie moja wina, że na Strasse der Polizei ma pan bałagan w dokumentach. Ja mam w swoich porządek. Gdy by nie ten pożar… — To bezczelność! Mam u siebie taki porządek, że jeszcze się pan zdziwisz! A kwestia zniknięcia ty ch akt to, obok zabójstwa Bauera, druga sprawa, która bardzo mi się nie podoba, Reusch. — Mnie, też Herr Standartenführer! Śmierć Standartenführera Franka Ottona Bauera zasmuciła każdego Niemca. A strata dokumentów, które obrazowały efekty mojej ciężkiej pracy, jest dla mnie wy jątkowo bolesna. Po cichu liczy łem na Krzy ż Ry cerski Krzy ża Żelaznego. — Proszę porzucić tę ironię. Śledztwo w sprawie tego zabójstwa trwa. Już wkrótce się dowiem, kto to zrobił i dlaczego. Śledczy Art Rosentrop jest na dobrej ścieżce i bliski rozwiązania. Proszę, aby pan z nim ściśle współpracował. — Kuetzel przeszy ł Reuscha zimny m spojrzeniem. — Czuję, że gdy poznam moty w, sprawca sam wpadnie mi w ręce. I znajdą się brakujące dokumenty. — Logiczne. A dlaczego akurat mnie pan to mówi? Ja już swoje zeznania w tej sprawie złoży łem. Po chwili milczenia Standartenführer wy szeptał: — Nie ufam wam. Nie wierzę żadnemu z was. — Kogo ma pan na my śli, Herr Standartenführer? Kuetzel wstał i jeszcze raz zmroził Ansgara wzrokiem. — Abwehrę, Reusch, całą Abwehrę. Chciałem, żeby pan o ty m wiedział. Od dziś będę się panu przy glądał jeszcze uważniej.

12 Mietek, Janek i Tadek Grabowski, pseudonim Ły sy, stali przed cukiernią Zagoździńskiego, na rogu dawny ch Wolskiej i Sy reny. W środku nie by ło takiego tłoku jak przed wojną, ale chłopcy woleli jeść na świeży m powietrzu, pogwizdując od czasu do czasu za mijający mi ich dziewczy nami z Woli. Humory im dopisy wały, nie przeszkadzał nawet fakt, że smak dzisiejszy ch ciastek niewiele miał wspólnego z ty m przedwojenny m. — Dobre, co? — zagadnął Mietek. — Dziewczy ny ? — odpowiedział py taniem Ły sy. — Ciastka, idioto! — O, tak! — rzucił z przekąsem Janek. — Dawno nie widziałem tak ogromny ch i do tego py szny ch ciastek. Spojrzeli na resztki trzy many ch w dłoniach smakoły ków i ry knęli śmiechem. — W dzisiejszy ch czasach to cukiernicy mają przekichane — stwierdził Mietek. — A kto nie ma? — odparł filozoficznie Tadek. — Słuchajcie, panowie — zaczął Mietek. — Ale właściwie dlaczego przy jechaliśmy na pączki aż na Wolę? — Po prostu… — zaczął Ły sy. — Po prostu… to kwestia przy wiązania. Przy jeżdżałem tu z mamą przed wojną, bo mieli najwspanialsze w całej Warszawie święconki. Przed Wielkanocą waliły tu tłumy z całej stolicy. Ale to pięknie wy glądało. Pan Zagoździński ustawiał dziesiątki mały ch stoliczków i na serwetkach z napisem „Alleluja” układał misternie te swoje święconki. No, mówię wam, bajka! Mazurki, jajeczka, babki, baranki z cukru… — Rozmarzy łeś się? — wtrącił Janek. — No. — Rozmarzy łeś się o święconkach czy o jednej z córek Zagoździńskiego? — Co? — twarz Ły sego momentalnie zalała się czerwienią. — Dobra, dobra, nie bajeruj nas święconkami. Hanka czy Danka? — zapy tał Janek. — Danka — odparł Tadek i wgry zł się w resztkę ciastka. — A ja i tak uważam, że lepszy ch ciastek niż u Gajewskiego nie ma w całej stolicy — wy palił Szumi. — Nie umy wają się do ty ch od Zagoździńskiego! — U Gaja ciastka by ły zawsze większe. Tak samo lody i kremy — zaperzy ł się Mietek. — A w tej samej cenie! — Nie o wielkość chodzi, ale o jakość — wtrącił Janek.

— A sły szeliście tę historię z jajkami? — Nie! Mów! — Gajewski, jak każdy cukiernik, musi teraz nieźle kombinować, żeby zdoby ć produkty — zaczął Mietek. — W zeszły m roku trafił na okazję i bardzo tanio kupił jajka. Wziął podobno ogromną ilość, ale kiedy do zakładu na Śniadeckich przy jechał transport, za jajkami pojawiło się Gestapo. — O cholera! — zaklął Janek. — Nie wiedziałem. — Aresztowali go oczy wiście i Sondergericht 1 skazał na karę śmierci. Ale podobno przekupiono Gestapo i strażników więzienny ch. Lekarze niby wy kry li u niego jakąś tam chorobę i trafił do szpitala, z którego zwiał. I do dziś się gdzieś ukry wa. — Nieźle! — stwierdził Tadek i zaproponował: — Jeszcze po ciastku? — Nie no, daj spokój. Za dużo to się tego nie da zjeść — odparł Janek z uśmiechem. Mietek wy jął z kieszeni chusteczkę ze swoim monogramem, wy tarł usta i stwierdził z powagą: — Ja też już chy ba podziękuję. — A pamiętacie historię Kulawego i Ry sia? — wtrącił Tadek. — No pewnie. — Jaką historię? Nie znam — zdziwił się Mietek. — Przy Wilczej 78 jest taka nieduża cukiernia — zaczął Ły sy — Herbaczy ńskiego. — Nie kojarzę — przerwał Szumi. — Dom znajduje się na rogu… właściwie na sty ku Wilczej z Koszy kową, bo rogu tam żadnego nie ma. W środku duży, oszklony bufet, kasa, parę stolików przy ścianie, a po lewej od wejścia mała salka z kilkunastoma metalowy mi stoliczkami. — Całkiem elegancko, stoliki prawie identy czne jak u Lardellego — wtrącił Janek. — Lardelli to jest klasa — mlasnął Mietek. — No i, wracając do tematu — konty nuował Tadek — to by ł bodajże listopad 1942 roku. Kulawy i Ry ś idą na zbiórkę, a tu łapanka przy Politechnice. A oni mieli przy sobie jakieś papiery. — Instrukcje radiotelegraficzne — uzupełnił Janek. — Zaczęli uciekać, ale prakty cznie nie by ło dokąd. Wpadają przerażeni do tej cukierni i błagają o pomoc. — I wiesz, co zrobili cukiernik i jego pracownicy ? — zaśmiał się Janek. — No? — Bły skawicznie przebrali ich w fartuchy cukierników i kazali wy rabiać ciasto. A gestapowcom powiedzieli, że tamci pobiegli dalej — dokończy ł Tadek. Mietek zaśmiał się głośno. — A dwudziestego ósmego sty cznia zlikwidowano u Herbaczy ńskiego zdrajcę Freindla — za

ich plecami rozległ się donośny głos. Podskoczy li jak oparzeni. Kiedy się odwrócili, zobaczy li rozbawioną twarz samego mistrza Zagoździńskiego. — Widzę, że panowie lubią poplotkować o warszawskich cukierniach, to postanowiłem dodać coś od siebie. Znam tę historię bardzo dobrze. Późny m wieczorem, tak po siódmej jakoś, zaszedł do Herbaczy ńskiego Freindl i zamówił kawę. Kiedy tak siedział, niczego nie podejrzewając, do lokalu weszła miła para i wy waliła do niego parę pocisków. Szkop nie zdąży ł nawet sięgnąć po broń. Zginął na miejscu. A sy mpaty czna para, po uspokojeniu szanowny ch klientów, ulotniła się jak kamfora. Zagoździński ukłonił się grzecznie chłopakom i poszedł w kierunku Płockiej. Konspiratorzy popatrzy li na siebie i kolejny raz ry knęli śmiechem. „Klawa ta nasza Warszawa — pomy ślał Janek — szkoda by by ło teraz umierać”.

1. Sondergericht — sąd specjalny, stworzony w celu likwidacji przeciwników polity czny ch oraz prześladowań na tle narodowościowy m i etniczny m. Sądy specjalne w latach okupacji niemieckiej w Polsce wy korzy sty wane by ły do terroru i eksterminacji. [wróć]

13 Obszerne mieszkanie Reuscha mieściło się w nowej, czteropiętrowej kamienicy położonej przy Salzstrasse 95/97 1. Ansgar miał widok na skrzy żowanie ulic Salzstrasse i dawnej Czerwonego Krzy ża, przez które przebiegała linia tramwajowa numer 2 Powiśle–Ostring. Tory skręcały w dawną ulicę Dobrą. Z okien widać by ło szpital dla żołnierzy niemieckich, Reservelazarett I Warschau 2, położony po prawej, oraz wiadukt linii średnicowej Obere Eisenbahnbrücke, znajdujący się na wprost. Wiadukt prawie w całości zasłaniał Neue Brücke 3. Do ściany szpitala przy mocowano wy soki maszt, wznoszący się ponad dach, na jego końcu powiewała hitlerowska flaga, z czarną swasty ką na środku. Reusch codziennie rano delektował się ty m widokiem. Zaparkował samochód, wszedł na górę, żeby się odświeży ć, po czy m szy bko opuścił mieszkanie. Zamiast zrobić sobie coś dobrego do jedzenia, a przy okazji wy pić co najmniej pół butelki wina, postanowił przejść się na wieczorny spacer po okolicy. Chciał oddalić od siebie widmo kolejnej samotnej, nieprzespanej nocy. Wiedział, że w ten sposób igra z losem, ale co tam. Co gorszego może go spotkać niż gniew Kuetzela? No bo przecież nie śmierć z rąk bandy tów. Dochodziła ósma wieczorem, ruch na ulicach by ł coraz mniejszy. Wpatry wał się w twarze mijany ch przechodniów. Odruchowo dotknął kabury pistoletu. Jest na miejscu. Strach? Nie. To ty lko nerwy. W końcu jest wojna. Przy stanął przed sklepem z ubraniami, należący m do niemieckiego krawca prowadzącego swój interes w ty m samy m miejscu od niemal dwudziestu lat. Kiedy ś by ł Polakiem niemieckiego pochodzenia, dziś jest volksdeutschem. Nie miał wy boru. Dwa lata temu uszy ł Reuschowi płaszcz, który nosił się świetnie w jesienne i zimowe chłody. Reusch zapatrzy ł się w wy stawę prezentującą eleganckie garnitury. Kogo stać dzisiaj na takie ubrania? Kogo stać, żeby szy ć dzisiaj takie ubrania? Nagle padł strzał, a zaraz potem drugi. Reusch chwy cił pistolet i się rozejrzał. W kilka sekund nieliczni przechodnie poznikali w bramach. Ulica opustoszała. Zza zakrętu dobiegały jakieś krzy ki. Ostrożnie zbliży ł się do rogu ulicy. Usły szał płacz kobiety, odgłosy uderzeń w twarz i niemiecki ry k: — Halt den Sabbel, polnische Hure! 4 Podniósł broń nieco wy żej i wy szedł zza węgła. Dwóch żołnierzy skierowało ku niemu swoje karabiny. Oficer SS nawet na niego nie spojrzał, ty lko okładał kobietę po twarzy. Reusch podszedł bliżej. Kilka kroków dalej leżało na ulicy ciało jakiegoś mężczy zny w białej koszuli pokry wającej się właśnie krwawy mi plamami. — Co się tu dzieje, Herr Untersturmführer? — zapy tał, upewniwszy się co do rangi esesmana.

Esesman spojrzał na niego bez emocji, przelatując szy bko wzrokiem po dy sty nkcjach. — Nic takiego, panie majorze. Proszę nie zawracać sobie ty m głowy. Reusch spojrzał na kobietę. By ła bardzo ładna. I bardzo przerażona. Próbowała się wy rwać Niemcowi. Ale im bardziej próbowała, ty m mocniej bił ją po twarzy. W końcu zrezy gnowała. Reusch popatrzy ł na jej rozczochrane, brązowe włosy i czerwoną, spuchniętą od uderzeń twarz. Może szli na randkę, a tu jakiś esesman postanowił poprawić sobie staty sty ki zatrzy mań? — Pana nazwisko, Untersturmführer? — Grass. SS-Untersturmführer Grass — odparł obojętnie. — Powtarzam py tanie po raz drugi i ostatni, Untersturmführer Grass. Co się tu dzieje? — rzucił z naciskiem Reusch. Grass skinął na jednego z żołnierzy i ten pokazał Reuschowi plik ulotek, który trzy mał w ręce. — Złapaliśmy ptaszki na gorący m uczy nku. — Grass się uśmiechnął. — Dobra robota, prawda, majorze? — A tamten? — Próbował uciekać. Szkoda, mogliby śmy się od niego sporo dowiedzieć. Ale z tej ślicznotki też się pewnie da niejedno wy ciągnąć. Prawda? — porucznik uderzy ł dziewczy nę w twarz z taką siłą, że upadła na ścianę kamienicy i zsunęła się na chodnik, po czy m zrobił dwa kroki i kopnął klęczącą na ziemi Polkę w brzuch. Skuliła się niczy m embrion. — No! Chy ba nie będzie już uciekać. Reusch widział oczy ma wy obraźni duszną salę przesłuchań, okaleczone ciało dziewczy ny i dy szącego Grassa gwałcącego ją bez obawy o Rassenschande 5 na zmianę z ukraińskimi strażnikami. „Taka śliczna Polka” — pomy ślał. — Czy mogę prosić pana na słowo, Untersturmführer Grass? — Słucham? — Wejdźmy do tej bramy — Reusch wskazał na kamienicę i po chwili stali twarzą w twarz. — Jestem oficerem Abwehry. Potrzebuję pilnie tej dziewczy ny. Sam chcę ją odstawić do więzienia i przesłuchać. — He, he, he — zaśmiał się Grass, a Reusch poczuł kwaśny zapach zepsuty ch zębów. — Cwany pan jest! Ja odwalam najgorszą robotę, z narażeniem ży cia łapię bandy tów, a Abwehra ich sobie aresztuje i przesłuchuje. Co też pan, majorze! — Nalegam. — A może wpadła panu w oko, co? Nie ma sprawy, możemy się dogadać. Ja ją przesłucham jeszcze dziś wieczorem, a pan, majorze… Reusch pokręcił głową. — Chcę ją teraz. Ty lko dla siebie. Ile?

— No… — Grass się zamy ślił, dłubiąc paznokciem małego palca w pożółkły ch zębach. — Ładna jest. A do tego może by ć źródłem wartościowy ch informacji. Reusch wy jął z kieszeni spodni złotą papierośnicę i podał porucznikowi. Ten dokładnie ją obejrzał i pokręcił głową. — Mało. Major podał mu złote pióro marki Faber-Castell. Esesman waży ł je przez chwilę w ręce i uważnie mu się przy glądał. — Złote? — Jest warte więcej niż pana trzy miesięczny żołd. Grass wahał się jeszcze chwilę, aż w końcu machną ręką ze zrezy gnowaniem. — Dobra! Niech stracę. Papierośnica i pióro. Bierz pan sobie te dziwkę, majorze. Wy chodząc z bramy, odwrócił się do Reuscha z uśmiechem i rzucił: — Miłej zabawy.

1. Kamienica przy ul. Solec istnieje do dziś. [wróć] 2. Reservelazarett I Warschau — dzisiaj Szpital Solec sp. z o.o. [wróć] 3. Neue Brücke — dziś most Poniatowskiego. [wróć] 4. Halt den Sabbel, polnische Hure! (niem.) — Stul py sk, polska dziwko. [wróć] 5. Rassenschande (niem.) — zhańbienie rasy. [wróć]

14 Patrzy ła na krople deszczu spły wające po szy bie. Kolejna noc płakała razem z nią. Czuła to każdy m zakamarkiem duszy. Sama, okropnie sama. „Dlaczego? Kim on jest tak naprawdę? Naiwny m idiotą czy bezduszny m mordercą?” Mijały minuty. Drżała, spoglądając w czarne niebo. Chmury zasłoniły księży c, Warszawa przy kry ła się szczelną kołdrą ciemności. Chciała by ć z nim pod tą kołdrą. Potrzebowała go. Potrzebowała go bardziej niż kiedy kolwiek. Dlaczego teraz? Westchnęła, z oczu sączy ły się kolejne strużki bólu. Tak o nią walczy ł, tak za nią chodził, tak się starał. Zakochała się bez pamięci. Oddała mu całą siebie. Oddałaby mu wszy stko. Kiedy ś, ty dzień temu, wczoraj może. Ale nie dziś. Dziś już dotarła do kresu sił. Na skraj przepaści. Albo się w nią rzuci, albo… Albo co? Wanda otarła łzy wierzchem dłoni i usiadła na łóżku. Rozejrzała się. Jej mały pokój, w który m spotkali się kilka razy. To łóżko, na który m kochali się pospiesznie. Mama mogła przy jść w każdej chwili, a jednak zary zy kowali. Wariaci. Dokładnie pamiętała tamto popołudnie, każdy jego gest, każdą sekundę, szepty, pocałunki. Położy ła się, podciągnęła kolana pod brodę i zamknęła oczy. Lato, łąka, w oddali las, kilkanaście metrów dalej szumiała Wisła. Leżeli na plecach obok siebie, gry ząc trawę i wpatrując się w niebo, na który m nie dało się dostrzec ani jednego samolotu. Nie by ło sły chać dział, karabinów maszy nowy ch, niemieckich krzy ków. Sam na sam z cały m światem. Czekała i czekała, aż w końcu zdecy dowała, że ma dosy ć. Że ten bohater w rzeczy wistości nie jest żadny m bohaterem, ty lko zakłopotany m szczeniakiem i że akurat TĘ bitwę ona musi poprowadzić sama. Nie widziała, że od godziny bił się z my ślami, rozważając możliwe kierunki ataku. „Ty le już czasu stracili” — pomy ślała, i przekręciła się na bok. Objęła go za szy ję i mocno przy ciągnęła jego głowę, żeby wbić się w jego usta z prędkością messerschmitta. Kiedy wreszcie poczuł ciepło jej warg, porzucił wątpliwości. Zaczął ją rozbierać, szarpać sukienkę, rozpinać stanik. Roześmiała się. — No co? — zapy tał zmieszany. — Czekaj, sama to zrobię, bo podrzesz mi ostatnią kieckę — odparła rozbawiona. Rozbierała się powoli, delektując każdą sekundą. Patrzy ł na nią osłupiały. Dopiero gdy naga położy ła się obok, przy pomniał sobie, że teraz kolej na niego. Momentalnie koszula i reszta garderoby poleciały gdzieś w dal. — Poczekaj — szepnęła, kiedy położy ł się na niej — dokąd ci się spieszy ? Nie odpowiedział, ty lko zaczął całować jej piersi i pieścić pośladki. Zamknęła oczy. Jego usta przy prawiały ją o dreszcze, a języ k doprowadzał do ekstazy. Wbiła palce w jego włosy, pragnęła, by ten miłosny trans nigdy się nie kończy ł. Chłonęła go całą sobą, czuła każdą komórką ciała,

każdy m zakamarkiem duszy. Kiedy nad łąką zaczęły się unosić frenety czne okrzy ki, drżała. Otworzy ła oczy. Teraz też całe jej ciało przechodziły dreszcze. Ale ty m razem trzęsła się nie w upojeniu, lecz ze złości. Usiadła raptownie na łóżku i rozejrzała się po pokoju. — Koniec — szepnęła — koniec z użalaniem się. Wstała i szy bkim krokiem zaczęła krąży ć po pokoju, gesty kulować i mówić do siebie: — Żadny ch wspomnień, żadny ch łez — szeptała. — Nie teraz. Oddy chała coraz szy bciej, policzki paliły, emocje pochłaniały ją jak płomienie. Czuła, że odzy skuje energię i pasję. — Jeszcze mnie popamięta — sy knęła przez zęby — wszy scy mnie popamiętają.

15 Ansgar Reusch siedział samotnie na ławeczce przy główny m korcie. Przebrany w strój sportowy kontemplował fakturę nawierzchni, którą kazał wczoraj wy równać. Przez trzy dni z rzędu pojawiał się tu regularnie o piątej trzy dzieści rano. I czekał. Czwartego dnia postanowił, że robi z siebie głupka ostatni raz. Więcej tu nie przy jdzie. Koniec. Słońce już wzeszło i Warszawa budziła się ze snu. W oddali sły szał huk radzieckiej arty lerii. A może tak mu się ty lko zdawało? Może to jego zmęczony umy sł płatał mu figle? Może to ty lko krew pulsująca w jego skroniach? Spojrzał na zegarek, solidną minervę przy gotowaną specjalnie dla Wehrmachtu. Zamy ślony nie usły szał kroków. — Dostanie pan łupnia jak wasze wojsko pod Stalingradem — zażartował ry zy kownie Janek. Serce skoczy ło Reuschowi do gardła. Przez chwilę się wahał, czy odwrócić głowę w kierunku chłopaka. Bał się, że zobaczy skierowany w swoją pierś pistolet. — Dopóki nie poprawi pan serwisu, jestem bezpieczny jak nasze ty ły — odparował Niemiec. — Proszę się nie martwić o mój serwis — Janek spojrzał na niego odważnie. — Nie próżnowałem. Reusch na kilka sekund uchwy cił wzrok chłopaka. Polak odważnie patrzy ł mu w oczy. Odważnie? Raczej bezczelnie! Wy zy wająco! „Może by ć dobry mecz” — pomy ślał Reusch. — Ansgar. — Janek. — Liczba imienia siedem, szczęśliwe kamienie to ty gry sie oko i koral. Amulety roślinne to knieć błotna i bluszcz pospolity — wy recy tował z pamięci Niemiec. — Co? — A nic, zajmuję się trochę numerologią i interpretacją znaczenia imion. Tak dla siebie. — Aha. Janek kiwnął głową, udając, że rozumie, o co chodzi tamtemu. Uścisnęli sobie dłonie. — My ślałem, że nie przy jdziesz — powiedział Reusch po chwili milczenia. Janek wzruszy ł ramionami. — Dlaczego miałby m nie przy jść? Sprać ty łek Niemcowi zawsze warto! Reusch z ulgą skonstatował, że chłopak świetnie mówi po niemiecku. Z obcy m akcentem, ale pły nnie. — Jesteś pewny siebie — rzucił w stronę Janka. — Lubię grać z takimi. Po pierwszy ch niepowodzeniach tracą kontrolę nad meczem.

— Czy żby ? Tak jak w 1939 roku, kiedy na ty m korcie dołoży liśmy wam w Pucharze Davisa? Reusch zby ł tę uwagę milczeniem. Chłopak jest wy gadany. — Rozgrzewka? — zapy tał. — Ma się rozumieć, Herr Ansgar. Mimo wczesnej pory by ło już ciepło. Reusch miał na sobie elegancki strój tenisowy, pamiątkę jeszcze z czasów gry dla reprezentacji Niemiec: długie, wy prasowane na kant spodnie, białą koszulę i sweter. Na nogach miał nowe białe tenisówki, a w ręku pewnie trzy mał najnowszy model rakiety marki Dunlop. Janek wy glądał nader skromnie. Długie, szare spodnie, połatane w wielu miejscach, brudna, pognieciona koszula. Całość jego mizernego wizerunku dopełniały poplamione tenisówki ze zdarty mi podeszwami i stara, wy służona rakieta snauwaert. Pierwsze uderzenia nie by ły łatwe dla żadnego z nich. Obaj czuli napięcie i jakiś nieopisany strach. Reusch czekał, aż kumpel Janka wpadnie na kort z bronią w ręku i zastrzeli kolejną faszy stowską świnię, czy li jego. Janek, pozujący na pewnego siebie i zarozumiałego młodziana, bał się zasadzki i aresztowania. Czy zza krzaków nie wy skoczy zaraz kilku esesmanów i tak się skończy jego przy goda z tenisem? Przecież ma jeszcze w ży ciu ty le do zrobienia. Kiedy po kilku minutach nieźle się spocili, a na kort nie wpadł żaden uzbrojony troglody ta, napięcie zaczęło znikać. Nogi pracowały coraz pły nniej, ręka przestała drżeć, umy sł stawał się coraz jaśniejszy. W końcu Janek krzy knął do Reuscha: — Gramy na punkty ! Niemiec skinął głową i ry knął: — Serwuj, mądralo. Pierwszy set by ł dziwny. Janek dwa razy łatwo przegrał swoje podanie, a Reusch by ł bezbłędny. Zrobiło się cztery zero dla Niemca. I wtedy Polak zaczął grać inaczej, zmienił takty kę i, co najważniejsze, sposób serwowania. Teraz wy rzucał piłkę o wiele wy żej i każde podanie sprawiało Ansgarowi spore trudności. W końcu Niemiec stracił cierpliwość i sam się pogubił, dzięki czemu Janek doprowadził do remisu. „Nie mogę przegrać z ty m amatorem — my ślał Reusch. — Co się ze mną dzieje?” Ostatnie dwa gemy pierwszego seta to zażarta walka o każdą piłkę. W obu minimalnie triumfowała konsekwencja i nieugięta wola walki niemieckiej armii. Kiedy usiedli obok siebie na ławce, Reusch podał Jankowi butelkę oranżady. — Danke — rzucił Polak i momentalnie wy chy lił zawartość. Reusch popatrzy ł na niego uważnie. By ło już zupełnie jasno i mógł dokładnie zlustrować strój przeciwnika. Uśmiechnął się do siebie. — Mam pomy sł — powiedział do Polaka. — Tak? Ciekawe jaki? Atak z powietrza? Ansgarowi ta bezczelność Janka zaczy nała się podobać. Siedzi obok Niemca i dogry za mu jak

kumplowi z podwórka. To nie może by ć zwy kły chłopak. Nie. On ma coś w sobie… „Żołnierz?” — przemknęło Niemcowi przez głowę. — Zamieńmy się rakietami na drugiego seta — zaproponował Reusch. Janek spojrzał na niego zdziwiony. — A co? Nie dajesz sobie rady swoją? Chcesz mi podprowadzić mojego snauwaerta? — Polak uśmiechnął się zawadiacko. — No dobra. Drugi set od pierwszej piłki by ł bardzo wy równany. Z początku Janek nie mógł wczuć się w nową rakietę, ale kiedy wreszcie lepiej poznał możliwości dunlopa, zaczął grać o klasę lepiej. Reusch ty lko na to czekał. Lubił wy zwania. Lubił stać na straconej pozy cji. Wtedy ambicja nie pozwalała mu odpuścić nawet pojedy nczej piłki. Rakieta Janka by ła tragiczna, ale dawał radę. Wiedział, że musi dać! Niemcy nie przegry wają z Polakami.

16 — Czy można, Herr Major? — Drzwi się uchy liły i do gabinetu Reuscha wsunęła się głowa przy pominająca oślizłego węża. — Zapraszam, Herr Rosentrop — Reusch wstał i dodał oficjalnie: — heil. — Sieg heil — odparł spokojnie wąż i podszedł do Reuscha. „Nie zdziwiłby m się, gdy by zaraz z ust wy sunął mu się podwójny języ k” — pomy ślał Reusch. — SS-Standartenführer Kuetzel uprzedził? — Uprzedził — przerwał mu Reusch. — Proszę siadać — Reusch wskazał na krzesło naprzeciwko biurka. — Muszę zadać panu kilka py tań, Herr Reusch. — Proszę. Śledczy Sipo Art Rosentrop by ł dobiegający m czterdziestki rodowity m Bawarczy kiem. Czesał się jak Hitler, z przedziałkiem, i oczy wiście codziennie przy strzy gał swój wąsik à la Führer. Reusch patrzy ł na niego z odrazą. Szczupła, wręcz szczurza twarz Rosentropa nie mogła w nikim budzić sy mpatii. „Może dlatego nie miał żony w Niemczech — pomy ślał Reusch. — Co to za przy jemność spółkować z podły m gry zoniem”. Nie mógł sobie wy obrazić ty ch mały ch rączek o krótkich palcach ściskający ch piersi kobiety, chociaż wiedział, że policjant raz na dwa ty godnie odwiedza jeden z warszawskich domów publiczny ch przeznaczony ch dla Niemców. Nie udało mu się jeszcze ustalić, co Szczur tam robił. Korzy stał z uciech ży cia czy zbierał informacje? — Z góry dopraszam się o wy baczenie, ale badamy wszelkie wątki i możliwe hipotezy — Szczur zawiesił głos. Reusch kiwną głową na znak akceptacji. — Musimy zwery fikować pańskie alibi, Herr Reusch. Szukamy panny Moniki Ko… Kowal… pamięta pan, jak się nazy wała? — Dla mnie zawsze by ła Monique — odparł chłodno Reusch. — Zawsze? — Reusch miał wrażenie, że dostrzega bły sk w oku Rosentropa. — Ale wcześniej zeznał pan, że by ł z nią ty lko raz. — Trzy razy, panie Rosentrop. Niedokładnie czy tał pan moje zeznania. — Aż tak ją pan pamięta? Czy coś was łączy ło? — Tak. Interes. Ona sprzedawała, ja płaciłem. Trzecia Rzesza by ła pośrednikiem — zadrwił Reusch. Rosentrop uśmiechnął się, ukazując małe, spiczaste zęby. — Żart? Trafny — przy znał śledczy. — Ale mam świadków twierdzący ch, że by ł pan jej

stały m klientem. — Panie Rosentrop — zaczął Reusch — spoty kałem się z różny mi kobietami. Akurat u baronowej by wałem rzadko… W sumie może by ło to z sześć… siedem wizy t. Jeżeli trzy z nich przy padły na pannę Monique, to fakty cznie można mnie nazwać jej stały m klientem. — Mhm — burknął policjant i poruszy ł górną wargą, tak że mały wąsik wy dał się Reuschowi samotny m by tem, gotowy m w każdej chwili zeskoczy ć spod nosa Rosentropa. — I nie wie pan, gdzie ona teraz jest? — Już mówiłem. Nie mam zielonego pojęcia. — Dobrze. My ją na pewno znajdziemy. Zdaje pan sobie sprawę, Herr Reusch, że to pana jedy ne alibi? Owszem, mamy jej zeznania, ale podejrzane jest to, że zniknęła tak nagle. Może ktoś jej kazał tak zeznać, a potem ją… — Zlikwidował? Ja miałby m zabić tę prosty tutkę? — A nie by łby pan do tego zdolny, Herr Reusch? — Jestem zdolny zabić każdego na rozkaz. Nawet pana. Taka praca — Reusch wzruszy ł ramionami. — Ale po co miałby m zabijać pannę Monique? — Monikę Kowalczy k. — Po co? — Moty w! Szukam moty wu, Herr Reusch. — Moty wu do zabicia Monique… trochę to śmieszne. — Moty wu zabójstwa Franka Ottona Bauera. — Moim zdaniem błądzi pan po omacku i posuwa się w niewłaściwy m kierunku. — Czy żby ? Reusch spojrzał prosto w oczy Rosentropa i szeroko rozłoży ł ręce. — Frank Otto Bauer by ł moim przy jacielem. Nigdy nie ry walizowaliśmy na niwie zawodowej. — Reusch mówił cicho i spokojnie. — By ł moim mentorem. Skierowanie mnie do Fischera to jego pomy sł. Stworzenie Wy działu Sportu, który ma za zadanie inwigilować odpowiednie grupy, to jego idea, zaakceptowana przez samego Himmlera. To on rekomendował mnie na stanowisko szefa tego wy działu. To on mnie… stworzy ł. Rozumiem, że pan jako śledczy musi badać wszelkie hipotezy, ale naprawdę nie wiem, jak mam panu pomóc. Jedna z hipotez stawia mnie w roli zabójcy, tak? Szczur ponownie się uśmiechnął. Reusch czekał, aż zamacha ogonem. Nie zamachał. — Nie obrażam się za to, Herr Rosentrop. Pan wy konuje swoją robotę, ja swoją. Mam rację? — W pewny m sensie tak. — Dlaczego więc miałby m zabić Franka Ottona Bauera? — Niech pan mi to powie, Herr Reusch.

— To by łoby zby t proste, nieprawdaż? Morderca wy jawia swój moty w podczas miłej pogawędki. Banalne! — Reusch roześmiał się donośnie. — Moim skromny m zdaniem Monika Kowalczy k jest kluczem w tej sprawie. Tak mi podpowiada mój policy jny nos. I dwudziestoletnie doświadczenie w tej robocie. Nikt nie ginie bez powodu, szczególnie jeżeli wcześniej dał komuś alibi. Rosentrop podniósł się z krzesła i rozejrzał po gabinecie Reuscha. — Ładnie się pan tu urządził, Herr Reusch. — Czy mogę jeszcze w czy mś pomóc? — Na razie to wszy stko. Zgłoszę się, jak znajdziemy Monikę Kowalczy k. A że znajdziemy, jestem bardziej niż pewien. Reusch opadł na fotel i pogrąży ł się rozmy ślaniach. Czuł, jak pętla powoli się zaciska. Wiedział, że w ty m trafiony m u-boocie wkrótce zacznie brakować tlenu. Załoga zacznie się dusić, a nie ma możliwości wy pły nięcia na powierzchnię. Trzeba zostać w głębinach do końca. To lepsze niż wy pły nąć i dać się trafić. Jedno i drugie oznacza śmierć w męczarniach. Czy można uciec przeznaczeniu? Tak. Samemu skrócić te cierpienia, zabierając tajemnicę ze sobą na dno. A wcześniej pociągnąć na dno ty lu wrogów, ilu się da.

17 Arka patrzy ł zaniepokojony w jej oczy. Skinął głową i przeszli do drugiego pokoju. Na ścianach obrazki Matki Boskiej Częstochowskiej, w rogu dwa fotele i mały stolik, na podłodze wy tarty dy wan. Nie znała tego mieszkania, dostała sy gnał, to przy szła. Zgodnie z umową. — Jesteś pewna? — Tak. Jestem pewna, zdecy dowana i gotowa — Osa nie dała mu dokończy ć. — Wanda, nie musisz tego robić. Mogę wziąć każdego. — Nie muszę, ale chcę. Doskonale umiem obchodzić się z bronią. — Ponieważ to pierwsza twoja samodzielna akcja, osobiście będę cię ubezpieczał. — Tak jest — rzuciła chłodno. — Coś złego dzieje się między wami? — zapy tał po chwili wahania. — Między tobą i Jankiem? — Pan porucznik py ta służbowo czy pry watnie? — Odpowiedz — rzucił twardo Arka. Wzruszy ła ramionami i zrobiła kwaśną minę. — To nie ma znaczenia. Dla mnie liczy się ty lko służba. Arka skinął głową. — Jutro o dwudziestej. Serwus, Osa — rzucił i wy szedł.

18 — Nie masz apety tu, córeczko? — zapy tała matka i uśmiechnęła się do Wandy. — Jakoś nie jestem głodna. Kobiety siedziały przy stole w kuchni, pomieszczenie oświetlała solidna karbidówka z żeliwnego odlewu, którą Wanda kupiła kilka miesięcy wcześniej dzięki dobry m dojściom Janka. Porządna lampa to ważna sprawa, mawiał Janek i z poważną miną ostrzegał Wandę, że źle wy konana karbidówka ze zbiornikiem ze zwy kłej blachy może eksplodować jak granat. Uśmiechnęła się bezwiednie na wspomnienie jego miny. Przy nim nie przeszkadzał jej ani smród karbidu, ani wy buchające lampy. — Wrócił ci humor, Wandziu? — Tak — powiedziała Osa i odwzajemniła uśmiech. — Wszy stko dobrze. — Na pewno? — matka wpatry wała się w oczy Wandy, ale niewiele mogła z nich wy czy tać. — Jasne, mamo. Matka pokiwała głową i się zamy śliła. Emilia Rawicz miała czterdzieści dwa lata, ale wy glądała na pięćdziesiąt pięć. Miała szkliste źrenice, ziemistą cerę i włosy mocno przy prószone siwizną. Wanda z przerażeniem spostrzegła, że w ciągu ostatnich miesięcy matka mocno się postarzała. Dziewczy nie wy dawało się, że każdy upły wający miesiąc jest dla matki jak rok. Coraz gorsze jedzenie, coraz mniej pieniędzy, codzienne nerwy, samotność. Wanda starała się spędzać z matką więcej czasu, ale nie by ło to łatwe. Praca, uczelnia, konspiracja, Janek. „Nie, teraz już nie ma Janka, teraz będę z mamą częściej” — obiecy wała sobie. — Martwię się… — zaczęła kobieta, ale Wanda jej przerwała. — Mamo! Rodzice są od tego, żeby się martwić o swoje dzieci. A dzieciaki od tego, żeby przy sparzać rodzicom siwy ch włosów. Sama tak mówiłaś. — Tak, mówiłam — pani Emilia się zawahała — przed wojną. Teraz już niewiele zostało mi ciemny ch kosmy ków, więc błagam cię, daruj mi zmartwień. — Jakich zmartwień, mamo? — Wanda za wszelką cenę starała się lekceważy ć niebezpieczeństwa. — Chy ba nie my ślisz o Niemcach? — My ślę o Niemcach, o twoich przy jaciółkach, o Janku. — Skoro przez cztery lata okupacji nic mi się nie stało, nawet paznokcia nie złamałam, to do końca wojny dopisze mi szczęście. Zobaczy sz. — Koniec wojny ? Co to znaczy „koniec wojny ”? — A poza ty m z Jankiem to już przeszłość — Wanda zbagatelizowała py tanie matki. — Przeszłość? — zdziwiła się matka.

— Teraz mam inne, ważniejsze sprawy na głowie. — Wandeczko, o czy m ty mówisz? „Cholera, powinnam ugry źć się w języ k, jeszcze tego brakowało, żeby mamusia zaczęła się martwić o moją robotę. Głupia jestem”. Popatrzy ła w gasnące oczy matki. — Postanowiłam… bardziej zadbać o siebie. To znaczy o swoje wnętrze. Rozumiesz, mamo? — „Boże, co ja wy gaduję”. — Będziemy z koleżankami więcej czasu spędzać w domach i… się dokształcać. Wspólnie. Pani Emilia pokręciła głową z dezaprobatą. — Nauka, mamo, teraz liczy się ty lko nauka. Po wojnie będziemy musieli to wszy stko odbudować. Przemy sł, handel, kulturę. Mamy masę pracy. Lenka wy kopała gdzieś z piwnicy stos książek. — Jakich książek? — zapy tała matka z niepokojem w głosie. — Podręczników różny ch… no i właśnie jutro nie wrócę na noc, bo robimy sobie taką nasiadówkę z dziewczy nami. — Boże drogi, dziecko, jaką nasiadówkę? — Matka przeżegnała się i wzniosła oczy do nieba. — O czy m ty mówisz? — Uczy ć się będziemy do rana. Spokojnie, mamo, nic się nie stanie. Przed godziną policy jną zaszy jemy się u Lenki i ty le. Spokojnie, mamo. Przecież wiesz, jaka ze mnie szczęściara. — Szczęściara — szepnęła matka, ocierając łzę spły wającą po policzku. — Szczęściara.

19 Reusch dopił czwarty kieliszek wina i wreszcie poczuł, jak stres całego dnia opada z ramion. Znika, rozpły wa się w przestrzeni, topnieje. „Nieważne, co się z nim dzieje — pomy ślał — ważne, że opuszcza moje ciało”. Powoli wstał z krzesła i podszedł do kredensu. Wy ciągnął z niego szarą teczkę i usiadł przy stole. Przerzucił znajdujące się w niej kilkanaście kartek, po czy m jedną z nich wy jął i zaczął czy tać. 20 maja 1940 roku, Warszawa Meine Liebe Otti, Meine Liebe Frau, muszę się z Tobą podzielić czymś, o czym powinnaś wiedzieć. Dziś mijają trzy miesiące od momentu, kiedy przekroczyłem Rubikon. Dokładnie dwudziestego lutego 1940 roku zlikwidowaliśmy z Frankiem Ottonem Bauerem dwójkę niepokornych Polaków. Właściwie to ja sam ich zastrzeliłem. To pierwsi ludzie, jakich w życiu zabiłem. Czy na jego rozkaz? Nie. Nie będę się zasłaniał żadnymi rozkazami. Robię tu, w Warszawie, to, co uważam za stosowne, a zarazem konieczne, żeby przetrwać. To był chrzest na polu walki. Na polu, na jakim nigdy wcześniej nie byłem. Dziś już wiem, że kiedy trzeba będzie zabijać, to będę zabijał. Jak wiesz, przyjechałem do Warszawy w styczniu 1940 roku, oddelegowany przez Abwehrę do pomocy szefowi SD i policji bezpieczeństwa w tajnym projekcie, który sobie wymyślił. Ale zanim, zresztą za pomocą potężnej łapówki mojego ojca, zostałem szefem specjalnej komórki i przeprowadziłem się do Palais Brühl, przeszedłem przez twardą szkołę Bauera. Pierwsze trzy tygodnie od przyjazdu spędziłem w papierach. Dostałem mały pokoik w budynku Kommandeur Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst für den Distrikt Warschau 1 na Strasse der Polizei. Kompletna nuda. Dwudziestego lutego Bauer wezwał mnie do siebie. Poinformował, że ma tu niepokornego Polaka, z którego nic się nie udaje wyciągnąć. Potrzebny jest ktoś świeży, kto być może spojrzy na wszystko z odpowiednim dystansem i swoimi metodami zmusi wroga do mówienia. Zeszliśmy na dół do małej salki, w której przesłuchiwano więźnia. Gołe ściany, zakrwawiona podłoga, biurko, dwa krzesła, lampka, wiadro z wodą. I to wszystko. Okazało się, że przesłuchiwana była dziewczyna. Siedziała, a właściwie zwieszała się z krzesła, przechylając na bok. Domyśliłem się, że może mieć około dwudziestu czterech, najwyżej dwudziestu sześciu lat. Ciężko było dostrzec rysy jej twarzy, którą pokrywały krwawe wybroczyny. — Do tej pory robiliśmy to tak — powiedział Bauer i skinął na swojego pomocnika. W sali było nas czworo. Ja, szef, jego pomocnik i dziewczyna. Pomocnik — jak się później

okazało, Austriak Hans Krüger — uderzeniem w twarz zrzucił ją na podłogę. Kiedy leżała, porwał z wieszaka futro i okręcił nim głowę więźniarki. Następnie stanął jej butami na piersiach i głowie i zaczął ją deptać. Bauer wziął z biurka pejcz zrobiony z czterech grubych, izolowanych przewodów i uderzył ją kilkanaście razy w nogi i brzuch. Dziewczyna rzęziła niewyraźnie. Nie wiem, czy próbowała mówić, czy złapać oddech. Kiedy zdjęli jej futro, Hans uklęknął nad jej twarzą przypominającą miazgę i zaczął zadawać pytania. Nie uzyskawszy żadnej odpowiedzi, popatrzył na Bauera bezradnie. — Twarda suka — szepnął do mnie Bauer. — Ale zaraz zmięknie. Teraz pana kolej, Reusch. Spojrzałem na niego pytająco. Wydawało mi się, że dalsze katowanie dziewczyny nie ma sensu. Skoro do tej pory nic nie powiedziała, to prawdopodobnie będzie milczeć do końca. Do ostatniego uderzenia bykowcem czy ostatniego kopniaka. — Co mam z nią zrobić? — zapytałem. — Z nią nic. Zajmie się pan jej matką. Po kilku minutach wprowadzono do pomieszczenia kobietę w średnim wieku. Widać, że niedawno została aresztowana, nie miała śladów bicia na twarzy. Przyjrzałem jej się dokładnie. Była dosyć ładna, miała takie delikatne rysy twarzy i duże, zielone oczy oprawione długimi rzęsami. Dziewczyna odzyskała przytomność, kiedy Hans chlusnął jej wodą z wiadra w twarz. Następnie przywiązał ją do krzesła i odsunął w róg sali. Mocno przytrzymywał szczękę, tak żeby patrzyła na matkę. — Tu ma pan narzędzia — Bauer wskazał na biurko, na którym leżały różne niezbędne przyrządy. Dopiero teraz przyjrzałem im się uważniej. Skórzany bykowiec, pałka ze sprężyn powleczona dermą, z drewnianą rączką, pałka ze skręconej liny stalowej, zakończona ołowianą kulą, pałka ze skręconego kabla, maska gazowa, żelazko. Po chwili zastanowienia zacząłem bić. Najpierw ręką, ale szybko zaczęła boleć, więc wziąłem z biurka pałkę z liny stalowej. Kiedy z nosa i łuków brwiowych poszła jej krew, zmieniłem technikę. Biłem w ramiona, brzuch, uda. Po mniej więcej półgodzinie matka straciła przytomność. Wtedy dziewczyna zaczęła coś mówić. — Głośniej! — wrzasnął Hans. Nie byliśmy w stanie nic zrozumieć z jej bełkotu. Matka zwiesiła się z krzesła na bok. Bauer kopnął krzesło i bezwładnie poleciała na ziemię, uderzając głową o podłogę. — Nazwisko twojego dowódcy! — ryknął szef. Podeszliśmy do niej, Hans ścisnął ją za kark. — Powtórz. — Noch ist Polen nicht verloren 2. — Dziwka! — warknął Bauer i uderzył ją pięścią w brzuch.

Podszedłem do matki, próbując ją ocucić. Kopnąłem kilka razy bezwładne ciało, a w końcu wyjąłem z kabury pistolet. Przyłożyłem lufę do głowy kobiety i odwróciłem się do córki. — Nazwisko twojego dowódcy — powtórzyłem za Bauerem. — Jeszcze możesz ją uratować. — Noch ist Polen nicht verloren — szepnęła ponownie. Strzeliłem. Krew trysnęła na podłogę. Z obrzydzeniem stwierdziłem, że również na moje buty. Zrobiłem krok w kierunku dziewczyny i celując między oczy, ponownie pociągnąłem za spust. Mózg rozbryznął się na ścianie za jej plecami. — No nie, Reusch, co pan zrobił — bąknął z niezadowoleniem Bauer. — To dopiero jej dwunaste przesłuchanie. Zaczęłaby w końcu sypać. Ma jeszcze brata i siostrę. — Przepraszam, wydawało mi się, że już nic by nie powiedziała i szkoda czasu. Weźmiemy się do następnych. Kiedy szliśmy korytarzem, Bauer uśmiechnął się do mnie. — Widzę, że ma pan dobre chęci, ale jeszcze mało umiejętności, jest pan zbyt porywczy. Sztuka przesłuchiwania polega na wypracowaniu w sobie wewnętrznego spokoju i cierpliwości, która w końcu złamie ich opór. Można krzyczeć i okazywać złość, ale to tylko pozory. I nawet pan się nabrał. Wiem, co mówię, zajmuję się tym od lat. Zanim przyjechałam do Polski, tropiłem wrogów Trzeciej Rzeszy u nas. Bo widzi pan — Bauer zrobił dłuższą pauzę, dla podkreślenia wagi wyznania — tak naprawdę to nie my ich torturujemy, ale oni nas. To oni są podczas przesłuchania w lepszej, uprzywilejowanej sytuacji. Oni nie muszą nic wyznać, ale mogą to zrobić. A my musimy ich złamać, rozumie pan? Musimy coś z nich wycisnąć. Bawią się z nami, zwodzą, grają na zwłokę, aż w końcu umierają i przegrywamy. I co? To my zostajemy z niczym, bo oni nas przechytrzyli. Dlatego ważne jest, żeby nie zabijać od razu, ale — zadając ból — utrzymać jak najdłużej przy życiu. Zawsze można sprowadzić kogoś z rodziny… żonę, męża, dziecko, matkę, ciotkę… Wracając do domu tego wieczoru, czułem, że tworzymy nowy świat, nowy porządek, nową rzeczywistość. Rzeczywistość, której wcześniej nie znałem. A kiedy stałem się jej częścią, czułem, że wprowadzanie zmian nie dla wszystkich będzie tak łatwe, jak dla Bauera. Ale cóż… Zrobimy to, nawet jeśli się to komuś nie podoba. My, Niemcy, wiemy, co jest dobre dla świata. Każdemu zdarzają się chwile słabości, ale potem przychodzi otrzeźwienie. Walczymy o wielką sprawę. O Tysiącletnią Rzeszę, narodowosocjalistyczną i czystą rasowo. Wyrzuty sumienia? Może i będą, ale my, Niemcy, nauczymy się jakoś z tym żyć… Reusch przerwał czy tanie i spojrzał przez okno. Niewiele mógł dostrzec, ale by ł pewien, że przed szpitalem łopocze niemiecka flaga. Złoży ł list i schował z powrotem do teczki, którą umieścił na swoim miejscu w kredensie. Z szuflady wy jął plik biały ch kartek i pióro. Usiadł przy stole i zaczął pisać.

Wtorek, 4 lipca 1944 roku, Warszawa Meine Liebe Otti, Meine Liebe Frau, u mnie właściwie bez zmian. Sytuacja cały czas ciężka, nie będę Cię okłamywał, kochana Żono. Smutek, żal, tęsknota. Te trzy słowa opisują wszystko, co czuję. Moja praca dla SD nie daje mi satysfakcji. Ale to już wiesz od dawna. Robię, co trzeba, i tyle. Wojna to najstraszliwsze, co może dotknąć ludzkość. Wokół czuć zapach śmierci, mam wrażenie, że wszystko gnije i ja sam gniję od środka. Trwam przy swoich zasadach, tylko to utrzymuje mój umysł w jako takim stanie. Staram się nie pić za dużo, chociaż wiesz, że samotne wieczory nie nastrajają do abstynencji. Cały czas piszę pamiętnik, który — mam nadzieję — trafi w Twoje ręce. Twój ostatni list dał mi tyle szczęścia, że wprost nie potrafię tego opisać. Nie wiem, co się dziś dzieje, nie potrafię zebrać myśli, ten list jest jakiś chaotyczny. O czym tu pisać, skoro nad głowami latają rosyjskie samoloty, Polacy zabijają nas na ulicach, a Kuetzel podejrzewa mnie o zamordowanie Franka Ottona. Codzienność w mieście przeznaczonym do unicestwienia. Ale muszę napisać Ci o czymś niezwykłym. O czymś, co stało się dziś rano i co przez cały dzień, do wieczoru, a jest już po jedenastej, nie pozwala mi ochłonąć. Otóż, wyobraź sobie, kilka dni temu po kolejnej nieprzespanej nocy pojechałem z rana na nadzorowane przeze mnie korty tenisowe Wehrmachtu. Było sporo przed szóstą, dzień dopiero się budził do życia. Ku mojemu zdumieniu na korcie głównym grało dwóch młodych mężczyzn. Obserwowałem ich przez dłuższy czas z ukrycia, a kiedy skończyli, podszedłem do nich. Okazali się… Polakami! Tak, to dwaj Polacy, młodzi chłopcy, zakradli się na korty i rozegrali mecz. Niebywałe! Gdy mnie zobaczyli, byli przerażeni. Wiedzieli, że każdy Niemiec w podobnej sytuacji wyciągnąłby broń i zastrzelił ich na miejscu albo aresztował. I chyba to pierwsze byłoby dla nich lepsze. Próbowałem rozmawiać z nimi po polsku. Ale wiesz… mój polski pozostawia wiele do życzenia. Poczęstowałem ich oranżadą. Powiedziałem, że mogą przychodzić na korty i grać, byle rano. Zaproponowałem, że się do nich przyłączę. Przez kilka dni przychodziłem z rana na korty i czekałem na nich. Nie przychodzili. Aż do dziś! Dziś rano jeden z nich, Janek, przyszedł. Graliśmy godzinę. Wyobrażasz to sobie? Grałem z Polakiem w tenisa! Nie było wojny, nie było Kuetzela, nie było rosyjskich armat. Graliśmy jak dwóch zwykłych sportowców. Czułem się jak w 1939 roku, kiedy przyjechałem na te same korty jako sparingpartner reprezentacji Niemiec. Potem długo płakałem w swoim gabinecie w Palais Brühl. Wszystko stanęło mi przed oczami. 1939 rok. Puchar Davisa. Trzeci rok naszego małżeństwa, narodziny Brunona i Karla. Boże… tacy byliśmy szczęśliwi. Kiedy widzę…

Reusch przerwał pisanie i otarł łzy. Spojrzał na kredens i postanowił otworzy ć kolejnego rieslinga. „List skończę jutro — pomy ślał. — Chy ba do jutra sowieci tu nie wejdą”.

1. Der Kommandeur Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst für den Distrikt Warschau — Urząd Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dy stry ktu warszawskiego. [wróć] 2. Noch ist Polen nicht verloren (niem.) — Jeszcze Polska nie zginęła. [wróć]

20 Noc. Stała w bramie już blisko półtorej godziny. Dochodziła jedenasta. Nerwy trzy mały ją cały czas. Wiedziała, że sporo ry zy kuje. Akcja w godzinie policy jnej, volksdeutsch, który może by ć uzbrojony, mało czasu na odwrót. Nie wy glądało to dobrze, ale liczy ła, że szczęście jej nie opuści. Że żaden patrol się nie pojawi, a gnida nie zdąży narobić rabanu. W ciągu ostatniej doby kilkadziesiąt razy widziała wszy stko w my ślach. Przemy ślała każdy ruch, każdą sekundę. Ewakuacja po akcji skrupulatnie zaplanowana, kilkadziesiąt kroków dalej czekał Arka. Będzie dobrze. Wreszcie usły szała kroki. Kiedy stanął w bramie, spotkali się twarzą w twarz. Tej nocy księży c by ł w pełni i doskonale oświetlał scenę zbrodni. — Czy pan Hubert Matlakowski? — zapy tała i z przerażeniem skonstatowała, że nie jest sam. — Tak, młoda damo. Czy my się znamy ? — Mężczy zna uprzejmie zdjął kapelusz i uśmiechnął się do niej, odwracając głowę w bok. Światło księży ca padało teraz na twarz Matlakowskiego, uwy puklając jego przy stojne ry sy. Miał nie więcej niż trzy dzieści lat, może trzy dzieści dwa, modnie przy strzy żone włosy i szerokie usta. — Kto to jest? — sy knęła kobieta trzy mająca go pod rękę. — Nie wiem — odparł, nie przestając się uśmiechać. Panika? Jaka panika? Działanie! Wy ciągnęła zza pleców wisa i wy celowała w kobietę. Popełniła błąd, ale o ty m miała się przekonać dopiero za kilka długich sekund. — Zamknij się, dziwko — warknęła Wanda. Kiedy Matlakowski się zorientował, co się kroi, odrzucił kapelusz i spod mary narki wy szarpnął pistolet. Nie miał czasu, żeby przy mierzy ć, skierował lufę w brzuch Osy i nacisnął spust. Wieczorną ciszę godziny policy jnej przeszy ły cztery wy strzały.

21 By ł to dla Reuscha najdziwniejszy okres, odkąd przy jechał do Warszawy. Ry tm dnia wy znaczały poranne spotkania z Jankiem. Grali codziennie. Spróbował policzy ć wszy stkie te treningi. By ło ich już siedem. Wy siłek fizy czny miał na Ansgara zbawienny wpły w. Mniej pił, lepiej spał i regularnie się odży wiał. Czuł, że wraca do formy. Podczas meczów spinał się maksy malnie. Nie walczy ł jak lew o każdą piłkę, tak jak robił to młody Polak. By ł na to zby t doświadczony, pozwalał się przeciwnikowi wy biegać, zmęczy ć i przy ciskał go, podkręcając grę w kluczowy ch momentach. Janek by ł dużo słabszy technicznie, widać, że grał kiedy ś w klubie, ale przerwał treningi kilka lat temu. Kilka lat temu? Pewnie w 1939 roku. Na nieszczęście dla Niemca młodszy o jedenaście lat Brodawski dy sponował ty powy mi dla swojego wieku atutami, za który mi Ansgar rzewnie tęsknił. Polak by ł diabelnie szy bki i miał świetną kondy cję. Reusch zakładał, że po kilku miesiącach wspólny ch treningów Janek teorety cznie mógłby go pokonać. Obaj jednak mieli głęboką świadomość ty mczasowości tego wszy stkiego. Żegnając się, tak naprawdę nie mieli pojęcia, czy następnego ranka znów się spotkają. Czy będą jeszcze ży li? Nigdy się nie wdawali w dłuższe dy skusje po grze. Kilka zdawkowy ch zdań na temat meczu i ty le. Ansgar jednak czuł, że z dnia na dzień zbliżają się do siebie. Po ty ch dwóch ty godniach dostrzegł, że się uzależnił od tenisowy ch poranków jak alkoholicy od sznapsa. Te spotkania z Polakiem dawały Reuschowi poczucie bezpieczeństwa. Sam nie potrafił sobie tego wy tłumaczy ć. Ale kiedy wstawał o brzasku, jechał na korty i przez godzinę, a czasem dłużej biegał za tą małą piłeczką, zapominał o cały m świecie. O wojnie, Hitlerze, Fischerze, śledztwie w sprawie Franka Ottona Bauera, nawet o ukochany m Hamburgu. Wraz z ostatnią piłką ogarniały go smutek, strach i zwątpienie. Strach przed ty m, że może już nigdy więcej się nie spotkają. Korciło go, żeby pogadać z ty m Jankiem trochę dłużej. Kilka razy już prawie otworzy ł usta, żeby zapy tać o coś innego niż tenis. Ale zawsze rezy gnował. Nie chciał prowokować. „Jeśli moja ciekawość go spłoszy, to wolę milczeć. Niech trwa to dalej w ten sposób — my ślał — jeśli mamy ty lko grać, to mi wy starczy. Nie muszę wiedzieć, jaki on jest. Grajmy. Grajmy jak najdłużej”.

22 To by ł niezły mecz. Janek siedział zdy szany na ławce obok Ansgara. Przegrał, ale czuł się świetnie. Ze spotkania na spotkanie grał coraz lepiej. Przy zwy czaił się do nowej rakiety, którą dostał od Niemca. Skory gował wy rzut piłki przy serwisie, jeszcze poprawił kondy cję. Reusch fakty cznie by ł niezły, ale wiek dawał o sobie znać. Janek czuł, że jeśli ich wspólna gra potrwa jeszcze parę ty godni, to w końcu go pokona. Choć z drugiej strony miał nadzieję, że powstanie wkrótce wy buchnie i wy pędzą Niemców ze stolicy. — Ansgar, kiedy wreszcie wy niesiecie się z Warszawy ? I z Polski? — strzelił i chy ba bardziej zaskoczy ł ty m py taniem siebie niż Niemca. — Gdy by to ode mnie zależało, to w ogóle by m tu nie przy jeżdżał — odparł Reusch bez zastanowienia. Janek popatrzy ł na niego uważnie. — Jakoś ci nie wierzę. — A czy ty mnie w ogóle znasz? Wiesz o mnie coś więcej niż to, że jestem od ciebie lepszy w tenisa i noszę niemiecki mundur? — A może nie chcę wiedzieć? — To dlaczego py tasz, kiedy się stąd wy niesiemy ? Janek popatrzy ł na ziemię. — Coś cię jednak interesuje. Skoro zadajesz mi takie py tanie, to ci odpowiadam. Ale ty nie uznajesz mojej odpowiedzi, ty lko chowasz do mnie urazę. W ogóle nie ma sensu rozmawiać, jeżeli każde moje zdanie jest dla ciebie kłamstwem. — Przepraszam, nie o to mi chodziło. — A o co? — O to, że… — Janek się zawahał. — Zdoby liście pół Europy, zajęliście całą Polskę, kawał Rosji, a teraz dostajecie w dupę. Wy bacz, ale ciężko mi uwierzy ć, że nie tego chciałeś. I że żal ci tego, co zrobiliście. — Nie chciałem. To nie moja wojna. Janek się zaśmiał. — Przepraszam, ale tego nie da się słuchać. Janek wstał, ale Ansgar złapał go silnie za dłoń, tak że chłopak opadł z powrotem na ławkę. — Skoro zacząłeś temat, to go skończ! — Czego chcesz? — burknął Janek. W głębi duszy by ł zaintry gowany rozwijającą się rozmową. Przecież już od dawna chciał się dowiedzieć o ty m Niemcu czegoś więcej.

— Nie zachowuj się jak dziecko. Gramy razem już prawie trzy ty godnie. Mogłeś mnie zabić kilka razy, gdy by ś chciał. Skoro tego nie zrobiłeś, to albo tak bardzo kochasz tenis, że jest dla ciebie ważniejszy niż jeden martwy okupant, albo… — Albo co? — Albo mnie polubiłeś. Janek parsknął donośny m śmiechem. Odchy lił głowę do ty łu i popatrzy ł w błękitne niebo. Po chwili spojrzał Ansgarowi w oczy. — A ty dlaczego mnie nie zabiłeś? — Po co miałby m to zrobić? — Martwy Polak to dobry Polak. By łoby o jednego bandy tę mniej, co? — Nie mam z kim grać w tenisa. Pasuje ci taka odpowiedź? — A jest jakaś inna? — Jest. Ja nie zabijam Polaków. Ani Ży dów, ani Rosjan. Janek spoważniał. Zacisnął zęby, aż zatrzeszczały. — To ty zacząłeś ten temat, więc ci powiem. Nie chciałem tej wojny, nie chciałem tu przy jeżdżać. Szukanie przestrzeni ży ciowej to nie moja ideologia. NSDAP to nie moja partia. Hitlerowskie Niemcy to nie moje Niemcy. Nienawidzę tego miasta, tracę tu najlepsze lata swojego ży cia. Bez rodziny, bez żony, dzieci, ojca, matki, siostry. Więc nie py taj mnie, kiedy się stąd wy niesiemy, bo ja jestem gotów spakować się i wracać do Hamburga już dziś. Janek pokiwał głową. — Fajnie — splunął na kort. — Wielu z was tak my śli? Ansgar wzruszy ł ramionami. — Nie wiem. Gdy by m się ty m z kimś podzielił, rozstrzelaliby mnie. Oczy wiście narzekamy czasem na swój los w wąskim gronie. Mam jednego znajomego, z który m mogę sobie pozwolić na… jako taką… szczerość. Ale to wszy stko. Są rozkazy i muszę je wy pełniać. Mam żonę i dzieci. Nie mogę zdezerterować. — Po co w ogóle zaczy naliście tę wojnę? — Ja jej nie zacząłem. Hitler ją zaczął. A to, że tu jestem, wcale nie znaczy, że go popieram. — I niby nie zabijasz Polaków. — Nie! Zajmuję się sportem w dy stry kcie warszawskim. Organizuję zawody dla Wehrmachtu, dla oficerów, mecze pokazowe. — Hamburger SV kontra Wehrmacht to twoja robota? — Tak. — I te spartakiady Wehrmachtu? — No.

— A zawody jeździeckie w Łazienkach? — Też. I regaty, i liga piłkarska, i mecze hokejowe, i takie tam. — Ej! To ty niezłą masz pracę — Janek szturchnął Ansgara w ramię. — Dobra, daj spokój, musimy już lecieć. Polak wstał i spoglądał na Niemca z uśmieszkiem. — Ale się ustawiłeś. — Janek, przestań się nabijać. To wszy stko nie jest takie proste i przy jemne, jak ci się wy daje. — Do jutra. — Janek! — Ansgar krzy knął do Polaka, który schodził już kortu. — Jeździsz konno? — Co? — No, czy jeździsz wierzchem, py tam. — No tak, a bo co? — Lepiej niż grasz w tenisa? — Podobnie. Ale o co chodzi? — A nic, tak ty lko… To cześć.

23 Janek czekał z niecierpliwością na Ansgara. Ten spóźniał się już dziesięć minut. „Dobra, posiedzę jeszcze chwilę i się zbieram” — postanowił. Kiedy po pięciu minutach Niemiec wpadł na kort zdy szany, i to w dodatku w mundurze, Janek już by ł zdecy dowany, żeby wracać. — To jest niemiecka punktualność? Gdzie twój strój? — Daj spokój. Chodź. — Gdzie? — No chodź, nie gadaj. Ansgar pobiegł na ty ły budy nku. Janek niepewnie udał się za nim. Nie ufał Niemcom, nawet ty m, którzy niby nie chcieli tej wojny. Niemiec i nie chce wojny, aż trudno w to uwierzy ć. Kiedy wy szedł za róg budy nku, zobaczy ł dwa piękne, gniade konie przy wiązane do barierki. Jednego właśnie dosiadał Ansgar. — No, dawaj, wskakuj, szkoda czasu. — Ale… — Zamiast tenisa jedziemy na przejażdżkę. Po kilkunastu minutach by li już za miastem. Wpadli w las, który po pięciu kilometrach wy prowadził ich na wąską ścieżkę wijącą się wśród pól. Słońce już wzeszło i ogrzewało świt silny m blaskiem. Janek czuł delikatne promienie na twarzy. Pędzili coraz szy bciej. W uszach dudnił tętent kopy t, wiatr szarpał ich włosy, a na ustach czuli ciepły smak poranka. Kiedy wjechali w młody lasek brzozowy, zwolnili. Tutaj ścieżka by ła dosy ć szeroka. Jechali stępa obok siebie. Ansgar czuł, jak serce wali mu w piersi z podniecenia. To by ł szalony pomy sł. Nieraz jeździł tu sam albo z który mś z oficerów. Ale porwanie — bo inaczej nie potrafił tego nazwać — Janka na przejażdżkę za miasto wy dawało mu się pomy słem ty le szalony m, co ry zy kowny m. Przecież prawie się nie znali. Polak mógłby go w ty m lesie zamordować. — Wspaniale — powiedział Janek. — Głupi pomy sł, ale jest fantasty cznie. — Dlaczego głupi? — zapy tał Ansgar. — Dwóch jeźdźców w lesie na południe od Warszawy, z czego jeden w mundurze Wehrmachtu. Nie chciałby m spotkać zbłąkanej sowieckiej czujki. Albo polskich party zantów. — Spokojna głowa — rzucił Ansgar. — Poradzimy sobie. Janek zerknął na kaburę przy pasku Niemca. — Co masz? Parabellum? Ansgar popatrzy ł na Polaka. — Tak. A co?

— Nic. Tak py tam, z ciekawości. — Chcesz mnie rozbroić? — Może. — Uprzedź mnie wcześniej, będę udawał, że się poddaję. — I tak by ś się poddał. — Tobie? Przestań — parsknął Ansgar. — Z dzieciakami nie walczę. — Ja by m ci dał dzieciaka! — Janek pogroził mu pięścią. — Dogoń mnie, chłopcze, to pogadamy — rzucił Ansgar i ruszy ł do przodu. Jego klacz, dwuletnia Armina czy stej krwi arabskiej, by ła dumą stajni w Seegarten. Dbał o nią Polak, który znał się na rzeczy. W latach dwudziesty ch by ł znany m na całą Europę dżokejem. Ansgar zrobił wszy stko, co by ło w jego mocy, żeby Polak dostał tę pracę. Nie ty lko pozwoliła mu ona przeży ć, zapewniała wikt i opierunek, lecz także dawała możliwość obcowania z końmi, co nadawało jego ży ciu sens. Ansgar specjalnie wy brał Arminę, żeby zaimponować Jankowi, a przy okazji nie dać się pokonać, gdy by doszło między nimi do ry walizacji. I doszło. Gnali przez las, a Janek, mimo że spinał konia, jak ty lko mógł, zostawał w ty le. Kiedy wracali do Warszawy, Ansgar by ł z siebie dumny. Ale nie z tego, że młody Polak nie miał szans prześcignąć go w ty m śmieszny m pojedy nku. W końcu przy prowadził mu dobrego, ale nieco podmęczonego ży ciem czterolatka, który choćby dał z siebie sto dwadzieścia procent, nie miałby szans z Arminą. Reusch cieszy ł się, że podarował temu chłopakowi kilka chwil wy tchnienia i możliwość oderwania się od okupacy jnej rzeczy wistości. Janek uśmiechał się do siebie i kręcił głową z niedowierzaniem. — W ży ciu by m nie przy puszczał, że tego lata będę galopował na koniu wśród piękny ch polskich pól i lasów. Muszę przy znać, że mnie zaskoczy łeś. — Cieszę się. — Dzięki za to. Chociaż musisz wiedzieć — Janek zmierzy ł Ansgara groźny m spojrzeniem — że Niemiec zawsze będzie dla mnie wrogiem i najeźdźcą. — Dobra, wiem. Ale przez tę godziną udało nam się zawiesić broń, czy ż nie? Popatrzy li sobie w oczy. Nie jak wrogowie czy przedstawiciele walczący ch ze sobą narodów, ale jak normalni mężczy źni. — Tak — rzucił cicho Janek i odwrócił wzrok.

24 Kiedy wracał do domu, długo my ślał o Ansgarze. Zastanawiał się, co się kry je za jego uprzejmością. Konna przejażdżka za Warszawę by ła ogromną frajdą. „Ale po co on to robi? Czego on ode mnie chce? Namówić mnie do współpracy ? Zwerbować? A może chce zy skać moje zaufanie, żeby wniknąć w naszą siatkę? A może naprawdę ma dość tej wojny ? Może po prostu szuka kompana do tenisa i konny ch przejażdżek, bo nienawidzi nazistów? Może to on powinien by ć moim celem i to ja mógłby m zwerbować jego, żeby pracował dla nas? Mimo wszy stko Ansgar jest trochę inny niż ci wszy scy Niemcy dookoła. Jest taki… no właśnie jaki?” Przez chwilę szukał właściwego słowa. Nagle go olśniło. „Jest taki kulturalny. To dobre słowo. Kulturalny ! Zupełnie nie wy gląda na kogoś, kto by łby w stanie zabić człowieka”. Mimowolnie uśmiechnął się do siebie pod nosem. „Ale wiadomo… pozory my lą. Trzeba na niego uważać”.

25 Reusch siedział w swoim gabinecie i przeglądał raporty Hosenfelda, kiedy zadzwonił telefon. Podniósł słuchawkę. „Znowu ten Kuetzel” — pomy ślał, sły sząc charaktery sty czny skrzek SSStandartenführera. — Za godzinę będzie u pana mój człowiek, SS-Hauptscharführer Ottmar Pappke. Zlecam panu odpowiedzialne zadanie, Herr Major. Pojedziecie do Łodzi po pewne dziecko. — Dziecko? — zdziwił się Reusch. — Ma dojechać do Warszawy całe i zdrowe. Pappke przekaże panu wszelkie informacje. — Mam teraz jechać do Łodzi po jakieś dziecko? Pan wy baczy, Herr SS-Standartenführer, ale nie rozumiem. — To jest rozkaz. Kiedy Kuetzel się rozłączy ł, Ansgar wstał i podszedł do kredensu, kry jącego w sobie wiele skarbów. Wy jął jeden z ty ch najcenniejszy ch, dwunastoletnią szkocką whisky, po czy m napełnił nią szklaneczkę do połowy. Następie wrócił do biurka, zamknął teczkę z raportami Hosenfelda i położy ł ją z prawej strony na niewielkiej, równo ułożonej stercie inny ch teczek. Wreszcie wy chy lił szy bko zawartość kry ształu i wy godnie zatopił plecy w miękkim oparciu fotela. By ł gotowy na spotkanie z Pappkem. SS-Hauptscharführer Ottmar Pappke okazał się niewy sokim, szczupły m blondy nem, z lekko zadarty m nosem. Reusch od razu ochrzcił go w my ślach pseudonimem Pinokio. Szy bko się okazało, że Pappke nie grzeszy ł intelektem i wierzy ł w każde słowo swojego pana Heinricha Kuetzela. Jechali samochodem Reuscha, który siedział za kierownicą i wciskał gaz do dechy. — Nie za szy bko jedziemy, Herr Major? — py tał co jakiś czas drżący m głosem Pappke. — Bądź spokojny, Pappke. Jeżdżę autem od dziecka — odpowiadał w bardziej lub mniej finezy jny sposób Reusch. — Jestem spokojny — dodawał Pinokio. — Możesz mi powiedzieć, po kogo my właściwie jedziemy ? — zapy tał w końcu Reusch. — Wszy stko panu powiedziałem, nic więcej nie wiem. — A ten obóz w Łodzi? — Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt 1. — Właśnie, ten Jugendverwahrlager… by łeś tam kiedy ś? — Nie, panie majorze. Reusch doszedł do wniosku, że nic z tego krety na nie wy ciągnie. Wzruszy ł ramionami i skupił się na jeździe. „Po wojnie mógłby m zostać kierowcą wy ścigowy m — pomy ślał.

— Wy startowałby m w dwudziestoczterogodzinny m wy ścigu Le Mans. Ansgar Reusch, pierwszy Niemiec, który wy grał ten morderczy wy ścig. Dlaczego Mercedes nie wy grał dotąd ani razu? Przecież to skandal. Skoro wy gry wają Bugatti, Alfa Romeo czy Bentley, to Mercedes musi wreszcie ich przebić. Mógłby m jechać w zespole ze sły nny m kierowcą Hansem Stuckiem. Swoją drogą ciekawe, co on teraz robi”. Krótko błądzili po ulicach Łodzi, zanim dotarli do obozu. Kilka ulic by ło zamknięty ch i musieli szukać objazdów. Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt ulokowano na terenie Litzmannstadt Ghetto 2, w pobliżu Gewerbestrasse 3. Z jednej strony obóz by ł ograniczony przez mur cmentarza ży dowskiego, z pozostały ch otoczony by ł wy sokim drewniany m płotem. Jechali Sulzfelder Strasse 4, a następnie z Gewerbestrasse wjechali do obozu bramą główną i zaparkowali przed budy nkiem komendantury. Komendant obozu, SS-Sturmbannführer Karl Ehrlich, przy jął gości w obszerny m, ale nader skromnie urządzony m gabinecie. Reusch odmówił poczęstunku, który Ehrlich kurtuazy jnie zaproponował. — Dzwoniono z Warszawy, że panowie tu się pojawią. Czekałem na was — SSSturmbannführer uśmiechnął się chłodno. — W czy m mogę pomóc? — SS-Standartenführer Henrich Kuetzel, mój przełożony, a przy okazji szef SD i Policji Bezpieczeństwa na dy stry kt warszawski Generalnego Gubernatorstwa, przy sy ła mnie z tą, wy rażam tu pry watną opinię, dosy ć dziwną misją — Reusch nie kry ł obojętności. — Pappke, podaj panu komendantowi kartkę, którą mi pokazałeś. Pappke poderwał się z krzesła i wręczy ł naczelnikowi kawałek papieru. Ehrlich przeczy tał to, co by ło na nim napisane, po czy m podniósł słuchawkę telefonu stojącego na biurku. — Rainer, proszę do mnie. Po odłożeniu słuchawki zwrócił się spokojnie do gości. — Oczy wiście, sprawdzimy, czy to dziecko jest wśród naszy ch więźniów, ale chy ba panowie rozumieją, że jesteśmy w Reichsgau Wartheland 5. Pappke bezmy ślnie pokiwał głową. — Chcemy zabrać to dziecko do Warszawy — powiedział chłodno Reusch. — Więzień z obozu w Reichsgau Wartheland przewieziony do Generalnego Gubernatorstwa… Tutaj może by ć mały problem. — Ehrlich rozłoży ł ręce, dając do zrozumienia, że to nie jego wina. — Formalności, biurokracja, rozumieją panowie. To może potrwać. Ordnung muss sein 6. Reusch uśmiechnął się do siebie. „Co ten Kuetzel wy kombinował? Co to za prowokacja? Obóz, dziecko, Ehrlich, a nad wszy stkim czuwa ten idiota Pappke”. W gabinecie pojawił się wy soki mężczy zna w cy wilu, bez słowa wziął od komendanta kartkę i zniknął za drzwiami. — A może jednak panowie się czegoś napiją? Ja już jestem po służbie, więc jeżeli nie macie

nic przeciwko… Ehrlich nie dokończy ł, ty lko wy ciągnął spod biurka butelkę koniaku. — Skoro pan nalega — odparł Reusch — to nie będę odmawiał. By łoby to niegrzeczne. — Doskonale. A pan? — Kto? Ja? — Pappke wy dawał się zaskoczony py taniem skierowany m bezpośrednio do niego. — Nie ma tu nikogo więcej. Nie py tałby m ściany, Herr SS-Hauptscharführer — Ehrlich się roześmiał. — Tak? — Tak. To znaczy nie. — Pappke wy glądał na wy straszonego. Spojrzał na Reuscha, ale ten nie zwracał na niego najmniejszej uwagi. — Mam kłopoty z żołądkiem, więc… będziemy wracać samochodem… w innej sy tuacji chętnie, ale przed podróżą… nie, bo mógłby m potem… Pappke zaczy nał działać Reuschowi na nerwy. „Naprawdę jest imbecy lem czy ty lko udaje?” — Nie ma sprawy, nie obrażam się. Chociaż muszą panowie wiedzieć, że alkohol pełni tutaj niezwy kle istotną funkcję. — Tutaj? — zdziwił się Ansgar. — Tak, tutaj. W ty m obozie. Oczy wiście staramy się dbać o higienę, jak można, ale rozumiecie, że te zawszone polskie szczury bez przerwy przenoszą między sobą jakieś choroby. Co chwilę wy buchają jakieś epidemie. Teraz na przy kład głównie szerzy się tu nam jaglica. Taka choroba oczu, po której się ślepnie. — Ehrlich westchnął. — Alkohol dezy nfekuje. Piję codziennie. Nie dlatego, że lubię, ale z rozsądku. — Eee, to, jeśli można… to ja… ja… — Pappke zaczął się jąkać. — Też poproszę. Tak w razie czego. SS-Sturmbannführer nalał koniaku do trzech kieliszków. Wy pili, po czy m Reusch skrzy wił się wy mownie. — Wiem, że nie jest to może francuski smakoły k, ale mnie jak na razie pomaga — dorzucił Ehrlich z uśmiechem. — No to jeszcze raz poproszę — powiedział Reusch i popatrzy ł komendantowi w oczy. — A kogo wy tu właściwie trzy macie? Nie sły szałem wcześniej o Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei. — To specjalny projekt — zaczął Ehrlich. — Musimy chronić nasze niemieckie dzieci przed zły mi wpły wami polskich rówieśników. Mamy tu najgorsze polskie bachory, jakie przy szły na ten świat. Ciężka robota. — Ehrlich teatralnie westchnął i konty nuował: — Małoletni złodzieje, przestępcy, przemy tnicy, wszelkie ścierwo zagrażające naszemu narodowi. Swoją pracą mogą w jakimś tam stopniu przy służy ć się Rzeszy. Pracują prakty cznie od szóstej rano do dziesiątej wieczór. — Świetny pomy sł! A co robią konkretnie? — zapy tał Reusch.

— O, masę różny ch rzeczy. Szy ją chlebaki, tornistry czy żołnierskie pasy na potrzeby Wehrmachtu. Wy platają ze słomy maty i kosze, pracują w warsztatach iglarskich. — W warsztatach iglarskich? — Reusch opróżnił drugi kieliszek. — Prostują igły tkackie. Bardzo poży teczna robota w dzisiejszy ch czasach, gdzie wiadomo, o materiał na nowe igły nie jest łatwo. A poza ty m jakieś mniej skomplikowane prace, na przy kład kopanie rowów czy walcowanie dróg. — Dziewczęta też tu są? — Jasne! Pracują w pralni, szwalni i kuchni. — A w jakim wieku te dzieci? — Od sześciu do szesnastu lat. Ale mamy nawet dwu- i trzy latki. Takie małe diabełki, co to głównie się drą i szczają pod siebie. Zresztą nie ty lko małe szczają. No ale dzięki naszej nieocenionej Frau Doktor jakoś sobie z nimi poradziliśmy. Zorganizowała specjalny oddział dla moczący ch się gnojków. — Frau Doktor to…? — Reusch zawiesił głos. — Sy domia Bay er. Jest szefową oddziału dziewczęcego, kieruje ambulatorium, ale prakty cznie pełni funkcję mojego zastępcy. Ona wie wszy stko o cały m obozie. Jest twarda i konsekwentna, za to ją cenię. Poznacie ją zaraz. Jeżeli to dziecko jeszcze ży je, to nasza Frau Doktor je przy prowadzi. Reusch zaczął zdawać sobie sprawę, gdzie się znajduje. „To takie Auschwitz dla dzieci — pomy ślał. — Kogo mamy stąd wy ciągnąć i dlaczego?” Rozległo się pukanie i po chwili do gabinetu weszła niewy soka kobieta w szary m uniformie. — O wilku mowa. Sy domia Bay er, moja prawa ręka — Ehrlich poderwał się z krzesła i podszedł do kobiety. — Panowie z Warszawy na polecenie SS-Standartenführera Heinricha Kuetzela. — Heil Hitler! — Sy domia Bay er wy prostowała rękę w hitlerowskim pozdrowieniu. Reusch wstał, odwzajemnił powitanie i się przedstawił. Pappke, nieco spóźniony, a może zamroczony podrabiany m koniakiem, powtórzy ł „Heil Hitler”. — Czy jest u was to dziecko? — zapy tał Ehrlich. — Tak. Ale wy darzy ł się mały wy padek. — Co się stało? — zapy tał zaniepokojony komendant. — Kradzież. Na placu apelowy m mam podejrzaną ósemkę. Jedno z nich prawdopodobnie próbowało przemy cić kilka igieł. — Co? To skandaliczne! — warknął Ehrlich. — Idziemy ! Cała czwórka ruszy ła bez słowa. Wy szli z budy nku komendantury i udali się na plac. Pod okiem czterech uzbrojony ch esesmanów stała w równy m rzędzie grupka dzieci. Gdy podeszli bliżej,

Reusch nie mógł uwierzy ć własny m oczom. By wał od czasu do czasu w warszawskim getcie, widział tam głodny ch i wy chudzony ch Ży dów, ale czegoś takiego jeszcze nie doświadczy ł. Naprzeciwko nich stały ży we kościotrupy obleczone cienką warstwą skóry. Kilkoro ledwo trzy mało się na nogach. Reusch nie by ł w stanie określić wieku dzieci, mogły mieć dziesięć, ale równie dobrze piętnaście lat. „Ważą pewnie po kilkanaście kilogramów” — pomy ślał. W pierwszej chwili nie odróżnił dziewczy nek od chłopców. Sy domia Bay er stanęła naprzeciwko dzieci w rozkroku, ręce skrzy żowała za plecami i wrzasnęła: — Py tam was po raz ostatni! Kto próbował wy nieść igły ? Po chwili ciszy stanęli obok niej mężczy zna i kobieta. Bay er dała im znak głową. Odeszli kilka kroków w bok. Kobieta w lewo, mężczy zna w prawo. Reusch przy jrzał się uważnie kobiecie. By ła bardzo młoda, w ręku miała pejcz. — Dobrze — warknęła. — Skoro nie chcecie współpracować, zajmiemy się wami. SSWachmann Teodor Busch oraz wy chowawczy ni Eugenia Pohl pomogą mi znaleźć winowajcę. Albo winowajczy nię. Reusch, Pappke oraz SS-Sturmbannführer Ehrlich stali z boku, oddaleni zaledwie o kilkanaście kroków. Ehrlich spojrzał na Reuscha, pokiwał głową i szepnął: — Ordnung muss sein. — Każde wy wołane dziecko podchodzi najpierw do wy chowawczy ni Pohl, potem do mnie, a na końcu do SS-Wachmanna Buscha. Zrozumiano? Cisza. Bay er wskazała palcem na dziecko stojące pośrodku. — Ty ! Dziecko, słaniając się na nogach, podeszło do kobiety z pejczem. Ta bez słowa uderzy ła oskarżonego by kowcem w twarz. Dziecko upadło na ziemię. — Wstawaj, złodzieju! — wrzasnęła Eugenia Pohl. Dziecko próbowało się podnieść. Cienkie i zmęczone po cały m dniu pracy ręce nie miały siły, żeby utrzy mać ciało. Dziecko unosiło się i opadało bezsilnie. Z miejsca, w który m stał Reusch, wy glądało to tak, jakby więzień próbował robić pompki. Ehrlich od razu to zauważy ł i szepnął do Reuscha z uśmiechem: — Sportowiec nam się trafił. Wy chowawczy ni zaczęła okładać swą ofiarę pejczem. Ciosy spadały na głowę, tułów, nogi. Po chwili przerwała i przy jrzała się leżącej przed nią krwawej masie. Wy mownie podniosła wzrok na Sy domię Bay er i rzuciła: — Chy ba zdechł! Ale skoro się nie przy znał, znaczy niewinny. — Zabrać go!

Jeden z esesmanów pilnujący ch grupki odciągnął zwłoki na bok. — Ty. — Sy domia Bay er wy strzeliła palcem w kierunku kolejnego dziecka. Z szeregu wy stąpiła kolejna zjawa i ruszy ła w kierunku wy chowawczy ni Pohl. — Teraz tam! — Bay er wskazała na SS-Wachmanna. Dziecko stanęło niepewnie, po czy m wolno podeszło do Buscha. Zanim Reusch zdąży ł się zorientować, jaki rodzaj tortury planuje mężczy zna, dziecko leżało na ziemi ze złamaną nogą, krzy cząc wniebogłosy. Ty m razem to by ła dziewczy nka. SS-Wachmann Busch wy mierzy ł jej silnego kopniaka w piszczel, która pękła jak paty k. Reusch widział doskonale z tej odległości białą kość, która przebiła skórę. — Ilu tu macie więźniów? — zapy tał Ehrlicha. — Obecnie jakieś ty siąc dwieście. Ale to się stale zmienia. Zdy chają jak wszy. Dobrze, że mamy stały napły w nowy ch. Dziecko przestało krzy czeć, dopiero kiedy SS-Wachmann Busch skopał je na śmierć. — Jeszcze raz py tam, kto próbował okraść Trzecią Rzeszę z igieł?! — wrzasnęła Bay er. — Jeśli nie wy dacie złodzieja, wszy scy skończy cie jak ty ch dwoje. Cisza. Ehrlich popatrzy ł Reuschowi w oczy i zapy tał cicho: — A może pan major włączy się do przesłuchania? Wy tam w Abwehrze macie pewnie swoje metody. — Nasze metody są proste, Herr SS-Sturmbannführer — odparł Reusch i bez wahania ruszy ł w kierunku Sy domii Bay er. Po chwili za jego plecami stanął SS-Sturmbannführer Ehrlich. — Major Wehrmachtu Ansgar Reusch z Warszawy pokaże nam, jak się u nich demaskuje wrogów Rzeszy — rzucił Ehrlich. Reusch wy łączy ł umy sł. Podszedł do pierwszego z lewej dziecka, wy jął z kabury pistolet i przy stawił do czoła. Dziecko nawet na niego nie spojrzało. Utkwiło wzrok gdzieś w oddali, wiedząc, co je czeka. Nacisnął spust. Huk wy strzału nie zrobił na nikim wrażenia. Krew try snęła na boki, a ciało opadło bezwładnie na bok. Reusch zrobił krok w prawo, przy stawił lufę do głowy dziecka i pociągnął za spust. Chluśnięcie krwi i ciche plaśnięcie lekkiego ciałka o ziemię. Gdy stanął naprzeciw trzeciego więźnia, Ehrlich zawołał: — Zaraz, zaraz, majorze! Bo nam pan tu całą siłę roboczą powy strzela. Reusch odwrócił się na pięcie i podszedł do komendanta. — Jestem gotów zabić każdego wroga Rzeszy, bez względu na wiek — sy knął Reusch. Zmierzy li się wzrokiem. — Koniec przedstawienia — rzucił Ehrlich do Sy domii Bay er. — Zabrać je do baraków. — Ale… — zaczęła Bay er. — To jest rozkaz. Winni zostali ukarani.

— Tak jest! — A gdzie jest ta osoba z kartki — zapy tał Reusch, jakby dopiero teraz przy pomniał sobie, po co tu przy jechał. Bay er zerknęła na Ehrlicha, po czy m wskazała na jedno z ciał leżący ch na ziemi. — To ta. Reusch pokiwał głową i burknął w kierunku Ottmara Pappkego: — Wracamy, Hauptscharführer, nasza misja jest skończona.

1. Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt — Obóz izolacy jny dla młody ch Polaków Policji Bezpieczeństwa w Łodzi. [wróć] 2. Litzmannstadt Ghetto — getto ży dowskie w Łodzi. [wróć] 3. 4. 5. 6.

Gewerbestrasse — dziś ul. Przemy słowa. [wróć] Sulzfelder Strasse — dziś ul. Wojska Polskiego. [wróć] Reichsgau Wartheland — Okręg Rzeszy Kraj Warty. [wróć] Ordnung muss sein (niem.) — Porządek musi by ć. [wróć]

26 Arka siedział na łóżku Wandy i smętnie patrzy ł przez okno. Z tej pozy cji widział jedy nie dachy pobliskiej kamienicy i chmury zasłaniające niebo. Otarł pot z czoła, westchnął głośno i skierował wzrok na dziewczy nę. Jego żuchwa pracowała mocno, co obrazowały drgania skóry na policzkach. — Zdajesz sobie sprawę, że jeżeli fakty cznie by ło tak, jak opisujesz, to popełniłaś kardy nalny błąd? — zapy tał Arka, świdrując ją wzrokiem. Przy taknęła milcząco. — Wy kazałaś się skrajną nieodpowiedzialnością, wpadłaś w panikę, a do tego wy szedł twój brak doświadczenia. Naraziłaś na niepowodzenie całą akcję, naraziłaś mnie, siebie i… — zawahał się. — I ty lko cud sprawił, że ży jesz. Wanda stała pod ścianą, czuła się jak mała dziewczy nka łajana przez nauczy ciela w pierwszej klasie. Wzruszy ła ramionami. — To nie cud, po prostu zaciął mu się pistolet. Zdarza się. Może jakieś małe polskie rączki w którejś z fabry k w Niemczech zrobiły coś nie tak z ty m egzemplarzem. Chętnie by m im podziękowała, ty m rączkom. Arka pokręcił głową i kolejny raz głośno westchnął, jakby chciał powiedzieć: „Jak ja mam tego wszy stkiego dosy ć”. Ale do Wandy rzucił: — Nie musisz tego robić. Możesz się ty lko uczy ć i zajmować matką. Nie każdy jest stworzony do konspiracji. — Ale każdy jest stworzony do zabijania. Przepraszam, to się więcej nie powtórzy. A poza ty m wy konałam zadanie. Ty lko pan porucznik wie, jak by ło. Przy znaję, pogubiłam się, ale kiedy jego broń nie wy paliła, ocknęłam się i zrobiłam, co trzeba. Zabiłam konfidenta, świadka i zwiałam. — Nie, nie! To nie może tak wy glądać — warknął Arka bardziej do siebie niż do niej. — To są moi ludzie? Dzieciaki, które powinny się kochać, bawić i pić wino po kry jomu? — Dzieciaki… — pry chnęła. — Jestem już dorosła, jeśli pan nie zauważy ł, panie poruczniku. Arka roześmiał się nerwowo. — Dorosła? A co to według ciebie znaczy ? Zastanawiała się, co odpowiedzieć, kiedy drzwi do jej pokoju uchy liły się i pojawiła się w nich matka. Arka wstał. — Może zaparzy ć panu herbaty ? — zapy tała pani Emilia. — Mamo! Jakiej herbaty ? — warknęła Osa. — Chy ba pokrzy wy ?

Matka zerknęła na Arkę zawsty dzona i szepnęła: — Przepraszam, oczy wiście chodziło mi o pokrzy wę. — Bardzo pani uprzejma, ale dziękuję. Pokrzy wę jadłem na obiad w postaci zupy — Arka uśmiechnął się ciepło do kobiety, która szy bko zniknęła za drzwiami. — Dlaczego jesteś taka dla matki? Co cię ugry zło? — Jest pan moim dowódcą czy ojcem? — Nie chcę ci prawić kazań, ale nie wiem, co się z tobą ostatnio dzieje. — A co ma się dziać? — zamilkła na kilka sekund, a później dodała: — Py tał pan o dorosłość… Dorosłość to według mnie odpowiedzialność za to, co się robi. Dorosłość to stawianie czoła wy zwaniom, które czasem przerastają. Dorosłość to ponoszenie konsekwencji. Pokiwał głową z uznaniem i powiedział: — To dobrze, że tak na to patrzy sz. Konsekwencją twojego zachowania podczas akcji jest odsunięcie cię na trzy ty godnie. Odpoczniesz, przemy ślisz parę spraw… — Odsunięcie? Panie poruczniku, dlaczego, jeśli można zapy tać? — Można. Masz trzy ty godnie urlopu. Znajdziesz czas, żeby poby ć z matką i wy prostować sprawy z Jankiem. Wasz konflikt ma destrukcy jny wpły w na grupę. Jeżeli to się nie zmieni, będę wnioskował o przeniesienie cię… — Dlaczego mnie, a nie jego? — przerwała wy wód dowódcy. — Panie poruczniku, dlaczego jestem odsunięta? Przecież wy konałam zadanie! — Posłuchaj, Wanda. W raporcie pominę ten niefortunny szczegół, który mógł narazić naszą akcję na niepowodzenie. To zostanie między nami, ale mój warunek jest taki, że przez trzy ty godnie będziesz się trzy mać z dala od nas, od konspiracji… — zawahał się, jakby chciał dodać coś jeszcze, ale w ostatniej chwili zmienił zdanie. — Czy to jasne? — Tak jest. — I dogadajcie się jakoś… z Jankiem. Spuściła wzrok. Nie chciała dogadać się z Jankiem „jakoś”. Chciała by ć z nim do końca ży cia.

27 Ansgar siedział w swoim gabinecie w Palais Brühl i studiował dokumenty doty czące rozbudowy toru ły żwiarskiego w Warszawie. Próbował się skupić na pracy, ale nie by ł w stanie. Obrazy z Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei nie dawały mu spokoju. Intry ga Kuetzela? Prowokacja SD? Podczas porannej gry z Jankiem nie odezwał się ani słowem. Czuł, że niedługo wy darzy się coś, co zmieni jego ży cie na zawsze. Albo je po prostu zakończy. Wiedział, że trzeba działać. Rozległo się pukanie. — Wejść! Do pomieszczenia wkroczy ł wy prostowany jak struna niewy soki mężczy zna w letnim garniturze pośledniego gatunku. — Heil Hitler! — Heil! — Ansgar wstał i odwzajemnił pozdrowienie. — Proszę, Herr Dobiecky — wskazał fotel stojący w rogu gabinetu, obok stoliczka kawowego. — Dziękuję. Usiedli naprzeciwko siebie w wy godny ch skórzany ch fotelach. Lothar Dobiecky by ł volksdeutschem pochodzący m z południa Polski. Dawał z siebie wszy stko, co mógł, aby wiernie służy ć Rzeszy. Niewiele w zamian za to otrzy my wał. Sam fakt przy znania mu niemieckiego oby watelstwa w ty ch trudny ch czasach miał mu wy starczy ć za dowód wdzięczności. Niewielka pensja za wy kony wane usługi by ła miły m dodatkiem, choć niewy starczający m, żeby przeży ć. Dlatego dorabiał, handlując, czy m popadnie, z Polakami i Ży dami, kiedy ci by li jeszcze w getcie. Ansgar wiedział, że Dobiecky by ł szmalcownikiem. Nie wy dawał Ży dów, ale inkasował od nich spore sumy za milczenie. Miał dojście do informacji. To on zimą 1943 roku wy dał Reuschowi polską grupę Grubego Franka. Reusch zorganizował wtedy sprawną akcję, podczas której zgarnęli w ruinach jakiejś fabry ki dwudziestu Polaków. Same szy chy. Zapunktował wtedy u Ottona Bauera. Kilku z nich zakatowali podczas tortur, resztę rozstrzelali. Popatrzy ł uważnie na volksdeutscha. Pociągła, wręcz wy chudła twarz tego pięćdziesięcioletniego mężczy zny zdawała się błagać o litość. Podkrążone oczy i ziemista cera nadawały mu wy gląd ofiary losu. Ale pozory my lą. By ł idealny. Ansgar miał go za śmiecia. Przy datnego śmiecia. Niemiec zdawał sobie sprawę z tego, że Dobiecky długo już nie poży je. Za dużo wiedział i za dużo widział. Jego czas służby dla Rzeszy się kończy ł, dlatego to jego właśnie wy brał. — Mam dla ciebie, Dobiecky, specjalne zadanie. — Słucham, panie majorze.

— Ufam ci, nie możesz mnie zawieść. — To jasne, panie majorze. Nigdy pana nie zawiodłem. Dziękuję za wy różnienie — pisnął usłużnie Dobiecky. — Ostrzegam cię, Dobiecky, jeśli to schrzanisz, to już po tobie. — Na pewno nie schrzanię, panie majorze. — Jeżeli zaś dobrze się z tego wy wiążesz, to czeka cię nagroda. — Nie oczekuję nagród, panie majorze. Dla mnie to zaszczy t służy ć Trzeciej Rzeszy. „Tak, na pewno” — pomy ślał z ironią Ansgar. — I ta Rzesza ci się, Dobiecky, odwdzięczy. Nie ma co ukry wać — ciągnął Reusch — sy tuacja jest, jaka jest. Walka trwa, ale sowieci… — Głęboko wierzę w ostateczne zwy cięstwo, panie majorze. — Nie przery waj mi! — Przepraszam — oczy Dobiecky ’ego się rozszerzy ły. — Jeśli będziemy musieli przesunąć się na z góry upatrzone pozy cje, rozumiesz, Dobiecky, na przy kład trochę w głąb Niemiec, bliżej Berlina… to weźmiemy cię ze sobą. — Ale dlaczego mamy się stąd ruszać? — Przestań już — Ansgar popatrzy ł na Dobiecky ’ego jak na usłużnego idiotę, który bardzo dobrze gra swoją rolę. Nawet za kulisami. — Sowieci są paręnaście kilometrów stąd. Nie będziemy ich witać sznapsem i szwarcwaldzką szy nką. Za jakiś czas trzeba się będzie wy nieść. Wojna będzie trwała dalej, ale my, ty i ja, dostaniemy inne zadania. W bezpieczny m miejscu. Masz ochotę na spotkanie z Armią Czerwoną? — Oczy wiście, że nie, panie majorze. — A z polskimi bandy tami z Armii Krajowej, co? — Absolutnie! — No to jak się spiszesz, zabierzemy cię ze sobą. Ale — Ansgar uniósł palec wskazujący — jeśli nawalisz, to po tobie. Zanim się obejrzy sz, będziesz miał miejsce w pierwszej klasie pociągu do Auschwitz. Jasne? — Tak jest, panie majorze. — No! To teraz słuchaj. — Ansgar wlepił w volksdeutscha groźne spojrzenie. — Jutro o szóstej rano pojawisz się dy skretnie na kortach tenisowy ch przy Wehrmachts-Stadion. Masz by ć jak cień, rozumiesz? Niewidzialny ! — Tak jest. — Będę tam grał w tenisa z pewny m młody m człowiekiem. Przez następne kilkanaście minut Reusch tłumaczy ł Dobiecky ’emu szczegóły zadania. Kiedy skończy ł, volksdeutsch wstał i trzasnął obcasami.

— Dziękuję, panie majorze, za powierzenie mi tak odpowiedzialnej misji. Zapewniam pana, że stanę na wy sokości zadania. — Dobra, dobra — Reusch machnął lekceważąco ręką. — Zamień słowa w czy ny. I uważaj! Wpadka będzie kosztować ży cie. Twoje i twojej rodziny.

28 Pół dnia spędzili na zajęciach w Świdrze. Strzelanie, musztra, ćwiczenia fizy czne. Powstanie miało się rozpocząć lada moment, ale Arka nie chciał marnować ani jednego dnia. Teraz leżeli wy czerpani na okolonej lasem łące, wpatrzeni w niebo i rozmarzeni. Mietek Szumi-Szumowski, Tadek Ły sy -Grabowski i Janek Szakal-Brodawski. — Wy obraźcie sobie, że nie ma wojny — zaczął Mietek. — Leży my tu sobie spokojnie do wieczoru. Potem jakaś pry watka, na przy kład u tej ładnej Jadźki z Filtrowej. — Znam ładniejsze — przerwał mu Ły sy. — O co ci chodzi, Tadek? — Mietek warknął rozeźlony. Tadek uśmiechnął się pod wąsem, a raczej pod czy mś, co przy dużej dozie wy obraźni mogło przy pominać wąs. Wszy scy wiedzieli, że Mietek podkochuje się w Jadźce z Filtrowej, choć nigdy się do tego oficjalnie nie przy znał. — No, na przy kład taka Joasia Gołąbczewska. Wy soka, długie blond włosy, duże, miękkie usta. — Skąd wiesz, że miękkie? — zainteresował się Janek. — Sprawdzałeś? — Anty cy puję. — Daj spokój z jakąś Głąbiczewską — warknął Szumi. — Gołąbczewską — poprawił go Ły sy. — Ty nic nie rozumiesz — Mietek usiadł na trawie i spojrzał groźnie na przy jaciela. — Oj, rozumiem, rozumiem! — ry knął Ły sy. — Wy obraź sobie, doskonale cię rozumiem. Nie ty jeden jesteś zakochany. Janek i Tadek zaczęli się głośno śmiać. Mietek pokręcił głową z dezaprobatą i donośnie westchnął. — Chodzi o to, że… — Mietek się zaciął. — Gdy by nie wojna, za kilka lat by łby m, jak ojciec, ceniony m stomatologiem, miałby m samochód, mieszkanie przy Nowy m Świecie. Skończy łby m studia w Pary żu, spędzał wakacje na Lazurowy m Wy brzeżu. Może nawet pojechałby m na jakiś staż do Nowego Jorku. A u mego boku… piękna kobieta… taka Jadzia na przy kład. — Ej, Mietek! — Ły sy szturchnął go w ramię. — Co ty chrzanisz? Jakie „gdy by ”, jakie „by łby m”? Ty będziesz ceniony m denty stą! Koniec i kropka. W ty dzień wy walimy szkopów z Warszawy, wojna niedługo się kończy i wracamy do swoich spraw. Studia, wakacje, dziewczy ny. Wszy stko wreszcie będzie tak, jak by ć powinno. Za parę miesięcy obudzisz się w nowej Polsce. Zobaczy sz! Weźmiesz sobie tę Jadźkę za żonę, tatuś zafunduje wam wakacje w Cannes i cześć! No nie, Janek? — Pewnie. Głowa do góry, Szumi. Dobrze będzie.

— A gówno! — warknął Mietek. — Wy na to inaczej patrzy cie. Wasi ojcowie są żołnierzami. Wy marzy cie o powstaniu, o walce, o sławie. A ja czuję, że przez tę wojnę wszy stko tracę. Nie mam już siły. Janek usiadł i spojrzał na Szumiego. Po chwili odwrócił głowę i zaczął się wpatry wać w gęstwinę lasu. Ojciec Janka by ł oficerem w dowództwie Korpusu Ochrony Pogranicza. Dowództwo mieściło się w stolicy, choć KOP miał za zadanie strzec wschodnich granic. Po wy buchu wojny, szóstego września w nocy zostali całą rodziną ewakuowani w kierunku wschodnich rubieży. Janek wspomina tamtą drogę jak koszmar. Luftwaffe polowało na nich cały czas, kilka razy cudem uniknęli śmierci. Przedwojenny entuzjazm oficerów gdzieś zniknął, duma z polskiej armii ulotniła się z pierwszy mi bombami zrzucany mi przez niemieckie samoloty. Do Dawidgródka nad Hory niem trafili przez Brześć, Pińsk i Łuniniec. Stacjonowali trzy dzieści kilometrów od granicy polsko-radzieckiej. Wkrótce zaczęły do nich docierać informacje o koncentracji wojsk sowieckich. Po wejściu Armii Czerwonej do Polski dowódca KOP, generał Orlik-Rückemann, utworzy ł Samodzielną Grupę Operacy jną „Polesie”. Janek by ł załamany, czuł, jak cały uporządkowany świat walił mu się na głowę. SGO, razem ze wszy stkimi oficerami, wy cofała się na zachód. Wtedy widział ojca po raz ostatni. Szy bkie, niezręczne pożegnanie, mocny uścisk dłoni i te ostatnie słowa: „Opiekuj się mamą i siostrą”. By ł zły na ojca, ale bardziej na jego dowódcę, generała Orlika-Rückemanna, że podjął decy zję o wy cofaniu zamiast walki z sowietami. By ł też wściekły na siebie, że nie może walczy ć. Miał dopiero siedemnaście lat, ale zapału więcej niż niejeden oficer Wojska Polskiego. Z matką i młodszą siostrą Helenką zostali przetransportowani do jakiejś niewielkiej miejscowości, której nazwy Janek nie pamięta, a może nie chce pamiętać. Tam spotkali się twarzą w twarz z Armią Czerwoną i NKWD. Janek obserwował z przerażeniem, jak miasteczko zmienia się w miejsce postoju dzikiej azjaty ckiej hordy. Arty leria ostrzeliwała dwie wieże kościoła Jezuitów, żołnierze wałęsali się po ulicach bez celu, często pijani. Po kilku dniach ulice zasłane by ły śmieciami i łupinami pestek słoneczników i dy ni. Janek przeży ł szok. Nie rozumiał, dlaczego piękna i silna polska armia ustępuje pola tej hołocie, którą przepędziła przecież w 1920 roku. Zapamiętał ich czołgi, samochody i te puste, brzy dkie azjaty ckie twarze żołnierzy w brudny ch szy nelach, z karabinami na sznurkach i skręcany mi z gazet papierosami w zębach. Narażając się na śmierć, przeprowadził całą trójkę przez zieloną granicę, a potem do Warszawy. Podczas tej drogi kilka razy musieli się ukry wać przed niemieckimi samolotami. Ty lko raz nie zdąży li. Kule dosięgły Helenki. Dostała w brzuch i wy krwawiła się na jego rękach. Milczeli przez kilka minut. Ciepłe lipcowe popołudnie — jak się wy dawało — nie ma końca. Łąka pełna by ła koniczy ny i polny ch kwiatów, który ch nazw nie znali.

— Mamy szanse wziąć odwet za to wszy stko, co nam zrobili — zaczął Szakal. Mietek wzruszy ł ramionami. — Nie chcesz walczy ć? — zapy tał cicho Janek. — To nie tak — szepnął Mietek. — Pewnie, że chcę. Ty lko że ja na to patrzę inaczej. — Znaczy jak? — Dla was walka ma sens sama w sobie. Przecież cały czas powtarzacie, że chcecie po wojnie zostać w wojsku, nie? Marzy cie o awansach, wielkich akcjach. Owszem, bijecie się o niepodległość. Tak jak ja. Ale wy walczy cie też, a może przede wszy stkim, dla chwały, dla siebie. Dla mnie to ty lko pewien trudny etap, który muszę przejść. Po prostu muszę, bo jestem Polakiem, bo tak zostałem wy chowany, bo wiem z opowieści rodziców, co to znaczy nie mieć ojczy zny. Ale gdy by nie wojna, to nie tknąłby m broni. Chcę i mógłby m służy ć krajowi swoją pracą. Mógłby m leczy ć biedny ch, dzieci… Chłopaki, dla was powstanie to będzie początek, dla mnie… koniec świata. No, nie jest tak? — Nie wierzy sz w nasze zwy cięstwo? — zapy tał Ły sy. — W zwy cięstwo wierzę, mam ty lko poważne wątpliwości co do tego, czy go doży ję. Janek i Ły sy wy mienili się spojrzeniami, po czy m Janek objął Mietka ramieniem. — Musisz przeży ć, Mieciu kochany, musisz. No kto nam będzie zęby leczy ł po wojnie? Ja nie pójdę do żadnego innego denty sty. Boję się borowania, wiesz przecież. Musisz przeży ć, bo w przeciwny m razie moja noga nie postanie w żadny m gabinecie denty sty czny m. — Przy najmniej w trosce o zęby Janka spróbuj przeży ć — zaśmiał się Ły sy. — Dobrze? Bo widzisz, ja też nie przepadam za borowaniem. Tacy jesteśmy odważni. Przy jaciele zaczęli się śmiać. Mietek dał Ły semu kuksańca w bok, a ten mu się odwzajemnił, czochrając układaną misternie kilkanaście minut wcześniej fry zurę. — A poza ty m masz przecież swoją szczęśliwą chusteczkę — rzucił Janek. — Z nią ominą cię wszy stkie kule. Kilkadziesiąt metrów od nich wy łoniła się z lasu sy lwetka. Po chwili stał przed nimi Arka. Chłopcy poderwali się na nogi. — A wy jeszcze nie w drodze do domów? — Arka spojrzał na nich py tająco. — Chcieliśmy sobie odpocząć, zanim wrócimy do miasta. — Odpocząć? — dowódca przy mruży ł oczy. — O czy m gadacie? — No… — Mietek się zawahał. — Mietek się zakochał, panie poruczniku, i tak sobie z niego dworujemy. — Ależ by najmniej — Szumi próbował oponować — ja wcale nie… — Gratuluję — uśmiechnął się Arka. — A kto jest wy branką serca, jeśli można wiedzieć? — Nikt.

— Jadzia z Filtrowej — Janek wszedł Mietkowi w słowo i puścił oko do dowódcy. — Ty lko teorety cznie — zaczął Mietek. — Jadzia? — Uśmiech zaczął znikać z twarzy dowódcy. — Jadzia Felczakówna? — No tak — potwierdził Ły sy. — Felczakówna — powiedział cicho Arka. — No… przy kro mi, Mietek, bardzo mi przy kro. — Co? — Szumi nie rozumiał słów dowódcy. — Dlaczego przy kro? — Ona… Felczakówna została… to wy nie wiecie? — Czego nie wiemy ? — zapy tał nerwowo Ły sy. — Wpadła podczas przy padkowej łapanki przedwczoraj. Z tego, co wiem, wszy stkich z tamtego dnia wy wieźli do Oświęcimia. Przy kro mi, stary. Arka położy ł dłoń na ramieniu Mietka. — Już niedługo to wszy stko się skończy. Macie na to moje słowo. Janek spojrzał na Ły sego, a po chwili przeniósł wzrok na bladego jak papier Mietka. — Mam wam do zakomunikowania jeszcze jedną rzecz — powiedział dowódca. — Akcja odbicia więźniów w Lesie Kabackim, którą musieliśmy przełoży ć, odbędzie się pojutrze. Dostaliśmy cy nk z Pawiaka. Szy kujcie się.

29 Reusch wy szedł z Palais Brühl i ruszy ł Adolf-Hitler-Platz 1 w kierunku Krakauer Strasse 2. Po prawej stronie rozciągał się Sächsische-Palais 3. Przechodząc przez plac, zerkał czasem w stronę Grobu Nieznanego Żołnierza, znajdującego się w kolumnadzie pałacu, pod arkadami. Powiewała nad nim czerwona niemiecka flaga z czarną swasty ką. Przed wojną mieścił się tu Sztab Główny Wojska Polskiego, natomiast od lipca 1944 roku pałac zajmowała Oberfeldkommandantur 225 4. Mimo że Pałac Saski powstał w roku 1664, swój obecny wy gląd zawdzięczał kolejny m remontom, a część została wy budowana prakty cznie od nowa w latach trzy dziesty ch XIX wieku. W wy niku polskich powstań narodowy ch, najpierw insurekcji kościuszkowskiej, a później powstania listopadowego, budy nek został zrujnowany i chy lił się ku upadkowi. Na zlecenie nowego właściciela, majętnego kupca rosy jskiego Iwana Skwarcowa, korpus środkowy zastąpiono kolumnadą, a skrzy dła boczne zbudowano na nowo, nadając im sty l klasy cy sty czny. Oprócz tego wzniesiono od strony Ogrodu Saskiego nowe skrzy dło, a skrzy dło od strony Palais Brühl rozbudowano o dwie dodatkowe osie. Dzięki ty m zabiegom elewacja Sächsische-Palais, widoczna od Adolf-Hitler-Platz, stała się sy metry czna. Kiedy odwrócił głowę, zobaczy ł znajomą sy lwetkę zbliżającą się ku niemu od strony Krakauer Strasse. Po kilkunastu krokach się spotkali. — Heil! — Heil! — Przy padek? — zapy tał Ansgar. — W ży ciu nie ma przy padków, Herr Reusch — rozmówca uśmiechnął się szczurzo. — Mogę panu towarzy szy ć w drodze do… A właściwie to dokąd pan idzie? — A właściwie dlaczego pan py ta, Herr Rosentrop? — Nieważne. Wy starczy kilka minut na rozmowę. — Zależy o czy m. — O panu, Herr Reusch — Rosentrop poruszy ł górną wargą tak, że mały wąsik à la Hitler znalazł się na moment z lewej strony nosa. „Niezła sztuczka — pomy ślał Reusch — powinien pracować w cy rku”. — Udało nam się ustalić prawdziwe personalia tej pana Monique — powiedział Rosentrop. — Mojej? — parsknął Reusch. — Pan się zapomina, Herr Rosentrop! — Nazy wa się Rachela Goldberg — konty nuował śledczy, nie zważając na wy buch Reuscha.

— I co pan na to? — A co mnie to w ogóle obchodzi? — Powinno to pana obchodzić. To Ży dówka! — Pracowała w legalny m domu uciech. Czy mam panu przy pomnieć, kto jeszcze z niego korzy sta? — Nie musi pan. Co pana łączy z Rachelą Goldberg? — Nic. — Doprawdy ? — O co panu chodzi, Herr Rosentrop? Z mojej strony niczego nowego się pan nie dowie. Złoży łem już zeznania i nic nie mogę dopowiedzieć. Po co ta zabawa? — Nie nazwałby m tego zabawą — sy knął policjant. — A czy m? Podchodami skautów? Jest pan żałosny. Zamiast prowadzić śledztwo, interesuje się pan prosty tutkami — Reusch pokręcił głową z dezaprobatą. — Mam rozumieć, że odmawia pan współpracy ? — Niczego nie odmawiam, Rosentrop. Ty lko proszę przy jść do mnie z czy mś poważny m. Kręci się pan wokół tej polskiej dziwki jak pies wokół suki. — To Ży dówka. — Nie wiedziałem. I coś mi się wy daje, że kilku wy sokich rangą oficerów też nie. Radzę panu odpuścić ten temat. — Z cały m szacunkiem, ale pan nie jest od dawania mi rad, Herr Reusch. — W takim razie żegnam pana. Heil Hitler! — wy palił Reusch, po czy m odwrócił się do śledczego plecami i odszedł.

1. Adolf-Hitler-Platz — dziś plac Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. [wróć] 2. Krakauer Strasse — dziś Krakowskie Przedmieście. [wróć] 3. Sächsische-Palais — Pałac Saski. [wróć] 4. Oberfeldkommandantur 225 — 225. Wehrmacht Nadkomendatura Polowa. [wróć]

30 Po skończony m meczu usiedli na ławce. Janek ocierał spocone czoło, Ansgar próbował uspokoić oddech. By ł zadowolony ze zwy cięstwa, chociaż zdawał sobie sprawę, że Polak robi ogromne postępy. Dochodziła szósta trzy dzieści pięć. Trzeba się by ło zwijać. — Patrzy sz na mój zegarek — zauważy ł Niemiec. — Podoba ci się? — Niezły. — To platy nowy patek philippe calatrava — powiedział Reusch i zdjął go z nadgarstka. — Obejrzy j sobie. Janek obracał w dłoniach szwajcarskie cacko. — Dużo jest wart? — Zależy kiedy i dla kogo. W dzisiejszy ch czasach może uratować ży cie albo… — Reusch się zawahał — zapewnić poży wienie na kilka dni. Czy to dużo? — Słuchaj, Ansgar — zaczął niepewnie Janek. — Chciałby m cię o coś zapy tać. — Wal. — Robisz wrażenie w miarę porządnego faceta i tak się zastanawiałem, czy … — Szakal się zawahał, prowokując Niemca do pociągnięcia tematu. — Czy co? No mów. Nie zastrzelę cię. Spojrzeli sobie w oczy. — Przepraszam, głupi żart. — Bardzo głupi. — Mów — rzucił twardo Reusch. „Może zby t oschle — pomy ślał Niemiec. — Nie mogę go spłoszy ć”. — Pomógłby ś mi w czy mś? — Zależy w czy m. Ale jeśli leży to w zakresie moich możliwości, to tak. — To poważna sprawa — zaczął Janek. — I bardzo trudna. Chodzi o moją koleżankę. — Co z nią? — Zwinęli ją podczas łapanki. Oczy Reuscha rozszerzy ły się z wrażenia. Na to czekał. — To porządna, uczciwa dziewczy na. Chy ba wy wieziono ją do Auschwitz. Reusch aż drgnął na dźwięk słowa „Auschwitz”. — Zadam ci teraz kilka py tań. Możesz nie odpowiadać — szepnął Niemiec. — Czy ona należy do jakiejś organizacji? Janek wzruszy ł ramionami.

— Czy znaleziono przy niej coś nielegalnego? Broń? Ulotki? — Na pewno nie — odparł Janek. — Wiesz, kto ją zwinął? Wehrmacht? Gestapo? — Schupo. Reusch pokręcił głową. — Niedobrze. — No co ty nie powiesz? — sy knął Janek. — Spróbuję się czegoś dowiedzieć. Potrzebuję na to dwóch, góra trzech dni. — Dzięki. Aha… jutro nie mogę zagrać, pojutrze raczej też nie. Niemiec wstał i spojrzał z góry na siedzącego Janka. — Mam pomy sł. Wpadnij do mnie w niedzielę na kolację. Może uda mi się do tego czasu coś ustalić. — Ale… — Nic się nie martw. Serdecznie zapraszam. Ugotuję coś smacznego. — Ty ? — Zdziwiony ? Mój ojciec ma trzy restauracje w Hamburgu, gotowanie wy ssałem z mlekiem matki. — Raczej ojca — parsknął Szakal. — Wy bacz, ale wizy ty w niemieckiej dzielnicy … — Ja nie mieszkam w niemieckiej dzielnicy — przerwał mu Reusch. — Tu masz adres, zapamiętaj. Reusch pokazał Jankowi wizy tówkę, po czy m schował ją do kieszeni. Poszperał chwilę w torbie i wy jął z niej mały notatnik i ołówek. — Jak ona się nazy wa? — Jadwiga Felczakówna. — Fel… napisz mi to sam. A jeśli wiesz, to dodaj jeszcze, kiedy i gdzie została zatrzy mana. Janek wziął do ręki ołówek. — Aha, no i może wreszcie powiesz mi, jak masz na nazwisko. Przy gotuję dla ciebie specjalną przepustkę w razie czego. Po wy jściu ode mnie żaden patrol nie będzie miał prawa cię tknąć. Spojrzeli na siebie. Reusch uśmiechnął się i dodał: — Będziesz mógł ją zatrzy mać na dłużej. Kto wie, do czego ci się przy da.

31 Wczoraj Janek miał wrażenie, że ktoś go śledzi. Kilka razy próbował dy skretnie się rozejrzeć, lecz nie zauważy ł niczego podejrzanego. Czuł jednak, że coś jest nie tak. Zachował maksimum ostrożności. W końcu postanowił zrezy gnować ze spotkania z Wandą i wrócił do domu. Wiedział, że spadną na niego za to gromy. Umówili się przez Mietka, a on nie przy szedł. A może to podświadomość podpowiadająca mu, żeby nie pójść na to spotkanie? Sam tego nie wiedział. Teraz wracał z kortów pustą rikszą do przewożenia towarów. Pomy sł, żeby poży czy ć ten pojazd od kolegi z podwórka, by ł wy śmienity. Dobry kamuflaż. Po dziewiątej zwracał mu rikszę i tamten ruszał do swojej pracy. Wy próbował ten sposób już kilka razy. Szy bko i w miarę bezpiecznie. Osobowe zostały zakazane dziesiątego czerwca i szy bko wy szły z uży cia. Po wy daniu stosownego zarządzenia żandarmeria robiła obławy na rikszarzy, rekwirując wiele pojazdów i aresztując właścicieli. Janek znał wielu rikszarzy, z który ch sporą grupę stanowili wy sportowani młodzieńcy, także ci działający w podziemiu. Jazda rikszą wcale nie by ła taka prosta, o czy m Janek się przekonał, dosiadając jej po raz pierwszy. Przede wszy stkim wy magała trochę krzepy. Antoni Komuda, sły nny warszawski „król rikszarzy ”, to przecież bokser, a Józef Kapiak to kolarz, mistrz Polski w wy ścigu ze startu wspólnego w latach 1938 i 1939. „Ten to akurat traktuje jazdę rikszą jak dobry trening — pomy ślał Janek i uśmiechnął się pod nosem — po wojnie na pewno wróci do sportu”. Szakal wrócił my ślami do Reuscha. „Czy dobrze zrobiłem, że mu zaufałem? Czy pomoże? Swoją drogą posiadanie niemieckiej przepustki może czasem uratować ży cie. Fajnie by by ło, gdy by naprawdę mi ją załatwił”.

32 W ten piątkowy poranek nie grali i Reusch czuł się nieswojo, ty m bardziej że początek dnia, naznaczony szczurzą twarzą Rosentropa i jego wąsikiem à la Hitler, nie wróży ł nic dobrego. Reusch wszedł do swojego biura o dziewiątej, a śledczy już tam na niego czekał. Sekretarz Reuscha przewrócił ty lko oczami, kiedy major go zapy tał, o której policjant się zjawił. Rosentrop siedział od ósmej piętnaście, nie ruszając się z miejsca ani na krok. — A teraz o co chodzi, Rosentrop? — burknął Reusch, kiedy usiedli w jego gabinecie. — Bo widzę, że coś jeszcze pana gnębi. Art Rosentrop wpatry wał się w Reuscha swoimi szklisty mi oczami długo i nieprzerwanie, sprawiając wrażenie taniej podróbki Adolfa Hitlera. — Mnie? — odezwał się w końcu. — No raczej nie mnie. — „No raczej nie mnie”… — Rosentrop powtórzy ł za Reuschem i wy szczerzy ł żółte zęby. — No raczej pana, Herr Reusch. Ansgar uśmiechnął się i rzucił z przekąsem: — No, niech pan to z siebie wy rzuci, Rosentrop. Dziewczy na pana rzuciła i nie ma pan z kim pogadać? A może przez przy padek to ja ją panu odbiłem, co? — Humor, widzę, dopisuje. Świetnie. A zatem przejdę do rzeczy, bo widzę, że szkoda czasu na podchody. Mówi coś panu nazwisko Majak? — Pierwszy raz je sły szę. — Doprawdy ? — zdziwił się Rosentrop i poruszy ł górną wargą, nadając wąsikowi oznaki ży cia. Reusch wzruszy ł ramionami i głośno westchnął, okazując znudzenie. — Wie pan, Reusch, zastanawiam się, czy nie zainteresowałoby to Gestapo. Jak pan my śli? Reusch poczuł dziwne ukłucie w dole żołądka. „Co on kombinuje?” — pomy ślał. — Wroga działalność przeciw Rzeszy. Wszy stko powoli zaczy na się układać. Najpierw śmierć Franka Ottona, teraz ten Majak. — Jaki znowu Majak? — Stefan Majak. Nie kojarzy pan? — Niech pan mówi, o co chodzi, a nie bawi się w jakieś… — Reusch urwał i zrobił nieokreślony gest dłonią. — To pan zaczął tę zabawę. Milczeli przez chwilę. Rosentrop uważnie przy glądał się Reuschowi, po czy m wy palił: — Dwudziestego ósmego czerwca zastrzelił pan Stefana Majaka w jednej z bram.

Reusch zeszty wniał. Za wszelką cenę próbował zachować spokój, ale gotowało się w nim jak w wulkanie. — Ty lko jakimś cudem pan Majak okazał się chy ba drugim Chry stusem, bo zmartwy chwstał. To może by ć piękna legenda. Zastrzelony przez niemieckiego oficera członek bandy ckiego podziemia zmartwy chwstał. Może nawet Polacy zrobią sobie z niego obiekt kultu. — Co pan opowiada, nie znam żadnego Majaka — skłamał Reusch. — Nawet go pan nie drasnął, Reusch. On nie miał żadnego postrzału. Mam świadków, którzy widzieli, jak wprowadza go pan do bramy. Usły szeli strzały, a potem odjechali. Ale przedwczoraj ten zmartwy chwstały Majak znowu wpadł w nasze ręce. To znaczy w ręce Gestapo. Ktoś go rozpoznał. Ten Majak to taki rudy, szczerbaty, z zajęczą wargą. Komuś się przy pomniało, że jakiś oficer zastrzelił go w bramie ze trzy ty godnie wcześniej. A ja, jako stary śledczy, doszedłem po nitce do kłębka, panie Reusch. I co pan na to? — Pana zarzuty są śmieszne, Rosentrop — Reusch się uśmiechnął i dodał obojętnie: — Nie znam żadnego Majaka. W ty godniu zabijam ze trzech, czterech Polaków. Dobrze pan wie, jak wy gląda sy tuacja na ulicy. Tu się strzela, tam się strzela… To, co pan mówi, jest kompletną bzdurą. — Mam świadków, którzy pana zidenty fikowali. I mam na Strasse der Polizei tego Majaka. Już z nim rozmawiałem, ale to dopiero początek. Jeszcze będzie mówił. — Jeżeli chce mnie pan sprowokować, to się panu nie uda, Rosentrop. Wy my śla pan jakieś historie… Jeśli ma pan dowody, proszę mnie aresztować. — Coś mi się widzi, Herr Reusch, że jesteś pan zdrajcą — sy knął wąż. — Nie wiem, czy robi to pan dla pieniędzy, czy z przy czy n ideologiczny ch. Ale dopadnę pana, może by ć pan tego pewien. I nawet pański nadziany i dobrze ustosunkowany tatuś nie pomoże! — Hola, hola, panie śledczy ! — ry knął Reusch. — Nie mieszajmy w to rodziny ! Rosentrop wstał i obrzucił Reuscha swoim oślizły m wzrokiem. — Daję panu dwadzieścia cztery godziny ! Dwadzieścia cztery godziny na przy znanie się. Jutro o tej porze czekam na pana w swoim gabinecie. Proszę się dobrze zastanowić, zanim zacznie pan coś kombinować. Może jakoś się dogadamy. Jeżeli opowie mi pan wszy stko, by ć może jest jakaś szansa na… nazwijmy to… współpracę. Dwadzieścia cztery godziny. Wąż zniknął w drzwiach. Reusch w przebły sku spry tu porwał z biurka pudełko cy gar i wy biegł za nim na kory tarz. — Art! Art! Rosentrop odwrócił się zaskoczony. Reusch dopadł do niego i serdecznie wy ściskał. Asy stent Reuscha spojrzał na nich zza biurka, przy który m stała również jedna z dziewczy n roznosząca pocztę.

— Jeszcze raz dziękuję ci, że wpadłeś. Z tobą zawsze miło jest pogadać. Zapomniałeś swoich cy gar, Art — zaszczebiotał Reusch i wpakował zaskoczonemu policjantowi pudełko w ręce, po czy m szy bko zniknął w swoim gabinecie.

33 „Jak ja uwielbiam te nagłe polecenia Kuetzela — pomy ślał Reusch — przesłuchanie w szpitalu. Kolejny debilizm!” Razem z Otmarem Pappkem weszli do budy nku szpitala i skierowali się na schody. Więzień leżał w izolatce na pierwszy m piętrze. Przed drzwiami do sali stało dwóch żołnierzy. Pappke pokazał im stosowny papier i zostali wpuszczeni do środka. Kiedy ty lko Reusch otworzy ł drzwi, spłoszona pielęgniarka stanęła pod ścianą na baczność. W niewielkiej salce by ły łóżko, krzesło, szafka i przeszklona witry na pełna lekarstw. Więzień, przy wiązany do łóżka, leżał nieprzy tomny i ciężko oddy chał. Reusch stanął nad chory m i dokładnie mu się przy jrzał. Chłopak mógł mieć najwy żej dwadzieścia trzy lata. Twarz miał mocno posiniaczoną. Spod kołdry wy stawały chude ramiona pokry te siniakami i krwawy mi strupami. — Co pani tu robi? — zapy tał Reusch, nie patrząc na pielęgniarkę. — Pracuję. — A konkretniej można? — Zmieniałam mu opatrunek i przemy łam twarz — odparła wy straszona dziewczy na słabą niemczy zną. — Won! — sy knął Reusch. Dziewczy na zniknęła bez słowa. Reusch popatrzy ł na Pappkego i zapy tał: — Jak pan uważa, Pappke, co możemy wy ciągnąć z niego w ty m stanie? Pappke popatrzy ł Reuschowi w oczy, przeniósł wzrok na pacjenta, po czy m z powrotem spojrzał na oficera. — No co, do jasnej cholery, mam zrobić z tą padliną? — zapy tał zniecierpliwiony Reusch. — Nie wiem, panie majorze. Ja ty lko… — Co ty ty lko, Pappke? — warknął Reusch. — Przy szedłeś na przedstawienie? — Nie, panie majorze. Ansgar nachy lił się nad twarzą chłopaka i krzy knął z cały ch sił: — Ty cholerny polski śmieciu! Otworzy sz oczy czy mam ci wpakować pomiędzy nie kulę?! — A kiedy więzień nie zareagował, dodał równie głośno: — Rozumiesz po niemiecku?! — Chy ba jest nieprzy tomny — rzucił Pappke. — Trafne spostrzeżenie — warknął Ansgar i rozpiął kaburę. — Co pan proponuje? — No… — Pappke się zawahał. — W tej sy tuacji to chy ba trzeba go po prostu zastrzelić. — Po prostu zastrzelić — potwierdził Ansgar i wy jął z kabury parabellum. — A szef nie będzie miał pretensji, że nic z niego nie wy ciągnęliśmy ?

— No ale jak coś wy ciągnąć z nieży wego? — zaśmiał się Pappke. — Dobre, Pappke, bardzo dobre. Przecież on prakty cznie nie ży je, a my ty lko… Drzwi otworzy ły się z hukiem i do salki wtargnął wy soki mężczy zna w biały m kitlu. — Co tu się dzieje, panie oficerze? Reusch popatrzy ł zdziwiony na intruza. — O… a któż to zaszczy cił nas wizy tą? — Doniesiono mi, że ktoś niepokoi mojego pacjenta — zaczął mężczy zna nienaganną niemczy zną. — A z kim mam przy jemność? Bo szanowny pan się nie przedstawił — rzucił Reusch z ironią w głosie. — Doktor Leon Strehl. Jestem dy rektorem… — Nie interesuje mnie, kim pan jest, panie Strehl! — odparł ostro Reusch. — Przepraszam bardzo, panie majorze, ale konwencja genewska… — Milczeć! — warknął Reusch. — Po pierwsze, to nie pana pacjent, ty lko mój więzień! A po drugie… Reusch zawiesił głos. Doktor Strehl spojrzał na pistolet trzy many przez oficera. — Czy pan jest Niemcem, doktorze Strehl? — Nie. Jestem Polakiem, panie majorze. A przede wszy stkim lekarzem. Leczę Niemców i Polaków. Pacjent to dla mnie ty lko pacjent. Ty lko i aż. — Niemieckie nazwisko, pły nna niemczy zna. Rozczarował mnie pan. No cóż. Pan robi swoje, my swoje. Ten więzień już nikomu się nie przy da. Reusch przy stawił lufę parabellum do skroni nieprzy tomnego Polaka. — Nie! — krzy knął Strehl. — Błagam pana. Niech pan da nam jeszcze jeden dzień. Postawimy go na nogi. — Co?! — krzy knął Ansgar. — To chce pan reanimować? To? Niemiec trącał lufą pistoletu głowę więźnia. Ręce doktora Strehla drżały jak osika, patrzy ł na oficera z rosnący m przerażaniem w oczach. — Tak, za pozwoleniem… — zaczął lekarz, ale Reusch nie dał mu skończy ć. — Zamknij się, konowale, i słuchaj! Nie wy glądasz mi na doktora Frankensteina, więc wątpię, żeby ś by ł w stanie oży wić trupa. To już prawie zdechło. — Proszę tak nie mówić. — Milcz! Ostatni raz cię ostrzegam. — Reusch wy celował broń w pierś doktora. — Jeszcze raz się odezwiesz niepy tany, a zabierzesz się na tamten świat razem z nim. Doktor Strehl skinął głową zrezy gnowany. — W ciągu pół godziny od naszego wy jścia ta sala ma lśnić. Czy sta pościel, miły zapach i ani

śladu krwi, zrozumiano? — Tak — odparł cicho Strehl. — By ć może przy jedzie kolejny więzień — konty nuował Reusch. — Macie pół godziny, czy to jasne? Lekarz przy taknął milcząco. — Pół godziny ! Py tam, czy to jasne — warknął Reusch i wlepił wściekłe oczy w doktora. Ich wzrok spotkał się na kilka sekund. — Tak jest, panie majorze. — No! Pappke, wy prowadź pana doktora, bo pewnie nie lubi widoku krwi. — Tak jest. — Ale… — doktor Strehl próbował coś jeszcze powiedzieć, lecz kiedy wzrok Reuscha przeniósł się na Pappkego, ten chwy cił doktora mocno za ramię i siłą wy prowadził na kory tarz. Gdy zatrzasnęły się za nimi drzwi, rozległ się huk wy strzału z parabellum i chwilę potem w drzwiach pojawił się Ansgar z bronią w ręku. — Zakopcie to ścierwo gdzieś pod płotem — rzucił do Strehla i odwrócił się do żołnierzy. — A wy odmaszerować do kwaterunku. Pappke, daj im dokument. Żołnierze po chwili zniknęli ze szpitala. Kiedy Reusch i Pappke szli ulicą, sierżant zwrócił się do Reuscha: — A pan major zna tego doktora Frankensteina? To Niemiec? Jakiś geniusz medy cy ny ? — Co mówisz, Pappke? Kogo? — No… tego doktora Frankensteina. — A… tego… — Reusch się zamy ślił. — Ten nie ży je. Tak… to musiał by ć Niemiec.

34 Upał się wzmagał, nie dając chwili wy tchnienia. Przez Las Kabacki jechały dwa samochody ciężarowe. Trasa wiodła wśród urzekającej zieleni, dającej cień i upragniony chłód. Po pewny m czasie drzewa po obu stronach drogi zaczy nały gęstnieć. Szesnastu żołnierzy SS siedzący ch w drugiej ciężarówce pociło się pod ciężkimi, czarny mi hełmami, przy pominający mi nocniki. SS-Hauptscharführer Karl Littke siedział w szoferce drugiego wozu, paląc papierosa marki Juno i leniwie patrząc przez okno. — Szy bciej się nie da? — rzucił do kierowcy i głęboko wciągnął dy m w płuca. — Nie za bardzo, Herr Hauptscharführer. Muszę oszczędzać ropę. Mógłby m podkręcić do osiemdziesięciu na godzinę, ale mam jeszcze dwie wy wózki w ty m ty godniu, a przy dział na ropę się kurczy. Pali to cholerstwo jak smok. Littke zmierzy ł kierowcę wzrokiem. — Przy znaj się, Kinski, że robisz wałki z Polakami. Twoje samochody jakoś palą najwięcej ze wszy stkich. Ciekawe, jak to się dzieje, co? — A bo ja mam najstarsze gruchoty, Herr Hauptscharführer. Najstarsze! Nie ma ty godnia, żeby który ś nie stał w warsztacie. A z częściami krucho, przecież pan wie. Ciężarówka przed nimi zwolniła, więc Kinski zdjął nogę z gazu. — Słuchaj no, Kinski — warknął Littke. — Mnie tam gówno obchodzi, czy m ty z kim handlujesz. Ale jak mi do jutra nie załatwisz tej skrzy nki wódki, co mi ją obiecałeś już dwa ty godnie temu, to ja cię ze skóry obedrę. Rozumiesz? — Wiadomo, Herr Hauptscharführer, że będzie na jutro. Miałem przejściowe problemy z aprowizacją. — Ja ci dam przejściowe problemy — Littke pogroził pięścią kierowcy i wy rzucił niedopałek papierosa przez okno. — Spokojnie, Herr… Kinski nie dokończy ł, bo ciężarówka przed nim raptownie zahamowała. Z całej siły wcisnął pedał hamulca w podłogę. Wóz zatrzy mał się dwa metry przed ty łem pierwszego. — Co jest?! — krzy knął Littke, łapiąc za klamkę drzwi. Ale nie zdąży ł wy siąść, bo powietrzem wstrząsnął wy buch. Samochód, w który m siedzieli, niemal podskoczy ł. Littke miał wrażenie, że wszy stko wokół dzieje się w zwolniony m tempie, sły szał ty lko przy tłumione piszczenie. Po chwili na szy bie wy lądowała butelka z benzy ną, a wokół rozległy się strzały, który ch nie mógł usły szeć. Ale od razu się domy ślił, co jest grane. — Z wozu! — krzy knął, a raczej wy dawało mu się, że krzy czy, bo nie sły szał swojego głosu.

Miał ty lko nadzieję, że jego zastępca, ten tępy Austriak Fritz, wy da żołnierzom stosowne rozkazy. Ktoś otworzy ł drzwi i oszołomiony Littke wy padł na ziemię z wy sokości półtora metra. Leżąc, patrzy ł, co dzieje się wokół. Nie mógł się ruszy ć. Mógł ty lko czekać. Żołnierz, który podbiegł do szoferki i otworzy ł drzwi, dostał serię w plecy i runął do ty łu. Kilku Niemców starało się ukry ć za płonącą ciężarówką. Stanowili jednak łatwy cel. Atakujący by li rozlokowani w krzakach po obu stronach drogi. Pierwszy granat zniszczy ł część szoferki, drugi rozerwał ty ł ciężarówki, zabijając trzech żołnierzy i ciężko raniąc dwóch następny ch. Z płonącego samochodu zaczęli wy sy pać się pozostali, popędzani przez Unterscharführera Fritza, który cudem uniknął śmierci. Siedział z żołnierzami w ciężarówce, która oberwała, ale szczęśliwie nie drasnął go nawet najmniejszy odłamek. Napastnicy otworzy li ogień, jak ty lko esesmani zaczęli wy skakiwać z wozu. — Strzelać! Strzelać do nich! — krzy czał Unterscharführer. — Zająć pozy cje! „Nie wpadać w panikę, nie wpadać w panikę” — my ślał Fritz. Próbował zebrać my śli, ale ciężko coś zaplanować, kiedy pierwszy raz w ży ciu jest się pod ostrzałem. „Miało by ć proste rozstrzelanie, a tu jakiś, cholera jasna, Stalingrad się zrobił!” Ostanie trzy lata spędził za biurkiem. Zaledwie ty dzień temu przeniesiono go do tej sekcji. I co teraz? Fritz by ł przerażony. A najgorsze by ło to, że właśnie zdał sobie z tego sprawę. „Insty nkt, musi działać insty nkt!” Ale żołnierze nie czekali na jego rozkazy. Szy bko się zorientowali, że jest ty lko kilka stanowisk ognia po każdej stronie drogi. I że bliżej im do ty ch z lewej. — Na drugą stronę! — krzy knął jeden z nich. — Granaty ! Szy bko! Po chwili dwa granaty trzonkowe M24 poleciały w kierunku lasu. Huk wy buchu przeszy ł powietrze. Janek wiedział, że muszą wy korzy stać element zaskoczenia. Jeżeli jakimś cudem Niemcom uda się przegrupować i zaatakują ich stanowiska, to może by ć krucho. Liczy ł, że w pierwszej fazie akcji uda im się zabić przy najmniej połowę obsady. A tu widać, że z ciężarówki wy szło cało z dziesięciu żołnierzy i jakiś podoficer. Biegli teraz z granatami w rękach wprost na ich pozy cje w krzakach. Janek spojrzał w bok. Jeden z granatów unieruchomił stanowisko Alka. Niemcy się rozbiegli. Czterech sunęło ku niemu. Trzech, razem z oficerem, pobiegło w prawo, gdzie jeszcze przed chwilą by ł Alek. Kolejni pędzili w lewo, rzucając granatami daleko w krzaki, w okolice stanowiska Ły sego. — Co robimy ? — zapy tał Wiesiek, nie przestając strzelać do Niemców seriami. — Czekamy. I walimy dalej! Na szczęście Janek przewidział taki scenariusz, że Niemcy rzucą się w jedny m kierunku. Teraz z lasu po drugiej stronie drogi powinien wy skoczy ć Mietek ze swoimi ludźmi i zacząć walić do Niemców.

Janek wy celował i oddał dwie serie. Trafił jednego, drugiego powalił Wiesiek. Dwóch pozostały ch biegło na oślep, prosto na nich. Jeszcze pięć metrów i spotkają się oko w oko. Wiesiek wpakował w trzeciego Niemca kilka kul, kiedy ten sięgał po granat. Sy tuacja na pozostały ch stanowiskach wy glądała podobnie. Najgorzej by ło na stanowisku Alka, który najprawdopodobniej ucierpiał w wy niku wy buchu granatu. W tej sy tuacji trzech esesmanów z podoficerem bez problemu ukry je się w lesie po tamtej stronie. Janek strzelił celnie krótką serią i czwarty Niemiec biegnący ku niemu padł na ziemię. Ły sy i jego ekipa by li rozlokowani najdalej i niemieckie granaty nie trafiły do celu. Rąbali do Niemców jak do kaczek. Szy bko rozwalili wszy stkich trzech, zanim ci zdąży li dopaść do lasu. „Gdzie jest Mietek? Dlaczego czeka?” — Cholera, Janek! Tamci czterej zajęli pozy cje Alka. Janek patrzy ł na płonącą ciężarówkę, zza której już dawno powinien się wy chy lić Mietek i jego ośmiu ludzi. „Gdzie oni są?” — Czekaj tu — rzucił do Wieśka i podczołgał się w kierunku drogi. Teraz rozlegały się już ty lko pojedy ncze strzały. Z lewej strony, jakieś dwadzieścia metrów od niego, siedziało w krzakach czterech Niemców. Co chwilę który ś z nich strzelał, ale chy ba ty lko po to, żeby pokazać wszy stkim, że jeszcze ży ją. Przed nim roztaczał się widok na drogę. W odległości kilkunastu metrów stały dwie ciężarówki. Jedna płonęła, ze środka dochodziły jakieś jęki, prawdopodobnie ranny ch żołnierzy niemieckich. W roztrzaskanej granatem szoferce paliło się ciało martwego kierowcy. Druga ciężarówka by ła cała, chociaż plandeka została podziurawiona w kilku miejscach. Ze środka nie dochodził żaden głos. Pod plandeką powinno się znajdować dwunastu jeńców wieziony ch na rozstrzelanie. Niestety pierwsza ciężarówka stanęła tak fatalnie, że gdy by ludzie zaczęli z niej wy siadać, zostaliby bez problemu rozstrzelani przez Niemców ukry ty ch w krzakach. Zaległa cisza. Nie mogli czekać. Hałas strzelaniny mógł zaalarmować wojsko albo SS, będące gdzieś w okolicy. „Plan B. Raczej plan C — pomy ślał Szakal. — Improwizacja”. To lubił. Szy bko ocenił sy tuację. — Wiesiek, trzeba okrąży ć ty ch czterech. Idź do Ły sego i przy prowadź ich tutaj. Ty lko ostrożnie, nie wy stawiajcie łbów za wy soko. — Robi się. A ty ? — Zostanę tutaj sam. Teraz na pewno nie zaatakują, będą czekać na nasz ruch. Ale pospiesz się, dobra? — Jasna sprawa. Z drugiej strony drogi poleciała seria w kierunku ukry ty ch w krzakach Niemców. „Dlaczego nie zaatakowali zgodnie z planem? — pomy ślał Janek. — Z Mietkiem by ło sześciu chłopaków. To oni

zaczęli zasadzkę, wy sadzając ciężarówkę z żołnierzami. Czy żby potem wpadli w panikę?” Niemcy nie odpowiedzieli. Kolejna seria. Janek czekał. Kiedy esesmani szturmowali pozy cje Polaków, SS-Hauptscharführer Littke wpadł na ry zy kowny, ale — jak sądził — genialny plan. Wskoczy ł pod plandekę pierwszej ciężarówki, w której jechało dwunastu więźniów. Pilnujący ich strażnicy od razu po ataku otworzy li klapę i wy skoczy li z ciężarówki. Teraz leżeli martwi pod jej kołami. Littke miał sporo szczęścia. Wy glądało na to, że nikt nie zauważy ł, jak wskakiwał do środka, żadna zbłąkana kula nie dosięgła jego pleców. Ogień ustał. Powoli odzy skiwał słuch. Popatrzy ł na ludzi, który ch wieźli do lasu. „O którego może chodzić? Ten gnojek z połamany mi żebrami? Ta dziewczy na z krwawą papką zamiast twarzy ?” Polacy leżeli na podłodze, ściśnięci jak sardy nki. Cuchnęli moczem i stęchlizną. Littke wy krzy wił usta w obrzy dzeniu. „Co teraz? Świetny plan, szkoda, że nie wiem, co dalej”. Trzy mał w dłoni parabellum i zastanawiał się, jak wy jść cało z tego gówna. Mietek przy lgnął do drzewa i wy chy lił głowę. Czterech Niemców wpadło w las na wy sokości stanowiska Alka, resztę udało się unieszkodliwić. Wiedział, że spieprzy li tę akcję. Wiedział, że to on dał ciała. Pozwolił trzem chłopakom pójść się wy sikać i kiedy nadjechała ciężarówka, nie potrafił tego ogarnąć tak, jak trzeba. Unieruchomili wozy, ale kiedy zobaczy ł ty ch kilkunastu żołnierzy, wpadł w panikę. Dobrze, że tamci trzej szy bko dołączy li i otworzy li ogień. Miał dużo szczęścia. Niemcy pobiegli w stronę stanowisk po drugiej stronie drogi. Kiedy zniknęli za samochodem, powinien dać swoim znak, że ruszają za szkopami ze swoich pozy cji. Powinni pruć im w plecy, a nie czekać w krzakach. Spanikował. Schrzanił to. Popełnił błąd i wiedział o ty m. Nigdy nie by ł taki jak Janek: odważny, zawsze spokojny i wy rachowany. Janek bohater. „Chciałem by ć denty stą, a nie żołnierzem, do jasnej cholery ” — zaklął w duchu. Fritz leżał z twarzą w leśny m poszy ciu. Obok niego trzech żołnierzy, który ch nawet nie znał. Parę metrów dalej sty gły szczątki dwóch Polaków rozerwany ch przez granat. A kilkanaście metrów dalej bandy ci, gotowi wy pruć mu flaki. „Pięknie, do jasnej cholery ! Jeszcze ty dzień temu spokojnie siedziałem przy biurku!” — westchnął. — Co teraz? — zapy tał szeptem jednego z żołnierzy, leżącego najbliżej. — A bo ja wiem? — odparł cicho tamten. — To pan tu dowodzi, Herr Unterscharführer. „Głupi szczeniak — pomy ślał Fritz. — Ile on może mieć lat? Osiemnaście? Siedemnaście? A już taki bezczelny !” Z drugiej strony drogi poszły w ich kierunku dwie serie. — Dobra, robimy tak… — zaczął Fritz, ale nie dokończy ł, bo młody nawet nie odwrócił głowy w jego kierunku. Pokazy wał coś na migi innemu żołnierzowi. — Ej, Sturmmann! — warknął Fritz. — Na trzy atakujemy — rzucił do niego chłopak. — Masz broń? — Gdzie atakujemy ? Kogo?

Chłopak odwrócił głowę. Fritz usły szał, jak ktoś liczy. Eins… zwei… drei… Zerwali się do biegu, pochy leni zaczęli strzelać ze swoich MP40 na ślepo, wprost przed siebie. Kilkanaście metrów i dopadną do miejsca, gdzie leży Janek. SS-Hauptscharführer Littke miał kilka spokojny ch minut na to, żeby rozwinąć swój plan. My ślał i my ślał, aż wreszcie doszedł do wniosku, że popełnił błąd. Nie powinien tu wskakiwać. Co on sobie wy obrażał? Niby jak ma go to uratować? Jedy ne, co mógł teraz zrobić, to zastrzelić wszy stkich jeńców. Ale czy m? Ich by ło dwunastu, a kul w parabellum — osiem. A kula dla niego? Trwająca kilka minut cisza by ła zły m znakiem. „Bandy ci wy kończy li moich ludzi i zaraz tu będą. Może jeden czy dwóch żołnierzy ukry ło się w krzakach? Szansa na odsiecz znikoma. Mogę ty lko czekać i strzelać do każdego, kto wsadzi tu swój łeb”. Kiedy młodzi Niemcy poderwali się do biegu, Fritz również ruszy ł co sił w nogach. Z tą ty lko różnicą, że szeregowcy biegli na wprost wroga, a Austriak w przeciwny m kierunku. Uciekał, modląc się, żeby żaden pocisk nie trafił go w plecy. Gdy Niemcy zaczęli atak, Janek leżał w krzakach sam. Pociski zaczęły śmigać nad jego głową. „Cholera jasna, zaatakowali. Popełniłem błąd, odsy łając Wieśka”. Podniósł głowę i spojrzał przed siebie. Między drzewami pędziło ku niemu trzech żołnierzy, strzelając seriami. „Granat. — Ręka odruchowo skierowała się do paska. — Jasna cholera. Są za blisko”. — Teraz! — krzy knął Mietek, kiedy usły szał strzały. Ruszy li. Po kilku susach wy padli na drogę. Kiedy minęli ciężarówkę, zobaczy li biegnący ch między drzewami trzech esesmanów. Wiedzieli, co robić. Ogień z dwóch peemów, szmajsera i pepeszy ściął równo wszy stkie krzaki naprzeciwko nich. A przy okazji trzech niemieckich żołnierzy. Jeden z nich upadł martwy dwa metry od miejsca, gdzie leżał Janek.

* — Przepraszam… — zaczął Mietek, gdy spojrzeli sobie z Jankiem w oczy. — Dziękuję, stary ! Dziękuję ci, gdy by nie ty … — Janek się zawahał. — A gdzie ten oficer? Gdzie czwarty ? — Nie wiem — odparł Mietek. — Chy ba zwiał — rzucił Wiesiek. — Dobra, wy ciągajcie więźniów, a ja pobiegnę za nim. — Sam? Janek się rozejrzał. — Wiesiek, chodź ze mną, lecimy za ty m gnojem. Fritz biegł co sił w nogach. Ale długie miesiące spędzone za biurkiem dawały się we znaki. Pot

zalewał mu oczy, niewy godne buty obcierały pięty. Gałęzie chłostały go po twarzy, ale brnął do przodu. Kilka razy potknął się o pień i omal nie upadł. Zwolnił, właściwie nie miał już siły biec. Nawet nie zauważy ł, kiedy broń wy padła mu z ręki. Strzały umilkły. Zatrzy mał się na chwilę, żeby złapać oddech. „A może ukry ć się tu i przeczekać? Tak, to najlepsze wy jście, przeczekać”. Siedział kilka minut pod drzewem i dy szał. „Już jestem bezpieczny — my ślał — już mnie nie znajdą. Zresztą, kto by tam ścigał zwy kłego urzędasa”. Mietek odchy lił plandekę i wskoczy ł do ciężarówki. Nic nie poczuł. Strzał przeszy ł leśną ciszę, po czy m ciało chłopaka bezwładnie osunęło się w ty ł. — Zabiję każdego, kto tu wejdzie! — krzy knął SS-Hauptscharführer Littke. — Jeżeli będziecie próbować sztuczek, to wy strzelam jeńców. — Uwaga! Szkop w ciężarówce! — krzy knął Ły sy, który miał wskoczy ć na pakę za Mietkiem. Koledzy momentalnie rozbiegli się na wszy stkie strony. — Zastrzelę każdego! — krzy czał dalej Littke. — Co robimy ? — szepnął jeden z chłopaków. Ły sy wzruszy ł ramionami. — Daj się chwilę zastanowić. Już z daleka zobaczy li siedzącego pod drzewem esesmana. Janek dał znak, że po cichu obejdą go z dwóch stron. Kiedy znaleźli się w odległości kilkunastu metrów od niego, Janek krzy knął: — Ręce do góry ! Jesteś otoczony ! Austriak poderwał ramiona jak marionetka pociągnięta za sznurki. — Wstawaj! Powoli! Fritz podniósł się posłusznie. Podeszli do niego i sprawdzili, czy nie ma broni. — Gdzie pistolet? — Zgu… zgu… zgubiłem. — Nazwisko! — Fritz. Un… Un… Unterscharführer Hans Fritz — mężczy zna jąkał się i trząsł ze strachu. — Jestem ty lko urzędnikiem, przy sięgam. — Znamy takich urzędników — rzucił Wiesiek. — Panowie, błagam was, ja nic nie zrobiłem. Usły szeli pojedy nczy strzał. Spojrzeli na siebie. — Cholera, mam nadzieję, że nic się nie stało — powiedział Janek i popatrzy ł na Fritza. — Chcesz się pomodlić przed śmiercią? — Co? Ja? — Py tam ostatni raz. Chcesz się pomodlić czy mogę już strzelać? — Po… po… pomodlić?

— Szkoda na ciebie czasu — sy knął Janek, wy jął zza paska wisa i strzelił Austriakowi między oczy. — Spadamy, Wiesiek, za długo to wszy stko trwa. Kiedy dołączy li do reszty, sy tuacja przedstawiała się bardzo źle. Mietek by ł martwy, a w ciężarówce siedział Niemiec i trzy mał wszy stkich w szachu. — Dobra — rzucił Janek. — Sprawdźcie, czy są tu jeszcze jakieś półży we szkopy. — Co zrobimy ? — zapy tał Ły sy. — Nawet nie można podpalić tej ciężarówki. Przecież tam są nasi. — Jak jest uzbrojony ? Kto to w ogóle jest? — Chłopaki mówią, że sądząc po trupach, to ten oficer, co siedział w szoferce. Na pewno ma pistolet. Przy wlekli dwóch półprzy tomny ch żołnierzy. By li ranni, ale ży li. — Hej, ty tam! — krzy knął Janek. — Sły szy sz mnie? — Sły szę! — odpowiedział Littke. — Mamy tu twoich dwóch ży wy ch żołnierzy. Proponuję zamianę. — W dupie mam ty ch żołnierzy. Chcę stąd bezpiecznie wy jść, inaczej rozwalę wszy stkich jeńców. Mam pistolet i dwa automaty ! Sły szy cie?! — Gówno masz, a nie dwa automaty ! Ile zostało ci pocisków w parabellum? Sześć? Masz dwa wy jścia. Albo wy chodzisz i daję ci słowo honoru, że zostawimy cię tu ży wego z dwoma twoimi ludźmi. Albo… — Janek zawiesił głos. — Albo wy wieziemy cię tą ciężarówką głęboko w las i poczekamy, aż zmiękniesz. Jeżeli ruszy sz choć jednego więźnia, to już po tobie. No! Decy duj! I zastanów się, jaką masz szansę, że przeży jesz, gdy pojedziemy w las. Masz minutę na odpowiedź. Ły sy popatrzy ł na Janka. — Zmięknie? — Nie wiem. Idź odpal silnik ciężarówki. — Teraz? — Tak, teraz. Rozległ się warkot. — Chcę mieć gwarancję, że jak wy jdę, to mnie nie zastrzelicie! — krzy knął Littke. — Chcę zakładnika. Jednego z was. — Dam ci zakładnika! — wy darł się Janek. — Nie strzelaj, zaraz wejdzie do ciebie zakładnik bez broni. — W porządku. Janek rzucił automat na ziemię, oddał wisa najbliżej stojącemu chłopakowi i sprawdził, czy

nóż, który trzy ma w cholewce buta, jest na miejscu. — Zakładnik wchodzi! — krzy knął, po czy m wgramolił się na ty ł ciężarówki. Po kilkunastu sekundach na ty le wozu zakotłowało się i spod plandeki poleciało na ziemię ciało Littkego z poderżnięty m gardłem.

35 Dochodziła dwudziesta trzecia, kiedy czarny mercedes zatrzy mał się przed bramą na Aignerstrasse 1. Podpity Art Rosentrop wrócił właśnie z sobotniej popijawy z kumplami. Powoli wy gramolił się z samochodu, machnął ręką w kierunku kierowcy i cicho rzucił: — Heil Hitler! Po chwili pchnął ciężkie drewniane drzwi i wszedł na klatkę. Ogarnęła go przejmująca ciemność, więc wy jął z kieszeni zapałkę, żeby trochę oświetlić podłogę. Ostatnio coraz częściej naty kał się tu na zdechłe szczury. Brzy dził się nimi i wolał widzieć, po czy m stąpa. Sama my śl o możliwości dotknięcia miękkiego workowatego odwłoka tego zwierzęcia budziła w Rosentropie mdłości. „Ten dozorca strasznie się ostatnio obija. Trzeba będzie popędzić tego śmierdzącego volksdeutscha do roboty ” — pomy ślał. Dźwięk zapalanej zapałki odbił się słaby m echem po pustej klatce schodowej. Kiedy płomień oświetlił jej wnętrze, Rosentrop dostrzegł bły sk ostrza mknącego ku jego szy i. Nie zdąży ł zareagować. Krew chlusnęła na posadzkę pięknej klasy cy sty cznej kamienicy projektu Mariana Lalewicza. Ostatnie, co śledczy Rosentrop zobaczy ł, by ło ciało wielkiego martwego szczura, leżące pod schodami.

1. Aignerstrasse — dziś ul. Mokotowska. [wróć]

36 Reusch zapukał do drzwi i spokojnie czekał. Po chwili zapukał ponownie, ty m razem mocniej. — Kto tam? — Ansgar. — Kto? — No, Ansgar Reusch. Mam sprawę. Pilną. Drzwi się otworzy ły i oczom Reuscha ukazała się zaspana i zdziwiona gęba Rolfa Wiesemanna. — O tej porze, Ansgar, co się dzieje? Już chy ba północ. Reusch nie odpowiedział, ty lko odepchnął Rolfa i wpakował się do ciemnego przedpokoju. — Ale Ansgar, co się dzieje? — Wiesemann zamknął drzwi lewą ręką. W prawej trzy mał świecę, którą podniósł teraz wy żej, by oświetlić twarz nocnego gościa. Kiedy się upewnił, że to Reusch, westchnął i ruszy ł do pokoju. — Siadaj! — rozkazał Ansgar, gdy znaleźli się w jadalni. — To chy ba gospodarz zaprasza… — zaczął Rolf zaspany m głosem. — Zamknij się i słuchaj! Rolf rozbudził się w okamgnieniu. Odstawił świecę na stół, wy prostował się dumnie i zmierzy ł Ansgara gniewny m spojrzeniem. — Dlaczego… Ansgar pchnął Rolfa tak silnie, że ten stracił równowagę i opadł na krzesło. „Czas zabawy, podchodów, miły ch słówek i czuły ch gestów się skończy ł” — pomy ślał Reusch. — A teraz w spokoju wy słuchasz, co mam ci do powiedzenia. Jak otworzy sz gębę, to ci ją odstrzelę — Ansgar wy celował w Rolfa parabellum. — Kiwnij na znak, że rozumiesz. Rolf kiwnął. Ansgar wy jął z kieszeni trzy zdjęcia i rzucił na stół przed Wiesemannem. — Obejrzy j sobie. Zbliżając rękę do światła świecy, Rolf w milczeniu wpatry wał się w fotografie. — Mam ich więcej. Pry watnie nie interesują mnie twoje upodobania, ale jestem dziwnie pewien, że Gestapo by się nie spodobały. No a gdy by wpadły w ręce jakiegoś wariata, na przy kład Krugera, to mógłby ś już pakować się do Auschwitz, Rolf. Pamiętasz sprawę tego homoseksualisty Lippkego? Ładnie go Kruger urządził, nie? — Ale ja ty lko… — wy szeptał Rolf i od razu pożałował, że się odezwał. Ansgar uderzy ł go silnie w twarz kolbą parabellum. Głowa odskoczy ła Wiesemannowi i o mało nie spadł z krzesła. — Twoje zdjęcia w damskich ciuszkach mogą zrobić furorę na Strasse der Polizei, nieprawdaż?

— Reusch popatrzy ł na przerażoną twarz Wiesemanna. — A jak o wszy stkim dowiedzą się żona i sy n, tęskniący w Berlinie za ojcem, to co będzie? Taki wsty d dla całej rodziny. — Co mam zrobić? — zapy tał szeptem Rolf, który szy bko zdał sobie sprawę ze swojego położenia. — Poruszy sz niebo i ziemię, żeby poprowadzić sprawę morderstwa Arta Rosentropa. — Co? — Wiesemann zerwał się z krzesła, nie mogąc uwierzy ć własny m uszom. — Rosentrop? Kolejny cios spadł na szczękę Rolfa. Ty m razem nie utrzy mał równowagi i runął na podłogę. Ansgar wy mierzy ł mu dwa kopniaki i szepnął przez zęby : — Ty cholerny pedale. Ty zakało Trzeciej Rzeszy. Masz szczęście, że cię lubię. Kto inny na moim miejscu już dawno wpakowałby cię do transportu. Co ty my ślisz, że ty jakiś Werner von Fritsch jesteś? Że ciebie kodeks karny nie doty czy ? Nikt by się z tobą nie chrzanił, Rolf. — Błagam, błagam… — łkał Wiesemann. — Dziś w nocy zamordowano Rosentropa na klatce schodowej w jego kamienicy. Pojawisz się na miejscu zbrodni, a ściślej mówiąc, w jego mieszkaniu, i znajdziesz to. — Ansgar wy jął z kieszeni małe pudełko i położy ł na ziemi obok skulonego Wiesemanna. — Kosztowności zrabowane z domu zamordowanego Franka Ottona Bauera. Ustalisz, że Rosentrop handlował na boku kradzioną biżuterią. I dlatego zginął. Jeśli zrozumiałeś, kiwnij głową. Rolf kiwnął. Ansgar przy stawił mu parabellum do skroni. — Ży cie twoje i twojej rodziny zależy teraz ode mnie. Jeśli będziesz posłuszny, nikomu nic się nie stanie. Wiesz, że można mi ufać? Tak? No py tam, wiesz? Kiwnij głową. Wiesemann kiwnął. Po wy jściu Reuscha jeszcze przez dwadzieścia minut leżał na ziemi i cicho płakał. Potem wstał, ubrał się i poszedł na Aignerstrasse.

37 Janek długo się zastanawiał nad ty m, czy jednak pójść do Reuscha. W końcu zdecy dował, że zary zy kuje i odwiedzi Niemca w jego mieszkaniu. Ale kiedy szedł ulicą na wieczorne spotkanie z oficerem Wehrmachtu, zaczęły się w nim budzić wątpliwości. „A może to zasadzka? Przecież ja go w ogóle nie znam. Od trzech ty godni gramy w tenisa. Ty lko ty le. Raz zabrał mnie na przejażdżkę konną, przy nosi słody cze, częstuje kanapkami. Ale może to prowokacja? Może powinienem poinformować o ty m dowódcę?” Minął zamknięty warsztat szewski Stefanek i Sy nowie. W zeszły m roku dokładnie w ty m miejscu by ł świadkiem egzekucji na grupie niewinny ch cy wilów. Ukry ty w bramie, po drugiej stronie ulicy obserwował całą akcję z duszą na ramieniu. Włoży ł rękę do kieszeni kurtki i zacisnął palce na rękojeści noża. „Może namierzy li naszą grupę i będzie to część większej rozgry wki? Może w ty m czasie aresztują matkę? Albo Wandę, Ły sego i inny ch? Jeśli mnie śledzili, to wpadliśmy ”. Przy stanął i wziął głęboki oddech. Jeszcze dziesięć minut i będzie u celu. Wolny m krokiem ruszy ł dalej. Dokładnie przy jrzał się mijanej kobiecie, prowadzącej za rękę małego, py zatego chłopca w mary narskim ubranku. Dama około czterdziestki ubrana by ła w wełniany kostium, zdecy dowanie za gruby jak na tę porę roku. Miała na sobie białą bawełnianą bluzkę ze stójką i haftem richelieu, filcowy kapelusz ozdobiony strusimi piórami i kołnierz z rudego lisa. „Wracają od fotografa” — domy ślił się. Przy spieszy ł kroku. „A może to naprawdę porządny gość? Zwy kły Niemiec, który szuka bratniej duszy w obcy m mieście, w obcy m kraju? Może to ja wciągnę go w pułapkę? Może go zwerbuję i będzie pracował dla nas?” Ale po chwili przy szło otrzeźwienie. „Porządny Niemiec? Oszalałeś, Brodawski! Dobry Niemiec to martwy Niemiec. Zobaczy my, jak się sy tuacja rozwija, i poderżnę mu gardło. Zwinę broń, przeszukam mieszkanie, może trafię na coś ciekawego”.

* Reusch przy witał Janka z szerokim uśmiechem. Szakal od razu się zorientował, że mieszkanie, które zajmował Niemiec, musiało przed wojną należeć do jakichś zamożny ch Polaków. Pięć wielkich pokoi, piękne meble z połowy ubiegłego wieku, a na ścianach drogie obrazy w złoty ch ramach. Z kuchni dochodził zapach, który Janek ledwo pamiętał. Jakaś pieczeń. Siedział teraz przy ogromny m okrągły m stole, na który m znajdowały się winogrona,

pomarańcze, figi, otwarte pudełko szwajcarskich czekoladek. Niebo w gębie. Zaczęło go skręcać w żołądku z głodu. Nie jadł od rana. Droga porcelanowa zastawa jakby wołała o pieczeń, a kry ształowe kieliszki z niecierpliwością czekały na wy rafinowany alkohol. Janek by ł czujny. Zastanawiał się, kiedy zaatakować. Wiedział, że ma mało czasu. Kiedy Niemiec zaczął stawiać na stole przy gotowane przez siebie potrawy, Janek znów poczuł dotkliwy głód. Patrząc na py szną szy nkę, wędzonego łososia i apety czne sery, postanowił zmienić plan gry na ten wieczór. Egzekucja zostaje odroczona o godzinę. „Najem się, a potem załatwię sukinsy na”. — Proszę, częstuj się. — Reusch popatrzy ł na Janka i się uśmiechnął. — To przy stawka. Później podam pieczeń. — Dziękuję. — Jak to się mówi po polsku… „goszcz w dom, Bog w dom” — wy recy tował łamaną polszczy zną Reusch. — Daruj sobie te przy słowia — burknął Janek, spoglądając mu prosto w oczy. — Jeżeli nie będzie obiecanej pieczeni, to nie tknę niczego. Ansgar zaśmiał się nerwowo, przy zwy czajony do opry skliwości Janka. — Obiecałem, to będzie. Czujesz? Pieczona kaczka z jabłkami. — Czuję. Piękny zapach. Ale kto cię tam wie. Może to jakaś niemiecka sztuczka. Zwabić Polaka na zapach pieczeni, żeby potem wy patroszy ć jego samego. — Jesteś niemożliwy — rzucił Ansgar. — Czy twoja dziewczy na w ogóle może z tobą wy trzy mać? Janek odwrócił wzrok. Spojrzał przez okno. Błękit nieba powoli pokry wał się czerwienią zachodu słońca. „Jaki banalny widoczek” — pomy ślał. — Coś nie tak? — zary zy kował Ansgar. — A co ty możesz… — Co ja mogę o ty m widzieć? — burknął Reusch. — Co wredny Niemiec może wiedzieć o miłości? Co ty sobie wy obrażasz, smarkaczu, że ja nie mam uczuć? — Przepraszam. — Co ty o mnie wiesz? — Ansgar machnął ręką i wrócił do kuchni. Jedli w milczeniu, popijając winkel gutenberg riesling natur, rocznik 1913. Janek pałaszował, aż mu się uszy trzęsły, Niemiec co chwilę dolewał wina do kieliszków. — Zjadliwe? — zapy tał wreszcie Reusch. — Naprawdę sam to upichciłeś? — Tak. Uwielbiam gotować. Kaczka z jabłkami to moje danie popisowe. Ale nie ty lko. Potrafię przy rządzić py szną ry bę w panierce z bułki tartej albo doskonałą kaczkę faszerowaną. — Faszerowaną czy m? Ołowiem?

Wy buchnęli śmiechem. — Powiem ci, jak przy gotowuję kaczkę — oży wił się Niemiec. — Najpierw zalewam bułki gorący m mlekiem. Podsmażam cebulę, dodaję pieczarki, podroby i natkę. Duszę to, aż będzie miękkie. Kiedy osty gnie, mieszam z odciśnięty mi bułkami, jajkami, mąką, śmietaną, majerankiem, estragonem i skórką z cy try ny. Trochę pieprzu i soli do smaku. Teraz szatkuję czerwoną kapustę, potem obieram jabłka i kroję w cienkie plastry. Na rozgrzany m maśle duszę je z cebulą, a potem dodaję kapustę, przy prawy i podlewam winem. — À propos wina — wtrącił Janek. — Kieliszki puste. — Racja. Otworzę drugą butelkę. Ty lko dokończę ci z tą kaczką faszerowaną… — Czekaj! Nie jestem miłośnikiem tego rodzaju opowieści. Szczególnie w dzisiejszy ch czasach, więc może dokończy sz inny m razem. Aktualnie preferuję alkohol. Reusch podszedł do kredensu, z którego wy jął dwie butelki wy śmienitego Erbacher Marcobrunn Riesling Auslese, rocznik 1911. — Szkoda, że nie chcesz posłuchać o naszy ch hamburskich py sznościach. Następny m razem przy gotuję ci Kartoffelsalat. — Kurczę, aż tak lubisz gotowanie? — Jasne! Po wojnie otworzę w Hamburgu z ojcem kolejną restaurację. — Po wojnie… — szepnął Janek i spojrzał uważnie na Niemca. — Masz może jakieś wiadomości na temat Jadźki? — Na razie nie mam żadny ch szczegółowy ch informacji. Potwierdziłem, że fakty cznie zwinęło ją Schupo. Potrzebuję jeszcze kilku dni. By ć może wy wieźli ją w głąb Niemiec do pracy. Spojrzeli na siebie. Dobry nastrój pry snął w okamgnieniu. Wy pili kolejny kieliszek rieslinga. Janek zaczął się zastanawiać, co dalej. „A może po prostu się upić?” — No dobra, to gadaj, co z tą twoją dziewczy ną — rzucił Ansgar. Janek pociągnął ły k wina i zagry zł łososiem. Rzadko pił alkohol. Właściwie nie pił wcale. Kilka razy udało im się załatwić trochę bimbru, ale by ło go tak mało i by ł tak parszy wy, że nawet się nie upił. Tego wieczoru niemieckie wino wchodziło jak woda, rozluźniło go i rozleniwiło. Po kolejny m kieliszku poczuł w sobie lekkość i przy pły w entuzjazmu. — Miesiąc temu powiedziała mi, że jest w ciąży — odparł po chwili, samego siebie zaskakując tą szczerością. — To gratuluję. — Czego? — warknął Szakal. — Narodziny dziecka to największe przeży cie… — Co? — Janek przerwał Reuschowi. — Największe przeży cie to ocaleć dzień w ty m mieście. Największe przeży cie to zdoby ć dzisiaj bochenek chleba i nie dać się zabić. Nie dać się złapać

Gestapo, nie wpaść w łapankę. Położy ć się spać z pełny m żołądkiem. To są przeży cia. Potrzebne mi jeszcze dziecko?! — Rzuciłeś ją — Ansgar bardziej stwierdził, niż zapy tał. — Tak. — Jak mogłeś? — Co? — Jak mogłeś zostawić kobietę w chwili, kiedy potrzebuje cię najbardziej? I to szczególnie w takich czasach jak teraz. — I kto to mówi? — Czy ja zostawiłem rodzinę z własnej woli? Nie. Miałem jakieś wy jście? Nie. Rozkaz i wy jazd. Inaczej kula w łeb. A ty ? Czy ktoś ci kazał tak postąpić, czy zrobiłeś to z własnej, nieprzy muszonej głupoty ? — Nic nie rozumiesz. — Rozumiem więcej, niż ci się wy daje. Jestem zaledwie dziesięć lat starszy od ciebie, a zdąży łem już poczuć, co to znaczy cierpienie, samotność, strata, śmierć bliskich. Nie chcę ci dopieprzy ć, ty lko radzę jak… starszy kolega. Nie wkurzaj się, ty lko posłuchaj. Dzisiaj może jeszcze tego nie rozumiesz, ale rodzina to jedy na wartość na ty m świecie, o jaką warto walczy ć. Człowieku, ży j dla nich! Dla twojej dziewczy ny i waszego dziecka. Bo gdy to stracisz, ży cie przestanie mieć sens. Jeśli wy gracie tę wojnę, do końca ży cia będziesz żałował, że ją zostawiłeś. Widzę, że jesteś młody m, inteligentny m i wrażliwy m facetem, a nie jakimś wy kolejeńcem czy bandy tą. Kochasz ją, a próbujesz wmówić sobie coś innego. Dlaczego? — Bo teraz najważniejsza jest niepodległość — sy knął Janek i ugry zł się w języ k. Za późno. „Cholera — pomy ślał — co ja mówię?” — Daj spokój! Wy, Polacy, i te wasze wojenki! — warknął Reusch. — My śl o sobie, o najbliższy ch! Doceniam waszą wolę walki, patrioty zm… wszy stko pięknie. Ty lko kto będzie ży ł w niepodległej Polsce, skoro wszy scy wy giniecie? Co zostanie z tego miasta, jak Hitler postanowi zrównać je z ziemią, a wszy stkich mieszkańców wy mordować, bo Polakom zachce się chwy cić za broń? Janek pokręcił przecząco głową. — Tak, wiem, zaraz powiesz, że to nasza wina, że to przez nas ta wojna. Ansgar napełnił kieliszki winem. — Ale to już się stało i się nie odstanie. Nie można patrzeć na to w ten sposób, trzeba się dostosować do sy tuacji i układać nowe plany. Jest wojna, sowieci coraz bliżej, wy pewnie szy kujecie broń do walki, ale to nie znaczy, że trzeba zostawić na lodzie kobietę, którą się kocha i która nosi w sobie twojego potomka. Może małego Janka Brodawskiego.

— Ale… — Janek się zaciął. Chciał mu powiedzieć wszy stko, by łoby mu lżej. Wiedział jednak, że nie może tak postąpić, i bardzo tego żałował. Czuł, że musi wreszcie wy rzucić to z siebie. Wreszcie powiedział komuś o ciąży Wandy, ale to wszy stko, na co mógł się zdoby ć. Przecież nie powie, że marzy o zabijaniu Niemców, dowodzeniu oddziałem, a nie o niańczeniu ciężarnej. — Kochasz ją czy to by ła jakaś jedna przy padkowa noc, co? Może ty jej w ogóle nie kochasz? Jeśli tak, to inna sprawa — Ansgar machnął ręką i opróżnił kieliszek jedny m haustem. — Nawet tak nie mów! — ry knął Janek. — Kocham ją! Kocham, jak nigdy nikogo nie kochałem. Ale czasem człowiek musi podjąć decy zję wbrew sobie. — Boże, dzieciaku. — Reusch się zaśmiał. — Masz się nią opiekować najlepiej, jak potrafisz, a nie pieprzy ć o jakichś decy zjach. Nie dociera do ciebie, że możesz nie mieć drugiej szansy ? — Dobra, daj już spokój. Nie chcę o ty m gadać. Reusch kiwnął głową. — Powiem ci jeszcze ty lko jedną rzecz. Na twoim miejscu zabrałby m ją i zaszy ł się gdzieś na wsi na wschodzie. Za kilka ty godni wejdą sowieci i będziecie wolni. Będziecie ży ć! — Powtarzam, że nie chcę o ty m gadać. — Mogę wam pomóc. Mogę załatwić bardzo dobre papiery … Janek popatrzy ł na Reuscha. „Może go jednak dzisiaj nie zamorduję — pomy ślał. — Z litości, że jest taki głupi”. — Mogę dać wam pieniądze, dy skretnie dostarczać ży wność — konty nuował Reusch. — Jak to „dać pieniądze”? — zainteresował się Szakal. — Normalnie. Stać mnie, firma ojca prosperuje doskonale. — Ży dów okradacie? — zapy tał Janek i rozejrzał się znacząco po pokoju. — Piękne obrazy. — Ojciec ma udziały w firmie zajmującej się aprowizacją armii, a konkretnie korpusu oficerskiego. Nikogo nie okradamy. A to mieszkanie — Reusch ruchem głowy wskazał na przedpokój — legalnie kupiłem od pewnej polskiej rodziny. — Akurat ci wierzę. Ansgar westchnął i wstał z krzesła. Wy jął z komody jakieś dokumenty i rzucił na stół, obok Janka. — Zobacz sobie, akt notarialny. Słono przepłaciłem. Janek z ciekawością przejrzał dokumenty, a potem spojrzał na Niemca. — I tak ci nie wierzę. — No to nie wierz — mruknął Reusch. — Jestem porządny m Niemcem. I naprawdę chcę pomóc. Ale jak nie, to nie. Dokończy li trzecią butelkę rieslinga, po czy m Reusch chwiejny m krokiem zaprowadził Janka do pokoju gościnnego. Dochodziła trzecia w nocy.

— Tutaj śpisz. W łazience masz czy ste ręczniki i nową piżamę, jeśli potrzebujesz. — Dzięki. — Możesz się zamknąć na klucz, ale nie zamierzam cię zamordować tej nocy podczas snu i mam nadzieję, że ty też dasz mi jeszcze poży ć. — Dam — Janek się uśmiechnął. Miał już nieźle w czubie i plan egzekucji odłoży ł na później. — W razie gdy by ś zmienił zdanie, to broń trzy mam w górnej szufladzie w swoim biurku, a kosztowności w kredensie. Dobranoc.

38 Ansgar Reusch siedział przy biurku pogrążony w rozmy ślaniach o minionej nocy. Głowa bolała od ilości wy pitego wina. Próbował sobie to wszy stko jakoś uporządkować na chłodno. Nie, nie na chłodno. „Tego nie da się ogarnąć rozumem” — my ślał. Janek, ten długi wieczór i rzeczy, o który ch rozmawiali. To jedy ny Polak, do którego tak się zbliży ł. „My ich mordujemy, a ja sobie jem z Jankiem kolację i gadamy jak kumple. Zabawne. I okrutne zarazem”. Dochodziła jedenasta. Najwy ższy czas na lampkę koniaku. Po takich przeży ciach trzeba się napić. Wstał i podszedł do kredensu. „Przecież mógł mnie zabić. Ale równie dobrze sam mógł obawiać się zasadzki z mojej strony. A gdy by ktoś się dowiedział, że nocował u mnie polski bandy ta? Co by by ło, gdy by ktoś przy padkiem zobaczy ł wy chodzącego ode mnie rano młodego Polaka?” Kiedy wy ciągał rękę w kierunku zamka, drzwi do jego gabinetu raptownie się otworzy ły i stanął w nich wy soki blondy n w mundurze oficera Wehrmachtu. — No nie, Ans! Południa nie ma, a ty już pijesz?! — pokój przeszy ł tubalny głos, który w pierwszej chwili zmroził Reuscha od stóp do głów. Ansgar energicznie odwrócił się do gościa i z uśmiechem wy palił: — Wilhelm, ty draniu! Nie czekałem na ciebie, bo my ślałem, że podry wasz właśnie berlińskie aktoreczki. — Nalej dwa, mam ci sporo do opowiedzenia. Uścisnęli się serdecznie, jak zwy kle w swoim towarzy stwie rezy gnując ze zwy czajowego „Heil Hitler!”. Reusch nalał koniak do kieliszków, po czy m usiedli w fotelach przy niskim stoliczku. — Kiedy wróciłeś? — Wczoraj późny m wieczorem. Nawet miałem do ciebie wpaść, ale padłem ze zmęczenia i spałem jak zabity do rana. Przez plecy Reuscha przebiegł dreszcz przerażenia, ale nie dał po sobie poznać, że Bogu dziękuje za to zmęczenie, które zmorzy ło Kocha. Popatrzy ł Wilhelmowi prosto w oczy i odparł: — Szkoda, że nie wpadłeś. — Wiesz, że podobno wczoraj w nocy zabito w domu obok twojej kamienicy trzy osoby ? — Tak, wiem. Dowiedziałem się dziś rano. Uwe Roenke z bratem i żoną. — Znałeś ich? — Trochę. Urzędnik cy wilny w starostwie u Leista. — No tak. — A jak tam by ło w Berlinie? — Reusch zmienił temat. — Ile tam bawiłeś? Ze trzy ty godnie? — No, prawie. Objazdówkę miałem z korespondencją. Berlin, Posen, Auschwitz.

— By łeś w Auschwitz? — zapy tał z nadmierną ciekawością Ansgar, ale zaraz się skarcił w my ślach, że zachował zby t małą czujność. — Tak, a co? — Wilhelm spojrzał podejrzliwie na Reuscha. — Nigdy tam nie by łem. To wielkie przedsięwzięcie — zaczął niepewnie. — To jest… jest… jak by to opisać… — Fabry ka śmierci, Ansgar! Powiedzmy to sobie wprost, fabry ka śmierci! — huknął Wilhelm. — Będziemy się za to smaży ć w piekle. — Willy, ciszej, do jasnej cholery — skarcił go Reusch. — Kiedy ś pożałujesz. — Mam to w dupie. Mam w dupie całą tę wojnę, Rzeszę i NSDAP. Gdy by nie to całe cholerstwo, już dawno by łby m milionerem. — Są tacy, co stali się milionerami właśnie dzięki temu. — Widzę, że poczucie humoru dopisuje. Brawo. — Wilhelm pociągnął ły k koniaku. — Amery ka, Ansgar, Amery ka. Ty lko to się liczy. Wiesz, jaki wy my śliłem biznes? Reusch patrzy ł na przy jaciela z obojętnością. Znał Wilhelma od 1934 roku. Poznali się na szkoleniu. Zawsze go uważał za przy kładnego Niemca, oddanego nazistę i bezkompromisowego agenta Abwehry. Kilkanaście miesięcy temu Wilhelm Koch zaczął się zmieniać. Reusch widział to wy raźnie. I co ciekawe, Koch nie kry ł się z ty m przed Ansgarem. Otwarcie wy rażał swoją dezaprobatę wobec posunięć Wehrmachtu na froncie wschodnim. Coraz częściej kry ty kował strategię walki z polską ludnością i wy śmiewał zarządzenia gubernatora Fischera. Kilka razy Ansgar odniósł wrażenie, że Wilhelm próbuje mu coś powiedzieć, zacząć szczerą rozmowę, sprowokować do głębszy ch wy znań na temat Hitlera i Niemiec. Ale zawsze czujny Reusch nie dał się podejść ani razu. Nie wiedział, czy to prowokacja Abwehry, czy jakaś gra SD. Gdzieś w głębi duszy czuł, że Willy jest szczery, że naprawdę tak my śli i szuka w nim oparcia. Ale nigdy się przed nikim nie otworzy ł. Nigdy, aż do spotkania Janka. — Po wojnie — konty nuował Wilhelm — gdy to wszy stko się skończy i ten cały kurz opadnie, założę firmę organizującą ludziom wesela. — Co? — A to! Zobacz, ludzie będą się żenić na potęgę, ale z kasą krucho. Moja firma zapewni wszy stko. Lokal, muzy kę, żarcie, atrakcje. A żeby obniży ć koszty, będziemy organizować po kilka wesel jednocześnie. Mam już nazwę: „Willy Koch — Glückliche Hochzeit Gmbh”. Co ty na to? — Kilka wesel naraz? Willy, oszalałeś? — No, nie w ty m samy m lokalu! Wiadomo! W ty m samy m budy nku, rozumiesz? Cztery oddzielne sale, ale jedna kuchnia i jedna orkiestra. Jak na jednej sali jedzą, to grają na innej. I tak dalej, i tak dalej, rozumiesz? Cięcie kosztów. — W Berlinie?

— No — Willy się zawahał. — Jak się nie da gdzie indziej, to w Berlinie. Ale, prawdę mówiąc, wolałby m w Nowy m Jorku. „Willy ’s Happy Wedding Company ”. Reusch patrzy ł na Kocha w milczeniu. „Znowu zaczy na” — pomy ślał. — A pomy sł z produkcją oranżady koch-cola już zarzuciłeś? — Ansgar wy szczerzy ł zęby w przy jazny m uśmiechu. — Skądże! To cały czas aktualne. Ale nie mogę się ograniczać. Muszę mieć kilka biznesów. Tak się buduje wielkie imperia! Dokończy li koniak. Reusch dolał w milczeniu i zapadł się w fotel. — Pojechałby ś ze mną do Stanów, Ans? Reusch zamoczy ł usta w burszty nowy m pły nie wy produkowany m gdzieś na słoneczny m południu Francji. Przy mknął oczy, przenosząc się na chwilę do Prowansji czy innej Lotary ngii. Po chwili westchnął i spoglądając na Willy ’ego, pokiwał przecząco głową. — Daj spokój, Ans, wojna już przegrana. Zaraz będą tu Ruscy. Albo odrodzą się Polacy. Wiesz, że coś kombinują z powstaniem. To wszy stko zaraz pierdolnie z wielkim hukiem. Możemy jeszcze coś zrobić z naszy m ży ciem. — Co? Co powiedziałeś? — zapy tał nerwowo Ansgar, jakby wy rwany z letargu. — Że możemy jeszcze coś zrobić z naszy m ży ciem. — Nie to. Wspomniałeś o powstaniu … — No tak, a co? Wiem, że Polacy coś kombinują. — Skąd wiesz? — Wiem. Mam swoje dojścia. Dlaczego py tasz? — Co dokładnie wiesz? — Niewiele. Że szy kują powstanie narodowe. Ansgar! To teraz jest nieważne. Amery ka! Ostatnia szansa! — Dlaczego ostatnia? — Reusch spojrzał podejrzliwie na Wilhelma. — Mamy wojnę. Każda szansa jest ostatnia. Co cię tu trzy ma? Nie wierzę, że Trzecia Upadająca Rzesza. I na pewno nie rozkazy tego małego wrednego Ży da z czarny m wąsikiem, udającego Aleksandra Wielkiego. — Willy, do jasnej cholery ! Gdy by na moim miejscu siedział… gdy by … — Ansgar się zaciął. — Gdy by m ja by ł… — Ale nie jesteś! Wiem to! Czuję to! Ans, jesteś taki jak ja. Taki jak my. Koch wpatry wał się w oczy Reuscha z taką intensy wnością, że ten musiał odwrócić wzrok. — Willy, wy jdź, proszę — szepnął Reusch, nie patrząc na przy jaciela. — Nie sły szałem twoich ostatnich zdań. Wy jdź. Wilhelm wstał i ruszy ł do drzwi. Wy chodząc, odwrócił się i rzucił do Ansgara:

— Dzisiaj o dwudziestej organizuję z okazji powrotu małe przy jęcie u Charlotty. Będzie kilku przy jaciół. Wpadniesz? — Z przy jemnością — odparł Ansgar, nie odwracając wzroku od drzwi. Kiedy drzwi za Wilhelmem się zamknęły, Reusch podniósł słuchawkę telefonu stojącego na biurku. — Koeppke! — Tak jest, Herr Major. — Sprawdź, czy w ciągu ostatnich kilku dni by ły jakieś łapanki na ulicy Grójeckiej albo w jej rejonie. A jeśli by ły, to ustal, dokąd wy wieziono ty ch ludzi. — Tak jest, Herr Major. — Ty lko sprawnie, nie ma czasu do stracenia.

39 Janek i Tadek szli wolno dawną ulicą Filtrową. Nie spieszy ło im się. Rozglądali się czujnie, wy patrując niemieckich patroli. Przez dłuższy czas milczeli, aż w końcu Janek się przełamał. — Ja jej to powiem. — Dzięki — westchnął z ulgą Ły sy. — By łem dowódcą tej akcji, więc… — Ale obaj by liśmy jego przy jaciółmi — przerwał mu Tadek. — I wiem, że też powinienem coś powiedzieć, ale… No, nie potrafię, Janek. — Tak, jasne — przy taknął Szakal. — Rozumiem. Nie ma sprawy. — Mogę stanąć oko w oko ze szkopem i wy walić w niego cały magazy nek. Mógłby m nawet rzucić się na niego z nożem. Nie boję się. Ale spojrzeć mamie Mietka w twarz i powiedzieć, że… Ły sy pokręcił głową. — Tego nas nie uczą na szkoleniach w Świdrze, co? — A tego da się w ogóle nauczy ć? — Tadek odpowiedział py taniem na py tanie. Przez chwilę znów szli w milczeniu. — Co jej powiesz? — Tadek, jeszcze nie wiem! My ślę. — To może razem coś ułoży my ? — zaproponował Ły sy. — Dobry pomy sł — odparł Janek. — Chcieliby śmy panią poinformować, że pani sy n, Mieczy sław, pseudonim Szumi, zginął bohatersko na polu chwały, broniąc ojczy zny przed… — Nie no, Tadek, co ty ! Z konia spadłeś? Kto to zrozumie? Gdzie tu jakieś uczucie? — Propozy cja ty lko. — Lepiej tak: z ogromny m bólem i żalem pragniemy przekazać pani… — No to teraz pojechałeś jak sałata na Pragę! — parsknął Tadek. — Bo co? — odwarknął Janek. — Przemówienie dla prezy denta piszesz czy z matką przy jaciela będziesz gadać? — Na pewno lepsze niż twoje „zginął bohatersko”. — Dobra, dobra… a może tak: pani Kry sty no, jest nam bardzo przy kro… — No, już lepiej. — Droga pani Kry sty no. Jest nam bardzo przy kro, że musimy przekazać pani tę smutną wiadomość… — Po prostu „wiadomość”. Nie dodawaj „smutną”, bo się od razu rozpłacze.

— Jest nam bardzo przy kro, że musimy przekazać pani tę wiadomość. Szumi, to znaczy Mietek… — Ły sy się zawahał. Spojrzeli przed siebie. Zza zakrętu wy łonił się patrol i szedł teraz prosto na nich. By ło za późno, żeby uciekać. Trzech żołnierzy Wehrmachtu już ich zobaczy ło. — Co teraz? — zapy tał Tadek. — Nic. Idziemy dalej. Może nie skontrolują. Papiery masz? — Mam. — No to idziemy pewny m krokiem. Żołnierze patrzy li na Tadka i Janka. Jeden z nich coś powiedział, pozostali dwaj pokiwali głowami. Dzieliło ich kilkanaście kroków, kiedy Janek szarpnął Tadka za rękaw. Stanęli. — Patrz — Janek wskazał na drugą stronę ulicy, którą szły pod rękę dwie dziewczy ny. Mogły mieć najwy żej po siedemnaście lat. — Dobrze wy glądam? — Co? — zapy tał osłupiały Tadek. Janek napluł na rękę, przy lizał włosy i krzy knął w kierunku dziewczy n: — Mädchen! Mädchen! Kennen wir einander zufällig? 1 Nastolatki stanęły zdziwione i spojrzały na Janka, który uśmiechał się do nich i machał ręką. — Chodź — pociągnął Tadka za rękaw i przebiegli przez ulicę. — O co chodzi? Nie mówimy po niemiecku — zaczęła jedna z nich. Janek kątem oka spojrzał na żołnierzy Wehrmachtu. Szli dalej, patrząc w ich stronę, ale śmiali się i mówili coś do siebie. „Udało się” — pomy ślał Janek i dodał na głos: — Dacie się może zaprosić na lody ? Tadek spojrzał na Janka i dopiero teraz zrozumiał. Uśmiechnął się i powiedział: — Zapraszamy ! Nie obrażajcie się za ten szwabski języ k, to tak dla żartu. — No, ja nie wiem… — zająknęła się krótko obcięta brunetka. — Musiałaby m się zastanowić. — Nad czy m się tu zastanawiać? — Ły sy nie ustępował. — Nie zjemy was. — Nie mamy pieniędzy — dodała chłodno niebieskooka blondy nka z warkoczem. — A poza ty m gdzie szanowny pan widział ostatnio lody ? — Ja stawiam! Znam takie miejsce… Dziewczy ny przy glądały się chłopakom z rosnący m zainteresowaniem, blondy nka zaczęła obracać w palcach końcówkę długiego warkocza. — Przecież my się nawet nie znamy — nie ustępowała brunetka. — To się poznamy — rozkręcał się Tadek. — Pomy ślimy — burknęła blondy nka, zerkając na Janka, który ewidentnie stracił zainteresowanie lodami.

Szakal zerknął przez ramię i szturchnął Tadka. Patrol zniknął za winklem. — Dobra. To panienki będą my śleć, a my ty mczasem skoczy my sami — rzucił. — Serwus! — Ale… — zaczęła niebieskooka. Chłopcy obrócili się na pięcie i szy bkim krokiem ruszy li przed siebie. — Błazny ! — krzy knęła za nimi brunetka. Kiedy weszli w bramę, mieli przećwiczone dwie wersje rozmowy. Dłuższą i krótszą. Jeżeli matka Mietka zaprosi ich do pokoju, to będzie dłuższa. Jeżeli będą gadać w sieni, to Janek wy recy tuje krótszą. Z walący mi sercami stanęli przed drzwiami Szumowskich. Na piętrze by ły ty lko dwa mieszkania. Spojrzeli na wy sokie, pięknie rzeźbione drzwi z dębowego drewna. Przez kilka chwil wpatry wali się bezmy ślnie w tabliczkę z napisem „dr Jerzy Szumowski z rodziną”. W końcu Janek zadzwonił. Kiedy im otworzono, chłopcy zdębieli. Takiego scenariusza nie przewidzieli. — Janek, Tadek, co się dzieje? Mieciu od dwóch dni nie wraca do domu! Chłopcy, co jest? Doktor Szumowski miał czerwone oczy i drżące ręce. — My … — zaczął Janek. — Wchodźcie, wchodźcie. — Ale… — No, prędko, bo ktoś was zobaczy. Po co wzbudzać niezdrową ciekawość? Doktor zaprowadził ich do swojego gabinetu. — Siadajcie. Małżonka drzemie w salonie, nie chcę jej budzić. Ostatnie dwie noce sporo ją kosztowały. Chłopcy skinęli głowami ze zrozumieniem. Janek spojrzał na doktora, ich wzrok spotkał się na kilkanaście sekund, po czy m Szumowski odwrócił głowę. Janek wiedział, że doktor bez słów zrozumiał, co się stało. — Tak czułem — szepnął ojciec Mietka, a z kącików oczu popły nęły łzy. — Jak zginął? — Odbijaliśmy jeńców wieziony ch na rozstrzelanie do lasu — zaczął Janek ze ściśnięty m gardłem. — Ze szczegółami, proszę. — Nie wszy stko poszło tak, jak powinno. Rozpętała się długa strzelanina. By łem w niezły ch tarapatach, wy dawało mi się, że jeszcze chwila i mnie dopadną… wtedy Mietek odważny m atakiem z boku uratował mi ży cie. — Wtedy go trafili? — Nie. Wy dawało się, że już koniec, że już wszy stkich zlikwidowaliśmy. Pobiegłem za ostatnim daleko w las. I w ty m momencie usły szałem strzał. Mietek wskoczy ł na ciężarówkę, żeby pomóc

wy chodzić więźniom. Okazało się, że wśród nich ukry ł się jeden szkop. — Co z nim? Ty m szkopem? — zapy tał drżący m głosem Szumowski, ocierając łzy rękawem. — Poderżnąłem mu gardło, panie doktorze. Wtedy Szumowski nie wy trzy mał. Wy buchnął głośny m płaczem, kry jąc twarz w dłoniach. — Co oni z nas zrobili? — łkał przez palce. — Co oni z nas zrobili? Janek wstał i położy ł na biurku szczęśliwą chustę Mietka, którą ten nosił zawsze przy sobie. By ła lekko zabrudzona krwią, akurat w miejscu, w który m wy szy te by ły inicjały M.S. Cicho wstali i wy szli do przedpokoju. Podchodząc do drzwi wejściowy ch, usły szeli łoskot ciała upadającego z lekarskiego fotela na podłogę. Tadek spojrzał na Janka, ale ten przecząco pokiwał głową i wy szli z mieszkania. Opuścili chłodne mury kamienicy, a na ulicy przy witało ich gorące lipcowe słońce. Janek czuł, jakby przenieśli się z jednego świata w drugi. Jakby opuścili inny wy miar. Tam by ła śmierć, namacalna i bolesna, a tutaj tętni ży cie. „Okupacy jne, bo okupacy jne, ale tętni — pomy ślał. — Dopóki my ży jemy …” — Tadek — zaczął Janek, kiedy ruszy li w kierunku Raszy ńskiej. — No. — Mam prośbę. — Wal. — Właściwie to nie prośba — zawahał się Janek. — Wy ksztuś wreszcie. — Wanda ci się zawsze podobała, co? Ły sy stanął jak zamurowany. — Janek, nie wy głupiaj się! — warknął. — No co ty sobie wy obrażasz, że ja… Szakal poklepał przy jaciela po ramieniu i uśmiechnął się szeroko. — O nic cię nie podejrzewam, spokojnie. Tak py tam. — Wanda wszy stkim się podoba — z łatwo wy czuwalną zazdrością w głosie burknął Tadek, po czy m zrobił obrażoną minę. — Nie naburmuszaj się, ty lko posłuchaj. — Słucham, słucham. — Musisz mi coś obiecać… Nie… musisz mi coś przy siąc! — Co takiego? — zdziwił się Tadek. — Przy sięgasz? — No ale nie wiem co… — Przy sięgnij na naszą przy jaźń! — Nie mogę, bo nie wiem, co mam przy siąc.

— Że jak zginę w powstaniu, to ożenisz się z Wandą! — A pies ci mordę lizał! — Przy sięgasz? — nie ustępował Janek. — Nie zadaję się z idiotami. Idę do domu! Serwus! Tadek chciał zmienić kierunek i zostawić Janka na ulicy, ale ten mocno chwy cił go za ramiona i przy ciągnął do siebie. Patrzy li sobie w oczy z odległości kilkunastu centy metrów. — Mówię poważnie — powiedział Janek. — Proszę cię, ożeń się z nią. Jeśli ty przeży jesz, a ja zginę, to, błagam cię, pomóż jej, zaopiekuj się nią. Jeśli ja przeży ję, a ty zginiesz, zrobię, co zechcesz. Ale błagam cię, Tadek, przy sięgnij mi to! Błagam cię! Tadek delikatnie odrzucił jego ręce i nie spuszczając z niego wzroku, zrobił krok do ty łu. — Pomożesz? — Co oni z nas zrobili? — szepnął Ły sy i odszedł.

1. Mädchen! Mädchen! Kennen wir einander zufällig? (niem.) — Dziewczy ny ! Dziewczy ny ! Czy my się przy padkiem nie znamy ? [wróć]

40 Reusch dotarł na miejsce koło dwudziestej trzy dzieści. Zastał towarzy stwo w doskonały ch humorach. Zawsze się zastanawiał, dlaczego — mimo swoich rady kalny ch poglądów — Wilhelm zapraszał na te swoje popijawy zajadły ch nazistów. Ale trzeba przy znać, że chociaż by li gorliwy mi wy znawcami religii Führera, to by li też wy śmienity mi kompanami do zabawy. Ansgar znał wszy stkich bardzo dobrze. Miał w swoim biurku w mieszkaniu przy Salzstrasse teczki osobowe każdego z nich. By ły to profile psy chologiczne oraz dziesiątki dokumentów, zdjęć, notatek. Od 1940 roku rozpracowy wał różny ch ludzi, starając się z zegarmistrzowską dokładnością zapisy wać ich zbrodnie na ludności polskiej i ży dowskiej, kradzieże mienia czy łapówki, które sam im wręczał. Mozolnie zbierał informacje o ich ułomnościach, wsty dliwy ch miłostkach czy niezdrowy ch skłonnościach. Znał słabe punkty każdego z nich, do przedwczoraj jednak z tej wiedzy nie korzy stał. Grupa imprezowy ch przy jaciół Wilhelma nieznacznie się co jakiś czas zmieniała. Ktoś pojechał na front i nie wrócił, ktoś otrzy mał zadanie w inny m mieście, kogoś tam zabili Polacy. Pojawiali się nowi, ale znacznie wolniej, niż uby wało stary ch. Po pewny m czasie Ansgar zdał sobie sprawę, że Wilhelm nie dobiera ich przy padkowo. To nie by ł pierwszy garnitur NSDAP, SS, Gestapo czy Wehrmachtu. Tamci bawili się gdzie indziej. Chociażby na rautach w Seegarten, które organizował Ansgar na polecenie gubernatora Fischera czy Franka Ottona Bauera, kiedy ten jeszcze ży ł i cieszy ł się uznaniem w najwy ższy ch kręgach. Tamci z imprez w Łazienkach wy my ślali strategie i wy dawali rozkazy, ci z popijaw u Charlotty w ciszy je realizowali, nie wy chy lając się zanadto. „Jak my ślicie, kto tak naprawdę rządzi Rzeszą?” — zapy tałby Reusch, odwracając się do widowni, gdy by grał w jakimś tanim wodewilu. No właśnie. — Nie uwierzy cie, jak dziewczęta w Berlinie wy piękniały — wy darł się Willy, mający już dobrze w czubie. — Jest pan bezczelny, Herr Koch. Jak można? — sy knęła Gertruda Milke obrażony m tonem. — Przy nas chwalić urodę inny ch kobiet? Wy soki tłuścioch w mundurze oficera Gestapo strzelił Wilhelma z całej siły w plecy i ry knął: — Nie od dziś wiadomo, że Wilhelm nie ma wy czucia w obecności dam! Wszy scy ry knęli śmiechem. Karl Ottowagen, dumny ze swego dowcipu, wy piął pierś i mrugnął do Gertrudy. Wino i wódka lały się strumieniami. Kobiety się śmiały, muzy ka grała. Gertruda Milke, wy soka i piekielnie zgrabna trzy dziestolatka, by ła okazjonalną kochanką Wilhelma i ulubienicą Karla, który od czterdziestego drugiego bezustannie próbował rozkochać ją

w sobie. Dziewczy na miała długie blond włosy, zmy słowe usta i tak palące spojrzenie, że Ottowagen zabiłby dla niej bez mrugnięcia. Na razie nie musiał. Robił to dla własnej przy jemności i z dobrze rozumianego obowiązku wobec Trzeciej Rzeszy. W ciągu ostatnich dwóch lat dostał od Reuscha w sumie piętnaście ty sięcy dolarów, trzy złote papierośnice, zegarek marki Patek Phillipe, pięć skrzy nek rieslinga i niezliczone tony szy nki i czekolady. „Co ja za to wszy stko kupiłem — pomy ślał Ansgar. — Ży cie kilkunastu osób? Czy ste sumienie? A może łagodny wy miar kary, kiedy stanę przed Sądem… Ostateczny m?” — Dobrze wiesz, Willy, że gdy by śmy teraz by li, powiedzmy — Karl się zawahał — w osiemnastowiecznej Francji, to wy zwałby m cię na pojedy nek na szpady. — Tak? — Wilhelm udał zdziwienie. — A o co? — Nie o co, ale o kogo! Gertruda Milke zaczerwieniła się umiejętnie. Ansgar wiedział, że doskonale potrafiła udawać zawsty dzenie i świetnie grała swoją rolę damy niejednego serca. — Doprawdy, drogi Karlu, nie rozumiem, co masz na my śli — rzucił Wilhelm, po czy m opróżnił swój kieliszek do dna i krzy knął: — Szampana! — Macie tu białą broń? — krzy knął Karl i poderwał się na równe nogi. — A po co ci? Nie masz się czy m podpierać? — dorzucił Rolf Wiesemann, oficer Kriminalpolizei, stały by walec imprez u Charlotty, miłośnik damskich ciuszków. Śmiech wzbijał się w powietrze, patefon grał zabawną piosenkę Willy ’ego Fritscha Ich wollt, ich wär ein Huhn, kilka osób podchwy ciło ry tm: „Der Mann hat’s auf der Welt nicht leicht, das Kämpfen ist sein Zweck. / Und hat er endlich was erreicht, nimmt’s eine Frau ihm weg” 1. Ansgar by ł my ślami gdzie indziej. Pił kieliszek za kieliszkiem i z rozbawieniem obserwował, jak Rolf, nie znalazłszy żadnej białej broni, porwał jakieś krzesło i zaczął się szarpać z jego nogami. „Gdzie jest Janek? Co teraz robi? Czy jest bezpieczny ?” Z samego rana wy mknął się z mieszkania. Nie zdąży li nawet porozmawiać. Ale czy by ło o czy m rozmawiać? Czy jeszcze się spotkają? W końcu Rolf uporał się z krzesłem i oderwał dwie nogi. Następnie wręczy ł po jednej Wilhelmowi i Karlowi. Rolf Wiesemann z Kriminalpolizei by ł bardzo dobry m źródłem informacji. I tak powinno pozostać. Nie patrzy li w swoją stronę, jakby nic się wcześniej nie wy darzy ło. Jak wpadł na to, że Rolf się przebiera w damskie ubrania? Słabością Wiesemanna od zawsze by ła szkocka whisky i… damskie pończochy. Ansgar regularnie dostarczał mu wy borną dwunastoletnią single malt i po kilkanaście sztuk damskich rajstop. Po pewny m czasie Reusch się zorientował, że za dużo ty ch rajstop jak na prezenty dla kobiet. Musiałby mieć niezły harem. Zdecy dował się zainstalować u niego w mieszkaniu aparat fotograficzny i tak wszedł w posiadanie wsty dliwej tajemnicy śledczego Wiesemanna, który regularnie przebiera się w damskie ubrania i godzinami chodzi w nich po mieszkaniu.

Kiedy Wilhelm i Karl przy gotowy wali się do pojedy nku, do Ansgara przy siadł się barczy sty brunet o przy stojnej twarzy ze szramą na policzku. — A ty jak zwy kle na uboczu, Ansgar. — Stuknęli się kieliszkami i bły skawicznie opróżnili ich zawartość. — Znów pijesz w samotności. Nostalgia? — Nostalgia to bardzo niebezpieczne słowo w dzisiejszy ch czasach, Dieter. — Obawiasz się czegoś? Może kogoś? Reusch pokręcił głową, nalał wódki do kieliszków i wy palił: — W walce o ostateczne zwy cięstwo nie może by ć miejsca na nostalgię. Ale kiedy po wy granej wojnie usiądziemy sobie za kilka lat z naszy mi rodzinami przy kominkach, w naszy ch niemieckich domach gdzieś na wschodzie Europy, w niemieckim Lwowie na przy kład albo Petersburgu, to z czułością i łezką w oku będziemy wspominać takie wieczory jak ten. Tak… to będzie dopiero nostalgia. Dieter wy buchnął tak głośny m śmiechem, że cała reszta zamilkła, oglądając się na tego wpły wowego oficera SD z rosnący m rozbawieniem. Obersturmbannführer Dieter Schulze by ł jedny m z ulubieńców Ansgara. Miał dosy ć pokaźną teczkę osobową. Kolekcjonował dzieła sztuki, więc w wojenny ch realiach czuł się jak ry ba w wodzie. A raczej jak rekin w szale żerowania. Ansgar w zamian za informacje albo polskich więźniów podsuwał mu adresy przechowy wania kosztowny ch dzieł. Mimo grubego pliku dokumentów charaktery zujący ch jego osobę Ansgar opisy wał go w my ślach jedny m zdaniem: morfinista uzależniony od polskich dziwek. W ramach budowania serdeczny ch relacji z Schulzem Ansgar, zgodnie z dobrze pisany mi regułami roboty wy wiadowczej, podsy łał mu co jakiś czas morfinę i panienki, które miały oczy i uszy szeroko otwarte. Ansgar wiedział, że już od kilkunastu miesięcy Schulze jest pogodzony z porażką Trzeciej Rzeszy i stara się korzy stać z ży cia na wszelkie możliwe sposoby. Rozczarowanie faszy zmem czy pragmaty zm? Tego Ansgar do końca nie rozszy frował, choć ustalił, że Dieter by ł wcześniej akty wny m członkiem NSDAP oraz często nagradzany m i robiący m szy bką karierę oficerem SD. Cały czas miał rozległe kontakty i wpły wy, jednak jego kariera wy hamowała już jakiś czas temu. Albo morfina mu w ty m pomogła, albo wręcz przeciwnie — stała się lekarstwem na niespełnienie zawodowe. Reusch oceniał go jako człowieka silnego i zdecy dowanego, ale obojętnego na losy wojny i Rzeszy. Czuł, że mógłby go łatwo złamać, gdy by zaszła taka potrzeba, że jego siła słabnie z każdy m dniem. Kiedy wszy scy wrócili do przerwany ch na chwilę czy nności, czy li picia, dowcipkowania i słuchania muzy ki, Dieter Schulze objął czule Reuscha, przy sunął usta do jego ucha i szepnął: — Masz jakieś wiadomości, o który ch nie wiem? Amery kanie przeszli na naszą stronę? Ansgar z rosnący m zaniepokojeniem obserwował Wilhelma, który wdrapał się właśnie na ogromny stół stojący na środku salonu.

— Daj spokój, Dieter. — Ansgar odepchnął go od siebie i uśmiechnął się szelmowsko. — I przestań chuchać mi do ucha, bo ktoś cię może oskarży ć z paragrafu sto siedemdziesiąt pięć kodeksu karnego. Sam się zdziwił, że to powiedział. To by ło silniejsze od niego, siedziało gdzieś w środku. Dieter wy strzelił jak z procy i stanął na baczność. Trzasnął głośno obcasami i prosty jak struna zaczął głośno deklamować: — Oni uważają, że to, co robią, jest ich pry watny m ży ciem. Lecz to nie jest już pry watna sprawa, bo doty czy przeży cia narodu. Naród z niewielką liczbą dzieci stoi jedną nogą w grobie i za sto lat nie będzie już istniał. Dlatego musimy zrozumieć, że nie możemy tej chorobie pozwolić rozwijać się w Niemczech i musimy ją zwalczać! To jest bardzo ważne, aby śmy ich wy tępili! 2 Kiedy skończy ł, trzasnął ponownie obcasami, wy ciągnął ramię w faszy stowskim pozdrowieniu i krzy knął: — Heil Hitler! — Przemówienie Himmlera z 1937 roku. Dobra pamięć. — Ansgar się uśmiechnął, nie podnosząc się z fotela. Towarzy stwo zaczęło bić brawo, ale szy bko przeniosło zainteresowanie na rozpoczy nający się właśnie pojedy nek szermierczy pomiędzy pijany m jak bela Karlem Ottowagenem a nie mniej trzeźwy m Wilhelmem Kochem. Przeciwnicy mierzy li się wzrokiem, balansując na stole i dzierżąc w dłoniach nogi od krzesła. — To się źle skończy, Ansgar. — Co masz na my śli? — zapy tał spokojnie Reusch, chociaż to stwierdzenie Dietera w połączeniu z fragmentem przemówienia Himmlera doty czący m pozy cji osób o odmienny ch upodobaniach seksualny ch w Trzeciej Rzeszy przy prawiło go o skurcz żołądka. „Co by by ło, gdy by ktoś przy padkiem zobaczy ł wy chodzącego ode mnie rano młodego Polaka?” — Dobrze wiesz, o czy m mówię, Ansgar — Schulze zmierzy ł go wzrokiem. „Śledzą mnie? Widzieli, jak Janek pojawił się u mnie wczoraj wieczorem i wy szedł rano? Ktoś doniósł? Za takie oskarżenie ławo stracić ży cie. Ale czy dzisiaj śmierć nie czeka na nas za każdy m rogiem?” — Ansgar wzruszy ł ramionami: — Wierzę w wunderwaffe. — Wunderwaffe, Ansgar! — sy knął Dieter. — No pewnie! Wunderwaffe! Ty lko co to jest? — Schulze machnął ręką i westchnął. — A jeśli nawet jest coś… jakaś cudowna broń, to czy zdąży my z niej skorzy stać? Bo jeśli nie zdąży my, to trzeba korzy stać z ży cia, ile się da, nieprawdaż? Reusch nieznacznie kiwnął głową.

— Trzeba poszaleć. Może to ostatni raz? Trzeba jeszcze sobie pofolgować, spróbować czegoś nowego, zapomnieć się… Nie uważasz, Ansgar? Reusch czuł rosnący niepokój. Dieter zachowy wał się dosy ć dziwnie, nawet jak na niego. „Jest pobudzony, jak zawsze, choć przenikliwy jak nigdy ” — pomy ślał Reusch. Coś się w jego zachowaniu zmieniło. Ansgar wy czuwał, że Schulze bawi się z nim w jakąś grę, na którą oficer Wehrmachtu nie miał ochoty. — Dieter, powiedz wprost, że chodzi o tę rudą Polkę, którą przy słałem ci w zeszły m ty godniu. No! O nią chodzi? — Przejrzałeś mnie na wy lot, agencie — odparł Schulze i z uśmiechem pogroził przy jacielowi palcem. — Za cwany jesteś! — Nie ma sprawy. Na kiedy ? Budżet Abwehry kurczy ł się z ty godnia na ty dzień. Nie by ło już pieniędzy na spektakularne akcje czy misterne prowokacje, tak jak rok lub dwa lata temu. Ale na polską dziwkę zawsze znajdą się jakieś grosze. By leby ty lko pozy skać informacje. Ansgar doskonale zdawał sobie sprawę, że po śmierci Franka Ottona Bauera, a w szczególności po podporządkowaniu Abwehry SD patrzą mu na ręce, sprawdzając każdy jego wy datek, i kontrolują częściej niż trzeba. Ale polubił tę grę, której stawka bez przerwy rosła. Wiedział, że każdy ty dzień jego ży cia jest więcej wart niż te wszy stkie pijane śmiecie razem wzięte. A teraz jeszcze Janek. Ry zy ko znacznie się zwiększy ło. — Dwie, Ansgar, dwie rude — szepnął Dieter i mrugnął do niego porozumiewawczo. — Pojutrze. Ansgar skinął głową, kiedy rozległ się huk i SS-Sturmbannführer Ottowagen zwalił się ze stołu na podłogę. — Trafiony ! Trafiony ! — Wilhelm nie posiadał się z radości. — Piękne zwy cięstwo na chwałę Gertudy Milke! — Kompromitacja, Herr Kriminaldirektor! — krzy knął Schulze. — Przegrać z Wehrmachtem? Dieter patrzy ł na opasłego Ottowagena z rozbawieniem. Mimo że formalnie SD kierowało Gestapo, a obaj pracowali przy Strasse der Polizei, ich ścieżki służbowe nigdy się nie przecięły. Znali się dobrze z wizy t w ty ch samy ch burdelach i z imprez organizowany ch przez Wilhelma. Ale Ansgar wiedział, że na trzeźwo za sobą nie przepadali. Po imprezie trwającej kilka godzin Ansgar czuł się fatalnie. Zbierało mu się na wy mioty. Podtrzy mując się wzajemnie, wy toczy li się z Wilhelmem na ulicę. By ło około czwartej nad ranem. Kierowca rozwiózł ich do domów. Reusch stał w bramie, oparty o ścianę. Jakby bał się wrócić do pustego mieszkania. Kręciło mu się w głowie, a kolacja podchodziła do gardła. „Nie wrócę tam na górę — pomy ślał. — Nie dziś”. Nachy lił się do przodu i wcisnął dwa palce do gardła. Nie musiał długo zachęcać posiłku do

powrotu na z góry upatrzone pozy cje. Chlusnęło z niego jak z miski. Zrobił dwa kroki do ty łu i osunął się na posadzkę. Spojrzał na mundur. Jakimś cudem udało mu się nie obrzy gać dy sty nkcji.

1. Der Mann hat’s auf der Welt nicht leicht… (niem.) — Mężczy zna ma nielekko na świecie, walka jest jego przeznaczeniem, / A gdy w końcu coś osiągnie, kobieta mu to zabierze (cy t. za: www.tekstowo.pl). [wróć] 2. Oni uważają, że to, co robią, jest ich pry watny m ży ciem… — nieco zmieniony fragment przemówienia Himmlera z 1937 roku. [wróć]

41 Wy dawało mu się, że przy snął na godzinę. Kiedy otworzy ł oczy, by ło już jasno. Spojrzał na zegarek, dochodziła piąta. Z trudem się podniósł i ruszy ł na ulicę. „Umy ję się i ogolę w klubie” — pomy ślał. Czuł się znacznie lepiej. Po czterdziestu minutach szy bkiego marszu dotarł na korty Legii. Dy skretnie wszedł na ty ły kortu centralnego. Zobaczy ł go już z daleka. Siedział na ławeczce i bawił się naciągiem do rakiety. — O! Dziś nie wy glądamy najlepiej — rzucił z uśmiechem Janek, kiedy Ansgar ukazał mu się w całej okazałości skacowanego niemieckiego oficera po całonocnej libacji. — Coś ci się nie podoba? Może jestem trochę zmęczony, ale… — Zmęczony ? — przerwał mu Janek. — Wy glądasz na skatowanego. Chlałeś całą noc czy jak? Zaczęliście już zapijać swoją porażkę? — To będzie klęska tak wielka, że żaden alkohol świata nie pozwoli o niej zapomnieć. Nigdy. — Wasza klęska to nasze zwy cięstwo. Ja by m pił z radości. Gdy by m miał co. — Wolisz dobre bordeaux czy koniak? — Koniaku jeszcze w ży ciu nie piłem — przy znał Janek, odrzucając ruchem głowy grzy wkę opadającą na oczy. — Chętnie by m spróbował. — Przy jdź dziś o ósmej. Przepustkę masz ważną. — Wiem. Umiem czy tać. Ważna jeszcze ty dzień. — No właśnie. — Gramy dziś czy nie? Ansgar spojrzał zdziwiony na rakietę tenisową, którą Janek cały czas trzy mał w ręce, zupełnie jakby dopiero teraz zdał sobie sprawę, gdzie jest i po co. Westchnął głęboko i poczuł, jakby stutonowy ciężar opadł mu z ramion. Poczuł nagle taką lekkość i euforię, że gotów by łby sam stanąć naprzeciw plutonu Wehrmachtu i wy krzy czeć im w twarz swą nienawiść do Führera i NSDAP. Nie rozumiał, co się z nim dzieje. Nie widział, co mu dodano do wódki, którą pił tej nocy, ale bez wątpienia by ło to coś, co wprawiało go dziś w szampański nastrój. Mimo kaca i nieprzespanej nocy czuł, że może góry przenosić. Szy bko pobiegł do szatni i wy grzebał jakiś strój rezerwowy. A potem na korcie grał jak natchniony. Rozniósł Janka w dwóch szy bkich setach. Ale Janek nie wy glądał na zasmuconego. Wręcz przeciwnie. Wy dawał się równie szczęśliwy jak Ansgar.

42 Ansgar Reusch siedział w dużej sali posiedzeń w Palais Brühl. Jedna trzecia pomieszczenia by ła oddzielona rzędem marmurowy ch kolumn, w części obszerniejszej stał potężny, długi stół, przy który m siedzieli na wy sokich, wy ściełany ch skórą krzesłach. Narada, zwołana przez gubernatora Fischera, nie zajmowała Reuscha w ogóle. Wpatry wał się w sufit z matowego błękitnego szkła, na który m umieszczono alegory czne postaci. Reusch by ł przekonany, że ten rokokowy pałac i jego wnętrza robiły wrażenie na każdy m, a nie ty lko na osobach interesujący ch się sztuką czy architekturą. Kiedy się tu wchodzi, podziw budzą piękne schody z zielonego, białego i czerwonego marmuru, balustrady z alabastru, dy wany, obrazy czy meble. Cieszy ł się, że niemiecka administracja otacza to miejsce szczególną opieką, troszcząc się o każdy kąt i odnawiając go w razie potrzeby. Spojrzał na Fischera, który zawzięcie tłumaczy ł coś współpracownikom. Znów przy pomniał sobie, że gubernator pracował w gabinecie, który wcześniej należał do polskiego ministra spraw zagraniczny ch — Józefa Becka. Reusch by ł znudzony tak bardzo, że po chwili jego my śli odpły nęły daleko. Bardzo daleko. Nie wiedzieć czemu, przy pomniał sobie początki swojej pracy w Abwehrze. By ł rok 1936 i właśnie rozpoczęły się XI Letnie Igrzy ska Olimpijskie w Berlinie. Zadaniem Reuscha by ła szeroko rozumiana opieka nad amery kańskimi i angielskimi dziennikarzami. Od czterech lat intensy wnie uczy ł się języ ka angielskiego i wówczas czekał go prawdziwy test bojowy. Zdał go doskonale. Przy pomniał sobie pierwszy sierpnia i wielkie otwarcie igrzy sk. Ceremonia by ła zachwy cająca, idea olimpijska triumfowała. Kiedy o szesnastej Führer odebrał bukiet kwiatów z rąk uroczej pięcioletniej dziewczy nki o jasny ch włosach i zasiadł w swojej loży, nad światem rozległo się misty czne Deutschland, Deutschland über alles 1. A potem Horst Wessel Lied. Wieloty sięczny tłum śpiewał co sił w płucach: „Zum letzten Mal wird nun Appell geblasen! / Zum Kampfe steh’n wir alle schon bereit! / Bald flattern Hitlerfahnen über allen Strassen. / Die Knechtschaft dauert nur noch kurze Zeit!” 2. Wbrew wszelkim kry ty kom by ło coś, co niewątpliwie łączy ło berlińskie zawody ze staroży tną ideą święty ch igrzy sk. Panhelleńskie igrzy ska organizowano ku czci Zeusa. Tłum na Stadionie Olimpijskim w Berlinie też miał swojego boga. By ł nim Adolf Hitler. Tamtego dnia duże wrażenie zrobił na Reuschu giganty czny sterowiec Hindenburg, unoszący się nad stadionem. Pod kadłubem powiewała flaga olimpijska, a na ogonie bły szczały czarne swasty ki. Sterowiec miał dwieście czterdzieści pięć metrów długości, w lipcu tamtego roku przeleciał nad Atlanty kiem. W drodze powrotnej z Amery ki do Rzeszy leciał na jego pokładzie

bokser Max Schmeling, którego Ansgar miał okazję poznać. Niemiecki pięściarz wracał do ojczy zny po pokonaniu czarnoskórego Joego Louisa, okazując ty m samy m wy ższość rasy białej nad czarną. Dwudziestego szóstego lipca na lotnisku we Frankfurcie witały go setki kibiców. Podczas igrzy sk Reusch poznał wielu dziennikarzy, z który mi utrzy my wał kontakt do 1939 roku. Między inny mi George’a Warda Price’a czy Fredericka Birchalla. Po zakończeniu igrzy sk pracę Reuscha docenił sam doktor Joseph Goebbels. Minister propagandy by ł zadowolony, bo zagraniczna prasa pełna by ła entuzjasty czny ch opisów berlińskiego święta sportu na cześć Führera. Ansgar doskonale pamięta fragment arty kułu Birchalla w „The New York Times”, zaty tułowanego Igrzyska Olimpijskie chlubą Rzeszy: „Cudzoziemcy, którzy znają Niemcy jedy nie z tego, co zobaczy li podczas ty ch miły ch dwóch ty godni, mogą wy nieść ty lko jedno wrażenie, a mianowicie, że jest to kraj szczęśliwy i niewiary godnie bogaty, że Hitler jest jedny m z największy ch ży jący ch przy wódców polity czny ch świata oraz że sami Niemcy są niesłusznie oczerniany m, gościnny m, pokojowo nastawiony m narodem, który zasługuje na wszy stko, co świat może im dać najlepszego” 3. „Jakże świat się my lił w swojej ocenie naszy ch planów i możliwości” — pomy ślał Reusch i wrócił do stołu obrad. Fischer skończy ł wy wód i wsłuchiwał się w potok słów pły nący ch z ust swojego zastępcy, SA-Sturmbannführera Herberta Hummela.

1. Deutschland, Deutschland über alles (niem.) — Niemcy, Niemcy ponad wszy stko; początkowe słowa pieśni Das Lied der Deutschen. [wróć] 2. Zum letzten Mal wird nun Appell geblasen! (niem.) — Już trąbka gra, to apel nasz ostatni! / Do boju gotów jest już każdy z nas! / Hitlera flagi wkrótce wioną ulicami. / Dawnej niewoli już się kończy czas! (cy t. za: tekstowo.pl). [wróć] 3. Cudzoziemcy, którzy znają Niemcy jedy nie z tego, co zobaczy li… — cy t. za: G. Walters, Igrzyska w Berlinie: jak Hitler ukradł olimpijski sen, przeł. Norbert Radomski, Poznań 2008, s. 333. [wróć]

43 Arka i Szakal kluczy li alejkami cmentarza Powązkowskiego. Janek często się spoty kał z dowódcą właśnie tutaj, na Powązkach. Zawsze by ł przed czasem i czekając, snuł się w cieniu drzew, między grobami, czy tając napisy nagrobne i ucząc się na pamięć epitafiów. Po co? Sam nie wiedział. Miał ich w głowie dziesiątki. Ale najbardziej przejmujące by ło dla niego jedno, proste i krótkie. Wy recy tował je w my ślach: „Powołaną zostałaś z woli Przedwiecznego, / Do nieba, bo tam brakło Anioła jednego! / Ojciec” 1. Nie pamiętał, z którego to grobu, nie pamiętał nazwiska zmarłej. Pamiętał, że czy tając, poczuł niemal fizy czny ból ojca po utracie dziecka. — Za akcję odbicia więźniów w Lesie Kabackim otrzy masz Krzy ż Waleczny ch. Moje gratulacje. — Arka położy ł dłoń na ramieniu Janka i mocno go ścisnął, wy ry wając z zamy ślenia. — To już twój drugi krzy ż. — To ogromny zaszczy t. Dziękuję. — Janek uśmiechnął się smutno. — Ale oddałby m go za ży cie Mietka. Oba te krzy że oddałby m za jego ży cie. — Przy kro mi z powodu Mietka. Ale nie możesz się obwiniać. Czy tałem raport. Zrobiłeś wszy stko, co mogłeś zrobić. — Nie powinienem gonić za ty m szwabem, powinienem zostać na miejscu. — Na miejscu został twój zastępca, Ły sy. To przy kre, ale każdy wie, co ry zy kuje. Janek pokręcił głową. — Miał by ć moim denty stą po wojnie. Arka westchnął i spojrzał na Janka. — Trochę przez przy padek, ale przy okazji odbijania naszy ch uratowaliście ważnego łącznika. Nawet nie wiedziałem o jego istnieniu. — Stąd ten krzy ż. — Janek bardziej stwierdził niż zapy tał. — Nie… nie ty lko. A przy okazji… Muszę ci powiedzieć coś ważnego — zaczął Arka. — Na razie nieoficjalnie, ale wkrótce, to znaczy jeszcze przed wy buchem walk, dowiesz się oficjalnie. — Co jest, panie poruczniku? — zaciekawił się Janek. — Będziesz dowodził pierwszą kompanią. — Co? — Oczy Janka się rozszerzy ły. — Naprawdę? — Tak. Na razie jest to nieoficjalna informacja. — Arka się uśmiechnął. — Batalion „Miecz” będzie prawdopodobnie skierowany na Wolę, ale to jeszcze nic pewnego. Pewne jest za to, że obejmiesz dowództwo pierwszej kompanii. Wczoraj to zatwierdziliśmy. — Wspaniale. To… to… — Janek szukał właściwego słowa. — To niesamowite! Na pewno się

pan na mnie nie zawiedzie. — Wiem, Janek, wiem. Jak tak dalej pójdzie, to czeka cię wspaniała kariera w wolnej Polsce — uśmiechnął się dowódca, odwracając wzrok. Janek spojrzał na niego uważnie. Coś mu nie grało w zachowaniu Arki. By ł jakiś inny, jakby trochę roztargniony. Może smutny ? — Panie poruczniku? — Tak? — Wiem, że może nie powinienem, ale… — Janek się zawahał. — Jakiś pan nieswój. Co się dzieje? Arka przy stanął i otarł czoło. — Im bliżej do wy buchu walki o Warszawę, ty m gorzej to wszy stko znoszę. Walczy łem w trzy dziesty m dziewiąty m. Ale coś mi mówi, że ty m razem będzie inaczej. Przez te niemal pięć lat poznaliśmy dobrze ich metody, ich bestialstwo i pry mity wną naturę morderców. Z dumą poprowadzę swój batalion do walki, nie boję się śmierci. Boję się tego, co może się stać, jeśli nie wy gramy. — Nie wy gramy ? — zdziwił się Janek. — Jak to „nie wy gramy ”? Nie ma takiej możliwości, panie poruczniku! Szli chwilę w milczeniu. Janek bił się z my ślami, chciał przekony wać dowódcę, że przecież to niemożliwe, by nie dali rady wy przeć upadającej niemieckiej armii z Warszawy. Znał dziesiątki chłopaków my ślący ch tak samo jak on. Palili się do walki, z niecierpliwością czekali na moment, kiedy skoczą szkopom do gardeł. Z takim entuzjazmem i wolą walki nie da się przegrać tego powstania. — Ale nawet bardziej boję się tego, co będzie, jeśli wy gramy. — Nie rozumiem. — W moim wieku, a dobiegam czterdziestki i niejedno widziałem, patrzy się na świat trochę inaczej. Ty lko nie my śl sobie, że uważam się za przemądrzałego dziadka — Arka uśmiechnął się półgębkiem. — To nie to. Po prostu analizuję różne możliwości. Co będzie, jak wy gramy, co będzie, jak nie wy gramy, co będzie, jak wejdą ruscy … albo jak nie wejdą. Janek wzruszy ł ramionami i zatrzy mał wzrok na mijany m pomniku. Ry cerz w zbroi i hełmie, przy pominający rzy mskiego legionistę, spuścił głowę i skrzy żował ręce na piersiach. Odpoczy nek po zwy cięskiej bitwie czy zaduma po porażce? To grób Wacława Nałkowskiego, mijał go wiele razy. Napis na kamieniu brzmiał: „Patrząc z wy sokiego stanowiska ewolucji w nieskończoną, tajemną otchłań przy szłości, dostrzegamy tam nie rozpaczliwe mroki wiecznej śmierci, lecz ży wiące blaski wiecznego i wciąż potężniejącego — ży cia”. — Ale po co tak analizować? Po co dopuszczać do siebie złe my śli? Wy gramy i już.

— Odpowiadam za was. Ale mam pełną świadomość, że na wojnie ludzie giną. I każdy z was to wie. Będzie wiele ofiar i jestem w stanie to zaakceptować. Jednak gdy by śmy wy grali z Niemcami, a potem weszliby sowieci i odebrali nam to wszy stko… wszy stko, o co walczy my, przelewając teraz krew… — Ruscy ? — szepnął Janek. Lubił Powązki. Ale najbardziej wstrząsający m wspomnieniem z tego miejsca by ł poranek drugiego września 1942 roku. W nocy doszło do sowieckiego nalotu na Warszawę. Skoro świt pospieszy li z kolegami pomóc w uprzątnięciu Powązek, ale to, co zobaczy li, przeszło ich najśmielsze wy obrażenia. By li wściekli, a zarazem bezradni. Kacapskie bomby obróciły w ruinę dziesiątki nagrobków, pomników i kaplic. Powaliły tuziny drzew, który ch konary poprzebijały naruszone wy buchami trumny. Ze łzami w oczach patrzy li na kikuty rzeźb, połamane krzy że, góry gruzów ze sterczący mi metalowy mi konstrukcjami i porozrzucane wszędzie fragmenty pły t z granitu, piaskowca czy marmuru. — Wiesz, co zrobili z naszy mi oficerami schwy tany mi w trzy dziesty m dziewiąty m? Cudem się wtedy uratowałem. Gdy by m nie uciekł, moje zwłoki leżały by dziś w jedny m z rosy jskich lasów. — No ale nie jest pewne, czy to ruscy …. — zawahał się Janek. — No… że to oni zamordowali naszy ch… — Wierz mi, jest pewne. Nic więcej nie mogę powiedzieć na ten temat — obstawał przy swoim Arka. Przed oczami majora stanęły wy darzenia z września 1939 roku. Dowodził 44. Pułkiem Piechoty Kresowej 13. Dy wizji, stacjonujący m w Równem. Musiał skapitulować, kiedy otoczeni przez radzieckie czołgi stanęli przed groźbą całkowitej likwidacji. Cały pułk dostał się do sowieckiej niewoli. Arka zezwolił swoim żołnierzom na samodzielne akcje. Mogli próbować uciekać, jeśli nadarzy się okazja. Sam ty lko na to czekał. Ale z początku nie by ło to takie łatwe, ponieważ patrole Armii Czerwonej zabijały każdego, kogo spotkały na drodze. Musiał czekać na okazję wy dostania się z tego piekła. Najgorsze jednak miało dopiero nadejść. Tego, co wtedy przeży ł, nie zapomni nigdy. Trzy mali ich w koszarach szkoły lotniczej. Pijani czerwonoarmiści z karabinami na sznurkach zachowy wali się tak, jakby by li u siebie. Rosjanie często się kłócili, a nawet bili ze sobą. Ulice miasta by ły wy ludnione, gdzieniegdzie pojawiali się Ży dzi z czerwony mi kokardami. Nie by ło ży wności. Polscy żołnierze jedli to, co sami znaleźli. Czasem by ła to konserwa, a przeważnie stare ziemniaki, małe jak orzeszki. Chleb dostali dopiero po czterech dniach. Nad głowami bez przerwy latały dwupłatowce z czerwony mi gwiazdami na skrzy dłach. Mogły to by ć my śliwce I–15 albo I–15 bis, dziś już nie pamiętał dokładnie. Pod koniec września załadowali ich do pociągu. Dali po sucharze na drogę i upchali po stu

pięćdziesięciu ludzi w każdy m z niewielkich wagonów. Nie by ło postojów na potrzeby fizjologiczne, więc załatwiali się pod siebie. Eskorta jechała na końcu, w odkry ty m wagonie. Arka czuł, że to może by ć ostatnia szansa. Komuś udało się zwolnić ry giel drzwi. Ze świadomością, że skok może się skończy ć śmiercią, wy brał wolność. Przeży ło czterech spośród sześciu, którzy zdecy dowali się skoczy ć. Reszta wolała nie ry zy kować. Dopiero świtało. Po krótkiej wędrówce spotkali kolejarza, który skierował ich do pobliskiego domu za lasem. Poszli tam. Kobieta, która im otworzy ła, zbladła z przerażenia na ich widok. Szepcząc, zaprowadziła ich do małego pokoju i podała śniadanie. Prosiła o ciszę i dy skrecję, bo, jak mówiła, ma ukraińską służącą i gdy by się wy dało, że przy jmuje polskie wojsko, wy mordowaliby ich wszy stkich. Potem dała chleb na drogę i ży czy ła, aby Bóg im dopomógł. Arka do dziś pamięta jej przerażone oczy, py tające: „Co teraz z nami będzie?”. Szli dalej. Utarczka z czterema uzbrojony mi Ukraińcami zakończy ła się szczęśliwie. Rozeszli się w swoje strony. Wreszcie złapali jakiś pociąg towarowy. Najpierw Arka jechał na buforach, potem na drabince, do której przed nocą przy piął się pasem. W nocy by ło zimno, październikowy przy mrozek, ale przetrwał. O piątej rano dojechali do Kowla, skąd piechotą poszli w kierunku Chełma. Po drodze dołączali inni żołnierze, będący w podobnej sy tuacji. Zanim dotarli do miasta, by ło ich ponad dwudziestu. Ktoś przy niósł informację, że w Chełmie jest pociąg, który m kacapy przewożą polskich żołnierzy do Lublina, gdzie przekazują ich Niemcom. Zdecy dowali się wsiąść. Ale kiedy ruszy ł, szy bko się okazało, że jedzie w kierunku Lwowa. A więc wieźli ich do Związku Sowieckiego! Kolejna ry zy kowna ucieczka. Kilkunastu wy skoczy ło w biegu. Eskortujący skład czerwonoarmiści trafili kilku z nich, ale Arce znowu się udało. Do Warszawy dotarł pod koniec października. „Jak przeży ję wojnę — my śli — opiszę to wszy stko w książce”. Doskonale pamiętał dwóch młody ch chłopaków zastrzelony ch podczas ucieczki z pociągu śmierci, wiozącego ich w głąb ZSRS. Doskonale pamiętał wszy stko to, co widział, przedzierając się do Warszawy. Na przy kład stojące obok siebie czołgi niemieckie i sowieckie i ściskający ch sobie ręce żołnierzy Armii Czerwonej i Wehrmachtu. — Po prostu nie daje mi to spokoju… — konty nuował po chwili ciszy Arka. — Jeżeli potem zgarną nas wszy stkich, wy wiozą na Wschód i każdemu kula w łeb, to… — To co? — zdenerwował się Janek. — To mamy teraz nie walczy ć? Arka pokręcił głową. — To nie moja decy zja. Będzie rozkaz, to idziemy do walki z Niemcami. I ty le. Nie powinienem… — dowódca zawahał się i dodał ostro: — Masz by ć gotowy ! Cokolwiek by by ło, batalion „Miecz” bohatersko zapisze się w historii naszej armii. A pierwsza kompania ma by ć wzorem męstwa i odwagi.

— Będzie! — Liczę na ciebie, Janek. Janek zacisnął pięści i sy knął przez zęby : — Już nie mogę się doczekać.

1. Powołaną zostałaś z woli Przedwiecznego… — epitafium na pomniku Anieli Zielińskiej, zmarłej w 1849 roku (cy t. za: www.sowa.website.pl). [wróć]

44 Minęła osiemnasta. Reusch poukładał dokumenty na biurku i szy kował się do wy jścia. Obmy ślił już nowe menu na wieczór i nie mógł się doczekać, kiedy znów się zabierze do pracy w kuchni. W gabinecie rozległo się ciche pukanie. — Wejść! — Czy można, Herr Major? — Tak, Koeppke, proszę. — Ustaliłem w sprawie tej łapanki na Grójeckiej, o co pan prosił, Herr Major. — Mów. — Jedenastego lipca zatrzy mano trzy dzieści osiem osób. Cztery trafiły na Pawiak, reszta do Ravensbrück. — Ustal personalia tej czwórki. — Już to zrobiłem, Herr Major. Proszę. Koeppke podał Reuschowi kartkę. Ten przebiegł wzrokiem po nazwiskach. — Dziękuję. Możesz odejść.

45 — A ty, ilu Niemców zabiłeś? — Ansgar wy rwał Janka z zamy ślenia. — No, ilu? — A skąd wiesz, że w ogóle zabiłem jakiegoś Niemca? — zapy tał Janek, bezczelnie wpatrując się w twarz Reuscha. Siedzieli przy zastawiony m stole i pustej butelce. Janek skończy ł talerz py sznej hamburskiej Kartoffelsalat i rozparł się na krześle. — Jestem wy chowany przez Abwehrę. Najlepszy wy wiad świata. — Ansgar uśmiechnął się zawadiacko i wstał po kolejnego rieslinga. Janek odsunął talerz od siebie, poklepał się po pełny m brzuchu i parsknął: — Bzdura. Najlepszy wy wiad na świecie to polski wy wiad. Poczekaj, po wojnie wspomnisz moje słowa. A tak serio to skąd wiesz? — Od razu się zorientowałem, że nie jesteś by le sklepikarz, co lubi pograć w tenisa. Widzę, jak patrzy sz. Szy bko oceniasz sy tuację i miejsce, zawsze analizujesz drogę ucieczki. Uważnie się rozglądasz, zwracasz uwagę na szczegóły. Pamiętasz, jak dawałem ci przepustkę? — No. — Zapy tałeś, dlaczego ta swasty ka pod orłem taka rozmazana. — Fakty cznie… no i co z tego? Reusch odkorkował butelkę i napełnił kieliszki. — Odruch. Nie czy tałeś tego, co jest napisane, ty lko patrzy łeś, czy to ory ginał, czy znaki i pieczęcie są prawidłowo wy konane, dobrze wpisana data. Mam rację? — Właściwie… to tak. Ale to o niczy m nie świadczy. — Ja wiem swoje. Nie bój się, nic ci nie grozi. — Nie boję się. — Janek udawał obojętność, dłubiąc wy kałaczką w zębach. — O co chodzi z tą rozmazaną swasty ką? — Mam ci tu wy jawić sekrety Rzeszy ? — Nie inaczej! — Dzieciaku… — Ansgar szturchnął go w ramię. — Przy jrzałeś się temu dokumentowi dokładnie? — No jasne! — Ory ginał? — Musowo. — No i widzisz, jak cię łatwo wy prowadzić w pole? To fałszy wka. Swasty ka jest rozmazana, tak jak na pewnej partii dokumentów, które wy szły z biura Fischera. Z ty m że ta partia poszła w obieg

jakiś miesiąc temu. Potem już takie dokumenty nie powstały. Zatrzy małem kilka, że tak powiem, pism in blanco. Zawsze tak robię. — Fałszy wka? Fałszy wka? Ty gnoju! Naraziłeś mnie! — warknął Janek i z autenty czną wściekłością. — Czekaj! Na nic cię nie naraziłem. — Jak mogłeś, ty cholerny szwabie… — Szakal podniósł się z krzesła i z zaciśnięty mi pięściami zrobił krok w kierunku Niemca. — Przestań, bo uwierzę, że się naprawdę wkurzy łeś. — Bo naprawdę się wkurzy łem! — Posłuchasz dalej czy będziesz się puszy ł jak kogut? — Mów — burknął Janek. — Żaden patrol by cię z ty m nie zatrzy mał. To ory ginał. Ty lko trochę podrobiony … O ty m, że rozmazana swasty ka pojawiła się na dokumentach miesiąc temu, a potem zniknęła, wie ty ko kilka osób. Nie martw się, te osoby nie chodzą po ulicach w dzień. Przy najmniej nie w patrolach. Dla zwy kłego żołnierza to ory ginalny dokument. Ale prawda jest taka, że nikt nie mógł w lipcu wy stawić przepustki tej treści na papierze z taką właśnie pieczęcią. Bo tej pieczęci od miesiąca już nie ma. Z datą, która widnieje na twojej przepustce, ten dokument nie mógł powstać. Ty lko że nikt o ty m nie wie, więc daj spokój, ty lko nalej jeszcze wina. Janek starał się zapamiętać każde słowo. Co to miało znaczy ć? Dlaczego oficer Wehrmachtu posługuje się takimi dokumentami, zamiast wy stawiać normalne? Co on kombinuje? — Dlaczego? — Co? — Dlaczego to zrobiłeś… ten numer z pismem? Nie mogłeś wy stawić normalnej przepustki. — Ech… — Ansgar westchnął. — Żeby cię chronić. Nikt nie wie o tej przepustce i nikt w razie czego nie będzie cię szukał. — W razie czego? — Każda przepustka jest ewidencjonowana. Gestapo, SS czy Schupo może dotrzeć do każdego Polaka, który kiedy kolwiek dostał jakąkolwiek przepustkę od władz niemieckich. Ciebie nikt nigdy nie namierzy, rozumiesz? Dla patrolu jesteś czy sty. Dla naszy ch władz nie istniejesz. Janek opadł na krzesło, mrużąc oczy. „O co tu chodzi? Jest aż tak zapobiegawczy ?” Przez następne kilkanaście minut jedli w milczeniu. Janek delektował się szy nką, łososiem, oliwkami i wy borny m winem. Co pewien czas zerkał w kierunku stosu książek leżącego na kredensie. W końcu nie wy trzy mał. Wstał, podszedł do niego i zaczął przeglądać lektury. Jedna szczególnie go zaciekawiła. — Duch sportowy w Trzeciej Rzeszy? Co to niby ma by ć? — zapy tał, zerkając na Ansgara.

— Otwórz i poczy taj. Janek zaczął przerzucać kartki, aż trafił na fragment, na który m się zatrzy mał. — O Boże — szepnął. — Wy to jednak macie nie po kolei. — Goebbels rozkazał, żeby każdy klub sportowy w Niemczech miał tę książkę Brunona Malitza. Janek zaczął czy tać na głos: — „Nie ma na niemieckiej ziemi miejsca dla ży dowskiego przy wództwa w sporcie, nie ma go też dla pacy fistów i zdrajców narodu, paneuropejczy ków oraz inny ch omamiony ch przez Ży dów. Są oni gorsi niż cholera, gruźlica, sy filis, gorsi niż grabieżcze hordy Kałmuków, gorsi niż ogień, głód, powódź, susza, gaz trujący. Świat stoi wciąż w obliczu najstraszliwszej z bitew — bitwy z ży dostwem” 1. Kiedy skończy ł, popatrzy ł Reuschowi prosto w oczy i zapy tał: — To jest o sporcie? Reusch nie odpowiedział, ty lko wzruszy ł ramionami. — W który m roku? — Co „w który m roku”? — W który m roku Goebbels to rozkazał? — W trzy dziesty m trzecim. — Trzy lata przed igrzy skami w Berlinie. Reusch westchnął. — Boże… — szepnął Janek. — Dlaczego wtedy was nie powstrzy mano? Dlaczego świat nic z ty m nie zrobił? — Świat wolał tego nie widzieć, Janek — odparł Reusch po chwili milczenia. — Wiesz, kiedy tak patrzę na waszy ch żołnierzy, na ty ch gestapowców, esesmanów, to zastanawiam się, jakimi oni by li dziećmi. — Co? — No, zastanawiam się, jak ich chowały wasze niemieckie matki, że wy rosły na takie kreatury. — To nie takie proste… to nie tak. — Nie? Jest w Niemczech jakiś specjalny sy stem wy chowania? Jakieś podręczniki dla matek i ojców? Mogły by mieć fajne ty tuły. Jak wychować bestię: poradnik dla zaradnej mamy. Co? Albo I twój syn może zabić tysiąc Żydów: czytaj i ucz się. — Przestań. Źle to wszy tko oceniasz. — Produkujecie jakieś zabawki dla mały ch gestapowców? Zabawki edukacy jne z serii Dzieci Adolfa Hitlera? Na przy kład drewniane obozy koncentracy jne do samodzielnego składania, drewniane pistolety do zabawy w Zabij Żyda i Polaka oraz świąteczny hit — metalowa klatka do tortur na zwierzętach. Wszy stko do kupienia w Reusch und Sohn w Hamburgu.

— Zamknij się, nic nie rozumiesz! — zdenerwował się Ansgar. — Nic o nas nie wiesz! — Kiedy stajecie się zwierzętami? — Janek dalej prowokował Ansgara. — Czy dwunastolatek jest już gotów zabić Polaka, Ży da lub Cy gana? — Zamknij się! — Ansgar nie wy trzy mał. W nerwowy m odruchu chlapnął w Janka resztką wina ze swojego kieliszka. Janek otarł wino z twarzy. — Nie wszy scy są tacy ! Ty nic z tego nie rozumiesz! Wielu z ty ch ludzi, którzy dzisiaj walczą, to naprawdę normalni i przy zwoici Niemcy. Nie mówię o zbrodniarzach i mordercach takich jak Hitler, Himmler, Fischer czy cała reszta z samej góry. Nie mówię o bandy tach, złodziejach czy gwałcicielach, który ch wy sy ła się na front. Ale zwy kły żołnierz czy nawet oficer nie zasługuje na taką ocenę. Ty widzisz w nas morderców. Ale większość to zwy kli ludzie w try bach machiny, nie rozumiesz? Tutaj robią, co muszą. A kiedy są u siebie, wśród rodziny, są dobry mi ojcami, wierny mi przy jaciółmi, zabawny mi kumplami. Tak jak wy. Nie tłumaczę ty ch, którzy popełniają zbrodnie. Bronię honoru ty ch, którzy robią to, co muszą. — Idzie dwóch szkopów ulicą, Polak krzy wo spogląda na jednego. Ten wy jmuje pistolet, strzela Polakowi w łeb. A ty dzień potem siedzi na urlopie w swojej chałupie w Bawarii z Hildą u boku, piją piwo, żartują, ściskają się jak gdy by nigdy nic. Kogo próbujesz wy bielać? — Nie mówię o zbrodniarzach. Żaden normalny Niemiec tak by się nie zachował. — Czy żby ? — Janek udał zdziwienie. — Mówię, co widziałem. Czterech żołnierzy w getcie. Znęcają się nad Ży dami dla zabawy albo z nudów. Jeden z nich, z ty ch Niemców, zaczy na kopać małe ży dowskie dziecko. Coraz mocniej i mocniej. Wy chudzony dziesięciolatek ledwo ży je, jego głowa podskakuje jak piłka po bruku, a Niemiec kopie dalej, ku uciesze kumpli. Zakatował dzieciaka na śmierć. A na urlopie, miesiąc później, zgry wa w swojej wiosce bohatera wojennego, przy tula sy nka albo córeczkę, spaceruje pod rękę z żoną. To by li żołnierze Wehrmachtu! Robią to, bo muszą? — Wojna zmienia… — To już nie jest wojna! Wojna nie ma z ty m nic wspólnego. Dlaczego to robicie? Rozumiem, że żołnierze strzelają do siebie podczas walki. Od setek lat tak by ło, jest i będzie. Na wojnie walczy się ze sobą. Ale to już nie ma nic wspólnego z wojną. Nie widzisz tej granicy ? Naprawdę nie dostrzegasz granicy ? — Człowiek w tłumie jest kimś inny m. — My, Polacy, w tłumie zawsze jesteśmy sobą. Nie strzelamy dla zabawy do kobiet i dzieci. — Gwarantuję ci, że gdy by ś trafił do oddziału, który ma specjalne zadania, na przy kład brutalną eksterminację ludności cy gańskiej na zajęty ch przez armię terenach, po ty godniu by łby ś taką samą bestią. Mordowałby ś i torturował jak każdy członek tego oddziału. Wsiąkłby ś

w to szy bciej niż my ślisz. Wmówiłby ś sobie, że nie mordujesz ludzi, ty lko wrogów, podludzi, inną rasę… Tak to wszy stko działa. — Bzdura! Nigdy nie dałby m się tak zmanipulować. Nigdy ! Wolałby m popełnić samobójstwo! — A gdy by ś zostawił w domu żonę i trójkę dzieci? Popełniłby ś samobójstwo, zostawiając ich samy ch? W dodatku z piętnem ojca zdrajcy, dezertera? Masz dwadzieścia lat i nie zdajesz sobie sprawy z wielu rzeczy. W ży ciu czasem nie ma się wy boru. Dostosowanie się jest najmniejszy m złem! — Nie tłumacz hitlerowskich zbrodni! — Nie tłumaczę zbrodni nazizmu. Hitler i inni powinni zginąć na stry czku. Ale nie wy mordujesz milionów żołnierzy ty lko dlatego, że w danej chwili, w dany m momencie swojego ży cia musieli wy kony wać rozkazy. — Ty nic nie rozumiesz, Ansgar! Bronisz narodu, który dopuścił Hitlera do władzy. Tłumaczy sz ich, bo sam nie jesteś lepszy. Choćby ś jutro uratował sto osób z łapanki, to nie zmażesz z narodu niemieckiego tej hańby. To wy do tego doprowadziliście. Wy ! Daliście się wy korzy stać Hitlerowi i jego ideologii, ale nie zwalajcie winy na nazizm. Poszukajcie jej w sobie. Ansgar milczał. Dolał wina i ciężko opadł na krzesło. A w końcu szepnął: — Ty też zabijasz. — Tak, zgadza się. Dla mnie zabić Niemca to jak splunąć — odparł Janek. Ansgar popatrzy ł na niego zaskoczony. — Możesz powtórzy ć? — Zabijam Niemców z zimną krwią. Na każdej akcji, na którą poszedłem. Zginęło z mojej ręki dotąd dwóch, trzech szkopów. I jestem z tego dumny. Reusch pokiwał głową i opróżnił kieliszek. — Wy to piekło zaczęliście. I to wy w nim skończy cie — dodał Szakal.

1. Nie ma na niemieckiej ziemi miejsca dla ży dowskiego przy wództwa… — cy t. za G. Walters, Igrzyska w Berlinie: jak Hitler okradł olimpijski sen, Poznań 2008, s. 34. [wróć]

46 Tego ranka nie grali w tenisa. Janka bolała głowa po poprzednim wieczorze, więc wolał wrócić do domu i trochę odpocząć. A przede wszy stkim dojść do siebie przed spotkaniem. W Warszawie robiło się coraz goręcej. Dosłownie i w przenośni. Patroli chodziło coraz mniej, zdarzało się, że Polacy rozbrajali Niemców, niemal codziennie wy buchały jakieś przy padkowe strzelaniny. W powietrzu unosiła się energia miasta, która w każdej chwili mogła doprowadzić do wielkiego wy buchu. Wszy scy to czuli, cy wile, polscy żołnierze, Niemcy. Żeby nie kusić losu, umówili się w domu kolegi, Kazika Sawickiego, na Saskiej Kępie. — Mów, o co chodzi, bo nie mam za dużo czasu — warknęła Wanda, kiedy Janek wszedł do pokoju. — A możemy usiąść? Wzruszy ła ramionami i opadła na fotel. Janek zajął miejsce naprzeciwko niej. Dzielił ich ty lko mały stolik kawowy. Ty lko i aż. „Wy gląda tak pięknie” — przeszło mu przez głowę. Miała na sobie zwiewną lekką sukienkę do kolan, włosy starannie ułoży ła w kok, dzięki czemu odsłoniła smukłą alabastrową szy ję, którą jeszcze tak niedawno zasy py wał pocałunkami. „Skąd ona wy trzasnęła te ciuchy ?” — pomy ślał. Wpatry wał się przez chwilę w jej duże, czerwone usta. Dopiero teraz poczuł, jak bardzo brakowało mu jej bliskości przez te ostatnie trzy ty godnie. Napawał się każdą sekundą milczenia. Każde słowo mogło bezpowrotnie obrócić tę chwilę w perzy nę, więc starał się przeciągać ją jak najdłużej. „Może to nasze ostatnie spotkanie? Jeśli tak, to właśnie taką muszę ją zapamiętać” — pomy ślał. — Powiesz coś czy przy szliśmy tu sobie pomilczeć? — rzuciła. — Zastanawiam się, jak zacząć. — A ja nad ty m, jak skończy ć. — Głupio wy szło. Parsknęła nerwowy m śmiechem. — Jesteś bezczelny, wiesz? Głupi i bezczelny. — Ja… — Przez trzy ty godnie zachowujesz się jak zupełnie obca osoba. Znikasz w najtrudniejszy m momencie mojego ży cia jak ostatni tchórz. Na spotkaniach grupy traktujesz mnie jak powietrze. Nie odzy wasz się do mnie, nie zauważasz, a w końcu, kiedy łaskawie zapraszasz mnie na spotkanie, oświadczasz: „Głupio wy szło”! A pies ci mordę lizał! Wanda poderwała się z fotela i ruszy ła do drzwi. — Poczekaj! — Janek ruszy ł za nią i złapał ją za rękę, gdy sięgała do klamki. — Siadaj! Proszę

o pięć minut. No siadaj, błagam cię. Wanda bez słowa usiadła z powrotem w fotelu. Założy ła nogę na nogę i bujała bucikiem tam i nazad. — Nie będę cię przepraszał, bo to nie ma sensu. I tak nie przy jmiesz przeprosin. — Skąd wiesz? — Wiem, bo cię znam. — Doprawdy ? Znawca kobiet się znalazł! — Wszy stko to jakoś wy szło nie tak… — O dziecku mówisz, że jakoś wy szło? — Ja… Nie w ty m sensie… no, daj mi wreszcie coś powiedzieć! Wanda przewróciła oczami i westchnęła. — Masz pięć minut — powiedziała i wy mownie spojrzała na zegar ścienny. — Stchórzy łem — przy znał Janek. — Biję się w piersi, stchórzy łem i schrzaniłem to koncertowo. To dla mnie nowa sy tuacja no i… nie widziałem, co robić. Przy znaję. Wiem, że trudno będzie to wszy stko naprawić między nami, ale dlaczego nie spróbować? Ludzie popełniają błędy. Ty też nie jesteś idealna… Wanda zmroziła go spojrzeniem bazy liszka. „Na szczęście nie zamieniła mnie w kamień” — pomy ślał. I dodał: — Przepraszam, nie to chciałem powiedzieć. Więc proponuję spróbować… Janek podniósł się z fotela, po czy m ukląkł przed Wandą. Następnie wy jął z kieszeni małe zawiniątko i wy łuskał z niego pierścionek. — Chciałem… ten… — podał jej pierścionek i dodał: — prosić cię o rękę. Wanda patrzy ła na niego osłupiała. — Wy jdziesz za mnie? — Skąd masz ten pierścionek? — zapy tała trzeźwo. — Od matki. To ostatni, który nam został. Reszta biżuterii poszła na jedzenie. Ale ten jest dla ciebie. — Zabierz go i oddaj mamie. — Ale.. — No, zabieraj go z powrotem — szepnęła Wanda i uklękła obok niego. — Nie potrzebuję pierścionka. — No co ty ? Nie dokończy ł, bo wpiła się w jego usta z mocą wampirzy cy. — Czy li że się zgadzasz? — szepnął, gdy udało mu się oswobodzić z jej uścisku. — Zastanowię się jeszcze. Na dziewięćdziesiąt procent tak, ale będziesz pod moją ścisłą

obserwacją do końca wojny. — Ty lko do końca wojny ? — Po ślubie to już nie będzie obserwacja, ale kara ograniczenia wolności. Przy tulili się mocno do siebie. Janek czuł, jakby wielki ciężar opadł mu z ramion. Zostało ty lko ustalenie kilku szczegółów. — No ty lko z tą obserwacją będziesz musiała trochę odpuścić — zaczął. — O co ci znowu chodzi? — Załatwię ci bardzo dobrą kry jówkę. — Jaką kry jówkę? — Wanda odsunęła się od niego i wstała. — Musisz wy jechać z Warszawy, zanim wy buchnie powstanie. — Janek podniósł się z klęczek i spojrzał jej prosto w oczy. — Nie możecie tu by ć, kiedy to się zacznie. To znaczy ty i… nasze dziecko. — Ty chy ba zwariowałeś? — Nie, ja ty lko… — Nigdzie się stąd nie ruszę! — Ale ja mam naprawdę… — Posłuchaj! Idę do powstania i cześć. Z tobą. Do żadnej kry jówki nie jadę! — Wanda wy machiwała mu palcem przed nosem. — Jesteśmy w jedny m oddziale. — Jesteś w ciąży ! — Nikt o ty m nie wie, jeszcze nic nie widać. I ty też masz nikomu nie mówić! Jak mnie wy dasz dowódcy, to uduszę cię własny mi rękami, zanim dopadną cię Niemcy. — Ty chy ba zwariowałaś? — Chcę by ć blisko ciebie. Nie jadę na żadną wioskę. Po ty godniu będzie po powstaniu, chcę to przeży ć razem z tobą. — A jak nie będzie? Jeżeli walki będą się przeciągać? — A jeżeli tam, gdzie mnie umieścisz, wejdą ruscy ? Pomy ślałeś o ty m? Pamiętasz trzy dziesty dziewiąty ? Przecież wiesz, co zrobili z naszy mi. — Musisz pojechać! — upierał się Janek. — Guzik mi możesz kazać, wiesz?! My ślałam, że zmądrzałeś przez ten miesiąc, ale widzę, że ty jesteś jeszcze głupszy ! — Jak to jeszcze głupszy ? — Na pewno nie wy jdę za idiotę, któremu się wy daje, że może mną rządzić. Wanda odwróciła się na pięcie i zanim Janek zdąży ł zareagować, zniknęła w kory tarzu.

47 Wilhelm Koch sączy ł napój o smaku zbliżony m do kawy w ogródku u Lardellego. Ansgar Reusch delektował się herbatą. Zjedli deser i pozwolili sobie na chwilę zapomnienia. — Wiesz, Ans, zawsze się zastanawiałem nad twoimi stosunkami z gubernatorem Fischerem. — Tak? — Ansgar uniósł brew i spojrzał na przy jaciela znad filiżanki. — Wasze relacje są wy jątkowo dobre. Można by rzec, że jesteś protegowany m Fischera. — Chy ba „protegowany ” to niezby t trafne określenie. Ale można powiedzieć, że mam u niego chody. — Jak ci się to udało? — On ma dziecko z Ży dówką. Wie, że ja wiem. One, to znaczy matka i dziecko, ży ją — odparł bez ogródek Reusch. — Fischer nie wie ty lko, gdzie są. My śli, że ja wiem. To taka… — Ansgar się zawahał — moja polisa, w razie gdy by śmy wy grali wojnę. Wilhelm Koch starał się za wszelką cenę zachować zimną krew. Reusch uważnie studiował jego twarz. Żaden mięsień nawet mu nie drgnął, choć Ansgar zdawał sobie sprawę, że po usły szeniu takiej nowiny Koch z wrażenia o mało nie spadł z eleganckiego krzesła. Dobra stara szkoła Abwehry. Popatrzy li sobie w oczy. — A wiesz, gdzie są? — zainteresował się Koch. Ansgar wzruszy ł ramionami i się uśmiechnął. — Nie powiem ci. — Jakoś nie wierzę w tę historię z ży dowskim dzieckiem Fischera — Wilhelm pokręcił głową. — Twoja sprawa — powiedział Reusch. — A dlaczego mi to mówisz? Przecież mógłby m ci zaszkodzić. Ty m razem to Reusch pokręcił głową. — Nie zaszkodzisz mi. — Skąd ta pewność? — Bo wiem o tobie więcej niż o Fischerze. — Czy żby ? — Tak. A do tego nie masz pojęcia, co wiem, więc jesteś w szachu. — Źle to rozgry wasz — powiedział poważnie Koch. — Pozwól, że zacy tuję twoje słowa… „Przecież mógłby m ci zaszkodzić”. Ale jak dotąd tego nie zrobiłem. Gromadzę różne informacje, lecz ty lko z niektóry ch robię uży tek. — Co o mnie wiesz? — Nawet nie próbuj się ze mną targować. Jesteśmy przy jaciółmi i niech tak zostanie.

Raptownie spojrzeli w bok, skąd rozległ się strzał. Insty nktownie chwy cili za broń. Jakieś sto metrów od nich na końcu ulicy dwóch niemieckich żołnierzy trzy mało na muszce młodego chłopaka w białej mary narce. U jego stóp leżało ciało. Rozległ się drugi strzał i biała mary narka runęła na bruk z właścicielem. Ansgar przeniósł wzrok na Kocha, żeby móc obserwować jego reakcję. Ich oczy znowu się spotkały. Zapanowała kłopotliwa cisza, tak jakby każdy z nich chciał coś powiedzieć, ale żaden się nie odważy ł. W końcu Koch przerwał milczenie. — Dużo wiesz, Ans. — Taka praca. — A może z wiedzy, którą posiadasz, można zrobić jakiś uży tek? — Cały czas robię z niej uży tek dla dobra Trzeciej Rzeszy. — No — Wilhelm się zamy ślił. — Chciałeś powiedzieć „dla dobra Niemców”, Ans? — A czy to nie jedno i to samo? — retory cznie zapy tał Reusch. — Czy gdy by m zaprzeczy ł — Koch zawiesił głos i strącił niewidzialny kurz z talerzy ka po deserze — aresztowałby ś mnie? — Nie — odparł spokojnie Ansgar. — Jednak my ślisz tak jak ja. — Nie wiem, o czy m mówisz. Koch przełknął kolejny ły k kawy. — Zabiłby ś tę Polkę? O tę, spójrz. Reusch popatrzy ł w kierunku, który głową wskazał Wilhelm. Ulicą szła czterdziestokilkuletnia kobieta w szarej sukience i by le jakiej spranej bluzce. Na głowie miała granatową chustę. — Po co? — Wstałby ś teraz i ją zastrzelił, gdy by m ci powiedział, że pracuje dla bandy tów, dla polskiego podziemia? — Tak, jeśli pracuje dla bandy ckiej organizacji, to tak. — Kłamiesz — rzucił twardo Koch. — Znasz ją? — Kłamiesz, Ans. Nie zrobiłby ś tego. Nie zabiłby ś dziś żadnego Polaka! Ani Ży da! Bo od dawna wiesz, że to nie ma sensu. Musimy my śleć o przy szłości Niemiec, Ans. Po wojnie… — Daj spokój, Willy. O czy m ty mówisz? Szanuję twoje poglądy, ale wiesz, jak jest. — Reusch odprowadził wzrokiem kobietę w granatowej chuście. — Są rozkazy, zadania, plany. Każdy ma chwile słabości. — Nie wiem, co o mnie wiesz, ale jakoś nie robisz z tej wiedzy uży tku. Reusch spojrzał na zegarek i wstał. — Ży j swoim ży ciem, Willy, a ja będę ży ł swoim. Wiele nas łączy i wiele dzieli, a mimo to

pozostajemy w przy jaźni. Przepraszam, ale przy pomniało mi się, że mam dziś jeszcze jedno spotkanie. Cześć.

48 Po obiedzie Reusch wrócił do swojego biura w Palais Brühl. Pracował jeszcze trzy godziny, po czy m wrócił na kolację do domu. Po posiłku usiadł przy stole, wy pił lampkę reńskiego wina i zabrał się do pisania. Warszawa, 19 lipca 1944 roku Meine Liebe Otti, muszę ci o tym napisać! Miałem dziś smaczną pogawędkę z Wilhelmem. Poczciwy to człowiek, bardzo go lubię. Trochę go nastraszyłem, ale nie dlatego, że czerpię sadystyczną przyjemność ze straszenia ludzi. O nie! Tu chodziło o coś ważniejszego. On musi się mieć na baczności. Mówiąc mu, że sporo o nim wiem, blefowałem. Maskuje się bardzo dobrze. Czuję jednak, że prowadzi podwójną grę. Albo współpracuje z obcym wywiadem, albo z jakąś wewnętrzną opozycją, do której nie mam dojścia. Dyskretnie będę drążył ten temat. Wilhelm wiele razy prowokował mnie w rozmowach, ale zawsze starałem się zachowywać powściągliwie i nie składać żadnych zobowiązań. Jest ostrożny, ale widzę, że powoli próbuje znaleźć jakiś klucz do mnie. Nikt nie wie o mnie tego, co Ty wiesz. I oby nikt się nie dowiedział. Całuję Twe dłonie i usta Twój ukochany Ansgar Kiedy Reusch skończy ł pisać list do żony, włoży ł go do koperty i schował do szuflady w kredensie. Spojrzał na zaby tkowy śląski zegar wiszący na ścianie. Za kwadrans dziesiąta. Wziął z półki anglojęzy czne dzieło Florence Campbell Your Days Are Numbered: A Manual of Numerology for Everybody. Usiadł w fotelu i zagłębił się w lekturze, co jakiś czas robiąc notatki na marginesie książki. Przed północą leżał już w łóżku, próbując zasnąć.

49 — Niedobrze — powiedział ze smutkiem Janek. — Zaczy nam się przy zwy czajać do ty ch twoich niemieckich kolacy jek. — To świetnie. Wina? — Poproszę. Ansgar napełnił kieliszki, po czy m wpakował sobie do ust spory kawał wedlowskiej czekolady. — Korzy stajmy z ży cia, póki… — Reusch się zawahał, szukając słowa. — Póki ży jemy — dokończy ł z uśmiechem Polak i wstał. Janek podszedł do okna. Ansgar nalał sobie kolejny kieliszek rieslinga i dwoma ły kami wprowadził jego zawartość do trzewi. — Ansgar! Jacy ś żołnierze podjechali pod kamienicę — szepnął Janek i poczuł ukłucie w dole żołądka. — To Gestapo! Przestraszy ł się. Naprawdę się przestraszy ł. A jednak! Zaufał temu Niemcowi! Jak mógł popełnić taki błąd? „Dlaczego, do cholery, jestem taki głupi — pomy ślał. — Dlaczego? Trzeba uciekać! Liczą się sekundy, na stole leży nóż”… — Co? Tutaj? To niemożliwe! — rzucił Reusch, zerwał się z krzesła i podbiegł do okna. — Verfluchte Scheiße! — przeklął ostro pod nosem i zanim Janek zdołał chwy cić nóż ze stołu, złapał go za ramię, pociągnął za sobą i zawy rokował: — Do szafy ! Szy bko, chowaj się do szafy ! — Ale… Zawlókł Szakala do sy pialni. Stanęli przed ogromną gdańską szafą. — Janek — Ansgar spojrzał Jankowi w oczy, a głos zaczął mu się łamać. — Janek… oni przy szli po mnie. To koniec. — Niemożliwe, Ansgar! Koniec? Koniec czego? — Schowaj się do szafy, odczekaj godzinę i uciekaj. — Reusch otworzy ł ciężkie rzeźbione drzwi. — Tobie nic nie grozi. — Jak to „po ciebie”? — Janek nie wierzy ł jego słowom. — Chy ba po mnie? — Nikt o tobie nie wie. — Reusch niemal na siłę wpakował Janka do środka. — Nic nie rozumiem, do cholery. — Czekaj, dam ci coś… Wtedy zrozumiesz. Ansgar pobiegł na chwilę do gabinetu, po czy m wrócił do Janka. Dał mu drugi komplet kluczy do mieszkania, pistolet walther P 38, kilka magazy nków i grubą kopertę. — Masz jeszcze to. Mój pamiętnik. Przechowaj go… — szepnął Niemiec, wręczając Szakalowi niewielki zeszy t w skórzanej oprawie. — Tam jest wszy stko.

Rozległo się walenie do drzwi mieszkania. Ich oczy spotkały się w ostatnim spojrzeniu. Sekundę później Janka wchłonęła czarna czeluść ogromnej gdańskiej szafy. Walenie do drzwi się powtórzy ło. — Panie majorze Reusch, proszę otworzy ć. SD! — dobiegło z klatki schodowej. Janek przy łoży ł ucho do drzwi szafy. Reusch wrócił do jadalni, wy pił szy bko zawartość kieliszka Janka i poszedł do przedpokoju. Szakal doskonale wszy stko sły szał. Po chwili do pokoju weszli Ansgar, jakiś oficer Gestapo w czarny m mundurze i dwóch żołnierzy. — O co chodzi, jeśli można wiedzieć? — zapy tał rozbawiony m głosem Ansgar. — Właściwie to już spałem. Ale… — Proszę się ubierać, Herr Reusch — powiedział ostry m tonem gość z SD. — Ale… skoro wpadliście, to może lampkę rieslinga? Zostało mi trochę. — Jest pan sam? — Tak. Towarzy sząca mi dziś wieczorem dama ulotniła się godzinę temu z zawartością mojego portfela. A skąd ta ciekawość u pana, Herr Obersturmführer… właściwie to się pan nie przedstawił. — Obersturmführer Ferdinand Rettenberger. Zostaje pan zatrzy many do wy jaśnienia. Rettenberger rozejrzał się po mieszkaniu, ale nie ruszy ł się z miejsca. Spojrzał na Ansgara. Stali naprzeciwko siebie, badając się wzrokiem. — Zatrzy many ? — Ansgar pokręcił głową, udając bardziej pijanego, niż by ł w istocie — SSStandartenführer Heinrich Kuetzel znowu drąży sprawę zabójstwa Standartenführera Franka Ottona Bauera? To śmieszne. Ty le razy powtarzałem, że całą noc spędziłem w burdelu baronowej von Heidelberg. Dajcie mi wreszcie święty spokój! Przez twarz Obersturmführera Rettenbergera przeszedł cień pogardy. — Tu nie chodzi o żadną baronową von Heidelberg — sy knął. — Nie? — zdziwił się Ansgar. — No to pan wy baczy, Herr Obersturmführer, ale nie rozumiem. Ansgar opadł na krzesło i wy lał do kieliszka resztkę wina z początku wieku. — Wy borny riesling z 1906 roku. Pana jeszcze wtedy na świecie nie by ło, prawda? Reusch spojrzał pijany m wzrokiem na dwóch szeregowy ch funkcjonariuszy stojący ch w przedpokoju i wy bełkotał: — W takim razie nigdzie nie idę. Jeśli nie chodzi o Bauera, to doprawdy nie widzę powodu… — Chodzi o Führera, Herr Reusch! — krzy knął Obersturmführer Rettenberger, nie wy trzy mując napięcia. — Co? — zdziwił się Ansgar, odstawiając na stół pusty kieliszek. — Chodzi o zamach na naszego Führera!

Ansgar wy trzeszczy ł oczy i powoli zaczął wstawać, szepcząc: — Zamach na naszego Führera… zamach na naszego Führera… To niemożliwe. — Proszę się ubrać i wy chodzimy. — Kto? Kiedy ? Co z Führerem? — Reusch doskoczy ł do Rettenbergera, złapał go za klapy munduru i krzy knął: — Co z naszy m Führerem?! — Ży je — powiedział gestapowiec, wy plątując się uścisku Ansgara. — Proszę oddać mi broń i jedziemy na Strasse der Polizei. Zostaje pan zatrzy many pod zarzutem udziału w spisku na Adolfa Hitlera. Janek odczekał grubo ponad godzinę i wy szedł z szafy. Popatrzy ł na rzeczy, które wcisnął mu Reusch. Usiadł przy stole i otworzy ł pamiętnik Niemca. Zaczął czy tać. Z początku nie wierzy ł w to, co widzi. Coraz szy bciej przerzucał kartki, przeskakiwał co kilkanaście czy kilkadziesiąt stron, jakby chcąc w pośpiechu wchłonąć całą historię tego oficera.

* Warszawa, 11 kwietnia 1940 roku Spacerowałem dziś po Warszawie. Jakiś gestapowiec pastwił się nad Żydem. Kopał go i wykrzykiwał obelgi po niemiecku. Widziałem, że czerpał z tego dziką radość. Dlaczego? Podszedłem do niego i zapytałem, czy ten Żyd jakoś mu zawinił. Gestapowiec odparł, że owszem. „Tym, że przyszedł na świat”. Zapytałem, czy wie, dla kogo pracuje ten człowiek. Odparł, że nie. Udało mi się zbić go z pantałyku. Powiedziałem, że może ten człowiek pracuje dla dobra niemieckiego przemysłu. Że być może ta para rąk, które są teraz połamane i zakrwawione, nie będzie już użyteczna dla Trzeciej Rzeszy. Gestapowiec, ewidentnie nieskomplikowany typ, nie przejął się tym, ale widać było, że zaczął myśleć. Powiedziałem mu, że ONI są nam potrzebni do pracy. „To darmowa siła robocza. Bądźmy cwani, sprytniejsi od nich. Im zależy na tym, żeby nie musieli pracować. Nie ułatwiajmy im tego. Trzecia Rzesza potrzebuje milionów rąk do pracy. Zdrowych rąk”. Splunął na Żyda i odszedł. Ja poszedłem w drugą stronę. Tyle mogłem zrobić. Za mało? Czy go uratowałem? A może jakiś patrol dobił go godzinę później. Co ja mam robić? Co? Warszawa, 24 września 1941 roku Od kilku tygodni obserwowałem dyskretnie gospodarstwo Polaka Wojciecha Zatwarnickiego, zlokalizowane nad Jeziorem Czerniakowskim, w pobliżu Siedlungsstrasse 1. Pracują tam Żydzi poprzywożeni z getta. Jest ich około sześćdziesięciu. Wszystko wygląda porządnie, praca wre i jest dobrze zorganizowana. Wczoraj spotkałem się z panem Zatwarnickim. Był nieufny, zdystansowany

wobec mnie. Oprowadził mnie po gospodarstwie, ale zrobił to niechętnie. Rozmawiałem z pracującymi tam Żydami i Polakami, także z zarządcą. Robiłem zdjęcia. Jeżeli Żydzi są tam bezpieczni, to może uda mi się wreszcie coś zrobić. Muszę zaskarbić sobie zaufanie pana Zatwarnickiego. Skoro umożliwia pracę i życie kilkudziesięciu Żydom, to chyba nie jest złym człowiekiem. Warszawa, 28 listopada 1941 roku Kilka spotkań, długie rozmowy z Zatwarnickim. Chyba udało mi się wzbudzić jego zaufanie. Załatwiłem mu dużą dostawę mąki, soli i cukru. Nie musiał nic płacić. Kosztowało mnie to bardzo wiele. Musiałem opłacić żołnierzy, którzy mi to przywieźli, dać wysoką łapówkę Schulzemu i temu cwaniakowi Braunowi. A na dodatek zażyczyli sobie specjalnych biletów na mecz HSV z reprezentacją Wehrmachtu. Ale nie żałuję żadnej marki. Cóż za ironia! Mój ojciec zarabia ogromne pieniądze na kontraktach dla armii, a ja potem część tych pieniędzy wydaję na łapówki, żeby pomóc tym, do których ta armia strzela. Mój ojciec to wspaniały człowiek. Wie o wszystkim i nie skąpi niczego. Z każdej zarobionej marki co najmniej trzydzieści fenigów idzie na naprawianie tego, co hitleryzm i nazizm zepsuły, zniszczyły i co próbują unicestwić. Co kilka tygodni dostaję od ojca nową dostawę złotych piór, zegarków, papierośnic, biżuterii, drogich win i delicji. Na łapówki. Dopóki żyję, będę się starał robić to, co uważam za słuszne. Jestem sam. Zupełnie sam. Nie należę do żadnej organizacji i nie szukam kontaktu z nikim, kto myśli podobnie. Bo choć jestem przekonany, że takich jak ja, uczciwych, normalnych Niemców jest tu więcej, nie zaryzykuję i nigdy przed nikim się nie otworzę. Otaczają mnie wrogowie, szpiedzy, donosiciele i karierowicze. Niech myślą, że jestem jednym z nich. Jeśli ten dziennik trafi w niepowołane ręce, pójdę na śmierć z podniesioną głową. Warszawa, 9 grudnia 1941 roku No i wojna z USA! To początek końca. Ofensywa na Wschodzie się załamuje. Moskwa nie padła. I co dalej? Jeżeli Stany Zjednoczone przystąpią do wojny, a na pewno to zrobią, to razem z Anglikami zgotują nam piekło. Włochy… żaden sojusznik. Oni do niczego się nie nadają. Japonia? Zaatakowała Stany Zjednoczone i co dalej? Czy są w stanie poważnie zagrozić koalicji amerykańsko-brytyjskiej? Wątpię. To koniec. Trzeba się teraz zastanowić, co robić. Jak to wszystko teraz rozegrać? Na czym skupić swoje działania? Ratować Polaków i Żydów? Walczyć u ich boku? To samobójstwo. Ale czy moje życie już samo w sobie nie jest samobójstwem? Śmierć to kwestia czasu. Za rok? Za miesiąc? Jutro? Postawić wszystko na jedną kartę? Ilu uda się uratować? Komu i jak pomagać? Hitler chce walczyć z USA? To szaleniec, który pociągnie za sobą na dno cały naród. Dlaczego oddaliśmy mu władzę? Dlaczego?!

Warszawa, 20 marca 1942 roku Trzecie spotkanie z Leą Perelsztejn. Prosi mnie o wyciągnięcie Mordechaja Apfelbauma z więzienia w getcie. Będzie trzeba przekupić SS-Hauptscharführera Augusta Kretschmanna. Trzeba wymyślić historię, którą on kupi. Rozmowa z Leą. — Czy może pan wyciągnąć kogoś z Gęsiówki? — Skąd? — Arbeitserziehungslager der Sicherheitspolizei Warschau. — Scheiße! — zakląłem przy tej kobiecie i zaraz się zmitygowałem. — Pani wybaczy… nerwy. Uśmiechnęła się pogodnie, choć czułem, że też jest zdenerwowana. — Kto to? — Mordechaj Apfelbaum. — Ważna osoba? To znaczy… czy Gestapo wie o nim coś, co może utrudnić nam sprawę? — Raczej nie. Aresztowany przypadkowo. — Będę musiał przekupić… — zawahałem się. „Nie za dużo szczegółów?” — Zapłacimy. Dużo zapłacimy. Do głowy od razu przyszedł mi pewien pomysł. Już wiedziałem, jak wyciągnąć Apfelbauma bez wzbudzania podejrzeń. Załatwię to z Kretschmannem. Ale to będzie kosztowało fortunę. Inaczej się nie da. Żadne sfałszowane pismo tu nie przejdzie. — Nie chodzi o to, że… — jąkałem się jak młodzieniaszek na pierwszej randce — ja… to robię dla was za darmo. Nawet… dołożę od siebie, ale żeby wyszedł szybko i bez podejrzeń, muszę upozorować… Patrzyła na mnie swoimi wielkimi, czarnymi jak węgiel oczami. — Ufa mi pani? — zapytałem w końcu. — A mogę? — Oczywiście. — No to ufam. — Będziemy musieli wydać na to fortunę. — Dobrze. — Ile możecie za niego zapłacić? — Dziesięć tysięcy dolarów. — Mało. Dodajcie do tego sto tysięcy złotych. No i będę jeszcze potrzebował jakichś kosztowności, ze dwóch obrazów, złotych świeczników… Patrzyła na mnie ze zdziwieniem. — To wszystko musi wyglądać jak świeżo zrabowane z mieszkania. Jakiś skarb niby… czy coś takiego. Rozumie pani?

Pokiwała głową. Spojrzałem w jej smutne oczy. Może wcale nie smutne, może tak mi się tylko wydawało? Lea, numerologiczna dziewiątka. Szczęśliwe kamienie to lapis-lazuli i bawole oko, amulety roślinne: knieć błotna, lotos i winorośl. Jej drzewa to wierzba i lipa, korzystne pory roku — jesień i końcówka zimy. Runy ochronne to ingwaz i algiz. — Przepraszam… — szepnąłem. Warszawa, 9 czerwca 1942 roku Przynajmniej raz na dwa tygodnie chodzę do getta. Robię zdjęcia. Obrazuję i utrwalam hańbę Narodu Niemieckiego. Przecież my tacy nie jesteśmy, nikt nie rodzi się mordercą. Kto uczynił z nas potwory? Czy ci chłopcy, ci mężczyźni, którzy dziś pastwią się nad bezbronnymi Żydami czy Polakami, w domu byli kochającymi synami i mężami? Co powoduje w człowieku taką zmianę, że staje się bestią, że poniża innych, niszczy, katuje, morduje? I dlaczego przychodzi mu to z taką łatwością? Ja taki nie jestem. Chociaż kiedy trzeba zabić, zabijam. Są sytuacje, w których człowiek nie ma wyboru. ONI nie dają nam wyboru. Ale jestem inny. Cały czas jeszcze jestem inny. Więc ilu nas jest, tych, którzy nie godziliby się na to, gdyby mieli wybór? Warszawa, 1 lipca 1942 roku Lata szkoleń i praktyki. Abwehra. Moja Abwehra! Wyszkolili mnie po to, żebym teraz mógł działać przeciw nim. Ironia losu. Ironia wojny. Udało mi się wreszcie skompletować wszystkie potrzebne pieczęcie Gestapo, SS i administracji. Wszystkie się przydadzą. Mam specjalny papier i koperty z Gestapo i SS. Wszystko. Po kilku tygodniach prób potrafię bezbłędnie podrabiać podpisy gubernatora Fischera, Franka Ottona Bauera, a nawet samego gubernatora Generalnego Gubernatorstwa Hansa Franka. Mogę stworzyć dowolny dokument. Tym, czego nauczyłem się w Abwehrze, jest umiejętność przetrwania w każdej sytuacji. Jak kameleon. Potrafię się dostosować do otoczenia. Teraz mogę rozwinąć skrzydła i pójść na całość. Warszawa, 22 września 1942 roku Wlekliśmy się dosyć długo. Najpierw musiałem się upewnić, że nikt za nami nie poszedł. Trochę błądziłem. Celowo. Wiedziałem, gdzie jesteśmy, z łatwością odnalazłem znaki. Kiedy miałem pewność, że jesteśmy na miejscu, kazałem im się zatrzymać. Serce waliło mi jak młot. Zawsze w takich sytuacjach byłem spięty. Ryzyko jest ogromne. Nie boję się śmierci. Ale jakiś cholerny przypadek może zniweczyć cały plan i wtedy wszyscy bylibyśmy martwi. — Odwróćcie się — szepnąłem. Kiedy stanęli twarzą do mnie, nie mogłem wydobyć słowa. Ze wzruszenia, z nerwów, a może z żalu, że nasze losy splotły się w tak dziwny i przerażający sposób.

— Kto z was mówi po niemiecku? — zapytałem w końcu ściszonym głosem. Jeden z nich podniósł rękę. Mógł mieć koło czterdziestki. Albo młodszy, ale w tym stanie wyglądał na starszego. Był wysoki i chudy, ale widać, że mocny. Widocznie pracował fizyczne i organizm jakoś się przystosował. Miał pewne ruchy i odważnie patrzył mi w oczy. — Chcę was uratować — zacząłem powoli. — Rozumiecie? Wyciągnąłem was z getta, żeby wam pomóc. Staram się pomagać, tyle ile mogę. Ale mogę niewiele. Schowałem broń do kabury.— Rozumiesz? Kiwnął głową. Przetłumaczył pozostałym dwóm moje słowa, chociaż wyczułem, że od razu je zrozumieli. — Musimy działać szybko, żeby tamci się nie zorientowali. Tam — wskazałem ręką na stertę liści — jest ukryty szpadel. Gdy zniknę, policzcie do stu, a potem weźcie go i kopcie. Pół metra pod ziemią jest skrzynia, w której znajdziecie nowe ubrania i jedzenie. Chleb, masło, jaja na twardo, czekoladę. Spokojnie… świeże, zakopałem to wczoraj. Rozumiecie? Wszyscy trzej kiwnęli głowami. — Macie tam też pistolet, tak na wszelki wypadek. No i… — popatrzyłem przez chwilę każdemu z nich w oczy — musicie jakoś przeżyć. Nie mam więcej możliwości, mogę tylko wyciągnąć kogoś z getta. Tylko tyle… Widziałem w ich oczach strach. Nie wierzyli mi. Myśleli pewnie, że to jakaś kolejna forma niemieckiej tortury. — Nieprzypadkowo przywiozłem was tutaj. Kilkanaście kilometrów stąd prawdopodobnie działają polskie oddziały. Musicie iść na południowy wschód. I jest szansa, że ich znajdziecie. Trzymajcie się z dala od drogi. Jeden chciał coś powiedzieć, ale uciszyłem go ruchem ręki. — Nie pytajcie o nic. Nic nie mówcie. Nie mogę uratować waszych rodzin. Nic więcej nie mogę zrobić. Obyśmy się nigdy nie spotkali. Skinął głową. — No i… przepraszam, że was tak sponiewierałem przy żołnierzach. Wszystko musi wyglądać wiarygodnie. — Dziękuję — powiedział niepewnie ten czterdziestolatek. — Musimy teraz upozorować waszą śmierć. Przepraszam, to konieczne. Połóżcie się tu, pod drzewem, twarzą do ziemi. Zrobię wam zdjęcia, a potem strzelę trzy razy. Patrzyli zdziwieni, ale zrozumieli. — No to kładźcie się. I niech Bóg ma was w swojej opiece. Czy ten, w kogo wy tam wierzycie… Sfotografowałem ich, strzeliłem w powietrze trzy razy i z duszą na ramieniu poszedłem w stronę samochodu.

Warszawa, 28 września 1942 roku Wielka impreza na torze jeździeckim w Seegarten. To przepiękny królewski park, do którego Polacy nie mają wstępu. Zorganizowałem tu dla Fischera wielkie zawody jeździeckie. To już drugie zawody w tym miejscu, poprzednie odbyły się ponad rok temu, po powołaniu mojego Wydziału ds. Sportu dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa. Praca lekka. Moim zadaniem jest wymyślanie, a potem koordynacja, rozdzielanie zadań i nadzór nad realizacją wszystkiego przez odpowiednie komórki. Ja wymyślam — oni robią. Albo wymyśla Fischer, zleca mi — oni robią. Dzięki mnie wszystko ma działać jak w zegarku. I działa. Cóż… tylko od miesięcy lawiruję pomiędzy gubernatorem Fischerem, doktorem Niffką, pełnomocnikiem do spraw sportu w Generalnym Gubernatorstwie, Hosenfeldem, szefem wydziału do spraw sportu komendantury czy prezesami klubów. Wydawać by się mogło, że moje stanowisko to tylko niepotrzebny rozrost biurokracji. I tak właśnie jest. Ten wydział to dziecko Standartenführera Franka Ottona Bauera, mojego bezpośredniego przełożonego. A właściwie to ich wspólne dziecko z gubernatorem Hansem Frankiem. Chodzi o sport? Bynajmniej! Chodzi o zbieranie informacji i prowokacje. Zadaniem moim i mojego zespołu jest inwigilacja i wyłapywanie szpiegów, zdrajców, defetystów, komunistów i osób współpracujących z polskimi ugrupowaniami bandyckimi. Bauer prowadzi moimi rękami swoją krucjatę. Nieoficjalnie nazywa siebie „myśliwym zdrajców Trzeciej Rzeszy”. Jego cel jest wspaniały, choć jeszcze odległy. Bauer widzi się u boku Führera po wygranej wojnie. Robię wszystko, żeby ten wydział pozostał bezproduktywnym tworem chorej biurokracji i niczym więcej. Warszawa, 28 lutego 1943 roku Zrobiłem coś, nawet nie wiem, jak to nazwać… strasznego? Wymierzyłem sprawiedliwość w diabelski sposób. Wiem, że zgrzeszyłem, bo sam postawiłem się w roli tego, który ocenia i wyznacza pokutę. Wiem, że nie mam do tego prawa. Ale chciałem postawić się ponad innymi i wymierzyć sprawiedliwość. „Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni. / Albowiem jakim sądem sądzicie, takim was osądzą, i jaką miarą mierzycie, taką i wam odmierzą. / A czemu widzisz źdźbło w oku brata swego, a belki w oku swoim nie dostrzegasz? / Albo jak powiesz bratu swemu: Pozwól, że wyjmę źdźbło z oka twego, a oto belka jest w oku twoim? / Obłudniku, wyjmij najpierw belkę z oka swego, a wtedy przejrzysz, aby wyjąć źdźbło z oka brata swego” 2. Myślę, że my, Niemcy, będziemy sądzeni na Sądzie Ostatecznym grupowo. Tak jak zadajemy dziś śmierć Żydom i Polakom. Masowe egzekucje na ulicach, piece krematoryjne. Na Sądzie Ostatecznym nie będzie Ansgara Reuscha, tylko cały Wehrmacht. Gdybym był Bogiem, tak bym to zorganizował. Co innego w sądach po wojnie. Bo że będą nas stawiać przed różnymi sądami, tego jestem pewien. Może nawet ten wpis będzie świadczył przeciwko mnie. No i dobrze. Nie dbam o to.

Ale po wojnie będą nas rozliczać po kolei, indywidualnie. Pewnie będziemy mieć adwokatów. Wyrok śmierci dla Hitlera, wyrok śmierci dla Himmlera, wyrok śmierci dla Goebbelsa. A dla Göringa i takiego Leista może tylko dożywocie? Ale całe rzesze esesmanów i gestapowców unikną sądu za życia. Wiem to. Tysiące członków NSDAP i dziesiątki tysięcy tych, którzy wynieśli Hitlera do władzy, będą spać spokojnie. Jestem tego pewien. Żołnierze z plutonów egzekucyjnych wrócą do domów i zaczną nowe życie. Nie da się wymordować połowy narodu niemieckiego, nawet jeśli na to zasłużył. Tak powiedzą. A ja mam inny kodeks. W tej wojnie, trwającej już tyle lat, wszystko się pomieszało. Kat jest sędzią, sędzia jest oprawcą, niewinny staje się oskarżonym, a winny i tak jest każdy. Zdecydowałem się sam wymierzyć sprawiedliwość, bo wiem, że ta nigdy by ich nie dosięgła. Właśnie doprowadziłem do zamordowania dwudziestu Polaków. A wcześniej kilku poległo podczas akcji. Znaczną rolę w tej akcji odegrał Lothar Dobiecky, którego też za jakiś czas spotka zasłużona kara z moich rąk. Ale jeszcze nie teraz. Dobiecky to volksdeutsch, zwykła szmata, a zarazem nasz szpicel, piesek Trzeciej Rzeszy. A przy okazji drobny handlarz i szmalcownik. Szantażuje dziesiątki Żydów i zarabia na tym niezłe pieniądze. Doniósł mi kiedyś, że w Warszawie działają różne szajki szmalcowników, niektóre bardzo liczne i wpływowe, mające nawet kontakty z Gestapo. Kazałem mu namierzyć jedną z takich grup. Wybrał grupę Grubego Franka. Dlaczego? Być może mocno zaleźli mu za skórę, a może był im winny pieniądze albo jakąś przysługę? Nieważne. Ważne, że w trzy miesiące bardzo dobrze ich rozpracował. Znaliśmy miejsca ich spotkań, sposoby działania, metody komunikowania się. Nie będę opisywał ze szczegółami, jak wybierali Żydów do szantażu i co z nimi robili. Napiszę tylko, że mieli swoje wtyczki w getcie i namierzali tych bogatszych. Porywali kobiety i dzieci, większość z nich, mimo zapłaconego okupu, nigdy nie wróciła do rodzin. Często szantażowali też Polaków ukrywających Żydów poza murami getta. Interes kwitł w najlepsze. Z moich obliczeń wynika, że mają na sumieniu śmierć ponad dwustu osób i wydanie w ręce Gestapo około setki Żydów i Polaków. Raz na trzy, cztery tygodnie odbywały się spotkania szefostwa. Kilkunastu ważniejszych bandytów uczciwie dzieliło się łupami w bezpiecznym miejscu. Tej nocy spotkali się w stojącej na uboczu starej fabryce. Zaplanowaliśmy zasadzkę. Załatwiliśmy całą ich obstawę, czyli ośmiu ludzi, a szefostwo, czyli dwudziestu, zgarnęliśmy na Szucha. Oficjalnie rozbiliśmy jedną z ważniejszych grup polskiego podziemia, tej ich Armii Krajowej. Czterech zmarło podczas tortur, reszta została dziś rozstrzelana. I tyle. Według mnie tym ludziom należała się śmierć. Nie mnie ich osądzać? Zgadza się, nie mnie… I wiem, że na ich miejsce pojawią się kolejni. Zawsze tak jest. Chwasty się wyrywa, a one znów rosną, wyrywa się, kolejne pojawiają się w miejsce tamtych. Ale gdyby nikt nie wyrywał chwastów, to czyż nie zarosłyby one wszystkiego wokół?

Warszawa, 20 grudnia 1943 roku Słyszałem, że polska armia podziemna zaczęła rozstrzeliwać szmalcowników. Wyprzedziłem ich działania o kilka miesięcy. Cóż… Przynajmniej oszczędzili na amunicji. Warszawa, 9 grudnia 1943 roku To, co się dzieje na ulicach Warszawy, można nazwać istnym piekłem. Zaczęło się trzynastego października. Wyłapywano na ulicach setki ludzi. A potem każdego dnia to samo. Armagedon. Zasady wprowadzone przez Franka Ottona Bauera to bestialstwo. Ale przecież odkąd tu weszliśmy w 1939 roku, robimy wciąż to samo. Codziennie udowadniamy Polakom i Żydom, że nie jesteśmy ludźmi. Wypruć flaki tego narodu to nasz cel od początku tej chorej wojny, wznieconej przez chorego człowieka. Teraz już wszyscy przyłączyli się do tego szalonego tańca straceńców. Gestapo, policja, Waffen SS, Wehrmacht, Luftwaffe, a nawet Hitlerjugend. Wszyscy polują na Polaków. Każdy chce przywieźć do domu trofeum. Strzelają bez ostrzeżenia. Po jakimś czasie na murach zaczęły się pojawiać różowe plakaty. Obwieszczenia z listami zamordowanych. Frank Otto Bauer nie miał nawet odwagi się pod nimi podpisać. Widniało tam tylko „Dowódca SS i Policji na dystrykt warszawski”. Cóż ten biedny naród musi wycierpieć. Ile jeszcze wytrzymają? Prędzej czy później rzucą się nam do gardeł, a wtedy nie będzie litości. I ja na nią nie zasługuję. Cóż sam mogę zrobić? Niewiele, prawie nic. Ale lepiej robić niewiele niż nic. Sfałszowałem dwa pisma, pod którymi złożyłem perfekcyjny podpis Standartenführera Franka Ottona Bauera. Wiedziałem, że ci, którzy podczas łapanek trafią w ręce Niemców, nie wyjdą z tego żywi. Jedno pismo, które zawsze mam przy sobie, dotyczy kobiet, drugie — mężczyzn. Jeżdżę samochodem po Warszawie i szukam miejsc, w których organizują te swoje łapanki. To, co próbuję robić, wygląda mniej więcej tak jak dziś. Dochodziła czternasta. Jechałem Feldherrnallee 3. Esesmani zatrzymywali tramwaje i wywlekali z nich ludzi. Potem pakowali ich na ciężarówki jak bydło i wywozili. Zaparkowałem samochód jakieś pięćdziesiąt metrów od jednej z ciężarówek i wysiadłem. Esesman, do którego szedłem, zaczął coś krzyczeć i kazał mi odjechać, ale kiedy się zbliżyłem, spojrzał na dystynkcje i zasalutował. — Panie majorze, uprzejmie proszę… — Kto dowodzi tą akcją, Herr Scharführer? — zapytałem. — Obersturmführer Snassell. Ale, za pozwoleniem… — Gdzie jest Herr Obersturmführer? — byłem ostry, nie dawałem mu dojść do słowa. — Mówić szybko, nie mam czasu!

— No… proszę pójść tam i zapytać. Machnąłem ręką, minąłem go i poszedłem dalej. Pierwsza przeszkoda pokonana. Nie potrafię opisać tego, co się działo. Po prostu nie potrafię… Płacz dzieci, skomlenie kobiet, przerażone twarze mężczyzn. Esesmani okładali ich kolbami i darli się jak na psy. Podszedłem do następnego i krzyknąłem, że muszę pilnie rozmawiać z Obersturmführerem Snassellem. Młodziutki esesman pobiegł dokądś, a ja patrzyłem na tłum bezbronnych i skazanych na śmierć. Wyrok na tych, a nie innych Polaków zarządził przypadek. Może pech. W głowie szumiało mi tylko jedno pytanie: „Kobiety czy mężczyźni?”. Kobiety czy mężczyźni? Kobiety czy mężczyźni? Kobiety czy mężczyźni? Po chwili z chaosu wyłonił się niski brunet w czarnym mundurze z wąsikiem à la Hitler. — Heil Hitler! — przywitałem go. — Heil Hitler! — odparł i zmierzył mnie uważnym spojrzeniem. — Pan wybaczy, majorze, ale mamy tu mnóstwo pracy… Już wiedziałem. Dziękuję ci, Abwehro, za twoje opiekuńcze skrzydła, którymi otoczyłaś mnie lata temu. Za lekcję życia, która teraz przyda się trzem młodym Polkom. Snassell wpatrywał się we mnie wyczekująco. Rozszyfrowałem go od razu. Znam ten typ. Spocone ręce i zimne, podkrążone oczy ukazujące wytrawnemu obserwatorowi zakompleksione wnętrze. Psychopata, a może nawet zboczeniec, spuszczony z łańcucha przez wojenną machinę Hitlera. Chla na umór z kumplami, chwaląc się swoimi miłosnymi podbojami, a w rzeczywistości sypia tylko z tanimi kurwami, którym i tak nie płaci. Nadczłowiek nie będzie przecież płacił podludziom za to, że sprawia im honor obcowania z nim. Być może te, które próbują się stawiać, morduje albo katuje do nieprzytomności. Wyjąłem z lewej kieszeni munduru pismo sygnowane przez Standartenführera Franka Ottona Bauera, opatrzone wszelkimi pieczęciami niezbędnymi do nadania mu należytej powagi i budzącymi respekt wśród większości tępych oficerów Gestapo i SS. — Chciałbym z panem pomówić chwilę na osobności, Obersturmführer Snassell. Działam z rozkazu gubernatora, za wiedzą i pozwoleniem Standartenführera Bauera. — Spojrzałem na stojącego kilka metrów dalej żołnierza. — To poufne. Odeszliśmy kilkanaście kroków dalej i stanęliśmy w bramie budynku. Wiedziałem, ile ryzykuję. Serce waliło jak młot. Starałem się zachowywać pewnie i spokojnie, co zawsze wychodzi mi bardzo dobrze. Lata szkoleń i praktyki. — Proszę. — Podałem mu pismo. — Sprawa jest bardzo dyskretna, Herr Snassell. I mogę pana zapewnić, że zostanie tylko między nami. Widzę, że komuś takiemu jak pan mogę zaufać. — Nie bardzo rozumiem, Herr… — Gubernator Frank zlecił mi zorganizowanie wieczornego spotkania w niewielkim męskim gronie. Pan rozumie, o co chodzi? — Zbliżyłem swoją twarz do jego twarzy, spojrzałem głęboko

w oczy i zacząłem szeptać. — Ale zostanie między nami to, co teraz powiem, tak? — No… tak. — Gubernator lubi… jeśli chodzi o te sprawy… yyy…. — Udałem lekkie zakłopotanie. — No, nie gustuje w profesjonalistkach. Rozumie pan? Nie mogę pójść do burdelu i wyciągnąć stamtąd trzech dziewczyn, bo mnie gubernator zamorduje. Rozumie pan? No przecież nie będę teraz latał po ulicach i łapał dziewczyn do samochodu. Sprawa jest delikatna, a skoro pan i tak złapał sobie… No, bądź pan człowiekiem! Pomóż pan jak Niemiec Niemcowi. Trzy dziewczyny. Widzi pan pismo. Standartenführer doskonale wie, o co chodzi. — I dodałem szeptem: — Nieoficjalnie. Tępak zaczynał rozumieć, ale jeszcze był w szoku. Niemiec zawsze drży, kiedy widzi pieczęcie i podpis najwyższego szefa. Teraz trzeba go docisnąć i zadać ostateczny cios. Lewy podbródkowy i poleci na deski. — Pan mi pomoże, ja pomogę panu. — Wyjąłem z kieszeni niewielką kopertę, wsadziłem mu do ręki i mrugnąłem okiem. — Mam tu dla pana bilecik na przyszłotygodniową rewię w kasynie. Wie pan, kto tam chodzi? No! A jeśli po występie pokaże pan ten bilecik pani Grecie… taka wysoka blondynka, od razu pan ją pozna… to ma pan gwarantowane dwie godziny dobrej zabawy. Na mój koszt. — Uśmiechnąłem się do niego. — My, Niemcy, musimy sobie pomagać. To jak? Tylko trzy dziewczyny. — No… w zasadzie to nie mogę… Wyjąłem mu z ręki bilecik i schowałem do kieszeni. — Jasne. Nie było rozmowy. Poszukam gdzie indziej. Heil! Odwróciłem się na pięcie i zrobiłem krok w kierunku zaparkowanego samochodu. „Uda się. Na pewno się uda. Nie odpuści tej Grety. Nawet jeżeli nie wie, kto to jest”. — Zaraz, czekaj pan. Po co tak nerwowo? — Ja nie mam czasu, Herr Snassell — rzuciłem ostro. — Decyzja! — Dobra, dawaj pan ten bilecik. — Tylko ja je sam wybiorę. Znam gust gubernatora. Jak coś jest niewiarygodne, to łatwiej działa. Wyciągnięcie trzech facetów do pracy w willi Franka Ottona albo Fischera by nie przeszło. Zadziałałem mu na wyobraźnię. Teraz musiałem działać szybko, żeby nie nabrał podejrzeń. Jedną wybrałem od razu. Stała obok tramwaju, dopiero co ją wywlekli. Drugą wyciągnąłem z ciężarówki. Za trzecią musiałem się chwilę rozglądać. W końcu ją zobaczyłem. Pakowała się na budę. Czerwona na twarzy, trochę otyła, sapała z wysiłku i zdenerwowania. Mrugnąłem porozumiewawczo do Snassella i wskazałem na trzecią dziewczynę. Kiedy prowadziłem je do samochodu, towarzyszył mi jeden esesman. Wszystkie trzy wcisnęły się do tyłu i ruszyłem. Po kilku minutach odezwałem się do nich po polsku.

— Czy która mówić po niemiecki? Cisza. Czułem, że dziewczyny miały nerwy napięte jak postronki. Nie wiedziały, co je czeka. — Jak się nazywacie? — zapytałem po niemiecku. — Proszę mówić! Nie pojedziecie do więzienia. Cisza. Jedna, ta trzecia, zaczęła płakać. — Jestem Ansgar Reusch, oficer Wehrmachtu. A wy? Przedstawcie się, proszę. Nic wam nie grozi. Jechaliśmy dalej. Płacz. I nic więcej. Ocierała łzy i pociągała nosem. Pojechałem na Czerniaków, w okolice farmy Zatwarnickiego. Zatrzymałem się w jakimś ustronnym miejscu i odwróciłem do nich. Trzecia przestała płakać. — Jak masz na imię? — zapytałem pierwszą. — Anna. — Mówisz po niemiecku, Anna? — Tak. — Znasz te dziewczyny obok? — Widzę je pierwszy raz. Anna wydała mi się najładniejsza z nich trzech. Miała brązowe włosy do ramion, zielone oczy i jasną skórę. Patrzyłem na jej pełne usta, które w innej sytuacji byłyby niezwykle pociągające. Policzki miała zaróżowione od mrozu albo ze zdenerwowania. Pokiwałem głową ze zrozumieniem. Rozsądnie. Po co ma mi mówić cokolwiek, nawet jeśli się znają. Z paczki przygotowanej wcześniej wyjąłem trzy małe pakunki i je im podałem. — Jesteście wolne. A tu macie trochę rzeczy, które mogą się przydać. Chleb, szynka, czekolada, cukier, mąka. Niewiele tego, ale zawsze coś. Anna przetłumaczyła dwóm pozostałym moje słowa. Patrzyły na mnie z nieufnością i niedowierzaniem. Byłem spięty. Nie wiedziałem, jak się zachować. W takich sytuacjach nigdy nie wiem. — Cieszę się, że udało mi się was z tego wyciągnąć. — Popatrzyłem drugiej w oczy. — Co ja więcej mogę…? Trzy osoby… Co ja mogę? — Dziękuję — powiedziała Anna, jakby wreszcie zrozumiała, co się dzieje. — Jestem Ansgar Reusch, a wy? — zapytałem jeszcze raz. — Anna Morawska. — Magda Boreyko. — Zofia Łaski. — No! Spadajcie już. Teraz musicie poradzić sobie same. Dacie radę?

Anna kiwnęła głową. Wysiadłem z samochodu i je wypuściłem. — Dziękuję panu — szepnęła druga. — Powodzenia, dziewczyny. Kiedy usiadłem ponownie za kierownicą, zdjąłem rękawiczki i popatrzyłem na swoje dłonie. Trzęsły się jak galareta. — Zróbcie coś fajnego z życiem, które wam dałem. Przede wszystkim nie dajcie się zabić! — powiedziałem do siebie i ruszyłem w drogę do biura. Warszawa, 1 stycznia 1944 roku Wczoraj był szalony dzień. W całym mieście łapanki. Udało mi się wyciągnąć z nich osiem osób. Osiem! Z dziesiątek czy nawet setek aresztowanych Polaków. Najciężej było na rogu Marschallstrasse 4 i König Strasse 5. Z trudem oddali mi dwie młode dziewczyny. Dwóch oficerów SS, niezłe cwaniaki. Na pismo patrzyli bardzo podejrzliwie. Jednemu dałem złote pióro, drugiemu złotą papierośnicę. A do tego bilety na koncert Marty Heise, która ma w styczniu przyjechać do Warszawy i występować dla samej góry. Ryzykuję wpadkę, ale inaczej się nie da. Polki miały po dwadzieścia kilka lat. Hanka Zając i Irena Pieniążek. Przerażone, załamane, zziębnięte. Wywiozłem je dużo dalej i puściłem. Nie chciały uwierzyć, że Niemiec puszcza je wolno. Myślały, że strzelę im w plecy. Zostawiłem je w jakiejś bramie i odjechałem. Potem na Litzmannstadtstrasse 6 udało mi się wyrwać dwóch młodych chłopaków. Widziałem w ich oczach, że gotowi byli na śmierć. Kiedy dałem im paczuszki, w których były chleb, masło, czekolada i ciepłe skarpety, patrzyli na mnie jak na wariata. Witek Nowak i Jan Kazanowski. Warszawa, 14 lipca 1944 roku Dzisiejsza historia w szpitalu kosztowała mnie masę nerwów. Wpadłem w panikę, był taki moment, że się pogubiłem. Na szczęście pojawił się ten lekarz. Jak on się nazywał? Strehl. Miałem przesłuchać więźnia, a następnie zlikwidować go na oczach tego idioty Pappkego. Nie wiem, co to za gra ze strony szefa… Więzień był nieprzytomny. W ostatniej chwili udało mi się zaaranżować to tak, że na kilkanaście sekund zostałem z więźniem sam na sam. Strzeliłem w poduszkę i wypadłem z sali. Udało się. Cudem, ale się udało. Mam nadzieję, że lekarz nie jest konfidentem Gestapo, bo będzie po mnie. Za dużo ostatnio ryzykuję. Ale jest już blisko końca, więc nie ma chyba innego wyjścia. Kiedy Janek skończy ł czy tać, dopalała się trzecia świeca i zaczy nało świtać. Kierowany insty nktem podszedł do komody i zaczął ją przeszukiwać. Po chwili wy ciągnął szarą teczkę. Przejrzał znajdujące się w niej papiery. By ło to kilkanaście listów Ansgara do żony. Przeczy tał

jeden z nich, przedstawiający opis przesłuchania młodej dziewczy ny i jej matki na Szucha. List kończy ł się wy znaniem Reuscha: My Niemcy wiemy, co jest dobre dla świata. Każdemu zdarzają się chwile słabości, ale potem przychodzi otrzeźwienie. Walczymy o wielką sprawę. O Tysiącletnią Rzeszę, narodowosocjalistyczną i czystą rasowo. Wyrzuty sumienia? Może i będą, ale my, Niemcy, nauczymy się jakoś z tym żyć. Przepraszam, Kochana Otti, te ostatnie zdania były przerażająco ironiczne i niepotrzebne, ale… nie mogłem się powstrzymać. Tak naprawdę czuję się jak złapany w pułapkę. Nie wiem, jak się zachowywać. Nie wiem, co robić. Nie wiem jeszcze, co powinienem, co mogę zrobić, żeby wyrwać się z tego piekła. Ale stąd się nie da uciec. Bauer to szaleniec opętany żądzą zadawania cierpienia. Pracując na Strasse der Polizei, miałem wrażenie, że każdy stawia sobie za cel wykończenie jak największej liczby Polaków i Żydów. Śmierć ma dziś inną cenę, ludzkie życie jest walutą zżartą przez inflację do cna. I świat zawdzięcza to Niemcom. Podobnie jak Gutenberga, Bacha, Beethovena, Einsteina i Roentgena. Potrafimy zapisać się w historii ludzkości. Dziś zabijamy dziesiątki, ale zaraz to będzie za mało. Będą setki trupów, za miesiąc nikogo nie zadowoli pięćdziesięciu Żydów czy Polaków. Potem tysiące, setki tysięcy, może miliony… Nie wyczyściłem butów, które miałem tamtego dnia na nogach. Stoją po dziś dzień w szafie. Nie nosiłem ich już więcej. Stoją umazane krwią tej Polki, żeby przypominać mi to, co zrobiłem. I to, co robimy ze światem. A co robimy? Mordujemy na potęgę z nieludzką rozkoszą. Stworzyliśmy zbrodniczą machinę, którą nabiera tempa. Jestem tylko trybikiem, ja tylko płynę z prądem… Boże, pomóż mi, bo naprawdę nie wiem, co robić. Kochana Otti, pomóż mi! Błagam! Janek wziął świecę i podszedł do szafy w sy pialni, w której przesiedział półtorej godziny. Otworzy ł drzwi i schy lił się, zbliżając ogień do jej dna. Czarne oficerki poły skiwały w blasku płomienia. Kiedy wrócił do stołu, wy doby ł z teczki kolejny list. Ostatni, jaki zdąży ł tej nocy przeczy tać. Warszawa, 30 maja 1943 roku Meine Liebe Otti, Meine Liebe Frau, przepraszam, że ponad miesiąc nie pisałem. Dostałem od Franka Ottona Bauera nowe, odpowiedzialne zadanie. Na blisko pięć tygodni zostałem wyłączony z bieżących spraw, żeby dołączyć do oddziałów działających na terenie getta. Tak… wiem, że pewnie nie będziesz mogła uwierzyć w to, co zaraz przeczytasz. Twój mąż wymordował dziesiątki ludzi w warszawskim getcie. Boże, wybacz! Nie mogłem nic zrobić! Nic! Grossaktion in Warschau 7 miała pójść gładko, ale tak się nie stało. Żydzi chwycili za broń i się

zaczęło. Po tym, jak ten nieudacznik Ferdinand von Sammern-Frankenegg się skompromitował, szybko zastąpiono go zaślepionym nazistowską ideologią i chorym z nienawiści do Żydów Jürgenem Stroopem. Mam nadzieję, że ten skurwysyn zdechnie kiedyś na stryczku. Nie wiem, jakim cudem Frank Otto wpadł na pomysł włączenia mnie w ten armagedon. I to jego idiotyczne stwierdzenie: „Nabierze pan trochę doświadczenia bojowego. Przyda się panu, żeby pan nie skapcaniał przy tej papierkowej robocie”. Kretyn! Kazał mi jeszcze mieć „oczy szeroko otwarte i nastawione uszy”. Nie znosi Stroopa, kiedyś tam ich drogi się przecięły i Bauer nie ukrywał swojej antypatii do SS-Gruppenführera. Miał nadzieję, że dzięki mojemu wnikliwemu umysłowi i umiejętnościom obserwacji znajdę „coś na tego bufona”. Coś, czyli co? Jakieś działania kompromitujące akcję Stroopa? Błędy? Niedociągnięcia? Oczywiście Bauer nie przejmował się tym, że wpakował mnie w sam środek regularnej wojny. Mnie, oficera bez żadnego frontowego doświadczenia… Dwudziestego drugiego kwietnia powierzono mi kierowanie oddziałem przeszukiwawczym, w którym było sporo młodych Austriaków. Och, jak oni się chcieli wykazać… Dwudziestego trzeciego getto podzielono na dwadzieścia cztery odcinki, a do każdego z nich wysłano jeden oddział szturmowy. Mój, jak zresztą każdy inny, miał za zadanie likwidację oporu i wyłapywanie cywilów ukrywających się w domach czy piwnicach oraz likwidację bunkrów i kryjówek. Przez trzy tygodnie, dzień po dniu, penetrowałem z moim oddziałem getto. Podpalaliśmy domy, wysadzaliśmy w powietrze kamienice i otwory kanałowe, burzyliśmy bunkry, mordowaliśmy na miejscu mężczyzn, kobiety i dzieci. Większość złapanych Żydów odsyłaliśmy, ale każdy z oddziałów na pewno ma na koncie po kilkuset zlikwidowanych bojowników i cywilów. Zlikwidowanych… ładne słowo. Zdecydowanie lepiej brzmi niż zamordowanych, zarżniętych, spalonych, ukatrupionych, wysadzonych w powietrze czy zaszlachtowanych, prawda? Po kilku dniach getto zamieniło się w morze ognia. Dym zasnuwał niebo w ciągu dnia, nocą nad miastem unosiła się krwawa łuna. A pod nią tysiące trupów. Piękny widok, możemy być dumni. Mimo że szesnastego maja ogłoszono stłumienie powstania, wysadzając symbolicznie warszawską synagogę przy ulicy Tłomackie, to do dzisiaj tropiliśmy w gruzach niedobitków. Wczoraj zastrzeliliśmy ośmiu, dzisiaj trzech. Jutro mam wreszcie wrócić do swoich poprzednich obowiązków. Nie jestem w stanie pozbierać się po tej rzeźni. Wiele razy miałem wrażenie, że już stamtąd nie wyjdę. Pięciu ludzi z mojego oddziału przypłaciło to życiem. Trzech zginęło na miejscu, dwóch zmarło od poniesionych ran w szpitalu po kilku dniach. Byłem jak w transie. Kule nie raz latały mi nad głową, kilka razy byłem bliski paniki. Tylko jakiś zwierzęcy instynkt przetrwania pomógł mi to wszystko przejść. I łut szczęścia. Raz pocisk roztrzaskał się na ścianie kilka centymetrów nad moją głową. I raz zabłądziłem w jakichś ruinach. Zanim się zorientowałem, że za bardzo się oddaliłem od naszych linii, nie wiadomo skąd wyskoczył żydowski bojownik z pistoletem w ręku. Wycelował we

mnie i strzelił. A raczej próbował strzelić, bo jego broń nie wypaliła. Bez mrugnięcia wpakowałem mu dwie kule w pierś. Jakby tego było mało, trafiliśmy na grupę dwunastu kobiet z piątką dzieci. Chciałem ich wszystkich odesłać na zewnątrz, ale szybko się okazało, że kilka z nich jest rannych, a kilka ciężko chorych. Rozstrzelaliśmy wszystkich, łącznie z dzieciakami. Co za różnica, czy zginą od razu, czy potem w Auschwitz?

1. Siedlungsstrasse — dziś ul. Czerniakowska. [wróć] 2. Nie sądźcie, aby ście nie by li sądzeni… — fragment Biblii Warszawskiej; Ewangelia św. Mateusza 7,1. [wróć] 3. Feldherrnallee — dziś ul. Puławska. [wróć] 4. Marschallstrasse — dziś ul. Marszałkowska. [wróć] 5. König Strasse — dziś ul. Królewska. [wróć] 6. Litzmannstadtstrasse — dziś ul. Wolska. [wróć] 7. Grossaktion in Warschau (niem.) — akcja likwidacji getta warszawskiego. [wróć]

Część druga

Rozgrywka

50 SS-Standartenführer Heinrich Kuetzel siedział rozparty w swoim fotelu. Świdrujące oczy, perfekcy jnie zaczesane do ty łu włosy i orli nos nadawały mu groźnego wy glądu. Dwa kroki od niego, po lewej stronie stało na postumencie popiersie Adolfa Hitlera. Ansgar Reusch zaczął się zastanawiać, ile razy Kuetzel wpadł na nie, wstając raptownie z fotela. Kuetzel uśmiechnął się półgębkiem, nachy lił do przodu i położy ł dłonie na biurku. Po chwili zaczął bębnić palcami w blat, na który m panował wzorowy porządek. Ordnung muss sein. Siedzący po drugiej stronie biurka Reusch starał się wy glądać na podpitego bawidamka. Nie uśmiechało mu się aresztowanie pod zarzutem udziału w zamachu na ży cie Hitlera. — Czy śmierć Bauera to by ła część waszego planu? — zapy tał spokojny m głosem Kuetzel. — Po kolei eliminować wy sokich oficerów Abwehry, którzy nie chcieli uczestniczy ć w intry dze? — Nie wiem, o czy m pan mówi, Herr Standartenführer. — To Abwehra stoi za cały m ty m spiskiem. Pan mi się od początku nie podobał, Reusch. Jestem pewien, że jest pan z nimi w zmowie. — Z kim, do cholery ? O kim pan mówi? Nie wiedziałem nic o żadny m zamachu. Czy może mi pan wreszcie powiedzieć, co się stało i czy Führer jest bezpieczny ? Kuetzel zignorował py tanie Reuscha. Po chwili milczenia odezwał się obojętny m głosem: — Kazałem pogrzebać trochę w różny ch dokumentach. I mój policy jny nos mnie nie zawiódł. Art Rosentrop zdąży ł przed śmiercią wszy stko dobrze posprawdzać. Na dwa ty godnie przed zabójstwem Bauera pobrał pan z magazy nu kanister benzy ny, prawda? — No… nie pamiętam dokładnie… by ć może. I co z tego? — Dy skretnie sprawdziliśmy pana samochód, Herr Reusch. By ły tam ślady benzy ny pochodzące z jakiegoś kanistra. Gdzie ten kanister? — Powinien by ć w który mś z naszy ch garaży. — Czy żby ? — Kuetzel się uśmiechnął. — Ustaliliśmy, że willa Bauera została podpalona przy uży ciu benzy ny. Około pierwszej w nocy wy szedł pan z burdelu baronowej i odjechał w nieznany m kierunku. Tej samej nocy mercedes W136 widziany by ł na ulicach Otwocka. Nie udało się ustalić numerów, ale wiem, że około wpół do drugiej samochód jechał w kierunku willi Bauera. Godzinę później ten sam samochód opuścił Otwock. Chwilę później wy buchł pożar, w który m spłonęły zwłoki Standartenführera i jego rodziny. Wraz z dziesiątkami dokumentów. I co pan na to, Herr Reusch? — To ty lko domy sły, Herr Standartenführer. — Reusch wzruszy ł ramionami. — Nic pan na mnie nie ma. Jakiś kanister w bagażniku to przecież żaden dowód.

— By ć może. Ale w powiązaniu ze spiskiem ta hipoteza staje się bardziej wiary godna. To Wehrmacht i dawna Abwehra chciały przejąć władzę i zamordować Führera! Prawda? — Nie wiem, o czy m pan mówi, Herr Standartenführer. — Co pan wiedział o zamachu? Reusch uśmiechnął się niepewnie i zaczął poprawiać sobie włosy. — Zorganizowałem sobie sy mpaty czny wieczór w towarzy stwie pewnej młodej damy — odparł. — Wy piłem półtorej butelki wina. Czy uważa pan, że gdy by m uczestniczy ł w spisku, zachowy wałby m się podobnie? Przecież jeżeli po śmierci Führera Wehrmacht miał przeprowadzić jakiś przewrót, to chy ba jako wy soki oficer by łej Abwehry, a obecnie Amt Mil, miałby m po ty m puczu jakąś rolę do odegrania. Czy ż nie? Kuetzel zagry zał zęby tak silnie, że szczęka drgała pod skórą jak ży wy organizm. — Z cały m szacunkiem, Herr Standartenführer, pańska teoria nie trzy ma się kupy. Jestem wstrząśnięty ty m, co się stało, ale, do licha, proszę mnie do tego nie mieszać. Zrobię wszy stko, co w mojej mocy, aby zdusić ten spisek, jeśli takowy jest prawdą, i wy tropić zdrajców Rzeszy, ale opierajmy się na faktach. Reusch starał się rozegrać tę sprawę jak najlepiej. Wiedział, że gra o ży cie. Miał jeszcze kilka asów w rękawie. Ale czy te asy przy dadzą się w rozgry wce, która nie rządzi się żadny mi zasadami, oprócz jednej — racja jest po stronie ty ch, którzy mają władzę? A potem będzie tak, jak powiedział Hitler: „Zwy cięzcy nikt nie będzie py tał, czy mówił prawdę”. W drodze na Strasse der Polizei ułoży ł całą strategię rozmowy i musiał się jej trzy mać. Cieszy ł się, że jest taki zapobiegawczy, i jak najlepszy tenisista układał rozegranie kolejnej akcji w głowie, zanim jeszcze przeciwnik dotknął piłki. Czuł, że wy przedza Kuetzela nie o jeden czy dwa ruchy, ale o całą partię. Od miesięcy budował sobie legendę, która teraz ma mu uratować ży cie. — Mamy sposoby, żeby wy doby ć z pana prawdę. — Niech mnie pan nie straszy — Reusch się uśmiechnął. — Ale… zanim do końca wy trzeźwieję, opowiem panu o wszy stkim. Właściwie to moja teoria się nie sprawdziła, więc… nie będę już dłużej przed panem udawał. SS-Standartenführer Heinrich Kuetzel zmarszczy ł brwi. Reusch westchnął, popatrzy ł na Kuetzela i zaczął: — Tak. To ja zabiłem Standartenführera Franka Ottona Bauera. Kuetzel przy mruży ł oczy, opadł plecami na oparcie fotela i głośno wy puścił powietrze z płuc. — Niech pan mówi dalej — powiedział cicho. — Zabiłem go, bo zdradził Führera i Trzecią Rzeszę. Lecz — Reusch zawiesił głos — moja misja nie ty lko się nie udała, ale okazała się też kompletną klęską. Kiedy godzinę temu

dowiedziałem się od Obersturmführera Rettenbergera o zamachu, zrozumiałem, jak wielki błąd popełniłem. Próbowałem jeszcze grać swoją grę, ale teraz nie ma to już znaczenia. — Nie rozumiem. — Tak, tak, Herr Standartenführer…. no to po kolei. Kuetzel patrzy ł na Reuscha z rosnący m zdziwieniem. Reusch starał się udawać szczerego wariata, który lada moment może popełnić samobójstwo. — Pierwszy raz powiedział mi o ty m… — Ansgar zawiesił głos. — Jesienią 1943 roku. Wy dawało mi się, że… — O czy m? — warknął Standartenführer. — Zaraz… aha… opowieść trochę potrwa, więc w ty m czasie proszę wy słać kogoś do mojego biura w Palais Brühl. W biurku po lewej stronie jest teczka akcji o kry ptonimie „Koń trojański”. — „Koń trojański?” Godzinę temu przeszukaliśmy pański gabinet, ale nie doniesiono mi o teczce z napisem „Koń trojański”. — Podwójne dno w szufladzie. Spojrzeli sobie w oczy. — Trzecia szuflada od góry. Do drugiego dna można się dostać, podważając zapadkę szpikulcem, który zawsze leży na biurku, obok pięknej lampy gabinetowej Émile’a Gallé. Niech pan każe przy wieźć tę teczkę jak najszy bciej. Kuetzel wy dał stosowne polecenie przez telefon i wrócili do rozmowy. — Jak pan wie, Frank Otto by ł moim mentorem, nauczy cielem — konty nuował Ansgar. — Muszę powiedzieć, że nawet się do siebie zbliży liśmy. Może nie nazwałby m tego przy jaźnią, ale na pewno nie by ł dla mnie zwy kły m przełożony m. Pomagaliśmy sobie, zapraszał mnie do swojej willi, co zresztą łatwo potwierdzić. By ł idealistą, szczerze wierzy ł w Führera i nasze zwy cięstwo. Sły nął z brutalności, siły i bezwzględnej konsekwencji. Tak… taki by ł. Ale do czasu. Mniej więcej w połowie czterdziestego trzeciego coś się w nim zaczęło zmieniać. Stał się jakiś dziwny, zamknięty w sobie. Ogarnął go pesy mizm. Jakaś taka… Reusch się zamy ślił, udając, że szuka właściwego słowa. Kuetzel otarł pot z czoła i warknął zniecierpliwiony : — No co, do cholery ? — Taka defety sty czna niewiara w ostateczny sukces. Ktoś z jego rodziny poległ pod Stalingradem. — Zaraz… rzeczy wiście, jego młodszy brat. — O! Dokładnie tak! Brat! A konkretne dwóch braci. W każdy m razie zacząłem odnosić wrażenie, że przestaje się angażować… rozumie pan, Herr Standartenführer? No i oczy wiście musiałem… przesłać stosowny raport do Berlina.

— Kiedy dokładnie? — Zobaczy pan w aktach akcji „Koń trojański”. Pierwszy mój raport przy padł na sierpień 1943 roku. Potem kolejny na wrzesień i październik. To wtedy, w październiku po raz pierwszy wprost zaproponował mi… nie, to jeszcze nie by ła propozy cja. Reusch spoważniał i zamilkł. Z jego twarzy zniknęła beztroska podpitego kochanka, a pojawiły się na niej ból i zwątpienie. Kiedy ś nawet marzy ł o karierze aktorskiej. Dawne dzieje. — No? — Zasugerował możliwość stworzenia pewnej koalicji. — Jakiej koalicji, Herr Reusch?! — krzy knął Kuetzel. — O czy m pan mówi? Konkrety ! — Herr Standartenführer, proszę mnie dobrze zrozumieć. Frank Otto by ł asem, spry tny m policy jny m psem, wy trawny m graczem. Z cały m szacunkiem, ale w takiej robocie nic nie odby wa się tak wprost. To jest gra półsłówek, sugestii, aluzji. Co pan my śli? Że Bauer by ł idiotą, który zapy tał mnie wprost, czy pójdę z nim zabić Führera? — Dobra — warknął Kuetzel. — Niech pan mówi dalej. — O wszy stkim informowałem Berlin. O tamtej rozmowie też. I wtedy przy szły jasne instrukcje od szefa. — Od którego szefa? — Najwy ższego! — Canarisa? — Scheiße!, Herr Kuetzel, no przecież mówię! A od kogo? Da mi pan skończy ć? — powiedział ostro Reusch i zaraz poczuł lekką obawę, czy nie przeszarżował. — Proszę. — Moim zadaniem by ło rozpracować Bauera i ustalić, czy pracuje dla Rosjan, czy Anglików. — Niewiary godne — sy knął Kuetzel. — Ale musi pan pamiętać, że w tej sprawie nigdy osobiście nie rozmawiałem z admirałem Canarisem. Nigdy ! Zdawało mi się, że działam skutecznie i jestem coraz bliżej celu. Zwodziłem Bauera, jednocześnie pozostawiając nadzieję, że jesteśmy blisko i my ślimy podobnie. W kwietniu tego roku otworzy ł się nieco i zaproponował połączenie sił. — Czy li? — Przy łączenie się do niego. Umówiliśmy się na spotkanie u niego w willi. I tam rozegrała się cała tragedia. — No! Co takiego? Proszę mówić! — Muszę do toalety. Od wy jścia z mieszkania, a by ło to jakieś trzy godziny temu, się nie załatwiałem. Czy mogę wreszcie… — Reusch spojrzał wy mownie na Kuetzela. — No, nie mam cy janku zaszy tego w koszuli ani bomby w bucie.

Kuetzel pokręcił głową z dezaprobatą. Zadzwonił po obstawę dla Ansgara i pozwolił mu się oddalić. Reusch wszedł do łazienki, dwaj szeregowcy zostali przed drzwiami. Najpierw wsadził głowę pod kran, a potem załatwił potrzeby fizjologiczne. Kiedy po dwudziestu minutach wrócił do gabinetu, Kuetzel przeglądał teczkę opatrzoną ty tułem „Koń trojański”. Drogi Ansgarze, cieszę się z naszych rozmów. Wiem, że już wkrótce przekonam Cię i dołączysz do nas. Wierzę, że zobaczysz świat naszymi oczami. Dla dobra Rzeszy, dla dobra Narodu Niemieckiego musimy zakończyć tę wojnę jak najszybciej. Można jeszcze sporo uratować. Prawda jest po naszej stronie. Zdobędziemy władzę! Czekam na Ciebie w mojej willi pojutrze w nocy. Elza i dzieci są jeszcze w Berlinie. Pozdrawiam F.O.B. — To on pisał? — zapy tał Kuetzel, gdy Reusch wrócił na swoje miejsce przy biurku. — Tak. Grafolog potwierdzi, jeśli trzeba — odparł Reusch. — Trzeba. Do rana to sprawdzimy. — Bardzo słusznie, Herr Standartenführer — powiedział usłużnie Ansgar. Przed oczami Reuscha stanęły teraz straszne obrazy z tamtej nocy. Tekst, który dy ktował Reusch, Frank Otto Bauer pisał z lufą przy skroni. To by ły ostatnie minuty ży cia szefa SD i policji. Do śmierci jego żony i dziecka doprowadził cholerny przy padek. — Cała jego rodzina? — Miało ich nie by ć. To by ł wy padek. Wy wiązała się bójka, to on przy padkowo strzelił do dziecka. Reusch wiedział, że w ciągu kilku dni połączą fakty, sprawdzą dowody, znajdą fałszerstwa, braki w korespondencji i dojdą do jego misty fikacji. Ale liczy ł, że najpierw grafolog potwierdzi autenty czność listu Bauera i pozwolą mu wy jść. Ta legenda miała mu dać dwa, góra trzy dni swobody. Akurat ty le, żeby uciec. A teraz, kiedy poznał Janka, wiedział, że chce do nich dołączy ć. Do Polaków. Bić się po ich stronie. Bo jeżeli zostanie, to albo go rozstrzelają, albo rzucą na pierwszą linię, kiedy rozpoczną się walki w Warszawie. Jeśli Janek się zgodzi, to jest szansa, że zniknie z oczu SD na zawsze. A już niedługo i tak będzie po wszy stkim. — Proszę dokładnie opowiedzieć, co wy darzy ło się w domu Bauera tamtej nocy — powiedział spokojnie Kuetzel. Reusch przez kilkanaście minut relacjonował zmy ślone wy darzenia nocy, podczas której zabił Bauera i jego żonę. Powiedział, zgodnie z prawdą, że przy padkowy strzał pozbawił ży cia ich

ośmioletnią córkę. Skłamał, że nie znalazł w domu Bauera żadny ch dokumentów. Kiedy skończy ł, spojrzał ponuro na Kuetzela. — Wiem, że schrzaniłem tę robotę. Wiem, że powinienem poprowadzić to inaczej. Na swoją obronę mogę dodać, że Bauer mnie osaczy ł, a fakt zależności służbowej znacznie utrudniał mi pracę i możliwość kontaktów z centralą. Po aferze z admirałem Canarisem i likwidacji Abwehry znalazłem się w wy jątkowo trudnej sy tuacji. Nie potrafiłem ocenić, kto jest wrogiem, a kto sojusznikiem. Bauer starał się wszy stko kontrolować. Proszę mieć na uwadze, że Standartenführer Bauer grał na zewnątrz nieugiętego narodowego socjalistę, szczerze oddanego Rzeszy. Zbieg okoliczności postawił mnie w takiej, a nie innej sy tuacji. Ale przy sięgam na honor mojej rodziny, że zawsze by łem lojalny wobec Führera, Rzeszy, Wehrmachtu i SD. Kuetzel patrzy ł na Reuscha i kiwał głową w milczeniu. — Teraz, kiedy wszy stko panu powiedziałem, Herr Standartenführer, czuję się w obowiązku wy jawić jeszcze jedną, niezwy kle bolesną tajemnicę. — Słucham, Herr Reusch. — Przy padkowo natknąłem się na inną sprawę. Oczy wiście wiem, że panna Monique, która potwierdziła moje alibi, nie jest żadną Moniką. Fakt, zwodziłem Arta Rosentropa z tą Monique, ale ty lko dlatego, że prowadziłem śledztwo w jej sprawie. Kuetzel pokręcił głową z niedowierzaniem. — Jeszcze coś? — Ta Monique czy Monika to w rzeczy wistości Ży dówka Rachela Goldberg. — O! Ciekawe. — Kuetzel poprawił się w fotelu i cmoknął. — I co z nią? — Zniknęła, ale jestem na jej tropie. Od ty godni jej szukam, ponieważ… — Reusch się zawahał. — Jest, to znaczy by ła wieloletnią kochanką gubernatora Fischera. Rok temu urodziła mu dziecko, nad który m skry cie miał pieczę. Dopóki nie uciekła z bachorem. Twarz Kuetzela przy brała dziwny wy raz. Wargi się zacisnęły, a oczy zwęziły. Wstał z fotela i podszedł do okna. Stał teraz plecami do Reuscha i wpatry wał się w noc. — Jakie ma pan dowody ? — zapy tał, nie odwracając się do Ansgara. — Bardzo mocne, Herr Standartenführer. Bardzo! Daty schadzek, zdjęcia, badania lekarskie, zeznania moich szpiegów i tej Ży dówki. — Gdzie są te dowody ? W pokoju zapanowała cisza. Reusch czuł, że szala zwy cięstwa przechy la się na jego stronę. — My ślał pan kiedy ś o Krzy żu Ry cerskim Krzy ża Żelaznego ze Złoty mi Liśćmi Dębu, Mieczami i Bry lantami? — odpowiedział py taniem na py tanie Reusch. — Uważam, że najwy ższe odznaczenie wojskowe należy się komuś, kto walczy o zwy cięstwo Ty siącletniej Rzeszy z takimi sukcesami jak pan, Herr Standartenführer.

Kuetzel odszedł od okna i stanął nad Ansgarem. Popatrzy ł na niego z góry i cicho powiedział: — Jeżeli grafolog potwierdzi autenty czność pisma Bauera, będzie pan wolny. Dostanie pan dobę na dostarczenie mi dowodów w sprawie tej Ży dówki.

51 Ten niedzielny poranek Reusch zapamięta na całe ży cie. Noc w celi nie należała do najprzy jemniejszy ch. Ale rozmowa z Kuetzelem już tak. — Grafolog potwierdził, więc jest pan wolny. Przepraszam za niewy gody, ale mam nadzieję, że rozumie pan powagę i nie chowa urazy. — Absolutnie, Herr Standartenführer, wszy stko w porządku. — Mamy piątek… w poniedziałek rano oczekuję pana z wiadomy mi dowodami. — Czy mogę coś zaproponować, Herr Standartenführer? — Słucham. — Czy może by ć to wtorek? Muszę ustalić pewną rzecz. Jak pan wie, jestem na tropie tej dziewczy ny, i niewy kluczone, że w poniedziałek po południu otrzy mam kluczowe informacje. Mogliby śmy ją namierzy ć i ewentualnie zdjąć razem z dzieckiem. — Wtorek, ósma rano w moim gabinecie — zarządził ostatecznie Kuetzel. — Tak jest — odparł sucho Reusch. — Aha… i jeszcze jedno. — Tak? — Mamy dzisiaj trochę pracy. Pomoże nam pan. Zanim pojedzie pan do domu, żeby się odświeży ć, Herr Reusch, będzie pan kierował egzekucjami zdrajców. — Tak jest, Herr Standartenführer! — Zaraz udostępnimy panu pokój, w który m będzie pan mógł się ogolić, doprowadzić do porządku i przy gotować do pracy.

52 Ochlapał się wodą, ogolił, ubrał, wsadził do kabury broń i wy szedł z pokoju. Stojący przed drzwiami esesman zasalutował mu i poprowadził dalej. Kiedy szedł kory tarzem, w uszach dźwięczały mu ostatnie słowa Kuetzela: „Każdego dobije pan osobiście, czy to jasne?”. Nie ma wy jścia, kilku martwy ch hitlerowców i do domu. Szedł powoli, licząc kroki. W głowie kotłowały się ty siące my śli. Czy na pewno go wy puszczą? Może to ty lko wy rafinowana rozgry wka i to on idzie na rozwałkę? Czy przeszukali mieszkanie? Czy Janek jest bezpieczny ? Wy szedł na dziedziniec. Oddział egzekucy jny by ł już gotowy. Pod ścianą stało czterech ludzi. Nawet na nich nie spojrzał, stając obok żołnierzy. Zaraz będzie po wszy stkim. Nie patrzeć im w oczy, wy dać rozkaz i ty le. Kiedy podniósł wzrok, poczuł, jakby zimny szty let przeszy wał mu serce i ogromny ciężar przy gniótł płuca. Ich oczy spotkały się na dziesięć sekund, ale to wy starczy ło, żeby plecy Reuscha zlał zimny pot. Czuł, że zaraz zacznie się dusić. Stalowa obręcz zacisnęła się wokół szy i. To się nie dzieje naprawdę! Kilkanaście kroków od niego, wśród skazany ch na rozstrzelanie, stał Wilhelm Koch. W głowie pustka. „Co teraz? Co teraz?” „Willy, Willy — bezmy ślnie powtarzał w głowie imię przy jaciela, żeby zagłuszy ć wszelkie my śli. — Wilhelm, numerologiczna jedy nka. Szczęśliwe kamienie to kry ształ górski i diament, amulety roślinne — oset, pokrzy wa zwy czajna i ostrzeń lancetowaty. Jego drzewa to dąb i klon, korzy stne dlań pory roku — wiosna, lato i… Dlaczego? Dlaczego ja? Dlaczego on? Czy mogłem go ostrzec? Czy mogłem coś zrobić? Wilhelm, w starogermańskim « ten, który udziela schronienia» . Runy ochronne: sowelo, tiwaz”. Widział, że za długo czeka. Kuetzel na pewno obserwował go z okna. Jeszcze chwila, a sam znajdzie się pod ścianą. — Celuj! Ostatni raz spojrzeli sobie w oczy. Teraz wszy stko jasne, uczestniczy ł w spisku przeciwko Hitlerowi. „Może po wojnie postawią mu pomnik. Boże, co za idioty czna my śl. Zrozum, Willy, ja muszę… muszę…” Koch nie zrobił żadnego ruchu głową, nie skinął na Reuscha, ty lko zamknął powieki i nabrał powietrza w płuca. — Ognia! Murami wstrząsnęła kanonada wy strzałów. Reusch podszedł do leżący ch na ziemi ciał i w każde wpakował po dwie kule. Następnie wy mienił magazy nek w parabellum i spojrzał wy soko w jedno z okien. Nie by ło tam Kuetzela, ale Reusch dałby sobie głowę uciąć, że szef Gestapo go obserwował. Przełknął ślinę i stanął obok żołnierzy. By ł gotowy na kolejną egzekucję.

53 Dochodziła jedenasta w nocy, kiedy czarny mercedes skręcił w wąską uliczkę niewielkiej miejscowości, oddalonej dwadzieścia pięć kilometrów od Warszawy. Reusch zaparkował samochód na ty łach małej, nieco zapuszczonej kamienicy. Ubrany by ł w elegancki, szy ty na miarę dwurzędowy garnitur w kolorze ciemnego granatu i kapelusz ty pu panama, pod pachą trzy mał spory pakunek. Szy bko wbiegł po schodach na ostatnie piętro. By ły tam ty lko jedne drzwi, prowadziły na poddasze. Otworzy ł je i znalazł się w malutkim, ciemny m kory tarzy ku. Dwa kroki i stanął przed kolejny mi drzwiami. Wy jął z kieszeni klucz, przekręcił w zamku i wszedł do środka. W starej pralni przerobionej na mieszkanie panował półmrok. Światło księży ca wpadało do środka przez okno w dachu. Łatwo dostrzegł zary sy mebli. Łóżko, szafa, komoda, łóżeczko dziecięce, stół i dwa krzesła. — Halo — szepnął. — Jest tu kto? Py tanie pozostało bez odpowiedzi. Rozejrzał się dokoła, położy ł paczkę na stole i po cichu podszedł do łóżka. Leżała na nim młoda dziewczy na w koszuli nocnej. Delikatnie dotknął jej ramienia. — Monique — powiedział cicho. Dziewczy na otworzy ła oczy i przerażona usiadła na łóżku. — Co jest… kto tu? — Spokojne. To ja, Ansgar Reusch. — A… to pan… O Boże, ale się przestraszy łam — szepnęła i odruchowo spojrzała w kierunku dziecięcego łóżeczka. — Śpi. Wstała, szy bko porwała szlafrok zwisający z poręczy łóżka i zarzuciła go na siebie. Reusch usiadł na krześle przy stole, dziewczy na zajęła miejsce obok niego. Krzesła trzeszczały przy każdy m ruchu. Żeby nie robić hałasu, siedzieli naprzeciw siebie szty wno jak dwa posągi wy kute w marmurze. I ty lko ruch ust zdradzał, że to ży we istoty, z cały ch sił walczące o przetrwanie. — Coś się działo przez ostatni miesiąc? — zapy tał. — Nic. Jakiś oddział niemiecki przejeżdżał przez miasto w zeszły m ty godniu. A poza ty m spokój. — To dobrze. Jak się sprawuje gospodarz? — Codziennie przy nosi mi jedzenie i picie. Jest… — dziewczy na się zawahała. — Jest w porządku. — Na pewno?

Monique odwróciła głowę. Chwy cił mocno jej twarz i przekręcił w swoim kierunku. — Py tam, czy ten Słowik jest w porządku. Ty lko mów prawdę — sy knął Reusch. Dziewczy na wy rwała głowę z jego uścisku, zakry ła twarz rękami i zaczęła cicho łkać. — Spokojnie, już spokojnie — Reusch mówił ściszony m głosem. — Powiedz, co się stało. Uderzy ł cię? Zrobił krzy wdę dziecku? Pokręciła głową. Reusch delikatnie dotknął jej dłoni. Odsunęła rękę, unikając kontaktu fizy cznego jak ognia. Domy ślił się. — Spójrz na mnie, Monique. No, popatrz na mnie. Czy ja cię kiedy ś skrzy wdziłem? Możemy znaleźć ci inne miejsce. — Nie chcę innego miejsca — szepnęła. — Nie mam już siły. I nie jestem żadna Monique… Jestem Rachela. „Rachela — pomy ślał Reusch — numerologiczna trójka. Szczęśliwe kamienie to cy try n i amety st, amulety roślinne: podbiał pospolity i jemioła. Jej drzewa to jesion i bez, a korzy stne pory roku to wiosna i środek lata. Runy ochronne to iwaz oraz ansuz”. Spojrzała na niego załzawiony mi oczami. Nachy lił się ku niej i szepnął ze złością przez zaciśnięte zęby : — Nie wy mawiaj tego ży dowskiego imienia, jeśli ci ży cie miłe. — Co to za ży cie? — Nie dla siebie ży jesz, lecz dla dziecka. Zrozumiesz to po wojnie. — Nie doży ję do jej końca. — Doży jesz. I zobaczy sz, nawet mnie przeży jesz. No, co jest z ty m Słowikiem? Rachela westchnęła i pokręciła głową. — Nie mam już siły, proszę mi wierzy ć, nie mam siły. Reusch odpakował zawiniątko, które ze sobą przy niósł. — Trochę wiktuałów — powiedział. — Czekolada, szy nka, świeży chleb, masło, konfitury. — Dlaczego pan to robi? — Daj spokój. Przecież wiesz, gadaliśmy o ty m nieraz. A teraz powiedz mi wreszcie, co z ty m cholerny m Słowikiem. — Co dwa, trzy dni przy chodzi tu nocą na górę i… — pokręciła głową zrezy gnowana. — Muszę z nim współży ć. — A to gnój jeden! — Reusch zacisnął pięści. — Nie jest taki zły. Przy nosi jedzenie, picie, mleko dla dziecka, ale wie pan… — wzruszy ła ramionami. — Przecież ja mu płacę za tę opiekę. Nie chowa cię tu z dobrego serca — sy knął Reusch. — Mówi, że dużo ry zy kuje i że tak muszę mu się odwdzięczać. Kiedy pan przy szedł,

my ślałam, że to on — powiedziała smutno. — Może za rzadko przy jeżdżam? Ale częściej nie mogę. Szukają cię w całej Warszawie. Muszę by ć ostrożny. A temu gnojowi to pasuje. Ja go… — Niech pan nie robi mu krzy wdy, proszę. No bo dokąd ja teraz pójdę? Pokiwał głową, zgadzając się z nią. — Już niedługo. Sowieci wejdą najdalej za trzy, cztery ty godnie. Polacy też będą walczy ć. Przetrwasz to wszy stko bezpiecznie w tej dziurze. — My śli pan, że Polacy będą walczy ć? — Jestem tego pewien. Posłuchaj — Reusch spojrzał na nią i westchnął: — Masz coś jeszcze. Z wewnętrznej kieszeni mary narki wy jął kopertę i wcisnął jej w ręce. — Co to jest? — Dolary, spora suma, mam nadzieję, że wy starczy w razie czego. Nie wiem, czy się jeszcze zobaczy my. Reusch wstał. — Zaraz, niech pan zaczeka. — Rachela podniosła się z krzesła, rzuciła kopertę na stół i złapała go za rękę. — Jak to nie wie pan, czy się zobaczy my ? — Wojna się kończy, wszy stko się może wy darzy ć. Powodzenia. Reusch wy rwał się z jej uścisku i zrobił krok w kierunku drzwi. — Nie — jęknęła. — Żegnaj. — Ja… — Rachela dopadła do Reuscha i silnie wczepiła się w niego. — Nigdy panu nie podziękowałam. — Nie musisz. — Ale chcę. Znieruchomieli na kilka sekund, oboje zakłopotani tą sy tuacją. Stali tak chwilę w milczeniu, wy glądając w półmroku poddasza jak nieudana rzeźba początkującego arty sty. Reusch nie wiedział, jak się zachować. Zdawał sobie sprawę, że to może by ć naprawdę ich ostatnie spotkanie. Z drugiej jednak strony nie ży wił do niej szczególny ch uczuć. Ot, kolejna Ży dówka, której jakoś pomógł. Ale czy przeży je wojnę? Czy sowieci jej nie zarżną, jak ty lko wejdą na te tereny ? A jeżeli Słowik doniesie polskim żołnierzom, że odwiedzał ją jakiś Niemiec, to gotowi zatłuc ją na śmierć. I znowu to py tanie, które bez przerwy do niego wracało: „Pomagam im przeży ć czy ty lko odwlekam moment egzekucji?”. Delikatnie uwolnił się z jej uścisku. — Trzy maj się, Monique — szepnął i zniknął w drzwiach. Kiedy usiadła przy stole i zaczęła oglądać przy niesione przez Reuscha wiktuały, dostrzegła wśród nich małe puzderko. Zawartość z zaciekawieniem wy sy pała obok bochenka chleba.

W blasku księży cowej poświaty zamigotały cztery duże złote pierścionki z drogocenny mi kamieniami.

54 Reusch zszedł na parter i zapukał do drzwi. Odczekał chwilę i zapukał ponownie, ty m razem głośniej. Po chwili usły szał zachry pnięty głos gospodarza: — Kto tam? — To ja, Helmut Krüger — odparł ściszony m głosem Reusch. W zamku zazgrzy tało i w drzwiach stanął niewy soki, tęgi mężczy zna. Popatrzy ł na gościa przekrwiony mi oczami i uśmiechnął się serdecznie. — Witam mojego dobroczy ńcę, zapraszam do środka. Zaprowadził gościa do kuchni. W cały m mieszkaniu by ło ciemno, ty lko w ty m jedny m pomieszczeniu można by ło coś dojrzeć. Usiedli przy stole, na który m stały brudne talerze, kilka szklanek, pusta butelka i dy miąca świeca. — Córka śpi? — zapy tał Reusch. Gospodarz kiwnął głową. — A żona? — zapy tał Reusch. — Też. Stara wali się do wy ra o ósmej. Taki z niej poży tek — Słowik zaśmiał się pod nosem. Reusch wy jął z wewnętrznej kieszeni plik banknotów i rzucił na stół. — To dla pana. — Dziękuję, panie Krüger. Ja dbam o panienkę jak o jakąś królową. — Czy żby ? — Jak Pana Boga kocham! Reusch wy jął spod mary narki amery kański rewolwer i spojrzał na Słowika. — Moi ludzie, którzy dy skretnie obserwują ten dom, donieśli mi, że chodzisz do niej na górę w niecny ch celach. — Boże uchowaj! Palcem jej nie tknąłem! Reusch wstał i zdzielił mężczy znę rękojeścią rewolweru w szczękę. Słowik spadł z krzesła i wy lądował na twardej podłodze. — Wstawaj, śmieciu — warknął Reusch. — I prowadź do córki. Gospodarz podniósł się, spojrzał błagalnie na Niemca i złoży ł ręce jak do pacierza. — Błagam pana, ja naprawdę… ty lko raz… może dwa… przepraszam. To… to… to się nigdy nie powtórzy. — Bierz ogień i do córki — sy knął Reusch, kierując lufę między oczy Słowika. Polak posłusznie wziął ze stołu świecę i poszedł przodem. Przeszli do małego pokoiku, w który m oprócz łóżka by ło miejsce ty lko na małą komódkę. Dziewczy nka spała spokojnie, przy kry ta

połataną w wielu miejscach kołdrą. Reusch widział jej twarz w drżący m blasku świecy. Miała śliczne, jakby namalowane usta, pełne policzki i jasne, regularne brwi. Na poduszce spoczy wały rozrzucone w nieładzie długie, płowe włosy. Mogła mieć najwy żej trzy naście, może czternaście lat. — Poświeć — szepnął Reusch do Słowika. — Tutaj. Ręce mężczy zny trzęsły się, ale podsunął ogień bliżej Reuscha. Ten sprawny m ruchem otworzy ł bęben rewolweru i wy jął z niego naboje. Pięć schował do kieszeni, a jeden pokazał Słowikowi. — Widzisz? Słowik skinął głową na znak, że widzi. — Przez twoje chucie może zginąć ta niewinna dziewczy na. Patrz uważnie — powiedział cicho Reusch i włoży ł nabój do jednej z komór. Polak wpatry wał się z przerażeniem w broń trzy maną przez Niemca. Reusch zakręcił bębenkiem jak ruletką i szy bko zatrzasnął rewolwer. — Będziesz jeszcze chodził do niej w nocy ? Mało ci płacę? — Nie będę, panie, przy sięgam, nie będę. — Nie wierzę — rzucił Reusch i wy celował w głowę dziewczy nki. — Przy sięgam, panie, błagam! Reusch nacisnął spust. W pokoju rozległo się ty lko ciche stuknięcie. — Matko Bosko Częstochowsko… — jęknął Słowik i ukląkł przed Reuschem. Po policzkach ciekły mu wielkie jak groch łzy. Niemiec ponownie nacisnął spust. Usły szeli jeszcze jedno stuknięcie kurka. — Ostatni raz py tam. Będziesz tam chodził w nocy ? — Nie, nie, nie, nigdy więcej. Zaklinam się na wszy stkie świętości! — Ostatni raz nacisnę spust. Jeżeli teraz twoja córka będzie miała szczęście, to dam ci spokój. Ale pamiętaj! Jak się dowiem, że tamtą jeszcze raz wy korzy stałeś, to wrócę tu i wy morduję ci całą rodzinę, rozumiesz? — Tak, panie, tak! Ty lko błagam, niech pan już tego nie robi, błagam. — Tamta też tak cię prosiła? Co? „Błagam, niech pan tego nie robi”? Reusch popatrzy ł na klęczącego mężczy znę. Wy mierzy ł mu solidnego kopniaka w twarz, aż gospodarza odrzuciło pod ścianę, a z nosa try snęła krew. — To by ło ostatnie ostrzeżenie — dodał i szy bko zniknął z mieszkania.

55 W sobotni ranek Janek czekał na kortach pół godziny. O szóstej zniknął, niezauważony przez nikogo. Idąc ulicą, ściskał w kieszeni pamiętnik Reuscha. Niemiec nie przy szedł. Czy ży je? Zastrzelili go od razu czy katują na Gestapo? Zastanawiał się, czy nie pokazać notatnika Arce. Jeszcze nie. „Poczekam, będę przy chodził na korty codziennie o świcie. Jeżeli nie pokaże się przez ty dzień, a powstanie nie wy buchnie, idę z ty m do dowódcy ” — zadecy dował w my ślach.

56 Wy szli ze spotkania konspiracy jnego, zorganizowanego ty m razem w mieszkaniu jednego z przy jaciół, na warszawskiej Ochocie. Szli Oberst Sommer Strasse 1 z zachowaniem wszelkich zasad konspiracji. Jednak Janek szy bko zauważy ł, że Lenka za bardzo się wczuwa w swoją rolę. Coraz mocniej wtulała się w jego ramię i wzdy chała jak zakochana licealistka. — Co ty, Lenka, źle się czujesz? — Ja? — No przecież nie py tam samego siebie, mówiąc „Lenka”. — Ano… — dziewczy na się zarumieniła. — Ale ze mnie gapa. — Co się dzieje? — Nic, a co ma się dziać? — No to idź normalnie, a nie zwieszasz się jak koń w chomącie. — Ja się zwieszam? — No a kto? — Nie wiem. Janek westchnął i pokręcił głową. — Kto was zrozumie? — burknął. Szli dalej pod rękę, jak przy stało na dobrze ułożoną młodzież. — Słuchaj, Janek — zaczęła Lenka ostrożnie. — A u ciebie wszy stko dobrze? — Doskonale. — A w pry watny ch sprawach? — O co ci chodzi, Lenka? Gadaj normalnie. — Dobra, nie moja sprawa. Nie chcesz, to nie mów. Tak ty lko py tam, jak tam wam się układa z Wandą? Bo ostatnio jakaś smutna chodzi. Janek przełknął ślinę i zaczerwienił się lekko, co nie uszło uwadze Lenki. — A dlaczego py tasz? — Nie chcesz, to nie mów. Tak ty lko. Janek pokręcił głową i spojrzał na Lenkę. By ła przy stojną dziewiętnastolatką z duży m biustem i długim końskim ogonem, opadający m na plecy. Chłopak dostrzegł w niej kompletne przeciwieństwo Wandy. Brak jej polotu, poczucia humoru i inteligencji jego dziewczy ny. „No właśnie — zastanowił się Janek — czy Wanda to jeszcze moja dziewczy na? A może już narzeczona? Czy my w ogóle jesteśmy ze sobą?” — Przechodzimy trudny okres — odburknął.

— Rozstaliście się? — zapy tała, a Janek dostrzegł w jej głosie cień saty sfakcji. — A co cię to tak interesuje? — O rany, ale drażliwy jesteś. Nie chcesz, to nie mów. — Nie chcę. Przeszli kilkanaście kroków w milczeniu. — Jakoś chłodno dzisiaj — szepnęła. — Albo się przeziębiłam i mam dreszcze. — Zimno ci? — Janek spojrzał na nią, zdjął mary narkę i okry ł jej plecy. — Proszę. — Dziękuję — rzuciła z uśmiechem. — Dobry z ciebie chłopak. — Daj spokój. Minęli mały, nieczy nny już sklepik spoży wczy, przed który m spotkali się trzy godziny wcześniej. Niewiele tam można by ło kupić, ale leciwy właściciel, pan Malinowski, to porządny chłop. Janek kiedy ś wpadał do niego po cukierki ślazowe, które stary sam produkował na zapleczu. Jego sy n, Czesiek Malinowski, pseudonim Kotwica, zginął w jednej z ich wspólny ch akcji. Wy krwawił się na rękach Janka, o czy m ten nigdy nie ośmielił się opowiedzieć sklepikarzowi. Wtedy zrobił to za niego Arka. — Słuchaj, Janek, tak sobie pomy ślałam… — Lenka kokietery jnie przy gry zła dolną wargę. — Może by śmy skoczy li w niedzielę za miasto? Co? We dwoje? Na piknik? — Ruscy za Wisłą, a jej się pikników zachciewa — parsknął. — Oj, daj spokój, Janek, wojna jeszcze potrwa, a z młodości trzeba korzy stać. — Przed chwilą by łaś przeziębiona. — Czasami wy pad na świeże powietrze pomaga. — Zobacz, twoja ulica! — Co? — No tutaj skręcasz. Na razie. A mary narkę możesz zachować, oddasz mi jutro. — Ale… — zaczęła i nie skończy ła. Janek już biegł w drugą stronę, głośno stukając obcasami o bruk.

1. Oberst Sommer Strasse — dziś ul. Raszy ńska. [wróć]

57 Właśnie wy biła północ, kiedy Reusch zapukał do drzwi mieszkania Lothara Dobiecky ’ego na Pradze, przy Ostenstrasse 1. Kamienica, w której mieszkał volksdeutsch, mieściła się w pobliżu dawnej stacji kolei jabłonowskiej Grochów II. Budy nek stacji spłonął doszczętnie w 1939 roku. Wąskotorówka jeździła jednak nadal, pod nazwą Warschauer Eisenbahnen Ost. Volksdeutsch otworzy ł drzwi i wpuścił Reuscha do środka. Mieszkał sam w niewielkim mieszkaniu cuchnący m stęchlizną i pełny m stary ch gratów, który mi próbował handlować. Ansgar rozejrzał się uważnie po pokoju, do którego zaprowadził go gospodarz. Patefon bez tuby, pordzewiała rama od roweru, sterta stary ch butów bez sznurówek, poobijane ramy do obrazów, zakurzone skrzy nie i walizki. — Proszę, panie majorze. To dla mnie zaszczy t gościć pana majora w moich skromny ch progach. Proszę usiąść. Reusch popatrzy ł z odrazą na mebel, który wskazał Dobiecky. Rozlatujący się fotel nie wzbudzał zaufania. — Postoję. Mów. — No tak, wiem, że może nie ma u mnie luksusów — zaczął nieco zmieszany volksdeutsch. — Piękny garnitur, panie majorze, piękny. Z Hamburga? Cóż za gustowne rękawiczki. Może od Novak und Sohn? Reusch przełknął ślinę i pominął py tania milczeniem. — Może herbaty ? — Mów, Dobiecky, szkoda czasu. — No tak, oczy wiście, panie majorze. Przez następne czterdzieści minut Dobiecky relacjonował przebieg swojej misji. — Bardzo dobrze się spisałeś, Dobiecky. Brawo. — Dziękuję, panie majorze. — Adres i aparat. — Już się robi. Volksdeutsch zrobił kilka kroków w kierunku teatralnego wieszaka w sty lu thonet, stojącego w kącie pokoju. Obszukał kieszenie wiszący ch na nim palt i mary narek, po czy m z którejś wy jął niewielką kartkę papieru i podał Reuschowi. — To jego adres, panie majorze. Gówniarz mieszka z matką, po ojcu ani śladu. Po chwili skoczy ł w drugi kąt swojej mieszkalnej nory i przy niósł aparat fotograficzny. — Doskonale! I jesteś absolutnie pewien, że nikt cię nie widział?

— Nikt, panie majorze. Ręczę głową. — Brawo — powtórzy ł pochwałę Reusch. — Będzie nagroda. — Dziękuję, panie majorze. — Słuchaj, Dobiecky ! Sy tuacja wy gląda tak, że wy jeżdżamy stąd jutro rano. — Jutro? W niedzielę? — Oczy volksdeutscha się rozszerzy ły. — Znaczy kto? — My. Część administracji niemieckiej. No i ty, Dobiecky. W nagrodę! — Ale… ale… — Volksdeutsch próbował zebrać my śli. — Nie my ślałem, że tak szy bko. — Jak chcesz ratować skórę, to zabieraj się z nami, Dobiecky. No, chy ba że wolisz zostać. — Nie! Nie! Absolutnie nie! Trochę jestem zaskoczony, ale jadę. Pewnie, że jadę. — Doskonale. Spakujesz się, jak wy jdę, bo o ósmej rano zbiórka. — Aha. — Zrobiłem dla ciebie bardzo dużo, Dobiecky, bo doceniam twoją pracę. — Stokrotnie dziękuję. — Ale oczy wiście rozumiesz, że są pewne wy datki. — Wy datki? — A co ty my ślisz, że będziemy ratować twój ty łek na koszt Trzeciej Rzeszy ? — Reusch zaśmiał się cicho i spojrzał py tająco na gospodarza. — No… — volksdeutsch się zawahał. — No nie. — Na ty m nikt nie zarabia, Dobiecky, to ty lko na pokry cie kosztów transportu. — Rozumiem — Dobiecky pokiwał głową. — Ile? — Trzy dzieści ty sięcy. — O Boże! Aż ty le? — Rezy gnujesz? — Nie! Skąd! Będę miał te pieniądze. Obiecuję. — Ty nic nie rozumiesz, Dobiecky. Tu nikt nie będzie na ciebie czekał. Dawaj szy bko pieniądze i pakuj się na wy jazd. — Teraz? — Co „teraz”? Pakuj się od razu. — Czy mam je… te pieniądze… panu majorowi, teraz dać? — Oczy wiście. Inaczej nici z wy jazdu. — Ale ja nie mam tutaj takiej sumy. — Dobiecky ! Volksdeutsch zrobił krok w kierunku wieszaka z płaszczami, ale Reusch szy bko wy jął z kieszeni broń. — Próbujesz mnie oszukać?

— Nie, panie majorze, nie próbuję. — No to dawaj pieniądze! — Mam w kuchni. — Idź przodem. Dobiecky szedł powoli. Nie miał daleko, ale każdy krok wy kony wał z ogromny m trudem, jakby już wiedział, co go czeka. Niewielka kuchnia przy pominała śmierdzącą pijacką norę. Reusch stał w progu z pistoletem wy celowany m w plecy volksdeutscha. Dobiecky ukląkł, otworzy ł szafkę, zaczął wy jmować z niej naczy nia i stawiać na podłodze. Po chwili z garnków, talerzy, szklanek i filiżanek zrobił się spory stos. Kiedy opróżnił mebel, zanurkował jeszcze głębiej. Ansgar zrobił krok do ty łu. Czujnie wpatry wał się w plecy donosiciela. Wreszcie volksdeutsch wy chy lił się z powrotem z zawiniątkiem w ręku. — To wszy stko, co mam — jęknął, podając je Niemcowi. — Wracamy do pokoju. Wy rzuć zawartość na fotel. Dobiecky posłusznie spełnił polecenie. Niemiec schował broń do kieszeni i stanął za plecami volksdeutscha. — Ile tego jest? — zapy tał szeptem, czując już w dłoni ciężar noża. — Prawie dwadzieścia pięć ty sięcy. No i… te kosztowności. — Doskonale — powiedział Reusch i szy bkim pociągnięciem przeciął tętnicę szy jną Dobiecky ’ego, oszczędzając mu cierpień obozu koncentracy jnego.

1. Ostenstrasse — dziś ul. Grochowska. [wróć]

58 Kuetzel przy witał Reuscha cichy m „Sieg heil”. Ansgar odwzajemnił pozdrowienie i położy ł na biurku Kuetzela szarą teczkę. — Niech pan siada — powiedział Kuetzel. — Dziękuję. SS-Standartenführer przeglądał dokumenty w milczeniu. Ansgar dy skretnie się rozglądał po jego gabinecie. Nie lubił wizy t na Strasse der Polizei. Gmach Gestapo zawsze budził w nim odrazę. A po ostatnich wy darzeniach to odczucie jeszcze się spotęgowało. Wchodząc tu przed kilkunastoma minutami, miał przed oczami Willy ’ego stojącego na dziedzińcu i czekającego na egzekucję. — Dobra robota, Reusch — przy znał Kuetzel. — Zaczy na mi się pan podobać. Przy znaję, że miałem pana z początku za obiboka, ale stopniowo przekonuje mnie pan do siebie. „Ani słowa o Franku Ottonie? Ciekawe” — pomy ślał Reusch i odparł: — Staram się, panie SS-Standartenführer. Kuetzel pokiwał głową z aprobatą. — Jeżeli pan SS-Standartenführer dałby mi jeszcze trzy dni, przy prowadziłby m tę Ży dówkę na Strasse der Polizei. Jestem bliski zlokalizowania jej kry jówki. — Trzy dni — Kuetzel doskonale udawał zamy ślenie. — W porządku. Ale to my ją aresztujemy. Pan poda nam miejsce. — Wolałby m… — zaczął ostrożnie Reusch. — Czy to jasne? — przerwał mu Kuetzel. — Tak jest, Herr Standartenführer! Po chwili milczenia Kuetzel wlepił swoje czarne jak węgiel źrenice w Reuscha. — Ma pan dla mnie jeszcze jakieś rewelacje, Reusch? — zapy tał szef Gestapo i dodał po chwili: — Na pewno zdaje pan sobie sprawę, że odbudowanie zaufania SD będzie pana kosztować. Sporo pracy, oczy wiście. Mnie pan do siebie powoli przekonuje, ale nasza organizacja… rozumie pan? — Rozumiem, Herr SS-Standartenführer. Mam coś jeszcze. Kuetzel uniósł brwi i nachy lił się do Ansgara. — Słucham. — Pracuję nad sprawą pewnego Obersturmbannführera. Z początku podejrzewałem go o współpracę z Anglikami, ale się okazuje, że jest zwy kły m złodziejem. — O kim pan mówi?

— Wolałby m na razie nie ujawniać nazwisk. Mogę powiedzieć, że zajmuje się rabowaniem dzieł sztuki. Najprawdopodobniej handluje nimi z kimś ze Stanów Zjednoczony ch. Jestem prawie pewien, że to nie szpiegostwo. To zwy kłe okradanie Trzeciej Rzeszy ze zdoby czy jej kultury — powiedział Reusch z naciskiem na słowo „zdoby czy ”. — Do jasnej cholery, Reusch, nie poznaję pana! — wy krzy knął entuzjasty cznie Kuetzel. — Dlaczego tak długo kry ł się pan przede mną? — Pan wy baczy, Herr Standartenführer, ale w dzisiejszy ch czasach uczciwy narodowy socjalista, za jakiego się uważam, traci orientację, kto jest z nami, a kto przeciw nam. Nigdy pana o nic nie podejrzewałem, chciałem ty lko, żeby śmy obaj nabrali do siebie zaufania. Nie o wszy stkim mogłem mówić od razu. — Dobrze, dobrze — wtrącił szy bko Kuetzel. — Wróćmy do tematu tego Obersturmbannführera. — Już wkrótce namierzę magazy n, w który m gromadzi swoje łupy. Pracuję nad nim od wielu miesięcy. Proszę — Reusch wy jął z kieszeni kartkę i podał Kuetzelowi. — Oto lista skradziony ch przez niego dzieł sztuki. Może ją pan, Herr Standartenführer, dy skretnie sprawdzić. A trzecia pozy cja od góry … Kuetzel przeleciał wzrokiem po liście. — Co z nią? — Na ten obraz ostrzy ł sobie zęby sam — Reusch chrząknął — sam Reichsmarschall. — Göring? — szepnął Kuetzel. — Jest pan pewien? — Najzupełniej. Ale ktoś go uprzedził. — Nazwisko! Niech pan poda mi nazwisko, Herr Reusch. — Herr Standartenführer, proszę mi zaufać. Za trzy dni Rachela Goldberg, za ty dzień Obersturmbannführer. Czy zaakceptuje pan ten plan? Patrzy li sobie w oczy. „Będą mnie śledzić dzień i noc. Ciężko będzie się wy rwać, ale dam radę. Muszę dać. Oby ty lko nie próbowali wy kończy ć mnie po cichu”. Reusch czuł, że złapał Kuetzela w pułapkę próżności. Po tak spektakularny ch sukcesach mogły go czekać zasłużone nagrody. Wy różnienie, awans czy nawet Krzy ż Ry cerski Krzy ża Żelaznego ze Złoty mi Liśćmi Dębu, Mieczami i Bry lantami. A może powrót do łask Himmlera? Albo wdzięczność Göringa? Kuetzel mógł też wy korzy stać te informacje do swoich pry watny ch rozgry wek, na przy kład do szantażu albo układania się z aliantami czy sowietami. W ty m wy padku Reusch stałby się niepotrzebny m świadkiem i pierwszy m kandy datem do likwidacji. — W porządku — odparł Kuetzel. — Akceptuję plan. Jest pan wolny. Reusch by ł już przy drzwiach, kiedy przez głowę przeszła mu kolejna my śl. Odwrócił się do Kuetzela.

— Mam jedno py tanie, jeśli można… — Tak. — Kim by ło to dziecko? — zapy tał Reusch. — Jakie dziecko? — zdziwił się Kuetzel. — To, które mieliśmy wy ciągnąć z Łodzi, razem z Pappkem. — Ach, to! Nikim — burknął Kuetzel z wy razem znudzenia na twarzy. — Jak to nikim? — Chciałem pana sprawdzić. Ehrlich to mój stary kumpel, pomagamy sobie czasem. Zdał pan egzamin, ale mimo to… mimo to nie by łem co do pana tak do końca przekonany. — Rozumiem. — A! I jeszcze jedno — dodał Kuetzel, kiwając głową. — Rozmawiałem z kilkoma żołnierzami, który mi dowodził pan podczas likwidacji getta. Fakty cznie, mimo braku doświadczenia frontowego wy kazał się pan duży m zaangażowaniem, odwagą i pomy słowością.

59 Minęła piąta trzy dzieści pięć, kiedy Reusch usiadł na ławce obok kortu. Janek omal nie uściskał go z radości. — Uważaj, możemy by ć obserwowani — szepnął Ansgar. — Zachowałem wszelkie środki ostrożności, ale nigdy nic nie wiadomo. — Puścili cię? — Tak, chociaż by ł moment, że czułem stry czek na szy i. Nakłamałem, ale uwierzy li. Udało mi się ich przekonać, że nie miałem nic wspólnego z zamachem na Hitlera. Na pewno próbują mnie śledzić. Jak na razie jestem spry tniejszy. — Czy tałem twój pamiętnik. Dlaczego nic nie powiedziałeś? — Janek wbił wzrok w Niemca, który szy bko odwrócił głowę. — A po co? I tak by ś mi nie uwierzy ł. — Mogłeś mi to pokazać. — Janek nie mógł usiedzieć na ławce z podniecenia. Podał Niemcowi notatnik i wy sy czał przez zęby : — Czemu zataiłeś przede mną to, co robisz? Mogłeś zginąć, idioto! — Miałeś plan zamordowania mnie? — Reusch uśmiechnął się kwaśno. — I zmieniłeś zdanie po przeczy taniu tego? — Nie o to chodzi. Ludzie powinni wiedzieć. — Nikt nie powinien wiedzieć. Nikt! Rozumiesz? Moje ży cie jest już niewiele warte, ale ży cie rodziny cenię najwy żej. Gdy by trafiło to w niepowołane ręce, zabiliby nas wszy stkich od razu. Ojca, matkę… Żadnego sądu, żadnego obozu, wy rok na miejscu. — Mogę to pokazać mojemu dowódcy. Reusch uśmiechnął się i spojrzał Jankowi w oczy. — Straciłeś czujność czy po prostu mi ufasz? O jakim dowódcy mówisz? Janek wahał się kilka sekund, po czy m rzekł: — Możemy cię uratować. Z ty m notatnikiem możesz wy jść cało z tej awantury. — Awantury ? Ładnie to nazwałeś. Masz na my śli zbrojne powstanie Polaków? Janek zdawał sobie sprawę, że jeżeli jest to jedna wielka prowokacja, to już wpadł po uszy. Ale kolejny raz zdecy dował się zary zy kować. — Pozwól, że przedstawię cię dowódcy i wspólnie podejmiemy decy zję, co dalej. Reusch pokręcił głową. — Skopiowałeś ten dziennik? — Nie.

— To dobrze — odparł Niemiec i schował notatnik do kieszeni. — Uwierz mi, bardzo chciałby m się spotkać z twoim dowódcą. Powiem ci więcej… w głębi serca chciałby m się do was przy łączy ć i walczy ć z tobą ramię w ramię. Ale stąpam twardo po ziemi i wiem, że to ty lko nierealna ułuda. To niemożliwe, Janek. Straciłem w tej wojnie żonę i dzieci, nie chcę teraz stracić rodziców i sióstr. — Jak to straciłeś żonę i dzieci? — oczy Szakala się rozszerzy ły. — Przecież… przecież piszesz do nich listy. Przepraszam, rozejrzałem się trochę po twoim mieszkaniu. — A nie zdziwiło cię, że te listy leżą w szufladzie niewy słane? Z twarzy Ansgara nie schodził drwiący uśmieszek. — Przeczy tałem dwa listy i pomy ślałem, że po prostu boisz się przekazać im prawdę o was. O Niemcach. — Racja, wcześniej tak by ło… Kilku nie wy słałem ze wsty du. — Reusch wzruszy ł ramionami. — Potem pisałem, bo dawało mi to poczucie, że ży ją. Że są gdzieś daleko. No i chciałem wy rzucić to z siebie… Ale ich już nie ma. Wy jechali na wieś, gdzie mieli by ć bezpieczni. Amery kańskie naloty, przy padkowa bomba. Od miesięcy ży ję w nierealny m świecie wspomnień, marzeń i snów. Czasami nie mam nawet pewności, czy osoby, które uratowałem, naprawdę istnieją. Janek patrzy ł na Niemca z rosnący m przerażeniem. — Ale istnieją… Istnieją, prawda? Istnieją, Ans? — Nie wiem, Janek. Ja już nic z tego nie rozumiem. Pły nę z prądem, ale czuję, że ta rzeka zaraz wy schnie. — Ans, do cholery, o czy m ty mówisz? — To wszy stko istnieje naprawdę? Ty, ja, Kuetzel? Nie wiem, w co wierzy ć… — Dobrze się czujesz? — Ja? Doskonale. — Ans, będziemy walczy ć. Już niedługo to się skończy, wy buchnie postanie! Jeśli wy gramy … — Nie chcę by ć zły m prorokiem — przerwał mu Reusch. — Ale jeśli Armia Czerwona nie wtargnie do tego miasta, to sami niewiele zdziałacie. — Ty się chy ba nie orientujesz w sy tuacji, Ans — wy buchnął Janek. — To już koniec. — Nie rozśmieszaj mnie, Janek! Kto się może lepiej orientować w sy tuacji niż ja? Pewnie, że wszy scy sramy ze strachu przed Iwanem. Wszy scy zdajemy sobie sprawę, że lada moment trzeba będzie się bić o to miasto z sowietami. Ale to jeszcze nie oznacza końca wojny. A już na pewno nie jest to koniec hitlerowskich Niemiec. Widziałeś, co się stało z ty m niby zamachem na Hitlera? Amatorzy bez wy obraźni! — Ja jednak wierzę…

— Przestań! To ostatni moment, żeby się z tego piekła wy rwać. Moja propozy cja jest cały czas aktualna. To nie ja potrzebuję pomocy, ale ty. Dam wam wszy stko, co trzeba. Pieniądze, ży wność, nawet broń. Uciekajcie z tego miasta. — Nie wy jedziemy z Warszawy. Będziemy walczy ć. — Sercem będę z wami, ale rozsądek nie pozostawia złudzeń. Jest tu niedaleko część dy wizji „Hermann Göring”. W każdej chwili możemy rzucić do walki przeciw wam trzy dzieści ty sięcy świetnie uzbrojony ch i dobrze odży wiony ch żołnierzy. — Tak, pewnie… masz na my śli rąbankę? To znaczy ty ch poszarpany ch dziadów wracający ch codziennie ulicami Warszawy z frontu wschodniego? Niemiec westchnął i spojrzał chłopakowi prosto w oczy. Jego wzrok wy rażał współczucie i litość. — Nie, Janek. Uwierz mi, wiem, co mówię. Mamy samoloty, czołgi, działa pancerne i wszy stko inne… Widziałeś, co się stało z powstaniem w getcie? — Nie porównuj tego do naszej armii. To zupełnie co innego. — Armii? A jaką wy broń macie? Karabiny wy strugane z kory ? — Daj spokój, nie obrażaj mnie. — Dobrze, nie będziemy się teraz o to spierać. Ja w każdy m razie mam zamiar zamknąć swoją sprawę w najbliższy ch dniach. Mój czas się skończy ł. Za dwa, góra trzy dni zorientują się w mojej misty fikacji. Upozoruję własną śmierć i zaszy ję się w odpowiedniej kry jówce na jakiś czas. — Jakiej misty fikacji? — Żeby się wy rwać, stworzy łem pewną legendę. Przy gotowy wałem się do tego od dawna. Ale jedno w tej legendzie jest prawdą. — Mów jaśniej, nic nie rozumiem. Niemiec spojrzał w niebo. W oddali sły chać by ło przy tłumiony bary ton ciężkiej arty lerii. Cały obiekt sportowy by ł pusty, a pogrążony w leniwy m świetle lipcowego poranka wy glądał jak porzucony. Nawet polski cieć gdzieś zniknął. Nie drzemał jak zawsze w swojej drewnianej budce. Wałęsający się codziennie między ławkami bezpański kundelek, którego Ans dokarmiał ciastkami, ulotnił się jak morale szóstej armii w kotle stalingradzkim. „Pewnie został zjedzony na obiad przez głodny ch Polaków” — pomy ślał Reusch. Gra w tenisa czy w piłkę nożną, kiedy sowieckie samoloty grasują parę kilometrów stąd, wy dawała się niepotrzebny m ry zy kiem. „Chy ba nikt w Warszawie nie my śli już o sporcie” — przeszło mu przez my śl. No, chy ba że sportem można by nazwać wzajemne zabijanie się na ulicach miasta. — Nie mamy czasu na bawienie się w szczegóły, więc powiem wprost. To ja zastrzeliłem Franka Ottona Bauera.

— Co? — Wy konałem wy rok, według własnego sumienia. Śmierć jego rodziny to by ł nieszczęśliwy wy padek. — Ans, proszę cię, spotkajmy się z moim dowódcą. Twoje informacje mogą by ć dla nas niezwy kle cenne. — Pogadamy o ty m u mnie wieczorem. Przy jdź po siódmej. Ty lko bądź ostrożny i wejdź przez drugą bramę. Tam zejdź do piwnicy i idź w kierunku mojego domu. Piwnice się łączą, więc bez problemu dostaniesz się na moją klatkę schodową niezauważony. Masz. Reusch wręczy ł Jankowi niewielkie zawiniątko. — Co to? — Parabellum i dwa magazy nki. — Dzięki — rzucił Janek zaskoczony. — To cześć. — Do wieczora. — Aha, jeszcze jedno… kompletnie wy padło mi to z głowy. Tej Jadźki na pewno nie ma w Auschwitz. Jest w Ravensbrück. Na razie.

60 Janek wy szedł z mieszkania i jeszcze na klatce zapalił papierosa. Zaciągnął się i zbiegł po schodach. Cieszy ł się na spotkanie z Ansgarem. Miał mu ty le do powiedzenia. Tamto ścięcie na korcie by ło niepotrzebne. Muszą to sobie omówić na spokojnie. Udział Ansgara w powstaniu by łby szaleństwem, ale czy wojna sama w sobie nie jest szaleństwem? Pchnął drewniane drzwi i znalazł się w bramie. Uśmiechał się do siebie na my śl, że mógłby z Ansgarem u boku strzelać do Niemców. — Janek Brodawski? — usły szał za plecami. — Tak, a kto py ta? Nie zdąży ł się odwrócić, kiedy ktoś wpakował mu worek na głowę. Silne dłonie wy kręciły mu ręce do ty łu. Poczuł na żebrach uderzenie, tak że na chwilę stracił oddech. — Jesteś aresztowany — dotarło do jego uszu, zanim cios w głowę pozbawił go przy tomności.

* Reusch nie zmruży ł oka tej nocy. Długo czekał na Janka, który nie zjawił się w mieszkaniu. W czwartek o piątej rano Niemiec popędził na korty. Czekał do siódmej. I nic. Ani śladu Szakala. By ł zdenerwowany, próbował zebrać my śli. „Co się mogło stać? Wszy stko!” Cały dzień spędził w swoim gabinecie, rozmy ślając nad ty m, co mogło spotkać Polaka. W końcu wy ciągnął z kieszeni kartkę otrzy maną od Dobiecky ’ego i zdecy dował się pojechać pod adres, który ustalił volksdeutsch. Drzwi otworzy ła mu czterdziestokilkuletnia kobieta. Ansgar od razu dostrzegł podobieństwo fizy czne. „Te same oczy, ten sam nos” — pomy ślał. — Dzień dobry, czy zastałem Janka? — zapy tał z uśmiechem. Kobieta wpatry wała się w niego bez słowa, wargi zaczęły jej drżeć, ale ściśnięte gardło nie pozwoliło wy arty kułować żadnego dźwięku. Dopiero teraz Reusch zdał sobie sprawę, że przeraził ją jego mundur. Delikatnie odsunął kobietę, wszedł do sieni i zamknął za sobą drzwi. — Jestem Ansgar Reusch. Znam się z pani sy nem — zawahał się, szukając odpowiedniego określenia. — Pry watnie się znamy. Proszę się nie bać. Rozumie pani po niemiecku? Kobieta kiwnęła głową. — Szukam go od rana, bo wczoraj, to znaczy … Czy pani się dobrze czuje? — Tak — wy szeptała przerażona kobieta. — Dobrze. — Czy coś się stało? Gdzie jest Janek?

— Nie wiem, panie oficerze. — Proszę tak do mnie nie mówić. Ansgar Reusch — Niemiec wy ciągnął do niej rękę. Matka Szakala wahała się chwilę, zanim podała mu swoją. — Janina Brodawska. — Miło mi poznać mamę Janka. Gratuluję pani sy na. To bardzo… on jest… — głos uwiązł mu w gardle. Zdjął czapkę i przetarł dłonią spocone czoło. — Nie pokazał się wczoraj ani dziś. Martwię się — powiedział po krótkiej ciszy Reusch. — Ale gdzie się nie pokazał? — By liśmy umówieni. — Pan z nim? — kobieta się zdziwiła. — Tak. Wiem, że to brzmi dziwnie, ale tak właśnie by ło. Gramy razem w tenisa. — W tenisa? Janina Brodawska nie wierzy ła własny m uszom. Jej sy n gry wa w tenisa z Niemcem? Z jakimś hitlerowskim oficerem? „Przecież to nieprawdopodobne, to musi by ć jakaś zasadzka” — my ślała. — No dobrze. Widzę, że pani nie przekonam. Proszę ty lko o odpowiedź na jedno py tanie. Brodawska milcząco wpatry wała się w Niemca. — Czy wrócił na noc do domu? Proszę powiedzieć, czy spał w domu. Kobieta pokręciła przecząco głową, a w kącikach jej oczu Reusch dostrzegł łzy. — W porządku. Pójdę już, do widzenia. Kiedy się zbliży ł do drzwi, zdjął z nadgarstka zegarek, platy nowy patek philippe calatrava ref. 96., odwrócił się i wręczy ł go kobiecie. — Niech pani mu to da, gdy się zobaczy cie.

61 Reusch zbiegł po schodach na parter, już miał opuścić kamienicę, kiedy dostrzegł krzątającego się po podwórku gospodarza z miotłą w ręku. — Hej! — krzy knął. — Hej, ty ! Chodź tu. Szy bko! Przerażony mężczy zna zdjął czapkę, podbiegł do Niemca i zgięty wpół się przedstawił. — Wiesiek Nowak, jestem tutaj dozorcą, panie oficerze — wy dukał słabą niemczy zną Polak. — Znasz Janka Brodawskiego? — Kogo? — zapy tał drżący m głosem Nowak. — Nie kłam, bo… — Ansgar zamachnął się na niego, ale w odpowiednim momencie unieruchomił karzącą rękę. Nowak skulił się w sobie i stęknął: — Znam, mieszka pod siódemką. — Kiedy go ostatnio widziałeś? — Nie pamiętam. — To zaraz sobie przy pomnisz. Reusch wy ciągnął z kieszeni pistolet i wy celował w głowę dozorcy. — Odpowiadaj, jak py tam, bo cię zastrzelę jak psa! Kiedy go widziałeś? — Dwa dni temu, panie oficerze. Proszę, niech mnie pan nie zabija, ja mam żonę i trójkę dzieci. — Wczoraj wieczorem go widziałeś? — Nie, to znaczy … — Nowak złoży ł ręce jak do modlitwy i popatrzy ł załzawiony mi oczami na Reuscha — widziałem, jak go zabierali, panie oficerze. — Zabierali? — Ansgar opuścił broń. — Kto? Dokąd? — Nic nie wiem, panie oficerze, przy sięgam na zdrowie mamusi, nic nie wiem. Aresztowali go i dokądś zawlekli, nic więcej nie wiem, przy sięgam… Ale Reusch już go nie słuchał. Pędził do samochodu, ry sując w głowie plan działania.

62 Na ulicę Dzielną dojechał w godzinę. Dochodziła dwudziesta. SS-Oberscharführer Engelbert Frühwirth by ł w swoim pokoju. — Witaj, Ans, bardzo się cieszę, że cię widzę. — Drogi Engi — rzucił pospiesznie Reusch. — Mam coś pilnego. — Ans, przy jacielu, my tu teraz mamy takie zamieszanie, że nawet sobie nie wy obrażasz. Nie wiem, czy będę mógł pomóc. Zamy kamy ten cały interes i znikamy. — Co zamy kacie? Nie rozumiem. — Więzienie. Zabieramy się stąd. Ja już jestem spakowany, że się tak wy rażę. Wy jeżdżają ostatnie transporty do Gross-Rosen oraz Ravensbrück i zamy kamy tę budę, jak mawiał mój kumpel z Wiednia. — Verflucht! — zaklął Ansgar. — Engi, musisz mi pomóc! Szukam pewnego chłopaka. Delikatna sprawa. Wiesz, zwiał nam z „kotła”, a jutro rano, właściwie jeszcze dziś powinienem go przesłuchać. Jak Kuetzel się dowie, że zniknął… szkoda słów. Ale prawdopodobnie ktoś gdzieś go aresztował na mieście. Może jest jeszcze u ciebie? Reusch popatrzy ł uważnie na Austriaka. Frühwirth zdawał się waży ć wszelkie za i przeciw. Jakby się zastanawiał, czy warto jeszcze sobie pomagać i udawać przy jaciół, kiedy Trzecia Rzesza waliła się w gruzy. A może szczególnie w takim momencie trzeba wy ciągnąć dłoń do kolegi? Po pieniądze. — Spokojnie, Ans. Powoli. Jesteśmy tu po to, żeby się wspierać, prawda? — Tak, Engi, ale… — Powiedz najpierw, co z tą imprezą z fordanserkami z Wiednia? — Z tą? To nie wiesz? — Reusch teatralnie uderzy ł się w czoło. — Co za pamięć! Na śmierć zapomniałem cię poinformować. Odwołana. — Odwołana? Wielka szkoda — mruknął smutno Frühwirth — No ale… — Zatrzy maj zaliczkę, Engi — wtrącił bez ogródek Reusch. — A conto następnej imprezy. Twarz SS-Oberscharführera Frühwirtha momentalnie się rozpromieniła. Na to czekał. — To w czy m ci mogę pomóc, Ans? Reusch napisał na kartce imię i nazwisko i podał Frühwirthowi. Ten przekazał stosowne instrukcje i zabrał się do nalewania koniaku. Kiedy sączy li drugi kieliszek, na biurku zastępcy komendanta zadzwonił telefon. — Tak? Mamy go? To świetnie! Przy prowadzić do mnie! Tak! Do mnie do gabinetu. Reusch spojrzał py tająco na Frühwirtha, który rzucił beznamiętnie:

— Jest u nas. Zaraz go przy prowadzą. Ansgar poczuł, jak wielki ciężar opada mu z ramion. Zaraz zabierze stąd Janka, a potem razem z matką i tą jego dziewczy ną wy wiezie w bezpieczne miejsce. Nie ma dy skusji, nie będzie słuchał żadny ch argumentów. Powstanie? Komu to potrzebne? Dziewczy na jest w ciąży, muszą przeży ć tę wojnę. „Porządny chłopak z tego Janka, mam nadzieję, że narzeczoną ma trochę rozsądniejszą od siebie. Za godzinę będziemy daleko stąd. By le jak najszy bciej wy dostać się z tego więzienia”. Po kilkunastu minutach i pięciu koniakach drzwi gabinetu Frühwirtha się otworzy ły. Stanął w nich wy soki SS-Rottenführer. — No proszę, SS-Rottenführer Wippenbeck już jest. Przy prowadził go pan? — Tak jest, Herr SS-Oberscharführer. — SS-Rottenführer Wippenbeck strzelił obcasami i odsunął się na bok. Za nim stał przestraszony Polak. — No, jest zguba — rzucił podchmielony Frühwirth. — Nie ma za co. — Do jasnej cholery, Engi, to nie ten! — krzy knął Reusch. — A ten to kto? — wy darł się SS-Oberscharführer. — Wippenbeck! Kogo mi tu przy prowadziłeś, co? — Brodawskiego Jana nie mamy u nas, ale ten też jest na literę „B”, Herr SS-Oberscharführer. — SS-Rottenführer Wippenbeck popatrzy ł na Reuscha i dodał: — Nazy wa się Brodawicz… Brodawitz. — Bierz tego, Ans. Innego nie mamy — rzucił obojętnie Frühwirth. — Ale Engi — Reusch zerwał się z krzesła. — Szukam Jana Brodawskiego! — Przy kro mi, widzisz, że chciałem pomóc. — Dobra, dawaj go — warknął Reusch i zerwał się z krzesła.

63 Tej nocy spał dwie godziny. Kiedy rano wparował z teczką pod pachą do gabinetu SSSturmbannführera Karla Ottowagena, ten podniósł głowę znad akt, które uważnie studiował, i ze zdziwieniem popatrzy ł na kompana nocny ch pijaty k. — Ansgar? — Cześć, musimy pogadać — rzucił od progu Reusch. — Zaraz, co się dzieje? Pali się gdzieś? — burknął Ottowagen zaskoczony jego wtargnięciem. — Wchodzisz jak do siebie! Ja pracuję! Ansgar popatrzy ł na zabandażowaną rękę. Pamiątka z imprezy u Charlotty. — Przestań pierdolić, Karl — sy knął Ansgar i usiadł na krześle naprzeciwko Ottowagena, po drugiej stronie biurka. — Nie mam czasu na zabawę. — O co ci chodzi? Co to w ogóle jest za forma? — W dupie mam formę. Potrzebuję twojej pomocy. Już! Zaraz! Ansgar by ł zdenerwowany. Nie chciał tracić czasu na kurtuazy jne wy wody. Zamierzał przy cisnąć Ottowagena do ściany najmocniej, jak się da. Miał go w garści. Mógł go w każdej chwili zniszczy ć, jeżeli nie będzie posłuszny. „Nadeszła ta chwila” — pomy ślał Ansgar. Ansgar rzucił na biurko zdjęcie Janka, które Dobiecky zrobił z ukry cia. Nie by ło najlepsze, ale z dobrze widoczną twarzą. — Szukam go. Muszę go mieć jak najszy bciej, rozumiesz? — No — Karl spojrzał w oczy Ansgara. — Ale co ja mam z ty m wspólnego? — Do roboty, bo mam mało czasu. To Jan Brodawski, Polak, dwadzieścia dwa lata, mówi pły nnie po niemiecku. — Skąd ja ci go wezmę? — Idź i szukaj! — wy darł się Ansgar. — Czy nie wy rażam się jasno? Czy coś ci się w ty m pijackim łbie pokręciło, że nie rozumiesz prosty ch słów? — Przesadziłeś, Ansgar! — Ottowagen poderwał się z fotela wzburzony zachowaniem Reuscha — Jeżeli my ślisz… — No to zamknij się i słuchaj, łapówkarzu — twardo przerwał mu Ansgar. — Nie chciałeś po dobroci, to będziesz miał. — Co takiego? — Ottowagen zaczerwienił się ze złości. — Jakim prawem… — Zamknij mordę! Bo cię aresztuję. — Ty mnie? Jesteś… jesteś… — Nie doprowadzaj mnie do szału — sy knął Reusch. — Ratuję ci dupę, więc zamknij się

i słuchaj. Ottowagen patrzy ł na Ansgara szeroko otwarty mi oczami. — Wszy stkie łapówki, które ode mnie przy jąłeś, to by ła prowokacja RSHA 1, najpierw realizowana przez Abwehrę i konty nuowana później przez SD. Miała na celu wy tępienie oficerów łapówkarzy, którzy dla pieniędzy gotowi są zdradzić Trzecią Rzeszę. Wszy stko jest w aktach, Karl. Każda kwota, każda kosztowność, każda butelka wina, którą ode mnie dostałeś w zamian za — Ansgar zawiesił głos — ratowanie Ży dów i Polaków. Ottowagen ciężko opadł na krzesło. Pociągnął nosem zakatarzony i popatrzy ł przez okno na przejrzy ste, błękitne niebo. — Więc to tak — szepnął. — Podejrzewałem, że coś knujesz, szmato. — Licz się ze słowami. Jesteś na mojej łasce i niełasce. To chy ba dla ciebie jasne? No! Akta twojej sprawy są w bezpieczny m miejscu. Ansgar uśmiechnął się, choć by ł tak spięty, że przy szło mu to z ogromny m trudem. — Moje warunki są takie. Tego Polaka chcę mieć całego i zdrowego w ciągu dwudziestu czterech godzin. Jeżeli jest w rękach Gestapo w Warszawie czy gdzie indziej, masz czterdzieści osiem godzin. Jeśli pojutrze do godziny dziesiątej rano Brodawski nie znajdzie się u mnie w biurze, uruchamiam procedurę. — Ty gnoju. — Podejrzewam, że w obecnej sy tuacji od razu dostaniesz kulkę. Nikt się nie będzie bawił w sądy, kiedy sowieci stoją u bram. Dowody są mocne, raporty znajdują się w bezpieczny m miejscu. — Ansgar wzruszy ł ramionami. — Nie masz szans. Dziwisz się, że to ja? Tak by wa. W ciągu dwóch lat wy ciągnąłem od ciebie w sumie trzech Ży dów, dwie Ży dówki, cztery Polki i trzech Polaków. Mam wszy stko, imiona, nazwiska, daty urodzenia. I zdjęcia trupów. Bo, jak się domy ślasz, zaraz po wy ciągnięciu ich od ciebie zostali zlikwidowani. — Co za perfidia! Kurwa, jak można? — warknął Ottowagen. — Wy bacz, taka praca. — Słuchaj, Ansgar — gestapowiec zmierzy ł Reuscha wzrokiem. — A może ty blefujesz, co? Może ty lko mnie tak podpuszczasz? Może to ty jesteś zdrajcą? Może współpracujesz z bandy tami? — Zamknij mordę i patrz. Ansgar wy jął z teczki kilkanaście zdjęć i rzucił na biurko Karla. — To ich od ciebie kupiłem. Nie ży ją. Większość zabiłem osobiście. Ottowagen wziął do ręki zdjęcie i pokręcił głową. — Nie wierzę, Ansgar. Po prostu nie mieści mi się to w głowie. — Lepiej niech ci się pomieści. Dawaj to — Reusch zaczął zbierać fotografie z biurka. — Nie zostawię ci wszy stkich, o nie! Ale masz to. I… na przy kład to. Sprawdź sobie.

Wy glądało to tak, jakby Ansgar zostawił na biurku dwie losowo wy brane fotografie. Ale nie by ł to przy padek. — Z ty łu są nazwiska. O, patrz. Widzisz. Pod nazwiskiem kwoty. Sprawdź w swoich dokumentach, czy ich miałeś i kiedy. No… możesz to zwery fikować, jeśli nie szkoda ci czasu. Ottowagen wpatry wał się w litery wy pisane czarny m atramentem. — Kwoty ? — To pewien kod. Wy jaśnię ci, pokaż to zdjęcie. Ansgar wziął do ręki fotografię martwej dziewczy ny, odwrócił i zaczął czy tać. — Helena Różańska, pozy skana drugiego czerwca 1943 roku, pięćset dolarów, złota papierośnica. — Scheiße! — Masz czterdzieści osiem godzin. Widzimy się w niedzielę przed południem, przy prowadzasz mi chłopaka i zdajesz raport. Ansgar wstał i skierował się do drzwi. — A kim właściwie jest ten gnojek? — zapy tał Ottowagen, wpatrując się uważnie w plecy Reuscha. Ansgar odwrócił się powoli i spojrzał prosto w oczy gestapowca. — Człowiekiem z Berlina — odparł cicho Reusch. I po chwili milczenia dodał: — Jeżeli przez tę sprawę pójdę na dno, Karl, możesz by ć pewien, że pociągnę cię za sobą. Ansgar wy szedł z gabinetu Ottowagena i udał się na trzecie piętro w odwiedziny do Dietera Schulzego. Wchodząc po schodach, przy pominał sobie śmierć Heleny Różańskiej i jej matki. Drugiego czerwca 1943 roku wy kupił je od Karla Ottowagena. To by ł czy sty przy padek.

* Warszawa, 3 czerwca 1943 roku Dowiedziałem się, że aresztowali kilkanaście kobiet. Poprosiłem go o dwie, rzekomo potrzebne do ciężkiej pracy fizycznej na roli u zięcia przyjaciela, wysokiego oficera Wehrmachtu. Przedstawiłem sprawę jako pilną. Z inną bym nie przychodził. Od razu powiedziałem, ile mam na to pieniędzy. Pięćset dolarów i dwadzieścia tysięcy złotych. Powiedział, że za tyle to może mi załatwić jedną. I że w ogóle nie powinienem do niego przychodzić z takimi drobniakami. W końcu przekonałem go, żeby mi pomógł. Ostatecznie zgodził się dać jakąś za tysiąc dolarów i złotą papierośnicę, a drugą za trzydzieści tysięcy złotych i, jak to określił, dobry francuski koniak. Umówiliśmy się, że przyjadę po nie tego samego dnia

o dwudziestej drugiej na tyły starych magazynów przy Friedhofstrasse 2. Spóźnił się pół godziny, ale w końcu przyjechał małą ciężarówką z kierowcą. Myślałem, że kobiety wyjdą same, ale nie. Ottowagen musiał je z tym kierowcą wynieść z paki. Były skatowane i półprzytomne. Z trudem ułożyliśmy je na tylnym siedzeniu mojego mercedesa. Kiedy kierowca siedział w szoferce, a my się rozliczaliśmy, zacząłem się z nim targować. — Coś ty mi dostarczył, Karl. Przecież one ledwo żyją. Mają pracować na wsi, a to prawie trupy. Jeszcze mi krwią wybrudzą samochód. — Bierz, nie wybrzydzaj. Wykurują się i będą zasuwać na chwałę Tysiącletniej Rzeszy. — Za drogo! Nie dam ci za nie tyle. Tym bardziej, że z miesiąc będą dochodzić do siebie. — Umowa to umowa, Ansgar. Nie mówiłeś, że mają wziąć udział w konkursie piękności. — Nie są zdatne do pracy, chyba widzisz? Towar wybrakowany. I w dodatku ze trzy, cztery tygodnie będą się obijać. W ogóle się zastanawiam, czy dobrze robię, biorąc je od ciebie. — Dobra, niech ci będzie — powiedział szybko, chyba się bojąc, że nic nie dostanie. — Osiemset dolarów i dwadzieścia pięć tysięcy. — Pięćset dolarów i piętnaście tysięcy — No co ty, Ansgar, chcesz mnie okraść? — oburzył się. — Siedemset dolców i dwadzieścia tysięcy. — Pięćset, a do tego dwadzieścia tysięcy. — Zgoda. Ale papierośnica i koniak nie podlegają negocjacjom — wyszczerzył zęby w idiotycznym uśmiechu. Kiedy przyjrzałem im się z bliska, przeraziłem się. Przez kilka minut wpatrywałem się w ich okaleczone twarze. Jedna młoda, mogła mieć najwyżej osiemnaście lat. Druga dużo starsza. Z początku myślałem, że młodsza nie oddycha. Wpadłem w panikę, pogubiłem się. Kompletnie nie wiedziałem, co robić. Godzina policyjna, a ja siedzę w samochodzie z dwoma rannymi Polkami. Próbowałem się uspokoić, zebrać myśli. Na próżno.

* Wreszcie stanął przed drzwiami gabinetu Schulzego. Otrząsnął się, wziął głęboki oddech i otworzy ł drzwi. Asy stentka Dietera uśmiechała się do niego ciepło, kiedy czekał, aż Schulze skończy rozmowę telefoniczną z Berlinem. Gdy wreszcie usiadł na wy godny m fotelu obok Dietera i zapalił cy garo, który m poczęstował go przy jaciel, poczuł, że wraca mu pewność siebie. Czuł, że kontroluje sy tuację i także tę partię rozegra po mistrzowsku. Ansgar uważnie obserwował twarz Schulzego. Mimo blizny na prawy m policzku by ł to przy stojny facet, który na pewno podobał się kobietom. Wy soki, dobrze zbudowany brunet by ł

zawsze szarmancki wobec dam i wy lewny wobec przy jaciół, do który ch zaliczał Ansgara. Ale to by najmniej nie budziło w Reuschu wy rzutów sumienia. — Jak mogę ci pomóc, Ansgar? — zapy tał Sturmbannführer. — Szukam tego człowieka — odparł Reusch, podając Dieterowi zdjęcie Janka. Schulze popatrzy ł na fotografię bez słowa i szy bko oddał ją Ansgarowi. — Orientujesz się w sy tuacji, prawda? — zapy tał Schulze spokojnie. — Słucham? — Jeśli miałeś głowę zajętą czy mś inny m przez ostatnie dni, to pozwól, że pokrótce przedstawię ci nasze położenie. Linia niemieckiej obrony na Bugu pękła. Droga na Warszawę jest otwarta. Wczoraj sowieckie radio podało komunikat o utworzeniu jakiegoś komitetu wy zwolenia narodowego w Lublinie. Wy obrażasz sobie? Oni organizują sobie jakiś pieprzony rząd polski na naszy ch ziemiach! Reusch patrzy ł spokojnie na oficera SD i zastanawiał się, jak to rozegrać. Frontalny atak czy partia szachów? — Widzisz, co się dzieje na ulicach — konty nuował Dieter. — Coraz częściej przewalają się tam nasze oddziały wracające ze wschodu, rozbite i załamane. Widziałeś twarze ty ch żołnierzy ? Klęska, Ans. A wiesz, do czego doszło w niedzielę i dziś w nocy ? Reichsdeutsche i volksdeutsche zaczęli masowo uciekać z miasta. Panika, rozpacz, strach. Siłą musieliśmy powstrzy my wać ty ch tchórzy ! Dzisiaj stanęły urzędy dy stry ktu warszawskiego. I według moich sprawdzony ch informacji Leist już zwiał z Warszawy. Ansgar patrzy ł na Schulzego zdziwiony. Fakty cznie nie zdawał sobie z tego wszy stkiego sprawy. Poszukiwania Janka całkowicie go pochłonęły i nie zorientował się, że najprawdopodobniej to już koniec. — Opuszczamy to miasto. Jak my ślisz, ile to może jeszcze potrwać? Ten cały bajzel? Ty dzień, dwa, trzy ? Będziemy się bronić? W inny ch okolicznościach Reusch udałby oburzenie, zapewnił o sile armii niemieckiej i wy raził zaniepokojenie brakiem wiary u przy jaciela. Ale nie miał już na to ani siły, ani czasu. By ć może Janek jest właśnie katowany w jakimś areszcie. Może właśnie dwóch sady sty czny ch gestapowców tłucze go do nieprzy tomności, wy ry wa mu paznokcie albo przy pala jego skórę gorący m żelazem. Maska opadła. To koniec. — Nie interesuje mnie to, Dieter — powiedział Reusch. — Kompletnie mnie to nie interesuje. Potrzebuję tego chłopaka. Teraz! I zamiast żalić mi się tu na sowietów, lepiej weź się do roboty i zacznij go szukać. — No, no — rzucił Obersturmbannführer i wstał z fotela. — Masz tupet. — Nie mam ochoty na pogaduszki.

Schulze usiadł nonszalancko na biurku i z rozbawieniem patrzy ł na Reuscha. — Może to jeszcze nie koniec Trzeciej Rzeszy, ale na pewno będzie to twój koniec, jeśli mi nie pomożesz. — Co? — z twarzy Schulzego znikł tępy uśmieszek. — Masz dwadzieścia cztery godziny na odnalezienie tego chłopaka. Jeśli nie, to… — Grozisz mi, Ansgar? — Jeśli nie, to lista zrabowany ch przez ciebie dzieł sztuki trafi na odpowiednie biurko jeszcze dziś. Wszy stkie łapówki, które ode mnie otrzy my wałeś, by ły skrzętnie odnotowy wane. Każdy obraz, każda rzeźba, każdy Polak, którego od ciebie kupiłem… — Oj, przestań się tak iry tować! — Ja mówię poważnie. Twoje ży cie, Dieter, jest w moich rękach. Zniszczę cię, jeśli nie odnajdziesz tego chłopaka. Serce waliło Reuschowi jak młot. Czuł, że się poci, że nerwy ma napięte aż do granic. „Zniszczę go, zniszczę tę faszy stowską świnię, tak czy inaczej”. — Nie podoba mi się to, co mówisz. — To dobrze — Ansgar uśmiechnął się nerwowo. Dieter podszedł do Ansgara i spoglądając na niego z góry, szepnął: — Świat nam się wali na głowę, Ans, nasza cy wilizacja upada, a ty chcesz, żeby m za wszelką cenę szukał twojego kochasia? W gabinecie zapadła przerażająca cisza. Nawet sowieckie my śliwce zdawały się podporządkować entrée Dietera. Ansgar kipiał. Serce o mało nie wy skoczy ło mu z piersi, w skroniach pulsowała krew, koniuszki palców świerzbiły go w oczekiwaniu na komendę przesy łaną zawsze przez mózg: „Zabij”. — Och! Nie bądź taki zdziwiony Ansgar. Wiem o jego wieczorny ch wizy tach. Nie ty pierwszy w ty m kraju prowadzisz podwójną grę i nie ostatni. — Schulze się uśmiechnął. — Ale od czego są przy jaciele? — Od kiedy wiesz? — Od początku. Śledzimy cię, Ansgar, od wielu miesięcy. To moje — Dieter zawiesił głos — pry watne śledztwo. Lubię wiedzieć, z kim gram w wojennego pokera. „To koniec — pomy ślał Reusch, kiedy Schulze odwrócił się do niego plecami i podszedł do obszernej szafy. — Nie uwolnię Janka, a sam zostanę rozstrzelany jak śmieć”. — Koniaku czy wódeczki? Koniak — zadecy dował Dieter, po czy m wziął z półki butelkę i dwa kieliszki. — Mamy do pomówienia. „Mogę grać na czas, mogę na szy bko ułoży ć jakąś legendę. Potrafię to zrobić. Potrafię!” — Każdy ma jakiś feblik. Prawda, Ansgar?

„Może jednak uda się z nim coś utargować?” — Ty go masz, Dieter, tego… Polaka. Dieter wzruszy ł ramionami i zamoczy ł usta w alkoholu. — Ustalmy pewne zasady. Po pierwsze, to ja tu zadaję py tania i ja decy duję o twoim i jego losie. Gdy by m cię tak nie lubił, już dawno gniliby ście w gestapowskich kazamatach. Ale w obliczu naszej niechy bnej klęski, kto by się tam przejmował losem dwóch homoseksualistów. — Nie jestem… — sy knął Reusch. Dieter uciszy ł go ruchem dłoni. — Nikogo to teraz nie interesuje, Ansgar. Liczą się fakty. A przy znajmy, zaży ła znajomość z ty m Polakiem nie stawia cię, delikatnie mówiąc, w najlepszy m świetle. Musisz wiedzieć, że… — Zamknij się, Dieter, i teraz ty posłuchaj mnie! Nie będę zaprzeczał, że znam tego chłopaka. Ale jeśli my ślisz, że przy szedłem dziś do ciebie bez dowodów, to się grubo my lisz. Twoi ludzie śledzili mnie, a moi ciebie. Twój składzik anty ków w podwarszawskiej Podkowie Leśnej, wart, delikatnie mówiąc, miliony, jest w moich rękach. Odpowiednie osoby czekają na mnie. Jeżeli za godzinę nie pojawię się tam, gdzie trzeba, skarbczy k Obersturmbannführera Schulzego na zawsze zniknie z powierzchni ziemi. Schulze zaciskał zęby tak mocno, że mięśnie szczęki zdawały się falować pod skórą, jakby miały zaraz wy skoczy ć na zewnątrz. — Łżesz! — sy knął. — Dziś nad ranem przechwy ciliśmy trzy ciężarówki, które kazałeś wy pakować po sufit ty m szajsem. — Blefujesz! — Jechały na Poznań, prawda, Dieter? Po chwili ciszy Schulze powiedział spokojnie: — Wiesz, że mogę cię teraz aresztować i trzy mać tak długo, dopóki nie sprawdzę, gdzie są moje ciężarówki? — Aresztuj. Ansgar wy trzy mał jego spojrzenie. „Udało się?” — W porządku. Muszę ci przy znać, że jesteś niezły. Potrafisz zachować zimną krew. Dobrze was wy szkolili w tej Abwehrze. Brawo. Schulze znowu wstał i podszedł do biurka. Odsunął szufladę i wy jął z niej zdjęcie. — Proszę, to dla ciebie. — Co to jest? — zapy tał Ansgar, spoglądając na odbitkę sły nnego obrazu. — Dobry blef. Prawie się udało — Schulze się uśmiechnął. — Ale prawie to nie to samo co „zupełnie”. Gówno przechwy ciłeś. Skład opróżniłem bez przeszkód, ciężarówki zniknęły. Masz

czterdzieści osiem godzin na namierzenie tego obrazu. Mnie się nie udało, ale wierzę, że tobie się powiedzie. W ty ch sprawach jesteś najlepszy. Obraz na sto procent jest gdzieś w Warszawie. Ty lko ustal gdzie, resztą zajmę się sam. Jak się spiszesz, oddam ci tego Polaczka. Nie gwarantuję, że w stanie nienaruszony m, ale na pewno będziecie mogli się jeszcze poprzy tulać. — Masz go? — A jak my ślisz? — Chcę go zobaczy ć! — Nie mamy czasu na miłostki. — Nie wierzę ci. — No popatrz! A już my ślałem, że się dogadamy. Szkoda. — Schulze wy jął z kabury pistolet i wy mierzy ł w pierś Ansgara. — Chy ba jednak muszę cię aresztować. — Przestań w to grać, Dieter. Przy jmuję warunki, ty lko chcę mieć pewność, że nic mu nie jest! — Pewność… Nihil homini certum est 3 — parsknął Schulze filozoficznie. Ansgar wstał i popatrzy ł Dieterowi w oczy. — No, zjeżdżaj już szukać tego malowidła, bo zmienię zdanie.

* Zawsze wszystko planowałem w najdrobniejszych szczegółach. Ale czasem sytuacja wymyka się spod kontroli. Zamiast wywieźć te kobiety gdzieś za miasto, musiałem zorganizować akcję ratującą im życie. Przypomniałem sobie, że kilka miesięcy wcześniej, kiedy jeździłem po podwarszawskim lesie, szukając dobrego miejsca na ukrycie skrzyni z rzeczami dla uwalnianych Polaków, natknąłem się na mały, opuszczony drewniany dom. Pojechałem tam. Błądziłem po lesie w nocy kilka godzin. Nad ranem, o piątej albo wpół do szóstej, znalazłem wreszcie tę chatę. Zaparkowałem samochód na leśnej drodze i zacząłem przemykać między drzewami. Zaczynało świtać. Byłem wykończony i zdenerwowany. Wpakowałem się w niezłą kabałę. Kiedy ostrożnie zbliżyłem się do domu, drzwi się nagle otworzyły i ze środka wyszedł młody chłopak, na oko dwudziestoletni. Zrobił kilka kroków, po czym stanął pod drzewem i zaczął sikać. Nie miałem czasu na rozmyślania. Wyciągnąłem parabellum i podbiegłem do niego od tyłu. — Halt! Hände hoch — rzuciłem cicho. — O cholera! — chłopak odwrócił się w moim kierunku. Jedną ręką nerwowo upychał gacie w rozporku, drugą próbował zapiąć spodnie. — Zapnij to — powiedziałem po polsku. — Ilu was tam jest?

— Tylko ja. — Nie kłam. — Przysięgam, tylko ja — chłopak był blady. Albo z nerwów, albo z niewyspania. Byłem pewien, że kłamał. — Mówisz po niemiecku? — Trochę. Ja… ja… ja… — zaczął się jąkać i trząść, zerkając w kierunku chaty. — Faktycznie trochę. — Proszę… ja… my tylko… — Nic ci nie zrobię. Potrzebuję pomocy. Idź przodem. Masz broń? Pchnąłem go w kierunku domu. — Nie, nie mam, panie oficerze. Zatrzymaliśmy się przed drzwiami. Stałem za chłopakiem, z lufą między jego łopatkami. — Wychodź! — krzyknąłem. — Wychodź ze środka. Słyszysz? Cisza. — Nic wam nie zrobię. Potrzebuję waszej pomocy. Zapłacę wam. Dobrze zapłacę. Wychodź! Staliśmy tak chwilę, po czym powiedziałem do chłopaka: — Ty każ wyjść, bo będzie źle. — Wyjdź! No wyłaź, do cholery. Drzwi się otworzyły i stanęła w nich wysoka dziewczyna z długimi blond włosami opadającymi na ramiona, szczelnie owinięta starym płaszczem. Patrzyłem na nią zaskoczony. Raczej spodziewałbym się partyzanta z pepeszą niż pięknej Słowianki. — Mówisz po niemiecku? — Tak — szepnęła. — Mam nadzieję, że lepiej niż on — burknąłem. — Zdecydowanie lepiej — odparła z dobrym akcentem. — Ile was tam jeszcze jest? — Tylko my. Patrzyła mi prosto w oczy, spokojnie, bez strachu, jakby już dawno pogodziła się z faktem, że w czasie wojny nie znasz dnia ani godziny. Uśmiechnąłem się, choć tak naprawdę chciało mi się płakać. Co za tragicznie śmieszna sytuacja. Nakrywam chłopaka z dziewczyną na nocnej schadzce, szukając schronienia dla dwóch półżywych Polek. Pchnąłem chłopaka, dziewczyna się cofnęła i po chwili znaleźliśmy się w środku. Mała izba ze stołem, trzema krzesłami i szerokim, drewnianym łóżkiem. Śmierdziało wilgocią, wiało przez nieszczelne okna, ale dałoby się tu przeżyć do późnej jesieni.

— No dobra, nie ma czasu. Jesteście Polakami? Kiwnęli głowami. — Jak masz na imię? — Magdalena. — A ty? — Miron. — No to część oficjalną mamy z głowy. A teraz posłuchajcie. Mam w samochodzie dwie ranne… — zawahałem się. — Dwie ranne kobiety, które jakimś cudem uratowałem z… Patrzyli na mnie zdziwieni. Rozumieli, co do nich mówię, ale było widać, że bardzo się bali. — Mam w bagażniku chleb, masło, konfitury, szynkę, czekoladę. — Mówiąc, cały czas trzymałem ich na muszce. — I trochę ubrań. One są w bardzo złym stanie, te kobiety. Nie wiem w ogóle, co z tymi paniami zrobić. Ale bardzo chcę im pomóc. Więc może najpierw przeniesiemy je z samochodu tutaj, a potem zobaczymy, co dalej? Cały czas byli spięci. Nieco się rozluźnili, dopiero gdy naprawdę wyjąłem z bagażnika paczki z jedzeniem i ubraniami. Ranne kobiety ułożyliśmy na łóżku, na stole rozłożyłem żywność i usiedliśmy na krzesłach, patrząc na siebie nieufnie. Wyjąłem z kieszeni kopertę i rzuciłem chłopakowi. — To dla was. Spoglądali na mnie zaciekawieni. Zdjąłem z ręki zegarek i położyłem na stole. — Szwajcarski. Dużo wart. Sprzedajcie albo zostawcie sobie na lepsze czasy. Ukryłem twarz w dłoniach. „Nie wytrzymam tego wszystkiego, nie wytrzymam” — myślałem. Może lepiej oddać im broń, niech mnie zastrzelą, będzie po bólu. Chłód poranka przeszył mnie do kości. Czułem, że będę chory. Zacząłem się trząść na całym ciele. Czyżby zaczynała się gorączka? — Dlaczego? — szepnęła. Nie odpowiedziałem. — To pana znajome? Rodzina? Kiedy podniosłem głowę, żeby popatrzeć na dziewczynę, zobaczyłem dwie smutne twarze przeszywające mnie wzrokiem na wskroś. — Nie. Nie wiem, kto to. Nawet nie znam ich imion. Kupiłem je od Gestapo. — Kupił pan? — zapytała. — Inaczej bym ich nie uratował. — Ale dlaczego? — Nie wiem, może dlatego, że… — zawahałem się, nie wiedząc, co odpowiedzieć. — Dobrze się pan czuje? — zapytał chłopak. Nie odpowiedziałem, tylko wstałem i podszedłem do łóżka. Starsza kobieta na chwilę odzyskała

przytomność. Spojrzała na mnie i jej oczy zaraz zacisnęły się mocno. Delikatnie dotknąłem jej posiniaczonej twarzy. Drgnęła. — Proszę się nie bać, już jest pani bezpieczna. Nie ma Gestapo, nie ma Niemców. To znaczy jestem ja, ale mnie się pani nie musi bać. Jest pani bezpieczna. Magdalena zamoczyła szmatę w misce z wodą i otarła kobiecie czoło. — Jak się pani nazywa? — zapytała. — Maria Ró…żańska, Różańska. — A ta dziewczyna? — To Hel… Helena — wystękała z trudem kobieta. Popatrzyłem na dziewczynę. Była jej córką. Helena Różańska otworzyła oczy i popatrzyła na Magdalenę. — Jestem Polką, mam na imię Magdalena. A ten pan was uratował. Wszystko będzie dobrze — mówiła, omywając jej twarz. Nagle coś mnie tknęło. Jeszcze raz spojrzałem na Helenę. Nie, to niemożliwe! Nachyliłem się nad nią i złapałem za nadgarstek. Nic. Dotknąłem szyi. Nic. Nie buło pulsu, nie oddychała. To koniec. Dziewczyna nie żyła. Pół godziny później zmarła również jej matka.

1. RSHA (Reichssicherheitshauptamt) — Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, w którego skład wchodziło Gestapo w latach 1939–1945. [wróć] 2. Friedhofstrasse — dziś ul. Powązkowska. [wróć] 3. Nihil homini certum est (łac.) — Dla człowieka nie ma nic pewnego; fragment Żali Owidiusza. [wróć]

64 Dochodziła dziewiętnasta. Sobotnie popołudnie spędził na torze jeździeckim w Seegarten, a teraz czekał, siedząc na jednej z ławek w parku. Rolf przy szedł punktualnie, ale kiedy zobaczy ł Ansgara z daleka, przy spieszy ł kroku. — Przepraszam za spóźnienie — rzucił Rolf, siadając obok Reuscha. — Nie ma problemu. — Chciałeś się ze mną widzieć w sprawie Arta Rosentropa? — Nie. Wiem od moich ludzi, że dobrze ją prowadzisz. Chodzi o tę osobę. Ansgar podał Wiesemannowi zdjęcie Janka. — Musisz go namierzy ć. I to szy bko. — Kto to jest? — Jan Brodawski, lat dwadzieścia dwa, urodzony w Warszawie, kawaler. — Jakieś dodatkowe informacje? — Nie ma dodatkowy ch informacji. W ty m kłopot, Rolf. Wiem, że został aresztowany. Ale nie mam pewności, dokąd trafił. Ustal to. — Tak jest. Ansgar zmierzy ł Rolfa wzrokiem. — Masz poruszy ć niebo i ziemię. Uruchom wszy stkich informatorów. Zajrzy j do każdej dziury. — Jasne. — Jutro o tej samej porze zdasz mi tu raport. Jeżeli przy prowadzisz go ze sobą, dostaniesz wszy stkie zdjęcia i negaty wy. I na twoich oczach spalę twoją teczkę, Rolf. Kiedy śledczy wstał, Reusch również podniósł się z ławki i wy ciągnął do niego rękę. — No i wszy stkiego najlepszego z okazji urodzin. Dziś jest dwudziesty dziewiąty lipca. Skończy łeś czterdzieści dwa lata, prawda?

65 Ansgar sączy ł kawopodobny pły n w ogródku kawiarniany m u Lardellego. Zamówił też ciastko z kremem, które by ło jego ulubiony m deserem. Niestety z roku na rok jakość wy robów cukierniczy ch spadała. Z niesmakiem odsunął od siebie talerzy k i spojrzał na zegarek, dobrą niemiecką minervę. By ło pięć po dwunastej, kiedy zdy szany Ottowagen pojawił się w kawiarni. Opadł na krzesło obok Reuscha, zdjął czapkę i rzucił na krzesło obok. — Dziękuję, że zgodziłeś się przełoży ć godzinę spotkania. Co za koszmar! To miasto oszalało. Leist wy jechał, Fischer wy jechał. Scheiße! Ludzie napadają w biały dzień na niemieckie sklepy ! By dło! Wszy stkim się wy daje, że przegraliśmy wojnę, ale ja ci mówię, Ansgar, to jeszcze potrwa. Ottowagen pogroził palcem niewidzialnemu przeciwnikowi. — To się tak łatwo nie skończy. Stłumiliśmy spisek na ży cie Führera. Stłumimy każdy militarny wy bry k Polaków. — A sowieci? — rzucił Ansgar. Kelnerka podeszła do stolika i przy jęła zamówienie od Ottowagena. — Na dniach panika opadnie. Przy wrócimy porządek w ty m mieście i zaplanujemy obronę. Terrorem przy wrócimy spokój. A potem zajmiemy się sowietami. — Gratuluję opty mizmu. — Wspomnisz moje słowa. Pierwsza Dy wizja Pancerno-Spadochronowa „Hermann Göring”! — Ottowagen podniósł głos. — Razem z Waffen SS „Wiking” i „Totenkopf” zmiotą sowiecką armię pancerną w kilka dni. Na wschodzie, kilkadziesiąt kilometrów od Warszawy zaczęła się wielka bitwa. Setki czołgów, Ansgar. To będzie pogrom! Ansgar wy tarł usta chusteczką i spojrzał czujnie na Ottowagena. — Co z moją sprawą, Karl? — Świetnie, przy jacielu. My go nie mamy — gestapowiec się uśmiechnął. — Ustaliłem, że na pewno nie ma go ani SD, ani SS. Nie ma go na Arbeitserziehungslager der Sicherheitspolizei Warschau 1 i w więzieniu przy Pawiej 2. Ansgar się zamy ślił. „Nie ma go SD? Czy li Schulze blefował. O ile można ufać temu gnojkowi Ottowagenowi, to Schulze skłamał. To by łoby nieźle”. — I to są, według ciebie, świetne wiadomości, Karl? — warknął po chwili milczenia. — No… — Karl się zawahał. — Ja go muszę znaleźć. Dla mnie wiadomość, że nie masz żadnej wiadomości, jest nic niewarta.

— No ale się starałem! Naprawdę poruszy łem, co się da, i zapy tałem, kogo się da. — Wierzę ci i bardzo dziękuję. Ty lko przy pominam, że miałeś go znaleźć i przy prowadzić, a nie ustalić, gdzie go nie ma, Karl! Karl zrobił się cały czerwony na twarzy. — Nie ma go jeszcze w kilku inny ch miejscach — warknął z wściekłością Ansgar. — W tej kawiarni go nie ma! U ciebie w mieszkaniu go nie ma! U mnie w mieszkaniu go nie ma! I nie ma go, do jasnej cholery, w sy pialni twojej żony ! Ottowagen się rozejrzał. Ludzie zerkali na nich zaniepokojeni. Ansgar wstał energicznie i zacisnął pięści. — W poniedziałek w moim biurze! O czternastej! Przy jdź z czy mś, co uratuje ci dupę, Karl — sy knął Reusch, odwrócił się na pięcie i wy szedł z ogródka.

1. Arbeitserziehungslager der Sicherheitspolizei Warschau — obóz zwany również Gęsiówką. [wróć] 2. Więzienie przy Pawiej — więzienie zwane Pawiakiem. [wróć]

66 Wieczór by ł ciepły. Ansgar od pół godziny siedział na ławce i notował coś w zeszy cie. Kiedy postawił ostatnią kropkę, zawahał się przez chwilę, spojrzał na zegarek i dopisał na górze strony : „Niedziela, 30 lipca, godzina 18.50”. Ty m razem Rolf przy szedł dziesięć minut przed czasem. Policjant wy glądał źle. Podkrążone oczy, szara cera, tłuste włosy. — Wszy stko w porządku? — zapy tał Reusch, uważnie mu się przy glądając. — Nie uskarżam się — odparł cicho Wiesemann. — Nie py tam, czy się uskarżasz. Chcę wiedzieć, czy wszy stko w porządku. Ansgar zawsze lubił Rolfa. Nie by ł to ty p tępego funkcjonariusza, bezmy ślnie wy konującego polecenia z góry. Wiesemann by ł spry tny, czasem przebiegły, ale skuteczny. Reusch wiedział, że Rolf jest inny niż reszta „przy jaciół”. Miał wy rzuty sumienia za to, jak potraktował go tamtej nocy, kiedy zabił Rosentropa. Wiesemann by ł skuteczny m policjantem, który nie odwoły wał się do gestapowskich metod. Nigdy nie sły szał o ty m, aby Wiesemann zakatował kogoś na śmierć. Zdarzało mu się spoliczkować przesłuchiwanego, ale by ło to maksimum, na co sobie pozwalał, jeśli chodzi o przemoc wobec więźniów. Podejrzany ch traktował jednakowo. Aresztował zarówno Polaków, jak i Niemców. Miał na koncie wiele rozwiązany ch spraw. „Może to przy zwoity facet, który tak jak ja wpadł w try b wojennej machiny ? W gruncie rzeczy jego słabość do damskich ciuchów nie jest niczy m straszny m” — pomy ślał Ansgar. — By łem dziś u znajomego lekarza — zaczął Rolf i zaraz dodał szy bko, jakby karcąc się w my ślach: — Ale swoich obowiązków nie zaniedbałem, Ansgar. Mam coś. — Najpierw powiedz, co z ty m lekarzem. Co się dzieje? Wiesemann wzruszy ł ramionami. — Jestem chory. — Jest środek lata, Rolf! Nie dbasz o siebie. Może za lekko się ubierasz wieczorami? — Ansgar się uśmiechnął, zadowolony ze swojego dowcipu. — Pewnie masz rację — odparł smutno Rolf. — Papierosa? — Ansgar wy ciągnął papierośnicę w kierunku Rolfa. Zapalili, po czy m Ansgar zapy tał o Janka. Rolf potwierdził, że nie ma go na Pawiaku, w Gęsiówce, na Gestapo ani w rękach SD. — Ale przy najmniej wiem, gdzie go szukać, Ansgar. — No! Świetnie, Rolf. Mów. Wiesemann zaciągnął się papierosem, splunął na ścieżkę, po czy m spojrzał ze współczuciem

na Reuscha. — W Auschwitz. Ansgar zbladł. Poczuł, jak zimny pot zalewa mu plecy. Ręce zaczęły mu drżeć i nawet nie próbował tego opanować. Przełknął ślinę i szepnął: — Gdzie? — Przedwczoraj został wy słany transportem do Auschwitz. — Jesteś pewien? Jan Brodawski, dwadzieścia dwa lata, Polak… — Niestety. Źródło pewne. Jeszcze ani razu się nie pomy liło. Przy kro mi, Ansgar. — Ale jak to? Kiedy ? Dlaczego? — Reusch zadawał bezsensowne py tania i by ł tego świadomy. — Nie znam szczegółów. Widziałem listę nazwisk na własne oczy. To on. Ansgar próbował zebrać my śli, ułoży ć jakiś plan. Miał pustkę w głowie, kompletną pustkę. „Co robić? Co teraz?” — Co teraz? — zapy tał na głos. — Możesz spróbować go stamtąd wy ciągnąć. — O czy m ty mówisz? Jak? Z Auschwitz? — Potrafiłby ś to zrobić, bo dobrze wiesz, jak to działa. Wy starczy dotrzeć do właściwy ch osób. — Rolf wzruszy ł ramionami. — To kwestia ceny. A z tego, co wiem, stać cię na wiele. — Ile? — Nie mam pojęcia, Ansgar. — Do kogo mam z ty m pójść? Rolf popatrzy ł na Reuscha. Ansgar nie mógł wiedzieć, co Wiesemann zobaczy ł w jego oczach. Strach? Panikę? Determinację? W każdy m razie policjant odwrócił głowę w drugą stronę i powiedział: — Dziś o dziesiątej spotkasz się w stary m magazy nie na Woli z Maxem Grabnerem. On cię poprowadzi dalej. — Max Grabner… czekaj… coś mi mówi to nazwisko. — Na pewno. SS-Untersturmführer Grabner by ł szefem Gestapo w Auschwitz-Birkenau. Mniej więcej rok temu usunięto go z tego stanowiska. Bardzo się ucieszy ł, kiedy do niego zadzwoniłem. — Za co wy leciał? — A jak my ślisz? — Rolf spojrzał na Ansgara i sam odpowiedział na swoje py tanie: — Korupcja. — Dziękuję, Rolf. Nawet nie wiesz… — Daj spokój. Staram się wy pełnić każde zadanie z należy tą starannością.

— Dam ci te zdjęcia. — Ansgar — zaczął Wiesemann, wstając — nie potrzebuję ich, zatrzy maj sobie albo spal. Jak wolisz. Ufam ci. — Ale… — To nie ma znaczenia, Ansgar. Żegnaj. Rolf wy ciągnął rękę do Ansgara, który poderwał się z ławki. Uścisnęli sobie dłonie. Ansgar jeszcze raz zajrzał w oczy Wiesemanna i spy tał: — Co ci powiedział ten lekarz? — Że zostały mi najwy żej trzy ty godnie ży cia.

67 „Obowiązkiem narodowego państwa jest dopilnowanie, żeby w końcu napisano historię świata, w której kwestia rasy zajmuje dominującą pozy cję”. Przez całą drogę huczały mu w głowie fragmenty Mein Kampf 1, który ch dziesiątki wy kuł kiedy ś na blachę. Wry ły mu się w pamięć tak mocno, że by ły nie do zdarcia. O każdej porze dnia i nocy mógł sy pać nimi jak z rękawa. „Narodowe państwo musi w przy szłości zwracać baczną uwagę na kształtowanie siły woli i decy zji, musi zaszczepić w sercach młody ch, począwszy od dzieciństwa, radość z odpowiedzialności i odwagę przy znawania się otwarcie do win” 2. Jazda by ła długa i męcząca. Mimo że jechał szy bko i ry zy kownie, nocna podróż wy dawała się ciągnąć w nieskończoność. „W przy padku wy kształcenia kobiety główny nacisk powinien by ć położony na ćwiczenia cielesne, następnie na rozwój charakteru i na końcu — intelektu. Ale absolutny m celem wy kształcenia kobiety musi by ć przy gotowanie jej do roli matki” 3. Prawie nie rozmawiali. Grabner przy sy piał, a Ansgar bił się z my ślami. „Zdoby wanie nowy ch tery toriów dla osadnictwa wzrastającej liczby oby wateli przy nosi ogromne korzy ści, szczególnie jeżeli bierze się pod uwagę przy szłość, a nie ty lko chwilę obecną. Jedy ną nadzieją na sukces tej polity ki tery torialnej są w dzisiejszy ch czasach zdoby cze w Europie, a nie na przy kład w Kamerunie. Walka o naszą egzy stencję jest naturalny m dążeniem” 4. Ulice Oświęcimia ogarniała ciemna, nieprzenikniona noc. Latarnie by ły pogaszone, może w obawie przez nalotami, a może z oszczędności. Reusch nie miał głowy, by się nad ty m zastanawiać. Od pół godziny krąży li po okolicy. Grabner kilka razy pomy lił drogę. Dochodziła trzecia, musieli załatwić sprawę, zanim zacznie się przejaśniać. Kiedy się spotkali w magazy nie na Woli, szy bko dogadali się co do stawki i od razu ruszy li w drogę. Reusch miał ze sobą mnóstwo pieniędzy i nadzieję na uratowanie Janka. — Tutaj w lewo, a na skrzy żowaniu w prawo — rzucił Grabner. — Znam tę okolicę jak własną kieszeń, ale jakoś my lą mi się dzisiaj kierunki. Kiedy samochód zwolnił, żeby skręcić w prawo, usły szeli krzy ki: — Halt! Halt! — Co jest, do cholery ? — zaklął Reusch i zerknął na Grabnera. — Spokojnie, wy legity mują nas i ty le. Zatrzy mał mercedesa. Światło latarek padło na maskę. Sy lwetki trzech żołnierzy patrolujący ch teren poruszały się powoli, ale sprawnie. Jeden podszedł do wozu od strony kierowcy, drugi od pasażera, trzeci przy gotował broń do

strzału i przy patry wał się procedurze z odległości kilku metrów. — Dokumenty, proszę. Co panowie tutaj robią? — ostro zapy tał żołnierz, nachy lając się do Ansgara. — Heil! Major Ansgar Reusch z Warszawy. — Ansgar podał mu dokumenty. — Przy jechałem tu służbowo. Pana nazwisko? Szeregowy zasalutował i rzucił: — Szeregowy Helmut Krieger. — Bardzo dobrze. Możemy już jechać? — Oczy wiście, panie majorze. A pana towarzy sz to… — SS-Untersturmführer Maximilian Grabner — rzucił Grabner. — Gestapo! Minęli ostatni dom i wjechali w polną drogę prowadzącą do lasu. Ansgar przez całą podróż z Warszawy czuł ogromne napięcie, ale kiedy samochód utonął w czarnej gęstwinie, poważnie zaczął się bać o swoje ży cie. A może to spisek Rolfa i Grabnera — oskubać bogatego oficera? W teczce na ty lny m siedzeniu leżało trzy naście ty sięcy dolarów. Ansgar co prawda by ł uzbrojony, ale dobra zasadzka mogła im się udać. „Jeśli jest ty lko dwóch, spróbuję ich przechy trzy ć. Ale gdy by zaangażowali do tego więcej ludzi, może by ć ciężko. Tak czy inaczej, w razie czego trzeba będzie szy bko zastrzelić Grabnera i uciekać w las. Jest szansa, że się uda. Potem przeczekam w lesie do rana”. Jak się z tego wszy stkiego wy tłumaczy, nie miał pojęcia. „Pół biedy, jak stracę pieniądze, ale utrata samochodu to poważny problem”. Auto podskakiwało na leśnej drodze. Im głębiej wjeżdżali w las, ty m bardziej by ł pewien, że to zasadzka. By ł zły na siebie. Najpierw dał się ograć Schulzemu, a teraz załatwił go Rolf Wiesemann. — Co pan taki chmurny, majorze? — zagadnął Grabner, jakby czy tając mu w my ślach. — Proszę się nie obawiać, ja zawsze dotrzy muję słowa. Solidna firma, rozumie pan. — Firma — rzucił Ansgar, wy rwany z rozmy ślań. — To taka przenośnia, ma się rozumieć. Usługi dla ludności — Grabner zaśmiał się chrapliwie. — Dla mnie to czy sty interes. Ty lko interes. Po kilkunastu minutach podjechali pod niewielki domek z drewna, stojący na środku polany. Reflektory samochodu oświetlały teren. — No, jesteśmy na miejscu. Widzę, że doktorka jeszcze nie ma, to nawet lepiej. Proszę chwilę zostać i nie wy łączać silnika. Tak jest jaśniej. Grabner wy gramolił się z samochodu i zapalił latarkę. Podszedł do drzwi, schy lił się i wy jął klucz spod siennika. Zamachał do Ansgara, który cały czas siedział za kierownicą. Otworzy ł drzwi i wszedł do domku.

Ansgar wy jął z kabury pistolet, zgasił silnik i ostrożnie wy siadł z samochodu. Okna zasłonięte by ły firankami. Reusch dostrzegł zary s postaci w środku i bły sk płomienia. Po chwili wnętrze wy pełniło się ciepły m blaskiem. Uchy lił drzwi i wszedł do środka. — Zapraszam! Proszę czuć się jak u siebie w domu. Izba by ł obszerna i urządzona jak mały buduar. Z zewnątrz wy glądało to jak domek letniskowy, w środku przy pominało bardziej dom schadzek, który m również w istocie by ł. Grabner zaczął się krzątać po pomieszczeniu, udając, że nie widzi pistoletu w ręku Ansgara. Ten dy skretnie schował go do kabury. — Kiedy urzędowałem w Auschwitz-Birkenau… złote czasy … zorganizowałem tu sobie taką swoją… samotnię. Grabner się uśmiechał. „Pewnie na wspomnienie ty ch złoty ch czasów” — pomy ślał Ansgar. — Teraz zaliczka. — SS-Untersturmführer wrócił do interesów. — No, tak jak się umawialiśmy. Najpierw moja dola, potem rozlicza się pan z doktorkiem. Ansgar sięgnął do czarnej skórzanej teczki, w której trzy mał gotówkę. — Może się pan czegoś napije? Koniak? Whisky ? Wódka? — Proszę przeliczy ć, cztery ty siące dolarów — Ansgar wy ciągnął rękę z pieniędzmi w kierunku Grabnera. — Dziękuję. Pozwoli pan, że przeliczę. Stali w ciszy naprzeciwko siebie. Lampa naftowa oświetlała pokój. Trzy wy godne skórzane fotele, obszerna sofa, niski stolik, barek, kredens. Na podłodze drogi perski dy wan, na ścianach poroża i obrazy przedstawiające sceny z polowania. — Zgadza się. Resztę da pan doktorkowi. No to co? Po koniaczku? — Chętnie. Ansgar uważnie obserwował, jak Grabner wy jmuje z kredensu kieliszki, następnie otwiera barek i wy ciąga z niego dobry francuski koniak. — Widzę, że mi pan nie ufa. Jest pan spięty, obawia się pan czegoś? Grabner uśmiechnął się, podając Ansgarowi kieliszek. „Jeżeli to nie podstęp, to za chwilę ujrzę Janka. Czy to możliwe? Czy to koniec tej męki? O Boże, żeby tak by ło. A jeśli to oszustwo, to, Bóg mi świadkiem, zamorduję ich wszy stkich”. — Niety powa sy tuacja… środek lasu, noc, teczka pełna pieniędzy. — Ach, panie Reusch! — Grabner aż krzy knął. — Proszę mnie nie obrażać. Robimy interesy jak uczciwi Niemcy. — Pan akurat jest Austriakiem, o ile dobrze pamiętam. Grabner uśmiechnął się i pogładził ręką ły sinę. — Proszę mi wierzy ć, nie ma się pan czego obawiać. Tutaj dokonamy wy miany. No, chy ba

nie wy obrażał pan sobie, że wjedziemy przez bramę główną do Auschwitz i poprosimy o wy danie więźnia. — Nieważne jak. Ważne, za ile — odparł wy mijająco Ansgar. — Cena mieści się w budżecie mojego zleceniodawcy, więc nie ma o czy m mówić. Ansgar zanurzy ł usta w kieliszku. — Nie wiem, ile pan za to bierze, ale domy ślam się, że sporo — rzucił gestapowiec. — To nie pańska rzecz. — Wiem, oczy wiście. Proszę się nie unosić. Nie zaglądam panu do portfela. Po prostu chciałem zasugerować, że polecam się na przy szłość. Obaj na ty m zarobimy. Na drodze przed domem pojawiły się światła. — O! Jest nasz gospodarz — szepnął Grabner i dokończy ł swój koniak. Reusch odstawił kieliszek na stolik i w napięciu czekał na spotkanie z Jankiem. Po chwili drzwi się otworzy ły i stanął w nich wy soki i przy stojny oficer SS. — Witaj, Horst, dobrze, że wreszcie jesteś. Troszkę się niepokoiliśmy. — Daj spokój. — Horst podszedł do Ansgara i wy ciągnął rękę w geście powitania. — Horst Schumann, przepraszam za spóźnienie. — Ansgar Reusch. — Reusch uścisnął rękę gościa i zapy tał podejrzliwie: — Jest pan sam? — Oczy wiście. Nigdy nie biorę odpowiedzialności na siebie. — Doktor uśmiechnął się i spojrzał na zegarek. — Za kilkanaście minut podjedzie tu sanitarka z osobą. Możemy się rozsiąść na chwilę i pogawędzić. Poczęstowałeś naszego gościa koniakiem? — Tak. I tobie też już nalewam, Horst. Kiedy zapadli się w miękkie fotele, Ansgar dokładniej przy jrzał się Schumannowi. Doktor by ł koło czterdziestki, miał krótkie włosy, nad uszami przy strzy żone niemal do skóry, i zaczesaną na bok grzy wkę. Reusch zwrócił uwagę na te jego uszy — duże, lekko odstające. Reusch by ł spięty, mimo że wy pił dwa kieliszki, nerwy nie puszczały. Ciepła noc w leśny m domku. Gdy by by ł tu sam, czułby się wspaniale. W towarzy stwie dwóch hitlerowców czuł się jednak podle. Bał się prowokacji. Bał się, że zaraz wpadnie tu kilku ludzi z karabinami i go zaaresztują. Albo że ktoś za chwilę zaatakuje go z ty łu lub poderżnie mu gardło. Ale jeżeli to wszy stko nie jest misty fikacją, to… to za chwilę spotka się z Jankiem. „Uratuję go — powtarzał sobie w my ślach — muszę go uratować”. — Max przekazał panu moją cenę — bardziej stwierdził niż zapy tał Schumann. — Tak. Pięć ty sięcy dolarów. Mam je przy sobie. — My ślę, że możemy już się rozliczy ć. Mój człowiek zaraz tu będzie z osobą. Jak ty lko dostałem wczoraj sy gnał od Maxa, wy ciągnąłem chłopaka z bloku i przechowałem u siebie. — U siebie, czy li… — Ansgar zawahał się, czekając, aż Schumann dokończy.

— Na bloku numer dziesięć. Prowadzę tam swoje badania. Reusch robił się coraz bardziej podejrzliwy. Grabner wy ciągnął chłopaka już po rozmowie z Wiesemannem? Zanim jeszcze wieczorem dogadali się co do ceny ? Nie za szy bko? Reusch się uśmiechnął, zachowując pozory spokoju, i otworzy ł teczkę. — A jakie to badania, jeśli można spy tać? — Wy jął plik banknotów, położy ł na stoliku i przesunął w kierunku doktorka. — Nie chcę by ć wścibski, czy sta ciekawość. Ale jeżeli to tajemnica… Horst Schumann wziął banknoty i z uśmiechem odparł. — Tajemnica, ale… — Niemiec machnął ręką i dodał z dumą: — Prowadzę ekspery menty na ludziach. — Gratuluję. Pewnie to ekspery menty o duży m znaczeniu dla Rzeszy — ciągnął Ansgar. Z jednej strony chciał się dowiedzieć jak najwięcej o lekarzu, z który m miał do czy nienia. Z drugiej strony próbował po prostu zabić czas i opanować nerwy. — Ogromny m. Moje odkry cia są przełomowe. Badam skuteczność stery lizacji przy uży ciu promieni rentgenowskich. — Doprawdy ? — zdziwił się Reusch. — Nigdy o czy mś takim nie sły szałem. Zresztą nie interesuję się medy cy ną. Wiem, że robi się to operacy jnie. Ale to chy ba kosztowne. — Próbujemy znaleźć jak najtańsze, a zarazem jak najwy dajniejsze metody. — Niech pan mi powie, doktorze Schumann, jak wy glądają takie ekspery menty. Przy znam, że nigdy nie miałem do czy nienia z tą dziedziną nauki — Ansgar się uśmiechnął. — Człowiek w tej Warszawie ty lko jedno ma na głowie. Po raz pierwszy spoty kam tak ważnego dla Trzeciej Rzeszy naukowca. Schumann szy bko przeliczy ł pieniądze, po czy m spokojnie odpowiedział Reuschowi: — Z transportów przy chodzący ch do obozu wy bieramy kobiety. Dziesiątki kobiet. Setki. I, mówiąc skrótowo, naświetlamy je promieniami Roentgena. Stosujemy różne dawki, różną częstotliwość. Wy nik naświetlania sprawdzamy w prosty sposób. Wy cinamy im po jedny m jajniku, konserwujemy go i wy sy łamy do badań histologiczny ch do Insty tutu Medy cy ny Sądowej Uniwersy tetu Wrocławskiego. — No tak… niby proste, ale wy maga to setek pojedy nczy ch ekspery mentów, jak sądzę. A to wy cięcie jajników… To chy ba strasznie pracochłonne i czasochłonne? — Wręcz przeciwnie! Są ginekolodzy, którzy potrafią usunąć jajnik w dziesięć minut. Na przy kład taki Włady sław Dering. — Schumann przerwał, jakby się zorientował, że już za dużo powiedział. — Polak? — Tak. Wy korzy stujemy więźniów o wy kształceniu medy czny m. Przez jakiś czas pracują dla

nas. — A na mężczy znach też ekspery mentujecie? Na zewnątrz Ansgar by ł spokojny, ale w środku się gotowało. Wy obraził sobie Janka w bloku numer dziesięć. — Robiliśmy takie próby, testowaliśmy też mężczy zn. Naświetlaliśmy ich organy płciowe. Potem usuwaliśmy im jądra i wy sy łaliśmy je do badania. — Pańska praca jest fascy nująca, Herr Schumann. Horst wzruszy ł ramionami z obojętnością. — Uważam, że moja metoda jest doskonała. Ale nie ty lko ja nad ty m pracuję. Ten kurdupel… — Clauberg! — parsknął Grabner. — Wstrzy kuje kobietom różne substancje do jajowodów — konty nuował Schumann — żeby je zablokować. Stosował początkowo substancję składającą się z formaliny, jakieś pięć do dziesięciu procent, rozpuszczonej w preparacie neo-rönty num. Teraz są trudności w zaopatrzeniu, więc pakuje im zastrzy ki z różny ch środków drażniący ch do wy jaławiana jajowodów u zwierząt. Dlatego moja metoda jest genialna w swojej prostocie. Każdy może zrobić prześwietlenie, ale nie każdy potrafi wstrzy knąć do macicy pły n przez cienką szklaną kaniulę, prawda? Tu trzeba trochę wiedzy medy cznej. — Nie znosiłem tego Clauberga — rzucił Grabner. — Choć doceniam wasze badania. I cieszę się, że mamy ten blok ekspery mentów. Przy takiej masie ludzkiej, jaka przewala się przez Auschwitz-Birkenau, grzechem by łoby to wszy stko marnować. A tak Ży dzi i Polacy mogą się przy służy ć nauce Trzeciej Rzeszy. — Wy pijmy za to! — rzucił Ansgar i opróżnił swój kieliszek. Jego towarzy sze zrobili to samo, po czy m Grabner nalał kolejną porcję koniaku. — A co tam w Warszawie? — zapy tał Schumann. — Jest bardzo prawdopodobne, że w najbliższy m czasie dojdzie do walk z bandy ckim podziemiem. — Coś więcej na ten temat? — zagadnął Grabner. — Nie powiem — Ansgar uśmiechnął się przy jaźnie. — Z cały m szacunkiem, ale wojna to nie są niewinne ekspery menty w zaciszu gabinetów. Tu każda informacja jest na wagę złota. Mogę ty lko dodać, że w Warszawie szy kuje się coś naprawdę dużego. Grabner i Schumann pokiwali głowami ze zrozumieniem. „Kiedy oni przy jadą — niecierpliwił się Reusch. — Powinni już by ć. Ile to jeszcze będzie trwać?” — Macie szczęście, że jeszcze tu jestem. Załatwiliśmy nasz interes niemal w ostatniej chwili. — Horst przerwał niezręczną ciszę. — Ja się już prakty cznie pakuję. Przenoszę się do Ravensbrück. Tam będą inne ciekawe doświadczenia.

Opowieść Schumanna spotęgowała wątpliwości Ansgara. „Czy nie za dużo powiedział mi o ty ch ekspery mentach. Czy by ły one tajne?” Jeżeli tak, mogło to oznaczać, że Ansgar nie wy jedzie stąd ży wy. Albo że kogoś, kto kupuje od niego więźnia, Schumann uważa za wspólnika hitlerowskich zbrodni. W oknie zamigotały światła. Kiedy usły szeli dźwięk silnika, Schumann poderwał się z fotela i ruszy ł do drzwi. — Minuta — rzucił do Ansgara i wy szedł na dwór. Reusch spojrzał na Grabnera. Jego twarz by ła zimna jak lód. Trudno by ło wy czy tać z niej emocje. Ansgar nie miał czasu do stracenia. Wstał z fotela i wy ciągnął broń. — Przepraszam, ale zawsze stosuję zasadę ograniczonego zaufania. Proszę wstać. Grabner posłusznie się podniósł. Ansgar zrobił kilka kroków i szy bko się znalazł za plecami Austriaka. Przy łoży ł mu lufę pistoletu do pleców i stali tak wpatrzeni w drzwi. „Janek! Janek!” Ansgar sły szał bicie swojego serca. Krew bulgotała w skroniach jak wrząca woda w czajniku. Plecy miał zimne, zlane potem. „Janek!” Wreszcie drzwi wejściowe się otworzy ły i do pomieszczenia wszedł więzień, a za nim kroczy ł Schumann. — No! Jest już osoba. Interes ubity — rzucił od drzwi Horst. Światła znowu bły snęły za oknem i dźwięk silnika zaczął się oddalać. Ansgar wpatry wał się w twarz „osoby ”, jak kilka razy nazwał go Schumann. Wpatry wał się tak długo, aż Grabner chrząknął zniecierpliwiony. Ansgar nie mógł wy doby ć z siebie ani słowa, odepchnął gestapowca i opadł na fotel. Ciśnienie spadło, poczuł, jak ogromny ciężar spły wa mu z ramion. Ale nie zniknął zupełnie, bo Reusch miał wrażenie, że ty lko przeniósł się z góry do dołu jego ciała i opanował nogi, które zdawały się teraz waży ć kilka ton. Popatrzy ł w przerażone oczy Polaka i nie mógł się ruszy ć. Schumann pchnął chłopaka na środek pokoju. Ansgar spuścił głowę i zaczął głośno oddy chać, powoli dochodząc do siebie. — Co się dzieje, panie Reusch? — zapy tał Schumann, zerkając to na Ansgara, to na Maxa. — Źle się pan poczuł? — zapy tał Grabner. Ansgar podniósł na niego wściekły wzrok. W ciągu kilkunastu godzin zdąży ł znienawidzić ten jego prostacki austriacki akcent. Reusch oddy chał głośno, a twarz z narastającej złości zabarwiła się na czerwono. — Kto to jest? — Co? — zapy tał zaskoczony Schumann. Ansgar zerwał się z fotela, dopadł do chłopaka i odepchnął go z całej siły tak, że ten runął na ziemię. — Kto to, kurwa, jest?! — wrzasnął, wskazując na przestraszonego Polaka skulonego na ziemi. — Py tam się! Kto to, kurwa, jest?!

— Ty lko spokojnie, Herr Reusch — zaczął Schumann, ale nie dokończy ł, bo Ansgar runął na niego cały m ciałem. Zaskoczony esesman nie zdąży ł zareagować. W ty m momencie ciszę nocy przeszy ł strzał. Ansgar poleciał z Schumannem na podłogę, a kula przeleciała kilkanaście centy metrów obok Reuscha. Ansgar bły skawicznie odturlał się na bok, a kolejny pocisk roztrzaskał drewnianą ścianę nad jego głową. Strzelił insty nktownie trzy razy, nie miał czasu przy mierzy ć. Liczy ł na łut szczęścia. Fortuna go nie zawiodła. Grabner osunął się na ziemię. A kiedy jego ły sa głowa leciała bezwładnie na spotkanie z perskim dy wanem, Reusch wpakował kolejne trzy kule w pierś Schumanna, który właśnie wy szarpy wał broń z kabury. — Szy bko, do samochodu! — krzy knął po polsku, podnosząc z podłogi przerażonego jeńca. — Błagam… — jęknął chłopak. — Nie ma czasu, dawaj, chłopcze, jeśli ci ży cie miłe! No, szy bciej. Zanim wy padli z domku, zabrał pieniądze, broń i przewrócił lampę. Liczy ł, że ogień szy bko pochłonie cały dom. Pociągnął chłopaka za rękaw pasiaka i wepchnął zszokowanego na ty ł, a sam siadł za kierownicą. „To już koniec, katastrofa. Uciekać! Trzeba jechać do Warszawy. Przed nami ponad trzy sta kilometrów. Z uciekinierem z Auschwitz nie będzie to spokojna jazda. Szy bko, szy bko”. — Tam z ty łu masz ubrania. Przebieraj się! Dobrze zapamiętał drogę. Po kilku minutach wy jechał na szosę. Jeszcze w lesie wy rzucił więzienny strój w krzaki. Papiery, które przy gotował dla Janka, by ły dobre. Problemem by ło ty lko zdjęcie w kenkarcie. „Ty lko” — pomy ślał z bólem Ansgar. Zadbał o każdy szczegół. Miał nawet perukę, okulary i sztuczne wąsy. To jedy ne, w czy m chłopak przy pominał faceta ze zdjęcia. Może jakiś idiota się na to nabierze. Ansgar by ł przy gotowany na łapówki. Miał pieniądze, kilka dobry ch zegarków, złote pióra. Ta jazda to walka o ży cie. Mógłby ry zy kować dla Janka. Ale ten… kto to w ogóle jest? — Mówisz po niemiecku? — zapy tał Reusch. — Trochę. — Skąd jesteś? — Z Warszawy. — Imię i nazwisko? — Jan Chmielewski. — Kiedy trafiłeś do Auschwitz? — Jakiś miesiąc temu. — Do jasnej cholery ! — zaklął Ansgar. „Od początku chcieli mnie oszukać. Ty lko kto? Czy Rolf też by ł w to zamieszany ? Czy ty lko Schumann i Grabner? Może jednak Janka wy wieźli do Auschwitz, jak ustalił Rolf. A Schumann

i Grabner nie wy wiązali się z umowy. Może my śleli, że nie wiem, jak wy gląda? Sztuka jest sztuką. Albo nie zdąży li go uratować? Janek został zamordowany, a oni, nie chcąc tracić kasy, wzięli pierwszego lepszego? A może jutro Schumann miał ubić inny interes i pomy lił więźniów?” Szosa wiła się między lasami. Po kilkudziesięciu minutach mercedes zwolnił i skręcił w leśną drogę. — Nie bój się, muszę cię gdzieś zostawić. Poradzisz sobie? Nie możemy dalej jechać razem, to zby t niebezpieczne. W razie wpadki zabiją nas obu. — Poradzę — powiedział niepewnie chłopak. Samochód stanął. Wy siedli obaj. Ansgar stanął naprzeciw chłopaka i poklepał go po ramieniu. — Przepraszam, że tak cię wtedy odepchnąłem. Musiałem odwrócić ich uwagę. Jeszcze chwila i zastrzeliliby mnie, a potem ciebie. To oszuści. Chłopak uśmiechnął się nerwowo i podniósł oczy na Ansgara. — Niemiec przepraszający za coś takiego? — Chwila słabości — rzucił Ansgar i spróbował się uśmiechnąć. Słabo to wy szło. — Słuchaj… tu masz papiery. Kenkarta, przepustka. Weź tę perukę, okulary i sztuczne wąsy. Jak chcesz, to sobie przy klej, nie wiem, czy to coś da. — Dlaczego? — Bo, jak widzisz, nie jesteś podobny do gościa z kenkarty. — Nie o to py tam. — Masz tu pieniądze. — Ansgar nie odpowiedział, ty lko wręczy ł mu plik banknotów zabrany Grabnerowi. — Weź też ten zegarek. Jest wart majątek. — W Oświęcimiu Niemcy są inni. — My w ogóle nie jesteśmy tacy … — Reusch nie dokończy ł, bo nie wiedział, co powiedzieć. — Szukał pan tam kogoś? Ansgar skinął głową. — Bardzo pan żałuje, że to ja, a nie on? Reusch westchnął i spojrzał w jaśniejące niebo, a po chwili wcisnął mu w dłoń parabellum Schumanna. — Masz, idź zabijaj Niemców! Nie jesteśmy warci tego, żeby chodzić po tej ziemi. Możesz zacząć ode mnie.

1. A. Hitler, Mein Kampf, przeł. Irena Puchalska, Piotr Marszałek, Krosno 1992, s. 166. [wróć] 2. Tamże, s. 165. [wróć] 3. Tamże, s. 163. [wróć] 4. Tamże, s. 69. [wróć]

68 Dotarł do Warszawy trzy dziestego pierwszego lipca nad ranem. Wy cieńczony runął na łóżko. Spał bez przerwy dwanaście godzin. Kiedy otworzy ł oczy, przez pół minuty nie potrafił zlokalizować, gdzie się znajduje. Dopiero po chwili dotarło do niego, gdzie jest i co się wy darzy ło w ciągu ostatnich trzech dni. Janek najprawdopodobniej nie ży je. „Czy zginął przeze mnie? Na pewno nie ży ją Grabner i Schumann. Ja sam jestem biedniejszy o kilka ty sięcy dolarów, które przekazałem chłopakowi. I co teraz? Sowieci w każdej chwili mogą wkroczy ć do Warszawy, polskie powstanie wy buchnie lada chwila, a do rodzinnego Hamburga ty siące kilometrów. Ile jeszcze potrwa ta wojna już dawno przegrana? Ile jeszcze będą ciągnąć tę agonię niemieckiego narodu faszy stów i morderców? Ci cy wile, co siedzą teraz w schronach w Berlinie, Dreźnie czy Hamburgu my ślą, że są lepsi od nas? Żołnierzy Wehrmachtu, esesmanów i gestapowców? Może gadają, że to nasza wina? Że to my mordowaliśmy, torturowaliśmy i gwałciliśmy. A kto nas tu wy słał? Sami tu przy jechaliśmy ? Sześć milionów tury stów z karabinami? To wy wy braliście tę ideologię! Kto głosował na NSDAP w roku 1932? I w 1933? Wy, naród pieprzony ch niemieckich ślepców! Będziecie wy ty kani palcami przez ludzkość do końca świata. Nie! Ten świat już dawno się skończy ł. A teraz przy jdzie nowa rzeczy wistość, którą podzielą między siebie zwy cięzcy tej wojny. I ta skaza na zawsze pozostanie w waszej krwi! Będziecie ją przekazy wać z pokolenia na pokolenie. Wasze dzieci, wnuki i prawnuki będą nosić w sobie piętno Auschwitz-Birkenau, Ravensbrück, Arbeitslager Treblinka, Konzentrationslager Stutthof, SS-Sonderkommando Sobibor, Warschauer Ghetto i wszy stkich inny ch miejsc, w który ch wy mordowaliśmy miliony. Wasz wsty d, wasza hańba. Ale ja nie mam zamiaru w ty m uczestniczy ć. Za mnie nikt się nie będzie wsty dził, nie będę miał dzieci. I nie będę dłużej męczy ł się tu z wami. Dalsze ży cie nie ma sensu. Wy biorę ty lko odpowiedni moment i miejsce. Może dziś? Tak. Dziś”. Spał w ubraniu, nawet nie zdjął spodni. By ło mu wszy stko jedno. Przewrócił się na drugi bok. Pustka. Zrobił, co mógł, żeby odnaleźć Janka. Próbował nawet wy ciągnąć go z Auschwitz! I nic. Porażka. Może rozstrzelał go jakiś patrol na ulicy ? Może zginął podczas rozbrajania żołnierzy ? Ansgar by ł teraz bezradny i słaby. Nawet kiedy go aresztowali po zamachu na Hitlera, ani na moment nie stracił wiary w to, że ma wpły w na rzeczy wistość. Czuł, że kontroluje sy tuację, mimo pozornej porażki. Wiedział, że to ma sens, że ktoś na niego czeka. Ktoś, komu jeszcze może pomóc. A teraz? Czas umrzeć? Leżał na łóżku otępiały i płakał. Łzy ciekły po policzkach. To nie żal. To bezradność. Czuł, jak usy pia go mróz zakradającej się do jego duszy wszechogarniającej pustki. Kiedy znowu się obudził, by ła druga w nocy. Wstał i poszedł do łazienki. Umy ł tors i przebrał

się w świeże ubranie. Zjadł kilka kanapek z szy nką, popił winem i usiadł przy stole w pokoju. Wy jął swój sekretny notes i zaczął pisać. Ostatni akapit tej historii miał brzmieć tak: Żegnajcie, moi najbliżsi. Czy są jeszcze tacy? Ty, Otti, nie żyjesz od stu dziewięćdziesięciu sześciu dni. Wy, moje dzieci, od stu dziewięćdziesięciu ośmiu. Mamo, tato! Rodzice moi! Obyście żyli w zdrowiu jak najdłużej. Wasz syn, Ansgar Reusch, postanowił skończyć ze sobą pierwszego sierpnia 1944 roku. Ten dziennik i dołączone do niego listy są zapisem całego mojego życia. Tak, całego życia. Bo w świetle tego, czego tu doświadczyłem, tego, co działo się przed rokiem 1939, życiem nazwać nie mogę. To była pusta wegetacja. Narodziłem się ponownie w roku 1939, wraz z wybuchem tej strasznej wojny. Z tego zostanę rozliczony. Każdy zabity przeze mnie Polak lub Żyd jest cierniem. Każdy uratowany Polak lub Żyd jest dotykiem anioła. A Niemcy, których zamordowałem? Nie wiem, Boże, co położysz na szali. Ale błagam Cię, Panie, o najniższy wymiar kary. Twój grzesznik. Ansgar Reusch. Niemiec Kiedy skończy ł pisać, dochodziła piąta nad ranem. Zacisnął powieki i rzucił się na łóżko. Obudził się w południe. Wziął kąpiel i stanął przed lustrem, żeby się ogolić. Mimo rosnącej popularności maszy nek do golenia różny ch marek, takich jak Apollo, Merkur, Rotbart czy Puma, Ansgar zawsze robił to brzy twą firmy Solingen. Zawsze tą, którą dostał od ojca na siedemnaste urodziny. Pamięta, że wtedy, odbierając z rąk taty tę małą paczuszkę, po raz pierwszy poczuł się mężczy zną. „Brzy twa marki Solingen, dzieło sztuki — pomy ślał, obracając ją w palcach. — Nie, nie kłam, Ansgar! — przeszło mu przez głowę. — Pierwszy raz poczułeś się jak mężczy zna, kiedy założy łeś mundur Hitlerjugend, a dokładnie w momencie, kiedy nasunąłeś na rękaw opaskę ze swasty ką. Pamiętasz, co wtedy szeptałeś pod nosem? Jestem kimś, jestem mężczy zną”. Sięgnął po pudełko z ulubiony m kremem do golenia firmy Kaloderma. Namy dlił policzki bez pośpiechu. Celebrował tę czy nność, jakby wy kony wał ją ostatni raz w ży ciu. Nie, on by ł pewien, że robi to po raz ostatni w ży ciu. „Ich war einer von euch” 1. Powinien pojawić się w biurze. Jeżeli nie przy jdzie, to kogoś po niego przy ślą. Powinni sprawdzić, co się z nim dzieje. Spojrzał na zegarek. Wpół do drugiej. Cisza. Nikt nie wali do drzwi. Nie szukają go? Nikt nie chce go aresztować? Oczy ścił parabellum i długo waży ł je w ręku, aż w końcu włoży ł do kabury. „No dobra! Jeszcze ostatni smaczny obiad”. Ruszy ł do kuchni, żeby przy gotować jedną ze swoich ulubiony ch potraw, kaczkę w czerwony m winie. Gdy siedział najedzony w fotelu i delektował się smakiem dobrego cy gara, wy biła siedemnasta. Ciszę popołudnia przerwała seria z automatu. Ansgar zerwał się z fotela. Szy bko założy ł mundur i ostrożnie wy jrzał przez okno. Grupka młody ch ludzi, po cy wilnemu, z białoczerwony mi opaskami na rękach biegła ulicą. A więc to dzisiaj! Zaczęło się!

Włoży ł do kieszeni swój notes, jeszcze raz sprawdził broń i wy biegł na klatkę. Odgłosy strzałów przy bierały na sile. Wy buch granatu wstrząsnął klatką. Reusch schował się w załom kory tarza i odczekał chwilę. W końcu zbiegł po schodach na parter. Chwilę nasłuchiwał. Ktoś krzy czał po polsku, ale nie mógł zrozumieć co. Usły szał oddalające się kroki. Dopiero teraz dotarło do niego, że to, co robi, jest bez sensu. Gdy spotka Polaków, zastrzelą go bez py tania. Jeżeli natknie się na Niemców, to będzie musiał się do nich przy łączy ć i walczy ć przeciwko Polakom. Wy szedł na podwórko i skręcił w bramę. Po kilku krokach usły szał za sobą młody, prawie dziecięcy głos: — Hände hoch! Odwrócił się i zobaczy ł przed sobą młodego chłopca, może trzy nastoletniego, celującego doń z jakiegoś przestarzałego karabinu, którego modelu Reusch nawet nie znał. Podniósł ręce. — Strzelaj! — rzucił po polsku. — No, strzelaj! — Oficer? — zapy tał Polak z nutką zaciekawienia w głosie. — Tak. — Jaka formacja? — Wy wiad wojskowy. Twarz chłopca rozjaśnił uśmiech. — Ale bomba! Chłopaki! Chłopaki! Mamy jeńca! — Może najpierw mnie rozbroisz? — zapy tał po niemiecku Ansgar. — Racja. Dawaj, co tam masz — odparł po polsku chłopak. — To parabellum. Mam wy jąć z kabury czy odpiąć pas? — Co? — Jak mam ci oddać broń? — Chłopaki, no chodźcie, jeńca mam! Chłopak odwrócił się na chwilę w drugą stronę. Pewnie liczy ł, że nadbiegną stamtąd jego kompani. Gdy by Ansgar by ł normalny m żołnierzem, dzieciak już by łby martwy. Reusch wy jął z kabury pistolet i rzucił w kierunku Polaka. W tej chwili do bramy wbiegło pięciu powstańców. Nastolatki z biało-czerwony mi opaskami na rękawach i butelkami w dłoniach. „Ale armia — pomy ślał z rozbawieniem Ansgar. — Jeżeli tak to ma wy glądać, to Wehrmacht zmiecie ich w kilka dni”. — Co ty, Kajtek, Niemiec przed tobą, a ty się rozglądasz? — Nic mu nie grozi — powiedział Reusch. — Oddałem mu swoją broń. A poza ty m właściwie to jestem po waszej stronie. Chłopcy okrąży li Reuscha, celując do niego. — To oficer wy wiadu — mówił rozentuzjazmowany Kajtek. — Już go przesłuchałem. To mój jeniec. Zaprowadzimy go do dowództwa…

— Zamknij się — ry knął szczupły brunet, najwy ższy i najstarszy z nich. Mógł mieć siedemnaście lat. — Rozwalimy go tutaj. Żadny ch jeńców. — Właśnie, że nie! — wy darł się Kajtek. — To mój jeniec i moja zdoby czna parabelka! — Przestańcie, zachowujecie się jak gówniarze, a nie wojsko — wtrącił się pulchny blondy nek o niebieskich oczach. — Znacie może Janka Brodawskiego? — Ansgar zapy tał po polsku. Polscy żołnierze zamknęli się i popatrzy li na Reuscha. — Nie. A bo co? — zapy tał brunet. — Nic. Może zaprowadzicie mnie do przełożony ch? Mogę się przy dać. — Chudy — blondy nek zwrócił się do najwy ższego — weźmy go… — Nie ty będziesz o ty m decy dował. — Chudy zwrócił się do Ansgara: — Ja tu podejmuję decy zje. Reusch zdał sobie sprawę, że to może by ć szansa na odnalezienie Janka. Może ży je i wcielili go do jakiegoś oddziału? Może jest gdzieś wśród powstańców? Czuł, że odzy skuje siły i sens ży cia. Trzeba działać! — Rozumiem. To, co powiedział Kajtek, jest prawdą. Jestem oficerem wy wiadu. Moje informacje mogą wam bardzo pomóc. — Zamknij się, szkopie. — Chudy podniósł mausera C96 na wy sokość czoła Niemca. — Mieszkam pod numerem osiemnaście w tej kamienicy. — Ansgar wskazał ruchem głowy na swoją klatkę. — Mam tam jeszcze jeden pistolet, amunicję, jedzenie i ubranie. To może się wam przy dać. Mam też ważne dokumenty, które są bardzo cenne. Jeżeli dostaną się w ręce waszego dowództwa, to… — To co? — zapy tał Chudy. — To na pewno dostaniecie awans i solidną pochwałę. Ale musicie te dokumenty dostarczy ć razem ze mną. Szy fr do ich odczy tania jest w mojej głowie, w którą właśnie celujesz. — Chudy, chodź — grubasek pociągnął go na bok. Odeszli kilka kroków, chwilę rozmawiali, po czy m wrócili do reszty. — Dobra. Ale jeden fałszy wy ruch i wpakuję ci kulę w łeb, rozumiesz, hitlerowcu? — Rozumiem. Pół godziny później biegli, mocno pochy leni, wzdłuż jednej z kamienic. Wpadli na jakieś podwórko, potem na kolejne. — Chudy, patrz, nasi — szepnął Kajtek. Przy kucnęli na ty łach garażu. Mieli dobry widok na ulicę. Ansgar próbował dostrzec jej nazwę. Bezskutecznie. Kilkadziesiąt metrów dalej rozpętała się strzelanina. Widzieli, jak kilku chłopaków z opaskami strzelało przed siebie. Wy cofy wali się, co chwilę oddając ogień do wroga.

Grupka Reuscha przy ciskała się plecami do ściany tak mocno, że garaż o mało nie runął. Z tej pozy cji nie mogli widzieć, do kogo strzelają tamci. Nie mieli pojęcia, jakie siły nadciągają. Czy będzie to dziesięciu, czy pięćdziesięciu Niemców. — Musimy im pomóc — sy knął Kajtek. — Czekamy. Za daleko. — Ale… — Zamknij się. To rozkaz. Czekamy ! — rzucił twardo Chudy i wcisnął swojego mausera pod żebra Ansgara. — A ty, morda w kubeł. Polacy zniknęli, a w ich miejsce pojawili się żołnierze Wehrmachtu. Najpierw trzech, potem pięciu, następnie kolejny ch pięciu. Walili z automatów za uciekający mi powstańcami, którzy zniknęli Reuschowi z oczu. Chudy położy ł palec na ustach, dając wszy stkim do zrozumienia, że mają zachować bezwzględną ciszę. Przez ulicę przetoczy ło się łącznie ponad trzy dziestu Niemców. — Biegniemy ! — rzucił dowódca i poderwali się do biegu. Kiedy wpadli na ulicę, po żołnierzach nie by ło już śladu. Bły skawicznie zagłębili się w kolejnej bramie i minęli następne podwórko. — Czy wiemy, gdzie biegniemy ? Ty mieć jakiś plan? — Reusch zapy tał łamaną polszczy zną Chudego, kiedy zatrzy mali się w obszernej bramie. — Nie bądź taki ciekawski — odparował Polak. — I nie próbuj uciekać, bo cię załatwię. Ansgar pokiwał głową. Chudy pomacał kieszeń, w której trzy mał dokumenty zabrane z mieszkania Ansgara. — Dalej! Biegniemy ! — Czekajcie — szepnął Ansgar. — Jest jeszcze coś. Chudy dał im znak, żeby się wstrzy mali. Reusch wy jął z kieszeni swój sekretny notes i podał dowódcy. „Nawet mnie nie przeszukali” — uśmiechnął się w duchu. — Jeżeli coś mi się stanie, to, proszę, daj to Jankowi Brodawskiemu. Zapamiętasz? Reusch podał mu adres Janka, a Chudy skinął głową na znak, że zapamiętał. — Jan Brodawski — Ansgar powtórzy ł szeptem i się przeżegnał. — Dziękuję. Wy padli z bramy na ulicę. Teraz wszy stko rozegrało się jakby w zwolniony m tempie, choć naprawdę trwało kilkanaście, może kilkadziesiąt sekund. Ansgar patrzy ł na to jak widz w niemy m kinie, obserwujący wy darzenia, na które nie ma najmniejszego wpły wu. Pięćdziesiąt metrów od nich stało kilkunastu żołnierzy Wehrmachtu. Od razu ich spostrzegli. Pierwszy zaczął strzelać Chudy, zaraz po nim grubasek. Kajtek nie zdąży ł. Pierwsza seria z niemieckiego MP40 powaliła go na bruk. Część żołnierzy zaczęła biec wzdłuż ścian kamienic w ich kierunku, pozostała część osłaniała ich ogniem. Ktoś krzy knął:

— Mają naszego oficera. Uważać! Poleciał w ich kierunku granat. I kolejne pociski. Ostatnie, co Ansgar pamięta, to plecy Chudego znikające w drzwiach kamienicy. Potem usły szał przeszy wający huk i ogarnęła go ciemność.

1. Ich war einer von euch (niem.) — By łem jedny m z was. [wróć]

Część trzecia

Wyrok

69 Kiedy się ocknął, leżał na podłodze w jakimś ciemny m pomieszczeniu. Bolały go głowa i żebra. Ręce miał związane za plecami. Usiłował wstać, ale po kilku nieudany ch próbach zrezy gnował. Gestapo? „Jakoś za spokojnie tu jak na Szucha”. By ło bardzo cicho. Okno zabito deskami. „Wy wieźli mnie za miasto? Czy Ansgar miał z ty m coś wspólnego? Może go wy puścili, bo zgodził się współpracować? A może to wszy stko to jednak by ła wielka misty fikacja, żeby wniknąć w podziemie? Nie! Nie Ansgar. Nie on!” Głowa bolała strasznie. Poczuł, że znów traci przy tomność. Ktoś szarpnął go za ramię i krzy knął po polsku: — Wstawaj! No, rusz się, sły szy sz? Janek otworzy ł oczy i spojrzał na nachy lonego nad nim chłopaka. Szczupły blondy nek, najwy żej dwadzieścia lat. Przez lewy policzek biegła świeża blizna. — Mówisz po polsku? — stęknął Janek. Ból żeber cały czas dawał się we znaki. — A po jakiemu mam mówić, ty cholerny zdrajco! — Zdrajco? O co ci chodzi? — stęknął Janek ponownie, próbując się podnieść. Nie by ło to łatwe. Ręce związano mu na plecach, więc najpierw ukląkł na jedno kolano i, próbując złapać równowagę, uniósł ciało. — Gdy by to ode mnie zależało, to — chłopak zacisnął pięść nad twarzą Janka — ukatrupiłby m cię bez sądu. — Za co? Chłopak strzelił Janka pięścią w twarz. Z rozciętej wargi try snęła krew, a Janek zwalił się na podłogę. — Jeszcze się py ta! — Zostaw to ścierwo. I tak długo już nie poży je. Janek popatrzy ł w głąb pomieszczenia. Drugi stał kilka kroków z ty łu i trzy mał w ręce wisa. Wy soki brunet w jasnej koszuli i brązowy ch spodniach splunął w jego kierunku i podniósł broń, udając, że do niego mierzy. — Dobra, dawaj go do majora, szkoda czasu na pogaduchy ze szpiclem — rzucił brunet, po czy m obaj wzięli go pod ramiona i zawlekli do innego pomieszczenia. Posadzili na krześle i zniknęli. Janek się zorientował, że jest przetrzy my wany w jakimś parterowy m domu. Urządzony skromnie, ale w dobry m guście, mógł by ć kiedy ś własnością jakiegoś wy ższego urzędnika państwowego. Mieścił się przy puszczalnie na przedmieściach Warszawy, może w jakiejś

podwarszawskiej miejscowości. Cisza wskazy wała na pozorny spokój. Pokój, w który m posadzili go na krześle, by ł gabinetem pana domu. Urzędnika, a może pisarza? Dużo książek, piękne, rzeźbione biurko, secesy jna lampka. Spojrzał na grzbiety książek, większość po polsku, ale by ły też niemieckie, francuskie, angielskie i po łacinie. Na ścianie portret Marszałka Piłsudskiego. Obok szabla, a kilkadziesiąt centy metrów dalej kopia… „Chy ba kopia — pomy ślał — wspaniałego obrazu Wojciecha Kossaka Orlęta Lwowskie”. No tak, jestem w Polsce. Parter domu zaprojektowany w amfiladzie. Z gabinetu wy chodziło dwoje drzwi. Ty mi po lewej wprowadzili go dwaj młodzi ludzie i teraz by ły zamknięte. Drzwi po prawej by ły lekko uchy lone. Ucieczka nie powinna by ć trudna. Biurko, fotel, a za nim okno. Z miejsca, w który m siedział, dostrzegł gęste drzewa i nic więcej. Kilka sekund i mógłby znaleźć się na zewnątrz. Jednak skok przez okno z zawiązany mi z ty łu rękami mógłby się skończy ć fatalnie. Ty m bardziej że nie miał pojęcia, co jest pod oknem. Prowadzili go kilkanaście sekund, ale doskonale zapamiętał układ kory tarza. „Nie ma czasu do stracenia. Trzeba lepiej zbadać teren. Najwy żej znów dostanę w mordę”. Wstał i zrobił krok w kierunku okna. — Pan się dokądś wy biera, panie Brodawski? Zasty gł w bezruchu. — Rozprostować kości — odparł szy bko Janek. — Proszę usiąść. Janek posłusznie opadł na krzesło. Po chwili po drugiej stronie biurka usiadł mężczy zna, którego Janek skądś kojarzy ł. Nie mógł sobie jednak przy pomnieć skąd. „Znam tę twarz — my ślał — na pewno ją już gdzieś widziałem”. — Podporucznik Jan Brodawski, pseudonim Szakal — bardziej oświadczy ł niż zapy tał mężczy zna. — Tak jest. Popatrzy li sobie w oczy. Mężczy zna by ł brunetem o gęsty ch włosach, miał wy sokie czoło, ciemne, szeroko osadzone oczy i starannie przy strzy żony, czarny jak węgiel wąs pod nosem. — Czy może mi pan wy jaśnić, co ja tu robię i kim pan jest? — zapy tał Szakal. Wąs zadrżał i mężczy zna wy krzy wił usta w drwiący m uśmiechu. — Nie ty będziesz zadawał py tania, sy nku. Ale żeby skrócić tę całą szopkę, powiem ci, że zostałeś oskarżony o zdradę naszej organizacji i państwa polskiego. Mamy niezbite dowody, że jesteś niemieckim konfidentem i właściwie w obecnej sy tuacji powinniśmy cię od razu rozstrzelać. Na mocy obowiązującego rozkazu pułkownika możemy to zrobić nawet bez sądu. Ale twój dowódca się upierał, żeby przeprowadzić dokładne śledztwo. Śledztwa nie będzie, przesłucham cię ty lko dla formalności i wy konamy egzekucję tutaj. Potem zakopiemy cię

w ogródku. Nikt nie będzie znał miejsca pochówku. Twoja historia zdrajcy się skończy. Taki wsty d dla rodziny na wiele pokoleń. Dla formalności dodam, że mój pseudonim to Kat i jestem majorem Wojska Polskiego, które zdradziłeś. Janek spokojnie wy słuchał ty ch słów. W gruncie rzeczy spodziewał się, że sprawy mogą przy brać taki obrót. Jego znajomość z Ansgarem mogła wy jść na jaw. Przez przy padek, przez nieuwagę. Czuł, że to wszy stko i tak prowadzi do strasznego końca. Znajomość z Niemcem. To się nie mogło udać. Nie w ty m świecie. Nie w ty ch czasach. — Rozumiem. Oczekuję śledztwa i uzasadnienia wy roku Wojskowego Sądu Specjalnego. Chcę się bronić. — Nie będzie żadnego Sądu Specjalnego, chłopcze. Twoja działalność bezpośrednio zagraża naszemu bezpieczeństwu. Wy rok już zapadł. — Nie wierzę. — W co nie wierzy sz? W Boga? Nie dziwię się, konfidencie. Wczoraj aresztowano trzy osoby z twojego oddziału. Dobrze, że cię szy bko zgarnęliśmy, bo doprowadziłby ś do dekonspiracji siatki. — Ale… — Zamknij się! — Kat uderzy ł pięścią w biurko. — Kto jeszcze zdradził? Kogo wciągnąłeś w to gówno? — Nie wiem, o czy m pan mówi, i chciałby m powiedzieć coś na swoją obronę. Kat otworzy ł szufladę biurka i wy jął z niej pałkę, jaką nosili granatowi policjanci. Wstał i podszedł do Janka. — Powtarzam py tanie. Kto jeszcze zdradził? — Nie wiem! Silny cios pałki w brzuch spowodował, że chłopak złoży ł się jak scy zory k. Wtedy drugie uderzenie wy lądowało na plecach. Janek jęknął. Kat silny m kopnięciem zrzucił go z krzesła na podłogę. Janek nie mógł zakry ć twarzy, ręce miał skrępowane z ty łu. Zaciskając zęby, patrzy ł, jak wy glansowane oficerki fruwają w powietrzu, jakby tańczy ły kazaczoka. Cztery kopnięcia w brzuch, jedno w głowę. I tak na zmianę przez kilka minut. Stracił przy tomność.

70 Ocknął się w pokoju z zabity mi oknami. Bolało go całe ciało. Nie miał pojęcia, która jest godzina ani jaki to dzień ty godnia. Noc czy dzień? Usły szał kroki. Po chwili ktoś zaświecił mu latarką w oczy. — No, zbieraj się, śmieciu. „To już — pomy ślał. — Czy tak to ma wy glądać? Jak psa pod płotem? Bez słowa wy tłumaczenia?” Wzięli go pod ręce i wy wlekli na podwórko. By ła noc. Ciepła lipcowa noc. Postawili go pod drzewem, chy ba kasztanem, i zrobili kilka kroków w ty ł. Usły szał dźwięk odbezpieczanej broni. — W imieniu Rzeczpospolitej Polskiej zostałeś skazany na śmierć za zdradę ojczy zny. Zacisnął powieki. „Dlaczego?” Na ułamek sekundy minął cały ból. Po policzkach popły nęły łzy. „Nie zasłuży łem” — pomy ślał. Po kilku sekundach otworzy ł oczy. Chłopcy stali bez ruchu i z uśmieszkami na twarzach wpatry wali się w niego. — Jeszcze nie teraz, śmieciu — rzucił brunet, po czy m wzięli go pod ręce i zawlekli do pokoju z biurkiem. Raziło go światło lampki. Kat podsunął mu pod usta szklankę wody i pozwolił całą wy pić. — Jeszcze? — zapy tał spokojny m głosem. — Tak. W ten sam sposób opróżnił drugą szklankę. — No to powiesz mi, kto z tobą zdradził? Kto donosi Niemcom? — Nikt nie donosi. Ja nie donoszę — jęknął. — Przy sięgam, że nie zdradziłem. To koszmarna pomy łka. — Pomy łka? — Jakie macie dowody ? No, jakie? — Niemiec, z który m grałeś w tenisa. Oficer Wehrmachtu. Zaprzeczasz? — Nie. Fakty cznie, grałem z nim w tenisa, ale to wszy stko. — Pojawiłeś się u niego w mieszkaniu, prawda? Janek czuł, że nie ma sensu kłamać. Przy najmniej do pewnego momentu musi mówić prawdę. — Prawda. — Cieszę się, że to potwierdzasz. To on cię zwerbował? — To wszy stko? To są te niezbite dowody ? Nikt mnie nie zwerbował! Mężczy zna odsunął szufladę. Janek spojrzał na pałkę w jego ręku. — Powtarzam py tanie. Czy to on cię zwerbował? A może by ł ty lko łącznikiem?

— To by ły tenisista reprezentacji Niemiec. Rozmawialiśmy ty lko o sporcie. Ból przeszy ł jego trzewia. Brzuch, plecy, ramiona, kark, uda. Kat bił mocno i precy zy jnie. Świst pałki przecinał powietrze. Zwinął się na podłodze i zacisnął zęby. „Jeszcze nie teraz — my ślał — jeszcze nie teraz! Wy trzy masz to! Wy trzy masz”. Szklanka wody wy lana na twarz otrzeźwiła go na chwilę. — To nasze ostatnie spotkanie — zaczął Kat. — Tak czułem, że nic z tego nie będzie. Ale zawsze warto spróbować. Janek popatrzy ł zamglony m wzrokiem na swojego oprawcę. Nie my ślał ani o Ansgarze, ani o matce, ani o Polsce. Przy gotowy wał się na śmierć. Nie chciał już ży ć z piętnem zdrajcy. By ł niewinny, ale tutaj to nie miało znaczenia. Wiedział, że wy rok już zapadł. — Jeśli… można — zaczął łamiący m się głosem. — Chciałby m wiedzieć, kto mnie wsy pał. — No proszę — Kat uśmiechnął się kwaśno. — Jaki ciekawski. — Błagam pana. — Pamiętasz, jak okry łeś swoją mary narką tę dziewczy nę, kiedy wracaliście ze spotkania konspiracy jnego? — Tak… Lenka… teraz wszy stko jasne… mary narka. — Niby taki cwany, ale gapa! Zostawiłeś jej tę mary narkę z hitlerowską przepustką w kieszeni. I nie my ją wy stawiliśmy. Sprawdziliśmy to. Nikt z naszej organizacji nie miał z ty m nic wspólnego. To ory ginał wy stawiony przez Rzeszę. Wpadłeś, chłopcze. Zaczęliśmy cię śledzić. Widzieliśmy, jak wchodzisz do mieszkania tego Niemca przed godziną policy jną. Kilka dni wcześniej nieudana akcja w lesie. Zginęło kilku naszy ch. To by ła zasadzka. Wszy stko ułoży ło się w całość. — To by ł przy padek, a nie żadna zasadzka! Nie mam z ty m nic wspólnego. — To koniec. — Nie! — Tak. — Kat wstał. — Osobiście wy konam wy rok. — Nie może pan! Mam…! Mam…! Mam dowód swojej niewinności! Mam! Janek patrzy ł z nadzieją na Kata, ten zmruży ł oczy i przy gry zł dolną wargę. — To fałszy wka. — Co? — Ta przepustka! To nie jest ory ginał! — krzy knął Janek. — No, jeżeli by łby m faszy stowskim szpiegiem, to chy ba daliby mi ory ginał, nie? A to jest fałszy wka! — Przestań kłamać. Sprawdziliśmy, to ory ginał. Już nic ci nie pomoże. — Czekaj pan! Spokojnie, można to przecież sprawdzić. — Przecież mówiłem, że sprawdziliśmy. Przestań.

— Zabije pan niewinnego człowieka, oddanego żołnierza! Polaka! Patriotę! Ja od tego Niemca chciałem ty lko kupić broń i wy ciągnąć jakieś informacje. Podpuszczałem go. Przy sięgam! Ten dokument jest podrobiony, bo… bo… swasty ka jest rozmazana. — Co? — warknął Kat, świdrując Janka wzrokiem. — Pan posłucha! Miesiąc temu wy szła pewna partia dokumentów z rozmazaną swasty ką. Ale potem tę wadliwą pieczęć wy cofano… i… już takie dokumenty więcej nie powstały. Ten egzemplarz, który macie, został skradziony. No… in blanco skradziony. Nie może by ć przepustki wy stawionej z datą lipcową na papierze z taką właśnie pieczęcią. Bo tej pieczęci już w lipcu nie by ło. — Skąd to wiesz? — No bo… to ja zwerbowałem tego Niemca… a nie on mnie. To fałszy wka. Chciałem kupić od niego broń i te papiery do robienia fałszy wy ch przepustek. Przy sięgam. Sprawdźcie to, błagam was. Działałem na własną rękę, dlatego nikt o ty m nie wiedział. Chciałem się popisać przed Arką! O Boże! Z datą, która widnieje na przepustce, ten dokument nie mógł powstać. Błagam was, sprawdźcie to… Kat usiadł, przechy lił głowę na lewy bok i tak się wpatry wał w Janka ponad minutę. Wy jął z szuflady pistolet i wy celował. Ale zamiast strzelić, powiedział cicho: — To twoja ostatnia szansa. Daję sobie czterdzieści osiem godzin na zwery fikowanie tej informacji. Jeśli do tego czasu się wy jaśni, że mówisz prawdę, będziesz wolny i oczy szczony z zarzutów. Ale jeśli się okaże, że kłamiesz lub że… nie będziemy w stanie tego zwery fikować, to poderżnę ci gardło bez jednego mrugnięcia. — Dziękuję panu — szepnął Janek i westchnął. — Zabrać go!

71 Nie wiedział, ile czasu minęło od ostatniego przesłuchania i jak długo leżał na podłodze w pokoju bez okien. Kilka razy przy nieśli mu stary chleb i wodę, zawlekli do toalety. Czekał. Próbował liczy ć minuty, godziny, dni. Wreszcie przy szli po niego. Wiedział, że to już. Czuł to, mimo że zachowy wali się tak samo jak wcześniej. Obojętnie. Posadzili go na krześle przed Katem i odeszli. Popatrzy li sobie w oczy. Wy raz twarzy Kata nie mówił nic. Mężczy zna w milczeniu otworzy ł szufladę i wy jął z niej długi nóż. Trzy mając go w prawej ręce, wstał i zaszedł Janka od ty łu. „A więc poderżnie mi gardło. Pewnie! Po co strzelać? Tak ciszej, tak lepiej. Jeżeli zrobi to szy bko, a na pewno ma wprawę, nie będę cierpiał”. Czekał na bły sk ostrza i czuł już zimo stali na szy i. Spękany mi wargami zaczął szeptać epitafium z Powązek: „Ty jeden, sy nu, nam dni osładzałeś, / Lecz Boskiego wy roku usłuchać musiałeś. / Krótkie dni twej pielgrzy mki wcześnie się skończy ły. / By łeś dla nas nadzieją, bądź dla Boga miły ” 1. Kat obracał w dłoni nóż, a po chwili zrobił z niego uży tek.

1. Ty jeden, sy nu, nam dni osładzałeś… — fragment epitafium na nagrobku Józefa Bobowskiego zakończony słowami: . „Przeży wszy lat 19, dnia 20 maja 1853 r. przeniósł się do wieczności” (cy t. za: www.sowa.website.pl). [wróć]

Epilog

Ansgar Reusch popatrzy ł na tabliczkę z napisem „Marszałkowska 66”. Nie jakaś tam Marschallstrasse, ty lko najprawdziwsza Marszałkowska. Rzucił okiem na łopoczącą na wietrze biało-czerwoną flagę. „Czy cy nober sy mbolizuje krew przelaną przez ten naród? Czy patrioty czny ogień, który nigdy nie gaśnie w ich sercach?” Wiatr szarpał materiał na wszy stkie strony, jakby chciał go zerwać z kija i porwać w szaleńczy taniec, gdzieś nad dachami Warszawy. „Nie udało mu się to, tak jak przez dłuższy czas nie udawało się Niemcom, z wciekłością tłumiący m powstanie” — pomy ślał. Z trudem wdrapał się na czwarte piętro. Stanął przed drzwiami i zaczął łapać oddech, rozmy ślając o fladze, która stała się tak bliska jego sercu. Kondy cję miał dobrą, regularnie uprawiał sport. Tenis, narty, jazda konna. To nie zady szka, to paraliżujący strach. Gdy pokony wał schody, chy ba najdłuższe w jego ży ciu, przy chodziły mu na my śl obrazy ludzi mordowany ch na jego oczach. I jego rękami. Dzieciak zastrzelony podczas ucieczki z łapanki. Kobieta skatowana na śmierć podczas przesłuchania, wcześniej wiele razy gwałcona przez Ukraińców. Matka i córka zastrzelone na Szucha. Nastolatek zastrzelony podczas ruty nowej kontroli na ulicy. Dzieci skatowane na śmierć w obozie w Łodzi. Dwanaście kobiet rozstrzelany ch w getcie. Ci i wielu, wielu inny ch. Widział ich co noc. Sły szał ich krzy ki albo ciche jęknięcia. Albo ich milczenie. Setki razy patrzy ł w milczące oczy ży dowskiego bojownika, któremu pistolet nie wy palił. To by ło najgorsze. Cisza, pełna śmierci i zwierzęcego okrucieństwa. I tak będzie co noc. Do końca ży cia. Zapukał energicznie trzy razy. Po chwili drzwi się otworzy ły i nagle, bez zapowiedzi, jakby bez uprzedzenia, stanęli naprzeciwko siebie. Ansgar Reusch, oficer Wehrmachtu, i Janek Brodawski, pseudonim Szakal. Śmiertelni wrogowie czy przy jaciele na śmierć i ży cie? Któż to wie? — Ile masz lat? — rzucił Ansgar. — Ale… o co chodzi? — zapy tał chłopak nieco zmieszany. Ansgar się zaczerwienił i uśmiechnął niepewnie. — Najmocniej pana przepraszam — odparł pły nną polszczy zną. — Może zacznę jeszcze raz… Nazy wam się Reusch, przy jechałem z Niemiec. Czy … czy … Dobrze zaczął, ale utknął. Setki razy widział tę scenę w wy obraźni. Ale drzwi miała otworzy ć Wanda, a nie Janek. To znaczy chłopak łudząco do niego podobny. — Ja… — zaczął się jąkać. — Ja… chciałem się widzieć z panią Wandą Brodawską. — Aha! — chłopak uśmiechnął się uśmiechem Janka. — Mama wy szła, ale proszę, niech pan wejdzie. — Ale… przecież pan mnie nie zna. Przy jdę później — Ansgar odwrócił się szy bko i zaczął zbiegać po schodach. — Znam pana! — usły szał za sobą i stanął. Serce waliło mu jak oszalałe. Odwrócił się.

— Ansgar Reusch? Tata mówił o panu — dodał chłopak, wpatrując się w zaskoczoną twarz Niemca. — Proszę, niech pan wejdzie. Mama zaraz wróci. Ansgar wgramolił się z powrotem po schodach. Pokony wał te kilka stopni, jakby to by ł Mount Everest. Wszedł do mieszkania w milczeniu. „Tata mówił… tata mówił… Przecież on nie ży je. Tata?” — Chce pan może herbaty ? — Czy pan znał Janka? — Tatę? Nie, skądże. — Chłopak pokręcił przecząco głową. — Mama mi o nim opowiadała. — Aha. — Mietek — chłopak wy ciągnął rękę do gościa. — Miło pana poznać. — Mnie również. Ansgar Reusch. — Wiem. — Chłopak by ł rozbawiony tą sy tuacją. — Już się pan przedstawił. Herbaty ? — Nie. Może wody ? — Jasne. Chwila. Kiedy Mietek zniknął za drzwiami, Ansgar powoli zaczął dochodzić do siebie. Rozejrzał się po pokoju. Skromnie. Stół, krzesła, meblościanka. Identy czna jak u Augusta Schulza, kolegi, którego odwiedził raz w NRD. Służy li razem w Wehrmachcie. Wy strój przy pominał mieszkanie Augusta, ale mimo wszy stko tutaj by ło jakoś inaczej. Cieplej? Przy tulniej? Na jednej z półek dostrzegł zdjęcie w ramce. Szy bko wstał i podszedł do niego. Ślubne zdjęcie Janka i Wandy. W dolny m rogu data: „8 sierpnia 1944 roku”. „Ósmy sierpnia?” — Proszę, woda. Ansgar drgnął, jakby przy łapany na czy mś kary godny m. — Ja ty lko… — Fajna fotografia, nie? Mama z tatą. — Co Janek mówił? Znaczy o mnie, co mówił? — Niewiele. Że by ł pan porządny m Niemcem, znaczy w porządku gościem. Ansgar wrócił do stołu. Mietek usiadł naprzeciwko niego. — Inaczej sobie pana wy obrażałem. — Pan mnie? — Ansgar o mało się nie zachły snął. — No. — Nie mogę w to uwierzy ć — wy rwało się Ansgarowi. — Dobrze się pan czuje? — Tak. To przez ten upał. Człowiek robi się nerwowy. Źle dziś spałem. — A gdzie pan nocuje? — W hotelu Europejskim. Całkiem miłe miejsce.

— Całkiem miłe miejsce. — Chłopak wlepił wzrok w Ansgara, jakby chciał powiedzieć: „Skąd on się urwał?”. — Pan pierwszy raz w Warszawie od… — Tak. Pierwszy raz, po dwudziestu dwóch latach. Ależ tu się zmieniło — rzucił i zaraz pożałował tego, co powiedział. — To znaczy, przepraszam, nie chciałem, żeby to tak zabrzmiało. — Nic nie szkodzi. Ja nie znam innej Warszawy. Dla mnie jest w porządku. — A dla mamy ? — No, mamie to się ta Warszawa nie bardzo podoba. — Nie dziwię się — Ansgar pokiwał głową. Jedny m haustem wy pił całą szklankę wody. Napięcie puszczało. Ale nic nie mógł poradzić na to, że kiedy wpatry wał się w Mietka, widział Janka. — Ile ma pan lat? — Dwadzieścia dwa. — No tak, zgadza się. — Reusch się zamy ślił. — Ty le co Janek, kiedy … — Zabili go Niemcy — dokończy ł chłopak. Ansgar westchnął i dodał łamiący m się głosem:. — Jeśli to cokolwiek zmieni, to chciałby m panu powiedzieć, że… bardzo mi przy kro z tego powodu. Proszę przy jąć wy razy współczucia. Nie wiem, czy to na miejscu, ale… Mietek machnął ręką. — Przecież to nie pan go zabił. Nie mam do pana pretensji. Nie może pan odpowiadać za wszy stkich Niemców. „Mogę — pomy ślał Ansgar. — Ja za nich odpowiadam, chłopcze. Od wtedy do ostatniego dnia mojego ży cia”. — A swoją drogą, to bardzo ciekawi mnie cała ta pana historia — dodał Mietek. — Może kiedy ś ją poznasz, może kiedy ś…

* Szli alejką w Łazienkach. Ansgar zerkał co chwilę na Wandę. „Piękna kobieta, miał gust ten Janek” — pomy ślał. W ręce trzy mał swój sekretny notatnik. Po raz ostatni widział ten zeszy t pierwszego sierpnia 1944 roku, kiedy dawał go jakiemuś Polakowi z prośbą o przekazanie Jankowi. — Jak to się stało, że notatnik trafił do pani? — Przy padek. Jak większość rzeczy, które się wtedy działy. — Wanda uśmiechnęła się smutno. — Chudy walczy ł na Mokotowie, potem uciekał kanałami na Starówkę. Ale nie dotarł do celu. Został ranny i utknął na Śródmieściu. By łam łączniczką. Każdą spotkaną osobę py tał wtedy o Szakala. Kiedy spy tał mnie, powiedziałam, że to mój mąż i…

— Kiedy wzięliście ślub? — Ósmego sierpnia. No więc jak powiedziałam Chudemu, że to mój mąż, to opowiedział mi o… — Wanda spojrzała na Ansgara — o panu i dał ten notes. — I wtedy spy tała pani Janka o mnie? — Nie — odparła spokojnie. — Janek już wtedy nie ży ł. Ansgar poczuł ukłucie w sercu. Mógłby przy siąc, że ktoś naprawdę wbił mu przed sekundą igłę w klatkę piersiową. Zabolało. — Przepraszam. — Nie ma za co — rzuciła. — Nasi biskupi już wam wy baczy li. Dla mnie do końca ży cia pozostaniecie mordercami. Ale do pana osobiście nic nie mam. Patrzy ł na jej twarz. Czuł, że ostatnie zdanie wy powiada z ironią i bólem. Pokiwał głową ze zrozumieniem, po czy m przeniósł wzrok na jej nadgarstek, na który m poły skiwał platy nowy patek philippe calatrava ref. 96. Przy pomniał sobie fragmenty Orędzia biskupów polskich: „Wiemy doskonale, jak wielka część ludności niemieckiej znajdowała się pod nieludzką, narodowosocjalisty czną presją. Znane nam są okropne udręki wewnętrzne, na jakie swego czasu by li wy stawieni prawi i pełni odpowiedzialności niemieccy biskupi […]. Ty siące Niemców, zarówno chrześcijan, jak i komunistów, dzieliło w obozach koncentracy jny ch los naszy ch polskich braci […]. Każdy niemiecki mundur SS nie ty lko napawał Polaków upiorny m strachem, ale stał się przedmiotem nienawiści do Niemców. Wszy stkie rodziny polskie musiały opłakiwać ty ch, którzy padli ich ofiarą […]. Staramy się zapomnieć. Mamy nadzieję, że czas — ten wielki boski kairos — pozwoli zagoić duchowe rany […]. Udzielamy wy baczenia i prosimy o nie” 1. — Po ty m, co widziałem, nigdy nie ośmieliłby m się prosić o wy baczenie. — Janek opowiadał mi, że poznał Niemca, który ratuje Polaków i Ży dów — stwierdziła, jakby nie słuchając Reuscha. — By ł panem zafascy nowany. „To naprawdę dobry Niemiec i do tego taki mądry, rozsądny — mówił. — Ansgar chciał pójść z nami do powstania. Chciał walczy ć o wolność Polski”. Tak mówił. Nie wiedziałam, co o ty m my śleć. Po tej aferze z przepustką wszy scy się od niego odsunęli. Ja też się trochę pogubiłam. Kiedy drugi raz poprosił mnie o rękę, nie odmówiłam, ale… sama wtedy nie wiedziałam, czy dobrze robię. A poza wszy stkim miesiąc wcześniej zostawił mnie, kiedy się dowiedział, że jestem w ciąży. — Po jakiej aferze? — rzucił Ansgar. Wanda westchnęła. — Może powinnam to panu jakoś chronologicznie opowiadać, ale naprawdę nie mam teraz do tego głowy. Przepraszam. Weszli na mostek prowadzący w kierunku pałacu. Reusch z uwagą obserwował spacerowiczów, zakochane pary, matki z wózkami, rozbawione podlotki. Ostatni raz widział to miejsce, gdy by ło

nur für Deutsche 2. — Jak mnie pan odnalazł? — Wanda wy rwała go z zamy ślenia. — Przez wiele lat by łem przekonany, że Janek nie ży je. To znaczy, że Niemcy zamordowali go pod koniec lipca, zanim wy buchło powstanie. Sły szałem, że został aresztowany. Trzy lata temu przeglądałem w Hamburgu niemieckie archiwa doty czące drugiej wojny światowej. Niewiele tego by ło, ale natrafiłem na pewien trop. Archiwista, by ły żołnierz Wehrmachtu, powiedział, że jest możliwość ustalenia pseudonimów polskich żołnierzy poległy ch w powstaniu. Nie wszy stkich, ale przy najmniej części. Pomy ślałem, że warto poszperać nawet w tej części. Załatwił mi pewne dokumenty i tam znalazłem Szakala. To mogło oznaczać, że nie zginął w lipcu. Wiedziałem, że jest… to znaczy, że by ła pani w ciąży. Wanda spojrzała na Reuscha zdziwiona. — Tak, tak — Niemiec pokiwał głową. — Wiedziałem. No a skoro nie zginął wtedy w lipcu i walczy ł w powstaniu, to istniała pewna szansa, że zdąży liście wziąć ślub. Znalezienie pani w Warszawie po jego nazwisku by ło już znacznie prostsze. Niełatwe, ale na pewno prostsze niż namierzenie Szakala. — Powiedział panu, że by łam w ciąży ? Ciekawe. Nikomu o ty m nie mówił, ani matce, ani swoim najlepszy m kumplom, Mietkowi Szumowskiemu i Tadkowi Grabowskiemu. Kobieta przy glądała mu się przez dłuższą chwilę. — Ma pan rodzinę? — zapy tała. — Moja żona i dwójka dzieci zginęły podczas wojny w bombardowaniu. Nie założy łem drugiej rodziny. — Współczuję. — No a co z tą aferą? — Jaką? Ach! No tak. Dwudziestego szóstego lipca został aresztowany przez naszy ch ludzi i oskarżony o kolaborację. Ktoś widział, jak spoty ka się z jakimś Niemcem. Czy li z panem. Ale główny m dowodem miała by ć przepustka. Znalazła ją w kieszeni jego mary narki Lenka, to znaczy Aniela Hanasz. Podkochiwała się w nim od lat i chy ba mi zazdrościła, że to ze mną chodził. Dziecinada. Nie wiem, czy chciała się zemścić, czy by ła taka lojalna wobec organizacji, w każdy m razie dała tę przepustkę, komu trzeba. Od razu wy dali wy rok. Nie by ło czasu na sądy. Miał by ć wy konany tego samego dnia, ale nasz dowódca wy błagał u przełożony ch, żeby przesłuchać Janka, zanim go zastrzelą. No i trzy mali go gdzieś kilka dni. Podobno katowali niemiłosiernie, ale się nie przy znał. W końcu ktoś wpadł na to, żeby tę przepustkę jeszcze raz zbadać, i okazało się, że by ła fałszy wa. To go uratowało. — O Boże… — szepnął Reusch i złapał się za głowę. — Możemy usiąść? Podeszli do ławki i Ansgar opadł na nią bezsilny.

— Mógł zginąć przeze mnie, zabity przez Polaków. — No ale nie zginął. Wy puścili go pierwszego sierpnia i od razu poszedł do powstania. Trochę go to podłamało. Miał dowodzić pierwszą kompanią batalionu „Miecz”, marzy ł o sławie i wielkich akcjach. A przez to wszy stko jego miejsce zajął kto inny. Na szy bko, trochę przy padkowo trafił do Śródmieścia. Dokooptowali go do innego zgrupowania. Ansgar kręcił głową z niedowierzaniem. — Aresztowali go Polacy, a ja go szukałem na Pawiaku, na Szucha, w Oświęcimiu. — Co takiego? — Fakty cznie… przecież ten dozorca nie powiedział, kto go aresztował — szeptał do siebie Ansgar, nie zwracając uwagi na py tanie Wandy. — Powiedział po niemiecku „aresztowali go”. A ja od razu pomy ślałem, że musi chodzić o Niemców. — Gdzie go pan szukał? — A to by li Polacy … nie przy szło mi to w ogóle do głowy … — Pan go szukał w Oświęcimiu? Na Pawiaku? — Wanda kolejny raz powtórzy ła py tanie, ty m razem głośniej. Ansgar spojrzał na kobietę, jakby właśnie ocknął się z letargu. — Ja go szukałem? — Tak pan powiedział przed chwilą. Szukał go pan w Oświęcimiu? Wanda patrzy ła na Niemca wielkimi oczami. — Kim on by ł dla pana? Ansgar nie odpowiedział. Wanda wpatry wała się w twarz mężczy zny, próbując znaleźć na niej jakiś ślad przeszłości. — Czy on by ł… — zawiesiła głos, prowokując Reuscha do wy znania. Ale on milczał jak grób. — Niech pan powie. Czy on… — nie potrafiła dokończy ć py tania. Ansgar wpatry wał się milcząco w Pałac na Wodzie. Przed oczami stanęły mu imprezy, które organizował dla faszy stów w ty m miejscu niewiele ponad dwadzieścia lat temu. Bawili się, pili, jeździli konno. Ktoś mógłby powiedzieć: „Piękne czasy, nasza młodość”. Ale on nie chciał o ty m pamiętać. Starał się wy rzucić z głowy te obrazy, ale one wracały. Setki ludzi idący ch na śmierć, ich ostatnie spojrzenia przed śmiercią, tortury, w który ch brał udział, egzekucje. Widział to wy raźnie. Ale nie ty lko to. Doskonale pamiętał roześmiane twarze pijany ch Niemców bawiący ch się na rautach w Łazienkach, rozbawione mordy oficerów obściskujący ch swoje kobiety, zamglone w narkoty cznej ekstazie oczy oficjeli NSDAP. — O co pani py tała? — Chcę wiedzieć, czy Janek naprawdę zdradził? Czy on… czy on by ł waszy m współpracownikiem?

— Ależ skąd. Dlaczego przy szło to pani do głowy ? Janek nie by ł żadny m zdrajcą. Absolutnie! — Aha… bo z tego, co pan mówił, to chy ba bardzo zależało wam, to znaczy panu, na odnalezieniu go. Czy on wiedział coś, co mogło kogoś pogrąży ć? — Nie… to nie jego szukałem. — Ansgar pokręcił głową. — Musiała pani coś pomy lić albo ja źle się wy raziłem. To, co pani powiedziała, przy pomniało mi pewną historię. Ty le by ło wtedy podobny ch spraw… Zginęło wielu niewinny ch ludzi. A jak on zginął? I kiedy ? — Został ciężko ranny w głowę dwudziestego sierpnia, w ostatnim ataku na PAST-ę. Mieli go zabrać do chirurgów na Chmielną, ale w końcu trafił do szpitala ewangelickiego, przeniesionego wtedy na ulicę Szpitalną 8. Po zbombardowaniu przy ległej kamienicy ewakuowano pacjentów, w ty m Janka, na ulicę Górskiego. To by ł piąty września. Dwa dni później, podczas kolejnego nalotu, szpital doszczętnie zniszczono. Prawie wszy scy ranni zginęli. — A gdzie jest pochowany ? — Chciał pan zapy tać, gdzie by ł, zanim zrównaliście to miasto z ziemią? Jakie to ma znaczenie? Ma sy mboliczny grób na Powązkach, w mogile swojej rodziny. — No tak… — Ansgar popatrzy ł na Wandę zakłopotany. — To, że udało się pani urodzić, jest chy ba cudem? — Nie wierzę w cuda. Ty dzień po jego śmierci dowódca wziął mnie na rozmowę. Załamałam się i wy znałam mu, że jestem w ciąży. Chciałam dalej walczy ć, ale się nie zgodził. Zrobił wszy stko, żeby mnie uratować. W ostatniej chwili wy słał mnie i dwóch chłopaków z jakimś meldunkiem poza Warszawę. Zostałam tam do końca wojny. I ty le. Koniec historii. — Ciężko by ło pani samej… — Ansgar się zawahał. — Proszę się nie litować. Rodzice pomagali mi przez cały czas. Mój ojciec jest wy soko postawiony m urzędnikiem w ministerstwie. Z jednej strony nienawidziłam go za to, że sprzedał się bolszewikom, a z drugiej… — Wanda uśmiechnęła się kwaśno. — Gdy by nie on, poszłaby m do piachu jak inni z mojej organizacji. — Mówi pani o ty m tak otwarcie? — zdziwił się Ansgar. — Panu? Tak. Doniesie im pan? By ły hitlerowiec na usługach komunistów? — bardziej stwierdziła niż spy tała. — Nic mnie już nie zdziwi. — Nie jestem na ich usługach. — Ale wielu waszy ch jest, co? — Naszy ch? — Gestapo, Wehrmacht, Waffen SS. Na pewno przy dają się nowej władzy. Nie jestem głupia. Ansgar nie wiedział, co odpowiedzieć. — A pan jak się ustawił po wojnie? — Wróciłem do rodzinnego Hamburga i przejąłem firmę od ojca. Przetrwaliśmy trudny okres

i obecnie wy chodzimy na prostą. — Trudny okres? To mnie zaciekawiło, można jaśniej? — Można. Try bunał denazy fikacy jny, grzy wna pięćdziesiąt ty sięcy marek, zakaz prowadzenia działalności gospodarczej. Ale najgorsze już za nami. — Za co ten zakaz i ta grzy wna? — Firma ojca współpracowała z nazistami. Dostawy dla armii. — Ansgar machnął ręką. — Zarobiliśmy majątek, ale krocie wy dałem na ratowanie ludzi. Gdy by nie pieniądze ojca, nie wy ciągnąłby m z hitlerowskich łap ani jednego Polaka. Im bliżej by ło końca wojny, ty m stawki szy bciej rosły. Marki, dolary, szwajcarskie zegarki, złote papierośnice, francuskie alkohole. — To nie działało na wy rok łagodząco? — W żadny m wy padku! To nie mogło działać łagodząco, bo nikt o ty m nie wiedział oprócz mnie i ojca. I nikt się o ty m nie dowie. Ansgar wstał energicznie i cisnął sekretny m notatnikiem do wody. — Co pan zrobił? — Nic. Wy rzuciłem przeszłość, która nie ma już żadnego znaczenia. — Co by ło w ty m notatniku? — Nie czy tała go pani? — Pan wy baczy, ale wspomnienia jakiegoś niemieckiego żołnierza mnie nie interesowały. A poza ty m słabo czy tam po niemiecku. — No i miała pani rację. Chy ba czas wracać. Wanda spojrzała na niego. — Jest jeszcze coś. — Tak? — zainteresował się Reusch. Wanda wy jęła z torebki kopertę. — Obiecałam mu, że to panu dam. Proszę. — Co to jest? — List do pana. Janek napisał go tak na wszelki wy padek. To akurat przeczy tałam. My ślę, że pan też powinien. — Dziękuję. — Nie ma za co.

* Witaj Ans, pewnie dziwi Cię ten list, ale skoro go dostałeś, to pewnie już nie żyję. Za kilka godzin podejmiemy

kolejny atak na PAST-ę. Mam nadzieję — zwycięski. Śmierć czai się wszędzie… ładnie powiedziane, co? Mogę nie wrócić z tego czy innego ataku. Więc piszę na zapas. Może jeszcze kiedyś dane nam będzie się spotkać. Jeśli się spotkamy, to nie dam Ci tego listu, tylko powiem to wprost, patrząc Ci w oczy. Jak przyjaciel przyjacielowi. A gdybym jednak nie wyszedł cało z tej awantury, to przekażę ten kawałek papieru mojej żonie Wandzie. Może jej się uda. Oczywiście szansa, że się kiedykolwiek spotkacie, jest niewielka, ale warto spróbować. Nie lubię zostawiać niedokończonych spraw. Więc piszę… Chyba bardziej dla siebie niż dla Ciebie. Ale co tam… Zniknąłem, bo zostałem aresztowany przez naszych i posądzony o kolaborację. Na szczęście udało mi się jakoś wytłumaczyć, oszczędzę ci szczegółów. Muszę Ci wyznać, Ans, że bardzo się cieszę z tego, że się poznaliśmy. Naprawdę. Przez pewien czas miałem ochotę cię zabić, ale coś mnie powstrzymywało. Chęć poznania Cię bliżej? Próba zajrzenia do wnętrza bestii? Dziękuję za te godziny spędzone razem, za wspólny tenis, za tę szaloną przejażdżkę konną, kilka pysznych kolacji i aspirynę dla matki. Doceniam to, że chciałeś się przyłączyć do powstania. Wybacz, ale nigdy tak do końca Ci nie ufałem, więc lepiej się stało, że nasze drogi się rozeszły. Mam nadzieję, że spotkamy się po wojnie w wolnej Polsce i pójdziemy gdzieś w Warszawie na dobrą kawę. Może do Bliklego? Oczywiście po tym, jak wyjdziesz z więzienia. Bo dla mnie nie ulega wątpliwości, że każdemu z was należy się długie więzienie lub kara śmierci za to, co nam uczyniliście. Ktoś kiedyś was osądzi, Twoje dobre uczynki na pewno wpłyną łagodząco, ale, jeśli przeżyjesz wojnę, kara Cię nie ominie. Jak wiesz, przeczytałem Twoje pamiętniki. Ale niestety także listy, których nie miałeś odwagi wysłać do żony, kiedy jeszcze żyła. Doceniam Twoją pomoc Polakom i Żydom, ale o złych rzeczach, które robiłeś, w tym dzienniku nie pisałeś. Ktoś, kto by go przeczytał, nie znając listów, pomyślałby, że byłeś jedynym aniołem w samym środku piekła. A nie byłeś. Nie wiem, co Tobą powodowało, dlaczego pomagałeś tym ludziom. Wyrzuty sumienia? Miękkie serce? Jeżeli czytasz ten list, to pewnie się tego nie dowiedziałem. Nie jestem sędzią, więc trudno mi ocenić, czy masz szanse wywinąć się od stryczka. Raczej tak. Pod warunkiem, że ci ludzie, których uratowałeś, przeżyli. Bo jeśli nie, to jaki to Twoje bohaterstwo miałoby sens? Odpowiadasz za wszystkie te zbrodnie tak samo jak inni Niemcy, dobrze, że przynajmniej masz tego świadomość. Wiem, że to Cię boli, Ans. Współczuję Ci i szanuję Cię za to, co próbowałeś zrobić i co zrobiłeś dla nas. Ale chcę, żebyś wiedział jedno. Jeżeli sąd skazałby Cię na śmierć, a ja stałbym w plutonie egzekucyjnym, mój palec nie zawahałby się nawet przez ułamek sekundy. A jeżeli Ty i setki Twoich kumpli z NSDAP, Gestapo, SS i Wehrmachtu przeżyjecie wojnę i jakimś

cudem unikniecie kary, to wolę tego nie oglądać. Wolę zginąć od jednej z waszych kul z poczuciem, że oddałem życie za ojczyznę. Co by to był za świat, w którym nie ma sprawiedliwości nawet za takie czyny.

1. Wiemy doskonale, jak wielka część ludności niemieckiej znajdowała się pod nieludzką, narodowosocjalisty czną presją… — fragment Orędzia biskupów polskich do ich niemieckich braci (cy t. za: www.cdim.pl). [wróć] 2. Nur für Deutsche (niem.) — Ty lko dla Niemców. [wróć]

Wykaz postaci autentycznych, pojawiających się w książce Sydomia Bayer (1903–1945) — członkini SS, funkcjonariuszka policji bezpieczeństwa, kierowniczka oddziału dziewczęcego i ambulatorium w Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt. Skazana wy rokiem specjalnego sądu karnego za zbrodnie dokonane na polskich dzieciach na karę śmierci. Wy rok wy konano 12 listopada 1945 roku. SS-Wachmann Teodor Busch — bezwzględny „wy chowawca” w Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt. Rozpoznany i ujęty 23 czerwca 1945 roku. Zmarł w więzieniu 5 lipca 1945 roku. SS-Sturmbannführer Karl Ehrlich — radca rządowy i policy jny, szef policji kry minalnej w okupowanej Łodzi, od 1 grudnia 1942 roku do końca wojny komendant PolenJugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt (Obózu izolacy jnego dla młody ch Polaków Policji Bezpieczeństwa w Łodzi), w który m przetrzy my wano polskie dzieci w wieku od dwóch do szesnastu lat. Powojenne losy Ehrlicha nie są znane. Gruppenführer Ludwig Fischer (1905–1947) — gubernator dy stry ktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa, niemiecki zbrodniarz wojenny, skazany na karę śmierci i stracony 8 marca 1947 roku. SS-Oberscharführer Engelbert Frühwirth (1905–1964) — zastępca komendanta Więzienia Śledczego przy ulicy Dzielnej, tzw. Pawiaka, zbrodniarz wojenny. Znany z sady sty czny ch zachowań i udziału w przy gotowaniach transportów na egzekucje oraz samy ch egzekucjach. Przed wojną z zawodu by ł kelnerem. Uniknął kary za swoje zbrodnie dokonane w Polsce. Zmarł w Wiedniu, podczas prowadzonego przeciw niemu śledztwa. SS-Untersturmführer Max Grabner (1905–1948) — szef Gestapo w Auschwitz–Birkenau w latach 1940–1944. Stanął przed Najwy ższy m Try bunałem Narodowy m w Krakowie, w pierwszy m procesie oświęcimskim. Skazany na śmierć przez powieszenie. Wy rok wy konano 24 sty cznia 1948 roku. Kapitan Wehrmachtu Wilhelm Hosenfeld (1895–1952) — SA–Scharführer, pomagał Polakom i Ży dom, w ty m ukry wającemu się polskiemu pianiście i kompozy torowi Włady sławowi Szpilmanowi. Zginął w rosy jskim łagrze. Odznaczony pośmiertnie Krzy żem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. SS-Hauptscharführer August Kretschmann (1895–1943) — zastępca komendanta Aresztu Centralnego Getta, tzw. Gęsiówki. Został zastrzelony przez polski ruch oporu w ramach Akcji

Główki. Leah Perlstein (Lea Perelsztejn) — członkini Dror, działaczka ŻOB i ruchu chalucowego na Czerniakowie, jedna z organizatorek czerniakowskiego kibuca, tzw. Farmy Hachszara na terenie majątku Wojciecha Zatwarnickiego w latach 1940–1942. Prawdopodobnie zginęła w Treblince w roku 1943. Eugenia Pol (po przyjęciu volkslisty Pohl, po wojnie Poll) (1923–?) — sły nąca z okrucieństwa wobec dzieci „wy chowawczy ni” w Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt. Po zakończeniu wojny pracowała jako przedszkolanka. Została rozpoznana przez jedno z dzieci, które przeszło obóz, w kolejce do sklepu w Pabianicach i aresztowana w 1970 roku. Jej proces zakończy ł się w roku 1974. Została skazana na karę 25 lat pozbawienia wolności, ale zwolniono ją wcześniej „za dobre sprawowanie”. Doktor, pułkownik Leon Strehl (1891–1960) — doktor medy cy ny, pułkownik lekarz Wojska Polskiego i Armii Krajowej, szef sanitarny Komendy Głównej AK, uczestnik powstania warszawskiego, dy rektor Szpitala Ujazdowskiego w Warszawie w latach 1940–1944. Oberstleutnant Luftwaffe, SS-Sturmbannführer Horst Schumann (1906–1983) — autor ekspery mentów medy czny ch w Auschwitz–Birkenau i Ravensbrück w latach 1942–1944, niemiecki zbrodniarz wojenny, który nigdy nie poniósł kary. Jego proces rozpoczął się we wrześniu 1970 roku we Frankfurcie nad Menem, jednak ze względu na zły stan zdrowia Schumann został wy puszczony z więzienia i pozostawał pod nadzorem policji. SS-Rottenführer Thomas Wippenbeck (1907–1972) — funkcjonariusz Sipo, strażnik w więzieniu przy ul. Pawiej w Warszawie (Pawiak), niemiecki zbrodniarz wojenny, który nigdy nie poniósł kary za swoje zbrodnie dokonane w Polsce. Został uznany za winnego pomocnictwa w wy mordowaniu około stu więźniów Oddziału III Pawiaka w lipcu 1944 oraz za winnego przy czy nienia się do śmierci Ży dów w ramach tzw. akcji „Hotel Polski”, ale na podstawie par. 47 rozdz. 2 wojskowego kodeksu karnego (arty kuł mówiący o obowiązku wy kony wania rozkazów przełożony ch) sąd odstąpił od wy mierzenia kary. Władysław Zagoździński — warszawski cukiernik, od 1930 roku prowadził — także podczas okupacji — cukiernię przy ul. Wolskiej 66 (róg ul. Sy reny ). W roku 1973 Dzielnicowa Rada Narodowa przy znała Zagoździńskiemu mniejszy lokal przy ul. Górczewskiej 15 (w domu Wawelberga), gdzie jest ona prowadzona po dziś dzień pod szy ldem „Zagoździński”.