Stowarzyszenie Milosnikow Liter - Shaffer Mary Ann i Barrows Anni

Shaffer Mary Ann i Barrows Annie Stowarzyszenie Mił oś ników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek Z wyrazami miłości dedykuję mojej Mamie, Ednie Fiery Morgan, oraz Drogiej Przyjaciółce, Julii Poppy M.A.S. Mojej Mamie, Cynthii Fiery Barrows A.B. Część pierwsza

8 stycznia 1946 Pan Sidney Stark, Stephens & Stark 21 St. James’s Place Londyn S.W.l Anglia Drogi Sidneyu! Susan Scott jest genialna. Sprzedaliśmy ponad czterdzieści egzemplarzy, co mnie nad wyraz cieszy, ale jeszcze bardziej ekscytowałam się jedzeniem. Susan postarała się o kartki na cukier i prawdziwe jajka, dzięki czemu mieliśmy bezy. Jeśli wszystkie promocyjne poczęstunki będą takie, to z wielką ochotą wyruszę w podróż z książką po kraju. Może hojna premia zachęciłaby Susan do zdobycia masła? Sprawdźmy; pieniądze na ten cel możesz wziąć z moich tantiem. A teraz gorsze wiadomości. Pytasz, jak idzie praca nad nową książką. Mój kochany, w ogóle nie idzie. Z początku Nasze przywary dobrze się zapowiadały. W końcu można pisać epopeje o narodowym skarbie Anglików, jakim są króliczki. Gdzieś nawet wygrzebałam zdjęcie przedstawicieli Związku Zawodowego Tępicieli Szkodników maszerujących przez Oxford Street z transparentem: „Precz z Beatrix Potter!”. Ale jak to dowcipnie skomentować? W tym właśnie tkwi szkopuł. Nie będę więcej o tym pisać - straciłam serce do tej książki. Choć Izzy Bickerstaff była i pozostaje nadal droga memu sercu, dość mam pisania pod tym nazwiskiem. Nie chcę być całe życie kojarzona z satyrą. Co innego w czasie wojny, gdy rozśmieszanie czytelników - choćby takie ciut-ciut - mogło poprawić morale. Ale już dość. Nie mogę się wiecznie ze wszystkiego natrząsać, a Bóg mi świadkiem, inaczej ciężko jest wymyślić coś zabawnego. Cieszę się, że Stephens & Stark zarabia na Izzy Bickerstaff wyrusza na wojnę. Uspokaja to nieco moje wyrzuty sumienia z powodu niepowodzenia biografii Anne Bronte. Dzięki za wszystko i moc serdeczności Juliet PS. Czytam listy zebrane pani Montagu. Czy wiesz, co ta nieszczęsna napisała do Jane Carlyle? „Moja droga Jane, każdy rodzi się z jakimś powołaniem. Twoim jest pisanie miłych liścików”. Mam nadzieję, że Jane potraktowała ją odpowiednio*. Sidney do Juliet

10 stycznia 1946 Panna Juliet Ashton 23 Glebe Place Chelsea Londyn S.W. 3 Kochana Juliet! Moje gratulacje! Susan twierdzi, że rzuciłaś publiczność na kolana, więc nie przejmuj się przyszłotygodniowym wy* Jane Welsh Carlyle (1801-1866), pisarka, żona Thomasa Carlyle’a, zasłynęła głównie z obfitej i ciekawej korespondencji. Anna Dorothea Montagu (1773-1856) była znajomą państwa Carlyle. (Wszystkie przypisy pochodzą od tłumaczki). jazdem, bo z pewnością odniesiesz kolejny sukces i owiniesz sobie słuchaczy wokół małego paluszka. Co do tego nie mam wątpliwości, odkąd osiemnaście lat temu byłem świadkiem Twego elektryzującego wystąpienia na temat „Pieśni pastuszka w Dolinie Upokorzenia”*. Dobra rada: kiedy skończysz, nie rzucaj książką w publiczność. Susan aż się pali, żeby się przejechać z Tobą po księgarniach od Bath do Yorkshire. Sophie oczywiście agituje, aby trasa objęła też Szkocję. Jak na starszego brata przystało, odpowiedziałem, że „jeszcze się zobaczy”. Wiem, że bardzo do Ciebie tęskni, ale Stephens & Stark nie może sobie pozwolić na słabość. Właśnie otrzymałem z Londynu i z terenu wyniki sprzedaży hzy - są znakomite. Gratulacje raz jeszcze! Nie przejmuj sie Naszymi przywarami. Lepiej, że Twój entuzjazm wygasł teraz niż po pół roku pisania o króliczkach. Nie przeczę, że widoki na zyski były dość atrakcyjne, ale zgadzam się, że temat niedługo umrze śmiercią naturalną. Na pewno wpadniesz na inny, niewątpliwie świetny pomysł. Może kolacyjka przed Twoim wyjazdem? Powiedz tylko, kiedy. Ściskam Sidney PS. Piszesz miłe liściki. Juliet do Sidneya

11 stycznia 1946 Drogi Sidneyu! Kolacyjka - doskonale. Może gdzieś nad Tamizą? Marzą mi się ostrygi, szampan i pieczona wołowina, ale kurczak też * Poemat Johna Bunyana (1628-1688), pisarza chrześcijańskiego i kaznodziei protestanckiego. wystarczy. Bardzo, bardzo się cieszę, że Izzy dobrze się sprzedaje. Czy aż tak dobrze, że nie muszę się pakować i opuszczać Londynu? Ponieważ dzięki S & S stałam się dość znaną pisarką, ja stawiam kolację. Serdeczności Juliet PS. Nie rzuciłam „Pieśnią pastuszka w Dolinie Upokorzenia” w publiczność, tylko w nauczycielkę dykcji. Chciałam, by książka upadła u jej stóp, i nie wcelowałam. Juliet do Sophie Strachan

12 stycznia 1946 Pani Alexandrawa Strachan Feochan Farm niedaleko Oban Argyll Kochana Sophie! Strasznie bym się chciała z Tobą zobaczyć, ale jestem ubezwłasnowolniona. Sidney zarządził wyjazd do Bath, Colchester, Leeds i kilku innych miast, których nazwy nawet trudno spamiętać. Nie mogę zwiać do Szkocji, bo potem marszczyłby groźnie brwi i fuczał na mnie. Sama wiesz, jakie to niemiłe, gdy Sidney burczy na człowieka. Z wielką chęcią wymknęłabym się cichcem na Twoją farmę i pozwoliła, byś mnie trochę podtuczyła. Mogłabym wylegiwać się na kanapie, prawda? Tylko czy Alexander nie wyraziłby sprzeciwu, że okupuję jego własność? Mówiłaś, że jest wyrozumiały, ale wszystko ma swoje granice. Nie wiem, dlaczego wpadam w melancholię, zamiast się cieszyć perspektywą czytania Izzy przed zasłuchaną publicznością. Wiesz, jak uwielbiam mówić o książkach, a potem zbierać komplementy. Powinnam być w siódmym niebie, a tymczasem jest mi smutno - gorzej niż w czasie wojny. Zresztą ona nadal na wszystkim wyciska swoje piętno: na ulicach, budynkach i ludziach. Zwłaszcza na ludziach. Wczoraj byłam na wyjątkowo męczącej kolacji. Jedzenie fatalne, ale w dzisiejszych czasach to nic niezwykłego. Bardziej drażnili mnie goście - tego rodzaju ludzie, którzy każdemu odebraliby chęć do życia. Rozmowy toczyły się głównie o nalotach i głodzie. Pamiętasz Sarę Morecroft? Jest teraz chuda i zabiedzona i usta maluje na wściekłą czerwień. A taka była kiedyś ładna. Jeśli mnie pamięć nie myli, szalała za młodzieńcem jeżdżącym konno, tym, który potem poszedł do Cambridge. O nim nie było ani słowa. Wyszła za mąż za szarego doktorka; cmoka językiem o podniebienie, zanim coś powie. Choć w porównaniu z moim towarzyszem przy stole mógłby być amantem z burzliwego romansu. Otóż trafił mi się stary kawaler - co w jego przypadku specjalnie nie dziwi. Mój Boże, ależ się zrobiłam złośliwa! Sophie, słowo daję, coś ze mną nie jest w porządku. Każdy nowo poznany mężczyzna wydaje mi się beznadziejny. Może powinnam obniżyć wymagania - nie aż tak, aby dać szansę lekarzom cmokającym językiem o podniebienie, ale chociaż trochę. Trudno zwalić winę na wojnę, bo nigdy mi nie szło dobrze z mężczyznami. Pamiętasz? Sądzę, że jedyną moją prawdziwą miłością był palacz z naszej szkoły. Wprawdzie nie zamieniłam z nim ani słowa, ale dzięki temu uniknęłam rozczarowania. A jakie miał piękne czarne włosy! Potem, jak zapewne pamiętasz, przez rok na tapecie byli poeci. Sidney dość kwaśno się o nich wyraża, choć przecież sam mi ich przedstawiał. I wreszcie biedny Adrian. Chyba nie muszę tu recytować całej smutnej listy. Sophie, co się ze mną dzieje? Czy jestem jakaś dziwna? Nie chcę wyjść za mąż tylko dlatego, żeby być zamężną. Trudno o większą samotność niż życie z kimś, z kim nie można pogadać albo, co gorsza, nie można pomilczeć. Okropnie się zrobiłam marudna, więc raczej powinnaś się cieszyć, że nie przyjadę do Szkocji. Chociaż nic nie wiadomo - swój los złożyłam w ręce Sidneya. Ucałuj ode mnie Dominica i powiedz mu, że widziałam szczura wielkości teriera. Pozdrowienia dla Alexandra i ucałowania dla Ciebie Juliet Dawsey Adams do Juliet

12 stycznia 1946 Panna Juliet Ashton 81 Oakley Street Chelsea Londyn S.W. 3 Szanowna Panno Ashton! Nazywam się Dawsey Adams i mieszkam na farmie na wyspie Guernsey. Piszę ten list, bo mam książkę, która kiedyś do Pani należała - Eseje wybrane Eliasza Charlesa Lamba. Wewnątrz okładki znalazłem Pani nazwisko i adres. Od razu się przyznam, o co chodzi. Otóż uwielbiam Lamba, a ponieważ z tytułu wynika, że jest to tylko wybór esejów, może więc wydano ich więcej. Bardzo chciałbym przeczytać wszystkie, a na Guernsey, choć Niemców już nie ma, księgarnia wciąż jest zamknięta. W związku z tym pozwalam sobie prosić Panią o uprzejmość. Czy byłaby Pani tak dobra i podała mi adres jakiejś londyńskiej księgarni, w której mógłbym zamówić wysyłkę pocztą innych książek Charlesa Lamba? Ciekaw też jestem, czy ktoś napisał jego biografię. Jeśli tak, to może ją również mógłbym dostać tą samą drogą. To wspaniały pisarz, choć życie nie szczędziło mu cierpień. Pomógł mi przetrwać okupację, podoba mi się zwłaszcza to, co napisał o pieczonym prosiaku*. Nasze Stowarzyszenie Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek powstało właśnie z powodu pieczonego prosiaka, trzymanego w tajemnicy przed Niemcami. Dlatego Charles Lamb jest tak bliski memu sercu. Przepraszam, że ośmielam się z tym zwracać do Pani, ale nie darowałbym sobie, gdybym stracił okazję dowiedzenia się o nim czegoś więcej. Jestem wielkim wielbicielem jego twórczości. Mam nadzieję, że nie sprawię Pani zbytniego kłopotu Dawsey Adams PS. Moja znajoma, pani Maugery, kupiła broszurkę, która również kiedyś należała do Pani; nosi tytuł Czy był krzak gorejący? W obronie Mojżesza i Dziesięciu Przykazań. Bardzo się jej spodobała Pani uwaga na marginesie: „Słowo Boże czy umiejętność panowania nad tłumem???”. Odpowiedziała Pani sobie na to pytanie? Juliet do Dawseya

15 stycznia 1946 Pan Dawsey Adams Les Vauxlarens La Bouvee St. Martin’s, Guernsey Szanowny Panie Adams! Nie mieszkam już przy Oakley Street, więc bardzo się cieszę, że Pański list do mnie dotarł, a co ważniejsze - że moja * Charles Lamb (1775-1834), pisarz i poeta, znany głównie jako eseista (Essays of Elia, Last Essays of Elia) i współautor książki dla dzieci przystępnie przedstawiającej wybrane utwory Szekspira. Jeden z jego esejów nosi tytuł A Dissertation Upon Roast Pig. książka trafiła właśnie do Pana. Boleśnie przeżyłam rozstanie z nią. Musiałam ją sprzedać z powodu chronicznego braku miejsca na półkach - na szczęście miałam dwa egzemplarze. Mimo to czułam się jak zdrajca. A Pan uspokoił moje sumienie. Ciekawa jestem, jak Eseje wybrane znalazły się na Guernsey. Może książki mają jakiś instynkt, który prowadzi je do właściwych czytelników? Ach, jak by to było dobrze! Po otrzymaniu Pańskiego listu od razu udałam się do Hastings & Sons, jako że nie ma dla mnie milszego zajęcia niż buszowanie po księgarniach. Od lat tam chodzę i zawsze wyszperam książkę, której szukam - oraz trzy inne, o których nie miałam pojęcia, że chcę je nabyć. Powiedziałam panu Hastingsowi, że chciałby Pan mieć niezniszczony, czysty egzemplarz (ale n i e bibliofilskie wydanie) Ciągu dalszego esejów Eliasza. Przyśle go Panu pocztą z rachunkiem. Był wniebowzięty, gdy mu wyjaśniłam, iż jest Pan miłośnikiem Charlesa Lamba. Jego zdaniem najlepszą jego biografię napisał E.V. Lucas i poszuka jej dla Pana, ale to może nieco potrwać. A tymczasem proszę przyjąć ode mnie pewien drobiazg. To Listy wybrane. Sądzę, że powiedzą Panu o nim więcej niż niejedna biografia. Książka E.V. Lucasa jest zbyt poważną pozycją, by został w niej przytoczony mój ulubiony cytat: „Bzz, bzz, bzz, bum, bum, bum, fiu, fiu fiu, brzdęk, brzdęk, puk, puk, puk, barn! Zapewne będę w końcu potępiony. Za to pijaństwo od ponad dwóch dni. Znajduję moralne uzasadnienie w tym ostatnim stadium spożycia alkoholu, lecz moja wiara słabnie”*. Przeczyta Pan to w Listach (na stronie 244). Była to pierwsza rzecz Lamba, po jaką sięgnęłam. Ze wstydem przyznaję, że kupiłam ją, dowiedziawszy się, iż Leigh * Jest to fragment listu Charlesa Lamba do Samuela T. Coleridge’a z 14 sierpnia 1800 roku. Hunta*, siedzącego w więzieniu za obrazę księcia Walii, odwiedził jego przyjaciel nazwiskiem Lamb. Najpierw pomógł Huntowi namalować na suficie celi błękitne niebo z chmurkami, a potem na ścianie kratę z różami. Dowiedziałam się też, że Lamb wspomógł finansowo jego rodzinę - choć sam był niezamożny. Nauczył także najmłodszą córkę Hunta odmawiać Ojcze Nasz wspak. Naturalnie, że chciałam zdobyć więcej informacji o kimś takim. Właśnie to uwielbiam w czytaniu - w każdej książce odkrywam jakiś drobiazg, który skłania do przeczytania następnej pozycji, a tam znów jest coś, co prowadzi do kolejnej. I tak w postępie geometrycznym bez końca i żadnej innej motywacji prócz czystej przyjemności.

Czerwona plama na okładce, która wygląda jak krew, jest nią naprawdę, gdyż raz nieostrożnie poczynałam sobie z nożem do papieru. Załączam jeszcze reprodukcję portretu Lamba namalowanego przez jego przyjaciela Williama Hazlitta**. Czy znalazłby Pan chwilkę, żeby wyjaśnić mi pewne sprawy? Konkretnie trzy: Dlaczego pieczonego prosiaka trzeba było ukrywać? Jak za sprawą świni mogło powstać Stowarzyszenie Miłośników Literatury? I najbardziej frapujące: co to jest placek z kartoflanych obierek i dlaczego znalazł się w nazwie stowarzyszenia? Wynajmuję mieszkanie przy Glebę Place 23 w Chelsea, Londyn S.W.3. Mój dawny dom przy Oakley Street został zbombardowany w 1945 roku. Było to cudowne miejsce i ogromnie mi go brakuje Tamizę widziałam z trzech okien mojego mieszkania. Wiem, wiem, to szczęście, że w ogóle mam gdzie mieszkać, ale znacznie bardziej lubię narzekać niż wyliczać dobre rzeczy, jakie mnie w życiu spotkały. Cieszę * James Henry Leigh Hunt (1784-1859), ang. pisarz, poeta i publicysta doby romantyzmu. Został skazany na dwa lata za obrazę w artykule prasowym księcia regenta. **William Hazlitt (1778-1839), pisarz, eseista i krytyk literacki. się, że zwrócił się Pan do mnie z prośbą o wytropienie Eliasza. Szczerze oddana Juliet Ashton PS. Nie umiałam się zdecydować co do Mojżesza. Nadal mnie to nurtuje. Juliet do Sidneya

18 stycznia 1946 Drogi Sidneyu! Potraktuj ten list jak przeprosiny; bądź aniołem i wybacz moje narzekania na podwieczorki i obiady, które zaplanowałeś w związku z promocją Izzy. Coś mi się zdaje, że nawet nazwałam Cię tyranem… Cofam wszystko - kocham wydawnictwo Stephens & Stark za to, że wyekspediowało mnie z Londynu. Bath jest cudne. Ładna zabudowa, domy czyste i porządne, nie takie okopcone jak u nas, nie mówiąc o tych zmienionych przez bombardowania w stosy gruzu. Cóż to za frajda móc pooddychać czystym, świeżym powietrzem, bez dymu i kurzu! Wprawdzie jest chłodno, ale nie ma takiej dojmującej wilgoci jak w Londynie. Nawet ludzie na ulicach wyglądają inaczej - równie porządni i schludni jak ich domy, a nie bladzi i wymęczeni jak londyńczycy. Susan twierdzi, że promocja w Abbot’s udała się nadzwyczajnie; przynajmniej ja na pewno świetnie się bawiłam. Trema przeszła mi już po dwóch minutach, a potem było coraz fantastyczniej. Jutro ruszamy dalej. Przed nami księgarnie w Colchester, Norwich, King’s Lynn, Bradford i Leeds. Serdeczności i dzięki Juliet Juliet do Sidneya

21 stycznia 1946 Drogi Sidneyu! Podróżowanie nocnym pociągiem to znów przyjemność! Nareszcie skończyło się stanie godzinami na korytarzu, czekanie na bocznicy, aż przejedzie pociąg wojskowy, no i przede wszystkim zaciemnianie. Przez jasno oświetlone okna w mijanych domach mogłam zaglądać do mieszkań. Bardzo mi tego brakowało podczas wojny. Odnosiłam wtedy wrażenie, jakbyśmy się zmienili w krety ryjące każdy w swoim korytarzu. Nie jestem typem podglądacza - nie interesują mnie sy-pialnie, lecz to, co dzieje się w salonikach i kuchniach. Gdy przez moment mignie mi przed oczami biblioteczka, fotel pod lampą czy kanapa z poduszkami, od razu wyobrażam sobie życie, jakie prowadzą mieszkańcy. W księgarni Tillmana przytrafił się niezbyt miły incydent. Kiedy skończyłam mówić o Izzy i poprosiłam o pytania, jakiś jegomość natychmiast się poderwał i stanąwszy niemal nos w nos ze mną, protekcjonalnym tonem zapytał, jakim prawem ośmielam się szargać nazwisko Isaaca Bickerstaffa. - Wielki Isaac Bickerstaff to nieżyjący znakomity dziennikarz i wybitna postać osiemnastowiecznej literatury. Pani bezcześci jego nazwisko! Nim zdołałam cokolwiek z siebie wykrztusić, podniosła się pani siedząca z tyłu. - Siadajże pan! Jak można bezcześcić osobę, której nigdy nie było? Nieżyjący, też coś! Przecież on nie istniał! To był pseudonim, pod którym do „Spectatora” pisał ktoś inny!* A panna Ashton może sobie pisać pod takim nazwiskiem, pod jakim chce, więc lepiej milcz pan! * Był to pseudonim Jonathana Swifta (1667-1745), autora Podróży Guliwera, pod którym pisał on do popularnego tygodnika „Spectator”, wyśmiewając przesądy i zabobony swoich czasów. Po wystąpieniu bojowej niewiasty ów jegomość śpiesznie opuścił księgarnię. Sidney, czy mówi Ci coś nazwisko Markham V. Reynolds Junior? Jeśli nie, sprawdź, proszę, co to za jeden, we Whos Who, Domesday Book* albo popytaj w Scotland Yardzie. Chyba że znajdzie się w zwykłej książce telefonicznej. Przysłał mi piękny bukiet wiosennych kwiatów do hotelu w Bath, tuzin białych róż do pociągu, a w Norwich wiązankę róż czerwonych; za każdym razem bez liściku, tylko z wizytówką. Skoro o tym mowa - skąd on wiedział, gdzie z Susan nocujemy? Którym pociągiem będziemy jechać? Kwiaty czekały na mnie zawsze po przybyciu na miejsce. Nie wiem, czy mam się czuć adorowana, czy nękana. Serdeczności Juliet Juliet do Sidneya

23 stycznia 1946 Kochany Sidneyu! Susan właśnie mi obwieściła wyniki sprzedaży tezy - aż trudno uwierzyć. Byłam święcie przekonana, że wszyscy mają już tak dosyć wojny, iż nikt nie będzie chciał tych czasów wspominać ani o nich czytać. Na szczęście i nie pierwszy raz Ty miałeś rację - nie ja (z bólem przyznaję). Podróże, pogadanki, podpisywanie książek i poznawanie nowych ludzi - wszystko to jest bardzo przyjemne. Wysłuchałam wielu niezwykłych wojennych historii i chwilami aż żal bierze, że nie ma już mojej rubryki. Wczoraj rozmawiałam z pewną panią z Norwich, mającą cztery dorastające * Urzędowy spis gruntów, właścicieli i dzierżawców sporządzony za Wilhelma Zdobywcy w 1086 roku. córki. Tydzień temu najstarsza została zaproszona do miejscowej szkoły kadetów na podwieczorek. Gdy ubrana w swoją najlepszą sukienkę i białe rękawiczki przestąpiła próg i ujrzała morze gładko wygolonych męskich twarzy, zemdlała! Biedne dziecko w życiu nie widziało tylu mężczyzn naraz. Pomyśl tylko: wyrosło nam pokolenie nieznające tańca ani flirtu. Uwielbiam odwiedzać księgarnie i rozmawiać z księgarzami; jest to zupełnie inna, specyficzna rasa ludzi. Nikt przy zdrowych zmysłach nie pracowałby za tak niską pensję, jaką mają ci sprzedawcy, ani żaden rozsądny kupiec nie podjąłby się handlu takim towarem - zysk jest wprost śmieszny. A zatem musi nimi powodować miłość do czytelników i czytania oraz to, że pierwsi mają dostęp do książkowych nowości. Pamiętasz pierwszą pracę Twojej siostry i moją w Londynie? Do dziś z rozczuleniem wspominam poczciwego pana Hawke’a. Gdy rozpakowywał paczkę z nowymi książkami, kilka wybierał dla nas, a wręczając je, gderał z lubością: „Tylko żeby mi nie było żadnych śladów po papierosach. I umyć przedtem ręce! Juliet, bądź tak dobra i powstrzymaj się od pisania uwag na marginesach! Sophie, moja droga, pilnuj, żeby Juliet nie piła kawy w trakcie czytania”. I wracałyśmy do domu z nowym zapasem lektur. Zawsze mnie dziwiło, że tak wielu klientów księgarni nie bardzo wie, czego szuka; po prostu lubią szperać i liczą na to, że znajdą coś interesującego. Jeśli są na tyle mądrzy, by nie wierzyć w zapewnienia wydawcy zamieszczone na okładce, pytają księgarza o trzy rzeczy: 1. O czym jest książka? 2. Czytał/a pan/i? 3. Naprawdę dobra? Prawdziwi spece od książek - jak my z Sophie - nie umieją kłamać. Mówią to nasze twarze. Lekkie uniesienie brwi czy zagryzienie wargi i od razu wiadomo, że to knot. Bardziej wyrobiony klient prosi wówczas, żeby mu coś polecić. A my jak baranka na rzeź prowadzimy go do dobrej książki. Jeśli mu się nie spodoba, więcej nie przyjdzie. Jednak jeśli się spodoba, jest nasz na wieki. Czy notujesz moje złote myśli? Oto kolejna cenna uwaga: Wydawca powinien wysyłać do księgarni niejeden sygnalny egzemplarz, lecz kilka - aby cały personel mógł czytać jednocześnie. Pan Seton powiedział mi dzisiaj, że Izzy Bickerstaff idealnie nadaje się na prezent zarówno dla osoby, którą się lubi, jak i dla kogoś, za kim się nie przepada, ale trzeba mu coś dać. Twierdził także, że trzydzieści procent książek kupowanych jest na prezent. Trzydzieści procent??? Myślisz, że to prawda? Czy Susan Ci powiedziała, czym się jeszcze zajmuje podczas tego wyjazdu? Moją skromną osobą. Niecałe pół godziny po tym, gdy się poznałyśmy, orzekła, że moje ubrania, buty, włosy i makijaż są nijakie i bez wyrazu, a podobno wojna się skończyła.

Zaprowadziła mnie do salonu madame Heleny. Nie mam już prostych długich włosów, tylko krótkie loczki lekko rozjaśnione, jako że Susan i madame orzekły zgodnie, iż należy wprowadzić „błyski złota”. Ale ja wiem swoje: chciały ukryć moją siwiznę (jak dotąd cztery włosy), która pomału zaczyna się pojawiać. Ponadto kupiłam krem do twarzy, bosko pachnący balsam do rąk, nową szminkę i takie coś do podkręcania rzęs; okropnie zezuję, kiedy je podkręcam. Susan zmusiła mnie też do nabycia sukienki. Próbowałam oponować, argumentując, że skoro królowa poprzestaje na przedwojennej garderobie, to ja tym bardziej powinnam się ograniczać. Odparła, że królowa nie musi robić wrażenia na nieznajomych, natomiast ja - tak. Z początku czułam się jak zdrajczyni Korony i Ojczyzny - wszak żadna szanująca się kobieta nie ma teraz nowych strojów. Zmieniłam jednak zdanie, gdy zobaczyłam siebie w lustrze. Pierwsza nowa sukienka od czterech lat! W przecudnym kolorze dojrzałej brzoskwini, z lejącego się materiału, który faluje wdzięcznie przy każdym ruchu. Sprzedawczyni orzekła, że ma „francuski szyk”. Cóż zatem miałam robić - kupiłam. Nowe buty muszą zaczekać, ponieważ na sukienkę poszły niemal wszystkie kartki odzieżowe. Dzięki Susan, fryzurze, nakremowanej i umalowanej twarzy oraz sukni nie wyglądam już jak zmęczona, zszarzała trzydziestodwulatka, lecz pełna wigoru, młodzieńcza, budząca zazdrość hautecouturową suknią „trzydziestka”. A propos posiadania nowej sukienki i braku nowych butów: czyż to nie paradoks, że racjonowanie jest teraz bardziej rygorystyczne niż w czasie wojny? Ja rozumiem, że w całej Europie trzeba nakarmić i ubrać setki tysięcy ludzi oraz zapewnić im mieszkania, ale tak zupełnie prywatnie nie umiem pogodzić się z tym, że przecież wielu z nich to Niemcy. Nadal nie mam pomysłu na nową książkę i zaczynam się martwić. Może Ty mógłbyś mi coś zasugerować? Ponieważ jestem na tak zwanej północy, zamierzam zamówić międzymiastową z Sophie. Czy coś przekazać Twojej siostrze? Szwagrowi? Siostrzeńcowi? Jest to najdłuższy list, jaki w życiu napisałam - nie musisz mi się takim samym odwdzięczać. Ucałowania Juliet Susan Scott do Sidneya

25 stycznia 1946 Drogi Sidneyu! Nie przejmuj się tym, co piszą w gazetach. Nikt Juliet nie aresztował ani nie wyprowadził w kajdankach. Dostała jedynie upomnienie od jednego z bradfordzkich stróżów prawa, który z trudem przy tym zachowywał powagę. Faktem jest, że rzuciła czajniczkiem w Gilly’ego Gilberta, ale nie wierz w jego opowieści o poparzeniach, bo herbata już dawno wystygła. Poza tym czajniczek lekko go tylko musnął. Dyrekcja hotelu odmówiła nawet przyjęcia rekompensaty za poczynione szkody dzióbek odrobinkę się wyszczerbił. Tyle że ze względu na skargę Gilly’ego portier musiał wezwać policję. A oto przebieg wydarzeń, za które biorę całkowitą odpowiedzialność, jako że powinnam była od razu pogonić Gilly’ego, gdy chciał przeprowadzić z Juliet wywiad. Wiem dobrze, co to za kreatura - jeden z tych oślizgłych węży piszących dla „London Hue and Cry”. Wiem też, jak bardzo Gilly’ego i jego pismo drażnił sukces rubryki Izzy Bickerstaff w „Spectatorze” i sama Juliet. Wróciłyśmy do hotelu po spotkaniu z czytelnikami w Brady’s Booksmith zmęczone i ledwo żywe. Gilly już czekał w hotelowym saloniku i bardzo namawiał nas na wspólny podwieczorek, podczas którego on przeprowadzi „króciutki wywiad ze znakomitą panną Ashton, wcieleniem angielskości, naszą nową Izzy Bickerstaff. Takie wazeliniarstwo powinno było wzbudzić moją czujność, ale niestety! Marzyłam tylko o jednym: usiąść nareszcie i grzejąc się w promieniach sławy Juliet, zjeść drożdżówkę z dżemem do dobrej herbaty ze śmietanką. Podano podwieczorek, rozmowa toczyła się gładko, więc oddaliłam się nieco myślami, gdy nagle do rzeczywistości przywróciły mnie słowa Gilly’ego: - …pani sama była wojenną wdową. Albo raczej niedoszłą wdową. Miała przecież pani poślubić porucznika Roba Dartry’ego. Podobno wszystko było zapięte na ostatni guzik? Juliet, jak zwykle grzeczna i taktowna, odparła tylko: - Wybaczy pan, panie Gilbert, ale wolałabym o tym nie mówić. - Dlaczego? Ślub miał się odbyć w urzędzie stanu cywilnego w Chelsea trzynastego grudnia tysiąc dziewięćset czterdziestego drugiego roku o godzinie jedenastej. W Ritzu zamówiony był stolik. Nie zjawiła się pani ani w urzędzie, ani w restauracji. W ostatniej chwili zmieniła pani zdanie. Upokorzony porucznik samotnie wrócił na statek i odpłynął do Birmy, gdzie zginął niecałe trzy miesiące później. Tak bardzo byłam zaskoczona, że nie wiedziałam, jak zareagować. Patrzyłam bezradnie, a Juliet, trzeba jej to przyznać, starała się zachować klasę. - Nie zmieniłam zdania w ostatniej chwili, tylko dzień wcześniej. A on nie był tym wcale upokorzony, raczej mu ulżyło. Powiedziałam mu, że w ogóle nie chcę wychodzić za mąż. Proszę mi wierzyć, panie Gilbert, że wyjechał zadowolony, iż się mnie pozbył. I nie wrócił od razu na statek, lecz najpierw przetańczył w klubie całą noc z Belindą Twining. Zaskoczyło to Gilly’ego, ale nie dał się zbić z tropu. Szczurów trudno się pozbyć. Natychmiast pojął, że ma pikantniejszy materiał do swojej gazety. - Oho, ho - rzekł z idiotycznym uśmieszkiem. - A można wiedzieć, o co poszło? Alkohol? Kobiety? Może drobny skandalik a la Oscar Wilde? I wtedy Juliet rzuciła w niego czajniczkiem. Możesz sobie wyobrazić, co się działo! O tej porze w

hotelu było pełno gości i pewnie dlatego gazety się o wszystkim dowiedziały. Myślę, że tytuł: IZZY BICKERSTAFF ZNÓW WYRUSZA NA WOJNĘ. Dziennikarz ranny w hotelowej bitwie na drożdżówki - jest może i ostry, ale całkiem trafny. Ale: JULIET PORZUCA ROMEA, A TEN GINIE W BIRMIE, był już wręcz niesmaczny, nawet jak na poziom Gilberta i „Hue and Cry”. Julie zamartwia się, że skompromitowała wydawnictwo, ale najbardziej przeżywa fakt, że wszędzie i w takim kontekście pojawia się nazwisko Roba Dartry’ego. Zdradziła mi tylko, że Rob był porządnym człowiekiem, nawet bardzo porządnym. I to wcale nie jego wina, iż tak się stało, a już na pewno nie zasłużył na takie szarganie jego pamięci. Znałeś tego Roba? Naturalnie zarówno alkohol, jak i Oscar Wilde to kompletna bzdura, ale czy wiesz, czemu nie doszło do ślubu? I czy mi powiesz, jeśli wiesz? No tak, to oczywiste, że nie powiesz. Sama nie wiem, po co pytam. W końcu wrzawa ucichnie. Lepiej jednak, by Juliet na razie nie wracała do Londynu, dopóki trwa wokół niej zamieszanie. Może przedłużyć trasę o Szkocję? Przyznaję, że mam mieszane uczucia, bo sprzedaż idzie tam świetnie, a Juliet jest porządnie zmęczona: to nie takie proste - stać przed nabitą salą i zachwalać siebie i książkę. Nie ma mojej wprawy w tego rodzaju szopkach. W niedzielę będziemy w Leeds, daj znać do tego czasu, co ze Szkocją. Gilly Gilbert j e s t paskudną gadziną i powinien skończyć marnie, ale dzięki niemu Izzy Bickerstaff wyrusza na wojnę znalazła się na liście bestsellerów. Aż mnie kusi, żeby napisać do niego list z podziękowaniem. Pozdrowienia Susan PS. Czy już wiesz, kto to ten Markham V. Reynolds? Dziś przysłał Juliet cały łan kamelii. Juliet do Sidneya BARDZO PRZEPRASZAM, ŻE PRZYNIOSŁAM WSTYD TOBIE I WYDAWNICTWU. UCAŁOWANIA, JULIET. Sidney do Juliet

26 stycznia 1946 Panna Juliet Ashton Hotel Queens Plac Główny Leeds Kochana Juliet! Nie przejmuj się Gillym. I wcale nie skompromitowałaś S & S. Szkoda tylko, że herbata nie była gorąca i że nie wcelowałaś niżej. Prasa domaga się ode mnie oświadczenia w sprawie rewelacji Gilly’ego i je dostanie, ale o nic się nie martw. Napiszę o upadku współczesnego dziennikarstwa i ani słowa o Tobie i o Robie Dartrym. Właśnie rozmawiałem z Susan o Szkocji. Wiem, że Sophie mi tego nie wybaczy, jednak zdecydowałem, że powinnaś wracać. Mimo wszystko Izzy sprzedaje się coraz lepiej. „Times” chce zamówić u Ciebie artykuł do dodatku literackiego; ma to być jedna z trzech części cyklu. Na razie nie zdradzę, na jaki temat. Będziesz miała niespodziankę. Ujawnię tylko trzy rzeczy. Po pierwsze, chcą mieć tekst Juliet Ashton, a nie Izzy Bickerstaff. Po drugie, temat jest poważny. Po trzecie, dostaniesz honorarium i stać Cię będzie co dzień na świeże kwiaty do sypialni, a także na kupno jedwabnej kołdry (lord Woolton słusznie zauważył, że już nie trzeba być zbombardowanym, żeby kupować nową pościel) i butów z najprawdziwszej skóry, jeśli się uda takowe znaleźć. Odstąpię Ci swoje kartki. Chcą dostać tekst późną wiosną, mamy zatem mnóstwo czasu na zastanowienie się nad Twoją nową książką. Są więc poważne argumenty za Twoim powrotem, a najważniejszy to ten, że brakuje mi Ciebie. A teraz o Markhamie V. Reynoldsie Juniorze. Domesday Book niewiele by tu pomogła, bo to Amerykanin, spadkobier-ca Markhama V. Reynoldsa Seniora, który miał w ręku ważniejsze papiernie w Stanach i nadal większość ich do niego należy. Reynolds Junior, mając wysoce artystyczną naturę, nie kala rączek produkcją papieru, tylko na nim drukuje. Jest wydawcą, właścicielem „The New York Journal”, „The Word View” oraz kilku pomniejszych czasopism. Obecnie przebywa w Londynie. Oficjalnie przyjechał otworzyć lokalną redakcję „The Word View”, ale wieść gminna niesie, że chce wydawać książki, w związku z czym zamierza kusić dobrych angielskich pisarzy wizją szczęścia i pomyślności w Ameryce. Nie wiedziałem, że używa w tym celu róż i kamelii, ale wcale mnie to nie dziwi. Zawsze miał tupet, a do tego dochodzi amerykański duch walki i przedsiębiorczości. Uważaj na niego. Radził sobie z damami znacznie twardszymi od Ciebie, łącznie z moją sekretarką. Z bólem serca muszę przyznać, że to właśnie ona zdradziła mu Twoje adresy i trasę podróży. Głupia dziewucha wpadła w zachwyt, bo on tak romantycznie wygląda „w eleganckim garniturze i butach na miarę”. Niestety, nie zrozumiała pojęcia tajemnicy służbowej, dlatego musieliśmy się rozstać. Nie ulega kwestii, że chodzi mu o Ciebie. Czy mam go wyzwać na pojedynek? Niewątpliwie mnie zabije, więc wolałbym nie. Moja droga, nie mogę Ci obiecać amerykańskiego szczęścia i pomyślności ani nawet masła, ale pamiętaj, że jesteś ukochaną autorką Stephensa i Starka - zwłaszcza Starka. Kolacyjka pierwszego wieczoru po powrocie? Serdeczności Sidney Juliet do Sidneya

28 stycznia 1946 Drogi Sidneyu! Tak, tak, kolacyjka! Z wielką przyjemnością. Włożę nową sukienkę i będę się objadać jak prosię. Ogromnie się cieszę, że nie zaszkodziłam reputacji S & S, rzucając czajniczkiem w Gilly’ego, a bardzo się tego obawiałam. Susan namawiała, żeby złożyć „pełne godności” oświadczenie dla prasy dotyczące Roba Dartry’ego i podać powód, czemuśmy się nie pobrali. Nie umiem się na to zdobyć. Nie chodzi tu o moją osobę. Po prostu nie chcę stawiać Roba w złym świetle. Nie było w tym jego winy, a tak by to odebrano. Wolę zatem milczeć, nawet jeśli mają mnie wszyscy uważać za zimną istotę bez serca. Chcę jednak, byś Ty poznał prawdę. Dotąd o tym nie mówiłam, bo w 1942 roku służyłeś w marynarce i nie znałeś Roba. Sophie też go nie znała. Tamtej jesieni była w Bedford, a potem obiecała mi całkowitą dyskrecję. Z początku odkładałam rozmowę z Tobą na później, a w końcu uznałam, że w ogóle możemy sobie ten temat darować. Niestety, w całej historii widać jak na dłoni moją bezmierną głupotę i bezmyślność. Należy zacząć od tego, że w ogóle nie powinnam była się zaręczać. Myślałam, że jestem zakochana (cóż, żałosne było to moje wyobrażenie o miłości!). Ponieważ po ślubie Rob miał się do mnie wprowadzić, zrobiłam mu miejsce, żeby się nie czuł jak ciotka przyjeżdżająca z wizytą. Opróżniłam połowę szuflad w komodzie, połowę szafy, połowę apteczki, połowę biurka. Pozbyłam się miękkich wieszaków i postarałam się o ciężkie drewniane. Wyniosłam nawet na strych ukochanego pajacyka, dotąd urzędującego na łóżku. Dotychczasowe mieszkanie jednej osoby mogło teraz pomieścić dwie. W przeddzień ślubu Rob przyjechał ze swoimi rzeczami, a ja w tym czasie poszłam z felietonem do „Spectatora”. Potem co tchu popędziłam do domu, a gdy wbiegłam na górę po schodach i otworzyłam drzwi, Rob siedział na niskim stołeczku przed moją biblioteczką. Otoczony był pudłami, właśnie ostatnie zaklejał taśmą i związywał sznurkiem. Osiem kartonów - osiem kartonów moich książek spakowanych i gotowych do zniesienia do piwnicy. Podniósł głowę i powiedział: - Cześć, kochanie. Nie martw się tym bałaganem. Dozorca obiecał, że pomoże mi je znieść. Spojrzał dumnie na półki. - Popatrz tylko, jak genialnie to wygląda. W tym momencie mnie zamurowało. Z oburzenia nie byłam w stanie się odezwać. Wszystkie półki, gdzie przedtem stały moje książki, zostały ciasno zastawione nagrodami sportowymi. Były tam srebrne i złote puchary, niebieskie rozetki, czerwone wstęgi i nagrody za każdą dyscyplinę sportu, jaką uprawia się za pomocą kawałka drewna, a więc: kije do krykieta, golfa, lacrosse’a, hokeja, bilardu i polo, rakiety do squasha, tenisa i ping-ponga, łuki i strzały oraz skrzyżowane wiosła. Następnie figurki wszystkiego, przez co człowiek może przeskoczyć na własnych nogach lub na koniu. Oprawione w ramki dyplomy za zastrzelenie tego i tego dnia największej liczby ptaków, za pierwsze miejsce w biegu, za jakieś idiotyczne zawody w przeciąganiu liny. - Jak śmiałeś! - wrzasnęłam. - Coś ty ZROBIŁ! Natychmiast odłóż moje książki z powrotem! Wtedy się zaczęło. W końcu palnęłam coś w tym stylu, że w życiu nie wyjdę za kogoś, kto się bawi piłeczkami i morduje małe ptaszki. Rob odszczekiwał się złośliwymi uwagami o zatwardziałych sufrażystkach. I tak dalej, i tak dalej. W jednym byliśmy zgodni: za nic nie mogliśmy sobie przypomnieć, o czym myśmy rozmawiali przez ostatnie cztery miesiące. Fukał, mruczał, złościł się, wreszcie wyszedł. A ja rozpakowałam książki. Pamiętasz, jak w zeszłym roku odebrałeś mnie z pociągu i po drodze powiedziałeś mi, że mój dom został zbombardowany? Myślałeś pewnie, że to histeryczny śmiech? Wcale nie. Raczej gorzka ironia.

Gdybym pozwoliła Robowi wynieść książki do piwnicy, nadal bym je miała. Wszystkie! Sidney, od dawna jesteśmy przyjaciółmi, więc chyba mogę Cię poprosić, byśmy nigdy więcej nie wracali do tej historii. Tak będzie lepiej. Dzięki, że wytropiłeś Markhama V. Reynoldsa Juniora. Jak na razie jego umizgi mają formę wyłącznie flory styczną, a ja pozostaję wierna Tobie i Brytyjskiemu Imperium. Żal mi tylko Twojej biednej sekretarki. Mam nadzieję, że przysłał jej choć kilka róż jako rekompensatę za poświęcenie. Trochę ją rozumiem, gdyż nie wiem, czy sama nie pozbyłabym się skrupułów na widok butów robionych na miarę. Jeśli go kiedyś spotkam, nie będę na nie patrzeć; albo najpierw przy-wiążę się do masztu jak Odys. Bóg Ci zapłać, że pozwalasz mi wrócić do domu. Nie mogę się doczekać propozycji „Timesa”. Czy przysięgasz na głowę Sophie, że nie będzie to nic frywolnego? Nie każą mi wypisywać niestworzonych cudów na temat księżnej Windsoru? Na pewno? Ucałowania Juliet Juliet do Sophie Strachan

31 stycznia 1946 Najmilsza Sophie! Ogromne dzięki za spotkanie w Leeds. Aż słów mi brak, by wyrazić, jak bardzo potrzebowałam wtedy zobaczyć życzliwą twarz. Słowo daję, że byłam gotowa uciec na Szetlandy i tam zacząć życie pustelnicze. Cudownie, że przyjechałaś. Relacja w „London Hue and Cry” o policji i kajdankach była mocno przesadzona: nawet nie zostałam aresztowana. Wiem, że Dominie byłby pod wrażeniem, gdyby jego chrzestna wylądowała w więzieniu, ale tym razem będzie musiał jakoś przeżyć ten zawód. Sidneyowi już zapowiedziałam, że wobec gruboskórnych i kłamliwych oskarżeń Gilly’ego mam zamiar zachować pełne godności milczenie. Odparł, że jeśli sobie tego życzę, to owszem, mogę, ale Stephens & Stark milczeć nie będzie! Zwołał konferencję prasową w obronie lzzy Bickerstaff, Juliet Ashton i starej dobrej sztuki dziennikarskiej przed takimi kreaturami jak Gilly Gilbert. Czy informacja o tym znalazła się na pierwszych stronach szkockich gazet? Jeśli nie -oto najlepsze kawałki. Sidney nazwał Gilberta obrzydliwym, podstępnym lisem (może nie tymi słowami, ale na jedno wyszło), który łże jak z nut, bo nie chce mu się nawet zapoznać z faktami, a jest za głupi, żeby zrozumieć, jakie szkody jego kłamstwa przynoszą szlachetnej tradycji dziennikarstwa. To było piękne! Sophie, czy kiedykolwiek dwie dziewczyny (obecnie już kobiety) miały lepszego rycerza obrońcę czci niż Twój brat? Nie sądzę. Jednak jego wystąpienie nie rozwiało całkowicie moich obaw. Gilly Gilbert jest jak wąż skryty w trawie i nie chce mi się wierzyć, że po prostu odpełznie, nawet nie zasyczawszy. Susan twierdzi, że to drobny tchórz, który nie odważy się na odwet. Mam nadzieję, że się nie myli. Ucałowania dla wszystkich Juliet PS. Ten człowiek przysłał mi kolejny snopek orchidei. Chyba dostanę manii prześladowczej: ciągle oglądam się za siebie, czekając, że w końcu wyjdzie z ukrycia i się ujawni. Czy sądzisz, że o to mu właśnie chodzi? Dawsey do Juliet

31 stycznia 1946 Szanowna Panno Ashton! Książkę dostałem wczoraj! Bardzo to miły gest z Pani strony i z całego serca dziękuję. Pracuję w St. Peter Port przy rozładunku statków i mogę czytać podczas przerwy na herbatę. To wielkie szczęście móc pić prawdziwą herbatę, a do tego jeść chleb z masłem. I teraz jeszcze ta książka! Cieszę się, że ma miękką okładkę, bo można ją schować do kieszeni i ze sobą nosić. Bardzo uważam, żeby jej nie zniszczyć. Wielką radość sprawił mi też portret Charlesa Lamba - co za piękna głowa, nie sądzi Pani? Mam mały domek i farmę po ojcu. Przed wojną hodowałem świnie i uprawiałem warzywa, które sprzedawałem na targu w St. Peter Port, oraz kwiaty, które szły do Covent Garden. Dorabiałem też jako cieśla i dekarz. Świń już nie ma, bo zabrali je Niemcy dla swoich żołnierzy i kazali uprawiać ziemniaki. Mogliśmy hodować tylko to, na co pozwalali. Na początku, zanim dobrze poznaliśmy okupantów, sądziłem, że uda mi się cichcem zatrzymać kilka świń na własny użytek. Jednak się dowiedzieli i je zarekwirowali. Był to bolesny cios, ale jakoś sobie radziłem. Ziemniaki i brukiew akurat obrodziły, była jeszcze mąka. Przekonałem się wtedy, jak ważną rzeczą w życiu człowieka jest pożywienie. Po pół roku jedzenia głównie brukwi i od czasu do czasu jakichś nędznych ochłapów marzył mi się porządny, normalny posiłek. Któregoś dnia moja sąsiadka, pani Maugery, przysłała wiadomość, żebym szybko przyszedł i przyniósł nóż rzeźni-czy. Idąc do niej, usiłowałem nie rozbudzać w sobie nadziei, tymczasem okazało się to prawdą! Amelia Maugery trzymała w ukryciu prosiaka i wraz z innymi sąsiadami dostałem zaproszenie na ucztę. W latach młodości byłem małomówny, bo bardzo się wstydziłem tego, że się jąkam. Rzadko też zdarzało mi się bywać u kogoś z wizytą. Przyznam się, że pierwszy raz w życiu zostałem zaproszony na kolację właśnie wtedy. Oczywiście chętnie skorzystałem, choć prawdę mówiąc, moją porcję wolałbym zabrać do domu i zjeść w samotności. Wielkie to jednak szczęście, że tam poszedłem, ponieważ było to pierwsze spotkanie Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek, o czym wtedy nie wiedzieliśmy. Kolacja okazała się wyśmienita, towarzystwo sympatyczne. Przy dobrym jedzeniu i miłej pogawędce kompletnie zatraciliśmy poczucie czasu i zapomnieliśmy o godzinie policyjnej. Dopiero Amelia (to znaczy pani Maugery) usłyszała, że zegar bije dziewiątą, co znaczyło, że jesteśmy godzinę spóźnieni. Ale że pełny żołądek dodał nam animuszu, zgodziliśmy się z Elizabeth McKenna, która zdecydowanie była za tym, aby iść i nie siedzieć do rana u Amelii. Po godzinie policyjnej nie wolno było wychodzić z domu; podobno kogoś nawet wysłali za to do obozu. Nielegalne trzymanie świń było jednak jeszcze gorszym przestępstwem. Pożegnaliśmy się zatem z gospodynią i jak najdyskretniej ruszyliśmy w drogę powrotną. Wszystko byłoby dobrze, gdyby nie John Booker, który wypił więcej, niż zjadł. Kiedy doszliśmy do drogi, zapomniał się i zaczął śpiewać! Uciszałem go, ale było już za późno. Nagle wyrósł przed nami niemiecki patrol. Żołnierze wyciągnęli broń, krzyczeli i żądali wyjaśnień, co tu robimy po godzinie policyjnej, skąd wracamy i dokąd idziemy. Nie miałem pojęcia, co robić. Gdybym zaczął uciekać, zastrzeliliby mnie. W ustach mi zaschło, w głowie miałem pustkę. Podtrzymywałem chwiejącego się Bookera i tylko się w duchu modliłem. Niespodziewanie naprzód wystąpiła Elizabeth. Nie jest zbyt wysoka, więc wycelowane lufy miała akurat na wysokości oczu, ale nawet nie mrugnęła. Zachowywała się tak, jakby nie widziała

rewolwerów. Zwróciła się wprost do dowódcy. Łgała jak z nut. Przeprosiła, że złamaliśmy godzinę policyjną, ale mieliśmy spotkanie Stowarzyszenia Miłośników Literatury i wskutek gorącej dyskusji na temat Elizabeth i jej ogrodu* straciliśmy poczucie czasu. To taka wspaniała książka - może pan oficer czytał? Nikt z nas nie miał tyle przytomności umysłu, żeby ją wesprzeć i potwierdzić, ale na szczęście dowódca patrolu się uśmiechnął. Taka właśnie jest Elizabeth. Spisał nas tylko i kazał rano zameldować się u komendanta. Potem ukłonił się i życzył dobrej nocy. Elizabeth odkłoniła się z wdziękiem, po czym wszyscy oddaliliśmy się tak szybko, że nawet wlokąc ze sobą Bookera, błyskawicznie dotarłem do domu. Tak wygląda historia pieczonego prosiaka i tamtej pamiętnej kolacji. Chciałbym Panią o coś zapytać. Do St. Peter Port statki stale dowożą artykuły potrzebne u nas na Guernsey: jedzenie, ubrania, nasiona, narzędzia rolnicze i gospodarskie, paszę dla zwierząt, leki oraz coś, co jest najważniejsze zaraz po jedzeniu, czyli buty. Nie wiem, czy do końca wojny dotrwała choć jedna cała para. Pakunki często owinięte są w stare gazety. Razem z moim przyjacielem Clovisem odkładamy je, starannie rozprostowujemy i zabieramy do czytania, a potem dajemy sąsiadom, bo jesteśmy spragnieni wieści ze świata, od którego byliśmy przez pięć lat odcięci. Każdy interesuje się czym innym. Pani Saussey zbiera przepisy kulinarne, madame LePell szuka pism z modą (jest krawcową), pana Brouarda interesują nekrologi (wiąże z tym pewne nadzieje, ale nie znam szczegółów), Claudia Rainey poluje na zdjęcia ak* Powieść Elizabeth von Arnim wydana w 1898 roku i bardzo popularna w Anglii, zawierająca wątki autobiograficzne. Autorka, z pochodzenia Angielka, była żoną pruskiego junkra i mieszkała w majątku Nassenheide (dziś Rzędziny) pod Szczecinem. tora Ronalda Colmana, pan Tourtelle lubi oglądać miss piękności w kostiumach kąpielowych, a moja przyjaciółka Isola uwielbia wiadomości o ślubach. Wiele rzeczy w ogóle nie docierało do nas podczas wojny. Z Anglii nie dochodziły ani listy, ani gazety - zresztą nie tylko z Anglii. W 1942 roku Niemcy zarekwirowali radia. Oczywiście kilka nie zostało zdanych; słuchało się ich w tajemnicy, za co groziła zsyłka do obozu. Po tak długiej przerwie w kontaktach nie zawsze jest dla nas jasne to, o czym teraz czytamy. Lubię wojenne żarty rysunkowe, ale zupełnie nie rozumiem jednego, który ukazał się w „Punchu” w 1944 roku. Przedstawia przechodniów na londyńskiej ulicy; między nimi są dwaj mężczyźni w melonikach, z teczkami i parasolkami. Jeden mówi do drugiego: „Kto by pomyślał, że bomby latające będą miały taki wpływ”. Dopiero po przyjrzeniu się zobaczyłem, że postacie na rysunku mają jedno ucho normalne, a drugie o wiele większe. Czy może mi Pani wytłumaczyć, o co chodzi? Z wyrazami uszanowania Dawsey Adams Juliet do Dawseya

3 lutego 1946 Szanowny Panie Adams! Cieszę się, że podobają się Panu listy Lamba i jego portret. Takiego go sobie właśnie wyobrażałam i miło mi, że ma Pan podobne odczucia. Dziękuję za piękną opowieść o pieczonym prosiaku. Ale odpowiedział Pan tylko na jedno moje pytanie. Bardzo chciałabym dowiedzieć się czegoś więcej o Stowarzyszeniu Miłośników Literatury i Placka z Ziemniaczanych Obierek. Nie powoduje mną czcza ciekawość, lecz jest to niejako mój zawodowy obowiązek. Czy wspominałam, że jestem pisarką? W czasie wojny prowadziłam stałą rubrykę w „Spectatorze”, a teraz w wydawnictwie Stepehns & Stark ukazały się te moje teksty, zebrane pod tytułem Izzy Bickerstaff wyrusza na wojnę. Izzy to pseudonim literacki, który wybrał dla mnie „Spectator”. Na szczęście teraz Izzy może wreszcie odpocząć, a ja wrócić do publikowania pod własnym nazwiskiem. Myślę o książce, ale mam problem ze znalezieniem tematu, który by mnie naprawdę pasjonował. Niedawno dostałam z „Timesa” propozycję napisania artykułu do dodatku literackiego. Ma to być rzecz o praktycznych, moralnych i filozoficznych aspektach czytania - trzy teksty trzech autorów. Mnie przypadła w udziale filozofia i jak na razie jedyną myślą, jaka mi przychodzi do głowy, jest taka, że czyta się po to, by nie zwariować. Sam Pan widzi, jak bardzo potrzebna jest mi pomoc. Czy członkowie Stowarzyszenia zgodziliby się, bym napisała o Waszej działalności? Już sama historia jego powstania z pewnością zaciekawi czytelników, a ja nie ukrywam, że chętnie dowiem się czegoś więcej o biesiadach literackich na Guernsey. Odmowę przyjmę ze zrozumieniem - mają Państwo do tego pełne prawo. I niezależnie od ostatecznej decyzji Stowarzyszenia miło mi będzie nadal korespondować z Panem. Pamiętam ten opisany przez Pana rysunek z „Puncha”. Otóż latającymi bombami nazywano rakiety Vl, które dla nas - choć byliśmy przyzwyczajeni do nocnych nalotów i ich skutków - były naprawdę przerażające. Spadały w dzień i nadlatywały tak szybko, że nie starczało czasu ani na włączenie syren, ani na ucieczkę. Dobrzeje było widać na tle nieba: takie czarne, ukośnie lecące kreski. Wydawały głuchy dźwięk jak samochód, w którym kończy się benzyna. Póki się je słyszało, człowiek czuł się bezpieczny i mógł dziękować Bogu, że tym razem go ominęło. Ale kiedy szum cichł, po około trzydziestu sekundach następowała eksplozja. Więc cały czas uważnie nasłuchiwaliśmy, czy milknie dźwięk. Kiedyś byłam świadkiem wybuchu takiej rakiety. Znajdowałam się dość daleko, od razu padłam na jezdnię i przywarłam do krawężnika. Przy tej ulicy, na najwyższym piętrze biurowca, w otwartym oknie stało i przyglądało się kilka kobiet. Siła podmuchu wyssała je na zewnątrz. Aż dziw nieraz bierze, że potrafiliśmy żartować z tych bomb i że wszyscy, nawet ja, śmiali się z rysunku. Ale tak właśnie było. Coś w tym jest, że humor pomaga znieść rzeczy normalnie niemożliwe do zniesienia. Czy pan Hastings znalazł już dla Pana biografię Lucasa? Szczerze oddana Juliet Ashton

Juliet do Markhama Reynoldsa

4 lutego 1946 Pan Markham Reynolds 63 Halkin Street Londyn S.W 1 Szanowny Panie! Przyłapałam posłańca na moim progu, gdy składał wiązankę różowych goździków. Wzięłam go do niewoli i póty straszyłam, dopóki nie zdradził mi Pańskiego adresu. Cóż, Panie Reynolds, nie tylko Pan umie podstępem zdobywać informacje. Mam nadzieję, że nie zostanie ukarany. To miły chłopak i naprawdę nie miał wyboru: zagroziłam mu najgrubszym tomem W poszukiwaniu straconego czasu. Nareszcie mogę Panu podziękować za obsypywanie mnie kwiatami. Lata całe nie widziałam tak pięknych róż, kamelii i orchidei. Nie wyobraża Pan sobie, jak bardzo grzały mi serce tej mroźnej zimy. Nie wiem, czym sobie zasłużyłam na tę oranżerię, gdy inni byli skazani na nagie drzewa i zimową pluchę. Sprawiła mi ona wiele radości. Z wyrazami wdzięczności Juliet Ashton Markham Reynolds do Juliet

5 lutego 1946 Szanowna Panno Ashton! Nie tylko nie ukarałem posłańca, lecz nawet dałem mu nagrodę, jako że dzięki niemu mam to, czego dotąd zdobyć nie mogłem: sposobność poznania Pani osobiście. List Pani traktuję jak powitalny uścisk dłoni, a zatem dalsze wstępy możemy sobie darować. Mam nadzieję, że zgodzi się Pani ze mną i nie będę się już musiał wpraszać na kolację u lady Bas-comb, gdzie mógłbym Panią spotkać „przypadkiem”. Ma Pani wyjątkowo nieufnych przyjaciół, myślę tu zwłaszcza o niejakim panu Starku, który stwierdził, iż nie będzie odwracał kierunku działania Aktu Lend-Lease*, i kategorycznie odmówił przyprowadzenia Pani na koktajl w redakcji „The Word View”. A moje intencje są szlachetne, i na pewno niekomercyjne. Będę szczery. Jest Pani jedyną piszącą kobietą, która potrafi mnie rozśmieszyć. Rubryka Izzy Bickerstaff to najdowcipniejsza publikacja prasowa czasów wojny i niezmiernie chciałbym poznać jej autorkę. Czy jeśli uroczyście obiecam, że Pani nie porwę, uczyni mi Pani zaszczyt i zje ze mną w przyszłym tygodniu kolację? Proszę wyznaczyć dzień - jestem do dyspozycji. Ukłony Markham Reynolds * Amerykańska ustawa Lend-Lease z 1941 roku zezwalała Stanom Zjednoczonym na udostępnianie rządom innych państw wszelkich produktów ze sfery obronności (technologii, sprzętu, personelu itp.). Juliet do Markhama Reynoldsa

6 lutego 1946 Szanowny Panie! Jestem wyjątkowo podatna na komplementy, zwłaszcza gdy dotyczą mojej twórczości. Z przyjemnością zjem z Panem kolację. Przyszły czwartek? Szczerze oddana Juliet Ashton Markham Reynolds do Juliet

7 lutego 1946 Droga Juliet! Do czwartku za długo trzeba czekać. Poniedziałek? U Claridge”a? O siódmej? Ukłony Mark PS. Pewnie nie ma Pani telefonu? Juliet do Markhama

7 lutego 1946 Drogi Panie! Zgoda - poniedziałek, u Claridge’a, o siódmej. Telefon pozostał przy Oakley Street pod kupą gruzu, w którą zmieniło się moje dawne mieszkanie. Tu tylko wynajmuję, a jedyny telefon w całym domu ma gospodyni, pani Olive Burns. Jeśli chciałby Pan z nią pogawędzić, służę jej numerem. Szczerze oddana Juliet Ashton Dawsey do Juliet

7 lutego 1946 Szanowna Panno Ashton! Jestem pewien, że członkowie naszego Stowarzyszenia nie będą mieli nic przeciwko temu, by napisała Pani o nas artykuł dla „Timesa”. Poprosiłem Amelię Maugery i ona zgodziła się opowiedzieć Pani o naszych spotkaniach. Jest wykształcona i zrobi to lepiej niż ja. Na pewno znacznie się różnimy od towarzystw literackich w Londynie. Pan Hastings nie znalazł jeszcze dla mnie biografii Lucasa, ale dostałem od niego wiadomość, że jest na tropie i żebym nie tracił nadziei. Ładnie z jego strony, prawda? Kładę teraz nowe dachówki na hotelu Crown. Właściciele liczą na to, że może już tego lata przyjadą turyści. Cieszę się z tego zajęcia, ale najbardziej cieszę się, że niedługo będę pracować na własnej ziemi. Przyjemnie jest wieczorem po powrocie do domu zastać list od Pani. Życzę, aby znalazła Pani dobry temat na książkę. Szczerze oddany Dawsey Adams Amelia Maugery do Juliet

8 lutego 1946 Szanowna Panno Ashton! Przed chwilą był u mnie Dawsey Adams. Chyba nigdy nie widziałam go tak szczęśliwego jak teraz, gdy pokazywał mi list i prezent od Pani. Tak gorąco namawiał, bym natychmiast do Pani napisała, że aż zapomniał o swojej zwykłej nieśmiałości. Pewnie sam o tym nie wie, ale ma wielki dar przekonywania. Ponieważ nigdy o nic nie prosi dla siebie, wszyscy chętnie pomagają, gdy prosi o coś dla innych. Mówił mi o Pani planach napisania artykułu i zaproponował, bym opowiedziała o powstaniu naszego Stowarzyszenia. Było to w czasach okupacji i niejako stało się z jej przyczyny. Spełnię jego życzenie z przyjemnością, ale pod pewnym warunkiem. Znajoma przysłała mi z Anglii Pani książkę Izzy Bickerstaff wyrusza na wojnę. Przez pięć lat byliśmy pozbawieni kontaktu ze światem, więc może Pani sobie wyobrazić, jaka to dla nas była radość, że Anglia przetrwała. Pani książka stanowi cenne źródło informacji o tym, co się działo, a przy tym jest zabawna - i właśnie o ten zabawny aspekt mi chodzi. Zdaję sobie sprawę, że nazwa Stowarzyszenie Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek brzmi nieco dziwnie i łatwo może stać się obiektem żartów. Czy może mi Pani obiecać, że zrobi Pani wszystko, by tak się nie stało? Członkowie Stowarzyszenia to osoby bardzo mi bliskie i nie chciałabym, aby się z nich wyśmiewano. Proszę mi coś więcej napisać o swoich planach co do artykułu, a także o sobie. Jeśli spełni Pani moją prośbę, chętnie opowiem o naszym Stowarzyszeniu. Czekam na odpowiedź. Szczerze oddana Amelia Maugery Juliet do Amelii , ,r

10 lutego 1946 Pani Amelia Maugery Windcross Manor LaBouvee St. Martin’s, Guernsey Droga Pani Maugery! Bardzo dziękuję za list i z chęcią odpowiem na Pani pytania. Rzeczywiście wiele wojennych sytuacji obracałam w żart. W „Spectatorze” przyjęto założenie, że lekkie podejście do poważnych wiadomości działa jak odtrutka, a humor najlepiej podniesie na duchu zgnębionych londyńczyków. Cieszę się, że moja Izzy się do tego przyczyniła. Na szczęście nie ma już potrzeby żartowania w ten sposób. Poza tym nigdy nie wyśmiewałabym się z nikogo, kto kocha książki, na przykład z pana Adamsa. Wielka to dla mnie radość, że jedna z moich trafiła właśnie w jego ręce. To oczywiste, że powinna Pani coś niecoś o mnie wiedzieć, poprosiłam więc o referencje wielebnego pastora Simona Simplessa z kościoła św. Hildy niedaleko Bury St. Edmunds w hrabstwie Suffolk. Zna mnie od dzieciństwa i bardzo się lubimy. O opinię o moim charakterze zwróciłam się do lady Belli Taunton, z którą razem byłyśmy w służbie przeciwpożarowej podczas wojny. Ona z kolei szczerze mnie nie znosi, toteż uśredniając te dwa głosy, uzyska Pani w miarę celny portret mojej osoby. Załączam biografię Anne Bronte mego pióra, aby przekonać Panią, że nieobcy mi jest też zupełnie inny styl pisarstwa. Nie sprzedawała się zbyt dobrze - prawdę mówiąc, w ogóle się nie sprzedawała ale i tak jestem z niej bardziej dumna niż z Izzy Bickerstaff wyrusza na wojnę. Jeśli mogę coś jeszcze zrobić, aby przekonać Panią o mych jak najczystszych intencjach, uczynię to z przyjemnością. Szczerze oddana Juliet Ashton Juliet do Sophie

12 lutego 1946 Najdroższa Sophie! Markham V. Reynolds, ten od kamelii, wreszcie się zmaterializował. Przedstawił się, obsypał mnie komplementami i zaprosił na kolację - ni mniej, ni więcej, tylko do Claridge’a. Zaproszenie przyjęłam z godnością. Hotel Claridge?… Ach tak, znam… 1 przez następne trzy dni o niczym innym nie myślałam, tylko o tym, co zrobić z włosami. Całe szczęście, że mam nową sukienkę i nie muszę tracić czasu na zamartwianie się, co na siebie włożę. Jak orzekła madame Helena, „te włosy to katastrofa”. Próbowałam je po prostu podwinąć, ale się nie trzymały. Upięłam francuski kok - tak samo. Już, już miałam zawiązać na czubku głowy ogromną kokardę z czerwonego aksamitu, kiedy Bóg zesłał mi pomoc. Trzeba przyznać, że moja sąsiadka Evangeline Smythe po prostu genialnie sobie poradziła. Zrobiła ze mnie uosobienie szyku i elegancji: zebrała wszystkie loki i podpięła je z tyłu. A przy tym jeszcze mogłam swobodnie poruszać głową! Idąc na spotkanie, czułam się olśniewająco. Nawet marmury w holu Claridge’a nie były w stanie mnie onieśmielić. Jednak gdy zjawił się Markham V. Reynolds, balonik pękł. Boże, jaki on jest przystojny! Uwierz mi, Sophie, w życiu nie spotkałam takiego mężczyzny. Nasz szkolny palacz do pięt mu nie dorasta. Ogorzały od słońca, ma bajecznie niebieskie oczy i nosi lśniące buty z prawdziwej skóry oraz elegancki garnitur z równie prawdziwej wełny, z oślepiająco białą chusteczką w klapie. Jak to Amerykanin, jest oczywiście wysoki i uśmiechnięty od ucha do ucha, przy czym nad wyraz korzystnie prezentuje śnieżnobiałe zęby. Cały czas ma dobry humor, ale bez błazenady. Imponujący i niewątpliwie przyzwyczajony do wydawania rozkazów, robi to tak naturalnie, że ludzie po prostu posłusznie je wykonują. Ma skłonność do uważania własnej opinii za jedynie słuszną, ale potrafi wyrazić to w sposób, który nie denerwuje. Zbyt pewny jest swoich racji, by musiał być niemiły. Kiedy już usiedliśmy - w osobnej, wybitej czerwonym aksamitem wnęce - a wszyscy kelnerzy, sommelierzy i maître d’hôtel skończyli wokół nas swoje tańce, zapytałam go wprost, dlaczego nigdy ani słowa nie dołączył do kwiatów. - Żeby panią zaintrygować - zaśmiał się. - Gdybym od razu poprosił o spotkanie, co by mi pani odpowiedziała? Przyznałam, że bym się wymawiała. Uniósł wtedy znacząco brew, a jego spojrzenie wyraźnie mówiło: To nie moja wina, że tak łatwo przewidzieć twoją reakcję. Oburzyło mnie, że jestem tak przewidywalna, ale on tylko się śmiał. Potem opowiadał o wojnie, o literaturze wiktoriańskiej - wie, że napisałam biografię Anne Brontë o Nowym Jorku i kartkach na żywność. Rozmowa pochłonęła mnie bez reszty, byłam totalnie zauroczona. Czy pamiętasz, jak w Leeds zastanawiałyśmy się, dlaczego „ten od kamelii” uparcie się kryje? Otóż we wszystkim kompletnieśmy się myliły. Nie jest żonaty. Na pewno nie jest nieśmiały. Nie ma szpecącej blizny, która go zmusza do chowania twarzy. Nie wygląda na wilkołaka (przynajmniej nie ma porośniętych sierścią palców). I nie jest bojącym się ujawnić hitlerowcem (zdradziłby go akcent). Gdy teraz o tym myślę, dochodzę do wniosku, że może i jest wilkołakiem. Już go widzę, jak gna przez wrzosowisko w pościgu za ofiarą. Pewnie nie namyślałby się dwa razy, gdyby miał okazję pożreć niewinnego wędrowca. Przyjrzę mu się bacznie podczas pełni. Zaprosił mnie jutro na dancing. Może powinnam nałożyć coś z golfem? Ach nie - to na wampiry. Chyba jestem trochę oszołomiona. Ucałowania Juliet

Lady Bella Taunton do Amelii

12 lutego 1946 Szanowna Pani! Trzymam w ręku list od Juliet Ashton, który zdumiał mnie niesłychanie. Jeśli dobrze zrozumiałam, mam napisać opinię o jej charakterze. Dobrze! Charakteru krytykować nie będę, jedynie zdrowy rozsądek, bo ona w ogóle takowego nie ma. Jak Pani zapewne wie, wojna w przedziwny sposób łączy ze sobą zupełnie różne osoby. Poznałyśmy się z Juliet na samym początku, zaraz po moim wstąpieniu do Cywilnej Służby Przeciwpożarowej. Funkcjonariusze tej służby pełnili dyżury na dachu przydzielonego im budynku i reagowali w razie pojawienia się bomb zapalających. Gdy bomba spadła, za pomocą gaśnicy i piasku należało ugasić każdy, nawet niewielki płomień, by się nie rozprzestrzeniał. Dyżurowałyśmy we dwie. Nie spędzałyśmy czasu na jałowych rozmówkach - jak to wielekroć się zdarzało mniej odpowiedzialnym osobom -gdyż uważałam, że cały czas należy zachowywać czujność. Jednak opowiedziała mi trochę o sobie. Dzieciństwo spędziła w Suffolk. Jej ojciec był farmerem, a matka jak się domyślam - typową żoną farmera, która doiła krowy i skubała drób, a także prowadziła księgarnię w Bury St. Edmunds. Oboje rodzice zginęli w wypadku samochodowym, kiedy Juliet miała dwanaście lat, i wtedy przygarnął ją stryjeczny dziadek, specjalista od kultury antycznej, mieszkający w St. John’s Wood. Dwukrotnie stamtąd uciekała, co przyczyniało mu sporo kłopotu. Nie mogąc sobie z nią poradzić, posłał ją do szkoły z internatem. Po jej ukończeniu nie kontynuowała nauki, tylko zamieszkała ze swoją przyjaciółką Sophie Stark. W ciągu dnia pracowała w księgarni, nocami pisała książkę o jednej z tych nieszczęsnych sióstr Bronte - nie pamiętam już, o której. Zdaje się, że opublikowało ją wydawnictwo Stephens & Stark, należące do brata Sophie. Choć biologicznie to wykluczone, podejrzewam, że nie obyło się bez nepotyzmu w takiej czy innej formie. Następnie zaczęła pisać do gazet i czasopism. Lekki, chwilami wręcz frywolny styl zyskał jej spore rzesze wielbicieli wśród mniej intelektualnie wyrobionych czytelników; obawiam się, że w dzisiejszych czasach jest ich sporo. Resztę pieniędzy po rodzicach wydała na mieszkanie w Chelsea, tym gnieździe artystów, modelek, libertynów i socjalistów - ludzi zachowujących się kompletnie nieodpowiedzialnie, podobnie jak ona na służbie. Przejdźmy zatem do rzeczy, czyli do faktów z naszej wspólnej pracy. Zostałyśmy przydzielone do pilnowania dachu Inner Tempie Hall w Inns of Court. Na początku muszę zaznaczyć, że podczas takiego dyżuru najważniejsze są refleks i bystry umysł. Trzeba mieć świadomość wszystkiego, co się wokół dzieje. Absolutnie wszystkiego. W maju 1941 roku dach biblioteki w Inner Tempie przebiła bomba. Budynek znajdował się w pewnej odległości od posterunku Juliet, ale tak bardzo przejęła się pożarem cennych książek, że rzuciła się w stronę płomieni - jakby sama jedna mogła ocalić bibliotekę przed spaleniem! Oczywiście ta brawura przyniosła jedynie szkody, gdyż strażacy musieli stracić bezcenne minuty, żeby ją stamtąd zabrać. Pięćdziesiąt tysięcy książek przestało istnieć, a Juliet doznała niewielkich na szczęście - poparzeń. Usunięto ją z naszej służby moim zdaniem słusznie. Potem zgłosiła się do Służby Pomocniczej współpracującej z drużynami ratowniczymi; jej zadaniem było dostarczanie herbaty i posiłków oraz pomoc ofiarom, polegająca na poszukiwaniu zaginionych członków rodzin i zapewnieniu tymczasowego lokum, jedzenia, odzieży i zapomogi finansowej. Uważam, że do tej pracy nadawała się świetnie - raczej trudno wywołać katastrofę wśród kubków z herbatą. Wieczory i noce miała wolne i niewątpliwie wtedy pisała żartobliwe teksty do „Spectatora”.

Zaproponowano jej prowadzenie stałej rubryki, traktującej o życiu codziennym podczas wojny, pod nazwiskiem Izzy Bickerstaff. Przeczytałam jeden taki tekst i odwołałam prenumeratę. Ośmieliła się krytykować gust królowej Wiktorii. Zapewne Pani wie, że królowa kazała wznieść okazały monument ku czci swego nieodżałowanego małżonka. To prawdziwa perła Ogrodów Kensington. Pomnik świętej pamięci księcia stanowi przykład wyszukanego artystycznego smaku monarchini. A Juliet, niby to chwaląc Ministerstwo Żywności za zarządzenie, aby sadzić groszek na terenach wokół pomnika, stwierdziła, iż w całej Anglii nie znajdzie się lepszego stracha na wróble niż książę Albert. Nie podzielam jej gustów, nie pochwalam jej postawy życiowej, hierarchia wartości Juliet jest moim zdaniem chybiona, a humor wysoce niestosowny, ale nie mogę odmówić jej jednej ważnej cechy: uczciwości. Jeśli mówi, że zadba o dobre imię waszego Stowarzyszenia, to tak będzie. Nic więcej nie mogę dodać. Łączę wyrazy szacunku Bella Taunton Pastor Simon Simpless do Amelii

13 lutego 1946 Szanowna Pani! Juliet można całkowicie ufać - tego jestem absolutnie pewien. Jej rodzice należeli do mojej parafii. Przyjaźniłem się z nimi, odwiedziłem ich w domu tego wieczoru, kiedy się urodziła. Była dość upartym, ale kochanym, dobrym i radosnym dzieckiem, niezwykle prawym jak na tak młody wiek. Przytoczę pewne wydarzenie. Miała wtedy dziesięć lat i śpiewała w chórze. W trakcie czwartej zwrotki pieśni „Pan Bóg patrzy na ptaki niebieskie” nagle zamknęła śpiewnik i odmówiła dalszej współpracy. Panu od chóru oświadczyła, że słowa pieśni obrażają Pana Boga. Ten (to znaczy pan od chóru, nie Pan Bóg), nie wiedząc, co robić, przyprowadził ją do mnie. Niewiele wskórałem. Juliet twierdziła, że autor słów nie powinien był tak pisać. Co z tego, że „Bóg patrzy na ptaki niebieskie”, skoro one i tak umierają, więc to nic nie daje. A w ogóle to dlaczego Pan Bóg zajmuje się ptakami, podczas gdy ludzie bardzo Go potrzebują? Zmuszony byłem zgodzić się z nią w tej materii i aż mnie zastanowiło, czemu sam dotąd o tym nie pomyślałem. Od tamtej pory nasz chór nie śpiewa tej pieśni. Kiedy Juliet miała dwanaście lat, jej rodzice zginęli tragicznie. Wtedy posłano ją do Londynu pod opiekę stryjecznego dziadka, doktora Rodericka Ashtona. To nie był zły człowiek, ale że wiecznie siedział pogrążony w swoich grecko-rzymskich starożytnościach, brakowało mu czasu na zajmowanie się małą dziewczynką. Nie miał też wyobraźni, co bardzo utrudnia wychowywanie dzieci. Dwukrotnie uciekała. Za pierwszym razem dotarła tylko do stacji King’s Cross i tam ją znalazła policja, gdy z płóciennym workiem i wędką ojca czekała na pociąg do Bury St. Edmunds. Odwieziono ją do stryja - po czym znów uciekła. Tym razem doktor Ashton zatelefonował do mnie i poprosił, bym pomógł ją odszukać. Od razu wiedziałem, gdzie jest: na farmie rodziców. Na małym wzgórku naprzeciwko furtki, nie zważając na deszcz -choć całkiem przemokła - siedziała nieruchomo i wpatrywała się w swój stary (wówczas już sprzedany) dom. Wysłałem depeszę do stryja i nazajutrz odwiozłem ją do Londynu. Miałem zamiar wrócić następnym pociągiem, ale się okazało, że ten głupiec nie przyjechał po nią sam, tylko przysłał kucharkę. Postanowiłem ją zatem odprowadzić, a będąc na miejscu, wprosiłem się do gabinetu i odbyliśmy zasadniczą rozmowę. W końcu zgodził się ze mną, że najlepszym rozwiązaniem będzie szkoła z internatem; rodzice zabezpieczyli pewną sumę na taką ewentualność. Na szczęście wiedziałem o jednej dobrej szkole: Św. Swi-thina. Wysoki poziom nauczania, a przy tym dyrektorka o wielkim sercu. Bardzo się cieszyłem, gdy Juliet tam odżyła. Przyczyniła się do tego nauka, ale według mnie prawdziwym powodem jej rozkwitu była przyjaźń z Sophie Stark, a potem z całą rodziną Starków. Jeździła do Sophie na ferie, dwukrotnie obie przyjechały na plebanię do mnie i mojej siostry. Dobrze nam było razem i radośnie: pikniki, rowery, łowienie ryb. Raz dojechał do nas brat Sophie, Sidney. Choć dziesięć lat starszy od dziewczynek i lubił nimi rządzić, doskonale się sprawdził jako piąty uczestnik wakacyjnych zabaw i rozrywek. Aż serce rosło, gdy patrzyłem, jak ta miła dziewuszka dorasta i zmienia się w mądrą, wartościową kobietę. Ogromnie się cieszę, że mogę tak o niej napisać do Pani. Przedstawiłem w liście nasze wspólne dzieje, a więc to, co znam z własnego doświadczenia. Jeśli Juliet twierdzi, że coś zrobi, to tak zrobi. Jeśli twierdzi, że nie zrobi - to nie zrobi.

Łączę wyrazy szacunku Simon Simpless Susan Scott do Juliet

17 lutego 1946 Kochana Juliet! Czy to Ciebie widziałam na zdjęciu w ostatnim „Tatlerze”, jak wywijasz rumbę z Markiem Reynoldsem? Wyglądasz olśniewająco prawie tak jak on. Sugeruję jednak, byś się przeprowadziła do schronu przeciwlotniczego, zanim Sidney zobaczy ten numer. Wiesz, że możesz kupić moje milczenie pikantnymi szczegółami. Uściski Susan Juliet do Susan Scott

18 lutego 1946 Kochana Susan! Zaprzeczam wszystkiemu. Całuję Juliet Amelia do Juliet

18 lutego 1946 Szanowna Panno Ashton! Dziękuję, że potraktowała Pani poważnie postawiony przeze mnie warunek. Na wczorajszym spotkaniu Stowarzyszenia opowiedziałam o artykule dla „Timesa” i zaproponowałam, by ci, którzy mieliby taką ochotę, napisali do Pani, jakie czytają książki i jakie radości płyną z lektury. Odzew był tak gorący, że Isola Pribby, pilnująca porządku podczas naszych zebrań, musiała użyć młotka (choć trzeba przyznać, że Isoli nie trzeba specjalnie do tego zachęcać). Myślę, że otrzyma Pani sporo listów, i mam nadzieję, że okażą się pomocne w pisaniu. Już Pani wie od Dawseya, że Stowarzyszenie powstało po to, by uchronić przed aresztowaniem moich gości: Dawseya, Isolę, Ebena Ramseya, Johna Bookera i Willa Thisbee. A wszystko wymyśliła nasza kochana Elizabeth McKenna, Bóg jej za to zapłać. Ponieważ zostałam wtedy w domu, nie miałam pojęcia o przykrym położeniu, w jakim się znaleźli. Zaraz po ich wyjściu udałam się do piwnicy, aby zakopać dowody przestępczej kolacji. O Stowarzyszeniu dowiedziałam się dopiero rano, kiedy o siódmej Elizabeth wpadła do mnie do kuchni i od razu zapytała, ile książek mam w domu. Trochę tego było, ale ona, zlustrowawszy krytycznie półki, pokręciła głową. - Potrzeba nam więcej. Za dużo tu o ogrodnictwie. Miała rację, zawsze przede wszystkim lubiłam dobre książki na temat ogrodów. - Wiesz co? Po wizycie u komendanta pójdziemy do księgarni Foxa i zrobimy odpowiednie zakupy. Skoro mamy być Stowarzyszeniem Miłośników Literatury, niech to jakoś wygląda. Przez cały ranek myślałam tylko o wezwaniu do komendanta i bardzo się niepokoiłam o moich przyjaciół. Bałam się, że ich zamkną w więzieniu albo, co gorsza, wyślą do obozu. Niemcy byli nieprzewidywalni, jeśli chodzi o kary, i człowiek nigdy nie widział, co go spotka. Na szczęście wszystko się dobrze skończyło. Dziwne, że hitlerowcy pozwalali mieszkańcom okupowanych Wysp Normandzkich na działalność kulturalno-artystyczną, a nawet do niej zachęcali. Widocznie chcieli pokazać, jak dobrze jest pod ich rządami. Trudno jednak powiedzieć, w jaki sposób miało się to dostać do publicznej wiadomości w Anglii, skoro telefon i telegraf między Guernsey a Londynem nie działał od inwazji w czerwcu 1940 roku. Nie da się jednak zaprzeczyć, że wyspy traktowane były o wiele łagodniej niż reszta podbitej Europy - przynajmniej na początku. Stanęło na tym, że moi goście musieli zapłacić niewielką karę oraz podać nazwiska wszystkich członków. Komendant oświadczył, że też jest miłośnikiem literatury, i spytał, czy z kilkoma oficerami mającymi podobne zainteresowania może czasem uczestniczyć w naszych spotkaniach. Gościnna Elizabeth ich zaprosiła, po czym natychmiast udaliśmy się my obie w towarzystwie Ebena - do księgarni Foxa po książki dla naszego Stowarzyszenia. Bardzo zależało nam na tym, by jak najszybciej wrócić i poustawiać je na półkach. Następnie ruszyliśmy w obchód po domach, udając, że to niby taki niewinny spacer, i zawiadomiliśmy pozostałych, żeby przyszli wieczorem i wybrali sobie książki do czytania. Przeżywaliśmy prawdziwe katusze, idąc wolno i zatrzymując się co chwila na krótką pogawędkę, podczas gdy tak mało było czasu, by wszystkich uprzedzić! Elizabeth bała się, że komendant zjawi się już na następnym spotkaniu, co miało nastąpić za dwa tygodnie. (Nie przyszedł. W ciągu tych kilku lat Niemcy tylko sporadycznie bywali na naszych spotkaniach: czuli się niepewnie, toteż raczej tych prób nie ponawiali).

Tak się to zaczęło. Znałam wszystkich członków, lecz z nikim nie łączyła mnie przyjaźń. Dawsey od trzydziestu lat był moim sąsiadem, ale rozmawialiśmy wyłącznie o pogodzie i zbiorach. Trochę bliższe kontakty miałam z Isolą i Ebenem, ale już z Willem Thisbee była to bardzo luźna znajomość, a Johna Bookera prawie nie znałam, bo sprowadził się tuż przed przybyciem Niemców. To Elizabeth nas połączyła. Ona mnie namówiła, by ich zaprosić na pieczeń. Gdyby nie ona, Stowarzyszenie nigdy by nie powstało. Kiedy tamtego wieczoru przyszli wybrać książki, niektórzy dopiero wtedy zetknęli się z innym rodzajem lektury niż Biblia, katalogi nasion i poradniki hodowców świń. Dawsey odkrył swojego Charlesa Lamba, Isola wybrała Wichrowe wzgórza, a ja Klub Pickwicka, licząc na to, że poprawi mi humor; tak się też stało. Następnie członkowie rozeszli się po domach. I zabraliśmy się do lektury. Początkowo spotykaliśmy się ze strachu przed komendantem, potem coraz bardziej dla własnej przyjemności. Nikt z nas nie należał do żadnego klubu czy stowarzyszenia literackiego, więc nie mieliśmy doświadczenia. Sami ułożyliśmy regulamin. Kolejno każdy opowiadał o przeczytanej książce. Z początku staraliśmy się być chłodni i obiek-tywni w ocenach. Nie trwało to jednak długo; wkrótce usiłowaliśmy tak rozpalić ciekawość słuchaczy, by nakłonić ich do sięgnięcia po omawianą książkę. A kiedy dwie osoby przeczytały jedną pozycję, mieliśmy wspaniałą dyskusję. I tak czytaliśmy, rozmawialiśmy o książkach, czasami się kłóciliśmy i coraz bardziej nas to do siebie zbliżało. Potem dołączyli do nas inni, spotkania stały się jeszcze ciekawsze i przyjemniejsze. Na chwilę udawało się zapomnieć o grozie czającej się wokół. Posiedzenia odbywały się co dwa tygodnie. Placek z obierek trafił do nazwy za sprawą Willa Thisbee. Will zawsze lubił dobrze zjeść i nie widział sensu w spotkaniach, na których nie ma jedzenia, więc poczęstunek stał się obowiązkowym punktem programu. Z masłem były problemy, z mąką jeszcze większe, o cukrze w ogóle nie było co marzyć, więc Will wymyślił placek z obierek. Nadzienie było z tłuczonych ziemniaków słodzonych burakami, a samo ciasto - spód i góra - z ziemniaczanych obierek. Z potrawami Willa bywa różnie, ale akurat ta wzbudziła ogólny zachwyt. Ogromnie jestem ciekawa, jak postępuje praca nad artykułem. Będę wdzięczna za wiadomość. Szczerze oddana Amelia Maugery Isola Pribby do Juliet

19 lutego 1946 Szanowna Panno Ashton! Aż mi się wierzyć nie chce, że napisała Pani książkę o Anne Bronte, siostrze Charlotte i Emily. Amelia Maugery obiecała mi ją pożyczyć, bo ja bardzo lubię siostry Bronte. Biedactwa! Smutno się robi na myśl, że cała piątka rodzeństwa miała słabe płuca i wszyscy młodo pomarli. Nie uważa Pani, że ich ojciec był strasznym egoistą? W ogóle się córkami nie zajmował, tylko siedział w gabinecie i wołał, żeby mu podać to czy tamto, jakby sam nie mógł się ruszyć. Krył się jak wilk w norze, a córki umierały. Ten ich brat, Branwell, to też nic dobrego. Pijak obmierzły, ciągle brudził dywan, a one musiały sprzątać. Dobre sobie! Akurat zajęcie dla pisarki! Pewnie przez to, że miały takich dwóch gagatków w domu i żadnych szans na poznanie innych mężczyzn, Heathcliff jest znajdą i pojawia się w książce nie wiadomo skąd. Emily dobrze go przedstawiła; mężczyźni są bardziej interesujący w książkach niż w życiu. Amelia mówiła, że chce Pani dowiedzieć się czegoś więcej o naszym Stowarzyszeniu i o spotkaniach. Gdy przyszła moja kolej, mówiłam o pannach Bronte. Przepraszam, że nie mogę przysłać Pani notatek o Charlotte i Emily, bo posłużyły mi za rozpałkę, jak zabrakło papieru w domu. Spaliłam też tablice pływów, Apokalipsę i Księgę Hioba. Pewnie ciekawi Panią, dlaczego tak lubię siostry. Otóż uwielbiam historie o namiętnej miłości. Sama niczego takiego nie przeżyłam, ale teraz o wiele łatwiej mogę to sobie wyobrazić. Z samego początku Wichrowe wzgórza nie podobały mi się, ale kiedy widmo Katy lodowatym palcem zastukało w szybę - to mnie tak coś ścisnęło za gardło i już trzymało do końca. Emily świetnie wszystko opisała, aż w uszach mi dźwięczały żałosne wołania Heathcliffa niosące się po wrzo-sowiskach. Po Emily Bronte już pewnie nie będę mogła więcej czytać Uwiedzionej w blasku świec Amandy Gillyflower. Jak się poczyta dobre książki, to te kiepskie potem zupełnie nie cieszą. Teraz powiem Pani coś o sobie. Mam domek z niewielkim obejściem obok farmy Amelii Maugery. Obie mieszkamy prawie nad samym morzem. Hoduję kury i kozła Ariela oraz uprawiam warzywa. Mam też papugę - nazywa się Zenobia i nie lubi mężczyzn. Prowadzę na targu stragan, na którym sprzedaję przetwory, warzywa i eliksiry przywracające męski wigor. Pomaga mi je warzyć Kit McKenna - córeczka naszej kochanej Elizabeth. Ma dopiero cztery latka i musi stanąć na stołku, żeby zamieszać w kotle, ale za to potrafi doskonale ubić pianę. Nie jestem ładna. Mam za duży nos, który w dodatku złamałam, spadając z dachu kurnika. Na jedno oko trochę zeżuję, włosy mam wiecznie potargane, bo trudno je uczesać. Jestem wysoka i grubokoścista. Jeśli Pani będzie chciała, mogę jeszcze kiedyś napisać coś więcej o naszym czytaniu i o tym, jak to nas podnosiło na duchu, kiedy byli tu Niemcy. Tylko nic a nic nie pomogło po aresztowaniu Elizabeth. Ukrywała takiego biedaka, robotnika przymusowego z Polski, i za to wysłali ją do obozu. Wtedy żadna książka na świecie nie była mnie w stanie pocieszyć, i to przez długi czas. Miałam ochotę wydrapać oczy każdemu napotkanemu Niemcowi. Powstrzymywałam się tylko ze względu na Kit, która była malutka i nas potrzebowała. Elizabeth dotąd nie wróciła. Martwimy się o nią, ale wojna dopiero niedawno się skończyła, więc może jeszcze wróci. Modlę się o to i bardzo za nią tęsknię. Szczerze oddana Isola Pribby Juliet do Dawseya

20 lutego 1946 Szanowny Panie! Skąd Pan wiedział, że ze wszystkich kwiatów na świecie najbardziej lubię biały bez? Pysznie się pieni na moim biurku, jest naprawdę piękny; cieszy wyglądem i zapachem. Była to dla mnie wielka niespodzianka. W pierwszej chwili nie mogłam pojąć, skąd wytrzasnął Pan bez w lutym, a potem mi się przypomniało, że przecież wyspy mają to szczęście, iż płynie tam ciepły prąd zatokowy. Pan Dilwyn zjawił się u mnie z prezentem od Pana dziś wcześnie rano. Powiedział, że przyjechał do Londynu w sprawach swojego banku i dla niego to żaden kłopot. Dodał, że nie ma takiej rzeczy, której by dla Pana nie zrobił za mydło, jakie Pan dał jego żonie w czasie wojny. Podobno ona ma zawsze łzy w oczach, gdy to wspomina. Cóż za przemiły człowiek - żałuję, że nie miał czasu zostać na kawę. Dzięki Pana uprzejmemu pośrednictwu dostałam długie i ciekawe listy od pani Maugery i Isoli Pribby. Nie zdawałam sobie sprawy, że Niemcy odcięli Guernsey od świata, tak że nawet listy nie docierały. Zaskoczyło mnie to, a nie powinno, bo przecież wiedziałam, że wyspy były pod okupacją. Tylko nigdy przez myśl mi nie przeszło, co się z tym wiąże. Całkowita, przyznaję, bezmyślność z mojej strony. A więc zaraz wyruszam do Biblioteki Londyńskiej, żeby się nieco dokształcić. Biblioteka mocno ucierpiała wskutek bombardowań, ale po piętrach można już chodzić bezpiecznie, a wszystkie ocalone książki wróciły na półki. Mają „Timesa” od roku 1900 do wczorajszego numeru. Poczytam sobie o niemieckiej okupacji. Zamierzam poszukać książki podróżniczej albo historycznej o Wyspach Normandzkich. Czy to prawda, że w pogodny dzień widać samochody na francuskim brzegu? Tak jest napisane w mojej encyklopedii, ale ponieważ kupiłam ją w antykwariacie za cztery szylingi, nie za bardzo jej ufam. Dowiedziałam się z niej również, że Guernsey ma „około siedmiu mil długości, pięciu szerokości i blisko czterdzieści dwa tysiące mieszkańców”. Ciekawe - jednak chętnie dowiem się czegoś więcej. Z listu Isoli wiem, że Elizabeth McKenna wysłano do obozu i jeszcze jej nie ma. Bardzo mnie to zasmuciło. Odkąd mi Pan opowiedział o tamtej kolacji, wyobrażałam sobie, że ona jest z wami. Nawet liczyłam w duchu na to, że do mnie napisze. Tak mi przykro. Mam nadzieję, że szybko wróci. Jeszcze raz dziękuję za prześliczny bez. To naprawdę przemiły gest z Pańskiej strony. Pozdrawiam serdecznie Juliet PS. Pewnie uzna Pan to za niemądre pytanie, ale dlaczego pani Dilwyn płakała z powodu kawałka mydła? Juliet do Sidneya

21 lutego 1946 Najmilszy Sidneyu! Wieki całe nie mam od Ciebie wiadomości. Czy ta grobowa cisza ma coś wspólnego z Markiem Reynoldsem? Mam pomysł na nową książkę. Będzie to powieść o pięknej i bardzo wrażliwej pisarce, całkowicie zahukanej przez apodyktycznego wydawcę. Podoba Ci się? Moc serdeczności Juliet Juliet do Sidneya

23 lutego 1946 Drogi Sidneyu! Żartowałam! Serdeczności Juliet Juliet do Sidneya

25 lutego 1946 Sidney? Serdeczności Juliet Juliet do Sidneya

26 lutego 1946 Kochany Sidneyu! Czy myślałeś, że nie zauważę Twojej nieobecności? Otóż zauważyłam. Nie otrzymawszy odpowiedzi na trzy listy, osobiście udałam się na St. James’s Place, gdzie zawarłam bliższą znajomość z niezłomną panną Tilley, która powiadomiła mnie, że wyjechałeś. Doprawdy, zaskakująca informacja. Po dłuższym nagabywaniu wyciągnęłam z niej, że do Australii. Z chłodnym spokojem wysłuchała moich okrzyków zdumienia i nadal nie była uprzejma precyzyjniej podać miejsca Twego pobytu - tyle tylko, że przemierzasz australijskie bezdroża w poszukiwaniu nowych autorów dla Stephensa & Starka. Listy do Ciebie łaskawie zgodziła się przekazać. Nie dam się tak łatwo zwieść. Dobrze wiem, co jest grane. Poleciałeś do Piersa Langleya i trzymasz go za rączkę, aż wytrzeźwieje. Mam nadzieję, że wiesz, co robić. To dobry przyjaciel i znakomity pisarz. Bardzo bym chciała, by doszedł do siebie i znów pisał poezje. A także zapomniał o Birmie i Japończykach, choć wiem, że to niemożliwe. Dlaczego mi nic nie powiedziałeś? Przecież umiem milczeć, kiedy naprawdę się staram. Pewnie nie wybaczyłeś mi tamtej drobnej niedyskrecji o pani Atwater wtedy pod per-golą. A przecież tak ładnie Cię przeprosiłam. Wolałam poprzednią sekretarkę. Szkoda, że ją zwolniłeś. Markham Reynolds i tak dopiął swego i zawarł ze mną znajomość. No dobrze, dobrze, tańczyliśmy rumbę. Ale nie masz co narzekać. Prawie nie mówił o „The Word View” i nie usiłował mnie zwabić do Nowego Jorku. Rozmawiamy o tak poważnych zagadnieniach, jak literatura wiktoriańska. Nie jest wcale płytkim dyletantem, jak mi wmawiałeś. Całkiem dobrze zna się na Wilkiem Collinsie. Czy wiesz, że Wilkie Collins utrzymywał dwa domy, dwie kochanki i dwa oddzielne zestawy dzieci? Musiało być strasznie trudno zsynchronizować to wszystko w czasie. Nic dziwnego, że brał laudanum. Uważam, że polubiłbyś Marka, gdybyś go bliżej poznał, a pewnie będziesz musiał. Pamiętaj jednak, że moje serce i dłoń dzierżąca pióro należą wyłącznie do Stephensa & Starka. Pisanie dla „Timesa” to rozkosz, która trwa nieustannie. Znalazłam nowych przyjaciół na wyspie Guernsey - członków Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek. Czyż nie sympatyczna nazwa? Jeśli Piersowi dobrze zrobi chwilowe oderwanie myśli, mogę Ci napisać, skąd się wzięła. Jeśli nie, opowiem, gdy wrócisz (kiedy wracasz?). Moja sąsiadka Evangeline Smythe będzie mieć w czerwcu bliźnięta. Nie jest zbyt szczęśliwa z tego powodu, więc chyba ją poproszę, żeby mi dała jedno. Serdeczności dla Ciebie i Piersa Juliet Juliet do Sophie

28 lutego 1946 Najmilsza Sophie! Jestem zaskoczona tak samo jak Ty. Słówka nie pisnął. We wtorek uświadomiłam sobie, że od pewnego czasu nie mam od niego wiadomości, więc pofatygowałam się do siedziby wydawnictwa Stepehns & Stark i zażądałam wyjaśnień. Okazało się, że ptaszek wyfrunął z gniazdka. Ta nowa sekretarka to diabeł wcielony. Na kolejne moje pytania odpowiadała niezmiennie: - Nie mogę ujawniać informacji natury osobistej, panno Ashton. Miałam wielką ochotę jej przylać. Już, już gotowa byłam uwierzyć, że Sidney został zwerbowany przez MI6 i wysłano go z misją na Syberię, gdy ta okropna panna Tilley zdradziła wreszcie, że wyjechał do Australii. Wszystko stało się jasne: pojechał po Piersa. Teddy Lucas twierdził stanowczo, że w tym sanatorium Piers w końcu zapije się na śmierć i że ktoś powinien tam się udać, by go powstrzymać. Trudno się biedakowi dziwić, zważywszy na to, przez co przeszedł. Dzięki Bogu, że Sidney tam jest. Wiesz, że całym sercem uwielbiam Twego brata, a jednak fakt, iż przebywa obecnie w Australii, napawa mnie dziwnym poczuciem wolności i swobody. W ciągu ostatnich trzech tygodni Mark Reynolds był - jak by to określiła Twoja ciocia Lydia niestrudzony w okazywaniu mi swych atencji, a ja, pochłaniając kolejne ostrygi zapijane szampanem, ciągle ukradkiem się oglądałam, czy Sidney nie czai się w pobliżu. On uważa, że Mark próbuje mnie wykraść z Londynu w ogólności, a z wydawnictwa Stephens & Stark w szczególności. Nie jestem w stanie go przekonać, że może być inaczej. Wyraźnie nie lubi Marka: w czasie naszego ostatniego spotkania wyrażał się o nim w sposób napastliwy i mocno niesprawiedliwie. Krótko mówiąc, troszkę zgrywa króla Lira. Jestem dorosłą kobietą tak mi się przynajmniej zdaje - i mogę jeść ostrygi i popijać je szampanem z kim mam ochotę. Gdy nie sprawdzam nerwowo, czy pod stołem nie kryje się Sidney, bawię się naprawdę świetnie. Zupełnie jakbym się wyłoniła z długiego ciemnego tunelu i znalazła się w samym środku doskonałej zabawy. Nie jestem miłośniczką hulanek, ale po pobycie w tunelu jest po prostu pysznie. Mark baluje co wieczór. Jeśli nie idziemy (a przeważnie idziemy) na przyjęcie - to do kina albo do teatru, albo do nocnego klubu, albo do jakiejś podejrzanej spelunki (mówi, że w ten sposób poznaje mnie z ideałami demokracji). To szalenie ekscytujące. Czy zauważyłaś, że pewni ludzie - zwłaszcza Amerykanie - wyszli cało z zawieruchy wojennej albo przynajmniej niezbyt pokiereszowani? Nie znaczy to wcale, że Mark był dekownikiem - w końcu służył w ich lotnictwie - ale po prostu nie dał się złamać. W jego towarzystwie sama czuję się mniej wojną doświadczona. Wiem, że to złudzenie. Zresztą, prawdę mówiąc, byłoby mi wstyd, gdyby to nieszczęście w ogóle mnie nie dotknęło. Ale chyba można mi wybaczyć, że takie złudzenie sprawia mi trochę radości? Czy Dominie nie jest za duży na diabełka, co wyskakuje z pudełka? Widziałam wczoraj w jednym sklepie takie cudo. Wypada znienacka i zerka chytrze, kiwając się na sprężynie. Ma namalowany ciemny wąsik i ostre białe ząbki, jednym słowem od razu widać, że to łajdak i drań. Dominie z pewnością będzie zachwycony, kiedy minie pierwszy strach. Całusy Juliet Juliet do Isoli

28 lutego 1946 Panna Isola Pribby Pribby Homestead La Bouvee St. Martin’s, Guernsey Droga Panno Pribby! Bardzo dziękuję Pani za list o sobie i o Emily Bronte. Aż się uśmiechnęłam, gdy przeczytałam, że coś ścisnęło Panią za gardło w chwili, gdy duch biednej Katy zastukał w okno. Mnie się zdarzyło to samo i dokładnie w tym samym momencie. Nauczycielka kazała nam przeczytać Wichrowe wzgórza podczas letnich wakacji. Spędzałam je u mojej przyjaciółki Sophie Stark i pierwsze dwa dni strasznie narzekałyśmy na nieszczęście, jakie nas spotkało. Wreszcie brat Sophie, Sidney, zabronił nam jęczeć i kazał szybko wziąć się do czytania. Posłuchałam go, choć byłam wściekła. Złość mi przeszła, gdy doszłam do ducha Katy za oknem. W życiu się tak nie bałam jak wtedy. Potwory i wampiry w książkach nigdy nie budziły we mnie lęku, ale duchy - to całkiem inna sprawa. Podczas wakacji obie z Sophie nie robiłyśmy nic innego, tylko kursując między łóżkiem, hamakiem a fotelem, zaczytywałyśmy się w Dziwnych losach Jane Eyre, Agnes Grey, Shirley i Mieszkance Wildfell Hall. Siostry Bronte były naprawdę niezwykłe. Na bohaterkę mojej książki wybrałam Anne, ponieważ jest najmniej znana, a moim zdaniem pisała równie dobrze jak Charlotte. Bóg raczy wiedzieć, jak biedna Anne w ogóle zdołała cokolwiek napisać, będąc pod wpływem okropnej ciotki Branwell. Emily i Charlotte miały tyle zdrowego rozsądku, by ignorować tę ponurą istotę, ale biedna Anne nie. Proszę sobie wyobrazić jej nauki, że Bóg żąda od kobiety, by była potulna, łagodna i nieco melancholijna. Wredna stara jędza, łatwiej jej wtedy przychodziło opanować dzieci! Mam nadzieję, że jeszcze napisze Pani do mnie. Serdecznie pozdrawiam Juliet Eben Ramsey do Juliet

28 lutego 1946 Szanowna Panno Ashton! Jestem Guernsejczykiem z dziada pradziada i nazywam się Eben Ramsey. Moi przodkowie, podobnie jak ja, byli kamieniarzami od nagrobków i rzeźbiarzami; naszą specjalnością jest baranek. Rzeźbię wieczorami, natomiast na życie zarabiam jako rybak. Pani Maugery mówiła, że chciałaby Pani dostać listy o działalności naszego Stowarzyszenia podczas okupacji. Właściwie to nie zamierzałem nikomu opowiadać o tamtych czasach ani do nich wracać, ale pani Maugery twierdzi, że możemy Pani zaufać. Skoro pani Maugery tak mówi, to ja jej wierzę. Poza tym była Pani niezwykle uprzejma, przysyłając Dawseyowi książkę, choć wcale go Pani nie zna. Piszę zatem i mam nadzieję, że mój list się na coś przyda. Muszę tu nadmienić, że z początku nie byliśmy prawdziwym stowarzyszeniem literackim. Prócz Elizabeth, pani Maugery i być może Bookera właściwie od czasów szkolnych nie mieliśmy do czynienia z książkami. Kiedy braliśmy je od pani Maugery, to baliśmy się, że pobrudzimy piękny papier. Nie miałem wówczas zacięcia do takich rzeczy. Tylko strach przed komendantem i więzieniem mógł mnie zmusić do czytania. Wziąłem wtedy Opowieści Williama Szekspira. Później przekonałem się, że również Dickens i Wordsworth, pisząc swoje dzieła, kierowali je do prostych ludzi, takich jak ja. A robił to zwłaszcza William Szekspir. Przyznaję jednak, że nie zawsze rozumiem, o co mu chodzi. Może mi to przyjdzie z czasem. Sądzę, że im mniej mówi, tym więcej jest w jego słowach piękna. Czy zna Pani to zdanie, które najbardziej lubię? Oto ono: „Bo dzień nasz zaszedł, ciemność nas owija”*. Szkoda, że nie znałem tych słów w dniu, w którym wylądowały niemieckie samoloty, a statki wysadzały w porcie żołnierzy! Powtarzałem sobie wtedy: „Przeklęci, po trzykroć przeklęci”. I nic więcej. Gdyby przyszło mi na myśl: „Bo dzień nasz zaszedł, ciemność nas owija”, łatwiej bym to zniósł. Przybyli tu w niedzielę trzydziestego czerwca 1940 roku, a dwa dni wcześniej nas zbombardowali. Twierdzili, że to przez pomyłkę, bo wzięli nasze ciężarówki z pomidorami za wojskowy transport. Idiotyczne! Zginęło około trzydziestu mężczyzn, kobiet i dzieci; wśród nich był syn mojego kuzyna. Kiedy zobaczył, że samoloty rzucają bomby, schował się pod ciężarówką, a ona wybuchła i się zapaliła. Zabili ludzi w łodziach ratunkowych na morzu. Ostrzelali karetki Czerwonego Krzyża wiozące rannych. Nikt nie odpowiedział im ogniem i wtedy zrozumieli, że Brytyjczycy zostawili nas bez obrony. Dwa dni później zajęli wyspę i okupowali nas przez pięć lat. Z początku zachowywali się przyzwoicie. Dumni byli, że * William Szekspir, Antoniusz i Kleopatra, akt V, scena II w tłumaczeniu Leona Ulricha. udało się im podbić kawałek Anglii. Niektórym się nawet wydawało, że są już w Londynie. Kiedy się okazało, że to nie takie proste, stali się wredni jak wszędzie. Zaprowadzili surowe zasady: to wolno, tego nie wolno. Nieustannie coś im się odmieniało. Raz udawali dobrych wujków i stosowali metodę marchewki, a potem, gdy się przekonali, że nie takie z nas osły, wyciągali bat. Na przykład ciągle zmieniali godzinę policyjną - a to na ósmą, a to na dziewiątą, a czasem nawet na piątą po południu, jak bardzo chcieli uprzykrzyć życie. Nie można było wtedy odwiedzać znajomych ani nawet zajmować się inwentarzem. Na początku wszyscyśmy mieli nadzieję, że najpóźniej za pół roku już ich nie będzie. Tymczasem

trwało to bez końca. Coraz trudniej było o żywność, skończyło się drewno na opał. Szare dni wlokły się jednostajnie. Najpierw ciężka praca, a potem ponure, nudne wieczory. Osłabliśmy z niedożywienia, łatwo popadaliśmy w zły nastrój, zaczynaliśmy wątpić, czy to się kiedyś skończy. Jedynym ratunkiem były książki i przyjaciele, bo człowiek przypominał sobie, że w życiu jest coś jeszcze. Elizabeth powiedziała kiedyś wiersz. Całego nie pamiętam, ale zaczynał się tak: „Czyż to mało znaczy cieszyć się słońcem, radośnie powitać wiosnę, kochać, zamyślić się, związać koniec z końcem”*. To naprawdę niemało. Mam nadzieję, że gdziekolwiek ona jest teraz, pamięta tamte słowa. Pod koniec 1944 roku nie miało już znaczenia, od której Niemcy zarządzą godzinę policyjną, bo ze względu na zimno wszyscy kładli się do łóżek koło piątej. Najpierw dostawaliśmy dwie świece na tydzień, potem tylko jedną. Okropnie tak leżeć w łóżku bez światła, kiedy nawet nie można poczytać. Po inwazji aliantów przestały przychodzić z Francji statki z zaopatrzeniem i w końcu Niemcy głodowali tak samo jak * Fragment wiersza Matthew Arnolda Z hymnu Empedoklesa pochodzącego ze zbioru Empedokles na Etnie. my. Zabijali psy i koty, bo nie mieli co jeść. Kradli nam kartofle z ogrodów, nawet poczerniałe i zgniłe. Czterech zmarło, gdy zjedli garść szaleju, myśląc, że to pietruszka. Oficerowie zarządzili, że kto zostanie złapany na kradzieży w ogrodzie, będzie rozstrzelany. Jednego żołnierza złapali, jak kradł kartofel. Gonili go jego koledzy. Wspiął się na drzewo, żeby się przed nimi ukryć, a oni go dopadli i zastrzelili. Mimo to kradzieże trwały nadal. Nie potępiam tych ludzi, bo niektórzy nasi robili to samo. Kiedy rano człowiek budzi się głodny, naprawdę może popaść w desperację. Mój wnuk Eli miał siedem lat, kiedy został ewakuowany do Anglii. Już wrócił do domu; jest teraz wyrośniętym dwunastolatkiem. A ja nigdy nie wybaczę Niemcom, że pozbawili mnie tego okresu, kiedy dorastał. Muszę iść wydoić krowy, ale jeśli Pani zechce, chętnie napiszę znowu. Życzę dużo zdrowia Eben Ramsey Panna Adelajda Addison do Juliet

1 marca 1946 Szanowna Panno Ashton! Zechce mi Pani wybaczyć, że piszę, będąc osobą zupełnie Pani nieznaną, ale uważam to za mój święty obowiązek. Z tego, co usłyszałam od Dawseya Adamsa, wynika, iż ma Pani zamiar napisać artykuł do „Timesa” na temat wartości i pożytków lektury i chce Pani w nim przedstawić Stowarzyszenie Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek. Toż to czysty śmiech i zapewne zmieni Pani zdanie, gdy powiem, że założycielka Stowarzyszenia, Elizabeth McKenna, nawet nie pochodzi z naszej wyspy. Mimo pewnej ogłady to tylko zwykła służąca z londyńskiego domu sir Ambrose’a Iversa, członka Akademii Królewskiej, o którym zapewne Pani słyszała. Jego portret hrabiny Lambeth jako Boadicei smagającej konie jest wysoce niestosowny. Tak czy owak Elizabeth McKenna to córka jego gospodyni, proszą łaskawej Pani. Matka wycierała kurze, a sir Ambrose najpierw pozwalał, by dzieciak mitrężył czas w jego pracowni, a następnie opłacał szkołę Elizabeth o wiele dłużej, niż powinna pobierać nauki osoba jej stanu. Gdy zmarła jej matka, sir Ambrose miast wysłać czternastoletnią dziewuchę do odpowiedniego zakładu, gdzie nauczyłaby się stosownego zawodu, zatrzymał ją u siebie w Chelsea i załatwił stypendium w Szkole Sztuk Pięknych. Proszę mi wierzyć: nie zamierzam sugerować, iż sir Ambrose jest jej ojcem - zbyt dobrze znane są jego inne skłonności, by miało to być prawdą. Jednak psuł ją, utwierdzając w grzechu, jakim jest brak pokory. Obniżenie pewnych standardów i poziomu uważam za prawdziwą plagę naszych czasów, a zjawisko to jest szczególnie wyraźnie widoczne w przypadku Elizabeth McKenna. Sir Ambrose posiada dom na Guernsey - położony na skale niedaleko La Bouvee. Wraz z gospodynią i jej córką spędzali tu lato, kiedy Elizabeth była mała. Pamiętam ją jako wyjątkowo niesforne dziecko włóczyła się sama nawet w niedzielę. Nie miała żadnych domowych obowiązków, nie nosiła rękawiczek, butów ani pończoch. Wypływała na połów z ludźmi z gminu. Szpiegowała przez teleskop porządne osoby. Niezłe z niej było ziółko. Kiedy stało się jasne, że lada moment wybuchnie wojna, sir Ambrose przysłał Elizabeth, żeby zamknęła dom. W czasie jej pobytu na wyspie rozpoczęła się niemiecka inwazja. Decyzję o pozostaniu tu podjęła z własnej woli, o czym świadczą pewne późniejsze wydarzenia (nie będę się zniżać do tego, by o nich pisać), które dowodzą, że wcale nie jest taką bezinteresowną bohaterką, jak uważają niektórzy. Tak zwane Stowarzyszenie Miłośników Literatury to zwykły skandal. Żyją też u nas ludzie prawdziwie kulturalni i dobrze urodzeni, którzy za nic na świecie nie wzięliby udziału w tej farsie (nawet jeśli zostaliby zaproszeni). Tylko dwie osoby zasługują na szacunek; Eben Ramsey i Amelia Maugery. Poza tym są tam tacy, jak handlarz starzyzną, zapijaczony psychiatra, świniopas jąkała, lokaj udający pana i niejaka Isola Pribby sporządzająca podejrzane dekokty rzekomo lecznicze - którymi handluje. Dobrali jeszcze paru podobnych osobników, więc można sobie wyobrazić, jak wyglądają te ich - pożal się Boże - „wieczory literackie”. Nie powinna Pani pisać ani o tych ludziach, ani o czytanych przez nich książkach. Bóg raczy wiedzieć, jaką dobierają lekturę! Z chrześcijańską troską Adelajda Addison (Panna) Mark do Juliet 2 marca 1946 Droga Juliet! Właśnie pozbawiłem mojego krytyka muzycznego biletów do opery.

Covent Garden o ósmej? Możesz? Pozdrawiam Mark Juliet do Marka Drogi Marku! Dzisiaj? Juliet Mark do Juliet Tak! M. Juliet do Marka Cudownie! Tylko szkoda biednego krytyka. Bilety to dziś wielka rzadkość. Juliet Mark do Juliet Pójdzie na galerię i napisze o roli sztuki operowej w życiu biedniejszych warstw społecznych lub czymś takim. Będę po Ciebie o siódmej. M. Juliet do Ebena

3 marca 1946 Pan Eben Ramsey Les Pommiers Calais Lane St. Martin’s, Guernsey Szanowny Panie! Bardzo to uprzejme, iż zechciał Pan napisać o swoich przeżyciach z czasów okupacji. Pod koniec wojny też obiecywałam sobie, że nie będę więcej o niej mówić. Przez sześć lat żyłam nią, tęskniąc do chwili, kiedy wreszcie będzie można zacząć myśleć o czymś innym - o czymkolwiek. Ale z równym skutkiem mogłabym próbować stać się zupełnie inną osobą Wojna nieodwracalnie wpisała się w nasze życie i nie da się jej wymazać. Cieszę się, że Pański wnuk wrócił. Mieszka z Panem czy z rodzicami? Czy miał Pan z nim jakiś kontakt w czasie okupacji? Czy wszystkie dzieci od razu wróciły na Guernsey? Jeśli tak, cóż to musiał być za radosny dzień! Nie chcę Pana zadręczać pytaniami, ale jeszcze kilka chciałabym zadać. Wiem, że był Pan na kolacji, gdy powstało Stowarzyszenie Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek. Proszę mi zatem powiedzieć: skąd się wzięła świnia pani Maugery? I jak się trzymało świnię w ukryciu? Elizabeth McKenna była niezwykle dzielna tamtego wieczoru! Odwaga jest cechą, która zawsze budziła mój ogromny podziw. Zapewne członkowie Stowarzyszenia muszą się bardzo o nią niepokoić, skoro od miesięcy nie ma od niej wiadomości. Proszę nie tracić nadziei. Znajomi mi piszą, że Europa jest jak wielki otwarty ul tysiące wysiedlonych ludzi usiłuje wrócić do domów. Pewien mój serdeczny przyjaciel, który w 1943 roku został zestrzelony w Birmie, odnalazł się miesiąc temu w Australii w nie najlepszej wprawdzie formie, ale żywy i pragnący takim pozostać. Dziękuję za Pański list Szczerze oddana Juliet Ashton Clovis Fossey do Juliet

4 marca 1946 Szanowna Pani! Z początku nie miałem zamiaru chodzić na jakieś literackie spotkania. Na farmie jest mnóstwo pracy i szkoda czasu na czytanie o ludziach, którzy nigdy nie istnieli i robili rzeczy, jakie się w ogóle nie zdarzyły. W 1942 roku zacząłem starać się o wdowę Hubert. Podczas wspólnych spacerów szła z przodu i nigdy nie pozwalała się wziąć pod rękę. To znaczy tylko mnie, bo Ralphowi Mur-cheyowi pozwalała, toteż mocno się frasowałem, że moje starania idą na marne. Ralph po pijaku zawsze się strasznie przechwala i raz powiedział głośno w gospodzie: „Kobiety lubią poezję. Wystarczy szepnąć gładkie słówko, a miękną jak wosk i tylko mokra plama zostaje”. Tak się nie mówi o kobiecie, którą się szanuje. Zrozumiałem wówczas, że nie chodzi mu o wdowę Hubert - tak jak mnie - lecz o jej pastwisko dla jego krów. No i pomyślałem sobie: skoro wdowa Hubert chce rymów, to będzie je miała. Zaszedłem do księgarni pana Foxa i poprosiłem o wiersze miłosne. Niewiele książek mu już zostało, bo ludzie kupowali je na podpałkę. Kiedy się połapał, w czym rzecz, zamknął sklep. Sprzedał mi Katullusa. To taki starożytny Rzymianin. Czy Pani wie, co on wypisywał w swoich wierszach? Za nic nie powtórzyłbym takich słów porządnej kobiecie. Wzdychał do takiej jednej Lesbii, która najpierw wpuściła go do łóżka, a potem pogoniła. I nie dziwota; nie spodobało mu się, że ona tuli i głaszcze ulubionego wróbelka. Zazdrosny o małego ptaszka! No i poszedł do domu, chwycił za pióro i opisał, jak strasznie go boli, że ona tuli tego wróbla do piersi. Tak to sobie wziął do serca, że już nie lubił kobiet i wypisywał na nie okropne rzeczy w swoich wierszach. Niezły z niego gagatek. Chce Pani zobaczyć, co nawy-myślał, gdy pewna upadła kobieta (biedaczka!) kazała mu zapłacić za swoje względy? Przepisuję dla Pani fragment: Ta Ameana, dziewka złajdaczona, Chciała ode mnie tysięcy aż dziesięć, Ona, ta z nosem paskudnym szalona, Która z formiańskim sypiała obwiesiem! Krewni, wy czuwać nad nią powołani, Rzecz przyjaciołom wskażcie i lekarzom. Nie jest przytomna*. * Katullus, Pieśń XLI w tłumaczeniu Anny Świderkówny. To ma być o miłości? Powiedziałem mojemu przyjacielowi Ebenowi, że czegoś takiego w życiu nie czytałem. Odparł, że wziąłem się nie do tych poetów, co trzeba. Pożyczył mi tomik wierszy Wilfreda Owena*. W czasie tamtej wojny był oficerem, na własne oczy widział, jak to jest na froncie, i umiał nazywać rzeczy po imieniu. Ja też byłem pod Paschendale** i niejedno widziałem, ale nie potrafiłbym tak napisać. Wtedy pomyślałem, że może jednak w tej poezji coś jest. Zacząłem chodzić na spotkania Stowarzyszenia, z czego się bardzo cieszę, bo inaczej nie poznałbym twórczości Williama Wordswortha. Pewnie nigdy bym o nim nie usłyszał, a dzięki temu wielu jego wierszy nauczyłem się na pamięć. W końcu zdobyłem serce wdowy Hubert, to znaczy mojej Nancy. Zabrałem ją któregoś wieczoru na spacer na skały i powiedziałem: - Miła Nancy. „Niebo się zasępiło ponad morską tonią. Słuchaj, potężna Bestia już się przebudziła***. Pozwoliła mi się wtedy pocałować i teraz jest moją żoną. Z wyrazami szacunku Clovis Fossey

PS. Pani Maugery pożyczyła mi w zeszłym tygodniu Wybór poezji współczesnej, 1892-1935, wydany w Oksfordzie. Wiersze wybrał gość nazwiskiem Yeats, kompletnie bez sensu! Kto to w ogóle jest i co on wie o poezji? Przewertowałem cały tom, poszukując Wilfreda Owena * Wilfred Owen (1893-1918), ang. poeta i żołnierz, uważany za jednego z czołowych poetów pierwszej wojny światowej. W realistyczny sposób przedstawiał okropności walk. ** Właśc. Passchendeaele. Miejscowość we Flandrii, gdzie odbyła się jedna z najkrwawszych bitew w czasie pierwszej wojny, zwana trzecią bitwą pod Ypres. *** Fragment wiersza It’s beauteous evening Williama Wordswortha. i Siegfrieda Sassoona*. Nie było! A wie Pani, dlaczego? Bo ten Yeats stwierdził: „Nie lubię i świadomie nie zamieszczam wierszy wojennych. Bierne cierpienie to nie jest temat dla poezji”. Bierne cierpienie! Mało mnie krew nie zalała! Dureń! Porucznik Owen napisał tak: „Jakież żałobne dzwony biją tym, co jak bydło giną? Tylko gniewny ryk salw”**. Co w tym biernego, może ktoś mi wyjaśni? Właśnie tak się wtedy umierało. Sam widziałem na własne oczy. A niech go szlag, tego Yeatsa! Z wyrazami szacunku Clovis Fossey Eben do Juliet

10 marca 1946 Szanowna Panno Ashton! Dziękuję za list i życzliwe zainteresowanie moim wnukiem. Eli jest synem mojej córki Jane. Ona z nowo narodzonym dzieckiem zmarła w szpitalu dwudziestego ósmego czerwca 1940 roku, w dniu zbombardowania nas przez Niemców. Ojciec Elego poległ w 1942 roku w Afryce Północnej i teraz sam wychowuję wnuka. Eli opuścił Guernsey dwudziestego czerwca wraz z setkami innych dzieci ewakuowanych do Anglii. Niemcy byli tuż-tuż i Jane bała się o niego. Lekarz nie pozwolił jej popłynąć ze względu na bliski termin porodu. Pół roku nie wiedzieliśmy, co się z nim dzieje, aż wreszcie przez Czerwony Krzyż dostałem wiadomość, że Eli jest zdrów i ma się dobrze. Ale ani słowa o tym, gdzie jest; nie * Siegfried Sassoon (1886-1967), poeta i pisarz, autor satyrycznych antywojennych wierszy z okresu pierwszej wojny światowej. Walczył na froncie, przyjaźnił się m.in. z Wilfredem Owenem i Robertem Gravesem. ** Początek wiersza Wilfreda Owena Anthem for Doomed Youth. powiedziano nam, dokąd zabierają nasze dzieci. Modliliśmy się, by nie trafiły do dużego miasta. Sporo czasu minęło, nim zdobyłem jego adres. Dręczyła mnie wtedy wielka rozterka, czy mu napisać, że jego matka nie żyje. Nie chciałem, aby dowiedział się o tym z bezdusznej pocztowej kartki, a jednak musiałem go zawiadomić. To samo powtórzyło się potem po śmierci zięcia. Po wojnie Eli wrócił. Od razu odesłali wszystkie dzieci. Cóż to był za dzień! Jeszcze piękniejszy, niż kiedy wyzwolili nas Brytyjczycy. Eli pierwszy schodził z trapu. Nie wiem, czybym wnuka wypuścił z objęć, ale Isola mnie odepchnęła, by też go uściskać. Bogu dzięki trafił na farmę w Yorkshire, gdzie mu było dobrze. Przywiózł list od opiekunów. Zacni ludzie napisali o wielu rzeczach, które straciłem, nie mając z nim kontaktu: jak chodził do szkoły, pomagał na farmie i jak starał się być dzielny, kiedy dostawał ode mnie smutne kartki. Teraz łowi ze mną ryby, pomaga przy krowach i w ogrodzie, ale najbardziej lubi rzeźbić w drewnie. Uczymy go tego obaj z Dawseyem. W zeszłym tygodniu wyrzeźbił pięknego węża, podobno ze złamanej sztachety z ogrodzenia, jednak coś mi ta sztacheta bardziej wygląda na krokiew ze stodoły Dawseya, który tylko się uśmiechnął, kiedy go o to spytałem. U nas trudno o drewno, bo większość drzew została wycięta na opał. Nawet meble nieraz trzeba było poświęcić, żeby czymś palić. Razem z Elim sadzimy na farmie drzewka, ale nieprędko wyrosną. Bardzo nam brakuje liści i cienia. A teraz napiszę o pieczonym prosiaku. Niemcy surowo kontrolowali hodowlę zwierząt. Wszystkie świnie i krowy były ściśle zarachowane, bo miały iść na wyżywienie niemieckich żołnierzy stacjonujących u nas i we Francji. My mogliśmy liczyć najwyżej na nędzne resztki, a i to nie zawsze. Bardzo nas pilnowali. Sprawdzali każdy galon mleka z udoju, ważyli śmietanę, zapisywali każdy worek mąki. Ku-ry na razie zostawili w spokoju, ale kiedy coraz trudniej je było wykarmić, kazali nam wybić te starsze, żeby starczało jedzenia dla dobrych niosek. Rybacy musieli oddawać większą część połowu, którą odbierano bezpośrednio w porcie. Na początku okupacji wiele osób uciekło łodziami rybackimi do Anglii; część utonęła, ale niektórym się udało.

Niemcy wprowadzili wtedy zarządzenie, że kto ma rodzinę w Anglii, nie może wypływać na połów: bali się, że będziemy próbować ucieczki. Ponieważ Eli był w Anglii, mogłem tylko wypożyczać moją łódź, a sam musiałem znaleźć inne zajęcie. Pracowałem u pana Privota w szklarni. Wiele się tam nauczyłem o uprawie roślin, ale ciągle tęsk-niłem do łodzi i morza. Niemcy szczególnie nas nękali, jeśli chodzi o mięso, bo chcieli zlikwidować czarny rynek. Gdy się gdzieś oprosiła maciora, natychmiast się zjawiał odpowiedni urzędnik, przeliczał miot, wydawał prosiakom świadectwa urodzenia i zapisywał je w specjalnej księdze. Kiedy świnia padła, trzeba było ten fakt zgłosić. I znów przychodził urzędnik, oglądał martwe zwierzę i wystawiał odpowiednie zaświadczenie. Robili niespodziewane kontrole na farmach i liczba świń zapisana w papierach musiała się zgadzać ze stanem faktycznym. Za brak jednej sztuki płaciło się za pierwszym razem grzywnę, a za drugim można było trafić do więzienia w St. Peter Port. Jeżeli brakowało kilku sztuk, podejrzewano, że trafiły na czarny rynek, a za to groził obóz. Z Niemcami nigdy nie było wiadomo, co zrobią. Ciągle im się coś odmieniało. Z początku udawało się ich oszukiwać i ukrywać prosiaka na własny użytek. Stąd się wziął ten Amelii. Will Thisbee miał chorą świnię, która zdechła. Przyszedł urzędnik, wydał odpowiednie zaświadczenie i zezwolił Willowi na zakopanie padliny. Ten, zamiast zakopać zwierzę, zaniósł je Amelii Maugery, a ona, ukrywszy własnego zdrowego prosiaka, oficjalnie zgłosiła jego padnięcie. Wezwany urzędnik nie poznał, że jest to ten sam prosiak, którego widział wcześniej, i zapisał go w księdze po raz drugi. Martwego prosiaka Amelia zaniosła do kolejnego znajomego, a ten następnego dnia zrobił podobnie. Proceder taki mógł trwać, dopóki świnia nie zaczęła cuchnąć. W końcu Niemcy się połapali i zaczęli prosiaki oraz cielęta tatuować zaraz po urodzeniu, i już nie można było robić tego rodzaju szwindli. Mając żywego, tłustego i zdrowego prosiaka, Amelia potrzebowała jedynie tego, by przyszedł Dawsey z rzeźnickim nożem i go po cichu zarżnął. Cisza przy tej operacji była konieczna, gdyż obok farmy stacjonowała niemiecka bateria i istniała obawa, że żołnierze usłyszą świńskie kwiki. Świnie lubiły Dawseya. Kiedy wchodził do zagrody, przybiegały do niego, a on je drapał po grzbiecie. Gdy wszedł ktoś inny - zaczynał się rejwach, gniewne kwiki i chrumkania. Dawsey umiał zwierzaki uspokoić i znał odpowiednie miejsce tuż pod ryjem, gdzie szybko wbijał nóż. Świnia nie zdążyła nawet kwiknąć, tylko cicho się osuwała na ziemię. Powiedziałem raz Dawseyowi, że taka świnia zawsze zdąży jeszcze na niego spojrzeć z wyrazem zaskoczenia w oczach, ale odparł, że nie ma mowy o żadnym zaskoczeniu, bo świnie są zbyt inteligentne, by nie poznać się na zdradzie, i żebym nie przesadzał. Prosiak Amelii był znakomity; do mięsa mieliśmy ziemniaki i cebulę. Dawno już zapomnieliśmy, jaka to przyjemność mieć pełny żołądek. Rozkoszowaliśmy się jedzeniem i miłym towarzystwem, siedząc przy szczelnie zaciągniętych zasłonach, żeby nie było widać niemieckiej baterii. Niemal się wydawało, że wszystko jest jak dawniej. Ma Pani rację, Elizabeth jest bardzo dzielna. Zawsze taka była. Przyjeżdżała tu z Londynu już jako mała dziewczynka, razem z matką i sir Ambrose’em Iversem. Od razu zaprzyjaźniła się z moją Jane. Miały wtedy po dziesięć lat, a ich przyjaźń trwała do końca. Wiosną 1940 roku przyjechała zamknąć dom sir Ambrose’a i została tu ze względu na Jane. Moja biedna córka źle znosiła ciążę, a zięć jeszcze w grudniu 1939 roku wyjechał do Anglii, żeby się zaciągnąć do wojska. Doktor Martin kazał jej leżeć w łóżku do dnia porodu. Elizabeth dotrzymywała jej towarzystwa i bawiła się z Elim, który ją wprost uwielbiał. Stanowili

poważne zagrożenie dla mebli, ale przyjemnie było słyszeć ich śmiech. Kiedyś poszedłem do domu sir Ambrose’a, żeby ich zabrać na kolację. Oboje leżeli na wielkim stosie poduszek u dołu schodów i zaśmiewali się do łez. Najpierw starannie wypolerowali piękną dębową poręcz schodów, a potem zjeżdżali po niej przez trzy kondygnacje! To Elizabeth przygotowała Elego do podróży. O tym, że z Anglii przypłynie statek po dzieci, dowiedzieliśmy się zaledwie dzień wcześniej. Elizabeth zwijała się jak w ukropie, piorąc, szyjąc i szykując garderobę. Wyperswadowała mu też zabranie ze sobą ukochanego królika. Kiedy żegnaliśmy się z Jane przed wyjściem, biedaczka miała łzy w oczach, choć starała się być dzielna. Elizabeth szybko wzięła wtedy Elego za rękę i zaczęła mu opowiadać, że jest świetna pogoda na podróż morską. Potem nie wyjechała z Guernsey, choć wiele osób stąd uciekło. - Nie - zapowiedziała stanowczo. - Zaczekam, aż Jane urodzi i nabierze sił, a wtedy razem popłyniemy do Londynu. Dowiemy się, gdzie jest Eli, i zabierzemy go. Elizabeth była uparta. Zadzierała brodę do góry i widać było, że się jej nie przekona. Nawet kiedy widzieliśmy dym nad Cherbourgiem, bo Francuzi palili zbiorniki z paliwem, żeby nie wpadły w ręce Niemców, nie chciała słyszeć o wyjeździe bez Jane i dziecka. Sir Ambrose zamierzał przypłynąć po nią z jednym z przyjaciół, zanim zjawią się Niemcy. Naprawdę się cieszę, że nie wyjechała. Była ze mną w szpitalu, kiedy umarła Jane i jej biedne dzieciątko; siedziała przy niej i trzymała ją za rękę. Po śmierci Jane kompletnie załamani staliśmy w korytarzu obok siebie i patrzyliśmy przez okno. Nad port nadleciało właśnie siedem niemieckich samolotów. Myśleliśmy, że to zwykły lot zwiadowczy, a tu nagle zaczęły spadać bomby, które wyglądały jak patyki wirujące na tle nieba. Milczeliśmy, ale myśleliśmy to samo: jakie to szczęście, że Eli jest daleko i bezpieczny. W najtrudniejszych chwilach Elizabeth towarzyszyła Jane i mnie, a później nam wszystkim. Ja nie byłem w stanie jej pomóc. Dziękuję tylko Bogu za to, że Kit, jej córeczka, jest wśród nas bezpieczna, i modlę się, by Elizabeth jak najszybciej wróciła. Ogromnie się cieszę, że Pani przyjaciel się odnalazł. Mam nadzieję, że napisze Pani jeszcze do mnie i do Dawseya. Obaj bardzo cenimy listy od Pani. Szczerze oddany Eben Ramsey Dawsey do Juliet

12 marca 1946 Szanowna Panno Ashton! Cieszę się, że bez się Pani podobał. Opowiem o mydle pani Dilwyn. Mniej więcej w połowie okupacji zabrakło nam mydła: przydział na rodzinę wynosił jedną kostkę miesięcznie. Było gliniaste i do niczego się nie nadawało. W ogóle się nie pieniło, nawet mocne szorowanie niewiele pomagało. Trudno było utrzymać czystość i wszyscyśmy się przyzwyczaili do tego, że chodzimy niedomyci i w brudnych ubraniach. Mieliśmy wprawdzie przydział płatków mydlanych, ale w śmiesznej ilości i też nie dawały piany. Szczególnie boleśnie odczuwały to panie, a pani Dilwyn chyba najbardziej. Przed wojną ubierała się w Paryżu i jej eleganckie kreacje brudziły się szybciej niż zwykła odzież. Tak się zdarzyło, że świnia pana Scope’a zdechła na porażenie porodowe. Bali się mięso jeść i pan Scope mi ją dał. Moja matka robiła kiedyś mydło z tłuszczu zwierzęcego, więc pomyślałem, że może warto spróbować. To moje wyglądało jak zamarznięta woda po myciu naczyń, a pachniało jeszcze gorzej. Stopiłem je zatem i zacząłem od nowa. Booker, który przyszedł mi pomóc, wpadł na pomysł, żeby dla koloru dodać paprykę, a dla zapachu cynamon. Od Amelii dostaliśmy jedno i drugie. Kiedy mydło stwardniało, pocięliśmy je w krążki pożyczoną od Amelii foremką do ciastek. Popakowałem je w kawałki płótna, a Elizabeth przewiązała kokardą z czerwonej przędzy i rozdaliśmy je paniom na następnym spotkaniu Stowarzyszenia. Przez najbliższe dwa tygodnie wyglądaliśmy w miarę przyzwoicie. Obecnie przez kilka dni w tygodniu pracuję w kamieniołomach, a także - jak przedtem - w porcie. Isola uważa, że muszę być zmęczony, i zrobiła mi balsam na bolące mięśnie: nazywa się Palce Anioła. Ma też syrop na kaszel o nazwie Diabelski Łyk. Mam nadzieję, że tego ostatniego nie będę potrzebował. Wczoraj zaprosiłem na kolację Amelię z Kit. Wzięliśmy koc i poszliśmy na plażę popatrzeć na wschód księżyca. Kit to uwielbia, ale zawsze zasypia, zanim księżyc osiągnie pełną wysokość. Odnoszę ją wtedy do Amelii. Kit zapowiada, że gdy skończy pięć lat, na pewno wytrwa przez całą noc. Czy zna się Pani na dzieciach? Ja nie bardzo. Wiele się uczę, ale wolno mi to idzie. Łatwiej było, nim Kit zaczęła tyle mówić, ale nie tak śmiesznie jak teraz. Staram się odpowiadać na jej pytania; nie jestem jednak szybki i zanim zdążę dokończyć odpowiedź na jedno, ona zadaje następne. Poza tym nie wszystko umiem wyjaśnić. Na przykład nie wiem, jak wygląda mangusta. Lubię dostawać listy od Pani, ale obawiam się, że nie potrafię pisać ciekawie, więc chętnie odpowiem na Pani pytania. Wcale nie są niemądre. Szczerze oddany Dawsey Adams Adelajda Addison do Juliet

12 marca 1946 Szanowna Panno Ashton! Widzę, że nie posłuchała Pani mojej rady. Dziś zauważyłam, że Isola Pribby coś pisze przy swoim straganie: a ona odpowiadała na Pani list! Poszłam w swoją stronę i spotkałam Dawseya Adamsa, który właśnie wrzucał list do skrzynki - też do Pani! A zatem zanim spotkam następnego Pani korespondenta, biorę pióro do ręki, by jeszcze raz ostrzec. Poprzednio chyba nie wyraziłam się dość jasno. Powodowana wrodzoną delikatnością i taktem, skryłam pod zasłoną milczenia prawdziwą naturę tych osób i założycielki Stowarzyszenia Elizabeth McKenna. Widzę jednak, że muszę wyjawić wszystko. Członkowie Stowarzyszenia postanowili wspólnie wychować nieślubne dziecko Elizabeth McKenna i jej niemieckiego kochanka, doktora kapitana Christiana Hellmana. Tak, tak, hitlerowca! Zapewne jest Pani w szoku. To szczera prawda. Nie twierdzę bynajmniej, że Elizabeth była - jak to zwykły określać mniej wyrobione klasy społeczne - szwabską kochanicą, co puszcza się z każdym Niemcem, który daje prezenty. Nie zauważyłam, by nosiła jedwabne pończochy i suknie (choć jej strój zawsze był wysoce naganny), pachniała paryskimi perfumami, jadła czekoladki i piła wino czy paliła papierosy jak inne upadłe kobiety. Ale to, co zrobiła, jest wystarczająco godne ubolewania. Oto fakty. W kwietniu 1942 roku NIEZAMĘŻNA Elizabeth McKenna urodziła w domu dziecko płci żeńskiej. Przy narodzinach obecni byli Eben Ramsey i Isola Pribby: on trzymał położnicę za rękę, a ona dokładała do kominka. Do przyjścia doktora Martina poród odbierali Amelia Maugery i Dawsey Adams nieżonaty mężczyzna, co za wstyd! A co z ojcem, spyta Pani? Otóż był nieobecny! Wyjechał z wyspy niedługo przedtem. Podobno został skierowany do służby na kontynencie. Przecież to jasne: Kiedy konsekwencje grzesznego związku stały się aż nadto widoczne, kapitan Hellman zostawił kochankę, co zresztą było dla niej słuszną nauczką. Przewidywałam, że romans ten skończy się skandalem. Kilkakrotnie widziałam Elizabeth w towarzystwie kochanka. A to spacerowali pogrążeni w rozmowie, a to zbierali pokrzywy na zupę albo drewno na opał. Raz zaobserwowałam, jak stali naprzeciw siebie, a on dotknął jej twarzy i przesunął kciukiem po policzku. Bez większych nadziei na powodzenie mojej misji, uznałam jednak za swój obowiązek uświadomić jej, co ją czeka. Podkreśliłam, że zostanie wykluczona ze społeczności przyzwoitych ludzi, ale mnie w ogóle nie słuchała. Roześmiała mi się w twarz! Naturalnie zniosłam to z godnością. A potem kazała mi opuścić swój dom. Nie chcę się chwalić, że to ja miałam rację; to by było nie po chrześcijańsku. Wracając do dziecka - dano mu na imię Christina, w skrócie Kit. Niecały rok później Elizabeth, nieodpowiedzialna jak zawsze, popełniła przestępstwo surowo ścigane przez niemieckie władze okupacyjne: ukrywała i żywiła więźnia, który uciekł Niemcom. Została aresztowana, skazana i wysłana na kontynent. Po aresztowaniu Elizabeth pani Maugery wzięła jej córkę do siebie. Od tamtej chwili wychowuje ją całe Stowarzyszenie, kolejno ją sobie przekazując. Główny obowiązek spoczywa na Amelii Maugery, reszta członków bierze do siebie małą-jak książkę z biblioteki - na kilka tygodni. Dziewczynka już chodzi i można ją spotkać, jak idzie z kimś ze Stowarzyszenia albo prowadzona za

rękę, albo niesiona na barana. To oburzające! Nie należy gloryfikować w „Timesie” tego rodzaju ludzi! Nie będę więcej pisać. Zrobiłam swoje, a reszta należy do Pani. Adelajda Addison Sidney do Juliet

20 marca 1946 KOCHANA JULIET - POWRÓT PRZEŁOŻONY. SPADŁEM Z KONIA. ZŁAMAŁEM NOGĘ. PIERŚ MNIE PIELĘGNUJE. UCAŁOWANIA. SIDNEY Juliet do Sidneya

21 marca 1946 O BOŻE, KTÓRA NOGA? TAK MI PRZYKRO. UCAŁOWANIA. JULIET Sidney do Juliet

22 marca 1946 TA DRUGA. NIE MARTW SIĘ - TAK BARDZO NIE BOLI. PIERŚ TO ŚWIETNA PIELĘGNIARKA. UCAŁOWANIA. SIDNEY Juliet do Sidneya 22 marca 1946 CIESZĘ SIĘ, ŻE TO NIE TA. CZY COŚ CI PRZYSŁAĆ DLA UMILENIA REKONWALESCENCJI? KSIĄŻKI - PŁYTY -WARCABY? Sidney do Juliet

23 marca 1946 ŻADNYCH KSIĄŻEK, WARCABÓW. PISZ DO NAS DŁUGIE LISTY. UCAŁOWANIA. SIDNEY I PIERŚ Juliet do Sophie

23 marca 1946 Kochana Sophie! Ponieważ dostałam tylko depeszę, Ty wiesz więcej ode mnie. Ale tak czy owak Twój wyjazd do Australii nie ma sensu. Co z Alexandrem? A Dominie? A Twoje owce? Zmarnieją bez Ciebie. Spokojnie się zastanów i pewnie sama dojdziesz do wniosku, że nie ma co się gorączkować. Po pierwsze, Pierś doskonale zajmie się Sidneyem. Po drugie, zrobi to lepiej niż my: pamiętasz, jaki nieznośny jest Sidney jako pacjent? Powinnyśmy się cieszyć, że jest tysiące mil stąd. Po trzecie, ostatnio Sidney żył w ogromnym napięciu, bardzo potrzebuje odpoczynku i złamana noga to jedyna rzecz na świecie, która jest go w stanie do tego zmusić. A najważniejsze, że on wcale nas tam nie chce! Mam stuprocentową pewność, że Sidney woli, bym pisała nową książkę, zamiast jechać do Australii, więc zamierzam zostać tu, gdzie jestem, i dalej dumać nad pomysłem. Pojawił się już maciupeńki jego zalążek, ale zbyt jeszcze kruchy i bezbronny, by o nim mówić - nawet Tobie. Nie przestając zatem szczerze ubolewać nad złamaną nogą Sidneya, chcę na ów zalążek chuchać i dmuchać. A nuż coś z niego wyrośnie? A teraz o Markhamie V. Reynoldsie (Juniorze). Twoje pytania tyczące się owego dżentelmena cechuje subtelność i delikatność porównywalna z waleniem kijem krykietowym po głowie. Czy jestem zakochana? Co za pytanie? Po Tobie mogłam się spodziewać czegoś bardziej wyrafinowanego. Pierwsza zasada przy wściubianiu nosa - to kluczyć: kiedy pisałaś do mnie listy świadczące o tym, że Alexander kompletnie zawrócił Ci w głowie, nie spytałam, czy jesteś w nim zakochana, tylko jakie zwierzę lubi najbardziej. A Twoja odpowiedź zdradziła mi wszystko, co chciałam wiedzieć - w końcu ilu mężczyzn na świecie przyznałoby się, że uwielbia kaczki? (Tu nasuwa się ważna uwaga: nie wiem, jakie zwierzę Mark lubi najbardziej; wątpię, czy jest to kaczka). Może dorzucę jeszcze kilka sugestii. Mogłabyś mnie spytać o jego ulubionego pisarza (Dos Passos! Hemingway!!!). Albo ulubiony kolor (niebieski, nie jestem tylko pewna, jaki odcień, chyba szafirowy). Czy dobrze tańczy? (tak, o wiele lepiej niż ja, nigdy nie depcze mi po palcach, ale w tańcu nie rozmawia, ani nawet nie nuci; w ogóle nie nuci, przynajmniej nie słyszałam). Czy ma rodzeństwo? (dwie starsze siostry, jedna wyszła za potentata cukrowego, druga owdowiała rok temu, oraz młodszego brata pogardliwie się krzywi, gdy o nim mówi). Skoro już odwaliłam za Ciebie całą robotę, sama możesz odpowiedzieć na swoje pytanie, bo ja nie umiem. W jego obecności czuję pewien niepokój serca, co może być spowodowane miłością, ale nie musi. Na przykład dzisiejszy wieczór napawa mnie strachem. Znów proszona kolacja, wszystko zabójczo eleganckie, mężczyźni pochylają się wdzięcznie nad stołem, wyłuszczając swoje racje, a kobiety gestykulują trzymanymi w wypielęgnowanych palcach długimi cygarniczkami. Sto razy wolałabym się zwinąć w kłębek na kanapie, ale muszę wstać i włożyć wieczorową kreację. Abstrahując od miłości, Mark jest potwornie wymagający, jeśli chodzi o moją garderobę. Kochanie moje, nie martw się Sidneyem. Ani się obejrzysz, a znowu będzie nas zadręczał. Drogi Panie Adams! Otrzymałam długi list (w zasadzie dwa!) od panny Adelajdy Addison, która przestrzega mnie, bym broń Boże nie pisała artykułu o Stowarzyszeniu. Jeśli nie posłucham, narażę się jej śmiertelnie - jakoś postaram się znieść ten cios. Wiele uwagi poświęciła swoim poglądom na kwestię, jak to ujęła,

„szwabskich kochanie”. Dostałam też ciekawy i długi list od Clovisa Fosseya o poezji oraz od Isoli Pribby o siostrach Bronte. Nie tylko sprawiły mi wielką radość, ale poddały też parę nowych pomysłów. Właściwie piszecie artykuł za mnie wszyscy: Pan, Pański przyjaciel Ramsey, pani Maugery i cała wyspa Guernsey. Nawet panna Adelajda Addison ma swój wkład: niezastosowanie się do jej życzeń będzie dla mnie prawdziwą rozkoszą. Na pewno chciałabym więcej wiedzieć o dzieciach, niż wiem. Jestem matką chrzestną rozkosznego trzylatka imieniem Dominie, synka mojej przyjaciółki Sophie. Mieszkają w Szkocji, niedaleko Oban, więc rzadko go widuję i za każdym razem, gdy się to zdarzy, nie mogę się nadziwić, jak bardzo się zmienił. Nim się oswoiłam z ciepłym tobołkiem, już przemierzał świat na własnych nogach, a po kolejnych sześciu miesiącach - ku mojemu zaskoczeniu - zaczął mówić! Uściski Juliet Juliet do Dawseya

25 marca 1946 Teraz uwielbia gadać głośno do siebie, z czego się bardzo cieszę, bo sama często tak robię. Proszę powiedzieć Kit, że mangusta to podobny do łasicy zwierzak, który ma ostre zęby i równie ostry charakterek. Jest to jedyny naturalny wróg kobry, odporny na jej jad. Gdy nie ma w pobliżu węży, jada skorpiony. Można jej kupić takie zwierzątko w charakterze ulubieńca. Serdecznie pozdrawiam Juliet Ashton PS. Wahałam się, czy wysłać ten list. A nuż Adelajda Addison zalicza się do grona Pana przyjaciół? Potem doszłam do wniosku, że to niemożliwe - a zatem list rusza w drogę. John Booker do Juliet

27 marca 1946 Szanowna Panno Ashton! Amelia Maugery prosiła, żebym napisał do Pani, gdyż jestem członkiem założycielem Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek, choć przeczytałem tylko jedną książkę, ale za to wielokrotnie. To są Listy Seneki. Tłumaczenie z łaciny. W jednym tomie z suplementem. Seneka i Stowarzyszenie do spółki razem uratowali mnie przed godnym pożałowania życiem nałogowego pijaka. Od 1940 roku przez cztery lata udawałem przed niemieckimi władzami, że jestem lordem Tobiasem Penn-Piersem -moim byłym chlebodawcą, który uciekł do Anglii zaraz po pierwszym bombardowaniu Guernsey; służyłem u niego jako lokaj. Postanowiłem tu zostać. Naprawdę nazywam się John Booker, urodziłem się i wychowałem w Londynie. Tamtego wieczoru po kolacji u Amelii wraz z innymi zostałem zatrzymany po godzinie policyjnej. Nie mogę dokładnie opisać przebiegu wydarzeń, gdyż jak zwykle byłem nieco wstawiony. W pamięci mam jedynie uzbrojony patrol oraz podtrzymującego mnie Dawseya. Wśród niemieckich wrzasków nagle rozległ się głos Elizabeth. Coś mówiła o jakichś książkach; nie miałem zielonego pojęcia, o co jej chodzi. Potem Dawsey zaczął mnie bardzo szybko ciągnąć przez łąkę, a później zwaliłem się do łóżka. To wszystko. Podobno interesuje Panią, jaki wpływ wywarły książki na nasze życie. W moim przypadku była tylko jedna: Seneka. Zna go Pani? To rzymski filozof, który pisał listy do wyimaginowanych przyjaciół i mówił im, jak mają postępować w życiu. Pewnie brzmi to nudno, ale te listy wcale nie są nudne - są bardzo dowcipne. A moim zdaniem człowiek może o wiele więcej się nauczyć, gdy się śmieje. Uważam, że Seneka może trafić do każdego - jest zawsze aktualny. Dam przykład wzięty z życia, chodzi mianowicie o pilotów Luftwaffe i ich włosy. Na Londyn startowali z Guernsey. Latali w nocy, w ciągu dnia mieli wolne. No i co wtedy robili? Otóż głównie odwiedzali salony piękności w St. Peter Port, robili sobie manikiur, masaż twarzy i kazali układać wymyślne fryzury. Kiedyś widziałem takich pięciu świeżo ufryzowanych; szli obok siebie, spychając miejscowych z chodnika. Od razu przypominały mi się słowa Seneki o gwardii pretoriańskiej: „Któż z nich nie wolałby ujrzeć Rzymu zburzonego niż zniszczonej własnej fryzury”. Opowiem teraz, jak to się stało, że zacząłem udawać mego dawnego pana. Lord Tobias zamierzał przesiedzieć wojnę w bezpiecznym miejscu i kupił rezydencję La Fort na Guernsey. Poprzednią wojnę spędził na Karaibach, ale zbytnio dały mu się we znaki tamtejsze upały. Wprowadził się wiosną 1940 roku, przywiózłszy ze sobą z Anglii większość rzeczy oraz lady Tobias. Chausey, londyński kamerdyner lorda, zabarykadował się w śpiżarni i odmówił wyjazdu, więc zamiast niego pojechałem ja, zwykły lokaj. Na miejscu pilnowałem ustawiania mebli, wieszania zasłon, czyszczenia sreber i zaopatrywania piwniczki w wino. Każdą butelką osobiście układałem ostrożnie na stojaku, jakbym kładł dziecko do kołyski. Kiedy ostatni obraz zawisł na ścianie, nadleciały niemieckie samoloty i zbombardowały St. Peter Port. Lord Tobias wpadł wówczas w panikę, wezwał kapitana swojego jachtu i kazał mu się szykować do drogi. Znów trzeba było pakować srebra, obrazy i bibeloty, które miały zostać przewiezione wraz z lady Tobias - jeśli starczy dla niej miejsca - z powrotem do Anglii. Ostatni wchodziłem na trap, a lord Tobias pokrzykiwał: - Szybciej, człowieku! Ruszże się! Hunowie zaraz tu będą! W tym momencie, szanowna panno Ashton, posłyszałem wewnętrzny głos. Miałem przy sobie klucz

do piwnicy jego lordowskiej mości i nagle przesunęły mi się przed oczami butelki szampana, brandy, koniaku, które nie wróciły na jacht. Wśród nich ujrzałem siebie. Koniec z dzwonkami, koniec z liberią, koniec z lordem Tobiasem. Koniec ze służbą. Odwróciłem się na pięcie i zszedłem na ląd. Niemal biegłem, wracając do La Fort, i już stamtąd patrzyłem na oddalający się jacht, na którego pokładzie lord Tobias coś krzyczał. Potem rozpaliłem ogień na kominku i zszedłem do piwnicy. Wyjąłem pierwszą butelkę bordo i otworzyłem, żeby poodychało. Nieco później rozsiadłem się w bibliotece i tam, popijając szlachetny trunek, zagłębiłem się w lekturze Poradnika miłośnika win. Czytałem o winnych szczepach, pracowałem w ogrodzie, spałem w jedwabnych piżamach i piłem wino. Tak było do września. Wtedy niespodziewanie złożyły mi wizytę Amelia Maugery i Elizabeth McKenna. Elizabeth trochę znałem -kilka razy rozmawialiśmy na targu - ale Amelia była osobą zupełnie obcą. Bałem się nawet, czy nie wydadzą mnie niemieckim władzom. One tymczasem przyszły mnie ostrzec. Komendant Guernsey zarządził, aby wszyscy Żydzi stawili się w hotelu Grand Lodge i tam się zarejestrowali. Podobno miano im tylko do dokumentów wpisać adnotację „Juden”, a potem puścić do domów. Elizabeth wiedziała, że moja matka była Żydówką, raz jej o tym wspomniałem. Uprzedziły mnie, bym pod żadnym pozorem nie szedł do Grand Lodge. Ale na tym nie koniec. Elizabeth zastanowiła się nad moją sytuacją (znacznie poważniej niż ja) i obmyśliła pewien plan. Ponieważ i tak wszyscy mieszkańcy wyspy mieli dostać nowe dokumenty, to może zgłosiłbym się po nie jako lord Tobias Penn-Piers we własnej osobie. Mogłem udawać, że znalazłem się tu przypadkiem, będąc przejazdem, a wszystkie moje dokumenty zostały w londyńskim banku. Amelia zapewniała, że pan Dilwyn chętnie poświadczy moją tożsamość, i tak się stało. Oboje z Amelią poszli ze mną do komendanta i wszyscy przysięgliśmy, że jestem lordem Tobiasem Penn—Piersem. Elizabeth miała też inny znakomity pomysł. Otóż Niemcy zajmowali wszystkie większe domy na Guernsey na kwatery dla swoich oficerów i taka rezydencja jak La Fort nie miała szans się uchronić. Prędzej czy później się u mnie zjawią, a wtedy muszę ich godnie powitać, jak na lorda Tobiasa PennPiersa przystało. Trzeba, bym wyglądał jak lord i odpowiednio się zachowywał. Byłem przerażony. - Nonsens - stwierdziła Elizabeth. - Masz doskonałą prezencję, jesteś wysoki, ciemnowłosy, przystojny, a wszyscy lokaje doskonale umieją patrzeć na ludzi z góry. I namalowała mnie jako szesnastowiecznego Penn-Piersa. Pozowałem w aksamitnym płaszczu i w kryzie, siedząc na tle ciemnego gobelinu i mrocznego cienia i trzymając sztylet w dłoni. Wyglądałem bardzo nobliwie, posępnie i groźnie. Było to genialne posunięcie. Niecałe dwa tygodnie później do biblioteki wtargnęło bez pukania sześciu niemieckich oficerów. Przyjąłem ich, sącząc chateaux Margaux rocznik ‘93 pod portretem „przodka” wiszącym nad kominkiem. Ukłonili się i zachowywali bardzo grzecznie, ale dom zajęli i dostałem jeden dzień na przeprowadzkę do kordegardy przy bramie. Eben i Dawsey przyszli cichcem po godzinie policyjnej i pomogli mi wynieść z piwnicy większość win. Ukryliśmy je dobrze. Część pod stosem drewna, część w studni, część w kominie, trochę w stogu siana oraz pod krokwiami. Jednak na początku 1941 roku zapasy się wyczerpały. Smutny był to dzień, lecz na szczęście miałem już wtedy przyjaciół. A potem odkryłem Senekę. Lubiłem nasze zebrania - pomagały znieść trudną codzienność okupacji. Opowiadania o innych książkach często brzmiały zachęcająco, ale pozostałem wierny Senece. Miałem wrażenie, że on mówi

właśnie do mnie - w ten swój humorystyczny, zgryźliwy sposób. Pomógł mi przetrwać późniejsze wydarzenia. Nadal uczęszczam na spotkania naszego Stowarzyszenia. Wszyscy mają już serdecznie dość Seneki i błagają, bym przeczytał coś innego, ale nic z tego. Poza tym występuję w przedstawieniach miejscowego kółka teatralnego. Wcielanie się w lorda Tobiasa obudziło we mnie zamiłowanie do sztuki aktorskiej. Dodam, że jestem wysoki i mam donośny głos, który słychać nawet w ostatnim rzędzie. Cieszę się, że wojna się skończyła i że znów jestem Johnem Bookerem. Wielce Pani oddany John Booker Juliet do Sidneya i Piersa

31 marca 1946 Pan Sidney Stark Hotel Monreagle Broadmeadows Avenue 79 Melbourne Victoria Australia Kochani Sidneyu i Piersie! Aż nadwerężyłam sobie kciuk, przepisując dla Was listy od moich nowych przyjaciół z Guernsey, jako że boję się posyłać oryginały tam, gdzie ludzie chodzą do góry nogami. Jeszcze psy dingo mogłyby się do nich dobrać! Wiedziałam, że Niemcy okupowali Wyspy Normandzkie, ale nigdy się nad tym nie zastanawiałam. Dopiero teraz zaczęłam szukać artykułów o tej tematyce. Przejrzałam kilka roczników „Timesa” i przekopałam Bibliotekę Londyńską. Przydałby mi się dobry przewodnik po Guernsey - nie tylko z rozkładami jazdy i wykazem hoteli, ale i z opisami - żeby wczuć się w atmosferę wyspy. Zupełnie niezależnie od mego zainteresowania ich zain-teresowaniem książkami zakochałam się w dwóch panach: Ebenie Ramseyu i Dawseyu Adamsie. Clovisa Fosseya i Johna Bookera lubię. Przez Amelię Maugery chciałabym zostać adoptowana, a Isolę Pribby sama bym chętnie adoptowała. Moich uczuć do Adelajdy Addison (panny) sami się domyślicie, przeczytawszy jej listy. Szczerze mówiąc, obecnie bardziej żyję na Guernsey niż w Londynie, udaję, że pracuję, cały czas nasłuchując, czy coś nie wpada do skrzynki na listy, a kiedy doleci do mnie znajomy szelest, bez tchu pędzę na dół po następną porcję wiadomości. Chyba tak musieli się czuć ludzie czekający na najnowszy odcinek Davida Copperfielda. Pewna jestem, że zachwycą Was te listy, w związku z czym mam pytanie: Czy nie sądzicie, że dałoby się z nich zrobić coś więcej? Mnie ci ludzie i ich wojenne przeżycia autentycznie fascynują i wzruszają. Czy Was też? A może właśnie to nada się na książkę? Tylko bez zbędnej kurtuazji - chcę znać prawdziwą opinię Was obu. I nawet jeśli się okaże, że jesteście przeciwni książce o Guernsey, nie martwcie się nadal będę Wam przysyłać kopie listów. Nie jestem mściwa (na ogół). Ponieważ poświęciłam mój kciuk dla Waszej przyjemności, może przysłalibyście mi za to najnowsze dzieło Piersa? Tak się cieszę, mój kochany, że znów piszesz. Serdeczne ucałowania dla Was Obu Juliet Dawsey do Juliet

2 kwietnia 1946 Szanowna Panno Ashton! Dobra zabawa to największy grzech w katechizmie Adelajdy Addison (brak pokory jest na drugim miejscu), nie dziwi mnie zatem, że pisze o „szwabskich kochanicach”. Adelajda nie może żyć bez świętego oburzenia. W czasie wojny na Guernsey pozostało niewielu mężczyzn do wzięcia; wszyscy byli wymęczeni, zaniedbani, zastraszeni, obdarci i niemal bosi oraz brudni - typowi przedstawiciele podbitego narodu. Na rozrywki nie było energii, czasu ani pieniędzy. Nasi mężczyźni nie stanowili atrakcji dla kobiet, natomiast żołnierze niemieccy - jak najbardziej. Wysocy, jasnowłosi, przystojni i opaleni. Jak to określiła jedna moja znajoma: bogowie. Potrafili się bawić, żartować, prowadzić ciekawe rozmowy, mieli samochody i pieniądze; mogli tańczyć całą noc. Dziewczęta spotykające się z żołnierzami miały potem dla swoich ojców papierosy, a dla rodzin jedzenie. Wychodziły z przyjęć z torebkami wypchanymi pieczywem, owocami, pasztecikami i słodyczami. Dzięki temu nazajutrz w ich domu był normalny posiłek. Pewnie nikt się do tego otwarcie nie przyzna, ale do fraternizowania się z wrogiem skłaniała też nuda. Perspektywa dobrej zabawy to potężna pokusa - zwłaszcza kiedy się jest młodym. Wiele osób nie chciało mieć z Niemcami nic do czynienia i nawet zwykłe „dzień dobry” powiedziane do Niemca w oczach tych ludzi było kolaboracją. Z pewnością tak by potraktowano moją znajomość i przyjaźń z kapitanem Christianem Hellmanem, niemieckim lekarzem. Pod koniec 1941 roku zabrakło soli, a z Francji nie docierały żadne dostawy. Warzywa i zupy gotowane bez soli są zupełnie bez smaku, więc Niemcy wymyślili, że sól trzeba pozyskiwać z wody morskiej. Przywozili ją ze środka zatoki i wlewali do wielkiego zbiornika ustawionego w centrum St. Peter Port. Trzeba było iść do miasteczka, nabrać tej wody i zanieść do domu. Następnie gotowało się ją tak długo, aż odparowała; osadu z dna garnka używało się jako soli. Sposób ten miał jeden słaby punkt - za mało było drewna na opał, by godzinami gotować wodę. Postanowiliśmy więc po prostu gotować warzywa w morskiej wodzie. W smaku były nawet niezłe. Jednak wiele osób, zwłaszcza starszych, nie miało siły iść do miasta i dźwigać ciężkie wiadra. Wszyscy byli niedożywieni. Ja wprawdzie lekko kulałem wskutek źle nastawionego złamania, co uchroniło mnie przed służbą wojskową, ale nie była to dolegliwość specjalnie uciążliwa. Poza tym cieszyłem się dobrym zdrowiem, więc nosiłem ludziom wodę. Z madame LePell wymieniłem łopatę i gruby sznur na wózek dziecięcy. Pan Soames dał mi dwie dębowe beczułki po winie. Odpiłowałem ich górną część, uzyskując w ten sposób ruchome pokrywy, i zamocowałem je na wózku - moim środku transportu. Kilka plaż na szczęście pozostało niezami-nowanych; tam schodziłem po skałach w dół, napełniałem beczułkę morską wodą i wnosiłem ją na górę. W listopadzie wieją u nas zimne, nieprzyjemne wiatry i raz się zdarzyło, że po wniesieniu na górę pierwszej beczki kompletnie zdrętwiały mi dłonie. Stałem obok wózka, próbując rozruszać palce, kiedy obok przejeżdżał Christian. Zatrzymał samochód, cofnął i spytał, czy nie potrzebuję pomocy. Odparłem, że nie, ale on wysiadł i pomógł mi załadować beczkę na wózek. Potem zszedł ze mną na dół na plażę po drugą beczkę. Dopiero wtedy zauważyłem, że on ma sztywne ramię. Ja utykałem, do tego kamienie na ścieżce co chwila usuwały się nam spod stóp i w końcu obaj się poślizgnęliśmy. Beczka wypadła nam z rąk, sturlała się i roztrzaskała o kamień. Woda trysnęła w górę i przemoczyła nas do suchej nitki. Nie wiedzieć czemu,

wydało się nam to tak zabawne, że nie mogliśmy przestać się śmiać. Z tego wszystkiego wypadły mi z kieszeni mokre Eseje Eliasza. Christian je podniósł. - O, Charles Lamb - zauważył, oddając mi zgubę. - Na szczęście on nie był z tych, którzy by się przejęli odrobiną wilgoci. - Zauważywszy moje zaskoczenie, dodał: - W domu ‘ często go czytałem. Zazdroszczę panu tej przenośnej biblioteki. Wróciliśmy na górę. Spytał, czy uda mi się zdobyć nową j beczkę. Odparłem twierdząco i wyjaśniłem, że zajmuję się dostarczaniem wody. Pokiwał głową, a ja z wózkiem ruszyłem w moją stronę. Po chwili przystanąłem i zaproponowałem, że pożyczę mu Lamba. To było tak, jakbym oddawał mu najdroższy skarb. Wymieniliśmy nazwiska i podaliśmy sobie ręce. Później często mi pomagał nosić wodę z plaży, częstował papierosem i długo staliśmy na drodze, gawędząc o pięknie . Guernsey, o historii, książkach i pracy na farmie. Nigdy ani słowa o teraźniejszości, tylko mówiliśmy o rzeczach niemających nic wspólnego z wojną. Pewnego razu, gdy tak staliśmy, nadjechała na rowerze Elizabeth. Wracała z dyżuru w szpitalu, gdzie pracowała jako pielęgniarka. Była po nieprzespanej nocy i podobnie jak my wszyscy miała na sobie połatane stare ubranie. Christian urwał w pół zdania i zapatrzył się w nią. Podjechała bliżej i stanęła. Żadne z nich się nie odezwało, ale gdy w tym momencie spojrzałem na ich twarze, szybko odszedłem, zostawiając ich samych. Nie wiedziałem, że się znają. Christian był chirurgiem. Został ranny w rękę i odesłano go z Europy Wschodniej na Guernsey. Na początku 1942 roku dostał przeniesienie do szpitala w Caen. Statek, którym płynął, zatopiły alianckie bombowce. Powiadomił mnie o tym pułkownik Mann, dyrektor niemieckiego szpitala, który wiedział o naszej przyjaźni. Wyraźnie chodziło mu o to, bym przekazał tę wiadomość Elizabeth. Tak też zrobiłem. Historia zawarcia znajomości z Christianem jest dość niecodzienna, lecz nasza przyjaźń nie była niczym wyjątkowym. Wielu naszych przyjaźniło się z niemieckimi żołnierzami. Czasem myślę, że Charlesowi Lambowi, choć urodził się wieki temu, naprawdę wiele zawdzięczam, a przede wszystkim znajomość z Panią i z Christianem. Szczerze oddany Dawsey Adams Juliet do Amelii

4 kwietnia 1946 Droga Pani Maugery! Dziś po raz pierwszy od miesięcy wyjrzało słońce i gdy stojąc na krześle, wyciągam szyję, widzę jego lśnienie na powierzchni Tamizy. Staram się nie patrzeć na stos gruzów po drugiej stronie ulicy, tylko udaję, że Londyn znów jest piękny. Dostałam smutny list od Dawseya Adamsa o Christianie Hellmanie; pisze, jaki to był dobry człowiek i jak tragicznie zginął. Ta wojna jakoś nie może się skończyć. Szkoda, że nie ma go już wśród nas. Ależ to musiał być bolesny cios dla biednej Elizabeth! Dobrze, że miała przy sobie Panią, pana Ramsaya, Isolę i Dawseya, kiedy urodziło się dziecko. Wiosna już blisko. Jest mi prawie ciepło, gdy siedzę w plamie słonecznego światła. A na ulicy teraz nie odwracam wzroku - pan w połatanym swetrze maluje drzwi swego domu na kolor błękitny. Dwaj mali chłopcy, którzy jeszcze przed chwilą walczyli na kije, proszą go, by im pozwolił sobie pomóc. Daje im właśnie po małym pędzelku. Więc może jednak wojna się skończyła? Serdecznie pozdrawiam Juliet Ashton Mark do Juliet 5 kwietnia 1946 Kochana Juliet! Stałaś się nieuchwytna, co mi się mocno nie podoba. Nie mam zamiaru oglądać sztuki z nikim innym - chcę iść z Tobą. Szczerze mówiąc, sztuka jako taka mnie nie obchodzi, tylko usiłuję wyciągnąć Cię z domu. Kolacja? Podwieczorek? Koktajl? Łódka? Dancing? Ty wybierasz - ja się zgadzam. Rzadko bywam taki potulny, nie lekceważ więc okazji do poprawiania mojego charakteru. Serdeczności Mark Juliet do Marka Drogi Marku! Może miałbyś ochotę pójść ze mną do Muzeum Brytyj-skiego? Jestem umówiona na spotkanie w czytelni o drugiej, a potem moglibyśmy obejrzeć mumie. Juliet Mark do Juliet Do diabła z czytelnią i mumiami. Lepiej zjedz ze mną lunch. Mark Juliet do Marka A co z tą potulnością? Juliet Mark do Juliet Do diabła z potulnością! M. Will Thisbee do Juliet

7 kwietnia 1946 Szanowna Panno Ashton! Jestem członkiem Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek, a poza tym zajmuję się skupem i sprzedażą zabytkowych wyrobów żelaznych, dlatego niektórzy nazywają mnie handlarzem starzyzną. Jestem także wynalazcą urządzeń ułatwiających pracę; mój ostatni wynalazek to elektryczny spinacz do bielizny, który dmucha powietrzem, przyspieszając schnięcie prania. Czy znalazłem otuchę w czytaniu? Tak, ale nie od razu. Najpierw chodziłem na spotkania po to, by spokojnie zjeść kawałek placka. W końcu Isola oświadczyła, że muszę jak inni przeczytać jakąś książkę i potem o niej opowiedzieć. Dała mi Przeszłość i teraźniejszość Thomasa Carlyle’a. Strasznie było to nudne - aż mnie głowa rozbolała - dopóki nie doszedłem do fragmentu o religii*. Nigdy nie byłem specjalnie religijny, co nie znaczy, że w ogóle nie wierzę, tyle że traktowałem sprawy ducha zawsze dość powierzchownie. Nie rozumiałem, co to jest ta wiara, dopóki Carlyle mi tego nie wyjaśnił. Kiedyś podczas przechadzki w ruinach opactwa w Bury St. Edmunds przyszła mu do głowy pewna myśl, którą zapisał następująco: „Czy kiedykolwiek naszła cię refleksja, że ludzie mają duszę -i to nie tylko dlatego, że ktoś ci tak powiedział albo że usłyszałeś taki retoryczny zwrot, lecz czy dotarło to do Ciebie jako prawda, której jest się wiernym? Zaiste świat kiedyś był inny… szkoda, że straciliśmy naturalną więź z naszymi duszami… koniecznie trzeba znów ruszyć na ich poszukiwanie, inaczej czeka nas znacznie gorszy los”. Do głębi poruszyło mnie stwierdzenie, że o istnieniu duszy wiemy niejako ze słyszenia, ale nie mamy z nią żadnej więzi. A zatem pierwszy lepszy kaznodzieja, który o tym mówi, decyduje o mojej wiedzy, czy mam duszę, czy nie. Gdyby moja wiara była prawdziwa, sam miałbym kontakt z własną duszą. Gdy na zebraniu Stowarzyszenia wypowiedziałem się na temat Carlyle’a, rozpętała się ożywiona dyskusja o duszy. Tak? Nie? A może? Gdy zabrał głos doktor Stubbins, pozostali przestali się kłócić i zaczęli go słuchać. Thompson Stubbins to człowiek mający głębokie przemyślenia. Był znanym londyńskim psychiatrą, dopóki w 1934 roku na dorocznym obiedzie Towarzystwa Psychoanalitycznego coś w niego nie wstąpiło. Opowiedział mi tę historię. Członkowie Towarzystwa bardzo lubili długo mówić: ich prze * Thomas Carlyle (1795-1881), szkocki pisarz społeczny, historyk i filozof społeczny doby wiktoriańskiej. mówienia ciągnęły się w nieskończoność, a talerze czekały. Gdy wreszcie podano jedzenie, na sali zapadła cisza, gdyż wszyscy zgodnie zajęli się konsumpcją. Thompson dojrzał wtedy swoją szansę. Zastukał łyżeczką w kieliszek i zawołał donośnie: - Czy komuś przyszło do głowy, że Freud po to wystąpił ze swoją koncepcją EGO w czasie, gdy pojęcie DUSZY przestało się cieszyć popularnością, gdyż uznał, że trzeba ją czymś zastąpić? Wyczuł odpowiedni moment! Ale czy do końca to przemyślał? Uważam, że zachował się nieodpowiedzialnie! Teraz wszyscy powtarzają te jego brednie o ego, twierdząc, że duszy nie ma! Zastanówcie się, szanowni koledzy!

W rezultacie Thompson musiał pożegnać się z Towarzystwem, przeniósł się więc na Guernsey i zaczął uprawiać warzywa. Czasem jeździ ze mną moim wozem, rozmawiamy wtedy o Bogu, o człowieku i o wszystkim, co jest pomiędzy. A zatem naprawdę wiele bym stracił, gdybym nie należał do Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek. Proszę mi powiedzieć, szanowna panno Ashton, jakie są Pani poglądy na tę kwestię? Isola uważa, że powinna Pani przyjechać do nas na Guernsey. Zapraszam na przejażdżkę moim wozem. Wezmę dla Pani poduszkę. Życzę wiele zdrowia i szczęścia Will Thisbee Clara Saussey do Juliet

8 kwietnia 1946 Szanowna Panno Ashton! Słyszałam o Pani. Też należałam kiedyś do Stowarzyszenia Miłośników Literatury, lecz mogę się założyć, że nikt o mnie Pani nie wspomniał. Nie przeczytałam żadnej książki nieżyjących pisarzy. O, nie! Ja wertuję dzieło, które stworzyłam sama: moją książkę kucharską. Ośmielę się zauważyć, że wywołała więcej łez i smutku niż wszystko, co napisał i opublikował Dickens. Kiedyś na zebraniu przeczytałam na głos, jak należy piec prosiaka. Przede wszystkim trzeba smarować go masłem, aż spłynie i zacznie skwierczeć na ogniu. Czytałam z uczuciem, tak by słuchacze mogli poczuć zapach piekącego się mięsa, usłyszeć skwierczenie tłuszczu. Potem mówiłam o moich pięciowarstwowych tortach z dwunastu jajek, o cukrowych laseczkach, czekoladowo-rumowych kulkach, roladzie z kremem i ciastkach z drobnej białej mąki - nie tych ledwo zmiażdżonych zbożowych ziarenek, których używaliśmy wtedy. Otóż, moja droga panno Ashton, okazało się to ponad siły słuchaczy. Nie mogli znieść opowieści o takich kulinarnych wyżynach. Isola Pribby, której maniery przeważnie pozostawiają wiele do życzenia, krzyczała, że ją torturuję i że ona rzuci urok na moje garnki. Will Thisbee zapowiedział, że będę się smażyć w ogniu piekielnym niczym flambirowane czereśnie, a Thompson zaczął mi tak wymyślać, że w końcu dla mego bezpieczeństwa Dawsey i Eben wyprowadzili mnie z zebrania. Nazajutrz przyszedł Eben i przeprosił za zachowanie członków. Tłumaczył, że większość ich na kolację jadła zupę z brukwi (bez żadnej kości dla smaku) albo ziemniaki najpierw ugotowane, a potem uprażone na rozgrzanej żelaznej płycie - bo nie było wtedy nawet tłuszczu do smażenia. Prosił mnie o wyrozumiałość i żebym im wybaczyła. Nie zrobię tego - nie po tym, gdy mnie tak brzydko zwyzywali. Nikt z nich tak naprawdę nie kocha wielkiej literatury. Bo taka jest właśnie moja książka kucharska: czysta poezja. A oni wszystko to robią z nudów, bo mieli dość godziny policyjnej i innych nieprzyjemnych zarządzeń. To Stowarzyszenie jest tylko pretekstem, żeby gdzieś wyjść wieczorem, stąd się bierze ta ich niby-pasja do czytania. Chcę, żeby Pani napisała o nich całą prawdę. W życiu nie wzięliby książki do ręki, gdyby nie OKUPACJA. Jestem tego absolutnie pewna i może mnie pani zacytować. Nazywam się Clara S-A-U-S-S-E-Y. W sumie trzy litery „s”. Clara Saussey (pani) Amelia do Juliet

10 kwietnia 1946 Moja Droga Juliet! Ja też czasem mam uczucie, że wojna trwa nadal. Kiedy mój syn łan zginął pod Al-Alamajn (razem z Johnem, ojcem Elego), znajomi, chcąc mnie pocieszyć, mówili: „Życie trwa dalej”. Co za nonsens, myślałam wtedy, oczywiście, że nieprawda - to śmierć trwa. łan jest martwy teraz, będzie martwy jutro i za rok. I już zawsze. Bez końca. Skończyć może się tylko smutek, który zalał świat jak wody potopu, i trzeba zaczekać, aż się cofnie. Pierwsze suche wysepki już są… nadzieja. Mam przed oczami obrazek, jak stoisz na krześle i patrzysz na światło odbijające się w wodzie, świadomie starając się nie widzieć gruzów. Wielka to przyjemność znów pójść na spacer wieczorem wzdłuż klifu. Morze nie jest już odgrodzone zasiekami z drutu kolczastego, a widoku nie psują ogromne napisy VERBOTEN. Z plaż zniknęły miny, można chodzić wszędzie. Gdy stoję twarzą do morza, nie widzę brzydkich cementowych bunkrów ani ziemi bez drzew. Morza nawet Niemcy nie byli w stanie zniszczyć. W lecie fortyfikacje zarosną kolcolistem, za rok pokryje je winorośl. Znikną z oczu, ale ja do końca życia będę pamiętać, jak powstały. Budowała je Organizacja Todt. Pewnie słyszałaś o pracy niewolniczej, ale możesz nie wiedzieć, że na Wyspy Normandzkie Hitler wysłał ponad szesnaście tysięcy przymusowych robotników. Fuhrer z uporem maniaka fortyfikował wyspy, aby Anglia ich nie odbiła. Nawet jego oficerowie uważali to za szaleństwo. Kazał zainstalować stanowiska artylerii i zapory przeciwczołgowe, pobudować setki bunkrów, składów broni i amunicji, całe mile podziemnych tuneli, w których mieścił się wojskowy szpital, a także drogę dla transportów wojskowych. Przedsięwzięcie zakrojone było na taką skalę, że w porównaniu z tym Mur Atlantycki jest niczym. W każdej zatoczce stały militarne budowle. Trzecia Rzesza miała przetrwać w tym betonie tysiąc lat. A do tego potrzebowano tysięcy niewolników. Zwożono zarówno dorosłych mężczyzn, jak i młodych chłopców. Jedni zostali za coś aresztowani, innych po prostu zgarnięto w łapankach: z ulicy, sprzed kina, z kawiarni, z wiejskich dróg. Pochodzili ze wszystkich terytoriów okupowanych. Byli wśród nich także więźniowie polityczni jeszcze z czasów hiszpańskiej wojny domowej. Najgorzej traktowano jeńców radzieckich, być może z powodu zwycięstw odnoszonych przez Armię Czerwoną na froncie wschodnim. Najwięcej robotników było tu w 1942 roku. Trzymano ich pod wiatami, w wykopanych tunelach, na ogrodzonych terenach, czasami w domach. Do pracy pędzono na piechotę, nieraz przez całą wyspę. Byli wychudzeni, obdarci, zmarznięci. Nie mieli butów, stopy obwiązywali szmatami. Wśród nich młodzi chłopcy: piętnaście, szesnaście lat, tak zmęczeni i niedożywieni, że ledwo powłóczyli nogami. Gdy przechodziła taka kolumna, mieszkańcy starali się podać nieszczęśnikom coś do jedzenia albo jakieś ubranie. Czasem strażnicy pozwalali, by więźniowie na chwilę opuścili szereg i wzięli podarunek, ale zdarzało się, że niemiłosiernie tłukli ich za to kolbami. Tysiące biedaków zmarło. Jak się niedawno dowiedziałam, nieludzkie traktowanie więźniów należało do polityki eksterminacyjnej, starannie zaplanowanej przez Eichmanna.

Nieszczęśnicy pracowali ponad siły, a specjalnie źle karmieni padali jak muchy. Zastępowali ich wtedy nowi niewolnicy zwożeni z Europy. Część więźniów trzymano na miejskim skwerze za ogrodzeniem z drutu; były to ludzkie cienie pokryte cementowym pyłem. Na przeszło stu mężczyzn przypadał zaledwie jeden zbiornik wody do mycia. Czasem przychodziły na plac dzieci, by na nich popatrzeć. Przynosiły orzechy, jabłka, niekiedy kartofle. Jeden więzień nigdy nie brał jedzenia, tylko ze łzami w oczach przyglądał się dzieciom. Wysuwał rękę przez druty, żeby ich dotknąć. W niedzielę Niemcy dawali więźniom pół dnia wolnego. Wtedy służby sanitarne opróżniały pojemnik ze ściekami do morza za pomocą wielkiej rury. Przypływało mnóstwo ryb szukających resztek, a biedacy stali zanurzeni do pasa w odchodach i brudach i usiłowali łapać ryby gołymi rękami; potem je jedli. Żadne kwiaty ani winorośl nie zakryją takich wspomnień. Napisałam Ci o największych okropnościach, jakie się tu zdarzyły. Isola uważa, że powinnaś przyjechać do nas i potem napisać książkę o niemieckiej okupacji. Ktoś musi to zrobić, a ona uczciwie przyznaje, że sama nie potrafi. Obawiam się jednak, że w końcu kupi zeszyt i weźmie się do pisania. Cenię Isolę, ale to nie byłby najlepszy pomysł. Bardzo serdecznie Cię pozdrawiam Amelia Maugery Juliet do Dawseya

11 kwietnia 1946 Drogi Panie Adams! Chociaż Adelajda Addison obiecała, iż więcej do mnie nie napisze, dostałam od niej kolejny list. Ubolewa w nim nad wieloma osobami i ich niegodnym postępowaniem. Donoszę, że znalazł się Pan w ich towarzystwie wraz z Charlesem Lambem. Podobno przyniosła Panu do domu kwietniowy numer paryskiego czasopisma, ale nigdzie nie mogła Pana znaleźć. Nie doił Pan krów, nie pracował w ogrodzie, nie bielił ścian, innymi słowy nie robił Pan niczego, czym powinien się zajmować przyzwoity farmer. Weszła zatem do stodoły i cóż zobaczyła? Pana leżącego na stryszku na sianie i zaczytanego w Charlesie Lambie! Tak był Pan „zajęty tym pijakiem”, że nawet nie zauważył jej obecności. Ależ to straszna maruda. Ciekawe, dlaczego. Skłaniam się ku teorii o obecności złej wróżki na jej chrzcinach. W każdym razie obraz Pana leżącego wygodnie na sianie i czytającego Charlesa Lamba ogromnie mi się podoba. Przypomniało mi się moje własne dzieciństwo w Suffolk. Ojciec miał farmę, a ja bardzo chętnie pomagałam w gospodarstwie; polegało to głównie na zeskakiwaniu w odpowiednim momencie z wozu, żeby otworzyć bramę, i wskakiwaniu z powrotem, a także na zbieraniu jajek i pieleniu ogródka. Poza tym ciągle wylegiwałam się na sianie. Pamiętam, że leżałam w stodole na stryszku zaczytana w Tajemniczym ogrodzie, a pod ręką miałam krowi dzwonek. Mniej więcej po godzinie dzwoniłam, aby mi przyniesiono szklankę lemoniady. Pani Hutchins, która pracowała w kuchni, miała w końcu tego dość i poskarżyła się mamie. No i skończyły się dostawy lemoniady, ale nie czytanie. Pan Hastings znalazł biografię E.V. Lucasa Charlesa Lamba. Miał ją wysłać od razu, bo orzekł: „Miłośnik Charlesa Lamba nie powinien długo czekać”. Serdeczne pozdrowienia JulietAshton Susem Scott do Sidneya

100 kwietnia 1946 Drogi Sidneyu! Mam naprawdę miękkie serce, ale w końcu szlag mnie trafi ze złości, bo jeśli szybko nie wrócisz, Charlie Stephens załamie się nerwowo. On nie jest stworzony do pracy, tylko do wręczania wachlarza pieniędzy za to, by pracę wykonywał kto inny. Wczoraj dotarł do biura już przed dziesiątą i ten wysiłek tak go wyczerpał, że około jedenastej pobladł jak ściana, a o jedenastej trzydzieści musiał się napić whisky. W południe jedna z nieświadomych niczego panienek wręczyła mu obwolutę do zatwierdzenia. Aż oczy mu wyszły na wierzch z przerażenia i zaczął wyprawiać tę nieapetyczną sztuczkę z uchem - za którymś razem w końcu całkiem je sobie urwie. Wyszedł o pierwszej; dziś go jeszcze nie widziałam (jest czwarta). A oto inne niewesołe wiadomości: Harriet Munfries kompletnie oszalała, chce „ujednolicić kolorystycznie” książki dla dzieci. Na różowo i czerwono. Chłopak w dziale korespondencji (nie próbuję już nawet spamiętać ich imion) upił się i wyrzucił adresy wszystkich osób, których nazwisko zaczyna się na literę „S”. Nie pytaj, dlaczego. Panna Tilley była tak niegrzeczna dla Kendricka, że ten usiłował ją zamordować jej własnym telefonem. Trudno go za to winić, ale że obecnie aparaty telefoniczne są raczej trudne do zdobycia, nie możemy sobie pozwalać na takie straty. Musisz ją zwolnić natychmiast po powrocie. Jeśli jeszcze za mało masz motywacji do kupna biletu na najbliższy samolot, doniosę Ci, że widziałam Juliet i Marka Reynoldsa w czułym tête-à-tête w Café de Paris. Mieli stolik za aksamitną kotarą, ale z mojego miejsca dla plebsu wyraźnie dostrzegłam wszelkie oznaki świadczące o romansie: szeptał jej coś na uszko, ich dłonie spoczywały obok koktajlowego kieliszka i ciągle dotykał jej ramienia, gdy chciał zwrócić uwagę na przechodzącego znajomego. Jako Twoja lojalna pracownica uznałam za swój obowiązek zakłócić tę sielankę, więc przedarłam się przez aksamitne zapory i przywitałam się z Juliet. Bardzo się na mój widok ucieszyła i serdecznie zaprosiła, żeby się do nich przysiąść, ale z miny Marka wyraźnie wynikało, że nie życzy sobie towarzystwa, toteż się wycofałam. Nie jest to człowiek, któremu można się bezkarnie narażać, niezależnie od tego, jak piękne nosi krawaty. Mamusi pękłoby serce, gdyby znaleziono moje martwe ciało w falach Tamizy. Innymi słowy, zdobądź wózek inwalidzki, kule bądź też osła, który Cię przytarga na grzbiecie, i wracaj do domu. I to prędko. Serdeczności Susan Juliet do Sidneya i Piersa

12 kwietnia 1946 Kochani Sidneyu i Piersie! Przeczesuję biblioteki, szukając czegoś o Guernsey. Mam nawet legitymację Czytelni Londyńskiej, co dobrze świadczy o mojej rzetelności i uporze. Wiecie, że to miejsce wiąże się z bardzo przykrymi wspomnieniami. Znalazłam całkiem sporo. Czy przypominacie sobie taką serię zwariowanych książek pod tytułem Podniebny włóczykij albo Włóczykij na Lindisfarne, albo Włóczykij na Sheepholm - zależnie, dokąd autor dotarł swoim jachtem? Otóż w 1930 roku zawinął do St. Peter Port na Guernsey, co opisał w książce (wraz z jednodniowymi wycieczkami na Sark, Herm, Al-derney i Jersey; tam został poturbowany przez gąsiora i musiał wrócić). Prawdziwe nazwisko rzeczonego włóczykija brzmi Cee Cee Meredith. Był to dziwak i oryginał (któremu się wydawało, że jest poetą), do tego stopnia bogaty, iż mógł żeglować, gdzie chciał, pisać książki, wydawać je własnym nakładem i wciskać znajomym, którzy się nieopatrznie zgodzili je przyjąć. Zupełnie nie zawracał sobie głowy faktami. Udawał się na najbliższe wrzosowisko, plażę bądź kwietną łąkę i tam dawał się ponieść poetyckiej wenie. Ale chwała mu i za to. Jego książka Włóczykij na Guernsey była dokładnie tym, czego potrzebowałam, by wczuć się w specyficzny charakter wyspy. W St. Peter Port Cee Cee zszedł na ląd, pozostawiając na pokładzie swoją matkę Dorotheę, sponiewieraną przez chorobę morską. Na Guernsey napisał wiersze o frezjach i żonkilach oraz o pomidorach. Był zachwycony tutejszymi krowami i pełnokrwistymi bykami, nawet ułożył piosenkę na cześć krowich dzwonków („dzyń, dzyń, jak wesoło dźwięczy…”). Zaraz po krowach obdarzył sympatią „prosty naród zamieszkujący wiejskie parafie, dotąd mówiący normandzką gwarą, wierzący w elfy i czarownice”. Cee Cee tak przesiąkł miejscową atmosferą, że podobno sam zobaczył elfa. Kiedy już się wyżył na domkach i żywopłotach, przeszedł do iście brawurowych opisów morza. „MORZE! Otacza zewsząd! Woda lazurowa, szmaragdowa, lśniąca z wierzchu srebrną koronką, albo też ciemnoszara i połyskująca twardo jak stalowe gwoździe”. Dzięki Bogu Włóczykij miał współautorkę. Dorothea była zacznie surowsza w ocenach, w dodatku Guernsey najwyraźniej nie przypadła jej do gustu. Zajęła się historią wyspy i nie miała najmniejszego zamiaru jej wybielać. „Jeśli chodzi o historię Guernsey - nie ma tego wiele. Wyspy należały kiedyś do Księstwa Normandii, ale gdy Wilhelm Normandzki został Wilhelmem Zdobywcą, ofiarował je w prezencie Anglii. Nadał im przywileje, które później rozszerzył król Jan, a po nim zatwierdził Edward III. DLACZEGO? Czyżby mieszkańcy dokonali czegoś wielkiego, by na to zasłużyć? NIE! Kiedy ten słabeusz Henryk VI utracił większość Francji na rzecz Francuzów, Wyspy Normandzkie wolały zostać własnością Korony Brytyjskiej, czemu zresztą trudno się dziwić. Wyspy winny Wielkiej Brytanii posłuszeństwo, ale czy rzeczywiście tak jest, drogi czytelniku? OTÓŻ KORONA NIE MOŻE ICH ZMUSIĆ DO NICZEGO, CZEGO SAMI NIE CHCĄ ROBIĆ! …Władzę na Guernsey sprawuje parlament zwany Stanami. Głową państwa jest przewodniczący

parlamentu przezeń wybierany. Wszyscy są tu wybierani, a nie mianowani przez króla. W takim razie po co komu monarcha, jeśli NIE PO TO, ABY MIANOWAĆ LUDZI NA STANOWISKA? Jedynym przedstawicielem Korony w tym bezhołowiu jest gubernator. Choć może uczestniczyć w posiedzeniach Stanów, zabierać głos i doradzać wedle woli, NIE MA PRAWA GŁOSU. Tyle że pozwalają mu mieszkać w rezydencji gubernatora, jedynej okazałej budowli na Guernsey - jeśli nie liczyć dworu Sausmarez, którego ja nie liczę. …Korona nie może nakładać na wyspę podatków ani zarządzać poboru do wojska. Tu wypada uczciwie przyznać, że miejscowi i bez poboru ruszyli gremialnie na wojnę w obronie naszej umiłowanej Anglii. Zaciągali się na ochotnika, byli odpowiedzialnymi, często bohaterskimi żołnierzami i marynarzami, zarówno w walkach z Napoleonem, jak i z Kajzerem. Ale nie zapominajmy, iż te niewątpliwie szlachetne działania nie rekompensują faktu, że WYSPY NORMANDZKIE NIE PŁACĄ ANGLII PODATKÓW. ANI JEDNEGO SZYLINGA. ZGROZA I TYLE!” To są jeszcze w miarę delikatne sformułowania - oszczędzę Wam reszty. Już macie jakieś pojęcie, jak to wygląda. Któryś z Was musi do mnie napisać, a najlepiej obaj. Chcę wiedzieć, jak się miewa pacjent i pielęgniarz. Sidney, co lekarz mówi o Twojej nodze? To trwa już tak długo, że zdążyłaby Ci wyrosnąć nowa. Moc uścisków Juliet Dawsey do Juliet

15 kwietnia 1946 Droga Panno Ashton! Nie wiem, dlaczego Adelajda Addison jest taka. Isola mówi, że ona lubi narzekać i marudzić, bo ma poczucie misji. Jednak wyświadczyła mi wielką przysługę. Opisała Pani lepiej, niż ja bym potrafił, jak bardzo lubię czytać Charlesa Lamba. Biografia dotarła. Przeczytałem ją szybko, płonąc z niecierpliwości. Teraz zacznę jeszcze raz czytać, wolno i spokojnie, rozkoszując się lekturą. Podobało mi się to, co napisał 0 nim Lucas, że „z każdej zwykłej codziennej sprawy potrafił uczynić coś całkiem nowego i pięknego”. Dzięki tej książce duchem jestem teraz bardziej w Londynie niż w St. Peter Port. Wciąż nie mieści mi się w głowie, że Charles po powrocie do domu znalazł matkę zasztyletowaną, ojca rannego, a swoją siostrę Mary stojącą nad rodzicami z zakrwawionym nożem. i zdobył się na to, by wejść do pokoju i odebrać jej nóż! A potem prosił sędziego, by ją zwolnił z zakładu dla obłąkanych i powierzył jego pieczy. Miał zaledwie dwadzieścia jeden lat - skąd mu się brała taka siła? Obiecał się opiekować Mary do końca życia i dotrzymał podjętego zobowiązania. Szkoda, że aby zarabiać na życie, musiał porzucić pisanie poezji, którą kochał, i zająć się krytyką i esejami, których tak bardzo nie cenił. Całe życie przepracował jako urzędnik w Kompanii Wschodnioindyjskiej, odkładając każdy grosz, jako że nie-uchronnie co jakiś czas nadchodził dzień, w którym Mary znów ogarniało szaleństwo i trzeba ją było zamykać w prywatnym domu opieki. Nawet wtedy za nią tęsknił: musieli być ze sobą mocno związani. Wyobrażam sobie, że przyglądał się jej czujnie jak jastrząb, wypatrując złowieszczych symptomów. Mary czuła, kiedy atak się zbliża, i nie była w stanie nad sobą zapanować; jakie to okropne! Obserwował ją ukradkiem, a ona jego obserwowała. Obojgu musiało być przykro, że zmuszają najbliższą osobę do takiego życia. Nie sądzi Pani, że w momentach poczytalności nie było lepszej towarzyszki życia niż Mary? Charles z pewnością tak uważał, podobnie jak ich przyjaciele: Wordsworth, Hazlitt, Leigh Hunt i przede wszystkim Coleridge. Po śmierci Coleridge’a znaleziono notatkę na książce, którą ostatnio czytał: „Charles i Mary Lambowie, tak bardzo drodzy memu sercu”. Chyba za bardzo się rozpisałem na jego temat, ale to dlatego, że chciałbym, by Pani wiedziała podobnie pan Hastings - jak ogromnie książki od Państwa pobudzają mnie do rozmyślań i ile radości z nich czerpię. Podoba mi się historia z czytaniem na sianie i dzwonkiem. Mam ten obraz przed oczami. Lubiła Pani mieszkać na farmie? Nie brak Pani tego czasem? Na Guernsey nigdy nie jest się daleko od wsi, nawet w St. Peter Port, więc nie umiem sobie wyobrazić, jak wygląda życie w takim wielkim mieście jak Londyn. Kit przestała lubić mangusty, odkąd się dowiedziała, że jedzą węże.

Chciałaby znaleźć kiedyś boa dusiciela. Isola wpadła dziś wieczór i prosiła, bym pozdrowił Panią od niej. Napisze, gdy zakończy swoje żniwa, czyli zbiory rozmarynu, koperku, tymianku i lulka. Szczerze oddany Dawscy Adams Juliet do Dawseya

106 kwietnia 1946 Drogi Panie Adams! Lubię gawędzić z Panem listownie o Charlesie Lambie. Zawsze odnosiłam wrażenie, że to dzięki tej smutnej historii z Mary Charles został wielkim pisarzem, mimo że musiał zrezygnować z poezji i podjąć pracę w Kompanii Wschodnioindyjskiej. Miał nieprawdopodobną wrażliwość, jakiej mógłby mu pozazdrościć niejeden ze sławnych przyjaciół. Kiedy Wordsworth wyraził pretensje, że za mało miejsca poświęca przyrodzie, Charles mu odpisał: „Nie mam sentymentu do gajów i dolin. Pokoje, gdzie się urodziłem, meble, które całe życie mam przed oczami, biblioteka, która towarzyszyła mi jak wierny pies, gdziekolwiek się przeniosłem, stare krzesła, stare ulice, place, gdzie siadywałem na słońcu, moja stara szkoła - czyż to nie wystarczy i bez Twoich gór? Nie jestem o nie zazdrosny, a nawet byłoby mi Ciebie żal, gdybym nie wiedział, że ludzki umysł może z każdej rzeczy uczynić przyjaciela”. Umysł może z każdej rzeczy uczynić przyjaciela -myślałam o tym często podczas wojny. Przypadkiem dziś natknęłam się na inną historię o nim. Dużo pił, nawet za dużo, ale nie był typem uciążliwego pijaka. Kiedyś lokaj gospodarza libacji musiał go odnieść do domu. Nazajutrz Charles napisał do jego pana tak dowcipny liścik z przeprosinami, że adresat zapisał go w testamencie swojemu synowi jako cenną pamiątkę. Mam nadzieję, że do lokaja Charles też napisał. Czy zauważył Pan, że gdy człowiek skupi na kimś uwagę, świat staje się pełen tej osoby. Moja przyjaciółka Sophie nazywa to zbiegiem okoliczności, a mój wielki przyjaciel pastor Simpson - łaską poznania. Uważa, że gdy ogromnie się ceni lub kocha kogoś czy coś, wtedy wysyła się w świat energię, która ten obiekt przyciąga. Bardzo serdecznie pozdrawiam Juliet Isola do Juliet

18 kwietnia 1946 Droga Juliet! Skoro już jesteśmy korespondencyjnymi przyjaciółkami, chciałam Cię spytać o kilka bardzo osobistych rzeczy. Dawsey mówi, że to niegrzeczne, ale między nami, kobietami, chyba to nie szkodzi. On przez piętnaście lat nie zadał mi nigdy osobistego pytania. A wcale bym się nie obraziła, ale jest nieśmiały i raczej się już nie zmieni. Podobnie jak ja. Chcesz o nas wiedzieć jak najwięcej, więc pewnie nie miałabyś nic przeciwko temu, byśmy wiedzieli coś o Tobie, tylko dotąd o tym nie pomyślałaś. Zacznę od tego, że widziałam Twoje zdjęcie na obwolucie książki o Anne Bronte. Wyglądasz na nim na osobę przed czterdziestką. W jakim jesteś wieku? Czy raziło Cię wtedy słońce, czy też masz lekkiego zeza? Jeśli zez, to czy na stałe? Musiał wiać silny wiatr i potargał Ci włosy. Nie umiem określić, jakiego są koloru; mam wrażenie, że nie jesteś blondynką - z czego się cieszę, bo za bardzo nie lubię blondynek. Czy mieszkasz blisko Tamizy? Mam nadzieję, że tak. Ludzie, którzy mieszkają w pobliżu wody, są o wiele milsi. Ja byłabym okropna, gdybym mieszkała w głębi lądu. Czy masz poważnego adoratora? Ja nie. Czy Twoje mieszkanie jest małe, czy raczej duże? Opisz je dokładnie, bym mogła je sobie wyobrazić. A może chciałabyś odwiedzić nas na Guernsey? Czy masz jakieś zwierzę w domu? Jakie? Twoja przyjaciółka Isola Juliet do Isoli

108 kwietnia 1946 Droga Isolo! Cieszą sie, że chcesz wiedzieć o mnie więcej, i wyrzucam sobie, że sama nie pomyślałam o tym wcześniej. Najpierw sprawy podstawowe. Mam trzydzieści dwa lata i, jak słusznie zauważyłaś, słońce świeciło mi prosto w oczy. Będąc w dobrym humorze, twierdzą, że moje włosy są kasztanowe ze złotymi błyskami, a gdy jestem zła - to mysi brąz. Nie wiał wtedy wiatr, tylko moje włosy tak wyglądają. Kręcą się naturalnie, co bywa prawdziwą zmorą; nie wierz, gdy ktoś będzie Cię przekonywał, że jest inaczej. Oczy mam orzechowe. Jestem szczupła, ale moim zdaniem za niska. Już nie mieszkam nad Tamizą i tego mi teraz najbardziej brakuje. Uwielbiałam widok rzeki i nieustanny szum wody. Obecnie wynajmuję mieszkanie przy Glebę Place. Jest małe i całkowicie umeblowane. Właściciel wraca ze Stanów w listopadzie i do tego czasu mogę się opiekować jego lokum. Chciałabym mieć psa, ale administracja nie pozwala. Mieszkam niedaleko Ogrodów Kensington, więc kiedy zaczyna być mi ciasno w czterech ścianach, idę tam, wypożyczam leżak za szylinga, rozkładam go pod drzewami i obserwuję przechodniów i bawiące się dzieci. Od razu robi mi się raźniej na duszy. Dom przy Oakley Street 81 przeszło rok temu zburzyła rakieta V-l. Największe szkody poniosły budynki stojące za nim, ale niestety również trzy piętra numeru 81 zostały dosłownie zmiecione, a moje mieszkanie poważnie uszkodzone. Mam nadzieję, że właściciel, pan Grant, odbuduje dom - bardzo chciałabym odzyskać moje dawne lokum i znowu mieć za oknem Cheyne Walk i Tamizę. Na szczęście akurat byłam w Bury, kiedy spadła rakieta. Sidney Stark, mój przyjaciel i wydawca, tego wieczoru odebrał mnie z pociągu i zawiózł na miejsce. Oboje w milczeniu patrzyliśmy na to rumowisko. Ściana domu częściowo się zawaliła i przez wielką dziurę z ulicy widać było moje zasłony, podarte i powiewające na wietrze, oraz biurko stojące na trzech nogach na wiszącej ukośnie podłodze. Książki były mokre i pokryte błotem. Na ścianie wisiał jeszcze portret mamy też uszkodzony i przysypany sadzą - ale nie można się było do niego dostać i już tam został. Ocaliliśmy jedynie duży kryształowy przycisk do papierów z wyrytym napisem Carpe diem, należący do mego ojca; cały i nieuszkodzony leżał na stosie pokruszonych cegieł i kawałków drewna. Poczciwy Sidney wspiął się na rumowisko i wyciągnął go dla mnie. Byłam całkiem grzecznym dzieckiem, dopóki żyli moi rodzice. Zginęli w wypadku, gdy miałam dwanaście lat. Musiałam wtedy wyjechać z naszej farmy w Suffolk i zamieszkałam u stryjecznego dziadka w Londynie. Zrobiłam się zła, zbuntowana i rozgoryczona. Dwa razy przysporzyłam stryjowi kłopotów, uciekając z domu; odczuwałam przy tym mściwą satysfakcję. Wstyd mi teraz, gdy myślę, jaka byłam dla niego niedobra. Umarł, kiedy miałam siedemnaście lat, a ja nawet nie zdążyłam go przeprosić. Kiedy ukończyłam trzynasty rok życia, stryj posłał mnie do szkoły z internatem. Pojechałam, ale byłam wściekła. Dyrektorka zaprowadziła mnie do sali jadalnej i posadziła przy stoliku z czterema dziewczynkami. Usiadłam, założyłam ręce i łypiąc wściekle, zaczęłam się rozglądać, kogo znielubić najbardziej. Mój wybór padł na Sophie Stark, młodszą siostrę Sidneya. Idealnie się do tego nadawała. Była śliczną dziewczynką ze złotymi loczkami, błękitnymi oczami i ujmującym uśmiechem. Próbowała mnie zagadywać. Nie raczyłam się odezwać. W końcu wyraziła nadzieję, że będzie mi w szkole dobrze. Odparłam, że nie zamierzam zostać tak długo, by się o tym

przekonać. - Gdy tylko się dowiem, o której jest pociąg, zmykam stąd! oznajmiłam. W nocy wyszłam na dach naszego dormitorium. Chciałam posiedzieć samotnie w ciemnościach i pomyśleć. Za chwilę zjawiła się Sophie z rozkładem jazdy pociągów. Nie muszę dodawać, że nie uciekłam. Zostałam z moją nową przyjaciółką Sophie. Jej mama zapraszała mnie na wakacje i tam poznałam Sidneya. Był dziesięć lat ode mnie starszy i oczywiście z początku wydał mi się nieosiągalnym bogiem. Potem miałam w nim mądrzącego się starszego brata, a jeszcze później - najlepszego na świecie przyjaciela. Skończywszy szkołę, obie z Sophie miałyśmy dosyć nauki i chciałyśmy POŻYĆ; wyjechałyśmy więc do Londynu i ulokowałyśmy się razem w mieszkaniu, które znalazł dla nas Sidney. Jakiś czas pracowałyśmy w księgarni, a ja nocami pisałam - i wyrzucałam do kosza - kolejne opowiadania. Pewnego dnia „Daily Mirror” ogłosił konkurs na artykuł -pięćset słów o tym, „czego kobiety boją się najbardziej”. Dobrze wiedziałam, o co im chodzi, ale że znacznie bardziej boję się kur niż mężczyzn, toteż o tym napisałam. Jury było tak uszczęśliwione, iż wreszcie przyszło coś nie o seksie, że dostałam pierwszą nagrodę: pięć funtów, no i mój tekst wydrukowano. Do redakcji napłynęło mnóstwo pochwalnych listów od czytelników, więc zamówiono u mnie następny artykuł, a potem jeszcze jeden. Wkrótce zaczęłam je publikować w innych gazetach i czasopismach. Potem wybuchła wojna i zaproponowano mi pisanie felietonów do ukazującej się dwa razy w tygodniu w „Spectatorze” rubryki zatytułowanej „Izzy Bickerstaff wyrusza na wojnę”. Sophie tymczasem poznała lotnika Alexandra Strachana i zakochała się, po czym się pobrali i zamieszkali na jego rodzinnej farmie w Szkocji. Jestem chrzestną matką ich syna Dominica i wprawdzie nie przyłożyłam się zbytnio do jego edukacji religijnej, ale za to wyrwaliśmy z zawiasów drzwi do piwnicy, bawiąc się w walki Piktów. Wygląda na to, że mam adoratora, choć trudno mi się do tego przyzwyczaić. Jest bardzo przystojny i ciągle chce mnie zabierać do eleganckich restauracji, ale czasem myślę,, że wolę adoratorów z książek niż tych prawdziwych. Bardzo możliwe, że pod tym względem jestem zacofana, tchórzliwa i psychicznie zaburzona. Sidney wydał książę z felietonami Izzy Bickerstaff, a ja jeździłam z nią po Anglii, spotykając się z czytelnikami. Potem zaczęłam korespondować z nieznajomymi z Guernsey -obecnie już przyjaciółmi, których chętnie poznałabym osobiście. Serdecznie Cię pozdrawiam Juliet Eli do Juliet

21 kwietnia 1946 Szanowna Panno Ashton! Bardzo dziękuję za klocki. Są przepiękne. Nie mogłem wprost uwierzyć własnym oczom, gdy rozpakowałem paczkę: tyle wielkości i odcieni - od jasnego do ciemnego. Gdzie znalazła Pani tak wiele różnych gatunków drewna? Pewnie musiała Pani pójść do kilku sklepów, żeby je zebrać. Sam nie wiem, jak mam dziękować. Przybyły w bardzo odpowiednim momencie. Przedtem ulubionym zwierzakiem Kit był wąż, którego zobaczyła w jakiejś książce, ale jego łatwo wyrzeźbić, bo jest długi i wąski. Teraz woli fretki. Obiecała, że nie będzie więcej ruszać mojego kozika do strugania, jeśli jej jedną wyrzeźbię. Pewnie nie będzie to trudne, bo one też mają podłużny kształt. Dzięki prezentowi od Pani mam drewno, żeby popróbować. Czy jest jakieś zwierzę, które pragnęłaby Pani mieć? Chciałbym wyrzeźbić prezent dla Pani, najlepiej coś, co Pani lubi. Może mysz? Myszy dobrze mi wychodzą. Pozdrawiam i dziękuję Eli Eben do Juliet

112 kwietnia 1946 Droga Panno Ashton! Paczka dla Elego przyszła w piątek; bardzo to uprzejme z Pani strony. Teraz siedzi i ogląda klocki, jakby dostrzegał w nich coś ukrytego, co wydobędzie swoim kozikiem. Pyta mnie Pani, czy wszystkie dzieci z Guernsey zostały ewakuowane do Anglii. Nie, część została. Ale kiedy tęskniąc za Elim, patrzyłem na maluchy, które zostały, byłem rad, że on wyjechał. Dzieci nie miały tutaj dobrze, bo brakowało jedzenia. Pamiętam, że raz podniosłem synka Billa LePell; miał dwanaście lat, a ważył nie więcej niż szczupły siedmiolatek. Była to trudna decyzja, czy wysłać dziecko do obcych, czy zostawić w domu. A nuż Niemcy nie przyjdą? A jeśli przyjdą, to może będą się przyzwoicie zachowywać? A co się stanie, jeśli zaatakują Anglię? A tam maluchy będą same, bez swoich najbliższych! Czy wie Pani, co przeżywaliśmy po wkroczeniu Niemców? Wielki szok! Nie mogliśmy uwierzyć, że do nas weszli, skoro chodziło im o Anglię. Zdawało się przedtem, że jesteśmy dla nich bezużyteczni. Myśleliśmy, że będziemy na widowni wojny, a nie że sami znajdziemy się na scenie. Wiosną 1940 roku Hitler przeszedł przez Europę niczym gorący nóż zagłębiający się w masło. Podbił wszystkie kraje. Wypadki toczyły się bardzo szybko - szyby w oknach jeszcze drżały od detonacji we Francji, gdy już wiedzieliśmy, że Anglia nie da nam statków ani ludzi do obrony. Brytyjczycy musieli oszczędzać siły do chwili rozpoczęcia głównej inwazji. Trzeba było sobie radzić samemu. W połowie czerwca, kiedy sytuacja mniej więcej już się wyjaśniła, przedstawiciele naszych władz zwrócili się do Londynu z prośbą o przysłanie statków i zabranie naszych dzieci do Anglii. Transport samolotami nie wchodził w grę, gdyż łatwo mogły one zostać zestrzelone przez Luftwaffe. Londyn wyraził zgodę, ale dzieci musiały być gotowe natychmiast. Statki miały niewiele czasu na przepłynięcie tam i z powrotem. Był to dla nas czas ogromnego napięcia, niepokoju i nerwowego pośpiechu. Jane miała wtedy tyle sił co kot napłakał, ale dobrze wiedziała, czego chce: żeby Eli wyjechał. Inne panie wahały się, co robić; ciągle tylko o tym gadały. Jane zakazała Elizabeth wpuszczać je do siebie. - Nie będę ich w ogóle słuchać - powtarzała. - Jeszcze to zaszkodzi maleństwu. Uważała, że dziecko w łonie matki wie o wszystkim, co się dzieje dookoła. Czas na podjęcie decyzji był krótki. Rodzice mieli na to tylko jeden dzień, a potem czekało ich pięć lat konsekwencji. Pierwsze wyjechały dziewiętnastego i dwudziestego czerwca maluchy i niemowlęta z matkami. Dzieciom z niezamożnych rodzin władze dawały drobne kieszonkowe. Nieświadome niczego cieszyły się, że kupią sobie słodycze. Niektórym się zdawało, że to szkolna wycieczka, z której szybko wrócą. Im najłatwiej było to znieść. Starsze dzieci, w wieku Elego, doskonale rozumiały, co się dzieje. Do końca życia nie zapomnę dwóch małych dziewczynek w różowych wizytowych sukienkach na sztywnych halkach i w lśniących lakierkach, święcie przekonanych, podobnie jak ich mama, że jadą na zabawę. Ależ musiały biedne zmarznąć podczas przeprawy przez kanał! Zbiórka odbywała się na szkolnym dziedzińcu. Tu rodzice mieli się pożegnać i stąd dzieci autobusami wieziono do portu. Przypłynęły po nie te same statki, które dopiero co były pod Dunkierką. Nawet nie starczyło czasu, by zorganizować należytą ochronę konwoju i zaopatrzyć w odpowiednią liczbę szalup i kamizelek ratunkowych. Tego ranka najpierw poszliśmy do szpitala i Eli pożegnał się z matką. Nie mógł wykrztusić słowa, tak mocno zaciskał szczęki i tylko kiwał głową. Jane przytuliła go na chwilę, po czym oboje z Elizabeth odprowadziliśmy go do szkoły. Objąłem go mocno; wtedy ostatni raz widzieliśmy się przed pięcioletnią rozłąką.

Elizabeth została, bo zgłosiła się do pomocy przy ewakuacji, ja wróciłem do Jane do szpitala, a po drodze przypomniało mi się coś, co Eli mi kiedyś powiedział. Miał wówczas pięć lat i szliśmy do La Courbrie, żeby popatrzeć na powrót rybaków. Na środku ścieżki leżał stary płócienny pantofel. Eli obszedł go i przyglądając mu się uważnie, powiedział: „Ten but jest zupełnie sam, dziadku”. Odparłem, że owszem. Jeszcze raz mu się przyjrzał i poszliśmy dalej, ale on po chwili dodał: „Dziadku, jakie to szczęście, że ja nigdy tak się nie czuję”. „Jak?” - spytałem. A on odparł: „Samotnie”. Dzięki temu wiedziałem, jak mam teraz pocieszyć Jane. Oboje modliliśmy się, by Eli nigdy nie czul się samotnie. Isola chce napisać do Pani o tym, co tamtego dnia wydarzyło się w szkole, bo była świadkiem sceny, o której autorka artykułu powinna wiedzieć. Elizabeth spoliczkowała Adelajdę Addison i kazała jej wyjść. Na szczęście Pani nie zna panny Addison. Ta kobieta stawia siebie nad wszystkimi i nad wszystkim. Isola mówiła, że może Pani przyjedzie do nas na Guernsey. Bardzo serdecznie obaj z Elim zapraszamy do siebie. Szczerze oddany Eben Ramsey Juliet do Isoli CZY ELIZABETH NAPRAWDĘ SPOLICZKOWAŁA ADELAJDĘ ADDISON? SZKODA, ŻE MNIE PRZY TYM NIE BYŁO! BŁAGAM O SZCZEGÓŁY UCAŁOWANIA. JULIET Isola do Juliet

115 kwietnia 1946 Kochana Juliet! Owszem, spoliczkowała - dała jej po twarzy. To było piękne. Tego dnia w szkole św. Klary obie pomagałyśmy ładować dzieci do autobusów, które miały zawieźć je na statki. Władze zdecydowały, by nie wpuszczać rodziców do budynku szkolnego, mieli się pożegnać na zewnątrz. Za dużo ludzi, za dużo byłoby płaczu i łez. Wystarczyłoby jedno zapłakane dziecko, żeby dać przykład innym. Dlatego to obcy ludzie, a nie najbliżsi, wiązali dzieciakom sznurowadła, wycierali nosy, wieszali na szyi tabliczki z nazwiskami i zapinali guziki. Starałyśmy się je czymś zająć do przyjazdu autobusów. Ja miałam pod opieką jedną grupkę dzieci; urządziliśmy konkurs, komu się uda dotknąć językiem do nosa. Elizabeth zajmowała się drugą gromadką. Jej dzieciaki bawiły się w taką grę, co to się mówi najbardziej nieprawdopodobne rzeczy z kamienną twarzą zapomniałam, jak to się nazywa. I wtedy zjawiła się Adelajda Addison ze swoją zbolałą gębą, jak zwykle biadoląca i pozbawiona krzty rozumu. Zwołała dzieci i kazała im śpiewać: „Za tych, co w nie-bezpieczeństwie są na morzu”. Ale samo „strzeż przed burzami” jej nie wystarczyło. Bóg musiał też chronić przed bombami i wysadzeniem w powietrze. Wygłosiła przemowę, że co wieczór powinny się gorąco modlić za rodziców, bo nie wiadomo, co zrobią z nimi niemieccy żołnierze. Potem zapowiedziała, że mają być bardzo grzeczne i posłuszne, aby ich mama i tata, jeśli zginą i będą spoglądać z nieba, byli Z NICH DUMNI. Mówię Ci, Juliet, doprowadziła te biedactwa do płaczu i histerii. Tak mnie zatkało, że zapomniałam języka w gębie, ale Elizabeth nie straciła przytomności umysłu. Błyskawicznie złapała Adelajdę za ramię i kazała się jej NATYCHMIAST zamknąć. Ta wrzasnęła: „Puść mnie! Ja głoszę wolę bożą!”. Elizabeth spojrzała na nią tak, że gdyby wzrok zabijał, Adelajda padłaby trupem, po czym dała jej w twarz: zgrabnie i szybko, aż głowa się lekko zakołysała. Zaciągnęła ją do wyjścia, wypchnęła na zewnątrz i zamknęła drzwi na klucz. Adelajda zaczęła się dobijać, ale nikt się nie ruszył. To znaczy tylko ta głupia Daphne Post chciała otworzyć, ale wybiłam jej to z głowy. Szybka interwencja Elizabeth pomogła, bo dzieci przestały płakać. Chwilę później przyjechały autobusy. My obie nie wróciłyśmy od razu do domu, lecz stałyśmy i machałyśmy, dopóki nie znikły nam z oczu. Mam nadzieję, że nie przeżyję czegoś takiego po raz drugi, nawet za cenę przyjemnego widoku, jak Adelajda dostaje po buzi. Biedne nasze dzieciaczyny wyruszyły same w obcy świat, zdane tylko na siebie; wtedy się cieszyłam, że nie mam dzieci. Dziękuję za Twoją opowieść o sobie. Musiało Ci być bardzo smutno, kiedy straciłaś mamę i tatę, a potem dom nad rzeką. Ogromnie Ci współczuję. Dobrze, że masz przyjaciół: Sophie, jej mamę, no i Sidneya. Sidney wygląda na porządnego człowieka, choć się mądrzy. To dość częsta wada mężczyzn. Clovis Fossey prosi, byś przysłała dla Stowarzyszenia swój zwycięski artykuł o kurach. Chętnie go odczytamy na spotkaniu. A potem umieścimy w archiwum - jeśli kiedyś takowe powstanie. Mnie też ciekawi ten tekst, a to głównie z powodu kur, bo właśnie przez nie spadłam z dachu kurnika, dokąd mnie zagoniły. Omal mnie nie zadziobały. Ludzie nie wierzą, że kury mogą zaatakować, a one doskonale to potrafią - niczym wściekłe psy. Nie trzymałam kur aż do wojny; potem musiałam, ale swobodnie się wśród nich nie czuję. Wolałabym

już, żeby mnie Ariel bodnął - przynajmniej to uczciwa walka, a nie podkradanie się chyłkiem i dziobanie znienacka. Bardzo bym chciała, żebyś przyjechała do nas. Chcą tego Eben, Amelia i Dawsey - Eli też. Kit nie jest pewna, ale nie przejmuj się szybko zmieni zdanie. Twój artykuł pewnie wkrótce się ukaże, więc należy Ci się chwila odpoczynku. A może znajdziesz tu następną historię, o której zechcesz opowiedzieć swoim czytelnikom. Twoja przyjaciółka Isola Dawsey do Jułiet

26 kwietnia 1946 Droga Juliet! Skończyłem pracę w kamieniołomach i teraz Kit pomieszka u mnie. Siedzi właśnie pod stołem, na którym piszę list, i coś do siebie mruczy. „Co ty tam szepczesz?” - pytam, a wtedy zapada długa cisza. Potem znów zaczynają się szepty i słyszę moje imię zmieszane z innymi dźwiękami. Obawiam się, że to wojna nerwów, i nawet wiem, kto ją wygra. Z wyglądu Kit nie jest podobna do Elizabeth, z wyjątkiem szarych oczu i miny, jaką robi, kiedy bardzo się skupia. Ale w środku - wypisz, wymaluj matka, tak samo gorąca w uczuciach. Widać to było już we wczesnym niemowlęctwie. Płakała, aż szyby się w oknach trzęsły, a mój palec w maleńkiej piąstce potrafiła tak ścisnąć, że był bieluteń-ki. Nic nie wiedziałem o dzieciach, ale Elizabeth mnie sporo nauczyła. Twierdziła, że jestem urodzonym ojcem i już jej w tym głowa, żeby mnie do tej roli dobrze przygotować. Ogromnie brakowało jej Christiana, także ze względu na Kit. Kit wie, że jej tata nie żyje. Powiedzieliśmy jej oboje z Amelią. Nie wiedzieliśmy tylko, co mówić o Elizabeth. W końcu stanęło na tym, że musiała wyjechać i czekamy na jej powrót. Kit patrzyła to na mnie, to na Amelię, i o nic nie pytała. Potem poszła do stodoły i tam jakiś czas siedziała sama. Nie wiem, czy zrobiliśmy słusznie. Bardzo chciałbym, aby Elizabeth wróciła. Sir Ambrose zginął podczas jednego z ostatnich nalotów na Londyn, a ona odziedziczyła po nim majątek i w związku z tym szukają jej prawnicy. Na pewno mają lepsze sposoby niż my, więc jest nadzieja, że pan Dilwyn dostanie - od niej albo o niej - jakąś wiadomość. Cóż to byłaby za radość dla Kit i nas wszystkich, gdyby Elizabeth się odnalazła. W sobotę nasze Stowarzyszenie idzie na wystawionego przez miejscowe kółko teatralne Juliusza Cezara. John Booker ma grać Marka Antoniusza, a Clovis Fossey Cezara. Isola pomagała Clovisowi przygotowywać rolę i mówi, że padniemy z zachwytu, zwłaszcza gdy jako duch powie: „Wkrótce mnie ujrzysz pod Filippami!”. Twierdzi, że kiedy usłyszała Clovisa mówiącego te słowa, przez trzy noce z rzędu nie mogła spać. Ale Isola lubi przesadzać. Kit przestała szeptać. Zajrzałem pod stół i zobaczyłem, że śpi. Jest później, niż myślałem. Pozdrawiam Dawsey Mark do Juliet 30 kwietnia 1946 Kochanie! Właśnie wszedłem do domu. Można by uniknąć tej całej podróży, gdyby Hendry w porę zatelefonował; dopiero gdy stuknąłem kilka łbów o siebie, transport od razu przeszedł przez cło. Czuję się, jakby nie było mnie kilka lat. Możemy się zobaczyć dziś wieczorem? Muszę z Tobą porozmawiać. Ucałowania M. Juliet do Marka Oczywiście. Chcesz wpaść? Mam kiełbaskę. Juliet Mark do Juliet

Kiełbaska - też mi atrakcja. Suzette o ósmej? Ucałowania M. Juliet do Marka A gdzie „proszę”? J. Mark do Juliet Proszę, byś przyszła do Suzette o ósmej. Ucałowania M. Juliet do Marka

1 maja 1946 Drogi Marku! Wcale nie odrzuciłam Twoich oświadczyn, tylko muszę je przemyśleć. Tak byłeś zajęty ciskaniem gromów na Sidneya i Guernsey, że nie zwróciłeś uwagi na to, co powiedziałam: potrzebuję więcej czasu. Znamy się dwa miesiące, a dla mnie to za mało, by mieć pewność, iż powinniśmy spędzić resztę życia razem, nawet jeśli Ty nie masz żadnych wątpliwości. Kiedyś zrobiłam wielki błąd, omal nie wychodząc za czło-wieka, którego ledwo co znałam (może czytałeś o tym w gazetach), ale wtedy przynajmniej okoliczność łagodzącą stanowiła wojna. Nie chcą popełnić tego samego błędu. Zrozum, ja nawet nie widziałam Twojego domu; nie wiem, gdzie jest. W Nowym Jorku, ale przy jakiej ulicy? Jak wygląda? Jakiego koloru są ściany? A kanapa? Czy trzymasz książki ułożone w porządku alfabetycznym? (Mam nadzieję, że nie). W szufladach masz porządek czy bałagan? Czy czasami nucisz, a jeśli tak, to co? Wolisz koty czy psy? A może rybki? Co jadasz na śniadanie - czy masz kucharza/kucharkę? Widzisz? Nie znam Cię tak dobrze, by podjąć decyzję o małżeństwie. A teraz powiem coś na pociechę. Sidney nie jest Twoim rywalem. Nie kocham się w nim ani on we mnie, nigdy też między nami nic nie było. I nie wyjdę za niego. Czy to Ci wystarczy? Jesteś absolutnie pewien, że nie wolałbyś się ożenić z kimś bardziej skłonnym do ustępstw niż ja? Juliet Juliet do Sophie

1 maja 1946 Najdroższa Sophie! Jaka szkoda, że Cię tu nie ma. Bardzo żałuję, że nie jesteśmy razem w naszym niezapomnianym mieszkanku, nie pracujemy u kochanego pana Hawke’a i nie jadamy na kolację wyłącznie krakersów z serem. Tak bardzo chciałabym z Tobą porozmawiać. Ty byś mi doradziła, czy mam wyjść za mąż za Marka Reynoldsa. Wczoraj wieczorem mi się oświadczył, a stało się to w romantycznej francuskiej restauracji. Nie ukląkł wprawdzie, ale brylant wielkości gołębiego jaja był. Nie wiem, czy dziś nadal chce się żenić, bo strasznie się wściekał, kiedy nie zgodziłam się natychmiast i bez wahania. Próbowałam tłumaczyć, że znamy się za krótko, że potrzebuję czasu do namysłu, ale w ogóle mnie nie słuchał. Jest święcie przekonany, że odrzucam go z powodu skrywanej namiętności do Sidneya. Oni obaj mają jakąś obsesję! Dzięki Bogu byliśmy już u niego w mieszkaniu, gdy zaczął pomstować na Sidneya, na wyspę, gdzie diabeł mówi dobranoc, i na kobiety, dla których ważniejsi niż bliski mężczyzna są obcy ludzie (miał na myśli Guernsey i moich nowych przyjaciół). Próbowałam coś wyjaśnić, ale coraz głośniej krzyczał, tak że w końcu się rozpłakałam. Wtedy zrobiło mu się przykro, co jest do niego niepodobne i było bardzo miłe; o mało się nie ugięłam i nie powiedziałam „tak”. Jednak gdy pomyślałam, że przez całe życie będę musiała płakać, żeby zmusić go do zmiany zdania, od razu wróciłam do dawnego „nie”. Znów się pokłóciliśmy. Mądrzył się, przemawiając tym swoim mentorskim tonem, więc ponownie zalałam się łzami, bo byłam już porządnie zmęczona. W końcu zawołał szofera i kazał mnie odwieźć do domu. Na pożegnanie oświadczył: „Jesteś idiotką, Juliet”. Może ma rację. Pamiętasz te powieścidła Cheslayne Fair, które czytałyśmy na wakacjach? Miałyśmy po trzynaście lat! Najbardziej lubiłam Pana na Blackheath. Przeczytałam książkę chyba dwadzieścia razy (Ty też, nie udawaj, że nie). Pamiętasz Ransoma, który po męsku ubywał swoją miłość przed Eulalią, by niczym nieskrępowana mogła dokonać wyboru? A ona nie uświadamiała sobie, że się w nim kocha od czasu, gdy w wieku dwunastu lat spadła przy nim z konia. I tu jest pies pogrzebany. Mark Reynolds jest dokładnie taki jak Ransom. Wysoki, przystojny, z wyraziście zarysowanym podbródkiem i łajdackim uśmiechem. Idzie wśród tłumu obojętnie, nie zważając na odprowadzające go spojrzenia. Władczy i niecierpliwy. Kilkakrotnie, będąc w toalecie, podsłuchałam, co kobiety o nim mówią. Tak jak Eulalia podsłuchiwała wtedy w muzeum. Wszystkie oczy skierowane są na niego, choć on wcale o to nie zabiega - po prostu taki już jest. Ransom przyprawiał mnie o dreszcze. Mark czasem też przyprawia kiedy patrzę na niego - ale przecież ja nie jestem Eulalią. Cudownie byłoby, gdybym spadła z konia i podniósł mnie akurat Mark, ale nie sądzę, by miało do tego dojść w najbliższym czasie. Znacznie bardziej prawdopodobne jest to, że pojadę na Guernsey i napiszę książkę o okupacji. Mark nie może się z tym pogodzić. Chce, bym tkwiła w Londynie, chodziła do restauracji i teatrów i wyszła za niego jak na rozsądną osobę przystało. Napisz, co mam robić. Ucałowania dla Dominica; dla Ciebie i Alexandra też. Juliet

Juliet do Sidneya

3 maja 1946 Drogi Sidneyu! Może nie jestem aż tak bezradna i zagubiona bez Ciebie jak Stephens & Stark, ale brakuje mi Twojej obecności i proszę, byś udzielił mi rady jak przyjaciel. A zatem, błagam, rzuć wszystko, co robisz w tej chwili, i odpisz od razu. Chciałabym pojechać na Guernsey. Wiesz, że bardzo polubiłam moich nowych znajomych i fascynują mnie ich opowieści z czasów okupacji, późniejsze też. Byłam w Komitecie ds. Uchodźców z Wysp Normandzkich i przejrzałam archiwum. Widziałam sprawozdania Czerwonego Krzyża. Przeczytałam wszystko, co mi się udało znaleźć, na temat pracy niewolniczej i Organizacji Todt; jak na razie nie ma tego wiele. Rozmawiałam z żołnierzami, którzy brali udział w wy-zwalaniu Guernsey, oraz z saperami, którzy usuwali miny z tamtejszych plaż. Przejrzałam wszystkie „nieutajnione” oficjalne sprawozdania dotyczące stanu zdrowia mieszkańców, warunków życia i dostaw żywności. Teraz chcę się dowiedzieć czegoś więcej, bliżej poznać życie tych ludzi, a londyńska biblioteka do tego nie wystarczy. Wczoraj czytałam ciekawy artykuł o wyzwoleniu wyspy. Dziennikarz spytał jednego z mieszkańców o najtrudniejsze doświadczenie z czasów okupacji; później obrócił odpowiedź w żart, ale dla mnie ma ona głęboki sens. Zapytany odparł: - Widzi pan, pozabierali nam radioodbiorniki, a za słuchanie radia można było trafić do więzienia. Kilka osób nie oddało, dzięki czemu dowiedzieliśmy się o lądowaniu aliantów w Normandii. Kłopot polegał na tym, że nie mogliśmy się przyznać, iż wiemy. Najgorzej wspominam siódmy czerwca, gdy chodziłem po St. Peter Port i bałem się uśmiechnąć, roześmiać, w jakikolwiek sposób okazać radość, aby nie dać po sobie poznać, że JA WIEM, iż koniec Niemców się zbliża. Gdyby się czegoś domyślili, ktoś by poszedł siedzieć - musieliśmy więc udawać, że nic nie wiemy o inwazji. Było to bardzo trudne. Chcę spotkać się z takimi właśnie ludźmi (choć akurat oni mają pewnie dość rozmów), posłuchać o wojnie widzianej ich oczami, bo sama chętniej bym o tym przeczytała niż o statystykach dostaw zboża. Nie jestem pewna, jaką formę będzie miała ta książka i czy w ogóle ją napiszę. Ale mam wielką ochotę popłynąć do St. Peter Port i przynajmniej spróbować. Czy mam Twoje błogosławieństwo? Ucałowania dla Ciebie i Piersa Juliet Sidney do Juliet

10 maja 1946 MASZ MOJE BŁOGOSŁAWIEŃSTWO! GUERNSEY TO DOSKONAŁY POMYSŁ I DLA CIEBIE, I NA KSIĄŻKĘ. ALE CZY REYNOLDS POZWOLI? UCAŁOWANIA. SIDNEY Juliet do Sidneya

11 maja 1946 BŁOGOSŁAWIEŃSTWO PRZYJĘTE. MARK REYNOLDS NIE MOŻE NICZEGO ZABRANIAĆ ANI NAKAZYWAĆ. UCAŁOWANIA. JULIET Amelia do Juliet

13 maja 1946 Moja Droga Juliet! Co to za radość była wczoraj, gdy przyszedł Twój telegram i dowiedzieliśmy się, że do nas przyjeżdżasz! Zgodnie z instrukcjami od razu wszem wobec rozgłosiłam tę wiadomość; Stowarzyszenie ogarnęło radosne podniecenie. Prześcigano się w propozycjach dotyczących zapewnienia Ci noclegu i wyżywienia, a także pokazania wyspy i dostarczenia zapasu elektrycznych spinaczy do bielizny. Isola nie posiada się ze szczęścia i jest już całkiem przygotowana do „akcji książka”. Mówiłam, że na razie to tylko wstępny pomysł, ale nie dała sobie ostudzić zapału. Wszystkich znajomych z targu poprosiła (jak ją znam - to raczej im kazała), żeby napisali do Ciebie o swoich okupacyjnych przeżyciach. Uważa, że dzięki ich listom łatwiej przekonasz wydawcę, iż temat wart jest książki. Nie zdziw się zatem, jeśli w najbliższych tygodniach zostaniesz zasypana pocztą. Zwróciła się też do pana Dilwyna z prośbą, żeby na czas pobytu wynajął Ci domek Elizabeth. Stoi w ślicznym miejscu, na łące poniżej Wielkiego Domu, a jest tak mały, że bez trudu go ogarniesz. Elizabeth się tam przeprowadziła, gdy niemieccy oficerowie zajęli główny budynek. Będzie Ci w nim wygodnie. Isola przygotuje wszystko na Twój przyjazd: przewietrzy pokoje, umyje okna, wytrzepie dywany i wygoni pająki. Mam nadzieję, że nie będzie Ci przeszkadzało, jeśli w tym czasie pan Dilwyn wynajmie komuś Wielki Dom. Prawnicy sir Ambrose’a rozpoczęli już poszukiwania Elizabeth. Okazało się, że nie ma śladu jej pobytu w Niemczech; wiadomo tylko, że była w transporcie jadącym z Francji do Frankfurtu. Na razie szukają dalej; modlę się gorąco, aby natrafili na jakiś trop. Pan Dilwyn chce wynająć dom odziedziczony przez Elizabeth, żeby zapewnić Kit dochód. Czasem dręczy mnie myśl, że powinniśmy poszukać niemieckich krewnych dziecka, ale jakoś nie mogę się do tego zabrać. Christian to była naprawdę zacna dusza i szczerze ubolewał nad tym, co robi jego kraj. Niestety, trudno oczekiwać podobnej postawy od wszystkich Niemców. Zbyt wielu jego rodakom marzyła się Tysiącletnia Rzesza. Poza tym jak tu odesłać Kit do obcego, zniszczonego wojną kraju, nawet gdyby jej krewni się odnaleźli. Jesteśmy jedynymi bliskimi jej osobami, które zna od urodzenia. Elizabeth trzymała przed władzami w tajemnicy, kto jest ojcem Kit. Nie ze wstydu, tylko z obawy, że jej zabiorą dziecko i wyślą do Niemiec na wychowanie. Krążyły przerażające pogłoski o takich praktykach. Zastanawiałam się, czy kwestia pochodzenia Kit nie mogłaby pomóc Elizabeth w momencie aresztowania. Ale ponieważ ona nic nie zrobiła w tym kierunku, to ja też się nie wychylałam. Przepraszam, że tak Ci się zwierzam. Dręczą mnie stale te same troski i to prawdziwa ulga móc je przelać na papier. A teraz napiszę o czymś pogodniejszym - o ostatnim posiedzeniu Stowarzyszenia. Kiedy wrzawa z powodu Twego przyjazdu nieco przycichła, odczytaliśmy Twój artykuł z „Timesa”. Wszyscy byli zachwyceni - nie tylko dlatego, iż to o nas, lecz także że tak ładnie pokazałaś naszą skromną działalność, wręcz ją nobilitowałaś. Doktor Stubbins zauważył, że w Twoim tekście zwrot „oderwać się od codzienności” brzmi jak coś godnego najwyższej pochwały, a nie czcza rozrywka. Artykuł jest świetny, bardzo jesteśmy dumni i szczęśliwi.

Will Thisbee zamierza urządzić przyjęcie powitalne na Twoją cześć. Z tej okazji upiecze placek z kartoflanych obierek - wymyślił nową kakaową polewę. Na wczorajsze spotkanie przygotował deser niespodziankę: flambirowane czereśnie, które na szczęście się przypaliły i nie musieliśmy ich jeść. Wolałabym, żeby Will zostawił gotowanie w spokoju i ograniczył się do swoich „żelaznych artykułów”. Wszyscy bardzo na Ciebie czekamy. Piszesz, że przed wyruszeniem musisz skończyć kilka recenzji przyjeżdżaj, kiedy będzie to dla Ciebie najodpowiedniejsze, tylko zawiadom nas wcześniej o dniu i godzinie przybycia. Z pewnością samolotem byłoby szybciej i wygodniej niż pocztowym statkiem (Clovis Fossey prosił, żeby Ci przekazać, że w samolocie stewardesy podają pasażerom gin - a na statku na pewno nie). Ale jeśli nie cierpisz na chorobę morską, radzę popłynąć popołudniowym statkiem z Weymouth. Nie ma piękniejszego widoku Guernsey niż ten od strony morza - zarówno gdy widać zachodzące słońce, jak i gdy na niebie są ciemne, podświetlone złotem burzowe chmury, a wyspa wolno wyłania się z mgieł. Taką ją zobaczyłam po raz pierwszy, gdy płynęłam tu jako młoda mężatka. Serdeczne uściski Amelia Isola do Juliet

14 maja 1946 Kochana Juliet! Przygotowałam dla Ciebie dom. Poprosiłam też moich znajomych z targu, żeby napisali Ci o swoich przeżyciach. Mam nadzieję, że napiszą. Jeśli pan Tatum będzie chciał pieniędzy za swoje wspomnienia, nie dawaj mu ani pensa. To straszny kłamczuch. Czy chcesz wiedzieć, jak to było, kiedy pierwszy raz zobaczyłam Niemców? Będę używać przymiotników, żeby relacja była żywsza. Zazwyczaj tego nie robię - wolę suche fakty. Był wtorek, na Guernsey panowała cisza, ale Niemcy już u nas byli. Samoloty i statki przybyły dzień wcześniej. Wielkie junkersy zostawiały żołnierzy na ziemi i wzbijały się do lotu. Bez ładunku były lżejsze i latały nad całą wyspą, pikując w dół i wznosząc się do góry. Krowy się tym bardzo straszyły. Elizabeth była u mnie; mimo usilnych starań nie wychodził nam płyn do włosów, choć dodałam ziele krwawnika. Nastroje miałyśmy dość ponure. Nagle Elizabeth poderwała się z miejsca. - Chodźmy! - oznajmiła. - Nie mam zamiaru siedzieć i czekać bezczynnie. Idę do miasta na własne oczy zobaczyć wroga. - A po co? - spytałam nieco uszczypliwie. - Aby się dobrze przyjrzeć - odparła. - Jak zwierzętom w klatce. No bo przecież w pewnym sensie są uwięzieni na wyspie… razem z nami. Chodź, popatrzymy sobie na nich. Pomysł mi się spodobał, wzięłyśmy zatem kapelusze i poszłyśmy. Zupełnie nie spodziewałyśmy się tego, co zastałyśmy w St. Peter Port. Setki niemieckich żołnierzy - wszyscy ROBILI ZAKUPY! Chodzili po Fountain Street, śmiejąc się i gadając głośno, oglądali wystawy, wstępowali do sklepów i wychodzili z mnóstwem pakunków. Na północnej esplanadzie też ich było pełno. Rozwalali się na ławkach, niektórzy kłaniali się nam, niby to grzecznie. Jeden odezwał się do mnie: - Piękna wyspa. Niebawem będziemy w Londynie, na razie mamy tu słoneczne wakacje. Biednemu durniowi wydawało się, że już jest w Brighton! Kupowali lody i rozdawali dzieciakom, które łaziły za nimi. Śmiali się; humory mieli wyśmienite. Gdyby nie te mundury, można by było pomyśleć, że właśnie zawinął statek wycieczkowy z Weymouth. Przeszłyśmy się obok parku, a tam już było koszmarnie. Najpierw dobiegł nas hałas: głośny, rytmiczny stuk podbitych butów na kamieniach. Potem ujrzałyśmy maszerujących żołnierzy, którzy skręcili w naszą uliczkę. Guziki, buty, godła na czapkach - wszystko lśniło. Nie patrzyli na nikogo, wzrok mieli skierowany nieruchomo przed siebie. To było jeszcze gorsze niż karabiny, gorsze niż noże i granaty zatknięte za cholewy. Zaraz za nami szedł pan Ferre, który walczył pod Sommą. Nagle silnie ścisnął mnie za ramię. Po policzkach spływały mu łzy. - Jak to jest możliwe? - wyszeptał. - Przecież my ich zwyciężyliśmy, a oni znowu tu są? Co się dzieje? W końcu Elizabeth oświadczyła, że ma dosyć i musi się napić. Zawsze trzymam w domu zapas ginu, więc wróciłyśmy do mnie. Na razie kończę. Bardzo się cieszę, że niedługo Cię zobaczę. Na statku pewnie będzie dużo ludzi, a chciałabym Cię z daleka rozpoznać. Zdjęcie w książce jest niewyraźne i boję się, że rzucę się całować jakąś nieznajomą panią. Czy

mogłabyś włożyć duży czerwony kapelusz z woalką, a w ręku mieć lilie? Twoja przyjaciółka Isola Miłośniczka Zwierząt do Juliet Środa wieczorem Szanowna Pani! Ja też należę do Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek, ale nie chcę pisać o książkach, zresztą przeczytałam tylko dwie: opowiadania o psach. Są to zwierzęta wierne, dzielne i lojalne. Isola mówi, że chce Pani napisać o tym, jak było u nas za okupacji; uważam jednak, że przede wszystkim powinna Pani wiedzieć, co nasze władze zrobiły z biednymi zwierzętami. Tak, tak, nasze własne władze, a nie jacyś tam Niemcy! Aż wstyd o tym mówić. Nie lubię za bardzo ludzi i nie zamierzam ich żałować. Mam swoje powody. Nie ma na świecie mężczyzny, który choć w połowie byłby tak wierny jak pies. Jeśli psa dobrze się traktuje, odpłaci z całego serca; będzie najwierniejszym przyjacielem, który nigdy nie zdradzi i nie będzie zadawać żadnych pytań. Koty są inne, ale to nie ich wina. Chcę opowiedzieć Pani, jaki los zgotowali swoim kotom i psom niektórzy mieszkańcy Guernsey, gdy się wystraszyli Niemców. Tysiące ludzi uciekło wtedy do Anglii, zostawiając nieszczęsne zwierzaki na pastwę losu, a te błąkały się po ulicach, głodne i spragnione. Potwory, nie ludzie! Wzięłam do siebie tyle psów, ile mogłam, ale nie dałam rady zabrać wszystkich. Władze postanowiły rozwiązać ten problem i zrobiły coś strasznego, wręcz potwornego. Ogłoszono, że ze względu na wojnę i ograniczenia żywności „można trzymać jedno zwierzę domowe na rodzinę. Reszta zostanie uśpiona. Dzikie psy i koty błąkające się po wyspie mogą być niebezpieczne dla dzieci”. Zarządzenie wykonano. Wyłapano bezpańskie zwierzęta i na ciężarówkach wywieziono do schroniska św. Andrzeja. Tam zostały uśpione. Kiedy skończyli z jedną ciężarówką, przyjeżdżała następna. Sama to widziałam: łapanie zwierząt, rozładunek w schronisku i zakopywanie martwych. Widziałam też, jak jedna pielęgniarka wyszła na dwór zaczerpnąć świeżego powietrza. Myślałam, że sama zaraz umrze albo zemdleje, taka była blada. Wypaliła papierosa, a potem wróciła dalej pomagać w tym procederze. Zabijanie trwało dwa dni. To wszystko, co mam do powiedzenia. Proszę to zamieścić w książce. Miłośniczka Zwierząt Sally Ann Frobisher do Juliet

15 maja 1946 Szanowna Panno Ashton! Panna Pribby powiedziała, że przyjedzie Pani na Guernsey posłuchać opowieści o wojnie. Mam nadzieję, że się wtedy poznamy osobiście, ale piszę już teraz, bo lubię pisać listy. W ogóle lubię pisać. Pomyślałam, że może zainteresuje Panią moja historia. Otóż w czasie wojny przytrafiła mi się wielka przykrość. Było to w 1943 roku, miałam wtedy dwanaście lat i zachorowałam na świerzb. Brakowało mydła i trudno było utrzymać higienę, zarówno osobistą, jak i w domu. Każdy miał jakieś problemy: a to łuszczenie się skóry, a to czyraki, a to wszy. Ja miałam świerzb na głowie, pod włosami, i nie mogłam się go pozbyć. W końcu doktor Ormond stwierdził, że muszę iść do szpitala miejskiego, gdzie mi ogolą głowę i przetną wrzody, żeby wypuścić ropę. Mam nadzieję, że nigdy nie dotknie Pani dolegliwość tak wstydliwa, jak sącząca się z głowy ropa. Miałam ochotę umrzeć. W szpitalu poznałam cudowną osobę, pannę Elizabeth McKenna, z którą się od razu zaprzyjaźniłam. Pomagała pielęgniarkom. One wszystkie były miłe, ale panna McKenna w dodatku była wesoła i jej dobry humor pomógł mi przetrwać najcięższe chwile. Kiedy ogolono mi głowę, przyszła do mnie ze skalpelem i butelką detolu. Strasznie się bałam. - Nie będzie bolało, prawda? Doktor Ormond mówił, że to nie boli. Bardzo się starałam powstrzymać łzy, kiedy to mówiłam. - Kłamał - odparła spokojnie panna McKenna. - Będzie boleć jak cholera. Tylko nie mów mamie, że powiedziałam „cholera”. Zaczęłam się śmiać, a ona ciachnęła pierwszy wrzód, zanim zdążyłam zacząć się bać. Zabolało, ale wcale nie jak cholera. Bawiłyśmy się tak, że jak ona cięła skalpelem, wykrzykiwałyśmy razem imiona królowych, które zostały ścięte. - Maria Królowa Szkocji - ciach! Anna Boleyn - ciach! Maria Antonina - ciach! I było po wszystkim. Bolało, ale na wesoło, bo panna McKenna umiała zmienić przykry zabieg w świetną zabawę. Posmarowała moją łysą głowę detolem i jeszcze tego samego wieczoru przyszła mnie odwiedzić. Przyniosła swój czerwony jedwabny szal i związała mi go na głowie jak turban. - Proszę bardzo - wręczyła mi lusterko; szybko się przejrzałam. Szal był piękny, ale mój nos jak zwykle wydał mi się zdecydowanie za duży. Zawsze ogromnie cierpiałam z tego powodu i martwiłam się, czy kiedykolwiek będę ładna. Spytałam o to pannę McKenna. Kiedy zadawałam mamie to samo pytanie, odpowiadała, że brak jej cierpliwości do takich nonsensów, bo uroda to rzecz akurat najmniej ważna. A panna McKenna przyjrzała mi się uważnie i powiedziała: - Jeszcze trochę, Sally, a będziesz prawdziwą pięknością. Często zaglądaj do lustra, a wkrótce się przekonasz. Najważniejszy jest układ kości, a ty masz świetny. Z tak eleganckim nosem zostaniesz drugą Nefretete. Już możesz zacząć ćwiczyć władcze spojrzenia. Gdy odwiedziła mnie pani Maugery, spytałam, kto to jest ta Nefretete i czy jeszcze żyje, bo odniosłam wrażenie, że nie. Pani Maugery odpowiedziała poważnie, że rzeczywiście już umarła, ale w pewnym sensie pozostała nieśmiertelna. Potem przyniosła mi obrazek z Nefretete i zobaczyłam, jak wyglądała. Nie byłam pewna, co to znaczy mieć władcze spojrzenie, więc tylko starałam się ją naśladować. Dotąd nie polubiłam mojego nosa, ale pewnie w końcu się przyzwyczaję - jak obiecała panna McKenna. Inna smutna historia z czasów okupacji dotyczy mojej cioci Letty. Miała duży stary dom na skale niedaleko La Fonte-nelle. Niemcy powiedzieli, że leży na ich linii

ognia i przeszkadza w strzelaniu, no i go wysadzili. Ciocia mieszka teraz z nami. Szczerze oddana Sally Ann Frobisher Micah Daniels do Juliet

15 maja 1946 Szanowna Panno Ashton! Dostałem Pani adres od Isoli, która twierdzi, że mój spis bardzo się przyda do Pani książki. Gdybym miał się dziś znaleźć w najlepszej paryskiej restauracji - z koronkowymi obrusami, świecami na ścianach i srebrzoną porcelaną to byłoby nic w porównaniu z moją paczką z „Vegi”. Pewno Pani nie wie, że tak się nazywał statek Czerwonego Krzyża, który przypłynął na Guernsey dwudziestego siódmego grudnia 1944 roku. Pierwszy raz dostarczono nam wtedy żywność, a potem było jeszcze pięć dostaw, dzięki czemu dotrwaliśmy do końca wojny. Tak, tak, tylko dlatego przeżyliśmy. Jedzenia brakowało od dawna. Poza czarnym rynkiem nie kupiło się na wyspie nawet łyżeczki cukru. Mąka na chleb skończyła się na początku grudnia 1944 roku. Niemieccy żołnierze głodowali tak samo jak my - puchli z głodu i bardzo marzli. Nie mogłem już patrzeć na gotowane ziemniaki i brukiew. Wykończyłbym się pewnie, gdyby nie „Vega”. Churchill nie zgadzał się na dostawy żywności przez Czerwony Krzyż, ponieważ uważał, że Niemcy ją przejmą i sami zjedzą. Teraz to się może wydać sprytnie przemyślaną taktyką: wziąć wroga głodem. Ale przecież my też głodowaliśmy. W końcu jednak ruszyło go sumienie i zgodził się wysłać nam jedzenie. Pierwszy transport Czerwonego Krzyża dotarł w grudniu. Panno Ashton, na każdego mężczyznę, kobietę i dziecko przypadały DWIE PACZKI z żywnością. W ładowni „Vegi” przypłynęły też inne rzeczy: gwoździe, nasiona, świece, olej, zapałki, odzież i buty. Nawet wyprawki dla niemowląt. Dostaliśmy mąkę i tytoń; w porównaniu z tym manna na pustyni to drobiazg. A oto zawartość mojej paczki. Zapisałem wszystko dokładnie. sześć uncji czekolady cztery uncje herbaty sześć uncji cukru dwie uncje mleka w puszkach piętnaście uncji marmolady pięć uncji sardynek sześć uncji suszonych śliwek jedna uncja soli dwadzieścia uncji herbatników dwadzieścia uncji masła trzynaście uncji mielonki osiem uncji rodzynek dziesięć uncji łososia cztery uncje sera jedna uncja pieprzu kostka mydła Suszone śliwki oddałem, natomiast cała reszta uratowała mi życie. Cały swój majątek zamierzam przekazać w testamencie dla Czerwonego Krzyża. Zawiadomiłem ich już o tym. Jeszcze o jednym muszę Pani powiedzieć. O Niemcach, ale dobrą rzecz. To oni wyładowywali z „Vegi” skrzynie zjedzeniem i nic nie wzięli dla siebie. Oczywiście komendant zapowiedział, że to dla nas i kto cokolwiek ukradnie, zostanie rozstrzelany. Rozładowującym rozdano łyżki, którymi mogli zbierać rozsypane na ziemię mąkę i ziarno. Tyle tylko pozwolono im uszczknąć. Żal było patrzeć na tych biedaków. Kradli w ogrodach i chodzili po domach, żebrząc o odpadki. Raz zobaczyłem, jak żołnierz złapał kota, roztrzaskał jego głowę o mur, potem ją odciął, a resztę schował za pazuchą. Szedłem za nim aż na pole, gdzie ten Niemiec obdarł zwierzę ze skóry, ugotował w menażce i zjadł na miejscu.

Był to przykry i smutny widok. Nawet zrobiło mi się niedobrze. Naszła mnie wówczas mściwa myśl, że teraz tak wykwintnie się jada w hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy, i ogarnął mnie pusty śmiech, aż się nie mogłem powstrzymać. Dziś się tego wstydzę, ale wtedy pękałem ze śmiechu. To wszystko. Życzę powodzenia w pisaniu książki. Szczerze oddany Micah Daniels John Booker do Juliet

16 maja 1946 Szanowna Panno Ashton! Amelia powiadomiła nas, że przyjeżdża Pani na Guernsey, by zbierać nasze wspomnienia do swojej książki. Z wielką radością powitam Panią osobiście, ale nie opowiem o moich wojennych losach, bo nie potrafię o tym mówić. Dlatego zdecydowałem się napisać; tak będzie łatwiej. To nie będzie o Guernsey, bo mnie tu wtedy nie było. Trafiłem do obozu koncentracyjnego Neuengamme. Jak Pani zapewne pamięta, przez trzy lata udawałem lorda Tobiasa. Na moje nieszczęście Lisa, córka Petera Jenkinsa, lubiła umawiać się z niemieckimi żołnierzami - z każdym, kto dawał pończochy albo szminki. Wszystko szło dobrze, dopóki nie zaczęła się spotykać z sierżantem Willym Gur-tzem, który był, krótko mówiąc, wrednym draniem. Jedno zresztą warte drugiego. I ta Lisa mnie wydała. W marcu 1944 roku, czekając na swoją kolej u fryzjera, zaczęła z nudów przeglądać przedwojenny numer „Tatlera”. Na stronie dwudziestej czwartej zobaczyła kolorowe zdjęcie lorda i lady Tobias Penn-Piers z jakiegoś ślubu w Sussex: pili szampana i jedli ostrygi. Pod spodem opisano suknią, biżuterię i pantofelki jej lordowskiej mości oraz wspomniano o majątku jej małżonka, między innymi o tym, że należy do niego posiadłość La Fort na wyspie Guernsey. Nawet dla Lisy, która jest głupia jak but, było oczywiste, że lord Tobias Penn-Piers to nie ja. Nie doczekała nawet swojej kolejki, tylko od razu popędziła pokazać zdjęcie Willy’emu Gurtzowi, który zaniósł pismo do komendanta. Niemcy się wściekli, bo wyszli na durniów, cały czas kłaniając się w pas służącemu. Z zemsty wysłali mnie do obozu Neuengamme. Nie wierzyłem, że przeżyję pierwszy tydzień. Podczas nalotów więźniów wysyłano do usuwania niewybuchów. Miałem do wyboru: albo wykonać polecenie, albo dostać kulkę w łeb. Biegłem więc, klucząc jak szczur i próbując kryć się gdzie popadnie wśród szumu i gwizdu pocisków. Jakoś za każdym razem udało mi się przeżyć. Powtarzałem sobie z ulgą i zaskoczeniem: ja jeszcze żyję. Pewnie wszyscy co dzień tak sobie mówili. Ale nie było to życie w normalnym tego słowa znaczeniu. W środku byliśmy martwi. Pewne odprężenie przychodziło jedynie w ciągu tych paru minut przed zaśnięciem, kiedy leżałem na pryczy. Starałem się wtedy myśleć o czymś przyjemnym, co szczególnie lubiłem - ale nie 0 tym, co bardzo kochałem, bo wtedy było gorzej. Najlepsze były miłe błahostki, takie jak wspomnienia szkolnego pikniku czy jazdy z górki na rowerze. Miałem uczucie, jakbym był tam zamknięty od trzydziestu łat, a był to tylko jeden rok. W kwietniu czterdziestego piątego komendant Neuengamme wybrał tych, którzy jeszcze się nadawali do pracy, i wysłał do Bergen-Belsen. Przez kilka dni jechaliśmy odkrytymi ciężarówkami bez jedzenia, koców i wody, ale cieszyliśmy się, że nie idziemy pieszo. Kałuże na drogach miały kolor czerwony. Zapewne słyszała Pani o Bergen-Belsen i o tym, co się tam działo. Gdy zsiedliśmy z ciężarówek, rozdano nam łopaty i kazano kopać doły, a następnie grzebać zabitych. Przez cały obóz prowadzili nas na to miejsce. Myślałem, że oszaleję. Dookoła niepodzielnie panowała śmierć. Żywi bardziej przypominali trupy, a trupy leżały wszędzie. Nie rozumiałem, czemu Niemcom zależy, aby je pogrzebać; oni po prostu chcieli maksymalnie pozacierać ślady: ze wschodu nadciągali już Rosjanie, z zachodu alianci. Krematorium nie było tak wydajne, by spalić wszystkie ciała.

Kopaliśmy rowy, ciągnęliśmy tam trupy i wrzucaliśmy do środka. Nie uwierzy Pani, ale esesmani kazali orkiestrze złożonej z więźniów przygrywać nam do tej pracy. Mam nadzieję, że będą się za to smażyć w piekle przy dźwiękach poleczki! Gdy rowy były pełne, esesmani polewali trupy benzyną i podpalali. Potem przysypywaliśmy to wszystko ziemią, jakby możliwe było ukrycie takich rzeczy. Następnego dnia wkroczyli Anglicy. Mój Boże, cóż to była za radość! Miałem jeszcze tyle siły, by chodzić i chłonąć ten widok. Na własne oczy ujrzałem brytyjskie czołgi taranujące bramy. Odwróciłem się wtedy do współwięźnia, który siedział obok mnie na ziemi, i zawołałem: „Jesteśmy uratowani! To Anglicy!”. A wtedy zobaczyłem, że on nie żyje. Zmarł dosłownie kilka minut wcześniej, nie doczekawszy się wolności. Usiadłem obok niego w błocie i rozpłakałem się, jakby to był mój najlepszy przyjaciel. Żołnierze, kiedy zeszli z czołgów, też płakali; nie powstrzymali łez nawet oficerowie. Nakarmili nas, dali koce, odwieźli do szpitali. A miesiąc później spalili Bergen-Belsen. Przeczytałem w gazecie, że otwarto tam obóz dla uchodźców wojennych. Aż ciarki mnie przechodzą na myśl, że w tym miejscu znów stanęły baraki, nawet jeśli cel był szlachetny. Według mnie ta ziemia powinna na zawsze pozostać pusta. Nie chcę więcej do tego wracać. Chyba Pani rozumie, dlaczego. Jak powiedział Seneka: „Małe troski są wymowne. Wielkie milczą”. Mam jeszcze jedno wspomnienie, które może się Pani przyda w pisaniu książki. Otóż kiedy jeszcze udawałem lorda Tobiasa, chodziliśmy z Elizabeth na brzeg morza, by patrzeć na bombowce lecące na Londyn. Nieprzyjemne to było uczucie, gdy człowiek wiedział, dokąd zmierzają i po co. Niemieckie radio podało w którymś momencie, że Londyn został zrównany z ziemią i zostały tylko stosy gruzów. Nie uwierzyliśmy, znając aż za dobrze niemiecką propagandę, ale jednak jakiś cień wątpliwości i strachu pozostał. Pewnego dnia szliśmy wieczorem przez St. Peter Port obok pięknego, starego domu McLarenów, zajętego przez niemieckich oficerów. Okna były otwarte, z radia płynęła muzyka. Zatrzymaliśmy się, aby posłuchać. Byliśmy przekonani, że nadaje Berlin. Ale gdy muzyka ucichła, najpierw rozległ się Big Ben, a potem głos mówiący po angielsku: „Tu BBC, mówi Londyn”. Big Bena z niczym nie da się pomylić, a zatem Londyn istniał! Jeszcze był! Padliśmy sobie w objęcia i na ulicy zatańczyliśmy walca. O takich właśnie momentach nie mogłem myśleć wieczorami w Neuengamme. Szczerze Pani oddany John Booker Dawsey do Juliet

16 maja 1946 Droga Juliet! Wszystko gotowe, czekamy tylko na Ciebie. Isola uprała, nakrochmaliła i wyprasowała zasłony, sprawdziła, czy w kominach nie ma nietoperzy, umyła okna, przygotowała pościel i przewietrzyła pokoje. Eli wyrzeźbił dla Ciebie prezent, Eben naniósł drew do składzika, a Clovis skosił łąkę zostawiając kępy polnych kwiatów, żebyś miała ładny widok z okna. Amelia chce wydać uroczystą kolację po Twoim przyjeździe. Mnie przypadło w udziale czuwanie nad życiem Isoli. Ma lęk wysokości i cierpi na zawroty głowy, ale mimo to weszła na dach domku Elizabeth, żeby zamocować obluzowane dachówki. Na szczęście Kit ją w porę zobaczyła i przybiegła po mnie, żebym ją nakłonił do zejścia. Żałuję, że tyle tylko jest mego wkładu w związku z Twoim przyjazdem. Cieszę się, że niedługo się zobaczymy i że będziesz z nami. Serdecznie Cię pozdrawiam Dawsey Juliet do Dawseya

19 maja 1946 Drogi Dawseyu! Będę u Was już pojutrze! Boję się latać, nawet ze wspomożeniem w postaci ginu, więc przypłynę wieczornym statkiem. Proszę Cię, przekaż ode mnie Isoli, że nie mam kapelusza z woalką i nie mogę trzymać w ręku lilii: okropnie przy nich kicham. Ale mam czerwoną wełnianą czapeczkę i włożę ją na statku. Nie miej żadnych wyrzutów, przecież i tak wiele dla mnie zrobiłeś: dzięki Tobie mam serdeczne zaproszenie na Guernsey; nie wyobrażam sobie, by można było zrobić coś więcej. Nie mogę wprost uwierzyć, że wreszcie Cię poznam. Ogromne serdeczności Juliet Mark do Juliet

20 maja 1946 Droga Juliet! Prosiłaś, żeby dać Ci czas, więc dałem. Prosiłaś, żeby nie mówić o ślubie, nie mówiłem. Ale wyjaśnij mi teraz, po jakie licho jedziesz na Guernsey? I na jak długo? Tydzień? Miesiąc? Na zawsze? Myślisz, że Cię puszczę i będę siedział bezczynnie? Daj spokój, każdy głupi by się zorientował, że uciekasz, tylko trudno zrozumieć, przed czym. Jest nam razem dobrze. Przy Tobie czuję się szczęśliwy i nigdy się nie nudzę. Interesuje nas to samo, a śmiem przypuszczać, że Ty odnosisz podobne wrażenie. Naprawdę jesteśmy dla siebie stworzeni. Wiem, że nie znosisz, jak Ci mówię, co jest dla Ciebie dobre, ale w tym wypadku mam rację. Na miłość boską, zostaw tę wyspę w spokoju i pobierzmy się! Zabiorę Cię tam w podróż poślubną, jeśli nie będzie innego wyjścia. Całuję Cię mocno Mark Juliet do Marka

20 maja 1946 Drogi Marku! Pewnie masz rację, ale mimo to płynę jutro na Guernsey i nic mnie nie powstrzyma. Przykro mi, że nie mogę dać Ci odpowiedzi, jakiej oczekujesz. Bardzo chciałabym to zrobić. Ucałowania Juliet PS. Dziękuję za róże. Mark do Juliet Jesteś niemożliwa! Czy chcesz, żebym Cię odwiózł do Weymouth? Mark Juliet do Marka A obiecujesz, że po drodze nie będziesz prawić kazań? Juliet Mark do Juliet Żadnych kazań, ale inne formy perswazji dozwolone. Mark Juliet do Marka Nie strasz. Cóż mógłbyś mi zrobić, prowadząc samochód? Juliet Mark do Juliet Możesz się jeszcze zdziwić. Do zobaczenia jutro, M. Część druga Juliet do Sidneya 22 maja 1946 Kochany Sidneyu! Tyle mam Ci do opowiedzenia! Jestem na Guernsey zaledwie od dwudziestu godzin, ale każda z nich to nowe twarze i nowe pomysły do książki. Widzisz, jak życie na wyspie inspiruje do pracy twórczej? Weźmy przykład Victora Hugo1. Jeszcze trochę tu zostanę i będę naprawdę płodną pisarką. Podróż z Weymouth była okropna, statek trzeszczał i zgrzytał, a przy każdej większej fali wydawało się, że się rozleci. Z jednej strony chyba nawet wolałabym, żeby tak się stało, gdyż położyłoby to kres moim cierpieniom, ale z drugiej -bardzo chciałam zobaczyć przed śmiercią Guernsey. Gdy tylko wyspa pojawiła się na horyzoncie, wszystkie głupie pomysły od razu wywietrzały mi z głowy; dokładnie w tym momencie słońce przebiło się przez chmury i zalało klify srebrzystą poświatą. Statek wpływał do portu, a ja patrzyłam na wyłaniającą się tarasową zabudowę St. Peter Port, zwieńczoną na szczycie kościołem niczym figurką na torcie. Nagle stwierdziłam, że serce mi bije galopem. Wmawiałam sobie, że tak urzekła 1 Victor Hugo musiał emigrować z Francji; zamieszkał najpierw w Brukseli, potem na Jersey i w końcu na Guernsey.

149 mnie piękna sceneria, ale naprawdę wcale nie o to chodziło. Na brzegu czekali na mnie ludzie, których serdecznie polubiłam, może nawet coś więcej, a teraz stałam, nie mając nawet głupiej gazety, żeby się za nią schować. Widzisz, Sidney, przez ostatnie dwa czy trzy lata bardziej pochłaniało mnie pisanie niż życie - w czym jest też i Twoja zasługa. Pisząc, umiem budzić zachwyt, ale to tylko taka wyćwiczona umiejętność, która ze mną nie ma wiele wspólnego. Tego rodzaju myśli tłukły mi się po głowie, gdy statek wolno podchodził do nabrzeża. W odruchu paniki miałam ochotę wyrzucić czerwoną czapkę za burtę i udawać, że jestem kimś innym. Kiedy zacumowaliśmy i zobaczyłam z bliska twarze oczekujących osób, nie było odwrotu. Rozpoznałam wszystkich. Isola w niezwykle malowniczym kapeluszu, otulona fioletowym szalem spiętym błyszczącą broszką, uśmiechała się, patrząc w inną stronę. Pokochałam ją natychmiast. Obok niej stał mężczyzna o pooranej zmarszczkami twarzy, a przy nim chłopiec - wysoki, chudy i niezgrabny: Eben i jego wnuk. Pomachałam do Elego, a on uśmiechnął się promiennie i trącił dziadka. W tym momencie straciłam pewność siebie i z ochotą wtopiłam się w tłum schodzący po trapie. Isola dopadła mnie pierwsza, przeskoczywszy jak sarenka przez skrzynkę z homarami. Porwała mnie i trzymała w mocnym uścisku, odrywając od ziemi. - Kochana, kochana moja! - wołała, podczas gdy ja majtałam nogami w powietrzu. Było to tak miłe, że moja trema wyparowała w jednej chwili. Inni podeszli spokojnie, ale przywitali się nie mniej ciepło. Eben uścisnął mi rękę i się uśmiechnął. Od razu widać, że kiedyś był to silny, postawny mężczyzna, ale teraz jest to po prostu chudy starszy pan. Wygląda jednocześnie bardzo poważnie i bardzo sympatycznie. Jak on to robi? Szalenie chciałam wywrzeć na nim jak najlepsze wrażenie. Eli podszedł do mnie, niosąc Kit na barana. Ona ma pulchne nóżki i poważną twarzyczkę - ciemne loki i duże szare oczy. Wcale się jej nie spodobałam. Eli miał sweter w okruchach drewna i trocin. Przyniósł dla mnie prezent: prześliczną małą myszkę z wąsami, wyrzeźbioną z orzecha włoskiego. Pocałowałam go w policzek, z trudem przeżywszy złowrogie łypnięcie Kit, która jak na czterolatkę sprawia wrażenie bardzo groźnej. Dawsey podał mi rękę. Spodziewałam się, że będzie wyglądał jak Charles Lamb, i tak trochę jest. Ma nawet podobne spojrzenie. Wręczył mi bukiet goździków od Bookera, który nie mógł przyjść, bo uderzył się w głowę podczas próby przedstawienia i zostawiono go na noc w szpitalu na obserwacji. Dawsey ma ciemne, gęste włosy i bardzo poważne oczy - dopóki się nie uśmiechnie. Nie licząc Twojej siostry, jest to najpiękniejszy uśmiech, jaki w życiu widziałam. Od razu mi się przypomniało, co napisała Amelia o jego darze przekonywania; gotowa jestem w to uwierzyć. Podobnie jak Eben - i jak wszyscy tutaj jest bardzo chudy, ale widać, że kiedyś musiał być dorodniejszy. Włosy zaczynają mu siwieć, głęboko osadzone brązowe oczy są tak ciemne, że aż wydają się czarne. Układ zmarszczek wokół oczu sprawia wrażenie, że ich właściciel cały czas się uśmiecha - nawet gdy jest poważny. Nie wygląda na więcej niż czterdzieści lat; minimalnie wyższy ode mnie, lekko kuleje. Ma krzepę - bez problemu załadował na wóz moje bagaże, mnie, Amelię i Kit. Podaliśmy sobie ręce (nie pamiętam, czy się odezwał) i zaraz się odsunął, ustępując miejsca Amelii.

Ona należy do tych kobiet, które w wieku lat sześćdziesięciu są piękniejsze niż po dwudziestce (ach, ach, jakżebym chciała, by ktoś o mnie kiedyś tak powiedział!). Niewysoka, o szczupłej twarzy i ślicznym uśmiechu, siwe włosy splata w koronę. Mocno uścisnęła moją rękę i rzekła serdecznie: „Cieszę się, że jesteś z nami. Bierzmy rzeczy i chodźmy do domu”. Zabrzmiało to tak, jakby tu rzeczywiście był mój dom. Kiedy staliśmy na nabrzeżu, na moment oślepił mnie błysk, który następnie przesunął się po doku. Isola prychnęła i wyjaśniła, że to Adelajda Addison śledzi z okna każdy nasz ruch przez operowe lorgnon. Pomachała energicznie w stronę błysku i od razu zniknął. Szczerze się z tego uśmialiśmy. Dawsey zajmował się moimi bagażami, pilnował Kit, żeby nie wpadła do wody, i był ogólnie użyteczny. Zauważyłam, że taki jest zawsze - użyteczny - i z przyzwyczajenia wszyscy tego od niego oczekują. Nasza czwórka - Amelia, Kit, Dawsey i ja - pojechała na farmę Amelii wozem, reszta szła piechotą. Nie jest to daleko, ale znaleźliśmy się w zupełnie innej scenerii niż w St. Peter Port. Prawdziwa wieś, gdzie łagodnie falujące pastwiska kończą się nagle klifem, a w powietrzu czuje się wilgotny, słony zapach morza. Kiedy jechaliśmy, słońce właśnie zachodziło i podnosiła się mgła. Czy wiesz, jak niesamowicie mgła wzmacnia dźwięki? Najcichsze ptasie ćwierkanie staje się donośne, poważne i jakieś tajemnicze. Siedząca przy mnie Kit przyglądała mi się badawczo. Nie byłam taka głupia, żeby ją zagadywać, tylko zrobiłam sztuczkę z kciukiem - wiesz, tę, co to się wydaje, że kciuk odpadł. Powtórzyłam ją, potem jeszcze raz, pozornie niedbale, w ogóle nie patrząc na małą; ona obserwowała mnie czujnie jak pisklę jastrzębia, skupiona i zafascynowana. W końcu nie wytrzymała i zaczęła się uśmiechać. - Pokaż, jak to robisz! - zażądała. Podczas kolacji siedziała naprzeciwko mnie. Zdecydowanie odmówiła jedzenia szpinaku, wyciągnąwszy rączkę władczo, z uniesioną pionowo dłonią, jakby była policjantem regulującym ruch. - Ja dziękuję - oznajmiła takim tonem, że nie ośmieliłabym się jej sprzeciwić. Przysunęła się z krzesłem blisko Dawseya i cały czas wbijała mu łokieć w ramię, przygważdżając go do miejsca. Nie protestował, choć zapewne raczej trudno mu było jeść kurczaka. Po kolacji natychmiast wlazła mu na kolana, traktując je jak swój prawowity tron. Dawsey niby brał udział w ogólnej rozmowie, ale zauważyłam, że robi zajączka z serwetki akurat wtedy, gdy była mowa o głodzie podczas okupacji. Czy wiesz, że mieszkańcy mełli siemię lniane na mąkę, dopóki jeszcze było? Musiałam pomyślnie zdać egzamin, z którego nawet nie zdawałam sobie sprawy, bo Kit poprosiła, żebym to ja położyła ją do łóżka. Chciała, żeby jej opowiedzieć bajkę o fretce. Ona lubi robaki, a ja? Czy pocałowałabym szczura w pyszczek? Nigdy - odparłam i tym zaskarbiłam sobie jej łaski, bo wprawdzie wyszłam na tchórza, ale nie byłam hipokrytką. Opowiedziałam bajkę, a ona łaskawie nadstawiła mi skrawek policzka do pocałowania. Ale długi list, a to zaledwie pierwsze cztery godziny z dwudziestu! Musisz zaczekać na pozostałe szesnaście. Ucałowania Juliet Juliet do Sophie

24 maja 1946 Najdroższa Sophie! Tak, jestem tutaj, choć Mark robił, co mógł, żeby mnie zatrzymać. Zaparłam się jak muł. Zawsze uważałam upór za najmniej pociągającą z moich cech, ale tym razem okazał się niezwykle przydatny. Dopiero gdy statek odpływał, a ja, widząc Marka stojącego samotnie na nabrzeżu, pomyślałam, że przecież ten mężczyzna chce się ze mną ożenić, przyszło mi do głowy, iż może on ma rację i rzeczywiście jestem kompletną idiotką. W tej chwili szaleją za nim co najmniej trzy kobiety - pewnie się nim podzielą, a ja dokonam żywota w obskurnym, wynajętym pokoiku i pomału wypadną mi wszystkie zęby. Już to widzę: nikt nie chce kupować moich książek, zadręczam Sidneya wyświechtanymi, na wpół czytelnymi rękopisami, które on bierze z litości. Gadając na głos do siebie, chodzę po ulicach, mam buty wypchane gazetą, a w ręku siatkę z brukwią. Raz do roku przysyłacie mi kartkę z życzeniami na święta (będziecie to robić, prawda?). Zanudzam obcych ludzi opowieściami, jak to kiedyś byłam prawie zaręczona z Markhamem Reynoldsem, tym magnatem prasowym, a oni patrzą na mnie z politowaniem. Biedna staruszka, całkiem się jej w głowie pomieszało, ale nieszkodliwa. Boże, chyba popadam w obłęd! Na Guernsey jest przepięknie, a moi przyjaciele powitali mnie tak serdecznie i ciepło, że póki przebywałam w ich towarzystwie, ani przez moment nie wątpiłam, iż dobrze zrobiłam, przyjeżdżając tutaj. Refleksja przyszła dopiero przed chwilą, kiedy zaczęłam myśleć o tych zębach. Tak nie wolno. Muszę się przejść po kwiecistej łące przed domem, a potem pobiec na klif. Tam się położę, będę patrzeć na niebo, które dziś wieczorem lśni jak perła, oraz wdychać zapach trawy i udawać, że Markham V. Reynolds nie istnieje. Właśnie wróciłam ze spaceru. Minęło kilka godzin. Zachodzące słońce zabarwiło chmury na złoto, morze jęczy u stóp skał. Mark Reynolds? Kto to taki? Jak zawsze gorąco Cię całuję Juliet Juliet do Sidneya

27 maja 1946 Drogi Sidneyu! Domek Elizabeth był najwyraźniej przeznaczony dla ważnych gości, bo jest całkiem spory. Na dole ma duży salon, łazienkę, spiżarnię i ogromną kuchnię, na górze - trzy sypial-nie i drugą łazienkę. Ale najlepsze jest to, że wszędzie są okna i do środka nieustannie napływa morskie powietrze. Stolik do pisania, stojący w salonie, przesunęłam pod największe okno. Jedyną wadą takiego ustawienia jest ciągła pokusa, by pójść nad morze. Woda i chmury co chwila zmieniają wygląd, a ja się boję, że siedząc w czterech ścianach, przegapię coś wyjątkowo malowniczego. Kiedy dziś rano się obudziłam, na powierzchni fal unosiła się masa złotych pieniążków - teraz wszystko pokrywa delikatna cytrynowa siatka. Pisarze powinni mieszkać hen, hen w głębi lądu, jeśli mają w ogóle pracować. Albo mieć silniejszą ode mnie wolę. Gdybym już nie była zafascynowana Elizabeth, na pewno zachwyciłabym się nią tutaj, w jej domu. Niemcy dali jej sześć godzin na przeniesienie swoich rzeczy z rezydencji sir Ambrose’a. Isola mi powiedziała, że Elizabeth zabrała jedynie trochę garnków i sztućców, kuchenny serwis (Niemcy zatrzymali srebra, kryształy i wino), swoje przybory malarskie, stary nakręcany patefon, płyty i książki. Sidney, jest tu mnóstwo książek - nie zdążyłam ich jeszcze dobrze obejrzeć zarówno w salonie, jak i w kuchni. Nawet przy kanapie leży stos, który służy za stolik; czyż to nie pomysłowe rozwiązanie? W każdym kątku znajduję drobiazgi, które wiele mówią o właścicielce. Wygląda na to, że ona w najzwyklejszym przedmiocie umiała dostrzec piękno. Pełno tu muszli, ptasich piór, suszonych wodorostów, kamyków, skorupek ptasich jaj; jest nawet szkielet czegoś, co mogło być nietoperzem. Takie rzeczy leżą wszędzie na świecie i na ogół się po nich depcze, a ona doceniła ich urodę i przyniosła do domu. Możliwe, że wykorzystywała je do kompozycji martwych natur. Ciekawe, czy zachowały się jej szkicowniki. Trzeba trochę pomyszkować. Na pierwszym miejscu oczywiście powinna być praca, ale to wszystko jest tak niezwykle ekscytujące. Z Wielkiego Domu zabrała też jeden obraz pędzla sir Ambrose’a. To jej portret z czasów, gdy miała około ośmiu lat. Siedzi na huśtawce i widać, jak strasznie chce się już odbić i pohuśtać, ale musi tkwić nieruchomo, bo sir Ambrose ją maluje. Zmarszczka na czole świadczy, że wcale jej się to nie podoba. Takie spojrzenie musi być dziedziczne, bo Kit spogląda dokładnie tak samo. Domek znajduje się zaraz za bramą (uczciwą wiejską bramą), prowadzącą na teren posiadłości. Otacza go łąka pełna polnych kwiatów, ale im bliżej klifu, tym więcej rośnie zwykłej trawy i kolcolistu. Wielki Dom (nie ma żadnej innej nazwy) Elizabeth przyjechała zamknąć na prośbę sir Ambrose’a. Jest to potężna budowla, do której prowadzi droga biegnąca obok domku. Dwukondygnacyjny, na planie litery „L”, wzniesiony z ładnego niebieskawoszarego kamienia, ma łupkowy dach z mansardowymi oknami i taras ciągnący się od kąta litery „L” przez całą jej długość. Większość starych drzew została wycięta na opał, ale pan Dilwyn poprosił Ebena i Elego, żeby zasadzili nowe kasztany i dęby. Myśli też o szpalerze brzoskwiń przy ceglanym ogrodzeniu, gdy tylko zostanie odbudowane. Budynek ma piękne proporcje. Duże okna wychodzą na kamienny taras, a trawnik pomału zarasta coraz bujniejszą zielenią, pod którą znikają ślady kół niemieckich samochodów i ciężarówek. Przez pięć dni zwiedzałam wyspę; towarzyszyli mi na zmianę Eben, Eli, Dawsey i Isola. Krajobraz jest piękny i bardzo zróżnicowany - są tu pola, lasy, żywopłoty, kotlinki, stare malownicze domostwa, dolmeny, poszarpane klify,

dzikie zakątki, tudoriańskie zabudowania gospodarcze i normandzkie kamienne domeczki. Poznałam historię Guernsey (pełną wszelakiego bezprawia) oraz wielu miejsc i budynków. Tutejsi piraci mieli dobry gust: pobudowali ładne domy i imponujące gmachy publiczne. Teraz, niestety, są one mocno zniszczone i wymagają remontu, ale i tak cieszą oko. Dawsey pokazał mi kościółek wyłożony mozaiką z potłuczonej porce-lany. Wykonał ją jeden z księży; młotkiem też można uprawiać posługę duszpasterską! Moi przewodnicy w różny sposób podchodzą do miejscowych atrakcji. Isola opowiada o skarbach piratów i bielejących na brzegu kościach wyrzucanych przez morze oraz 0 tym, co pan Hallette trzyma w stodole (on twierdzi, że cielę, akurat!). Eben drobiazgowo opisuje, jak kiedyś wyglądało to czy tamto, a Eli znika nagle, po czym pojawia się i z anielskim uśmiechem częstuje sokiem brzoskwiniowym. Dawsey mówi najmniej, za to pokazuje prawdziwe cuda, na przykład ten kościółek. Sam staje z boku, bym mogła w cichości ducha napawać się pięknem tak długo, jak długo chcę. Jest to najbardziej spokojny człowiek, jakiego znam. Wczoraj, gdy szliśmy nad morzem, zauważyłam ścieżkę prowadzącą ze skały na dół. Spytałam, czy tu właśnie poznał Christiana Hellmana. Nieco zaskoczony potwierdził. - Jaki on był? - spytałam, chcąc wyobrazić sobie tę scenę. Nie oczekiwałam wyczerpującej odpowiedzi, jako że mężczyźni na ogół nie potrafią scharakteryzować innych mężczyzn. Dawsey mnie zaskoczył. Odparł, że Christian był jak każdy Niemiec: wysoki blondyn o niebieskich oczach, ale potrafił odczuwać ból. Z Amelią i Kit poszłyśmy kilka razy do miasteczka na herbatę. Cee Cee miał słuszność, piejąc z zachwytu, gdy zawijał do portu, który wraz z miasteczkiem pnącym się stromo w górę jest chyba jednym z najpiękniejszych miejsc na świecie. Okna wystawowe przy głównej ulicy i przy Le Pollet lśnią czystością i pomału zaczynają się wypełniać towarami. St. Peter Port wygląda jeszcze biednie - wiele domów wymaga remontu - ale nie ma tu atmosfery zmęczenia i znużenia, jaka panuje w biednym Londynie. Pewnie dzięki temu, że wyspa skąpana jest w słońcu, powietrze ma świeże i czyste i wszędzie rosną kwiaty: na łąkach, polach, w rowach, nawet w szczelinach między płytami chodnikowymi. Trzeba być wzrostu Kit, by móc dobrze obserwować świat. Jest genialna, jeśli chodzi o zauważanie tego, co ja przegapiam: motyli, pająków, rosnących blisko ziemi małych kwiatków, które naprawdę trudno dostrzec, gdy wzrok oślepiają kaskady fuksji i bugenwilli. Wczoraj natknęłam się na Kit i Dawseya zaczajonych w zaroślach jak przestępcy. Nie uprawiali żadnego niecnego procederu, tylko podpatrywali kosa, który wydłubywał z ziemi robaka. Ten stawiał mężny opór. Wszyscy troje w milczeniu pilnie go obserwowaliśmy, dopóki nie zniknął w ptasim gardziołku. Nigdy przedtem tak dokładnie nie widziałam czegoś podobnego. Jest to wstrząsające. Kiedy udajemy się do miasteczka, Kit czasem zabiera ze sobą małe tekturowe pudełko, mocno zawiązane sznurkiem, z rączką splecioną z czerwonej przędzy. Nie ma w nim wyciętych dziur, więc nie może tam być fretka. Chyba że martwa fretka?! Umieram z ciekawości, co jest w środku, ale oczywiście nie śmiem spytać. Bardzo, bardzo mi się tu podoba. Przywykłam już do tego stopnia, że mogę zacząć pracę. Ale najpierw jeszcze łowienie ryb z Ebenem i Elim dziś po południu. Ucałowania dla Ciebie i dla Piersa Juliet Juliet do Sidneya

30 maja 1946 Kochany Sidneyu! Czy pamiętasz, jak mnie uczyłeś różnych mnemotechnicznych sztuczek? Mówiłeś, że robienie notatek podczas rozmów świadczy o lenistwie i niekompetencji, a poza tym jest niegrzeczne. I Twoja w tym głowa, żebym Ci nigdy nie przyniosła wstydu. Byłeś nieznośny, strasznie się na Ciebie wściekałam, ale przyznaję, że sporo mnie nauczyłeś, podziwiaj zatem teraz owoce mojej ciężkiej pracy. Wczoraj wieczorem byłam na spotkaniu Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek; odbywało się ono w salonie Clovisa i Nancy Fosseyów (z rozszerzeniem na kuchnię). Mówcą wieczoru był nowy członek Stowarzyszenia, Jonas Skeeter, który miał opowiedzieć o Rozmyślaniach Marka Aureliusza. Stanął na środku pokoju, ponuro rozejrzał się po obecnych i oznajmił, że nie zamierzał przychodzić, a tego głupiego Marka Aureliusza przeczytał tylko dlatego, iż napuścił go jego najstarszy, najlepszy i były przyjaciel, Woodrow Cutter. Tu wszystkie spojrzenia skierowały się na rzeczonego Woodrowa, który najwyraźniej mocno zaskoczony - siedział z rozdziawioną gębą. - Woodrow - ciągnął Jonas Skeeter - przyszedł do mnie, gdy przekopywałem kompost. Miał ze sobą tę książeczkę i oświadczył, że właśnie skończył ją czytać. Zażądał, bym ja też ją przeczytał, bo jest bardzo głęboka. „Woodrow, ja nie mam czasu na żadne głębokości” powiedziałem. „To go znajdź - odparł. - Przynajmniej będziemy mieli o czym gadać u Szalonej Idy. Weselej się zrobi przy kufelku”. Przyznaję, że mocno mnie tym zranił. Mój najlepszy przyjaciel, jeszcze z lat dziecinnych, zadziera nosa, bo coś przeczytał, a ja nie. Dotąd nie zważałem na takie przytyki, ale tym razem posunął się za daleko. Chciał udowodnić, że jest lepszy ode mnie. „Jonas - przekonywał mnie. - Marek Aureliusz był rzymskim cesarzem i wielkim wodzem. A to są jego przemyślenia z czasów, gdy wojował z Kwadami - barbarzyńcami, którzy się kryli po lasach i zabijali Rzymian. Przy tym wszystkim znalazł czas, by spisać swoje myśli. To bardzo pouczające”. Przełknąłem zatem dumę i przeczytałem tę głupią książkę. A teraz mówię przy wszystkich i głośno: Wstydź się Woodrow! Jak mogłeś wcisnąć coś takiego najlepszemu przyjacielowi! Co myślę o autorze? Nuda maruda i tyle, ten Marek Aureliusz. W kółko bajdurzy, co zrobił, a czego nie zrobił. Czy miał rację, a może nie. Czy to świat się mylił, czy on? Nie, to wszyscy inni się mylą, a on zaraz powie, jak powinno być. Nic tylko myślał i myślał, zupełnie jak ten indyk. Najmniejszej myśli nie przepuścił, żeby zaraz nie zrobić z tego całego wywodu. Pewnie nawet jak szedł się wysikać… Ktoś szepnął: - Wysikać! Powiedział „wysikać” przy paniach! - Niech przeprosi! - zawołał ktoś inny. - A po co? Przecież może mówić, co chce, czy się to komuś podoba, czy nie! - Woodrow, jak mogłeś zrobić coś takiego przyjacielowi! - Wstydź się, Woodrow! Woodrow wstał, w pokoju zapadła cisza. Podeszli do siebie, Jonas wyciągnął rękę, Woodrow klepnął go w plecy, po czym zgodnie opuścili zebranie, udając się do Szalonej Idy. Mam nadzieję, że to gospoda, a nie kobieta.

Ucałowania Juliet PS. Dawsey był jedynym członkiem Stowarzyszenia, którego wyraźnie to rozbawiło. Jest jednak tak delikatny, że nie roześmiał się na głos, ale widziałam na własne oczy, jak trzęsły mu się ramiona. Z reakcji pozostałych wywnioskowałam, że ich zdaniem zebranie się udało, choć miało dość nietypowy przebieg. Jeszcze raz ucałowania Juliet Juliet do Sidneya

31 maja 1946 Kochany Sidneyu! Załączam list, który wsunięto rano pod moje drzwi. Szanowna Panno Ashton! Panna Pribby mi powiedziała, że chciałaby się Pani dowiedzieć różnych rzeczy z czasów okupacji armii niemieckiej, więc oto mój list. Jestem skromnym człowiekiem, ale choć mama twierdzi, że nie mam wybitnych zdolności, wcale tak nie jest. Po prostu nie o wszystkim jej mówię. Umiem po mistrzowsku gwizdać. Wygrałem kilka konkursów w tej dziedzinie. Podczas okupacji wykorzystywałem mój talent do osłabiania morale wroga. Kiedy mama spała, wymykałem się z domu i zakradałem pod niemiecki burdel (proszę wybaczyć to słowo) przy Sau-marez Street. Tam, kryjąc się w cieniu, czekałem, aż wyjdzie jakiś żołnierz. Damy mogą o tym nie wiedzieć, ale mężczyzna bywa dość zmęczony po takiej wizycie. Żołnierz szedł do swojej kwatery, często przy tym pogwizdując. Wolno szedłem za nim, gwiżdżąc tę samą melodię (ale znacznie lepiej). Gdy on przestał, ja gwizdałem dalej. Przystawał, gdyż przychodziło mu do głowy, że to, co dotąd brał za echo, mogło oznaczać, iż jest śledzony. Rozglądał się czujnie, ale mnie nie widział, bo szybko uskakiwałem w cień. Po chwili ruszał dalej, już nie gwiżdżąc, natomiast ja znów szedłem za nim i gwizdałem. Zatrzymywał się - ja też. Przyśpieszał, ja też -cały czas gwiżdżąc. W końcu zaczynał biec, a ja wtedy wracałem pod burdel i czekałem na następnego. Na pewno wielu żołnierzy przeze mnie nie mogło nazajutrz wykonywać swoich obowiązków. Rozumie Pani? Proszę mi wybaczyć, ale powiem coś jeszcze o burdelach. Nie wierzę, aby owe panie były tam z własnej woli. Przysyłano je z terytoriów okupowanych, tak jak robotników Organizacji Todt. Nieprzyjemna praca. Trzeba jednak Niemcom przyznać, że dawali im dodatkowe racje żywnościowe, jak robotnikom fizycznym. I sam widziałem, jak niektóre z nich dokarmiały ze swoich przydziałów robotników, którzy nocami wymykali się z obozu w poszukiwaniu czegoś do jedzenia. Siostra mojej mamy mieszka na Jersey. Po wojnie zaczęła częściej nas odwiedzać - niestety, ma niezbyt miły charakter. To ona opowiedziała nam o tym, jak po inwazji Niemcy postanowili odesłać te panie z powrotem do Francji i załadowali je na statek płynący do St. Mało. Morze było tego dnia bardzo wzburzone i statek wpadł na skały. Utonęli wszyscy, co byli na pokładzie. Biedne topielice dryfowały przy samym brzegu, a ich blond włosy falowały w płytkiej wodzie („Tle-nione ladacznice” - stwierdziła z pogardą ciotka). - Dobrze im tak, dziwkom - oświadczyła na koniec i obie z mamą się śmiały. Byłem oburzony. Zerwałem się z krzesła i specjalnie na nie obie przewróciłem stolik z podwieczorkiem. I wygarnąłem im, że są wstrętne stare jędze. Ciotka oznajmiła, że jej stopa więcej nie postanie w naszym domu, a mama od tamtej pory się do mnie nie odzywa. Nareszcie mam spokój. Szczerze oddany Henry A. Toussant Juliet do Sidneya

6 czerwca 1946 Pan Sidney Stark Stephens & Stark 21 St. James’s Place Londyn S.W. 1 Drogi Sidneyu! Nie mogę uwierzyć, że wczoraj wieczorem telefonowałeś z Londynu! Jak to mądrze, że nie uprzedziłeś mnie o planowanym powrocie. Samoloty mnie przerażają - nawet jeśli nie zrzucają bomb. Cudownie, że nie jesteś już za siedmioma morzami, tylko po drugiej stronie kanału La Manche. Przyjedź do nas jak najszybciej! Isola jest lepsza niż pies gończy. Przyprowadziła mi siedem osób, które opowiedziały o swoich okupacyjnych przeżyciach; plik notatek stale rośnie. Na razie są to tylko notatki. Nie wiem jeszcze, czy będzie z tego książka, a jeśli tak - to w jakiej formie. Kit lubi przychodzić do mnie rano. Przynosi ze sobą kamienie i muszelki i gdy ja pracuję, siedzi cicho - no, może umiarkowanie cicho na podłodze i bawi się nimi. Po skończeniu pracy robimy sobie piknik na plaży. W czasie dużej mgły bawimy się w domu albo w salon piękności - do upojenia czesząc sobie nawzajem włosy - albo w „martwą pannę młodą”. „Martwa panna młoda” jest znacznie mniej skomplikowana niż węże i drabiny. Zasady są bardzo proste. Panna młoda owija się w koronkową firankę i włazi do kosza na pranie, tam leży bez ruchu, a rozpaczający pan młody jej szuka. Wreszcie znajduje ją skuloną w koszu i zaczyna głośno szlochać. Dopiero wtedy pannie młodej wolno wyskoczyć i wrzasnąć: „A kuku!” i rzucić się panu młodemu w ramiona. Potem to już sama radość, piski, uśmiechy i całusy. Między nami mówiąc, nie daję temu małżeństwu większych szans. Słyszałam, że dzieci lubią okropieństwa, ale nie wiem, czy dobrze robię, pozwalając na takie zabawy. Boję się jednak spytać Sophie, czy „martwa panna młoda” nie jest dla czterolatki zbyt drastyczna, bo jeśli orzeknie, że tak, będziemy musiały z niej zrezygnować, a ja wcale nie chcę. Uwielbiam „martwą pannę młodą”. Kiedy spędza się z dzieckiem sporo czasu, trzeba odpowiadać na coraz więcej różnych pytań. Na przykład na takie: czy jak ktoś robi zeza, to może mu tak zostać na stałe, czy to tylko takie gadanie? Moja mama twierdziła, że tak już zostanie, i ja jej wierzyłam. Kit jest ode mnie bardziej niezależna i wątpi. Próbuję przypomnieć sobie, jak mnie wychowywali rodzice, choć jako obiekt ich metod wychowawczych nie potrafię zachować należytego dystansu. Wiem, że dostałam klapsa za plunięcie groszkiem przy stole na panią Morris, ale to wszystko, co pamiętam. Może sobie zasłużyła? Nie sądzę, by wychowywanie Kit kolejno przez wszystkich członków Stowarzyszenia odbiło się na niej niekorzystnie. Z pewnością nie jest ani bojaźliwa, ani nieśmiała. Spytałam o to wczoraj Amelię. Uśmiechnęła się i odparła, że nie ma takiej możliwości, by dziecko Elizabeth mogło być bojaźliwe czy nieśmiałe. Opowiedziała mi zabawną historię o swoim synu i Elizabeth z czasów, gdy łan był dzieckiem. Miano go wysłać do szkoły w Anglii, a że z tego powodu nie był szczęśliwy, postanowił uciec z domu. Skonsultował pomysł z Jane i Elizabeth, a wtedy Elizabeth zaproponowała, że sprzeda mu łódź, którą będzie mógł wypłynąć. Szkopuł w tym, że nie miała łodzi - do czego się nie przyznała - zbudowała ją sama w ciągu trzech dni. Wspólnie zaciągnęli łajbę na plażę i łan wyruszył w podróż, a Elizabeth i Jane stały na brzegu, machając chusteczkami. Jakieś pół

mili od plaży mizerny statek zaczął tonąć, i to dość szybko. Jane chciała biec po ojca, ale Elizabeth orzekła, że nie ma czasu i że ona go uratuje. Zdjęła buty i rzuciła się w fale. Razem wciągnęli wrak na brzeg, po czym poszli do domu sir Ambrose’a, by się wysuszyć. Zwróciła łanowi pieniądze, ale nie zamierzała łatwo się poddać. Namawiała lana, by ukradli jakąś łódkę, łan uznał wówczas, że prościej będzie pojechać do szkoły. Wiem, że strasznie dużo czasu zajmie Ci nadrabianie zaległości w pracy. Gdyby jednak udało Ci się znaleźć wolną chwilę, poszukaj laleczek z papieru do wycinania. I żeby miały jak najwspanialsze kreacje. Czuję, że Kit mnie coraz bardziej lubi: za każdym razem, gdy przechodzi obok. głaszcze mnie po kolanie. - Ucałowania Juliet Juliet do Sidneya

10 czerwca 1946 Kochany Sidneyu! Właśnie dostałam wspaniałą przesyłkę od Twojej nowej sekretarki. Czy ona naprawdę nazywa się Billee Bee Jones? Nieważne, jest genialna. Znalazła dla Kit dwie książeczki z papierowymi lalkami, i to nie byle jakimi. Jedna poświęcona Grecie Garbo, a druga postaciom z Przeminęło z wiatrem. Krótko mówiąc, mnóstwo pięknych sukni, futer, kapeluszy, boa - ach, ach, jakie cudeńka! Billee Bee przysłała ponadto nożyczki o zaokrąglonych końcach. Brawo! Sama bym na to nie wpadła. Kit cały czas ich używa. To nie jest zwykły list, ale dziękczynny. Napisałam też do Billee Bee. Gdzie znalazłeś tak sensowną osobę? Czy ma pulchne kształty i jest macierzyńska? Tak ją sobie właśnie wyobrażam. Napisała też, że zez nie zostaje na stałe - to tylko takie bajanie. Kit jest wniebowzięta i zamierza robić zeza aż do kolacji. Całuję mocno Juliet PS. Chcę zwrócić uwagę, że wbrew Twoim wcześniejszym insynuacjom nie ma w liście żadnej wzmianki o Dawseyu Adamsie. Pana Dawseya Adamsa nie widziałam od piątkowego popołudnia, kiedy przyszedł po Kit. Akurat przystrojone w nasze najpiękniejsze klejnoty maszerowałyśmy po pokoju w takt marsza Elgara puszczanego z patefonu. Ze ścierki do naczyń Kit zrobiła dla Dawseya wojskową czapkę i maszerował z nami. On musi mieć jakieś arystokratyczne koneksje, bo potrafi bardzo dostojnie i łaskawie spoglądać na stojącą w pobliżu osobę - jak jakiś książę. List przysłany na Guernsey 12 czerwca 1946 Do „Ebena” albo „Isoli” lub innego członka Stowarzyszenia Literackiego na wyspie Guernsey, kanał La Manche, Wielka Brytania (List przyszedł do Ebena 14 czerwca 1946) Szanowni Państwo! Pozdrawiam wszystkich bliskich mojej przyjaciółki Elizabeth McKenna. Piszę, aby opowiedzieć o jej śmierci w obozie koncentracyjnym w Ravensbriick w marcu 1945 roku. Na kilka dni przed wyzwoleniem obozu przez armię radziecką esesmani spalili całą dokumentację w krematoryjnych piecach. Boję się zatem, że moglibyście nigdy się nie dowiedzieć o losach Elizabeth. Ona często mi opowiadała o Amelii, Isoli, Dawseyu, Ebenie i Bookerze. Nie pamiętam dokładnie nazwisk i dlatego adresuję list do Ebena i Isoli; są to imiona rzadkie i łatwiej ich będzie odnaleźć. Byliście dla Elizabeth jak najbliższa rodzina i bardzo wiele znaczyło dla niej to, że mała Kit jest pod Waszą opieką. Piszę też dlatego, by ona się dowiedziała, jak dzielna i wspaniała była jej mama. Elizabeth miała ogromną wewnętrzną siłę, a do tego potrafiła sprawić, że człowiek na chwilę zapominał o tym, gdzie się znajduje. Była moją przyjaciółką. Przyjaźń w obozie stanowiła jedną z najcenniejszych rzeczy, bo pomagała zachować człowieczeństwo. Obecnie przebywam w hospicjum La Foret w Louviers w Normandii. Słabo mówię po angielsku, toteż siostra Touvier pisze za mnie i poprawia moje zdania. Mam dwadzieścia cztery lata. Gestapo zatrzymało mnie w 1944 roku w Plouha w Bretanii. Miałam przy sobie podrabiane kartki żywnościowe. Przesłuchiwano mnie, bito, ale na szczęście tylko to; potem trafiłam do obozu koncentracyjnego w Ravensbruck. Przydzielono mnie na blok jedenasty i tam poznałam Elizabeth. A było to tak. Pewnego wieczoru ona podeszła i zwróciła się do mnie po imieniu: Remy. Już tym samym sprawiła mi radość.

- Chodź ze mną - powiedziała. - Mam dla ciebie wspaniałą niespodziankę. Nie miałam pojęcia, o co chodzi, ale poszłam za nią w głąb baraku. Było tam wybite okno, zatkane papierami. Wyciągnęła je, wyszłyśmy na zewnątrz i pobiegłyśmy główną uliczką obozu. Wtedy zobaczyłam ową wspaniałą niespodziankę. Niebo w oddali dosłownie płonęło: nisko nad ziemią wisiały purpurowe chmury, od spodu podświetlone - ciemnozłote, nieustannie zmieniające odcienie i kształty, na wyścigi pędzące po niebie. Trzymając się za ręce, stałyśmy i patrzyłyśmy, dopóki nie zapadły ciemności. Kto tam nie był, nigdy nie zrozumie, co dla nas znaczyły takie chwile. W naszym bloku przebywało około czterystu kobiet. Przed każdym barakiem znajdował się plac wysypany popiołem, gdzie dwa razy dziennie: o piątej trzydzieści rano i wieczorem po pracy, odbywał się apel. Mieszkanki baraków ustawiały się w czworobokach, z których każdy liczył sto osób; dziesięć szeregów po dziesięć kobiet. Gdy była mgła, nie widziało się końca swojego czworoboku. Spałyśmy na trzypiętrowych drewnianych pryczach wysłanych śmierdzącą słomą, pełną wszy i pcheł. W nocy wielkie płowe szczury biegały nam po nogach. Na szczęście nasze kapo nie znosiły smrodu i bały się szczurów, więc w nocy ich nie było. Elizabeth opowiadała mi o Guernsey i o Stowarzyszeniu. Dla mnie była to niczym bajka o jakimś raju. W baraku brud, smród i twarda prycza, lecz słuchając opowieści Elizabeth, niemal czułam świeże morskie powietrze i zapach owoców nagrzanych słońcem. Wiem, że to niemożliwe, ale nie przypominam sobie w Ravensbriick ani jednego pogodnego dnia, jakby tam nigdy nie świeciło słońce. Uwielbiałam historie o powstaniu Stowarzyszenia i o pieczonym prosiaku. Z trudem powstrzymywałam się, by nie wybuchnąć śmiechem; można było tym narobić sobie kłopotów. W baraku stało kilka zbiorników z wodą do mycia, a raz na tydzień prowadzono nas do łaźni, gdzie wydzielano po kawalątku mydła na osobę. Strasznie bałyśmy się brudu, bo wiązały się z nim choroby, a chore więźniarki nie były w stanie pracować; te, które nie mogły Niemcy zabijali. Co rano szłyśmy do roboty w zakładach Siemensa. Pchałyśmy ciężkie wózki na kolejową bocznicę i ładowałyśmy na nie metalowe płyty. W południe dawano nam papkę z ziarna i grochu, a po powrocie do obozu i po apelu o osiemnastej -na kolację zupę z brukwi. W zależności od zapotrzebowania wyznaczano nam różne prace. Któregoś dnia kopałyśmy rów do dołowania ziemniaków na zimę. Nasza koleżanka, Alina, ukradła ziemniak, ale go niechcący upuściła na ziemię. Kradzież się wydała, kapo zaczęła szukać winnej. Alina miała owrzodzenie rogówki i bardzo się bałyśmy, żeby strażniczki tego nie zauważyły, bo uznałyby, że ślepnie. Elizabeth bez namysłu przyznała się, że ona wzięła ziemniak, i za to trafiła na tydzień do karceru. Cele w karcerze były maleńkie. Któregoś dnia strażnik kolejno otwierał drzwi do cel i spłukiwał je wodą pod ogromnym ciśnieniem. Siła strumienia cisnęła Elizabeth na podłogę; na szczęście nie zamoczył się przy tym koc, więc mogła się pod nim ogrzać. Ciężarna więźniarka w sąsiedniej celi nie miała tyle szczęścia. Nie zdołała się podnieść z podłogi i tej nocy umarła z zimna. Przepraszam, że piszę o takich przykrych rzeczach, ale chcę, byście wiedzieli, jak dobra i dzielna była Elizabeth. Jej córka powinna o tym wiedzieć. Teraz opowiem o jej śmierci. Podczas pobytu w obozie wiele kobiet przestawało miesiączkować. Ale nie wszystkie. Nie miałyśmy żadnych środków higieny: ani mydła, ani waty, ani nawet szmatek. W czasie menstruacji krew po prostu leciała po nogach.

Był to ulubiony pretekst dla kapo, żeby się na nas wyżywać. Kiedyś podczas wieczornego apelu jedna z nich, imieniem Binta, zaczęła obrzucać wyzwiskami taką krwawiącą dziewczynę, a potem bić ją rózgą. Wtedy Elizabeth wypadła z szeregu, chwyciła rózgę i zaczęła nią okładać kapo. Strażniczki podbiegły i pobiły ją kolbami. Zabrano ją do karceru. Jedna ze strażniczek opowiadała potem, że nazajutrz rano wyprowadzono Elizabeth z celi do topolowego zagajnika, którego gałęzie tworzyły aleję. Szła sama, o własnych siłach. Kazano jej uklęknąć na ziemi i zabito strzałem w tył głowy. Już kończę. Gdy leżałam w gorączce, czułam bliską obecność mojej przyjaciółki. Zdawało mi się, że obie płyniemy na Guernsey. W Ravensbriick często wieczorem rozmawiałyśmy o tym, że kiedyś zamieszkamy tam razem z Kit. Łatwiej mi było wtedy zasnąć. Bardzo chcę, abyście, czytając mój list, też poczuli jej obecność. Do końca była silna, mądra i wspaniała - niestety, zobaczyła o jedno okrucieństwo za dużo. Przyjmijcie ode mnie jak najlepsze życzenia Remy Girard Kartka od siostry Cecile Touvier dołączona do listu Remy Pisze do Państwa siostra Cecile Touvier. Remy musi teraz odpocząć. Zmęczyła się pisaniem tak długiego listu. Ale bardzo na to nalegała. Zapewne nie opowie Państwu o swoich późniejszych przeżyciach. Na kilka dni przed wkroczeniem Rosjan hitlerowcy kazali wszystkim opuścić obóz. Otworzyli bramy i wygonili te nieszczęsne kobiety na spustoszone wojną tereny, aby „sobie poszukały żołnierzy alianckich”. Wycieńczone i wygłodzone, wędrowały kilometrami bez jedzenia i picia. Na mijanych polach nie został ani jeden kło-sek. Był to prawdziwy marsz śmierci. Setki zmarły w drodze. Po kilku dniach Remy miała nogi i ciało tak spuchnięte z głodu, że nie była w stanie iść dalej, tylko położyła się przy drodze i chciała umrzeć. Na szczęście znalazł ją oddział amerykańskich żołnierzy. Próbowali dać jej coś do jedzenia, ale żołądek niczego nie przyjmował. Zanieśli ją do szpitala polowego. Odciągnięto z niej całe litry wody. Długo była w szpitalu, dopóki się nie poprawiła na tyle, by mogli przewieźć ją do nas. Ważyła wtedy niecałe trzydzieści kilogramów. Gdyby nie ciężki stan, na pewno napisałaby do Państwa wcześniej. Sądzę, że po tym liście zacznie szybciej odzyskiwać siły, bo w ten sposób pożegnała przyjaciółkę. Oczywiście proszę do niej pisać, ale żadnych pytań o Ravensbriick. Najlepiej będzie, jeśli zapomni. Z wyrazami szacunku Siostra Cecile Touvier Amelia do Remy Giraud

16 czerwca 1946 Mile Remy Giraud Hospice La Foret Louviers Francja Droga Panno Giraud! Dobrze, że Pani do nas napisała - jest Pani bardzo dobra i szlachetna. Wyobrażam sobie, jak trudne musiało być przywołanie okrutnych wspomnień, żeby nam opowiedzieć o śmierci Elizabeth. Modliliśmy się gorąco o jej powrót, lecz zawsze lepiej jest znać prawdę niż żyć w niepewności. Wdzięczni jesteśmy Bogu, że Elizabeth miała taką przyjaciółkę i że obie mogłyście się wzajemnie wspierać i pocieszać. Czy Dawsey Adams i ja możemy odwiedzić Panią w Louviers? Bardzo nam na tym zależy, obawiamy się tylko, czy nie będzie to dla Pani zbyt wielki wysiłek. Chcieliśmy Panią poznać i złożyć pewną propozycję. Ale jeśli wolałaby Pani, byśmy nie przyjeżdżali, oczywiście zastosujemy się do życzenia. Z serca błogosławimy Panią za dobroć i odwagę Szczerze oddana Amelia Maugery Juliet do Sidneya

16 czerwca 1946 Kochany Sidneyu! Nawet nie wiesz, jak wielką pociechą było usłyszeć Twoje: „A niech to, a niech to!”. Cóż zresztą można powiedzieć? Śmierć Elizabeth jest koszmarem i nic tego nie zmieni. Wiesz - to dziwne. Nie sądziłam, że można głęboko przeżyć odejście kogoś, kogo się nigdy nie widziało na oczy. Ale tak właśnie jest. Przez cały czas od przyjazdu czuję obecność Elizabeth, i to wszędzie, nie tylko w jej domku, ale i w bibliotece Amelii, którą zaopatrzyła w książki, i w kuchni Isoli, gdzie mieszała eliksiry. Ciągle się o niej mówi - nawet teraz - w czasie teraźniejszym. Aż dotąd byłam pewna, że wróci, i cieszyłam się, że ją poznam. Dla jej przyjaciół był to cios bez porównania większy. Widziałam wczoraj Ebena - postarzał o kilka lat. Dobrze, że ma przy sobie Elego. Isola gdzieś zniknęła. Amelia mówi, żeby się o nią nie martwić, bo zawsze tak robi, gdy cierpi jej serce. Dawsey i Amelia postanowili udać się do Louviers i namówić mademoiselle Giraud na przyjazd tutaj. To naprawdę rozdzierający serce moment w jej liście, kiedy wspomina, jak Elizabeth pomagała jej zasnąć, snując wizje przyszłego wspólnego życia na Guernsey. Wyspa jawiła się Remy jak raj, a tej biednej dziewczynie raj się należy. Piekło już zaliczyła. Mam się zaopiekować Kit, kiedy oni wyjadą. To smutne, że malutka będzie znać mamę tylko z opowiadań. Zastanawiam się, co teraz będzie, gdy już wiadomo, że jest sierotą. Pan Dilwyn powiedział, aby się nie śpieszyć, że spokojnie możemy jakiś czas się wstrzymać z podejmowaniem decyzji. Pierwszy raz słyszę, by bankier i prawnik mówił coś takiego. Niechże go za to Pan Bóg błogosławi. Serdecznie Cię całuję Juliet Juliet do Marka

17 czerwca 1946 Drogi Marku! Przykro mi, że nasza wczorajsza rozmowa tak źle się skończyła. Trudno przekazać różne subtelności, gdy trzeba krzyczeć do słuchawki. Rzeczywiście, nie chcę, byś przyjeżdżał w ten weekend. Ale, zapewniam, to nie ma nic wspólnego z Tobą. Moi przyjaciele przeżyli właśnie ogromny cios; Elizabeth była dla nich kimś bardzo ważnym i wiadomość o jej śmierci głęboko nami wstrząsnęła. Pewnie czytając to zdanie, zastanawiasz się, dlaczego śmierć nieznajomej kobiety ma mieć jakikolwiek związek ze mną czy Twoimi planami na weekend. A tymczasem ma. Czuję się tak, jakbym straciła kogoś bardzo bliskiego. Jestem w żałobie. Czy teraz rozumiesz trochę lepiej? Ucałowania Juliet Dawsey do Juliet

21 czerwca 1946 Panna Juliet Ashton Domek przy Wielkim Domu LaBouvee St. Martin’s, Guernsey Kochana Juliet! Dotarliśmy do Louviers, ale jeszcze nie widzieliśmy się z Remy. Droga bardzo zmęczyła Amelię. Postanowiła najpierw odpocząć i jutro rano pójdziemy do hospicjum. Podróż przez Normandię głęboko nami wstrząsnęła. Wszędzie stosy gruzów i poskręcane fragmenty stalowych belek. Między budynkami zieją potężne wyrwy, a ocalałe domy przypominają sczerniałe, nadłamane zęby. Często brakuje całych fasad i widać kwieciste tapety w pokojach, nierzadko jakieś meble. Teraz dopiero uświadamiam sobie, ile mieliśmy szczęścia na Guernsey. Na ulicach mnóstwo ludzi; wywożą na taczkach i wózkach cegły i kamienie. Drogi biegną często wierzchem na gruzach, przykrytych gęstą, grubą siatką; jeżdżą po nich nawet traktory. Pola doszczętnie zniszczone i zryte wielkimi lejami. Z żywopłotów pozostały nędzne resztki. Najsmutniej wyglądają drzewa. Nie ma wielkich topoli, wiązów ani kasztanów, tylko straszą żałosne, osmalone kikuty niedające cienia. Pan Piaget, właściciel gospody, mówił, że Niemcy zapędzili tysiące żołnierzy do wycinki drzew: pod topór poszły całe lasy. Potem pozbawione gałęzi pnie smarowali kreozotem i ustawiali w dziurach wykopanych na polach. Nazywało się to szparagi Rommla i miało chronić przed lądowaniem samolotów alianckich i zrzutami spadochroniarzy. Po kolacji Amelia się położyła, a ja poszedłem na spacer. W Louviers są miejsca nadal piękne. Niestety, znaczna część miasta została zbombardowana, a Niemcy na odchodnym podpalili jeszcze kilka domów. Aż trudno uwierzyć, że kiedyś odrodzi się tu życie. Po powrocie siedziałem na tarasie, dopóki nie zapadły ciemności. Cały czas myślałem o jutrzejszym dniu. Mocno uściskaj Kit ode mnie. Serdecznie Cię pozdrawiam Dawsey Amelia do Juliet

23 czerwca 1946 Kochana Juliet! Wczoraj poznaliśmy Remy. Czułam się bardzo niezręcznie, natomiast Dawsey spisał się na medal. Jak zwykle spokojny i opanowany, przyniósł ogrodowe krzesełka, usadowił nas w cieniu pod drzewem i grzecznie poprosił pielęgniarkę o podanie nam herbaty. Zależało mi na tym, by Remy nas polubiła i czuła się bezpiecznie. Chciałam też czegoś więcej dowiedzieć się o Elizabeth, ale bałam się siostry Touviers, wziąwszy sobie do serca jej napomnienia. Remy jest niewysoka i straszliwie wychudzona. Ma krótko obcięte ciemne włosy i ogromne wystraszone oczy. W lepszych czasach musiała być naprawdę ładna, teraz jest dosłownie przezroczysta, niemal jak zjawa. Ręce jej drżą i cały czas stara się je trzymać nieruchomo na kolanach. Powitała nas na tyle serdecznie, na ile biedaczka mogła, ale potem zachowywała się powściągliwie, dopóki nie spytała, czy Kit pojechała do sir Ambrose’a do Londynu. Dawsey powiedział jej o śmierci sir Ambrose’a i o tym, że razem wychowujemy Kit. Pokazał fotografię, na której jesteście obie. Od razu się uśmiechnęła. - Widać, że to dziecko Elizabeth - orzekła. - Czy też jest taka dzielna? Nie wiedziałam, co powiedzieć, bo zrobiło mi się przeraźliwie smutno. Dawsey odparł, że tak, bardzo dzielna, i wspomniał o szczególnym upodobaniu Kit do fretek. Wtedy Remy znów się uśmiechnęła. Została na świecie sama. Ojciec zmarł przed wojną, a matka w 1943 roku skazana za udzielanie schronienia osobom poszukiwanym przez Niemców znalazła się w Drancy i zginęła potem w Auschwitz. Obaj bracia przepadli bez wieści. Zdawało się jej, że jednego widziała na stacji w Niemczech, kiedy jechała z transportem do Ravensbrack, ale się nie odwrócił, gdy zawołała go po imieniu. Ze starszym straciła kontakt w 1941 roku. Sądzi, że obaj nie żyją. Dobrze, że Dawsey miał odwagę zadawać jej pytania, bo możność porozmawiania o najbliższych wyraźnie przyniosła jej ulgę. Wreszcie poruszyłam temat jej przyjazdu na Guernsey. Ponownie nabrała rezerwy. Odparła, że niedługo opuści hospicjum. Rząd francuski ma wypłacać renty ocalałym więźniom obozów koncentracyjnych, będące rekompensatą za czas spędzony w obozach, utratę zdrowia i cierpienia. Chcący kontynuować naukę mogą liczyć na niewielkie stypendium. Poza tym Association Nationale des Anciennes Déportées et Internées de la Résistance pomoże jej wynająć pokój lub mieszkanie. Postanowiła zatem pojechać do Paryża i tam uczyć się u piekarza cukiernika. Zdecydowanym tonem mówiła o swoich planach, więc nie nalegałam, ale jak znam Dawseya, nie odpuści tak łatwo. Zapewnienie Remy dachu nad głową uważa za nasz moralny obowiązek, spłacenie długu wobec Elizabeth; może ma rację, a może w ten sposób walczy z własnym poczuciem bezradności. Tak czy owak umówiliśmy się jeszcze na jutro. Zabieramy Remy na spacer nad kanałem i do cukierni, którą Dawsey wypatrzył w Louviers. Czasami się zastanawiam, gdzie się podział dawny nieśmiały Dawsey. Czuję się dobrze, choć jestem zmęczona i w nie najlepszym nastroju pewnie dlatego, że zobaczyłam moją ukochaną Normandię tak bardzo zniszczoną. Z przyjemnością wrócę do domu. Wielkie ucałowania dla Ciebie i dla Kit Amelia Juliet do Sidneya

28 czerwca 1946 Kochany Sidneyu! Cóż za pomysłowy prezent przysłałeś Kit! Gdzieś Ty wytrzasnął czerwone satynowe pantofelki do stepowania naszywane cekinami? I gdzie jest druga para dla mnie? Amelię wyczerpała podróż do Francji, więc na razie Kit zostaje u mnie, tym bardziej że może Remy zdecyduje się przyjechać po wyjściu z hospicjum, a wtedy zamieszka u Amelii. Kit się cieszy, że zostaje Bogu niech będą dzięki! Biedna mała już wie, że jej mama nie żyje. Dawsey jej powiedział. Trudno się domyślić, co czuje. Nic nie mówi, a ja nie chcę niczego z niej wyciągać na siłę. Staram się jej nie rozpieszczać, nie próbuję wynagradzać straty. Pamiętam, że po śmierci moich rodziców kucharka pastora Simplessa przyniosła mi kawał ciasta, po czym stała nade mną i ze smutkiem patrzyła, jak się męczę, usiłując przełknąć choć jeden kęs. Nienawidziłam jej wtedy za to. Jakby ciasto mogło mi zwrócić rodziców. Oczywiście ja byłam zbuntowaną dwunastolatką, a Kit ma tylko cztery latka i chętnie najadłaby się ciastek. Z pewnością rozumiesz, co mam na myśli. Sidney, mam problem z książką. Zebrałam sporo informacji z archiwów, mam mnóstwo relacji różnych osób, ale zupełnie nie mogę tego ułożyć w jakąś sensowną całość. Zwykła chronologia jest banalna. Może spakuję moje papierzyska i Ci je wyślę? Przyda mi się mądrzejsze i bardziej obiektywne spojrzenie niż moje. Miałbyś czas rzucić na nie okiem czy też wciąż jesteś zajęty odrabianiem poaustralijskich zaległości? Jeśli nie mógłbyś - to trudno, może jeszcze wpadnę na jakiś genialny pomysł. Ucałowania Juliet PS. Dziękuję za śliczny prasowy wycinek. Jeśli sądziłeś, że zdjęcie Marka tańczącego z Ursulą Fent wzbudzi moją zazdrość - to się mylisz. Mark telefonował ostatnio i mówił, że Ursula łazi za nim niczym zakochany spaniel. A jednak macie ze sobą coś wspólnego: obaj chcecie, żebym czuła się nieszczęśliwa. Może założycie klub? Sidney do Juliet

1 lipca 1946 Kochana Juliet! Nie przysyłaj papierzysk - przyjeżdżam. Czy najbliższy weekend Ci pasuje? Chcę zobaczyć Ciebie, Kit i Guernsey - w takiej kolejności. Na miejscu jednak nie zamierzam niczego czytać, bo będziesz mi stać nad głową, rękopis zabiorę do Londynu. Mógłbym przylecieć w piątek o piątej po południu i zostać do poniedziałku wieczorem. Czy zamówisz mi pokój w hotelu? I zorganizujesz kolacyjkę? Bardzo chciałbym poznać Fbena, Isolę, Dawseya i Amelię. Przywiozę wino. Ucałowania Sidney Juliet do Sidneya Środa Kochany Sidneyu! Isola nie chce słyszeć, byś mieszkał w hotelu (napomknęła o pluskwach). Proponuje gościnę u siebie i pyta, czy nie będą Ci przeszkadzać hałasy bladym świtem, gdy budzi się kozioł Ariel; papuga Zenobia śpi do późna. Razem z Dawseyem i jego nieodłącznym wozem spotkamy Cię na lądowisku. Nie mogę się doczekać piątku. Ucałowania Juliet Isola do Juliet (list wsunięty pod drzwi) Piątek o świcie Kochana, nie mogę wpaść, muszę pędzić na rynek. Cieszę się, że Twój przyjaciel zatrzyma się u mnie. Przełożyłam już pościel lawendą. Czy mam mu dolać do kawy jakiegoś eliksiru? Mrugnij tylko, gdy będziecie u mnie na targu, a ja już będę wiedziała, którego. Całuję Isola Sidney do Sophie

6 lipca 1946 Kochana Sophie! Nareszcie jestem u Juliet na Guernsey i mogę Ci coś niecoś donieść o trzech lub czterech rzeczach z tuzina tych, o które kazałaś mi się dowiedzieć. Po pierwsze i najważniejsze - Kit tak samo uwielbia Juliet jak my oboje. Jest to dość żywe maleństwo, serdeczne, acz powściągliwe w okazywaniu uczuć (wbrew pozorom nie ma w tym wcale sprzeczności). Buźka jej się śmieje, gdy pojawi się któryś przybrany rodzic ze Stowarzyszenia. Jest śliczna. Ma okrągłą twarzyczkę, gęste loki i duże oczy. Chce się ją przytulać, ale nie licuje to z jej godnością, a ja nie jestem tak odważny, żeby spróbować. Jeśli kogoś nie lubi, patrzy na niego wzrokiem, który spopieliłby Medeę. Zdaniem Isoli szczególnie zasłużyli sobie na to okrutny pan Smythe, który bije swojego psa, i niedobra pani Guilbert, która nazwała Juliet wścibską pannicą i doradziła jej, by wracała do Londynu, bo tam jest jej miejsce. Opowiem Ci coś o Kit i Juliet. Dawsey (o nim w dalszej części listu) przyszedł kiedyś po Kit: mieli razem udać się na spotkanie Ebena wracającego z połowu. Kit pożegnała się, wyszła, po chwili wróciła, podskoczyła do Juliet, zadarła jej spódnicę, pocałowała w kolano i wybiegła znowu. Juliet zbaraniała ale nigdy jeszcze nie widziałem jej tak szczęśliwej. Pisałaś w zimie, że zmizerniała i wygląda na zmęczoną, znużoną i wyczerpaną. Nie przyszłoby Ci pewnie do głowy, jak zbawienny wpływ mogą mieć tutejsze podwieczorki i rozmowy z ludźmi. Jest zdrowa jak ryba i pełna dawnego wigoru. Do tego stopnia, moja kochana Siostrzyczko, że zaczynam wątpić, czy zechce wracać do Londynu, choć jeszcze nie zdaje sobie z tego sprawy. Morskie powietrze, słońce, zieleń, kwiaty, widoki oceanu, a przede wszystkim ludzie - wszystko to skutecznie konkuruje z miejskim życiem. Nietrudno się domyślić, dlaczego tak się dzieje. Panuje tu niezwykła, prawdziwie rodzinna i domowa atmosfera. Isola to dziś niespotykany typ gospodyni, u jakiej chciałoby się mieszkać, będąc na wsi. Już pierwszego dnia obudziła mnie wcześnie rano, żebym jej pomógł suszyć różane płatki, ubijać masło, mieszać Bóg wie co w wielkim kotle i nakarmić Ariela, po czym wysłała mnie na targ rybny po węgorza. W wykonywaniu tych czynności towarzyszyła mi - na ramieniu papuga Zenobia. A teraz będzie o Dawseyu Adamsie. Zgodnie z Twoimi instrukcjami przyjrzałem mu się dokładnie i muszę przyznać, że mi się podoba. Jest spokojny, poczciwy i mądry (niechcący zabrzmiało to, jakbym mówił o psie!). I ma poczucie humoru. Krótko mówiąc, całkowite przeciwieństwo innych amantów Juliet. Podczas naszego pierwszego spotkania wiele się nie odzywał, podczas następnych też nie - jak to sobie właśnie uświadomiłem - ale gdy wchodzi do pokoju, wszystkim robi się jaśniej na duszy. Zupełnie nie rozumiem, czemu ja nigdy nie miałem na nikogo takiego wpływu… Juliet jest przy nim wyraźnie zmieszana: jego milczący sposób bycia naprawdę onieśmiela. Wczoraj, kiedy przyszedł po Kit, natychmiast zaczęła wyprawiać jakieś straszne rzeczy z serwisem do herbaty. Ale Juliet zawsze tłukła filiżanki. Pa-, miętasz, co zrobiła ze Spode ‘em naszej mamy? Może to zatem o niczym nie świadczy? On przygląda jej się ukradkiem, dopóki ona na niego nie spojrzy, bo wtedy od razu odwraca wzrok (mam

nadzieję, że pochwalisz moją spostrzegawczość). Jedno mogę stwierdzić ponad wszelką wątpliwość: jest więcej wart niż tuzin Marków Reynoldsów. Wiem, uważasz, że przesadzam, jeśli chodzi o Reynoldsa, ale go nie znasz. To picuś-glancuś, który zawsze dostaje wszystko, czego chce, i jest to główna z jego nielicznych życiowych zasad. Zachciało mu się Juliet, bo jest ładna, a przy tym bardzo sprawna intelektualnie, więc uważa, że razem będą stanowić atrakcyjną parę. Jeśli Juliet wyjdzie za niego, resztę życia spędzi w teatrach, klubach i na różnych spotkaniach towarzyskich. Nigdy nie napisze książki. Jako jej wydawca jestem szczerze zmartwiony tą perspektywą, natomiast jako jej przyjaciel -mocno przerażony. To będzie koniec naszej Juliet. Trudno powiedzieć, co Juliet myśl o Reynoldsie, jeśli w ogóle o nim myśli. Spytałem ją kiedyś, czy za nim tęskni, a ona powiedziała: „Za Markiem? Chyba tak” - jakby był dalekim wujkiem, i to wcale nie tym ukochanym. Byłbym wniebowzięty, gdyby całkiem jej wywietrzał z głowy, ale nie sądzę, by jej na to pozwolił tak łatwo. Wracając do mniej ważnych tematów, czyli do okupacji i książki Juliet, donoszę, iż miałem zaszczyt towarzyszyć jej podczas wizyt u kilku osób, które opowiadały o wyzwoleniu Guernsey dziewiątego maja zeszłego roku. Cóż to musiał być za dzień! Tłumy na nabrzeżu! I cisza jak makiem zasiał. Wszyscy patrzą w milczeniu na statki stojące przed wejściem do portu. A gdy Anglicy wreszcie schodzą na brzeg, wybucha wielka wrzawa. Uściski, pocałunki, łzy i radosne okrzyki. Wielu żołnierzy stąd pochodziło. Przez pięć lat nie mieli żadnych wiadomości od rodzin. Wyobrażasz sobie, jak niecierpliwie przeszukiwali wzrokiem tłum, czy są ich krewni? I jaka potem była radość ze spotkania? Pan LeBrun, emerytowany listonosz, opowiedział niesamowitą historię. Kilka statków odłączyło się i popłynęło nieco dalej na północ do St. Sampson’s Harbor. Na ten desant czekały na brzegu tłumy. Tymczasem gdy otworzył się pierwszy luk, wyszedł z niego nie pluton żołnierzy, lecz… klasyczny angielski dżentelmen w spodniach w prążki, żakiecie i cylindrze; trzymał w ręku złożoną parasolkę i wczorajszego „Timesa”. Na ułamek sekundy zapadła cisza, po czym rozległ się potężny wybuch śmiechu: przebierańca poklepywano radośnie, całowano i ściskano; w końcu czterech mężczyzn posadziło go sobie na ramionach i poniosło ulicą. - Wiadomości, wiadomości prosto z Londynu! - zawołał ktoś i wyrwał mu „Timesa” z ręki. Kimkolwiek był ten żołnierz, za swój pomysł zasłużył na medal. Potem na ląd zeszli inni. Rozdawali czekoladę, pomarańcze, papierosy i herbatę. Brygadier Snow powiadomił zebranych, że naprawiono już łącza telefoniczne i wkrótce mieszkańcy będą mogli porozmawiać ze swymi ewakuowanymi dziećmi i rodzinami w Anglii. Statek przywiózł żywność, lekarstwa, naftę, karmę dla zwierząt, ubrania, materiały, nasiona i buty. Podobnych opowieści starczyłoby na trzy książki: trzeba będzie zrobić selekcję. Nie przejmuj się, jeśli Juliet od czasu do czasu wpadnie w popłoch i zacznie marudzić, bo to niełatwe zadanie. Muszę kończyć, by się przebrać do kolacji, która ma być u Juliet. Isola wystroiła się już w trzy szale i koronkowy bieżnik - nie mogę jej sprawić zawodu. Ucałowania dla Was wszystkich Sidney Juliet do Sophie 1 lipca 1946

Kochana Sophie! Piszę króciutko, aby dać Ci znać, że Sidney jest tutaj i że możemy być spokojne. Twój brat wygląda wspaniale: opalony, w świetnej formie i prawie nie kuleje. Wrzuciliśmy jego laskę do morza, pewnie już jest w połowie drogi do Francji. Wyprawiłam na jego cześć kolację; sama gotowałam i nawet było to jadalne. Will Thisbee dał mi Kuchnię dla początkujących. Poradnik dla dziewcząt. Świetna rzecz. Autor słusznie przypuszcza, że potencjalna czytelniczka nic nie wie o gotowaniu, i zamieszcza mnóstwo absolutnie bezcennych wskazówek, na przykład takich: „dodając jajka, najpierw rozbij skorupkę”. Sidney ma sporo uciechy, mieszkając u Isoli. Wczoraj wieczorem siedzieli i gadali do późna w nocy. Isola nie traci czasu na salonowe grzeczności. Jej zdaniem pierwsze lody najlepiej się przełamuje, bezceremonialnie po nich stąpając. Spytała go zatem wprost, czy jesteśmy zaręczeni. A jeśli nie, to dlaczego, skoro dla wszystkich jest oczywiste, że wariujemy na swoim punkcie. Sidney odparł, że owszem, wariuje na moim punkcie, zawsze tak było i będzie, ale nie możemy się pobrać, bo on jest homoseksualistą. Podobno tak ją zamurowało, aż Sidney się przeraził, że zaraz zemdleje. Mrugała nerwowo i patrzyła na niego podejrzliwie. Zapytała, czy ja o tym wiem. Potwierdził, że od początku wiedziałam, a wtedy zerwała się z miejsca i czule pocałowała go w czoło. Po czym oświadczyła: - To miło. Zupełnie jak nasz kochany Booker. Nikomu o tym nie pisnę. Możesz na mnie polegać. Następnie usiadła wygodnie i zaczęła opowiadać o sztukach Oscara Wilde’a, które jej zdaniem są tak zabawne, że boki zrywać. Sophie, ile byś dała za to, żeby być małą muszką siedzącą wtedy tam na ścianie? Ja sporo. Zaraz idziemy z Sidneyem kupić prezent dla Isoli. Radziłam ciepły, kolorowy szal, ale on się uparł, że kupi jej zegar z kukułką. Dlaczego??? Ucałowania Juliet PS. Mark nie pisze, on telefonuje. Dzwonił w zeszłym tygodniu, połączenie było fatalne i co chwila musieliśmy sobie przerywać, krzycząc: „CO?”, ale mniej więcej udało mi się wychwycić sens: powinnam natychmiast wracać i wyjść za niego. Bardzo grzecznie odmówiłam powrotu, znacznie mniej się tym przejmując niż miesiąc temu. Isola do Sidneya

8 lipca 1946 Drogi Sidneyu! Jesteś przemiłym gościem i bardzo Cię polubiłam. Zenobia też, inaczej nie przesiadywałaby tak długo u Ciebie na ramieniu. Miło też, że lubisz pogadać, bo to najprzyjemniejszy sposób spędzania wieczorów. Zaraz idę do Amelii po książkę, o której mi mówiłeś. Dlaczego Juliet i Amelia nigdy mi nie wspomniały o Jane Austen? Mam nadzieję, że przyjedziesz jeszcze do nas na Guernsey. Czy smakowała Ci zupa Juliet? Była naprawdę dobra. Jeszcze trochę, a będzie umiała zrobić ciasto na placek i sos do mięsa; gotowania trzeba się uczyć pomału, inaczej nic z tego nie wyjdzie. Smutno mi było po Twoim wyjeździe, więc wczoraj zaprosiłam na podwieczorek Dawseya i Amelię. Szkoda, że mnie nie widziałeś. Nie zdradziłam się ani słowem, gdy Amelia zauważyła, że jej zdaniem Ty i Juliet powinniście się pobrać. Pokiwałam tylko głową i zmrużyłam oczy, jakbym coś konkretnego o tym wiedziała - żeby ich zmylić. Zegar z kukułką szalenie mi się podoba. Wesoło jest teraz w kuchni. Kiedy bije, biegnę, żeby na niego popatrzeć. Szkoda tylko, że Zenobia pozbawiła kukułkę głowy, ale ona jest bardzo zazdrosna. Eli obiecał, że mi wyrzeźbi nową, równie ładną jak tamta. Patyczek nadal wyskakuje z okienka o każdej godzinie. Z wyrazami ogromnej sympatii Isola Pribby Juliet do Sidneya

9 lipca 1946 Kochany Sidneyu! Wiedziałam, że się zachwycisz Guernsey! Najbardziej cieszę się z tego, że sama tu jestem, a potem, że Ty również byłeś, choć tak krótko. To wspaniale, że znasz już wszystkich moich przyjaciół, a oni Ciebie. Wielką radość sprawiłeś mi tym, że dogadujesz się z Kit. Niestety, mój drogi, jej sympatię w znacznej mierze zaskarbiłeś sobie prezentem. Opowieść o sepleniącym króliczku budzi wciąż taki zachwyt, że sama zaczęła seplenić. Z przykrością stwierdzam, że jest w tym naprawdę dobra. Dawsey ją właśnie odprowadził; byli z wizytą u nowego prosiaczka. Kit od razu spytała: - Cy pises do wujka Sidneya? - Kiedy potwierdziłam, dodała: - To napis, żeby sybko psyjechał. Rozumies teraz, co narobiłeś swoją ksiązecką? Dawsey cały czas się uśmiechał, słuchając naszej rozmowy, czym sprawił mi przyjemność. W ostatni weekend nie był w zbyt dobrej formie. Podczas kolacji u mnie jeszcze mniej mówił niż zwykle. Pewnie nie za przyczyną mojej zupy, ale raczej z troski o Remy. Najwyraźniej uważa, że ona nie wyzdrowieje, dopóki nie przyjedzie na Guernsey. Cieszę się, że przeczytasz rękopis. Zupełnie nie mogę zgadnąć, co jest w nim niedobrego. Wiem tylko, że czegoś mu brakuje. Coś Ty, na miłość boską, naopowiadał Isoli? Wpadła, żeby mi pokazać Dumę i uprzedzenie i miała pretensję, że nigdy jej nie mówiłam o Elizabeth Bennet i panu Darcym. A skąd ona miała wiedzieć, że mogą być jeszcze lepsze książki o miłości - bez ponurych mężczyzn, smutku, śmierci i cmentarzy? Może jeszcze coś przed nią ukrywamy? Przeprosiłam za nietakt i oczywiście przyznałam Ci rację, że Duma i uprzedzenie to jedna z najpiękniejszych książek o miłości w naszej literaturze, w dodatku tak świetnie napisana, że czytelnik umiera z ciekawości, jak się potoczą losy bohaterów. Isola twierdzi, że Zenobia jest osowiała po Twoim wyjeździe i nie chce jeść. Ja też jestem osowiała, ale cieszę się, że byłeś. Ucałowania Juliet Sidney do Juliet

12 lipca 1946 Kochana Juliet! Uważnie przeczytałem Twój tekst i przyznaję, że miałaś rację: czegoś tu brak. Zbiór anegdot to jeszcze nie książka. Miła moja, książce potrzeba spoiwa, jakiegoś rdzenia. Nie wystarczy zrelacjonować oderwane historie, lecz trzeba je ukazać przez pryzmat jednej osoby. W obecnej formie przedstawione zdarzenia choć są naprawdę interesujące - sprawiają wrażenie chaotycznych, przypadkowych migawek. Nie miałem trudności z napisaniem tych uwag, bo takie spoiwo już masz, tylko jeszcze o tym nie wiesz. Elizabeth McKenna. Zwróć uwagę, że każdy z Twoich rozmówców prędzej czy później zaczyna o niej mówić. Kto namalował portret Bookera, ocalił mu życie i tańczył z nim na ulicy? Kto nałgał o literackim stowarzyszeniu, a potem sprawił, że rzeczywiście powstało? Nie pochodziła z wyspy, ale uwięziona przez wojenną zawieruchę znalazła tu swój dom. Co czuła? Na pewno tęskniła za Ambrose’em i Londynem, ale nie przypominam sobie, by kiedykolwiek się skarżyła na swój los. Za ukrywanie więźnia trafiła do Ravensbriick. Pokaż w książce, jak i dlaczego zginęła. Opowiedz o młodej dziewczynie, która przed wojną studiowała malarstwo, a potem, pracując jako pielęgniarka, sześć dni w tygodniu spędzała w szpitalu. Miała wprawdzie przyjaciół, ale straciła najbliższą rodzinę. W dodatku zakochała się we wrogu - w niemieckim oficerze, i jego też straciła. W czasie wojny urodziła dziecko. To wszystko bardzo trudne, nawet gdy się jest wśród dobrych, życzliwych ludzi. Wobec pewnych spraw człowiek zawsze pozostaje sam. Odsyłam Ci rękopis i Twoje listy do mnie. Przejrzyj je raz jeszcze, a sama się przekonasz, jak często jest mowa o Elizabeth. Odpowiedz na pytanie, dlaczego tak się dzieje. Porozmawiaj z Dawseyem i Ebenem, z Isolą i Amelią, z panem Dilwynem - z każdym, kto ją dobrze znał. Mieszkasz w jej domu. Przejrzyj jej książki, jej rzeczy. Uważam, że powinnaś oprzeć się na postaci Elizabeth. Kit na pewno będzie Ci kiedyś wdzięczna za opowieść o matce: może dla niej wiele w życiu znaczyć. Albo w ogóle nie pisz, albo najpierw dobrze poznaj Elizabeth. Przemyśl i daj znać, czy Elizabeth zostanie sercem Twojej książki. Ucałowania dla Ciebie i Kit Sidney Juliet do Sidneya

15 lipca 1946 Kochany Sidneyu! Nie muszę niczego przemyśliwać. Gdy przeczytałam Twoje uwagi, zrozumiałam, że masz rację. Chyba mnie jakaś tępota ogarnęła! Siedzę tu, rozpaczam, że jej nie poznałam, tęsknię za nią jak za bliską osobą, a nie przyszło mi do głowy, że to o niej powinnam pisać! Zaczynam od jutra. Najpierw jednak porozmawiam z Dawseyem, Amelią, Ebenem i Isolą. Ona do nich należy bardziej niż do mnie i chcę mieć ich błogosławieństwo. Remy zdecydowała się przyjechać na Guernsey. Dawsey z nią korespondował i czułam, że ją namówi. Anioła by skłonił do opuszczenia nieba, gdyby nie był takim milczkiem, jaki jest przy mnie. Remy zamieszka u Amelii, więc Kit zostaje ze mną. Masz moją dozgonną miłość i wdzięczność Juliet PS. A może Elizabeth pisała pamiętnik? Juliet do Sidneya

17 lipca 1946 Drogi Sidneyu! Pamiętnika nie ma, ale jest dobra wiadomość. Otóż dopóki był papier i ołówki, Elizabeth rysowała. Znalazłam teczkę z jej pracami na dolnej półce w bibliotece. Są to doskonałe szkice do portretów, ze znakomicie według mnie uchwyconym podobieństwem. Isola w momencie, gdy tłucze coś drewnianą łyżką, Dawsey pracujący w ogrodzie, Eben i Amelia pochyleni ku sobie, pogrążeni w rozmowie. Przeglądałam je, siedząc na podłodze, kiedy przyszła z wizytą Amelia, i dalej oglądałyśmy razem. Kit śpiąca, Kit obudzona, Kit na kolanach, Kit kołysana przez Amelię, Kit wpatrująca się w paluszki u nóg, Kit z zachwytem produkująca bąbelki śliny. Pewnie wiele kobiet równie bacznie patrzy na swoje maleństwa, ale Elizabeth uwieczniła te matczyne obserwacje na papierze. Jeden rysunek, zrobiony drżącą kreską, przedstawiał Kit malutką i pomarszczoną zdaniem Amelii powstał nazajutrz po porodzie. Znalazłyśmy też portret mężczyzny o szlachetnej, wyrazistej, dość szerokiej twarzy. Ogląda się przez ramię i spokojnie patrzy na widza. Domyśliłam się, że to Christian: ma dokładnie taki sam kosmyk włosów jak Kit. Amelia wzięła rysunek do ręki. Nigdy dotąd nie rozmawiałyśmy o ojcu małej . Spytałam, czy go lubiła. - Biedny chłopak - westchnęła. - Z początku niezbyt przychylnie byłam do niego nastawiona. Uważałam, że to szaleństwo. Dlaczego Elizabeth musiała wybrać właśnie jego… wroga… Niemca. Bałam się o nią i o innych. Uważałam, że jest za bardzo ufna, że on zdradzi ją i nas. Namawiałam, żeby z nim zerwała. Zbyt ostro się wypowiadałam. Elizabeth podniosła dumnie głowę i nic nie odpowiedziała. A nazajutrz on złożył mi wizytę; porządnie mnie nastraszył. Otwieram drzwi, a tu wysoki Niemiec w mundurze. Byłam pewna, że zaraz mi zarekwirują dom, i zaczęłam protestować, a wtedy on wyjął zza pleców bukiet kwiatów - mocno zmaltretowany najwyraźniej wskutek ściskania po drodze. Zauważyłam wtedy jego zdenerwowanie i zapytałam o nazwisko. - Kapitan Christian Hellman - przedstawił się i zaczerwienił jak chłopak. Nadal podejrzliwie spytałam o cel wizyty. Jeszcze bardziej się zaczerwienił i rzekł cicho: - Przyszedłem porozmawiać o moich planach. - Co do mojego domu? - spytałam ostro. - Nie, co do Elizabeth - odparł. Potem rozegrała się scena, jakbym ja była wiktoriańskim ojcem, a on konkurentem do ręki córki. Cupnąwszy na brzeżku fotela, wyznał, że gdy tylko wojna się skończy, ma zamiar przyjechać do nas na stałe, poślubić Elizabeth, hodować frezje, czytać książki i zapomnieć o strasznych czasach. Nim skończył mówić, sama byłam w nim troszkę zakochana. W oczach Amelii pojawiły się łzy, więc odłożyłyśmy rysunki i poszłam zaparzyć herbatę. Za chwilę Kit przyniosła stłuczone jajeczko mewy i usilnie prosiła, żeby je skleić, toteż oczywiście zajęłyśmy się jej sprawami. Wczoraj zjawił się u mnie Will Thisbee z talerzem babeczek z musem śliwkowym, no i poczęstowałam go herbatą. Chciał zasięgnąć porady w sprawie dwóch pań: z którą z nich mianowicie bym się ożeniła, będąc mężczyzną, a z którą nie. (Rozumiesz, o co chodzi?). Panna X zawsze, od najmłodszych lat, była lekko zwariowana, i nic się nie zmieniła. Na wieść o zbliżaniu się Niemców zakopała pod wiązem srebrny czajniczek - pamiątkę po matce - i teraz nie może sobie przypomnieć, gdzie. Kopie wszędzie doły i przysięga, że nie przestanie, dopóki go nie znajdzie. - Cóż za determinacja! - z podziwem oświadczył Will. (Starał się być dyskretny, ale domyślam się, że panna X to Daphne Post. Ma okrągłe oczy, krowie

spojrzenie i śpiewa w kościelnym chórze, zdecydowanie wyróżniając się drżącym sopranem). Panna Y to miejscowa szwaczka. Niemcy po przybyciu mieli tylko jedną hitlerowską flagę, którą musieli powiesić na kwaterze głównej. Potrzebowali jeszcze jednej na maszt flagowy, żeby przypominała Guernsejczykom, kto teraz rządzi. Zlecili jej uszycie pannie Y, która podeszła do tego zamówienia w sposób nader twórczy. Naumyślnie brzydką swastykę naszyła na koło nie białe, ale w kolorze brudno-beżowym, a dookoła zamiast szkarłatnego jedwabiu dała majtkowo-różową flanelę. - Bardzo to pomysłowe - pokręcił Will głową z podziwem. - Dobra zemsta! (Panna Y to panna LeFroy, cienka jak jej igła, o końskiej szczęce i mocno zaciśniętych ustach). No i która z nich, moim zdaniem, będzie lepszą towarzyszką życia: panna X czy panna Y? Odparłam, że jeśli nie jest pewien, która, to znaczy, że żadna. Okazało się, że to samo powiedział mu Dawsey. - A Isola orzekła, że panna X mnie zanudzi, a panna Y zadręczy na śmierć. Podziękował mi wylewnie i stwierdził, że w takim razie będzie szukał dalej. „Przecież TA JEDNA JEDYNA musi gdzieś być”. Włożył czapkę, ukłonił się i wyszedł. Wiesz, nawet jeśli przeprowadził podobną ankietę na całej wyspie, poczułam się niezwykle uhonorowana tym, że mnie też zapytał. Zostałam potraktowana jak tutejsza. Ucałowania Juliet PS. Ciekawe, że Dawsey ma swoje zdanie w kwestii małżeństwa; chętnie poznałabym bliższe szczegóły. Juliet do Sidneya

19 lipca 1946 Kochany Sidneyu! O Elizabeth mówi się wszędzie - nie tylko w gronie członków Stowarzyszenia. Oto przykład jeden z wielu. Po południu poszłyśmy z Kit na cmentarz. Ona bawiła się między grobami, a ja wyciągnęłam się na płycie Edwina Mullissa -masywnej, wspartej na czterech mocnych nogach niczym blat stołu. Przyłapał mnie na tym Sam Withers, mocno już starszy dozorca cmentarza, i stwierdził, że zachowuję się zupełnie jak panna McKenna, kiedy była mała. Podobno lubiła się opalać na tej właśnie płycie; potem była brązowiutka jak czekoladka. Zerwałam się oczywiście i spytałam, czy dobrze znał Elizabeth. - No może nie aż tak dobrze, ale ją lubiłem. Ona i Jane, córka Ebena, przychodziły tu często. Rozkładały serwetę na biednym panu Mullissie i urządzały sobie piknik. Opowiedział mi, że obie dziewczynki to były niezłe łobuziaki, wiecznie miały jakieś nowe pomysły. Kiedyś nawet wywoływały duchy i śmiertelnie nastraszyły żonę pastora. Tu spojrzał na Kit, która zdążyła zawędrować do drzwi kościoła, i westchnął. - Śliczna ta córeczka kapitana Hellmana. Rzuciłam się jak sęp. Czy znał kapitana Hellmana? Lubił go? Łypnął spode łba nieufnie. - Owszem. Dobry był z niego człek, choć Niemiec. Ale chyba nie zamierza panienka obsmarowywać z tego powodu córeczki panny McKenna? Odparłam, że nie, no skądże, do głowy by mi to nie przyszło. Pogroził mi palcem. - Nie radzę! Najpierw trzeba dobrze poznać pewne sprawy, zanim się zacznie pisać książkę o wojnie. Ja też nienawidziłem okupacji. Dziś jeszcze złość mnie bierze na samo wspomnienie. Niemcy potrafili być straszni. Włazili nam do domów bez pytania, rządzili się jak u siebie. Rasa panów. Ale nie wszyscy tak się zachowywali, oj nie. Christian nie był taki i Sam go lubił. Raz przyszli na cmentarz z Elizabeth, gdy Sam kopał grób w ziemi stwardniałej od mrozu i był już przemarznięty. Christian wziął od niego łopatę i zabrał się do roboty. - Miał krzepę, toteż szybko się uporał - opowiadał Sam. -No to mu powiedziałem, że jeśli zechce, może u mnie pracować, a on się śmiał. Nazajutrz Elizabeth przyniosła mi gorącą kawę w termosie. Prawdziwą z prawdziwych ziaren, które dostała od Christiana. I dała mi ciepły sweter, też od niego. Bogiem a prawdą, spotykało się czasem porządnych Niemców. Jak ich człowiek widywał codziennie, to często mówił: dzień dobry. Żal ich było nawet, że są tutaj, a tam bombardują ich domy. Nieważne, kto to wszystko zaczął. Przynajmniej dla mnie. Zdarzało się, że transportu ziemniaków do wojskowej kuchni pilnował porządny Niemiec. Dzieciaki biegły za ciężarówką w nadziei, że jakiś ziemniak spadnie na drogę. Żołnierze niby to pilnowali, ale od czasu do czasu sami je strącali. To samo robili z pomarańczami. Z węglem też - a to już była naprawdę rzecz cenna, bo nie mieliśmy czym palić. Znam wiele takich przypadków. Proszę spytać panią Fouąuet o jej syna. Zachorował na zapalenie płuc, a ona strasznie się martwiła, bo nie miała ani opału, ani jedzenia. Raptem ktoś puka do drzwi; kiedy otworzyła, zobaczyła niemieckiego sanitariusza. Bez słowa podał jej fiolkę z sulfonamidem, zasalutował i odszedł. Ukradł ze szpitalnej apteczki. Przyłapali go później na wykradaniu leków i wylądował w więzieniu w Niemczech - może go nawet powiesili. Tego nigdy się nie dowiemy. Znów spojrzał na mnie groźnie. - Ale uprzedzam, że jak ktoś, kto tu przyjechał z Anglii, nazwie ludzki odruch kolaboracją, to będzie

miał do czynienia ze mną i z panią Fouquet! Próbowałam protestować, ale się odwrócił i odszedł. Zabrałam Kit i poszłyśmy do domu. Tak oto za sprawą zmaltretowanych kwiatów dla Amelii i kawy dla Sama Withersa poznałam bliżej ojca Kit. Zaczęłam rozumieć, dlaczego Elizabeth się w nim zakochała. W przyszłym tygodniu przyjeżdża Remy. We wtorek Dawsey jedzie po nią do Francji. Ucałowania Juliet Juliet do Sophie

22 lipca 1946 Najmilsza Sophie! Spal ten list. Nie chcę, by go znaleziono wśród Twojej korespondencji i opublikowano w Listach zebranych. Pisałam Ci o Dawseyu i o tym, jak pierwszy nawiązał ze mną kontakt. Wiesz też, że jest wielbicielem Charlesa Lamba, że pomagał sprawować opiekę nad Kit i że ona za nim przepada. Nie zwierzyłam Ci się jednak, że zaraz po przyjeździe, gdy zeszłam na brzeg, a Dawsey wyciągnął do mnie obie ręce, doznałam niewytłumaczalnego wstrząsu. On jest tak skryty, że nie miałam pojęcia, czy tylko mnie raził piorun, czy jego też. Przez ostatnie dwa miesiące starałam się być rozsądna i zachowywałam się swobodnie. Całkiem zgrabnie mi to wychodziło - aż do dzisiaj. Dawsey przyszedł pożyczyć walizkę na wyjazd; wybiera się po Remy, żeby ją tu przywieźć. Swoją drogą to niesamowite, że nawet nie ma walizki. Kit smacznie spała, więc załadowaliśmy walizkę do jego wozu i poszliśmy się przejść. Księżyc piął się do góry, niebo miało kolor macicy perłowej, niczym wnętrze muszli. Morze akurat było spokojne, pokryte srebrnymi zmarszczkami, ledwo się poruszało. Cisza, żadnego wiatru. Jeszcze nigdy chyba świat nie wydawał mi się taki cichy jak wtedy. Raptem przyszło mi na myśl, że podobnie zachowuje się idący obok mnie Dawsey. Był tak blisko, że wyraźnie widziałam jego dłonie, i napełniało mnie to jakąś dziwną radością, a jednocześnie czułam ucisk w brzuchu -pewnie znasz to uczucie. W pewnej chwili zwrócił się w moją stronę. Twarz miał pogrążoną w cieniu, ale dobrze widziałam jego ciemne oczy patrzące na mnie z jakimś nieokreślonym wyczekiwaniem. Co mogło stać się dalej? Pocałunek? Pieszczotliwe muśnięcie włosów? Nie stało się jednak nic, ponieważ za sekundę usłyszeliśmy hałas wozu (tutejsza taksówka) Wally’ego Bealla, który stanął właśnie pod moim domem, a pasażer Wally’ego zawołał: - Niespodzianka, kochanie! Markham V. Reynolds Junior, olśniewająco wytworny, w znakomicie skrojonym garniturze, z czerwonym bukietem róż w ręku. Czy mi uwierzysz, że w tym momencie miałam mordercze myśli? Cóż było robić. Podeszłam i przywitałam się; pocałował mnie, a w mojej głowie tłukło się jedno: „Tylko nie to! Nie przy Dawseyu!”. Złożył róże w moje ramiona i z tym swoim chłodnym uśmieszkiem zwrócił się do Dawseya. Przedstawiłam ich, marząc tylko o tym, by wpełznąć gdzieś w mysią dziurę (zupełnie nie rozumiem dlaczego). Tępo patrzyłam, jak Dawsey podaje mu dłoń, po czym wyciąga rękę do mnie i mówi: „Dziękuję za walizkę, Juliet. Dobranoc”; następnie wska-kuje na wóz i odjeżdża. Bez słowa, nie obejrzawszy się nawet. Chciało mi się płakać, lecz zamiast się rozbeczeć zaprosiłam Marka do środka, usiłując sprawiać wrażenie, jakby mnie spotkała cudowna niespodzianka. Hałas obudził Kit, która spojrzała nieufnie na obcego pana i zapytała, gdzie Dawsey - przecież nie pocałował jej na dobranoc. Mnie też nie pomyślałam. Położyłam Kit do łóżka i przekonałam Marka, że moja reputacja legnie w gruzach, jeśli natychmiast nie uda się do hotelu. Tak też zrobił, bardzo niezadowolony, odgrażając się wielokrotnie, iż zjawi się u mnie o szóstej rano. A potem przez trzy godziny siedziałam i gryzłam paznokcie. Czy powinnam pójść do Dawseya i

próbować wrócić… no tak, ale do czego? Nie miałam żadnej pewności, że rzeczywiście coś między nami wtedy zaiskrzyło. Nie chciałam robić z siebie idiotki. A jeśli on patrzył na mnie ze zwykłą uprzejmością - albo, co gorsza, z politowaniem? No i w ogóle, co się ze mną dzieje? Przyjechał Mark, bogaty i chętny do żeniaczki, więc powinnam się cieszyć. A z drugiej strony bez tego Marka całkiem nieźle mi się ostatnio żyło. Dlaczego nie mogę przestać myśleć o Dawseyu, któremu pewnie wcale na mnie nie zależy. A jeśli jednak? Może warto sprawdzić, co się kryje za jego wiecznym milczeniem? Psiakrew, psiakrew, psiakrew! Jest druga w nocy, nie mam już ani jednego paznokcia i wyglądam na stuletnią staruszkę. Może rano Mark zrazi się tym mało zachęcającym widokiem. Nie wiem: będę czy nie będę rozczarowana, jeśli tak się stanie. Ucałowania Juliet Amelia do Juliet (list wsunięty pod drzwi)

23 lipca 1946 Kochana Juliet! Maliny obrodziły wyjątkowo pięknie. Zaraz będę je zbierać, a potem mam zamiar upiec placek. Zapraszam Was obie z Kit na podwieczorek (placek). Całuję Amelia Juliet do Amelii

23 lipca 1946 Kochana Amelio! Bardzo żałuję, ale nie mogę przyjść. Mam gościa. Ucałowania Juliet PS. Posyłam z tym listem Kit, która liczy na placek. Czy może zostać u Ciebie do wieczora? Juliet do Sophie

24 lipca 1946 Kochana Sophie! Ten list też powinnaś spalić tak jak poprzedni. Ostatecznie i nieodwracalnie odrzuciłam oświadczyny Marka, a moja radość z tego faktu jest wręcz nieprzyzwoita. Ach, gdybym była prawdziwą damą, spędziłabym ten dzień w samotności, przeżywając i rozpamiętując wszystko. Niestety, nie potrafię. Jestem wolna! Dzisiaj wyskoczyłam z łóżka niczym konik polny i razem z Kit urządziłyśmy sobie na pastwisku wyścigi. Ona wygrała, ale oszukując. Wczorajszy dzień wspominam jak koszmar. Wiesz już, co czułam, kiedy Mark zjawił się niespodziewanie. Nazajutrz było jeszcze gorzej. Zameldował się o siódmej rano, absolutnie pewien, że do południa zostanie ustalona data ślubu. Wyspa go w ogóle nie obchodziła, Elizabeth też nie. Nie interesowało go nawet, co dotąd robiłam - w ogóle o to nie pytał. Zdziwił się, gdy Kit przyszła na śniadanie: do tego stopnia wcześniej nie zwrócił uwagi na jej obecność. Był dla niej miły rozmawiali o psach - ale już po kilku minutach widoczne było, że ma ochotę się jej pozbyć. Musieli go przyzwyczaić do tego, że niańki zabierają dzieci natychmiast, gdy rodzice zaczynają się nimi nużyć. Oczywiście nie zważałam na jego humory i spokojnie zrobiłam dla Kit śniadanie, ale jego niezadowolenie pęczniało jak balon. Gdy Kit wyszła się pobawić, stwierdził: - Widzę, że nowi przyjaciele w niecałe dwa miesiące zwalili na ciebie swoje obowiązki. Pokiwał głową, wyraźnie ubolewając nad moją naiwnością. Ja na razie nie odpowiadałam, tylko na niego patrzyłam. - Miły dzieciak, ale to nie jest twoja sprawa, Juliet. Wykaż więcej stanowczości, moja droga. Kup jej jakąś ładną lalkę albo coś i rozstańcie się, zanim ona zacznie oczekiwać, że będziesz się nią zajmować do końca życia. W tym momencie ogarnęła mnie taka złość, że nie mogłam wykrztusić słowa. Stałam nieruchomo, ściskając z całej siły miseczkę po owsiance Kit. Wprawdzie nie rzuciłam nią w Marka, ale byłam bardzo, bardzo tego bliska. W końcu odzyskałam mowę. Był to raczej dramatyczny szept: - Wyjdź stąd! - Słucham? - Nie chcę cię więcej widzieć! - Juliet? - Najwyraźniej nic do niego nie docierało. Więc mu wyjaśniłam. Nabierając coraz większej pewności siebie, oświadczyłam, że nie wyjdę za niego ani za nikogo, kto nie kocha Kit, Guernsey i Charlesa Lamba. - A co, u licha, ma z tym wspólnego Charles Lamb! -ryknął (jakby rozumiał pozostałe rzeczy!). Z godnością odmówiłam wyjaśnień. Próbował mnie przekonywać, udobruchać, chciał pocałować, rozpocząć dyskusję, ale to był koniec. I świetnie o tym wiedział. Po raz pierwszy od bardzo dawna - od lutego, kiedy go poznałam - byłam absolutnie pewna, że postępuję słusznie. Jak mogłam w ogóle brać go pod uwagę? Po roku stałabym się jedną z tych nieszczęsnych, wystraszonych istot, które zanim odpowiedzą na zadane im pytanie, najpierw patrzą na swoich mężów. Zawsze pogardzałam takimi żonami, a teraz zobaczyłam na własne oczy, jak się to zaczyna. Dwie godziny później Mark był w drodze na lotnisko, nie mając zamiaru nigdy (mam nadzieję)

wracać, a ja z bezwstydnie niezłamanym sercem zajadałam się u Amelii plackiem z malinami. W nocy spałam spokojnie jak dziecko przez blisko dziesięć cudownych godzin, a rano znów miałam trzydzieści dwa lata - nie sto. Zamierzamy z Kit spędzić dzisiejsze popołudnie na plaży i szukać agatów. Co za piękny dzień! Całuję mocno Juliet PS. To wszystko nie ma nic wspólnego z Dawseyem. Charles Lamb wymknął mi się niechcący. Dawsey nawet nie przyszedł się pożegnać przed wyjazdem. Im więcej o nim myślę, tym bardziej jestem przekonana, że wtedy nad morzem spojrzał mi w oczy, bo miał zamiar poprosić o… pożyczenie na przykład parasolki. Juliet do Sidneya

27 lipca 1946 Kochany Sidneyu! Wiedziałam, że Elizabeth została aresztowana za ukrywanie więźnia, ale jeszcze kilka dni temu nie spodziewałam się, że miała wspólnika. Otóż Eben napomknął coś o niejakim Peterze Sawyerze, który „został aresztowany razem z Elizabeth”. - CO? - wykrztusiłam, a Eben na to, że najlepiej będzie, jak Peter sam o tym opowie. Peter mieszka w domu opieki niedaleko Le Grand Havre w Vale. Zadzwoniłam do niego. Chętnie zgodził się na spotkanie, zwłaszcza jeśli przyniosę „kusztyczek brandy”. - Jasne - odparłam. - Cudnie. To proszę przyjść jutro - powiedział i odłożył słuchawkę. Peter jeździ na wózku inwalidzkim niczym rajdowiec. Pędzi po wariacku, ścina wiraże, a do tego potrafi zakręcić niemal w miejscu. Wyszliśmy na dwór i usiedliśmy w altance z drzew. W trakcie opowiadania pociągał sobie z flaszki. Tym razem robiłam notatki - nie chciałam uronić ani jednego słowa. Peter już wtedy poruszał się na wózku, ale jeszcze mieszkał w swoim domu w St. Sampson’s. I to tam znalazł tego więźnia, Luda Janickiego, szesnastoletniego chłopaka z Polski. Przymusowym robotnikom pozwalano nocą wychodzić z obozu, pod warunkiem że do rana wrócą, inaczej wszczynano pościg. To „warunkowe zwolnienie” było po to, by nieszczęśnicy we własnym zakresie zdobyli coś do jedzenia. Większość mieszkańców miała ogrody, w których rosły warzywa, a czasem także stały kurniki i klatki z królikami - prawdziwa gratka dla złodziei. Wygłodniali biedacy to właśnie robili: kradli. Właściciele, uzbrojeni w kije i pałki, pilnowali nocami ogrodów, broniąc swoich upraw. Peter też spędzał noce w ogrodzie, w cieniu pod ścianą kurnika. Pałki nie miał, tylko wielką żelazną patelnię i metalową łyżkę, którą zamierzał bić na alarm, aby w razie potrzeby wezwać sąsiadów na pomoc. Tamtej nocy najpierw usłyszał, a potem zobaczył Luda wczołgującego się przez dziurę w żywopłocie. Obserwował chłopaka, który próbował wstać i się przewrócił. Podjął wysiłek jeszcze raz, ale nie był w stanie podźwignąć się z ziemi. Peter podjechał bliżej i mu się przyjrzał. - To było jeszcze dziecko… Leżał na plecach. Tak potwornie chudy, mój Boże! Wynędzniały, brudny, w podartych łachmanach. I robactwo: wychodziło spod włosów, pełzało po twarzy i powiekach. Biedaczysko już w ogóle tego nie czuł; nawet nie drgnął, choć właziło do oczu. Pragnął jedynie tego przeklętego ziemniaka, a nie miał siły go wykopać. Żeby do czegoś takiego doprowadzić dziecko! Przyznam, że w tym momencie znienawidziłem Niemców z całego serca. Nawet nie mogłem się schylić, żeby sprawdzić, czy jeszcze oddycha. Zacząłem popychać go nogą, aż przysunąłem bliżej jego ramię. Jestem silny, więc wciągnąłem go na kolana. Jakoś udało mi się z nim wjechać po podjeździe do kuchni tam upuściłem go na podłogę. Rozpaliłem ogień, okryłem go kocem i zagrzałem wody. Umyłem tę biedną twarz i ręce, topiąc przy tym bezlitośnie wszy i pluskwy. Peter nie mógł poprosić o pomoc sąsiadów, bo się bał, że go wydadzą Niemcom. Komendant wyraźnie zapowiedział, że za udzielanie schronienia więźniom grozi obóz albo rozstrzelanie. Nazajutrz miała przyjść Elizabeth, która jako pielęgniarka bywała u niego raz w tygodniu, czasem częściej. Znał ją i wiedział, że pomoże uratować chłopca i nikomu nie powie. - Przyszła nazajutrz rano. Od razu przy drzwiach uprzedziłem, że jeśli nie chce mieć kłopotów,

lepiej niech nie wchodzi. Natychmiast zrozumiała. Kiwnęła tylko głową i weszła. Aż zacisnęła usta, gdy uklękła przy nim, bo strasznie śmierdział. Wzięła się fachowo do roboty. Rozcięła ubranie, zdjęła i spaliła. Umyła go, umyła mu włosy mydłem dziegciowym. Śmialiśmy się na głos z radości, choć trudno to sobie wyobrazić. Albo od tego się obudził, albo od zimnej wody. Z początku się przeraził i patrzył na nas ze strachem. Elizabeth przemówiła do niego łagodnie, a on, choć nie rozumiał ani słowa, najwyraźniej się uspokoił. Zaciągnęliśmy go do mojego pokoju; do kuchni w każdej chwili mogli wejść sąsiedzi. Elizabeth go pielęgnowała. Lekarstw nie miała, ale przynosiła kości na zupę i prawdziwy chleb z czarnego rynku. Ja trzymałem kury, były więc jajka, i dzięki temu chłopak pomału zaczął odzyskiwać siły. Starała się przychodzić przed godziną policyjną, ale już po zapadnięciu zmroku, by jej tu nie widziano. Ludzie donosili na sąsiadów, aby zaskarbić sobie łaski Niemców i dostać za to jedzenie. Ktoś jednak zauważył i doniósł - nie mam pojęcia, kto. Funkcjonariusze Feldpolizei zjawili się we wtorek wieczorem. Elizabeth właśnie przyniosła trochę duszonej kury i karmiła Luda. Ja siedziałem obok łóżka. Cicho otoczyli dom i weszli, łapiąc nas na gorącym uczynku. Zabrali całą naszą trójkę. Bóg jeden wie, co zrobili temu chłopcu. Następnego dnia bez żadnego procesu wsadzili nas na statek płynący do St. Malo. Ostatni raz widziałem Elizabeth, jak strażnicy prowadzili ją na pokład. Trzęsła się z zimna. We Francji już się nie spotkaliśmy i nie wiem, dokąd ją zabrali. Ja trafiłem do więzienia w Coutances, ale ponieważ nie bardzo wiedzieli, co robić z aresztantem na wózku, po tygodniu odesłali mnie do domu. Powiedzieli, żebym był wdzięczny za łagodne potraktowanie. Peter wiedział, że kiedy Elizabeth przychodziła do niego, córeczkę zostawiała u Amelii. Twierdzi, że nikt nie miał pojęcia, co Elizabeth naprawdę robiła. Wszyscy myśleli, że ma dyżur w szpitalu. To dopiero początek, Sidney, bo Peter prosił, żebym go jeszcze odwiedziła. Chętnie się zgodziłam. A on na to, że nie muszę już przynosić brandy, bylebym przyszła. Tylko bardzo chciałby obejrzeć jakieś czasopisma, bo nie wie, kto to jest Rita Hayworth. Ucałowania Juliet Dawsey do Juliet

27 lipca 1946 Droga Juliet! Niebawem zabieram Remy z hospicjum. Piszę do Ciebie, korzystając z tego, że zostało mi parę minut. Wydaje się, że Remy czuje się lepiej niż miesiąc temu, ale jest jeszcze bardzo słaba. Siostra Touvier wzięła mnie na stronę i kazała pilnować, by się dobrze odżywiała, miała zawsze ciepło i żeby się niczym nie denerwowała. Powinna jak najwięcej przebywać wśród ludzi najlepiej pogodnych i wesołych. Nie wątpię, że z odżywianiem nie będzie problemu, a Amelia dopilnuje, żeby nie marzła, ale jak mam ją zabawiać? Żarty i wesołość nie leżą w moim usposobieniu. Zupełnie nie wiedziałem, co odpowiedzieć siostrze, więc tylko kiwałem głową i starałem się sprawiać wrażenie człowieka pogodnego. Chyba bez większego powodzenia, bo patrzyła na mnie jakoś surowo. Będę się oczywiście starał, ale Ty jesteś obdarzona pogodną i bardziej beztroską naturą, więc dla Remy na pewno okażesz się lepszym towarzystwem niż ja. Bez wątpienia Cię polubi, tak jak my wszyscy Cię polubiliśmy. Sama Twoja obecność zrobi jej dobrze. Uściskaj i ucałuj Kit ode mnie. Do zobaczenia we wtorek. Dawsey Juliet do Sophie 29 lipca 1946 Kochana Sophie! Błagam, zapomnij o wszystkim, co kiedykolwiek mówiłam o Dawseyu Adamsie. Jestem skończoną idiotką! Właśnie dostałam od niego list, w którym pisze o uzdrowicielskich walorach mojej „pogodnej i beztroskiej natury”. Nikt mi tak jeszcze nie ubliżył. W moim słowniku „beztroski” znajduje się tuż obok przymiotnika „bezmyślny”. Beztroski wesołek - oto kim jestem dla Dawseya. Czuję się upokorzona - gdy spacerowaliśmy przy księżycu, zdawało mi się, że coś się między nami zaczyna, a on pewnie myślał o Remy i o tym, że dobrze jej zrobi moja wesoła paplanina. Niepotrzebnie się łudziłam. Nic dla niego nie znaczę. Za bardzo jestem poirytowana, żeby pisać więcej. Całuję jak zawsze Juliet Juliet do Sidneya

1 sierpnia 1946 Kochany Sidneyu! Remy jest wreszcie z nami. Drobniutka, wychudzona; ma krótkie czarne włosy i prawie czarne oczy. Wyobrażałam sobie, że będzie bardziej schorowana, ale tak nie jest. Tyle że lekko utyka i porusza się sztywno i niepewnie. Być może odniosłeś teraz wrażenie, że jest mocno wyciszona i zamknięta w sobie, ale nie, choć tak się na pierwszy rzut oka wydaje. Cały czas lekko spięta, co narzuca pewien dystans, ale wcale nie jest ani zimna, ani niesympatyczna -powiedziałabym, że raczej boi się jakiejkolwiek spontaniczności. Pewnie gdybym miała takie przeżycia, zachowywałabym się tak samo: z rezerwą do wszystkiego. Sytuacja się zmienia, gdy na horyzoncie pojawia się Kit. Z początku Remy przyglądała jej się tylko i nie zagadywała. To Kit zaproponowała, że nauczy ją seplenić. Nieco zaskoczona Remy zgodziła się brać lekcje i w tym celu udały się do szklarni Amelii. W robieniu postępów przeszkadza nieco francuski akcent, ale Kit traktuje ją ulgowo i chętnie udziela dodatkowych wskazówek. W dniu jej przyjazdu Amelia urządziła powitalną kolację. Dopisali wszyscy. Isola przyniosła napój tonizujący, ale na widok Remy nie podała go. - Mógłby ją zabić - mruknęła do mnie w kuchni i schowała butelkę. Eli dość nerwowo uścisnął Remy rękę, a potem się trzymał z daleka, jakby się bał, że niechcący może jej zrobić krzywdę. Z przyjemnością odnotowałam fakt, że nasz gość dobrze się czuje w towarzystwie Amelii - obie przypadły sobie do gustu. Jednak zdecydowanym faworytem jest Dawsey. Kiedy wszedł do saloniku - przyszedł nieco później - wyraźnie się odprężyła i nawet obdarzyła go uśmiechem. Mimo że wczoraj było chłodno i mgliście, razem z Remy i Kit wybrałyśmy się na ulubioną plażę Elizabeth budować zamek z piasku. Zajęło nam to trochę czasu, ale rezultat był imponujący: powstało wspaniałe zamczysko, i to z wieżami. Przyniosłam w termosie kakao i popijałyśmy je, czekając, aż fala zmyje zamek. Kit biegała po brzegu i wołała na fale, żeby szybciej przypływały. Remy dotknęła mojej ręki i uśmiechnęła się. - Elizabeth też pewnie kiedyś taka była - powiedziała. -Rozkazywała morzu. Odebrałam jej gest jak cenny dar - dotknięcie oznacza zaufanie. Aż mi się lekko zrobiło na duszy, że Remy czuje się przy mnie bezpiecznie. Kit goniła fale, a Remy opowiadała o Elizabeth. O tym, jak bardzo chciała przeżyć i starała się oszczędzać siły, by po wojnie jak najszybciej wrócić do domu. - Wierzyłyśmy, że to już niedługo. Dotarły do nas wieści o inwazji, nad obozem latały alianckie bombowce. Słyszałyśmy też pogłoski o tym, co się dzieje w Berlinie, a strażniczki wyraźnie się bały. Nocami leżałyśmy bezsennie, nasłuchując, czy nie nadjeżdżają nasze czołgi. Szeptałyśmy do siebie, że może to już, może nawet jutro nadejdzie wolność. W ogóle nie brałyśmy pod uwagę, że może się stać coś niedobrego. Milczałam, nie mogąc znaleźć słów. Pomyślałam, że gdyby Elizabeth wytrzymała jeszcze kilka tygodni, wróciłaby do Kit. Dlaczego, dlaczego będąc tak blisko końca, rzuciła się na kapo? Remy patrzyła na falujące morze. W pewnej chwili powiedziała: - Byłoby dla niej lepiej, gdyby nie miała tak wielkiego serca. Tak, ale gorzej dla nas wszystkich. Wreszcie napłynęła fala: krzyki, śmiechy, i… po zamku.

Ucałowania Juliet Isola do Sidneya Kochany Sidneyu! Zostałam wybrana na stanowisko sekretarza Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek. Pomyślałam, że może chciałbyś zobaczyć mój pierwszy pro-tokół, jako że interesuje Cię wszystko, czym interesuje się Juliet. Oto on: 30 lipca 1946 roku, godzina 19.30 Wieczór dość chłodny, morze wzburzone. Spotkanie u Willa Thisbee. Kurze starte, ale zasłony wymagają prania. Żona Winslowa Daubbsa przeczytała rozdział ze swojej autobiografii zatytułowanej Życie i miłości Deliłah Daubbs. Zebrani zasłuchani - po wystąpieniu cisza, tylko Winslow domaga się rozwodu. Wobec niezręcznej sytuacji Juliet i Amelia wniosły przygotowany wcześniej deser - przekładany torcik podany na prawdziwej porcelanie, której na ogół nie używamy. Wstała pani Minor i spytała, czy skoro zaczynamy prezentować własne utwory, ona może przeczytać coś ze swoich przemyśleń. Jej dzieło nazywa się Zbiór aforyzmów Mary Margaret Minor. Każdy z nas doskonale zna wszystkie przemyślenia Mary Margaret, ale zgodziliśmy się, ponieważ ją lubimy. Will Thisbee zauważył, że może na piśmie jej spostrzeżenia będą bardziej przemyślane, czego się nie da powiedzieć o wypowiedziach. Zaproponowałam zwołanie specjalnego posiedzenia w przyszłym tygodniu, żeby nie czekać za długo na moje wystąpienie na temat Jane Austen. Dawsey poparł wniosek i reszta się zgodziła. Spotkanie zostało zakończone. Isola Pribby sekretarz Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek Teraz, gdy jestem oficjalnym sekretarzem, jakbyś chciał, mogę Cię zaprzysiąc na członka. Wprawdzie wbrew zasadom, bo nie jesteś z wyspy, ale możemy to zrobić potajemnie. Oddana przyjaciółka Isola Od Juliet do Sidneya

199 sierpnia 1946 Drogi Sidneyu! Ktoś (ciekawe, kto) przysłał Isoli prezent w imieniu wydawnictwa Stephens & Stark. Dzieło z połowy XIX wieku, zatytułowane Nowy ilustrowany podręcznik frenologii i psychiatrii z tablicami rozmiarów i kształtów, zawierający ponad 100 ilustracji. Jakby tego było mało, jest podtytuł: Frenologia - nauka interpretowania wypukłości czaszki. Wczoraj Eben zaprosił na kolację Kit, mnie, Dawseya, Isolę, Willa, Amelię i Remy. Isola przyniosła te tablice i rysunki oraz papier milimetrowy, taśmę do mierzenia, cyrkiel i nowiutki notes. Chrząknąwszy, odczytała z pierwszej strony książki następujące zdanie: „Ty też możesz się nauczyć odczytywać znaczenie wypukłości czaszki! Zaimponuj przyjaciołom i zapędź w kozi róg wrogów, opanowawszy ściśle naukową wiedzę o skłonnościach ludzkiego umysłu”. Rzuciła książkę na stół. - Mam zamiar opanować frenologię przed dożynkowym jarmarkiem oświadczyła. Pastorowi Laurentowi już zapowiedziała, że koniec z przebieraniem się w szale i oszukańczym wróżeniem z ręki. Odtąd nasza Isola będzie czytać przyszłość w sposób naukowy, interpretując guzki i wgłębienia na głowie delikwentów, a kościół zarobi na pewno więcej na frenologii niż na pannie Sybil Beddoes urzędującej w namiocie z napisem WYGRAJ CAŁUSA OD SYBIL BEDDOES. Will ją poparł, dodając, że panna Beddoes nie całuje najlepiej i on ma dość całowania się z nią, nawet na szlachetne cele dobroczynne. Sidney, czy zdajesz sobie sprawę z tego, co rozpętałeś? Isola zdążyła zinterpretować wypukłości na głowie pana Singletona z sąsiedniego straganu i orzekła, że jego Guzek Dobroci Dla Zwierząt ma płytki rowek biegnący przez sam środek prawdopodobnie dlatego swego psa nie karmił należycie. Czy wiesz, do czego może dojść? Jeszcze, nie daj Boże, Isola wykryje u kogoś Guzek Skrytobójcy, i wtedy ten ktoś ją zamorduje - jeśli panna Beddoes pierwsza jej nie dopadnie. Ale Twój prezent sprawił jedną nad wyraz miłą rzecz. Po deserze Isola zabrała się do pomiaru wypukłości na głowie Ebena, a ja posłusznie zapisywałam dyktowane przez nią wyniki. W pewnym momencie spojrzałam na Remy, bo byłam ciekawa, jak zareaguje na widok grzebania w Ebenowych włosach. Remy próbowała zachować powagę, ale jej się nie udało i w końcu wybuchnęła serdecznym śmiechem, a my z Dawseyem dosłownie zamarliśmy z wrażenia. Ona jest tak cichutka, że dotąd nie słyszeliśmy, jak cudownie potrafi się śmiać. Perliście, jakby się lała woda. Mam nadzieję, że jeszcze to usłyszę. Między mną a Dawseyem nie ma już tego, co było dawniej, choć on nadal odwiedza Kit, czasem przyprowadzając Remy. Gdy się wtedy zaśmiała, pierwszy raz od dwóch tygodni wymieniliśmy spojrzenia. Ale może on tylko podziwiał moją pogodną i udzielającą się innym naturę. Otóż według niektórych mam pogodne usposobienie, Sidney, wiedziałeś coś o tym? Billee Bee przysłała Peterowi magazyn „Gwiazdy Ekranu” z fotoreportażem o Ricie Hayworth. Był zachwycony, ale nie mógł się nadziwić, widząc zdjęcie Rity Hayworth w nocnej koszuli, klęczącej na łóżku. Do czego to doszło na tym świecie? Sidney, czy Billee Bee nie ma dość ciągłego biegania na posyłki w moich sprawach? Ucałowania Juliet Susan Scott do Juliet

201 sierpnia 1946 Kochana Juliet! Wiesz, że Sidney nie nosi Twoich listów na sercu, tylko zostawia je na biurku, gdzie każdy może je zobaczyć, więc oczywiście wszystko czytam. Pragnę Cię uspokoić co do Billee Bee i jej biegania na posyłki. Sidney nie musi jej o nic prosić, sama błaga, by pozwolił zrobić coś dla niego, dla Ciebie lub dla „tego rozkosznego dzieciaczka”. Najchętniej cały dzień ćwierkałaby mu słodko nad głową, a ja najchętniej bym ją zakneblowała. Nosi małą futrzaną czapeczkę zawiązaną pod brodą jak Sonja Henie podczas występu. Mam mówić dalej? Wbrew temu, co uważa Sidney, nie jest wcale aniołem z nieba, tylko sekretarką przysłaną z agencji. Miała być tymczasowo, a zapuściła korzenie i stała się niezastąpiona. Nie mogłabyś wymyślić jakiegoś stworzenia z wysp Galapagos, które Kit chciałaby mieć? Billee Bee popłynęłaby po nie choćby kajakiem, zniknęła na parę miesięcy, a może na zawsze, gdyby ją tam coś na całe dla nas szczęście zjadło. Serdeczności dla Ciebie i dla Kit Susan Isola do Sidneya

5 sierpnia 1946 Kochany Sidneyu! Wiem, że to od Ciebie dostałam Nowy ilustrowany podręcznik frenologii i psychiatrii z tablicami rozmiarów i kształtów, zawierający ponad 100 ilustracji. Bardzo przydatna to książka i dziękuję Ci za nią stokrotnie. Cały czas ją studiuję, potrafię już wymacać całkiem sporo wypukłości, i to zaglądając do niej tylko od czasu do czasu. Podczas jarmarku dożynkowego zarobię furę pieniędzy na nasz kościół, bo każdy będzie chciał dowiedzieć się czegoś o sobie dzięki frenologii. Dla mnie ta frenologia jest wielkim odkryciem. W ciągu trzech ostatnich dni dowiedziałem się więcej niż przez całe życie. Pani Guilbert zawsze była niemiła, ale teraz już wiem, że nie ma na to rady wszystko przez spore wgłębienie na obszarze Dobroci i Życzliwości. Wpadła do kamieniołomu, kiedy była mała, i wtedy pewnie uszkodziła sobie Życzliwość, bo od tamtej pory popsuł się jej charakter. Moi przyjaciele też dostarczyli mi wiele niespodzianek. Okazało się, że Eben jest gadatliwy! Nigdy bym tego o nim nie powiedziała, ale ponieważ ma worki pod oczami, więc nie może być wątpliwości. Bardzo ostrożnie przekazałam mu tę wiadomość. Juliet najpierw nie chciała, żeby jej wymierzyć głowę, ale w końcu uległa, kiedy stwierdziłam, że opóźnia postęp nauki. Ona ma w sobie mnóstwo Miłości oraz predyspozycje do Miłości Małżeńskiej. Aż dziwne - o czym jej powiedziałam - że dotąd nie wyszła za mąż, mając tak wyraźny wzgórek w tym miejscu. W tym momencie Will zachichotał: - Ten twój pan Stark to szczęściarz, Juliet. Juliet zaczerwieniła się jak pomidor, a mnie kusiło, żeby powiedzieć, by się tak nie mądrzył, bo pan Stark to homoseksualista, ale się powstrzymałam i zgodnie z obietnicą nie zdradziłam sekretu. Dawsey w tym momencie wstał i wyszedł, więc nie zdążyłam zbadać jego guzków, ale go jeszcze dopadnę. Czasem trudno zrozumieć Dawseya. Przez jakiś czas był nawet całkiem rozmowny, a ostatnio znów nabrał wody w usta. Dziękuję raz jeszcze za przepiękną książkę. Oddana przyjaciółka Isola Sidney do Juliet

203 sierpnia 1946 WCZORAJ KUPIŁEM MINIKOBZĘ DLA DOMINICA. CZY CHCESZ TEŻ DLA KIT? DAJ ZNAĆ SZYBKO, BO ZOSTAŁA JUŻ TYLKO JEDNA. JAK IDZIE PISANIE? UCAŁOWANIA DLA CIEBIE I KIT. SIDNEY Juliet do Sidneya

7 sierpnia 1946 Kochany Sidneyu! Kit byłaby zachwycona kobzą. Ja mniej. Praca się posuwa i w związku z tym chętnie przyślę Ci dwa pierwsze rozdziały; będę spokojniejsza, gdy je przeczytasz. Czy masz teraz czas? Biografię powinno się pisać za życia tego samego pokolenia, póki jeszcze istnieje pamięć o danej osobie. Pomyśl, co mogłabym opowiedzieć o Anne Bronte, gdybym miała możność porozmawiania z jej sąsiadami. Może naprawdę wcale nie była łagodna i melancholijna? Może łatwo wpadała w złość, głośno krzyczała i regularnie raz w tygodniu tłukła zastawę? Co dzień dowiaduję się czegoś nowego o Elizabeth. Wielka szkoda, że jej nie znałam! Czasem przyłapuję się na tym, że myślę o niej jak o przyjaciółce, wspominam ją, jakbym tu wówczas była: jest tak pełna życia, że muszę sobie wciąż powtarzać, iż przecież ona zginęła, i ogarnia mnie wtedy wielki smutek. Dziś usłyszałam o takich rzeczach, że mam ochotę zaszyć się gdzieś w kącie i się wypłakać. Jedliśmy kolację z Ebenem, po czym Eli z Kit poszli wykopać dżdżownice (najlepiej się to robi przy księżycu). My z Ebenem wzięliśmy kawę i wyszliśmy na dwór. Po raz pierwszy Eben sam zaczął mówić o Elizabeth. Zdarzyło się to w szkole, kiedy Eli wraz z innymi dziećmi czekał na przybycie statków mających ich ewakuować do Anglii. Rodzin nie wpuszczali, więc Eben tego nie widział, ale Isola była świadkiem i jeszcze tego samego wieczoru o wszystkim mu opowiedziała. Otóż kiedy Elizabeth zapinała Elemu płaszczyk, wyznał jej, że bardzo się boi płynąć tak daleko od mamy i domu. Bo jeśli ich statek zostanie zbombardowany, nie będzie miał się z kim pożegnać. Elizabeth myślała dłuższą chwilę, jakby się nad czymś głęboko zastanawiała. Wreszcie sięgnęła pod sweter i od bluzki odpięła medal swojego ojca za pierwszą wojnę; zawsze nosiła go jak broszkę. Zapewniła, że to magiczny talizman, który będzie Elego chronił i nic mu się nie stanie. Kazała mu splunąć na medal dwa razy, żeby działanie było mocniejsze. Isola, która widziała w tym momencie twarz Elego, mówiła potem, że chłopiec promieniał tym cudownym światłem, jakie mają w sobie dzieci, nim przychodzi na nie Wiek Rozumu. Ze wszystkiego, co się działo podczas wojny, najstraszliwsze było właśnie to: wysłanie dzieci daleko od domu dla ich bezpieczeństwa. Nie wiem, jak można coś takiego wytrzymać, bo jest to wbrew atawistycznemu instynktowi opiekowania się młodymi. Sama staję się mamą tygrysicą, gdy chodzi o Kit. Widzę ją nawet, kiedy jej nie widzę. Na myśl, że coś jej grozi (z czym należy się liczyć, zważywszy na jej niepohamowaną pasję do wspinania się), skóra mi cierpnie i pędzę na ratunek. Kiedy jej odwieczny wróg, siostrzeniec pastora, rzucał w nią śliwkami, strasznie na niego nakrzyczałam. Jakimś dziwnym psim swędem zawsze intuicyjnie wyczuję, gdzie ona jest, tak jak wiem, gdzie są moje ręce. Gdybym nie wiedziała, oszalałabym z niepokoju. Dzięki temu gatunki mają szansę przetrwać, a tu wojna zadała prawom natury potężny cios. Jak matki z Guernsey mogły żyć, nie wiedząc, gdzie są ich dzieci? Tego nie jestem sobie w stanie wyobrazić.

Ucałowania Juliet PS. Może lepszy byłby flet? Juliet do Sophie 9 sierpnia 1946 Najdroższa Sophie! Cóż za cudowna wiadomość! Drugie dziecko! Wspaniale! Mam nadzieję, że tym razem nie będziesz musiała bez przerwy jeść krakersów i ssać cytryny. Wiem, że będziecie się cieszyć bez względu na to, co się urodzi, ale ja bym bardzo chciała dziewczynkę: robię już na drutach kaftanik i czapeczkę z różowej włóczki. Rozumiem, że Alexander jest w siódmym niebie. A Dominie? Podzieliłam się tą nowiną z łsolą i teraz szczerze się obawiam, że wyśle Ci butelkę swego napoju tonizującego dla przyszłych matek. Błagam, nie pij i nie zostaw jej w miejscu, gdzie mogłyby się dobrać psy. Może te eliksiry są niegroźne, ale po co ryzykować. Twoje pytania o Dawseya skierowane są pod niewłaściwy adres. Prędzej odpowiedziałaby na nie Kit albo Remy. Prawie go teraz nie widuję, a kiedy się spotykamy, cały czas milczy. Nie tak romantycznie i z bolesną zadumą jak pan Rochester, ale poważnie i z surowością wyraźnie świadczącą o dezaprobacie. A tak było miło zaraz po moim przyjeździe! Rozmawialiśmy o Lambie, chodziliśmy na spacery świetnie się czułam w jego towarzystwie. Po tamtym nieudanym wieczorze nad morzem przestał się odzywać, przynajmniej do mnie. Wielka szkoda. Brakuje mi naszej dawnej bliskości, ale rozumiem, że przedtem musiałam błędnie odczytywać pewne rzeczy. Jak wiesz, nie należę do milczków, toteż intrygują mnie ludzie małomówni. Ponieważ Dawsey nic o sobie nie mówi -zresztą w ogóle prawie się nie odzywa - pozostało mi spytanie isoli o wypukłości i wgłębienia jego czaszki, bo tylko w ten sposób mogę się czegoś o nim dowiedzieć. I wtedy Isola stwierdziła, że kształt głowy nie zawsze mówi prawdę, gdyż guzek Skłonności Do Przemocy wcale nie jest u niego tak duży, jak być powinien, skoro niemal na śmierć pobił Eddiego Mearesa!!! Wykrzykniki są moje. Isola mówiła tonem spokojnym. Otóż ów Eddie Meares, człowiek z natury chciwy, dostarczał/sprzedawał niemieckim władzom informacje w zamian za doraźne korzyści. Wszyscy o tym wiedzieli, czym on sam zupełnie się nie przejmował. Wręcz się chwalił w gospodzie nowymi nabytkami: a to bochenkiem białego chleba, a to papierosami, a to jedwabnymi pończochami - za które, jak mówił, każda dziewczyna na wyspie byłaby wdzięczna. Dawsey dowiedział się o tym i udał się do Szalonej Idy. Podszedł prosto do Eddiego Mearesa, złapał go za kołnierz i zaczął tłuc nim o bar, nazywając go wredną mendą i wybijając rytm słów jego głową. Po czym jednym szarpnięciem zrzucił go ze stołka i dalej bili się na podłodze. Wedle słów Isoli Dawsey był mocno poturbowany, z nosa i z ust leciała mu krew, miał spuchnięte oko i złamane żebro. Eddie Meares wyszedł z bójki w znacznie gorszym stanie: oczy podbite, dwa żebra złamane i rany na boku. Sąd skazał Dawseya na trzy miesiące więzienia na Guernsey, ale wypuścili go po jednym, bo Niemcy potrzebowali miejsca dla spekulantów i złodziei kradnących paliwo z wojskowych ciężarówek. - Do dziś, gdy Dawsey wchodzi do Szalonej Idy, Eddie-mu Mearesowi oczy zaczynają nerwowo

biegać; ręce mu drżą, aż rozlewa piwo, i nie mija pięć minut, a już wymyka się przez zaplecze zakończyła Isola. Naturalnie byłam tym strasznie przejęta i błagałam, żeby mi coś więcej opowiedziała o Dawseyu. Ponieważ już mniej fascynuje się guzkami, bez trudu dała się namówić. Jego dzieciństwo nie należało do szczęśliwych. Kiedy miał jedenaście lat, zmarł mu ojciec, a pani Adams, która była słabego zdrowia, mocno zdziwaczała. Wszystkiego się bała: najpierw chodzić do miasta, potem wychodzić na podwórko, aż wreszcie w ogóle nie opuszczała domu. Siedziała w kuchni, bujała się w fotelu i patrzyła na coś, czego nikt poza nią nie widział. Zmarła krótko przed wybuchem wojny. Zdaniem Isoli to przez te problemy z matką, ciężką pracę na farmie i jąkanie się Dawsey był zawsze nieśmiały i nie miał przyjaciół. Z wyjątkiem Ebena. Z Isolą i Amelią po prostu się znali - to wszystko. I tak było, dopóki nie przyjechała Elizabeth. Dosłownie zmusiła go do wstąpienia do Stowarzyszenia Miłośników Literatury. I wtedy, jak twierdzi Isola, rozkwitł. Zaczął rozmawiać o książkach, a nie tylko o chorobach świń - i znalazł przyjaciół. Isola utrzymuje, że im więcej mówił, tym mniej się jąkał. Widać, że to skryty człowiek. Może rzeczywiście jak pan Rochester ukrywa jakiś smutny sekret. Obłąkana żona w piwnicy? Wszystko możliwe, choć w czasie wojny trudno byłoby wyżywić obłąkaną żonę. Ach, jakżebym chciała wrócić do naszej dawnej przyjaźni (tylko żadnej obłąkanej żony). Zamierzałam omówić kwestię Dawseya w dwóch krótkich zdaniach, a wyszło kilka stron. Teraz muszę kończyć, żeby się ładnie ubrać na dzisiejsze posiedzenie. Mam jedną jedyną przyzwoitą spódnicę i czuję się jak czupiradło. Remy, choć ciągle słabowita, zawsze wygląda niezwykle stylowo. Co te Francuzki mają w sobie? Więcej niebawem. Ucałowania Juliet Juliet do Sidneya

208 sierpnia 1946 Kochany Sidneyu! Jakie to szczęście, że jesteś zadowolony z moich dotychczasowych postępów w pisaniu biografii Elizabeth. Ale o tym później - teraz muszę Ci opowiedzieć o czymś, co absolutnie nie może czekać. Samej mi trudno uwierzyć, ale to prawda. Widziałam na własne oczy! Otóż jeśli się nie mylę, do Stephensa & Starka będzie należeć przebój wydawniczy dwudziestego wieku. Prasa zacznie się rozpisywać, posypią się stopnie naukowe, a Isola stanie się obiektem westchnień literaturoznawców, uczelni, bibliotek i nieprzyzwoicie bogatych kolekcjonerów. A teraz fakty. Na ostatnim posiedzeniu Isola miała omawiać Dumę i uprzedzenie, ale tuż przed kolacją Ariel zjadł jej notatki. Nie czując się na siłach mówić z głowy o Jane, w akcie rozpaczy zabrała listy pisane do jej ukochanej Babusi Fi-nusi (zdrobnienie od Josephine). Jest to niezwykła historia. Kiedy wyjęła z kieszeni pakiecik owinięty w kawałek różowego jedwabiu i przewiązany satynową wstążką, Will Thisbee zakrzyknął: - O, listy miłosne! Tajemnice i sekrety? A może panowie powinni wyjść? Isola kazała mu siedzieć cicho i wyjaśniła, że są to listy pisane do jej Babusi Finusi przez bardzo miłego pana - nieznajomego - kiedy Finusia była małą dziewczynką. Babcia przechowywała je w blaszanym pudełku po herbatnikach i czasem czytała wnuczce zamiast bajki na dobranoc. Sidney, listów jest osiem; nie będę ich na razie streszczać, bo to nie ma sensu. Zacznę od początku. Otóż kiedy Finusia miała dziewięć lat, ojciec utopił jej ukochaną kotkę Mufinkę za to, że wskoczyła na stół i polizała masło. To wystarczyło, by okrutnik wsadził Mufinkę do wor-ka, obciążył kamieniami i wrzucił do morza. Gdy wracał, spotkał Finusię idącą ze szkoły i powiadomił ją o swoim podłym czynie, po czym oddalił się w kierunku gospody, zostawiając na środku drogi rozszlochaną dziewczynkę. Nagle na drodze pojawił się pędzący z dużą prędkością powóz, który o mało jej nie przejechał. Woźnica podniósł się z kozła i zaczął strasznie na nią krzyczeć, lecz pasażer - wysoki mężczyzna w ciemnym płaszczu z futrzanym kołnierzem - uciszył go, wysiadł, podszedł do Finusi i spytał, czy może w czymś pomóc. Odpowiedziała, że nie, nie można jej pomóc! Ukochana kotka nie żyje! Tata utopił biedną Mufinkę! To koniec! - Oczywiście, że Mufinka żyje - ów pan na to. - Przecież wiadomo, że kot ma dziewięć żywotów. Finusia przyznała, że kiedyś słyszała o czymś takim, a nieznajomy dodał: - Wyobraź sobie, tak się składa, że wiem, iż twoja Mufinka miała dopiero swoje trzecie życie, więc jeszcze jej zostało sześć. Finusia spytała, skąd on to wie. Odparł, że zawsze wiedział takie rzeczy: ma ten dar od urodzenia. Trudno powiedzieć, dlaczego tak się dzieje i czemu akurat jemu się to przytrafiło, ale często widzi w myślach koty i nawet z nimi rozmawia. Oczywiście nie słowami, ale obrazami. Usiadł koło niej na drodze i powiedział, że teraz przez chwilę muszą być cicho, bardzo cicho, a może Mufinka mu się pokaże. Siedzieli chwilę w milczeniu; nagle nieznajomy chwycił Finusię za rękę. - Jest! Widzę ją! Właśnie się urodziła! W dużym domu… nie, na zamku! Chyba we Francji… tak, we Francji. Mały chłopczyk delikatnie ją głaszcze. Już ją pokochał i nazwał ją… bardzo dziwnie… Solange. Dość nietypowe imię dla kota. Będzie miała długie i ciekawe życie. Jest bardzo energiczna, wesoła i miła. Od razu to widać! Finusia tak się przejęła nowym losem Mufinki, że przestała płakać. Ale zwierzyła się temu panu, że będzie jej bardzo, bardzo Mufinki brakować i nie przestanie za nią

tęsknić. Nieznajomy podniósł dziewczynkę z ziemi i powiedział, że to zrozumiałe - za tak wspaniałym kotem jak Mufinka trudno nie tęsknić i przez jakiś czas jeszcze na pewno będzie ją opłakiwać. Obiecał, że od czasu do czasu sprawdzi, co się dzieje z Solange. Spytał Finusię o nazwisko i nazwę farmy, na której mieszka. Zapisał to wszystko srebrnym ołówkiem w małym notesie, obiecał, że niedługo dostanie od niego wiadomość, pocałował ją w rękę, wsiadł do powozu i odjechał. Dalszy ciąg jest jeszcze bardziej niezwykły Otóż, Sidney, do Finusi zaczęły przychodzić listy. Osiem długich listów w ciągu roku o życiu Mufinki wcielonej we francuską kotkę Solange. Była czymś w rodzaju kociego muszkietera; żaden piecuch i wygodniś wylegujący się na poduszkach i chłepczący mleczko ze spodeczka, tylko jedna szalona przygoda za drugą. Jest to jedyny kot, który został odznaczony Legią Honorową. Nieznajomy pan wymyślił dla Finusi niesamowitą historię - żywą, dowcipną, pełną dramatycznych zwrotów akcji i bardzo wciągającą. Nas wszystkich zachwyciła do tego stopnia, że słuchaliśmy oczarowani - nawet Willa zamurowało. Tu wreszcie dochodzimy do punktu, dlaczego potrzebna mi jest natychmiast przytomna głowa i trzeźwa rada. Kiedy Isola skończyła (wśród gromkiego aplauzu), spytałam, czy mogę zobaczyć te listy. Pokazała mi je. Sidney, ich autor podpisał się z wielkim rozmachem i zakrętasami: Szczerze oddany O.F.OT.W.W. Co sądzisz? Czy to możliwe, że Isola ma u siebie listy Oscara Wilde’a? O Boże, aż jestem nieprzytomna z wrażenia! Ja w to wierzę, ale może dlatego, że bardzo chcę wierzyć. Sprawdź, proszę, czy istnieje jakaś wzmianka o pobycie Wilde^ na Guernsey. Chwała niech będzie Speranzy2 za to, że dała synowi tak niedorzeczne imiona jak Oscar Fingal 0’Fla-hertie Wills Wilde. Ściskam serdecznie i błagam, odpisz prędko, bo umieram z ciekawości. Juliet Sidney do Juliet, późną nocą

13 sierpnia 1946 Chyba możemy zaryzykować taką hipotezę! Billee sprawdziła i okazało się, że Oscar Wilde przebywał na Jersey przez tydzień w 1893 roku, więc możliwe, że przy okazji odwiedził też Guernsey. W piątek przyjedzie do Was specjalista grafolog sir William Otis. Dla celów porównawczych będzie miał ze sobą listy Oscara Wilde’a wypożyczone ze zbiorów uniwersyteckich. Zamówiłem mu pokój w hotelu. To dystyngowany pan i nie bardzo go sobie wyobrażam z Zenobią na ramieniu. Proszę Cię, oszczędź mnie, gdy Will Thisbee wśród swoich gratów natknie się na świętego Graala. Moje serce może nie znieść więcej wzruszeń. Ucałowania dla Ciebie, Kit i Isoli Sidney Isola do Sidneya

14 sierpnia 1946 Drogi Sidneyu! Wiem od Juliet, że przyślesz takiego pana, który się zna na charakterze pisma, i on powie, czy listy do Babusi Finusi 2Matka Oscara Wilde’a, lady Jane Wilde, pisywała artykuły na tematy polityczne pod pseudonimem Speranza.

218 napisał Oscar Wilde. Na pewno tak było, a nawet jeśli nie, to i tak opowieść o Solange Ci się spodoba. Mnie bardzo się podoba, Kit również, a pamiętam, że Babusia Finusia też ogromnie ją lubiła. Pewnie weselej jej się teraz leży w grobie, kiedy tyle osób się dowiedziało o miłym nieznajomym panu i jego śmiesznych pomysłach. Juliet mówi, że jeśli te listy napisał Oscar Wilde, to uniwersytety, biblioteki i różni mądrzy profesorowie będą chcieli je mieć i zapłacą mi za nie mnóstwo pieniędzy, a listy będą wtedy bezpieczne i trzymane w dobrze strzeżonym, suchym i odpowiednio chłodnym miejscu. Od razu uprzedzam, że nic z tego. Teraz też są bezpieczne, suche i chłodne. Babcia trzymała je w pudełku po herbatnikach i tam zostaną. Oczywiście każdy może przyjechać i je obejrzeć. Juliet twierdzi, że zjedzie się mnóstwo sławnych uczonych. Nam z Zenobią będzie bardzo miło z tego powodu, bo lubimy gości. Jeślibyś chciał je wydać jako książkę, to możesz. Mam nadzieję, że pozwolisz mi napisać, jak to nazywa Juliet, przedmowę. Chętnie opowiem o Babusi Finusi, mam też jej zdjęcie z Mufinką przy studni. Juliet mówiła mi o tantiemach. Mogłabym sobie wtedy wreszcie kupić motocykl z przyczepą: jest taki jeden czerwony, używany, w warsztacie pana Lenoux. Oddana przyjaciółka Isola Juliet do Sidneya

18 sierpnia 1946 Kochany Sidneyu! Sir William przyjechał i wyjechał. Isola mnie zaprosiła, bym była obecna podczas ekspertyzy, co mi sprawiło niebywałą frajdę. Nasz gość zjawił się punktualnie o dziewiątej. Na widok poważnego uczonego w oficjalnym czarnym garniturze poczułam przypływ paniki. A jeśli listy Babusi Finusi napisał jakiś uzdolniony literacko farmer? Co zrobi sir William nam i Tobie za marnowanie jego cennego czasu? Ze śmiertelną powagą zasiadł wśród pęczków szczwołu plamistego i hyzopu, po czym starannie wytarłszy palce śnieżnobiałą chusteczką, umieścił w oku monokl i z pudełka po herbatnikach z namaszczeniem wyjął pierwszy list. Zapadła długa cisza. Obie z Isolą popatrywałyśmy nerwowo na siebie. Sir William wziął drugi list. Wstrzymałyśmy oddech. Westchnął, a my aż podskoczyłyśmy. - Hmmm - mruknął. Zamieniłyśmy się w słuch, ale nic z tego - znowu trwająca wieki cisza. Wreszcie podniósł na nas wzrok i pokiwał głową. - Tak? - spytałam z przejęciem. - Z prawdziwą przyjemnością stwierdzam, madame, iż jest pani posiadaczką ośmiu listów napisanych własnoręcznie przez Oscara Wilde’a - zwrócił się do Isoli z lekkim ukłonem. - CHWAŁA NIECH BĘDZIE! - ryknęła na cały głos Isola i rzuciwszy się przez stół, mocno przycisnęła sir Williama do piersi. Najpierw go zamurowało, ale po chwili się uśmiechnął i z wahaniem pogłaskał ją po plecach. Zabrał ze sobą jedną kartkę, żeby się jeszcze skonsultować z innym znawcą Wilde’a, ale twierdził, że to w zasadzie czysta formalność, bo jego zdaniem nie ma mowy o pomyłce. Myślę, iż Ci się nie przyzna, że Isola zabrała go na próbną jazdę motocyklem od pana Lenoux. Isola kierowała, sir William siedział w przyczepce z Zenobią na ramieniu. Wlepiono im mandat za nieostrożną jazdę, a sir William rycersko zapewnił Isolę, że „poczuje się zaszczycony, mogąc zapłacić”. Isola stwierdziła, że jak na ważnego profesora to świetny z niego kompan. Ale na pewno nie zastąpi Ciebie. Kiedy zamierzasz przyjechać i zobaczyć listy, a przy okazji mnie? Kit szykuje się, żeby na Twoją cześć zastępować, a ja stanę na głowie. Jeszcze potrafię, wiesz? Żeby Cię rozpalić do białości, nie zdradzę teraz żadnych nowych rewelacji. Przyjedź, dowiesz się na miejscu. Ucałowania Juliet Billee Bee do Juliet

20 sierpnia 1946 PAN STARK WEZWANY PILNIE DO RZYMU. MAM PRZYJECHAĆ PO LISTY WE WTOREK. PROSZĘ O ODPOWIEDŹ, CZY DOBRY TERMIN. CIESZĘ SIĘ Z MAŁYCH WAKACJI. BILLEE BEE JONES Juliet do Billee Bee WTOREK DOBRY. DAJ ZNAĆ, O KTÓREJ BĘDZIESZ. SPOTKAM CIĘ. JULIET Juliet do Sophie

22 sierpnia 1946 Najmilsza Sophie! Twój brat robi się strasznie ważny - zamiast samemu przyjechać wysłał emisariuszkę po listy Oscara Wilde’a. Billee Bee przypłynęła dziś rano statkiem pocztowym. Morze było niespokojne, więc na ląd zeszła na drżących nogach i zielona na twarzy, ale żywa! Lunchu nie mogła zjeść, dopiero przed kolacją odzyskała humor, a potem aktywnie uczestniczyła w posiedzeniu Stowarzyszenia. Jest jeden szkopuł: Kit jej nie lubi. Odsunęła się ze stanowczym „nie całuj”, kiedy Billee próbowała to zrobić. Co robisz, gdy Dominie jest niegrzeczny? Karcisz go na miejscu, co jest dla wszystkich krępujące, czy też później, kiedy zostaniecie sami? Billee Bee zachowała się nader taktownie, co dobrze świadczy o jej manierach. Co do manier Kit, wstrzymałam się z burą, ale chciałabym znać Twoją opinię. Odkąd wiemy, że Kit jest sierotą, ciągle myślę o tym, co się z nią stanie; nie wyobrażam sobie mojej przyszłości bez niej. Nie wiem, czy zniosłabym rozstanie. Chcę się spotkać z panem Dilwynem, kiedy z małżonką powróci z wakacji. Jest jej prawnym pełnomocnikiem i zamierzam poruszyć z nim sprawę ewentualnego opiekuństwa/adopcj i/zastępczego macierzyństwa. Oczywiście najlepsza byłaby adopcja, ale nie wiem, czy pan Dilwyn uzna starą pannę z nieregularnymi do-chodami i bez stałego miejsca zamieszkania za dobrą kandydaturę na rodzica. Nikomu jeszcze o tym nie mówiłam. Nawet Sidneyowi. Mam mnóstwo rozterek. Co powie Amelia? Czy Kit spodoba się ten pomysł? Czy jest dostatecznie duża, by wiedziała, czego chce? Czy mam prawo zabierać ją stąd i wywozić do Londynu? Skazywać na pełne ograniczeń życie w mieście, pozbawić morza, łódek i zabawy w berka na cmentarzu? Kit miałaby w Anglii Ciebie, mnie i Sidneya, ale co z Dawseyem, Amelią i resztą tutejszej rodziny? Kto ich zastąpi? Czy wyobrażasz sobie londyńską przedszkolankę z fantazją Isoli? Ja nie. Ciągle zadaję sobie te i inne pytania, po czym wracam do punktu wyjścia. Jednego jestem pewna. Bardzo chcę, żeby Kit była ze mną. Zawsze. Ucałowania Juliet PS. Jeśli pan Dilwyn odmówi - to ją porwę i ukryjesz nas u siebie w stodole. Juliet do Sidneya

216 sierpnia 1946 Kochany Sidneyu! Tak nagle zostałeś wezwany do Rzymu? Czyżby wybrano Cię na papieża? Lepiej niech to będzie równie pilny powód. Billee Bee przyjechała po listy, ale nie rozumiem, dlaczego nie mogą być kopie. Ona twierdzi, że koniecznie musisz zobaczyć oryginały. Gdyby takie życzenie wyszło od każdej innej istoty na ziemi, Isola stanowczo by odmówiła, ale dla Ciebie zrobi wszystko. Błagam, uważaj i pilnuj ich dobrze -to jej największa duma i skarb. I koniecznie zwróć je osobiście. To wcale nie znaczy, że mamy coś przeciwko Billee Bee. Ma w sobie wiele zapału; właśnie siedzi na dworze i rysuje kwiatki. Widzę przez okno jej czapeczkę wśród zieleni. Była zachwycona wczorajszym spotkaniem Stowarzyszenia i na koniec wygłosiła krótkie przemówienie. Z jednym może przesadziła: poprosiła Willa Thisbee o przepis na jego pyszne ptysie z owocami granatu. Nam się wydawało, że są to raczej pe-cyny niewyrośniętego ciasta napchane czerwonawą substancją upstrzoną czarnymi pestkami. Wielka szkoda, że Ciebie nie było, ponieważ mówca wieczoru, Augustus Sarre, opowiadał o Twoich ukochanych Opowieściach kanterberyjskich. Na początek postanowił przeczytać „Opowieść Proboszcza”, gdyż wie, czym się proboszcz zajmuje w życiu codziennym - w przeciwieństwie do innych postaci: Włodarza, Ziemianina czy Woźnego. Jednak lektura oburzyła go do tego stopnia, że nie chce czytać więcej. Na szczęście wszystko pilnie notowałam sobie w głowie, więc mogę Ci w skrócie przekazać sens jego wypowiedzi. Otóż za nic na świecie nie pozwoliłby swoim dzieciom czytać Chaucera, bo mogłyby się zniechęcić do życia oraz do wiary. Czytając wypowiedzi Proboszcza, dochodzi się do wniosku, że życie to kloaka (albo coś podobnego), gdzie człowiek ciągle brodzi w nieczystościach. Zło czyha wszędzie i każdego dopadnie. (Czy nie sądzisz, że Augustus zdradza żyłkę poetycką?). Nieszczęsny człowiek musi ciągle pokutować, umartwiać się, pościć i biczować, a to dlatego, że się urodził w grzechu. I tak będzie do ostatniego momentu życia, aż doświadczy Bożego Miłosierdzia. - Pomyślcie tylko, drodzy przyjaciele - perorował Augustus. - Co to za życie będące jednym pasmem nieszczęść bez chwili oddechu. A na ostatek wystarczy kilka minut - puf! -i otrzymuje się łaskę tak za nic. Ale to jeszcze nie wszystko, moi mili. Człowiek nie ma nawet prawa myśleć dobrze o sobie, bo jest to grzech pychy. Tymczasem ktoś, kto nienawidzi siebie, jeszcze bardziej nienawidzi swoich bliźnich! Jak można czuć do kogoś coś, czego się nie czuje do siebie - w tym przypadku miłość i szacunek? Nie mam zamiaru tego więcej czytać! Koniec z Chaucerem! Usiadł, po czym wywiązała się dwugodzinna ożywiona dyskusja na temat grzechu pierworodnego i predestynacji. Nagle wstała Remy nigdy przedtem jej się to nie zdarzyło, więc od razu zapadła cisza - i spokojnie oświadczyła: - Jeśli istnieje predestynacja, to Bóg jest szatanem. -Trudno było z nią polemizować, bo jaki Bóg wymyśliłby Ravensbruck? Isola zaprosiła dziś kilka osób na kolację, z Billee Bee jako gościem honorowym na czele. Uprzedziła, że choć nie lubi gmerać obcym we włosach, sprawdzi guzki Billee Bee, specjalnie dla swego drogiego przyjaciela Sidneya. Ucałowania Juliet Susan Scott do Juliet

24 sierpnia 1946 WYJAZD BILLEE BEE NA GUERNSEY PO LISTY MOCNO PODEJRZANY. NIE UFAJ JEJ I NICZEGO - PODKREŚLAM: NICZEGO - NIE DAWAJ. IVOR, NOWY MŁODSZY REDAKTOR, WIDZIAŁ JĄ I GILLY’EGO GILBERTA (Z „LONDON HUE AND CRY”, TEGO, KTÓRY PADŁ OFIARĄ RZUTU CZAJNICZKIEM), JAK SIĘ NAMIĘTNIE CAŁOWALI W PARKU, CO NIE WRÓŻY NIC DOBREGO. KAŻ JEJ SIĘ PAKOWAĆ I BEZ ŻADNYCH LISTÓW WSADŹ NA PIERWSZY STATEK. SUSAN Juliet do Susan

25 sierpnia 1946 druga w nocy Kochana Susan! Zostałaś naszą bohaterką! Isola niniejszym przyznaje Ci honorowe członkostwo Stowarzyszenia Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek, a Kit robi dla Ciebie specjalny prezent - z piasku i kleju (lepiej nie otwieraj paczki nad dywanem). Depesza przyszła dosłownie w ostatniej chwili. Isola i Kit wyszły wcześnie rano zbierać zioła i zostałyśmy z Billee Bee w domu we dwie - tak mi się przynajmniej zdawało. Kiedy przeczytałam wiadomość od Ciebie, natychmiast popędziłam na górę do jej pokoju, a tam nie było ani jej, ani walizki, ani torebki. I zniknęły listy! Przerażona zbiegłam na dół i zatelefonowałam po Dawseya, żeby pomógł ją dogonić, a on od razu zawiadomił Bookera, który miał sprawdzić, czy nie ma jej w porcie, i w razie czego za wszelką cenę starać się ją zatrzymać. Potem wstąpił do mnie i popędziliśmy co tchu w kierunku miasteczka. Biegłam za nim, zaglądając po drodze za żywopłoty i drzewa. Gdy dotarliśmy do farmy Isoli, Dawsey nagle stanął i wybuchnął śmiechem. Na ziemi przed wędzarnią siedziały Isola i Kit. Dziewczynka trzymała w jednej rączce swoją nową pikowaną fretkę (prezent od Billee Bee), w drugiej dużą brązową kopertę, a Isola siedziała na walizce naszego gościa - obie wyglądały jak uosobienie niewinności. Z pomieszczenia dochodziły nieludzkie piski. Chwyciłam w ramiona Kit z kopertą, a Dawsey odstawił kołek, którym podparte były drzwi wędzarni. W kącie kuliła się Billee Bee, przeklinając i wymachując rękami jak cepem; nad nią unosiła się z trzepotem skrzydeł papuga Isoli, Zenobia. Zdążyła już porwać jej czapeczkę i w powietrzu fruwały kłaczki futra. Dawsey podniósł Billee Bee i wyprowadził. Piekliła się, że najpierw napadła na nią zwariowana wiedźma, a potem zaatakowało ją jakieś diabelskie stworzenie. Jeszcze pożałujemy! To się skończy w sądzie! Aresztują nas i wszyscy pójdziemy do więzienia! Długo będziemy oglądać świat zza krat! - To ty będziesz oglądać świat zza krat, nędznico! Niewdzięczna złodziejka! - krzyczała Isola. - Ukradłaś listy - z kolei ja się darłam. - Próbowałaś z nimi uciec! Co ty i Gilly Gilbert chcieliście z nimi robić? - Nie wasz interes! - pisnęła. - Czekajcie tylko, gdy mu powiem, co mi zrobiliście! - Ależ proszę bardzo - warknęłam. - Niech wszyscy dowiedzą się prawdy. Już widzę te tytuły: „Gilly Gilbert uwodzi i namawia do przestępstwa!”, „Z miłosnego gniazdka do więziennej celi! Szczegóły na stronie trzeciej!”. To ją na chwilę uciszyło. A wtedy, w idealnym wręcz momencie i z prezencją godną wielkiego aktora, zjawił się na scenie Booker. Wyglądał bardzo poważnie i oficjalnie w starym wojskowym płaszczu; obok niego szła Remy uzbrojona w motykę! Booker tak groźnie spojrzał na Billee Bee, aż zrobiło mi się jej żal. Złapał ją mocno za ramię. - Proszę zebrać swoje rzeczy i opuścić wyspę! Nie zaaresztuję pani tym razem! Idziemy do portu. Osobiście wsadzę panią na najbliższy statek płynący do Anglii. Billee Bee niepewnym krokiem poszła po walizkę i torebkę, a po drodze błyskawicznym ruchem

wyrwała fretkę z objęć Kit. - Żałuję, że ci ją dałam, ty bachorze! W tej sekundzie obudził się we mnie morderczy instynkt każący dać w pysk, co też uczyniłam możliwe, że nadwerężyłam jej przy tym ząb. Co się na tej wyspie ze mną dzieje? Oczy mi się już zamykają, ale muszę jeszcze dokończyć, dlaczego Isola i Kit rankiem wybrały się po zioła. Poprzedniego wieczoru Isola zbadała głowę Billee Bee i rezultaty poważnie ją zaniepokoiły. Otóż B.B. miała guzek Dwulicowości wielki jak gęsie jajo. A kiedy Kit doniosła, że widziała, jak Billee Bee w kuchni u Isoli szuka czegoś na półkach, obie obmyśliły szatański plan: nazajutrz miały nie spuszczać jej z oka, by przekonać się, o co właściwie chodzi. Wstały wcześnie i schowały się w krzakach. Billee Bee wyszła ode mnie tylnymi drzwiami; miała ze sobą kopertę. Śledziły ją aż do farmy Isoli. Tam Isola rzuciła się na nią i zamknęła w wędzarni, a Kit pozbierała z ziemi porozrzucane w trakcie szamotaniny rzeczy. Potem Isola poszła po klau-strofobiczną Zenobię i wpuściła ją do środka. Powiedz mi, Susan: co oni mieli zamiar robić z tymi listami? Czy nie bali się, że zostaną aresztowani za kradzież? Taka jestem wdzięczna Tobie i Ivorowi. Podziękuj mu za wszystko: za dobry wzrok, podejrzliwość i wyczucie sprawy. A jeszcze lepiej, ucałuj go ode mnie. Jest genialny! Czy Sidney nie powinien awansować go na głównego redaktora? Ucałowania Juliet Susan do Juliet

221 sierpnia 1946 Kochana Juliet! Owszem, Ivor jest genialny i powiedziałam mu to. Ucałowałam go od Ciebie, a potem jeszcze raz od siebie! Sidney go awansował wprawdzie nie na głównego redaktora, ale wszystko jest na dobrej drodze. Pytasz, co Billee Bee i Gilly Gilbert zamierzali zrobić? Jak pamiętasz, nie było nas w Londynie, kiedy „incydent z czajniczkiem” znalazł się na łamach prasy; dzięki temu ominął nas cały szum, jaki się wokół tego zrobił. Dziennikarze i wydawcy, którzy szczerze nie znoszą Gilly’ego Gilberta i „The London Hue and Cry” - a jest ich mnóstwo - nie posiadali się ze szczęścia. Wszyscy pękali ze śmiechu. Oświadczenie Sidneya dla prasy nie wyciszyło sprawy, wręcz przeciwnie - wywołało kolejną falę wesołości. Ani Gilly Gilbert, ani „LH&C” nie mają poczucia humoru i nie znają czegoś takiego jak przebaczenie. Ich główna zasada to wyrównać rachunki: przyczaić się i czekać cierpliwie, aż nadejdzie dzień zemsty. Biedna głupiutka Billee Bee, skołowana doszczętnie przez Gilly’ego, bardzo boleśnie odczuwała tę śmieszność. Sama więc rozumiesz, że tych dwoje uknuło podstępny plan zemsty. Billee Bee miała się wkraść do Stephena & Starka i znaleźć coś, co by boleśnie ugodziło Ciebie i Sidneya. A jeszcze lepiej coś, co by Was wystawiło na śmiech całego środowiska. Wiesz, że w światku wydawniczym plotki rozchodzą się lotem błyskawicy. Wszyscy wiedzą, że jesteś na Guernsey i piszesz książkę o okupacji. W ciągu ostatnich dwóch tygodni mówi się tylko o tym, że odkryłaś tam nieznane dzieło Oscara Wilde’a. (Sir William może i jest dystyngowany, ale dyskrecja nie należy do jego głównych przymiotów). Dla Gilly’ego była to niezła gratka. Billee Bee miała wykraść listy, które chcieli następnie opublikować na łamach „The London Hue and Cry”. W ten sposób Ty i Sidney zostalibyście, niezbyt elegancko mówiąc, wyrolowani, a oni by mieli frajdę. O proces, jak zwykle, martwiliby się później. Oczywiście mając w nosie, co to znaczy dla Isoli. Aż mi się słabo robi na myśl, jak blisko byli zwycięstwa. Dzięki Bogu za Ivora i Isolę - oraz guzek Dwulicowości Billee Bee. Ivor przyleci na Guernsey, by skopiować listy. Znalazł dla Kit żółtą aksamitną fretkę ze szmaragdowymi oczami i kłami z kości słoniowej. Myślę, że za to mała zgodzi się go ucałować. Ty też możesz, byle nie za długo. Nie chcę, by zabrzmiało to jak groźba, Juliet, ale Ivor jest mój! Ucałowania Susan Sidney do Juliet

26 sierpnia 1946 NIGDY WIĘCEJ NIE WYJADĘ. ISOLAI KIT ZASŁUŻYŁY NA MEDAL. TY TEŻ. CAŁUJĘ. SIDNEY Juliet do Sophie 29 sierpnia 1946 Kochana Sophie! Ivor przyjechał i wyjechał. Listy Oscara Wilde’a wróciły bezpiecznie do pudełka po herbatnikach, a ja zdołałam się już nieco uspokoić. Teraz nie mogę się doczekać, kiedy Sidney je przeczyta; umieram z ciekawości, co powie. Przez cały dzień po naszej przygodzie byłam opanowana. Dopiero wieczorem, kiedy Kit poszła spać, puściły mi nerwy i zaczęłam niespokojnie chodzić po pokoju. Nagle rozległo się pukanie do drzwi. Wyjrzawszy przez okno, stwierdziłam z zaskoczeniem - i lekkim zmieszaniem -że to Dawsey. Jak na skrzydłach pobiegłam, żeby mu otworzyć… i wtedy zobaczyłam Remy stojącą obok niego. Postanowili sprawdzić, jak się miewam. Miło. Doprawdy. Przyszło mi do głowy, że chyba Remy powinna zacząć tęsknić za Francją. Czytałam artykuł Giselle Pelletier, więźniarki politycznej, która spędziła w Ravensbruck pięć lat. Według niej byłym więźniom obozów koncentracyjnych bardzo trudno jest wrócić do normalnego życia. Nikt: ani przyjaciele, ani rodzina, nie chce rozmawiać o obozie, bo wszyscy uważają, że im szybciej ci, którzy przeżyli koszmar, przestaną o nim myśleć - i opowiadać - tym lepiej. Tymczasem zdaniem mademoiselle Pelletier ocalonym nie chodzi wcale o to, by dręczyć słuchaczy. Po prostu taki człowiek ma poczucie, że „przecież to się zdarzyło właśnie mnie i nie mogę udawać, że tego nie było”. „Zostawmy przeszłość za nami - wydaje się przekonywać Francja. -A więc wojnę, rząd Vichy, kolaboracyjną Milicję Francuską, obóz w Drancy. Każdy cierpiał, nie tylko ty”. Wobec tej zmowy milczenia jedyne, co według autorki pozostaje - to rozmowy z innymi ocalonymi: tymi, którzy wiedzą z własnego doświadczenia, czym był obóz, i kiedy się im opowiada o swoich przeżyciach, reagują właściwie. Sami o tym mówią, skarżą się, płaczą, wspominają różne historie - niektóre tragiczne, niektóre bezsensowne. Czasem można się razem śmiać. Pelletier pisze, że ulga jest wtedy niebywała. Może nawiązanie kontaktu z byłymi więźniami byłoby lepszym lekarstwem dla Remy niż sielankowe życie tutaj. Fizycznie jest teraz o wiele silniejsza i już nie tak przerażająco chuda, ale widać, że przeszłość wciąż ją prześladuje. Pan Dilwyn wrócił z wakacji i muszę się z nim umówić na spotkanie w sprawie Kit. Ciągle to odkładam, bo strasznie się boję, że odrzuci moją propozycję. Chciałabym się zaprezen-tować jak dobra matka; może powinnam kupić włóczkowy szal? Czy jeśli zażyczy sobie opinii o moim charakterze, wystawisz mi ją? Czy Dominie już zna litery? Jeśli tak, mógłby drukowanymi napisać następujące oświadczenie: Szanowny Panie Dilwyn! Juliet Dryhurst Ashton jest bardzo miłą panią - trzeźwą, czystą i odpowiedzialną. Niech Pan pozwoli, żeby została mamą Kit McKenna.

Szczerze oddany James Dominie Strachan Nie mówiłam Ci o planach pana Dilwyna co do majątku odziedziczonego przez Kit na Guernsey? Chce zlecić Dawseyowi i zebranej przez niego ekipie remont Wielkiego Domu: wymianę balustrad, usunięcie napisów ze ścian i z obrazów, zastąpienie starej instalacji wodno-kanalizacyjnej właściwą, wprawienie nowych okien, wyczyszczenie kominów i przewodów kominowych, sprawdzenie instalacji elektrycznej i poprawienie fug na tarasie. Jeszcze nie wiadomo, czy da się coś zrobić z boazerią w bibliotece; jest to pięknie rzeźbiony fryz z motywami owoców podwieszonych na wstęgach. Niemcy ćwiczyli się na nim w strzelaniu. Ponieważ na razie mało kto się wybiera na wakacje do Europy, pan Dilwyn uważa, że Wyspy Normandzkie mogą liczyć na napływ turystów, w związku z tym dom Kit będzie można wynająć na lato. A teraz napiszę Ci o pewnym, dość niezwykłym wydarzeniu. Otóż niejakie siostry Benoit zaprosiły mnie i Kit na podwieczorek. Nie znałam ich, więc się nieco zdziwiłam, gdy padło pytanie, czy Kit ma „dobre i pewne oko”. Byłam tak zaskoczona, że wypytałam Ebena o te siostry. Czy są zdrowe psychicznie? Czy bezpiecznie będzie zabrać do nich Kit? Eben śmiał się i odparł, że oczywiście, siostry są normalne i zupełnie bezpieczne. Jane i Elizabeth chodziły tam z wizytą przez pięć lat. Ubierano je wtedy w nakrochmalone fartuszki, koronkowe rękawiczki i wypastowane do połysku czółenka. Twierdził, że miło spędzimy czas, i wyraził radość z powrotu do starej dobrej tradycji. Najpierw czeka nas wystawny podwieczorek, a potem świetna zabawa. Koniecznie powinnyśmy iść. Kompletnie nie wiedziałam, czego się spodziewać. Siostry są bliźniaczkami, mają osiemdziesiąt parę lat: takie dwie dystyngowane damy w czarnych żorżetowych sukniach do kostek, naszpikowanych dżetami na biuście i na dole. Ich upięte misternie loki nieodparcie kojarzyły mi się z dekoracją z bitej śmietany. Krótko mówiąc, stylowe i uroczo staroświeckie. Podwieczorek był wprost rozpustny, a kiedy skończyłam pić herbatę, Yvonne (starsza o dziesięć minut) powiedziała: - Droga siostro, córeczka Elizabeth jest chyba jeszcze za mała. - Chyba masz rację, kochana siostro - odparła Yvette. -Może panna Ashton zechce nas w takim razie zaszczycić? Sądzę, że wykazałam się wielką odwagą, mówiąc: „Z największą przyjemnością” - nie mając zielonego pojęcia, co mi proponują. - Niezwykle to uprzejme z pani strony, panno Ashton. Odmawiałyśmy sobie tej drobnej rozrywki w czasie wojny -wtedy wydawało się to nielojalne wobec Korony. Obie coraz bardziej cierpimy na artretyzm, więc nie możemy pani towarzyszyć. Ale z wielką chęcią popatrzymy! Yvette podeszła do szuflady kredensiku, Yvonne zaś zamknęła jedno skrzydło przesuwnych drzwi między salonem a jadalnią, ukryte dotąd przed naszym wzrokiem. Było tam przyczepione duże gazetowe zdjęcie w sepii przedstawiające księżną Windsoru - dawniej panią Simpson. Wycięte, jak przypuszczam, z kroniki towarzyskiej Baltimore Sun z końca lat trzydziestych. Yvette podała mi cztery doskonale wyważone, śmiercionośne strzałki ze srebrnymi czubkami. - Celuj między oczy, moja droga - doradziła. Tak też zrobiłam. - Wybornie! Trzy na cztery, siostro. Niemal tak dobrze jak nasza kochana Jane! Elizabeth zawsze ręka drgnęła w ostatnim momencie! Spróbujemy znów za rok? Wyjaśnienie okazało się proste. Yvette i Yvonne dawniej uwielbiały Edwarda VIII. - Jakże rozkosznie wyglądał w pumpach! - Ależ on umiał tańczyć walca! - A jaki wytworny był w stroju wieczorowym!

- Taki przystojny, monarcha w każdym calu, dopóki ta bezwstydnica go nie usidliła. - Przez nią stracił koronę! To złamało siostrom serca. Jak można się spodziewać, Kit była w siódmym niebie, a ja muszę poprawić celność. Cztery na cztery - oto do czego będę teraz w życiu dążyć. Czy Ci nie żal, że nie znałyśmy sióstr Benoit, gdy byłyśmy młodsze? Ucałowania i uściski Juliet Juliet do Sidneya 2 września 1946 Kochany Sidneyu! Dziś po południu wydarzyło się coś nieprzyjemnego i choć wszystko skończyło się szczęśliwe, nie bardzo mogę teraz zasnąć. Piszę do Ciebie, a nie do Sophie, bo ona jest w ciąży, a Ty - nie. Nie jesteś w błogosławionym stanie, w którym nie można się denerwować, a Sophie jest… coś mi się chyba język plącze. Kit poszła do Isoli robić ludziki z piernika. Remy i mnie zabrakło atramentu, a Dawsey potrzebował kitu do remontu Wielkiego Domu, więc wybraliśmy się po zakupy do St. Peter Port. To piękny spacer. Idzie się wzdłuż klifu nad zatoką Fermain. Droga prowadzi w górę i okrąża przylądek. Szłam przodem, a oni za mną, bo ścieżka jest wąska. Naraz zza skały wyszła idąca w naszą stronę rudowłosa kobieta. Towarzyszył jej pies, owczarek alzacki, biegnący bez smyczy. Radośnie podbiegł do mnie, a ja śmiałam się z jego podskoków. Właścicielka zawołała: - Proszę się nie bać, on nie gryzie! Pies w tym momencie skoczył, oparł mi łapy na ramionach i usiłował serdecznie polizać po twarzy. Wtedy usłyszałam dobiegający z tyłu dziwny odgłos, jakby ktoś się krztusił; trwało to i trwało. Nawet trudno opisać. Odwróciłam się. Remy, zgięta wpół, wymiotowała. Dawsey ją przytrzymywał, jej ciałem wstrząsały spazmy. Straszny był to widok. - Juliet, zabierz psa! Natychmiast! - krzyknął ostro. Gorączkowo odciągnęłam biednego zwierzaka. Kobieta coś wołała i przepraszała niemal histerycznie. Trzymając psa, powtarzałam w kółko: - To nic, to nic. Bardzo przepraszamy! Wszystko w porządku! Nie pani wina! Ale proszę odejść i zabrać psa! W końcu odeszła, ciągnąc za obrożę nic nierozumiejącego pupila. Remy się uspokoiła, tylko oddychała ciężko. Dawsey spojrzał na mnie. - Chodźmy do ciebie. To najbliżej. Całą drogę niósł ją na rękach, a ja szłam za nimi, bezradna i wystraszona. Remy aż się trzęsła, więc jej zrobiłam gorącą kąpiel, a gdy się rozgrzała, położyłam do łóżka. Od razu zasnęła, a ja wzięłam jej zabrudzone, cuchnące ubranie i zeszłam na dół. Dawsey stał przy oknie. Nie odwracając się, powiedział: - Opowiadała mi, że strażnicy mieli wielkie psy. Najpierw je drażnili, a potem specjalnie puszczali na kobiety stojące w szeregu podczas apelu - tak dla zabawy. Chryste! Ależ byłem głupi, myśląc, że pobyt wśród nas pomoże jej o tym zapomnieć. - Po chwili dodał: - Dobre chęci to za mało. O wiele za mało. - Tak - odrzekłam smutno. - Masz rację. Nie powiedziawszy nic więcej, skinął głową i wyszedł. Zadzwoniłam do Amelii, żeby jej opowiedzieć, co się stało i gdzie jest Remy, a potem wzięłam się do prania. Isola przyprowadziła Kit, zjadłyśmy kolację i grałyśmy w łapki aż do pójścia spać.

A teraz nie mogę zasnąć. Wstyd mi. Czy dlatego chciałam, żeby Remy wróciła do Francji, bo tak będzie dla niej lepiej, czy z całkiem innego powodu, licząc, że wtedy uda się… ale co? Chyba jednak tak właśnie było. I to jest takie przykre! Ucałowania Juliet PS. Ponieważ tyle się nazwierzałam, dodam coś jeszcze. Kiedy stałam z jej zabrudzonym ubraniem w ręku i ten sam zapach dobiegał z ubrania Dawseya, natrętnie wracała do mnie myśl o tym, co powiedział. „Dobre chęci… dobre chęci to za mało”. Czy to znaczy, że on tylko tyle do niej czuje? Cały wieczór błąkało mi się to po głowie. Sidney do Juliet, późno w nocy 4 września 1946 Kochana Juliet, owa myśl natarczywie błąkająca się po głowie oznacza, że jesteś zakochana w Dawseyu. Zdziwiona? Ja nie. Nie wiem, czemu tak długo sobie tego nie uświadomiłaś; a ponoć morskie powietrze odświeża umysł! Bardzo chcę przyjechać i zobaczyć Ciebie oraz listy Oscara, ale nie zdołam się wyrwać przed trzynastym. W porządku? Ucałowania Sidney Juliet do Sidneya 5 września 1946 KOCHANY SIDNEYU - JESTEŚ NIEZNOŚNY, ZWŁASZCZA GDY MASZ RACJĘ. ALE I TAK SIĘ CIESZĘ, ŻE CIĘ ZOBACZĘ TRZYNASTEGO. UCAŁOWANIA. JULIET. Isola do Sidneya 6 września 1946 Kochany Sidneyu! Wiem od Juliet, że przyjedziesz osobiście obejrzeć listy Babusi Finusi. Czas najwyższy. Nie znaczy to, że mam coś przeciwko Ivorowi. Miły chłopiec, tylko nie powinien nosić takich małych muszek. Zwróciłam mu uwagę, że do niego nie pasują, ale on wolał słuchać o tym, jak nabrałam podejrzeń co do Billee Bee, jak ją śledziłam i zamknęłam w wędzarni. Orzekł, że mam zadatki na detektywa i że sama panna Marple nie zrobiłaby tego lepiej. Ta panna Marple to nie jest wcale żadna jego znajoma, tylko taka starsza pani z książek, co to dużo wie o LUDZKIEJ NATURZE i dzięki temu rozwiązuje zagadki kryminalne, z którymi policja sobie nie radzi. Podsunął mi tym myśl, że może ja też powinnam rozwiązywać takie zagadki, kiedy się o jakiejś dowiem. Ivor mówił, że przestępstwa mogą się zdarzyć wszędzie, a z takim instynktem jak mój przy odrobinie praktyki szybko zostanę drugą panną Marple. - Ma pani niezwykły dar obserwacji. Potrzeba jedynie więcej wprawy. Proszę pilnie się wszystkiemu przyglądać i zapisywać spostrzeżenia. Pożyczyłam od Amelii kilka książek o pannie Marple. Ona jest niesamowita. Siedzi z boku i robi na drutach, a zauważa rzeczy, których nie widzą inni. Ja też umiem słuchać pilnie i bacznie obserwować

kątem oka. Wprawdzie nie mamy tu u nas żadnych nierozwiązanych zagadek, ale wcale nie jest powiedziane, że któregoś dnia nie będziemy mieć. A ja właśnie będę wtedy gotowa. Czytuję tę książkę od Ciebie o wypukłościach czaszki, ale nie bierz mi za złe, jeśli pójdę za głosem innego mego po-1 wołania. Nadal uważam, że guzki mówią prawdę, ale ponieważ zbadałam już wszystkie głowy, na których mi zależało -oprócz Twojej - troszkę mi się to znudziło. Juliet mówiła, że przyjedziesz w przyszły piątek. Chętnie spotkam Cię przy samolocie i odwiozę do niej motorem. Nazajutrz po Twoim przyjeździe Eben urządza piknik na plaży i Ciebie też serdecznie zaprasza. On rzadko wyprawia przyjęcia, ale tym razem zapowiedział, że ma nam do powiedzenia coś ważnego, co powinniśmy uczcić. Ciekawe, co. Może zamierza ogłosić zaręczyny? Ale czyje? Mam nadzieję, że sam się nie żeni; żony nie pozwalają mężom wychodzić wieczorami, a mnie by bardzo brakowało towarzystwa Ebena. Oddana przyjaciółka Isola Juliet do Sophie 7 września 1946 Kochana Sophie! Nareszcie zebrałam się na odwagę i wyznałam Amelii, że pragnę zaadoptować Kit. Jej opinia wiele dla mnie znaczy, gdyż ona kochała Elizabeth, doskonale zna Kit, no i mnie też zdążyła już nieźle poznać. Bardzo, bardzo chciałam mieć jej błogosławieństwo i bałam się, że nic z tego nie będzie. Krztusząc się herbatą, w końcu zdołałam się wysłowić. Wielce mnie zaskoczyła, bo moje słowa przyjęła z wyraźną ulgą. Nie zdawałam sobie sprawy, do jakiego stopnia Amelia przejmuje się losem Kit. - Gdybym mogła… - Urwała i zaczęła inaczej. - Uważam, że to dla was obu bardzo dobre rozwiązanie. Chyba najlepsze… - Tu rozkleiła się zupełnie i wyjęła chusteczkę. A ja oczywiście natychmiast sięgnęłam po swoją. Kiedy przestałyśmy płakać, zaczęłyśmy knuć intrygę. Amelia ma pójść ze mną do pana Dilwyna. - Znałam go, gdy jeszcze biegał w krótkich spodenkach -oświadczyła. - Nie ośmieli się mi odmówić. Z Amelią u boku czuję się jak na czele armii amerykańskich sojuszników. Ale stało się jeszcze coś piękniejszego nawet niż rozmowa z Amelią. Rozwiały się moje ostatnie wątpliwości. Przypominasz sobie, że pisałam Ci o pudełku, które Kit nosi ze sobą; podejrzewałam, że tam może być martwa fretka! Kit dziś rano przyszła do mnie i póty głaskała mnie po twarzy, póki się nie obudziłam. Miała ze sobą to pudełko. Bez słowa rozwiązała sznurek, zdjęła pokrywkę, rozchyliła bibułkę i wręczyła mi całą zawartość. Następnie przyglądała się uważnie, kiedy oglądałam kolejne rzeczy i układałam na kołdrze. Była tam mała dziecinna poduszeczka, zdjęcie Elizabeth pracującej w ogrodzie i śmiejącej się do Dawseya, batystowa chusteczka do nosa pachnąca jeszcze jaśminem, męski sygnet i mały, oprawiony w skórę, tomik poezji Rilkego z dedykacją: „Dla Elizabeth - która zmienia ciemności w światło, Christian”. Do książki wsunięta była wielokrotnie złożona kartka papieru. Kit kiwnęła głową, udzielając mi pozwolenia, więc ostrożnie ją rozłożyłam i przeczytałam następujące słowa: „Amelio - gdy Kit się obudzi, ucałuj ją ode mnie. Wrócę przed szóstą. Elizabeth. PS. Czyż nie są to najśliczniejsze stópeczki na świecie?”. Na dnie był jeszcze medal dziadka Kit za udział w pierwszej wojnie światowej, ten sam, który jako magiczny talizman Elizabeth przypięła Elemu, gdy ewakuowano go do Anglii. Poczciwy chłopiec zwrócił medal.

Sophie, Kit mi pokazywała swoje najdroższe skarby, ani na chwilę przy tym nie spuszczając wzroku z mojej twarzy. Obie byłyśmy bardzo poważne, ale przynajmniej choć raz się nie popłakałam. Otworzyłam szeroko ramiona, a ona skoczyła w nie ochoczo. Następnie wlazła pod kołdrę i spokojnie zasnęła. Ja nie mogłam spać. Za bardzo byłam szczęśliwa i zaczęłam obmyślać nasze przyszłe życie. Nie muszę mieszkać w Londynie - kocham Guernsey i chcę tu zostać, nawet gdy już skończę książkę o Elizabeth. Nie wyobrażam sobie, by Kit mogła dobrze czuć się w mieście, gdzie musiałaby nosić buty i chodzić zamiast biegać. Jak można żyć bez wizyt u świń, mieszania eliksirów z Isolą i spacerów z Dawseyem? Dlatego jeśli zostanę opiekunką Kit, zamieszkamy w domku Elizabeth, a Wielki Dom zostawimy dla bogaczy przyjeżdżających na lato. Z dochodów z Izzy mogę kupić mieszkanie w Londynie, dokąd jeździłybyśmy od czasu do czasu. Jej dom jest tutaj - mój też może tu być. Na Guernsey przecież świetnie się pisze - weźmy za przykład Victora Hugo. Brakować mi będzie jedynie Sidneya i Susan, bliskości Szkocji, nowych sztuk w teatrze i działu spożywczego u Harrodsa. Oby pan Dilwyn się zgodził. To rozsądny człowiek. Wie, że Kit jest ze mną szczęśliwa i że stać mnie na utrzymanie dwóch osób. A czegóż chcieć więcej w tych niełatwych czasach? Amelia uważa, że nawet jeśli nie zgodzi się na adopcję bez męża, to przynajmniej pozwoli, bym została prawną opiekunką Kit. Sidney przyjeżdża na Guernsey w przyszłym tygodniu. Żałuję, że Ty nie możesz; bardzo za Tobą tęsknię. Całuję Juliet Juliet do Sidneya 8 września 1946 Kochany Sidneyu! Razem z Kit urządziłyśmy piknik na łące, skąd obserwowałyśmy Dawseya, który zaczyna odbudowywać zburzony mur ogrodu Elizabeth. Cudownie było podglądać Dawseya, jak się do tego zabiera. Uważnie bada każdy kamień, sprawdza jego ciężar i najpierw długo myśli, a dopiero potem kładzie go w odpowiednim miejscu. Uśmiecha się, gdy zgadza się to z jego wizją, usuwa kamień, gdy nie pasuje, i szuka innego. On ma niesłychanie kojący wpływ na otoczenie. Wyraźnie dobrze mu się pracowało pod naszymi pełnymi podziwu spojrzeniami, bo niespodziewanie wystąpił z zaproszeniem na kolację. Kit była już umówiona z Amelią, ale ja zgodziłam się z nieprzyzwoitym wręcz zapałem, a potem wpadłam w lekką nerwowość z tego powodu, że znajdę się z nim sam na sam. Gdy przyszłam, oboje byliśmy nieco skrępowani. On przynajmniej miał zajęcie: gotowanie. Umknął szybko do kuchni, odrzuciwszy moją propozycję pomocy. Skorzystałam z okazji i przejrzałam jego książki. Nie ma ich wiele, ale za to świetne: Dickens, Mark Twain, Balzak, Bos-well i stary poczciwy Leigh Hunt, Joseph Addison, powieści Anne Bronte (ciekawe, dlaczego akurat ona) oraz jej biografia mego pióra. Nie wiedziałam, że ją ma; nigdy mi o tym nie mówił może mu się nie podobała? Przy kolacji rozmawialiśmy o Jonathanie Swifcie, świniach i procesie norymberskim. Czy to świadczy o szerokim kręgu zainteresowań? Raczej tak. Gadaliśmy swobodnie, mniej uwagi poświęcając jedzeniu, choć ugotował pyszną zupę szczawiową (o wiele lepszą, niż ja bym

zrobiła). Po kolacji poszliśmy obejrzeć małe świnki. Dorosłe świnie niezbyt chętnie zawierają nowe znajomości, ałe prosiaczki to co innego; były łaciate, ruchliwe i bardzo sprytne. Podobno codziennie wykopują dziurę pod ogrodzeniem niby to w celu ucieczki, ale tak naprawdę po to, by mieć uciechę z przyglądania się, gdy on ją zakopuje. Szkoda, że nie widziałeś ich uśmiechniętych ryjków, kiedy Dawsey podszedł do zagrody. W chlewiku Dawseya jest nadzwyczaj czysto. I siano w stodole jest pięknie ułożone. Chyba robię się ckliwa, ale trudno. Przyznaję, że jestem zakochana w ogrodniku, rzeźbiarzu, stolarzu, hodowcy świń i farmerze w jednej osobie. Wiem to aż nazbyt dobrze. Pewnie jutro wpadnę w czarną rozpacz, bo dojdę do wniosku, że on nie odwzajemnia mojej miłości, interesuje go tylko Remy. Jednak w tym właśnie momencie jestem w prawdziwej euforii. Mam dziwne uczucie i w głowie, i w żołądku. Do zobaczenia w piątek. Masz pełne prawo zadzierać nosa, że pierwszy wpadłeś na trop moich uczuć do Dawseya. Możesz się nawet puszyć w mojej obecności - ale tylko tym razem i nigdy więcej. Uściski i całusy Juliet Juliet do Sidneya 11 września 1946 JESTEM POTWORNIE NIESZCZĘŚLIWA. WIDZIAŁAM DZIŚ DAWSEYA Z REMY W ST. PETER PORT. UŚMIECHNIĘCI KUPOWALI WALIZKĘ. PEWNIE NA PODRÓŻ POŚLUBNĄ. ALEŻ BYŁAM GŁUPIA. TO TWOJA WINA. JULIET Notatki detektywistyczne Isoli Pribby ŚCIŚLE PRYWATNE: Nie czytać, nawet po mojej śmierci Niedziela Ten zeszyt w linie to prezent od mego przyjaciela Sidneya Starka. Dostałam go wczorajszą pocztą. Na okładce miał złotymi literami wypisane słowo PENSEES, aleje zdrapałam, bo to po francusku znaczy Myśli, a ja mam zamiar pisać wyłącznie o FAKTACH dostrzeżonych dzięki ZMYSŁOWI OBSERWACJI. Nie spodziewam się za wiele na początek: muszę się jeszcze sporo nauczyć. Oto kilka wczorajszych spostrzeżeń. Kit uwielbia być z Juliet natychmiast się uspokaja, gdy ta wejdzie do pokoju; przestała robić miny za plecami ludzi. Potrafi ruszać uszami, czego nie umiała przed przyjazdem Juliet. Mój drogi przyjaciel Sidney przyjedzie czytać listy Oscara Wilde’a. Zamieszka u Juliet, która wysprzątała ten zagracony pokój i wstawiła tam łóżko. Widziałam, jak Daphne Post kopie dół pod wiązem pana Ferre’a. Robi to zawsze po nocy. Moim zdaniem powinniśmy się złożyć i kupić jej nowy srebrny czajniczek, może nareszcie zacznie spędzać wieczory w domu. Poniedziałek Pani Taylor ma wysypkę na rękach. Od czego czy od kogo? Pomidory czy mąż? Zbadać. Wtorek Nic godnego zanotowania.

Środa Znowu nic. Czwartek Dziś odwiedziła mnie Remy i przyniosła francuski znaczek. Zbieram je, bo są bardziej kolorowe niż angielskie. Miała ze sobą list w szarej kopercie z małym okienkiem. Na pewno od RZĄDU FRANCUSKIEGO. To już czwarty - czego od niej chcą? Dowiedzieć się. Dziś coś zauważyłam za straganem pana Sallesa, ale przestali, gdy mnie zobaczyli. Nieważne. Wieczorem Eben urządza piknik na plaży. Tam na pewno będzie wiele do obserwowania. Czytałam książkę o malarzach i o tym, jak postępują, gdy chcą coś namalować, dajmy na to: pomarańczę. Nie skupiają się wcale na jej kształcie, ale najpierw przyglądają się bananowi leżącemu obok, a potem odwracają się tyłem i pochyliwszy się prawie do ziemi, patrzą między nogami na odwrócony obraz. To się nazywa nabieraniem perspektywy. Zamierzam wypróbować nowy sposób patrzenia; to nie znaczy, że zastosuję ich metodę obserwacji. Ja nie będę patrzyła wprost, tylko ukradkiem. Jeśli przy tym przymknę lekko powieki, mniej się będzie rzucać w oczy. Trzeba koniecznie przećwiczyć!!! Piątek Działa. Patrzenie ukradkiem działa! Pojechaliśmy z Dawseyem, Juliet, Remy i Kit po naszego drogiego Sidneya. Oto co zaobserwowałam: Juliet uściskała go serdecznie, a on zachowywał się wobec niej jak brat. Ciepło przywitał się z Remy i wyraźnie zauważyłam, że tak samo spogląda na nią ukradkiem jak ja na niego. Dawsey uścisnął mu rękę, lecz nie wstąpił na szarlotkę do Juliet. Choć jabłka się trochę zapadły na środku, ale wszystkim smakowała. Sobota Remy, Kit i Juliet poszły ze mną na plażę zbierać drewno na wieczorny piknik. Amelia też wyszła na słońce. Wygląda dobrze, z czego się bardzo cieszę. Dawsey, Sidney i Eli znieśli na brzeg wielki żelazny kocioł Ebena. Dawsey jest miły i uprzejmy dla Sidneya, a Sidney stara się jak może być miły dla Dawseya, jednak jakoś dziwnie mu się przygląda. Dlaczego? Remy zostawiła nas i poszła porozmawiać z Ebenem, a on głaskał ją po ramieniu. Dlaczego? Eben nie należy do takich, co głaszczą swoich rozmówców. Chwilę o czymś mówili, ale niestety, nic nie słyszałam. W porze lunchu Eli sprawdzał na plaży, czy morze nie wyrzuciło jakiegoś drewna, a Juliet i Sidney wzięli Kit za rączki i zaczęli iść do góry ścieżką, bawiąc się w „Jeden krok, drugi krok, trzeci krok i HOP DO GÓRY!”. Dawsey chwilę im się przyglądał, ale nie udał się z nimi, tylko zszedł na sam brzeg i stał, patrząc na fale. Nagle przyszło mi do głowy, że czuje się bardzo samotny. Zawsze był samotny, ale coś mi się zdaje, że dotąd nie było to dla niego ważne, a teraz jest. Czemu? Sobota wieczór

Na pikniku widziałam ważne rzeczy. I tak jak panna Marple powinnam coś z tym zrobić. Zapadł zmrok i niebo się zachmurzyło, co nam nie przeszkadzało, bo mieliśmy swetry i kurtki. Zajadaliśmy homary i śmieliśmy się z Bookera, który stojąc na kamieniu, wystąpił z oracją. Udawał tego Rzymianina, na którego punkcie tak wariuje. Martwię się o niego, powinien przeczytać jakąś inną książkę. Chyba pożyczę mu Jane Austen. Czujnie siedziałam przy ognisku z Sidneyem, Kit, Juliet i Amelią i grzebaliśmy patykami w ogniu. W pewnym momencie Dawsey z Remy podeszli do Ebena stojącego przy kotle. Remy powiedziała coś cicho do Ebena, a on się uśmiechnął i zastukał chochlą w kocioł. - Proszę o uwagę! - zawołał. - Mam coś do zakomunikowania. Wszyscy zamilkli, tylko Juliet bardzo głośno oddychała. Spięła się i zesztywniała; usta miała mocno zaciśnięte. Ciekawe, dlaczego. Aż się wystraszyłam, bo mi się przypomniały moje kłopoty ze ślepą kiszką. Przez to nie dosłyszałam początku przemowy Ebena. - …więc dzisiaj jest pożegnalne przyjęcie na cześć Remy. We wtorek nas opuszcza i jedzie do Paryża, gdzie zamieszka z przyjaciółmi. Przyjęto ją na naukę do słynnego cukiernika Raoula Guillemaux. Obiecała jednak, że wróci na Guernsey i że drugi jej dom będzie u mnie i Elego, więc cieszmy się, moi kochani, jej radością. Nastąpiła gorąca owacja; wszyscy podbiegli do Remy, żeby jej pogratulować. Oprócz Juliet - ona znów westchnęła ciężko i opadła na piasek jak ryba wyjęta z wody. Rozejrzałam się, bo przyszło mi do głowy, że powinnam obserwować Dawseya. Nie gratulował wcale Remy i tak smutno, smutno wyglądał. Wtedy WRESZCIE ZROZUMIAŁAM! Dawsey nie chce, żeby Remy wyjeżdżała. Boi się, że tu nie wróci! Jest w niej zakochany, a nieśmiałość nie pozwala mu tego wyznać. Na szczęście ja nie jestem nieśmiała, więc mogę jej powiedzieć o jego uczuciu, a wtedy ona, jak to Francuzka, będzie wiedziała, co robić. Zachęci go, da mu do zrozumienia, że ma u niej szanse. Potem wezmą ślub i nie będzie musiała wyjeżdżać. Co za szczęście, że nie mam w ogóle wyobraźni i zawsze trzeźwo myślę! Do Juliet podszedł Sidney i spytał, czy lepiej się czuje, a ona odparła, że tak, toteż przestałam się o nią martwić. Oboje poszli pogratulować Remy. Kit zasnęła u mnie na kołanach, więc zostałam na miejscu i dalej sobie o tym myślałam. Remy, jak to na ogół Francuzki, jest kobietą praktyczną. Musi mieć dowód uczuć Dawseya, zanim zmieni życiowe plany. Trzeba zatem jej ten dowód dostarczyć. Kiedy już wypito toast na cześć Remy, podeszłam do Dawseya i powiedziałam, że ma brudną podłogę w kuchni, a w takim razie przyjdę i ją umyję. Na przykład w poniedziałek. Był zaskoczony, ale się zgodził. - Potraktujmy to jak wczesny gwiazdkowy prezent - dodałam. - Nie musisz mi płacić. Zostaw tylko otwarte drzwi. Ustaliwszy to, pożegnałam się i wróciłam do domu. Niedziela Mam gotowy plan na jutro, ale trochę się denerwuję. Sprzątając u Dawseya, poszukam dowodu na to, że Remy bliska jest jego sercu. Może w koszu na śmieci natrafię na „Odę do Remy”, napisaną na kartce, następnie zmiętej i wyrzuconej? Albo znajdę starą listę zakupów, a tam na odwrocie będzie wypisane wielokrotnie jej imię? Taki dowód musi (przynajmniej powinien) być gdzieś na widoku. Panna Marple nigdy nie myszkowała w cudzych rzeczach,

więc ja też nie będę - żadnego włamywania się. Jeśli dostarczę Remy dowód, to we wtorek nie odleci do Paryża. I ona na pewno się postara, żeby Dawsey był szczęśliwy. Poniedziałek: wielka pomyłka i na koniec radość Obudziłam się za wcześnie, więc zajmowałam się kurami, dopóki nie przyszła pora, gdy Dawsey wychodzi do pracy przy Wielkim Domu. Na jego farmę pobiegłam skrótem, sprawdzając po drodze pnie drzew, czy nie ma na nich wyrytych serc. Nie było. Dawsey już poszedł, toteż weszłam do środka ze szczotką, wiadrem i szmatami. Przez dwie godziny zamiatałam, szorowałam, odkurzałam, pastowałam - i niczego nie znalazłam. Wpadłam niemal w rozpacz, gdy nagle przypomniałam sobie o książkach na półkach. Kolejno wyjmowałam je i odkurzałam, ale z żadnej nie wypadła kartka z dowodem. Przejrzałam ich sporo, aż wreszcie natknęłam się na małą czerwoną książeczkę o życiu Charlesa Lamba. Dlaczego była tutaj? Przecież trzymał ją zawsze w rzeźbionej szkatułce, którą Eli zrobił mu na urodziny. Ale skoro czerwona książeczka jest z innymi książkami, to co znajduje się w szkatułce? I gdzie ona jest? Popukałam w ścianę. Nigdzie żadnego głuchego odgłosu. Wsadziłam rękę do puszki z mąką - sama mąka. Czy trzymałby szkatułkę w stodole? Żeby ją szczury zjadły? Na pewno nie. W takim razie gdzie? Pod łóżkiem, pod jego łóżkiem! Pobiegłam do sypialni i oczywiście tam była. Zajrzałam do środka. Nic specjalnego nie rzucało się w oczy, więc wyrzuciłam zawartość na łóżko - nadaremnie. Żeby choć jeden liścik od Remy, zdjęcie czy przedarty bilet na Przeminęło z wiatrem, przecież poszli na to razem. Co z nimi zrobił? Żeby choć chusteczka z literą „R”. Jedna tam była, ale to Juliet - z wyszytą literą „J”. Pewnie zapomniał jej oddać. Nigdzie nie znalazłam nic, co należałoby do Remy. Odłożyłam zawartość do pudełka i wygładziłam pościel na łóżku. Moja misja się nie udała! Jutro Remy wsiądzie do samolotu, a Dawsey zostanie sam. Aż mi się serce krajało. Zabrałam szczotki, wiadro, szmaty i wyszłam. Po drodze spotkałam Amelię i Kit; szły podglądać ptaki. Zapraszały, żeby pójść z nimi, ale nawet śpiew ptaków nie byłby w stanie mnie pocieszyć. Przyszło mi do głowy, że tylko Juliet może mi poprawić humor zazwyczaj jej się to udaje. Nie będę długo siedzieć i przeszkadzać jej w pisaniu, tylko po prostu wypijemy razem szybką kawę. Sidney rano wyjechał, więc pewnie czuje się samotna. Poszłam zatem do niej. Zastałam ją w domu, papiery piętrzyły się na biurku, ale nie pracowała, tylko siedziała bezczynnie i patrzyła w okno. - Witaj! - wykrzyknęła. - Miałam taką straszną ochotę, żeby ktoś przyszedł! - Wstała i zobaczyła szczotki i wiadra. -Przyszłaś posprzątać? Wolę, żebyś napiła się ze mną kawy. Przyjrzała mi się uważnie. - Co się stało? Źle się czujesz? Chodź i siadaj. Ta jej serdeczność zupełnie mnie rozkleiła i przyznaję, że się rozryczałam. - Nie, nie jestem chora. Tylko nic mi się nie udało… Misja się nie powiodła. I Dawsey będzie nieszczęśliwy. Posadziła mnie na kanapie, pogłaskała po ręce. Zawsze gdy płaczę, dostaję czkawki, więc poszła do kuchni po szklankę wody. To gwarantowana kuracja: ściska się kciukami nos, palcami wskazującymi zatyka się uszy, a druga osoba wlewa wodę do gardła.

Jak się człowiek zaczyna dusić, trzeba to zasygnalizować tupnięciem na znak, żeby już więcej nie wlewać. Sposób ten działa cuda: za każdym razem czkawka znika. - A teraz opowiedz o swojej misji i dlaczego się nie powiodła. Wyznałam wszystko: jak odkryłam, że Dawsey kocha się w Remy, i jak potem sprzątając u niego, szukałam dowodu. Gdybym go znalazła, powiedziałabym o tym Remy, a wtedy ona by została i może nawet pierwsza wyznałaby mu swoją miłość, skoro on taki nieśmiały. - Zawsze taki był. Dotąd raczej nikt się w nim nie kochał ani on w nikim, więc biedak nie wie, co się robi. To w jego stylu - ukryć głęboko wszystkie pamiątki i nikomu nie pisnąć ani słowa. Jestem naprawdę zrozpaczona. - Nie wszyscy mężczyźni przechowują pamiątki - odparła poważnie Juliet. - To jeszcze nic nie znaczy. A czego konkretnie szukałaś? - Dowodu, tak jak panna Marple. Ale nawet nie ma jej zdjęcia. Jest mnóstwo zdjęć twoich z Kit i kilka ciebie samej. Jedno, na którym zawinięta w koronkową firankę jesteś martwą panną młodą. Ma wszystkie Twoje listy przewiązane niebieską wstążką, o której myślałaś, że zgubiłaś. Wiem, że korespondował z Remy, gdy była w hospicjum - ale nic, ani jednego listu od niej. Nawet chusteczki… Aha, znalazł twoją. Upomnij się, żeby Ci zwrócił, jest bardzo ładna. Juliet wstała i podeszła do biurka. Po chwili wzięła do ręki kryształowy przycisk z łacińskim napisem. Carpe diem czy coś takiego. Długo mu się przyglądała. - Chwytaj dzień. To mądra rada, nie uważasz? - Pewnie tak - odparłam. - Co kto lubi. Wtedy mnie zaskoczyła - odwróciła się i uśmiechnęła tak, jak to tylko ona potrafi. Strasznie ją za ten uśmiech od pierwszej chwili polubiłam. - Gdzie jest Dawsey? W Wielkim Domu? Potwierdziłam, a ona jak stała, tak wybiegła i pognała w stronę Wielkiego Domu. Ach, jaka mądra ta Juliet! - pomyślałam. Pewnie mu teraz wygarnie, co sądzi o ukrywaniu uczuć do Remy. Panna Marple nie biega, tylko chodzi wolno, bo to starsza pani. Ja też szłam wolno i gdy dotarłam na miejsce, Juliet była już w środku. Cichutko weszłam na taras i zbliżyłam się do okna biblioteki. Było otwarte. Juliet właśnie się witała. - Dzień dobry panom - powiedziała. Teddy Heckwith (tynkarz) i Chester (stolarz) odpowiedzieli chórem: - Dzień dobry, panno Ashton. - Cześć Juliet - odezwał się Dawsey. Stał na drabinie, ale o tym dowiedziałam się później, gdy narobił tyle hałasu. Juliet przeprosiła grzecznie i powiedziała, że musi zamienić kilka słów z Dawseyem. Teddy i Chester odparli, że oczywiście, i wyszli. - Czy coś się stało? - spytał Dawsey. - Z Kit wszystko w porządku? - Z Kit tak. Chodzi o mnie… chcę cię o coś spytać. Aha, pomyślałam, zaraz pewnie spyta, dlaczego nie weźmie się w garść i natychmiast nie oświadczy Remy. Tymczasem powiedziała coś zupełnie innego. - Ożenisz się ze mną? Myślałam, że na miejscu padnę trupem. Zaległa cisza, absolutna cisza. Ciągnęła się w nieskończoność. Niezrażona tym Juliet podjęła dalej głosem mocnym i zdecydowanym, podczas gdy ja z trudem oddychałam z wrażenia. - Kocham cię, więc pomyślałam sobie, że zadam ci to pytanie. I wtedy Dawsey, nasz drogi kochany Dawsey wezwał imienia Pana Naszego nadaremno.

- Mój Boże, tak! - wykrzyknął, po czym spadł z hukiem z drabiny, a że zaczepił obcasem o szczebel, skręcił sobie nogę w kostce. Wierna zasadom, nie zaglądałam do środka, choć bardzo mnie kusiło, tylko czekałam na ciąg dalszy. Cisza, która nastąpiła, okazała się jednak tak długa, że w końcu poszłam do domu, żeby spokojnie pomyśleć. Co za pożytek z ćwiczenia zmysłu obserwacji, skoro i tak nie zobaczyłam tych rzeczy co trzeba? Wszystko pokręciłam. Ostatecznie skończyło się szczęśliwie, ale wcale nie dzięki mnie. Nie umiem, jak panna Marple, zaglądać do zakamarków ludzkiego umysłu. Smutne to, ale lepiej się przyznać od razu. Sir William mówił, że w Anglii są wyścigi motocykli. Można wygrać srebrny puchar za szybkość, niebezpieczną jazdę i jeśli się nie spadnie. Chyba raczej to powinnam potrenować; motocykl już mam, potrzebny mi jeszcze kask i może gogle. A teraz zaproszę Kit na kolację i nocowanie, żeby Juliet i Dawsey mogli swobodnie porozmawiać bez niepowołanych uszu - jak pan Darcy i Elizabeth Bennet. Juliet do Sidneya 17 września 1946 Kochany Sidneyu! Strasznie przepraszam, że ledwo wyjechałeś, a znów każę Ci przyjeżdżać, ale Twoja obecność jest niezbędna na moim ślubie. Chwyciłam właśnie dzień (noc też). Czy poprowadzisz mnie do ołtarza w ogrodzie u Amelii w najbliższą sobotę? Eben będzie drużbą, Isola druhną (już produkuje kreację na tę okazję), a Kit ma sypać różane płatki. Panem młodym będzie Dawsey. Zdziwiony? Ty pewnie nie - ja tak. Ogarnął mnie stan permanentnego zdziwienia. Obliczyłam właśnie, że jestem zaręczona cały jeden dzień, i wydaje mi się, że tak naprawdę żyję na tym świecie dopiero od dwudziestu czterech godzin. Pomyśl tylko! Do końca życia mogliśmy wzdychać do siebie ukradkiem i udawać, że tego nie zauważamy. Źle pojęta duma może zrujnować życie, gdy się na to pozwoli. Czy bardzo to niestosowne, że bierzemy ślub tak szybko? Nie chcę czekać, tylko zacząć już, od razu. Całe życie myślałam, że historia kończy się w momencie, gdy bohater z bohaterką stają na ślubnym kobiercu, bo co dobre dla Jane Austen - dobre dla każdego. Ale to nieprawda. Wtedy to dopiero początek; każdy dzień przynosi zaskakujące zwroty akcji. Może następna książka będzie o pewnej interesującej parze małżeńskiej i o tym, czego się owi małżonkowie nowego o sobie dowiadują w miarę upływu czasu. Czy doceniasz zbawienny wpływ, jaki mają zaręczyny na moją wenę twórczą? Właśnie Dawsey przyszedł po pracy i domaga się natych-miastowego poświęcenia mu uwagi. Nieśmiałość, z której słynął, zniknęła bez śladu; przypuszczam, że był to tylko taki fortel, aby wzbudzić moje zainteresowanie. Ucałowania Juliet PS. Dziś w St. Peter Port spotkałam Adelajdę Addison, która złożyła mi gratulacje (takie bardzo w jej stylu): „Podobno pani i ten hodowca świń macie zamiar zalegalizować wasz związek. I chwała Bogu!”. Podziękowania Pierwsze ziarno zostało zasiane przypadkiem, gdy pojechałam do Anglii zbierać materiały do innej książki i tam dowiedziałam się o niemieckiej okupacji Wysp Normandzkich. Poleciałam wtedy na

Guernsey, której piękno i historia mnie zafascynowały. Dzięki tamtej wyprawie wiele lat później powstała niniejsza książka. Niestety, książki nie wyskakują gotowe z głów swoich autorów. Ta wymagała długiego okresu zbierania materiałów i sporządzania notatek, a przede wszystkim cierpliwości i wsparcia ze strony mego męża Dicka Shaffera oraz moich córek Liz i Morgan, które zgodnie twierdzą, że nigdy nie wątpiły, iż skończę ją pisać. Wierząc w to głęboko, zaganiały mnie do komputera i zmuszały do pracy. Stojąc cały czas za moimi plecami, sprawiły, że książka zaistniała. Prócz domowników pomagało mi także spore grono z zewnątrz. Pod wieloma względami niepoślednią rolę odegrały moje przyjaciółki i koleżanki po piórze Sara Loyster i Julia Poppy, które wymagały, przekonywały, chwaliły… i dokładnie przeczytały pierwsze pięć próbnych wersji. Bez ich udziału książka na pewno by nie powstała. Na wczesnym etapie bardzo się też liczyły entuzjazm i edytorskie doświadczenie Pat Arrigoni. Moja siostra Cynnie, zgodnie z naszą wieloletnią tradycją, skutecznie goniła mnie do pracy i w tym przypadku szczególnie zasłużyła na moje uznanie. Wdzięczność winnam również Lisie Drew za przekazanie wydruku agentowi, a także Lizie Dawson, łączącej w sobie w niewyobrażalnym dotąd dla mnie stopniu zalety takie jak: uprzejmość, cierpliwość i prawdziwy profesjonalizm. Jej koleżanka Anna Olswanger poddała parę świetnych pomysłów. Dzięki nim efekt mojego działania znalazł się na biurku znakomitej Susan Kamil, redaktorki genialnej pod każdym względem. Serdecznie dziękuję Chandlerowi Crawfordowi, który zaniósł książkę do Bloomsbury Publishing w Anglii, a potem uczynił z niej zjawisko na skalę światową - mam tu na myśli jej wydanie w dziesięciu krajach. Szczególnie gorące podziękowanie pragnę złożyć mojej siostrzenicy Annie. Gdy niespodziewane kłopoty ze zdrowiem uniemożliwiły mi dalszą pracę, wkroczyła do akcji i doprowadziła wydanie do szczęśliwego finału, odłożywszy realizację własnych planów. Wielkie to szczęście mieć w rodzinie taką pisarkę, gdyż bez niej moja książka nie zostałaby ukończona. Mam nadzieję, że ukazane w niej postacie i ich losy przybliżą czytelnikom okupacyjne przeżycia mieszkańców Wysp Normandzkich i ich godną podziwu postawę. Chciałam też wyrazić w tej opowieści moje głębokie przekonanie, że umiłowanie sztuki - poezji, malarstwa, rzeźby, muzyki czy sztuki opowiadania - pozwala pokonać bariery, które człowiek narzuca sobie i innym. Mary Ann Shaffer Grudzień 2007 Z prawdziwą radością uczestniczyłam w nadaniu ostatecznej formy opowieściom cioci Mary Ann, przy wsparciu wspaniałej redaktorki Susan Kamil. Dzięki Susan książka stała się tym, czym być powinna, a dla mnie to zaszczyt, że mogłam pracować z tak doświadczoną osobą. Pozdrawiam również jej nieocenionego asystenta Noah Eakera. Wdzięczna jestem także zespołowi Bloomsbury Publishing. Alexandra Pringle była wzorem cierpliwości i dobrego humoru, a ponadto źródłem informacji o tym, jak należy się zwracać do księcia. Szczególnie doceniam wkład Mary Morris, świetnie radzącej sobie z różnymi przeciwnościami, oraz Antonii Till, która sprawiła, że typowo angielskie postacie nabrały życia. Na Guernsey bardzo nam pomogły Lynne Ashton z Guernsey Museum and Art Gallery oraz Clare Ogier. Na koniec szczególne podziękowanie pragnę wyrazić Lizie Dawson, dzięki której wszystko się udało.

Annie Barrows Grudzień 2007