Wojdowicz A. 2014 - Niepokorne 01. Eliza

Agnieszka Wojdowicz Niepokorne Tom 1 Eliza

ROK 1846

Prolog

To była mroźna iśnieżna zima. Przyniosła niepokój, zapowiedź czegoś nieuchronnego, przeczucie nieodwracalnej katastrofy. Nastka, służąca Pohoreckich, przypatrywała się co wieczór niebu, a kiedy wschodzący księżyc plamił horyzont krwawą łuną, uczyniwszy znak krzyża, czym prędzej ryglowała drzwi. Przed snem modliła się długo i żarliwie. – Od powietrza, ognia, głodu i wojny wybaw nas, Panie... – szeptała. Elżbietę od miesiąca znów prześladowały koszmary. Nawiedzały ją z regularnością zimowych śnieżyc; były równie dokuczliwe, a choć mi-jały, nie udawało jej się wyrzucić ich z pamięci. Budziła się nocami, tłu-miąc okrzyk grozy, zrywała się z posłania i z przerażeniem wsłuchiwała w oddech śpiącego w kołysce synka, jakby to na niego czyhało „złe”. Rankiem pogrążoną w niespokojnym półśnie żonę, opartą o rzeźbione ścianki kołyski, znajdował Konstanty. Ostrożnie przenosił ją do łóżka, lecz kiedy mówiła mu o polach zasypanych brudnym śniegiem, rzece, w której spieniona woda kipi rdzawą posoką, cieniach skradających się od dąbrowy, śmiał się z tych przeczuć. Nie znała wcześniej nikogo, kto potrafiłby równie skutecznie prze-gonić jej lęki. Od dziecka cechowała ją skłonność do zamartwiania się, niemalże stwarzała sobie problemy, których w rzeczywistości nie było lub które innym wydałyby się co najwyżej zwykłymi niedogodnościami. Konstanty w porę dostrzegł to jej czarnowidztwo i zwalczał je beztroskim śmiechem, za który tak go

pokochała. Wygrała los na loterii, bo wyszła za mąż z miłości w czasach, gdy uczucie było luksusem. Męża poznała w karnawale. Zabrał ją z domu – nieznającą życia, chowaną pod kloszem przez zapatrzonych

11/347

w jedynaczkę rodziców, którzy mimo wysiłków nie zdołali jej zarazić swą pogodą ducha. Ojcu żony obiecał Konstanty, że w jego galicyjskim mająteczku będzie jej równie dobrze jak w rodzinnym domu, matce – że raz do roku zjadą do nich do Warszawy. Pohorce, gdzie zamieszkali po ślubie, z dnia na dzień podbiły jej serce. Mimo że dzieciństwo spędziła w mieście, a gwar warszawskich ulic wydawał się jej najpiękniejszą muzyką, ku swemu zdumieniu doceniła swoiste piękno ciszy, która odtąd budziła ją o wschodzie słońca i usypiała po zapadnięciu zmroku. Nie była to cisza całkowita ani głęboka; o różnym stopniu natężenia, bogata w odcienie, przynosiła spokój i wyrównywała rytm serca. Elżbieta szybko oduczyła się miasta. Nie tęskniła za warszawskim domem. Ten nowy, zbudowany na wzgórzu, otoczony bujną zielenią, ocieniony topolową alejką był ostateczną przystanią, kresem poszukiwań – nie chciała niczego więcej. Odkąd opuściła Warszawę, znikły nocne zwidy i była pewna, że więcej nie wrócą. Utwierdzał ją w tym każdy kolejny dzień, każda szczęśliwa godzina stanowiła gwarancję dobrego losu. A beztroski śmiech Konstantego skutecznie uśpił jej czujność...

***

O tym, że jest inna, Sara Bach przekonana była od zawsze. Inna od znanych jej żydowskich dziewcząt, córek kupców bławatnych, introligatorów i szewców, tandeciarzy i wekslarzy, których imponujące zakłady rzemieślnicze i nędzne ciemne sklepiki mieściły się na krakowskim Kazimierzu, tuż obok pracowni krawieckiej jej ojca. Odmienność Sary nie miała jednak nic wspólnego z tym, że

była córką Lewiego i Rebeki, siostrą czarnowłosej Hadasy oraz Daniela, chudego niczym patyk podrostka zaabsorbowanego bez reszty studiowaniem Tory i znacznie mniej nauką kroju i szycia. Inność owa wynikała z tego, że Sara po swojemu postrzegała świat. W tej kwestii od czasów dzieciństwa do momentu, gdy stała się panną na wydaniu, nie zaszły żadne istotne zmiany, a ponieważ była tego zdumiewająco świadoma, miała sekrety, które rozsądnie zachowywała

12/347

dla siebie, dzieląc się nimi wyłącznie z Leą, najlepszą (i jedyną) przyjaciółką. Sara bowiem uwielbiała czytać i... rysować. Już czytanie było dziwactwem, nad którym kręcono by z przyganą głowami, gdyby dziewczynka się z nim nie ukrywała. Zaczęło się od Wyjdźcie i radujcie się. Sfatygowany egzemplarz znalazła w skrzyni z rupieciami, między starymi księgami, skrawkami zadrukowanego papieru, strzępkami materiałów, motkami nadgryzionej przez mole włóczki i szpulkami pożółkłych nici. Przeczytała w tajemnicy, od pierwszego do ostatniego akapitu, unikając wzroku matki i starszej siostry, a potem z jeszcze większym zapałem zapoznała się z resztą książek. Oprócz tego Sara rysowała. Początki były niewinne – bazgrała patykiem na ubitej, gliniastej ziemi, skrobała palcem po zaparowanej szybie albo po stolnicy posypanej mąką. Potem zapragnęła białych niczym alabaster arkuszy papieru i buteleczki inkaustu, a gdy wreszcie wybłagała je u ojca, całymi popołudniami, głucha na biadolenia matki lamentującej nad jej próżniactwem, ślęczała nad rysunkami, na których ukazywała wszystko to, co podpowiadała wybujała wyobraźnia, Sara bowiem miała jej ponad miarę. Brakło jej natomiast cierpliwości na naukę przyrządzania świątecznych potraw, cerowania skarpet i szorowania piaskiem patelni oraz rondli. Lea nie podzielała artystycznych pasji przyjaciółki, ale słuchała z zapartym tchem, kiedy Sara, z wypiekami na smagłych policzkach, z oczami błyszczącymi niczym gwiazdy snuła nie wiadomo gdzie zasłyszane opowieści. Znała ich bez liku. Lea podejrzewała, że większość z nich wymyślała na poczekaniu, tworząc coraz to nowe wersje, zmieniając zakończenia, ubarwiając przygody bohaterów, których los wystawiał na niecodzienne próby. Lea najbardziej lubiła te o dybuku. Choćby o tym, jak zawładnął ciałem grubej Pepy Perlman i z upodobaniem siał panikę wśród domowników: szyby w oknach obrzucał plackami wilgotnego błota, zatykał komin, zatrzaskiwał

ościeżnice i warzył świeże mleko. Sara miała dar przekonywania, więc kiedy potem dziesięcioletnia Lea wracała do domu, siedziała niczym trusia przy 13/347

piecu i szeroko otwartymi oczami, śmiertelnie blada, wpatrywała się w ciemność za oknem, dygocząc ze strachu przed gniewem demona. Kiedy Sara skończyła szesnaście lat, książki i malowanie pochłaniały ją tak bezgranicznie, że w niewielkim stopniu orientowała się w zmianach, jakie właśnie zachodziły w jej rodzinie. Przegapiła swatkę przysłaną do Hadasy oraz to, że chłopięcy głos Daniela przeszedł w piskliwy falset, gdy gładkie dotąd policzki brata pokryły kępki zarostu. Nie zauważyła też, że Lea coraz częściej domaga się rozmów o chłopcach, szczególnie o młodym Liskowiczu, którego włosy błyszczały niczym mosiądz, a oczy mieniły się zielenią wiosennego lasu. Sara żyła w wyimaginowanym świecie, święcie przekonana, że woli go od prawdziwego. Mimo wrodzonego rozkojarzenia zobaczyła jednak, że na drugim krańcu ulicy Szerokiej, niedaleko starej synagogi, otwarto nowy antykwariat. Najpierw skwitowała ten fakt wzruszeniem ramion. Antykwariatów było w okolicy zatrzęsienie, we wszystkich przez przybrudzone szyby dało się dostrzec bure ściany, zarysy lad oraz regałów – i nic ponadto. Ale ten różnił się od pozostałych, więc gdy mijała go w drodze do rzeźni, zatrzymywała się na chwilę, by nań popatrzeć. Miał okazały, amarantowy szyld i przyciągającą spojrzenia wystawę, na której rozłożono książki w skórzanych lub płóciennych okładkach, opasłe niczym Tora albo tak cieniutkie, jakby do mikroskopijnych grzbietów przytwierdzono listki przezroczystej bibuły. Niektóre leżały rozwarte na szczególnie ciekawej rycinie lub tekście o oryginalnym kroju czcionki. Sporą część ekspozycji zajmowały inne towary: mapy i globusy, kremowy i jasnobrązowy papier, przybory do pisania, pędzle, ołówki z ostrzałkami, farby. A także gotowe do oprawy czarno-białe szkice piórkiem, na których widok serce Sary niezmiennie przyspieszało. Sklep cieszył się zasłużonym powodzeniem. Gdy dziewczyna chłonęła wystawę oczarowanym wzrokiem, głośne dzwonienie dzwonka przy drzwiach co chwila oznajmiało nowego klienta. Ona jednak nigdy nie wchodziła do środka. Antykwariat był niczym baśniowy

14/347

sezam; krył skarby, których pragnęła bardziej niż ktokolwiek na Kazimierzu, lecz zdobycie ich wymagało znajomości właściwego zaklęcia.

***

Owej nocy, gdy sny Elżbiety stały się jawą, zbudziło ją bicie dzwonów w pohoreckim kościółku i łomotanie do drzwi. Konstanty wypadł z alkierza, a ona nuciła pochylona nad kołyską, wpatrując się z trwogą w zaczerwienioną od płaczu twarzyczkę dziecka. Dopiero gdy ucichło, podeszła do okna. Na podjeździe przed dworem czerniał tłum niewyraźnych cieni. Cofnęła się do kołyski, kiedy do alkierza wbiegła Nastka. W czarnych oczach służącej migotały odbite od świecy drżące płomyki. Była blada, wystraszona, mimo nocy ubrana w kożuszek i długie buty. – Był tu Józek od proboszcza! Puścili z dymem leśniczówkę i dom organisty! Księdza wywlekli na śnieg! – krzyknęła. Rzuciła się w stronę okna; przywarłszy do modrzewiowej ściany, wodziła wzrokiem po podwórzu. – Oszalałaś. Kto? – Chłopi! Palą dwory! Elżbieta zbliżyła się do dziewczyny. Na podwórzu faktycznie zebrali się chłopi. Rozpoznała tych z pobliskiej Sosnówki i z leżących za za-kolem rzeki Moczarów, choć niektóre twarze były jej obce lub pogrążone w głębokim mroku. Raptem – niczym na komendę – zapłonęły pochodnie. Odziani w grube baranice, z kosami i siekierami w uniesionych rękach ludzie wyglądali niczym cmentarne upiory. – Czego chcą? – Zemsty. Wódki. Pańskiej krwi. Trzeba uciekać, bo będzie za późno! Tłum zafalował, pochodnie sypnęły snopami iskier, ostrza zalśniły metalicznie, gdy ktoś zszedł po schodach. To był Konstanty, uzbrojony w strzelbę, w rozpiętym, długim do ziemi kożuchu, pod którym bielała szyta przez żonę koszula. Przemówił spokojnie, po ojcowsku. Słuchali

15/347 go w napięciu, lecz kiedy rozkazał im odejść, zawyli wściekle, unosząc pięści, z których posypał się grad kamieni. – Co oni robią? – wyszeptała Elżbieta. Gruchnął strzał, potem drugi, ale chłopi ruszyli na dwór, nie zważa-jąc na wymierzoną w nich broń. – Ludzie! Stójcie! – rozległ się krzyk kucharza, który dołączył do pana, a obok, niczym spod ziemi, wyrósł ekonom z fuzją gotową do wystrzału. Elżbieta zerwała się do drzwi, lecz znów zakwiliło dziecko, więc za-wróciła do kołyski, nie spuszczając oczu z okna. – Cii – szeptała, kołysząc zbyt mocno łóżeczkiem. Pomruk przed dworem wzbierał niczym fala. Kiedy z kotłującej się tłuszczy wypadli najzacieklejsi, Elżbieta osunęła się na podłogę. Nastka dźwignęła panią i usadziła na krześle, po czym skoczyła po zimowe okrycie i buty. – Niechże się pani zbiera! – Nie pójdę bez męża. Nie porzucę rodziny. Służąca pokazała wymownie dziecko, opatulając je wełnianymi chustami. – To cała pani rodzina. Prędzej! Pobiegły korytarzem obok gabinetu, salonu i apteczki ku drzwiom wiodącym do sadu. Kiedy wypadły na tyły domostwa, od frontu zahuczała kanonada. Elżbieta się zawahała. – Nie mogę! – jęknęła, tuląc synka. – Nie zostawię Konstantego... Nastka chwyciła ją za rękę i pokonując opór, ciągnęła wąską ścieżką między przysypanymi śniegiem jabłoniami, rosochatymi gruszami, między chruśniakiem i krzewami porzeczek. Elżbieta zapadała się w zaspach, potykała o skraj długiej koszuli nocnej i poły płaszcza, przedzierając się w kierunku pól i majaczącego w oddali lasu. U krańca sadu odwróciła się w stronę dworu.

– Nie dam rady... Pilnuj go i nie ruszaj się stąd – postanowiła nagle. 16/347 Wcisnęła dziecko służącej i zawróciła. Nie weszła do budynku; okrążyła go od zachodu i znieruchomiała, spoglądając zza węgła na podwórzec. Nikogo nie oszczędzono. Rozpoznała lokajczyka. Bezgłowe ciało z rozrzuconymi na wznak rękami porzucono przy studni na śniegu brunatnym od krzepnącej krwi. Rozpoznała kucharza, który służył we dworze od dziecka, a teraz siny i bezoki wisiał na wierzejach stodoły. Rozpoznała leśniczego i ekonoma, choć psy wyjadały im wnętrzności. Mróz pobielił mężczyznom włosy, a szronem pokrył skórę. Na koniec zobaczyła męża. W podartej haftowanej koszuli, zakrwawionych spodniach, z zastygłą w grymasie twarzą wydał jej się obcy, odległy jak wspomnienie, do którego nigdy się nie wraca. Byłaby krzyknęła, ale szloch zdławił jej gardło. Rzuciłaby się na pomoc, lecz nogi jakby wrosły jej w ziemię, a dłonie przywarły do oczu, żeby nie widzieć. Żeby nie zapamiętać. Drgnęła, gdy od strony topolowej alei dobiegło rżenie koni i raźne, wesołe postukiwanie kopyt. Do

dworu zbliżał się oddział żołnierzy. Wysokie hełmy z dwugłowym cesarskim orłem i nieskalanie białe mundury natchnęły ją nadzieją na odwet. Austriacy zsiedli z koni. Śmi-ali się hałaśliwie, przerzucając żarcikami w twardej obcej mowie. W blasku pochodni przeliczano korony – plądrowano dwór. Trzask łamanych mebli, tupot ciężkich buciorów rozlegały się za wstrząsanymi bezgłośnym łkaniem plecami Elżbiety. Część chłopów wypadła na podwórzec, pijana samowolą i bezkarnością, z przekrwionymi ślepiami bestii, z prymitywnym rechotem. Zataczając się, wróciła do sadu. Nastka czekała między drzewami, niespokojna, skupiona na dziecku. – Dokąd teraz? – spytała Elżbietę. – Na północ, do Starzowej. We dworze na pewno nas przyjmą. A później do rodziców. Do Warszawy. 17/347

***

Sarze doskwierało osamotnienie. Tuż po jej siedemnastych urodzinach Lea zaręczyła się z synem handlarza zbożem, Eliaszem Liskowiczem. Odbyły się uroczyste tenaim, a potem przyszłą pannę młodą pochłonęło kompletowanie ślubnej wyprawy. Hadasa również wyprowadziła się do męża, co uradowało matkę, która teraz w marzeniach widziała pod chupą młodszą córkę, więc zaczęła przebąkiwać o tym, że czas najwyższy, aby i ją wydać za mąż. Sara burzyła się przeciw temu w duchu. Dobrze jej było z rodzicami, gdyż na jej artystyczne skłonności mimo wszystko patrzyli przez palce. W tym czasie zafascynowały ją akwarele. Pierwsze próbki były żałosne, wyrzucała je więc ze złością, rozmazując kciukiem bezkształt-ne plamy na papierze, który z niewiadomego powodu nie chciał schnąć. Była jednak dobrej myśli. Przekonana, że w końcu opanuje tę sztukę, martwiła się jedynie o to, że w zastraszającym tempie kurczy się szczupły zapas kartek. Kiedy się wyczerpały, a ojciec odmówił nowych, postanowiła kupić je sama. Na tę okazję już od jakiegoś czasu oszczędzała drobne, zatem mniej więcej w połowie miesiąca ijar udała się do antykwariatu na Szeroką. Onieśmielona, stała długo przed wystawą. Zaciskała palce na monetach niczym na cudownej lampie Aladyna i nie od razu się zorientowała, że w tym czasie ani razu nie odezwał się dzwonek u drzwi. Oraz że przez wystawową szybę wgapia się w nią ciemnowłosy wyrostek w jarmułce. Weszła do środka. Wnętrze było dokładnie takie, jak je sobie wyobrażała; zalane światłem, które wpadało przez wypucowane okno i roz-szczepiało się na drewnianej podłodze. Przestronne mimo półek uginających się pod ciężarem ksiąg, ryz papieru, przyborów do pisania, pudeł i pudełek. Rozejrzała się. Czarnowłosy chłopak w kamizelce na białej, płóciennej koszuli wciąż sterczał przy oknie, z rękami skrzyżowanymi na piersi i krzywym uśmieszkiem, którego wymowy nie pojmowała. Poza tym 18/347 okazał się znacznie starszy, niż sądziła – na pewno nie był już dzieckiem.

W głębi antykwariatu zaszurały kroki. Coś trzasnęło, zaskrzypiało, po czym ukazała się kobieta w tradycyjnym stroju, w peruce, którą zsunęła nisko na czoło. – Obsłuż klientkę, Jonatanie – powiedziała. Chłopak opuścił ręce. – Słucham – zwrócił się do Sary. – Przyszłam... po papier. – Jaki? – No... taki... do rysowania. Nie za cienki, biały i chropowaty. Zmarszczył gęste brwi, które złączyły się nad prostym nosem. – W takim razie... – mruknął z namysłem – pokażę pannie próbki. Zaprowadził ją do prostokątnego stołu i z ustawionych nieopodal półek zdjął różne arkusze. Gdy ułożył w wachlarz na blacie, Sara nieśmiało pogładziła ich nierówną fakturę. Odchrząknęła. – Który... najlepiej wchłania wodę? Brwi Jonatana znów zbiegły się w grubą kreskę. – Wchłania wodę? Ale po co... miałby wchłaniać? – Żeby na nim malować. Akwarelami. – Akwarelami – powtórzył i się uśmiechnął. – Trzeba było tak od razu. Wyjął nowe próbki. Wybrała jedną, poprosiła o dziesięć identycznych sztuk, zapłaciła kobiecie w peruce, a Jonatan spakował sprawun-ek i odprowadził ją do wyjścia. Pąsowa niczym róża wyszła na ulicę, przyciskając do piersi zwinięte w rulon i omotane sznurkiem bezcenne arkusze.

***

Kiedy po latach Elżbieta wspominała okoliczności śmierci Konstantego, pamiętała głównie noc, gdy z synkiem na ręku wędrowała przez pola i las, przez skutą lodem rzekę, z dala od utartego szlaku. Przykryte 19/347 czapami śniegu drzewa stanowiły gęstą zasłonę, za którą ukryła się z Nastką, gdy drogą galopowała austriacka piechota konna i potem, kiedy od Tarnowa ciągnęła pijana gromada zbuntowanego chłopstwa. Pamiętała też trzaskający mróz i paraliżujący strach o dziecko, które w połowie wędrówki niespodziewanie ucichło, może pod wpływem zimna i ostrego, kłującego w płucach powietrza, a może z powodu ciemności, tak różnej od miękkiego półmroku dworskiej alkowy. Ogrzewała synka oddechem, przytulała drobne ciałko do piersi, brnąc między świ-erkami i dębami, a żywiczny zapach przywodził jej na myśl to, co właśnie utraciła: dom i męża. O brzasku wydostały się z lasu i poszły wzdłuż traktu. Elżbieta ledwo trzymała się na nogach, więc Nastka przejęła dziecko. Po tragicznej nocy dzień był spokojny, niebo bezchmurne, powietrze przejrzyste niczym kryształ. Do południa jedynym napotkanym konnym okazał się miejscowy Żyd, domokrążca i bukinista, który w przeszłości wielokrotnie za-jeżdżał do dworu w Pohorcach, gdyż dostarczał Elżbiecie zamówione w Krakowie książki. Na jej widok zatrzymał konia i pomógł kobietom wsiąść na wóz, choć najpierw musiał je długo przekonywać, że nic im z nim nie grozi. – Pohorce spłonęły! – krzyknął, strzelając z bata. – Gorzejowa i Brzozów także. Teraz tu same wdowy i sieroty żyć będą, bo chłopstwo mordowało, kogo popadnie. Dowiózł je aż pod chatę rodziców Nastki, skąd Elżbieta następnego dnia na chłopskiej furmance pojechała do krewnych w Starzowej. Dwór stał przy granicy z Kongresówką, lecz paradoksalnie sąsiedztwo wojsk carskich wydawało się zabezpieczeniem przed ponownym atakiem chłopstwa. Im dalej byli od Pohorców i Tarnowa, tym rzadziej widywali austriackie oddziały. Jeśli jednak jakiś mijali, Elżbieta zagryzała usta do kr-wi, powstrzymując się tylko ze względu na synka przed

wykrzyczeniem nienawiści do ich białych mundurów. Właśnie wtedy przysięgła sobie 20/347 i dziecku, że nigdy im nie wybaczy i choćby wyrzuciła z pamięci wszystko inne, tego nie zapomni do śmierci.

***

Trwał miesiąc tamuz, upalny i tak suchy, że w studniach na Kazimierzu zabrakło wody. Wiślany nurt zwolnił, brzegi poszerzyły się, odkrywając łachy szarego piachu i żwiru. Żar sprawiał, że mężczyźni na całe godziny zaszywali się w chłodnej synagodze albo w łaźni, a kobiety, swarliwe i znużone niedającym oddechu słońcem, z mniejszym niż zazwyczaj zapałem przykładały się do domowych obowiązków. Sara od kilku dni wymykała się z domu, ponieważ matka domagała się kategorycznie, aby przyjęła zaloty rzezaka Mendla Spiry. Był bogatym, dość młodym wdowcem, bezdzietnym, z szanowanym fachem w ręku. Mimo niechętnego milczenia dziewczyny okazywał zdumiewający upór, obiecując rodzicom przyszłej żony wyjątkowo

korzystny kontrakt małżeński. Sara upatrzyła sobie miejsce nad rzeką, w cieniu kępy leszczyny, która dawała tak pożądany podczas upałów chłód. Spędzała tam najgorętsze chwile. Ukryta przed wzrokiem ludzi rozpościerała na trawie chustę, rozkładała na niej zapas papieru, ołówki i farby, po czym malowała, korzystając z cienkiej, drewnianej podkładki. W rozmarzeniu błądziła wzrokiem po spokojnej powierzchni wody i wznoszącym się za rzeką wzgórzu, na którym górował Wawel z błyszczącymi w słońcu kopułami wież. Tego dnia również wybrała leszczyny. Z lnianego worka wyjęła papi-er, ołówki oraz trzy zielone jabłka, które wytarła chusteczką i ułożyła równo na chuście. Słońce wolno przesuwało się po bezchmurnym niebie, drzewa i woda były niemal nieruchome – jak wyrzeźbione w kamieniu. W trawie natrętnie cykały świerszcze. Zaabsorbowana pracą nie wyczuła obecności intruza. Bezszelestnie usiadł pod leszczynową koroną, oparł plecy o pień, skrzyżował nogi i trwał tak niczym posąg, popatrując to na roztaczający się przed nim 21/347 widok na rzekę, to na pochyloną nad kartką dziewczynę. W końcu, jakby zniecierpliwiony, sięgnął po jedno z trzech jabłek, wytarł je o materiał kamizelki i zatopił zęby w słodko-kwaśnym miąższu. Zaskoczona Sara odwróciła się i na widok obcego poderwała na nogi. To był Jonatan z antykwariatu. Znała już jego krzywy uśmieszek, co nie zmieniło faktu, że chłopca nie powinno tu być, a pod żadnym po-zorem nie wolno im było rozmawiać w cztery oczy. – Za wcześnie zerwane – powiedział, nie ruszając się z miejsca. – Jabłka. – Skąd... się tu wziąłeś. To nie było pytanie. Raczej pretensja, że wtargnął do jej kryjówki i zakłócił spokój. – Stamtąd. – Wyciągnął rękę w kierunku Kazimierza. – Tak jak ty. Przyszedłem się wykąpać, ale teraz, kiedy tu siedzisz... Spiekła raka.

– Odejdź. Jeszcze nas kto zobaczy. – Kto? Flisacy?! Lepiej pokaż, co narysowałaś. Uklękła na chuście, jak najdalej od niego. – Nie. Wracaj do antykwariatu. Masz tam chyba co robić? Kto dziś obsługuje klientów? Zaśmiał się niewesoło i zamaszystym gestem rzucił ogryzek do wody. – Jakich klientów? Od miesięcy antykwariat świeci pustkami. To nie jest dobry czas na handlowanie książkami. – Dlaczego? Popatrzył na nią ze zdziwieniem. – Nie widzisz, co się wokół dzieje? – A co ma się dziać? Upał i tyle. – Nie słyszałaś o rewolucji? W Krakowie? Oczywiście. Sara słyszała o rewolucji, ale dotychczas nie zaprzątała tym sobie głowy. – Rewolucja już się skończyła. – Wybuchnie znowu – zapewnił gorąco. – Co tobie do niej? Jakby to była nasza sprawa. 22/347 – A nie jest? Pleciesz od rzeczy. Posłuchaj lepiej, co mówi rabin Dow Ber Meisels. Wszyscy powinni być polskimi patriotami. Przecież poparliśmy Rząd Narodowy! To nie kłóci się ani z naszą tradycją, ani z religią. Ja w każdym razie przyłączę się do oddziałów, jak tylko znów dojdzie do walk. – Czemu nie zrobiłeś tego wcześniej? – Z powodu matki. Ojciec przysłał jej get i zniknął. Nie wiem, gdzie jest. Pewno wyemigrował do Ameryki. – A pomocnicy? Zatrudnij pomocników. W pracowni mego ojca jest aż trzech.

– Mieliśmy pomocników, ale w handlu zastój, więc odeszli poszukać lepszej pracy. Pokaż mi wreszcie, co narysowałaś. – Uparty jesteś. Ani mi się śni. – Dłużej nie będę prosił. Wyciągnął rękę tak szybko, że zanim zdążyła zdjąć z kolan deseczkę z przyczepionym do niej rysunkiem, już miał ją w dłoniach. – Oddaj! Oddaj, bo...! – Przecież nic mi nie zrobisz – odparł ze spokojem i długo przyglądał się szkicowi. – Spróbuj tylko żartować ze mnie! – powiedziała groźnie. – Dlaczego miałbym żartować? Moim zdaniem jest całkiem ładne. Nie znam się na rysowaniu, ale to bardzo mi się podoba. Często tu przychodzisz malować? Zawahała się. Odebrała mu rysunek, po czym wzięła jabłko i skosztowała. Rzeczywiście, było niedojrzałe. – Codziennie. Matka uparła się przed zimą wydać mnie za mąż. Wierci mi dziurę w brzuchu o Mendla Spirę! A ja nie chcę rzezaka! Nie znoszę chodzić do rzeźni! Nie będę mu cerowała skarpet ani piekła chleba! Nie zamknę się dla niego w domu! Umarłabym z nudów, nawet nie wiem, o czym bym miała rozmawiać z takim mężem. On na pewno nie pozwoli mi malować ani czytać książek. – No, nie wychodzi się za mąż dla rozmów i nie po to, żeby czytać i malować. Chociaż moim zdaniem jedno drugiemu nie przeszkadza. 23/347 – Nie wiem, czemu się na mnie uwziął, ten Spira. Jakby na Kazimierzu mało było panien na wydaniu! – Panien nie brakuje. Ale żadna nie ma twoich oczu. – Nie kpij. Hadasa, moja starsza siostra, ma dużo ładniejsze! Wstał z trawy i się uśmiechnął.

– Nie przynoś więcej tych jabłek. Umówmy się, że teraz moja kolej. Do jutra. Odprowadziła go wzrokiem, myśląc o tym, że ma zaledwie dzień, aby sprawdzić, co mówił o rewolucji krakowski rabin Dow Ber Meisels. Okazało się jednak, że miała rację. Rewolucja wygasła przed nadejściem wiosny i nic nie zapowiadało, że się odrodzi. Mimo to nie zamierzała żartować z Jonatana; rozemocjonowana czekającym ją spotkaniem ubrała się staranniej niż zwykle, w czarne włosy wpięła srebrne grzebyki, na dłonie wsunęła bransolety. Nie przyszedł ani tego dnia, ani następnego. Rozczarowana siedziała bezczynnie nad rzeką, targając ze złością kępki spalonej przez słońce trawy. Pojawił się dopiero w piątek. Przyniósł arkusze papieru o kre-dowym odcieniu i jabłka czerwone niczym lamówka przy jej spódnicy. – Nie mogłem wcześniej – oświadczył, wręczając podarki. Przyjęła papier i wybrała najdorodniejsze jabłko. – Więc? Czemu cię nie było? Nie żebym z tego powodu załamywała ręce. Po prostu jestem ciekawa. – Pracowałem w antykwariacie. Zapadło przedłużające się milczenie. Oboje jedli owoce, zerkając na siebie spod oka. Jonatan usiadł blisko dziewczyny, na skraju kraciastej chusty, a Sara bawiła się długą wełnianą frędzlą. – Co robiłaś wczoraj i przedwczoraj? – spytał. – Namalowałaś coś nowego? Pokręciła głową. Teraz żałowała, że zmarnowała minione popołudnia i nie mogła się niczym pochwalić. – Szkoda – stwierdził. – Ale dziś się nie wymigasz. Narysujesz coś dla mnie, w podzięce za jabłka i papier. 24/347 Zgodziła się i namalowała prosty pejzażyk: most, płynącą meandrami Wisłę i rozciągające się na obu brzegach miasto. Podała mu go z uśmiechem. Przysunął się tak blisko, że przez mgnienie oka otarł się o jej ramię.

Zerwała się spłoszona i otrzepała spódnicę. – Już muszę wracać – oznajmiła, walcząc ze zmieszaniem. – Dzisiaj szabat. Podniósł się również. Owijał palce długimi źdźbłami trawy, kiedy ona składała chustę i zbierała przybory do malowania. – Poczekaj tu, nie idź od razu za mną – mruknęła. – Nie znam nawet twojego imienia. – Sara. Córka krawca, Lewiego Bacha. A ty masz na imię Jonatan. – Moją matką jest Estera Schraiber, antykwariuszka z ulicy Szerokiej. Już ze ścieżki pomachała mu na pożegnanie. Potem w domu prześladowało ją wspomnienie głębokiej czerni jego źrenic i rzęs gęstych niczym u dziewczyny. Pamiętała szczupłość dłoni Jonatana, małe jak biedronka znamię na szyi, cień zarostu nad ustami wygiętymi w krzywym uśmieszku. Podobał się jej bardzo, więc kiedy w miesiącu aw przysłał do niej swatkę, ku zdumieniu rodziców tym razem ani chwili nie zwlekała z odpowiedzią. ROK 1895 Rozdział 1

Swatka

Sączarnejak skrzydła kruka. Takie jedwabiste imiękkie... Szymon wplatał palce w rozsypane na poduszce włosy Judyty.

Bawił się pasmami, gładził, zwijał w pierścienie. Z uśmiechem wysunęła się z jego objęć i usiadła na łóżku. – Mówiłeś, że malujesz mój portret. Który to? – Zgadnij. Rozejrzała się po pracowni. Była to pięciokątna mansarda o skośnym dachu, wysokich oknach i drzwiach prowadzących do mniejszego pokoju oraz mikroskopijnej kuchni. O tej porze, tuż po południu, przez kwadratowe szybki wpadało do środka łagodne świ-atło. Przy oknie, obok łoża o kutych z żelaza ramach, stał stolik toaletowy z porcelanową miską i dzbanem, dalej stół, parę krzeseł i parawan. Resztę wnętrza zajmowały zakryte płótnem obrazy, ustawione na sztalugach i pod ścianami. Judyta okryła nagie ramiona fartuchem malarskim. Boso, przeczesując palcami zmierzwione włosy, wędrowała od obrazu do obrazu, marszczyła z namysłem brwi, zaglądając pod białe płachty. Zatrzymała się dłużej przed portretem Żydówki w haftowanym srebrną nicią małżeńskim czepku. – Piękny! Ale dodałabym ochry. I cynobru. Szymon roześmiał się pobłażliwie. – Wracaj do łóżka – powiedział. Uśmiechnęła się przekornie i szła dalej. Wciągała w nozdrza drażn-iący zapach terpentyny, kurzu i drewna. Sunęła opuszkami po 27/347 wypukłej fakturze obrazów, jakby rozpoznawała gęstość farby, pociąg-nięcia pędzla. – Zdaje się, że mnie pan nabiera – żartowała. – Chyba że to ja. Za sto lat. – Wskazała na portret starej, steranej życiem kobiety. – I tak nie znajdziesz.

Judyta z rozczarowaniem wzruszyła ramionami. – Bo go tu nie ma. – Jest, zajrzyj za parawan. – No tak. To rzeczywiście idealne miejsce! – prychnęła. – Najciemniejszy zakamarek! Ale za parawanem odkryła drzwi, których nie zauważyła wcześniej. – Dokąd prowadzą? – Do schowka, składziku rupieci. – Niemożliwy jesteś! Pokaż mi go wreszcie! – Nie dzisiaj. Nie zdążysz odebrać kapelusza od modystki. – Ależ z ciebie... Kapelusz to tylko pretekst. – Właśnie o tym mówię. – Szymon podparł się na łokciu i przywołał ją gestem. – Obiecałaś, że będziesz ostrożna. Że zadbasz o pozory. – Przejmujesz się moją reputacją? – Ktoś musi. Judyta parsknęła śmiechem. – Sporo za późno. A poza tym w nosie mam reputację. – Bądź tak miła i powiedz to swemu ojcu. – Widzę, panie artysto, że umierasz ze strachu przed Natanem Schraiberem. To zwykły antykwariusz, nie wyściubia nosa zza ksiąg. – Antykwariusz, który kupuje moje prace. Chcesz, żebym zbiedniał? – Jakbyś niby mógł bardziej! – rzuciła lekkim tonem. – Ale masz rację, pora do modystki. Kończą mi się już pomysły, jak wyrywać się z domu, do ciebie. – Usiadła na brzegu łóżka. – Czyli nie pokażesz mi portretu. Dlaczego? – Bo nie jest gotowy. – A jeśli pięknie poproszę?

– A co z modystką? 28/347 – Nie ucieknie. Więc? Jeśli poproszę? – Judyta musnęła ustami wnętrze dłoni Szymona. – Niczego nie wskórasz. – Och. To się jeszcze okaże... Później wysunęła się ze zmiętej pościeli i dopinając haftki gorsetu, a potem naciągając pończochy, zerkała na niego spod rzęs. Przy nim wyzbyła się pruderii. Był czułym i doświadczonym kochankiem, skupi-onym wyłącznie na niej, i tak bezgranicznie oddanym, że gdy wracała do domu z niezupełnie niewinnych schadzek, nie miała ani krztyny wyrzutów sumienia. – Kiedy się teraz spotkamy? – spytała. – Nie wiem. Mam sporo pracy. – No tak. Nie mogę cię wciąż odrywać od malowania – stwierdziła, kryjąc rozczarowanie. – Nie odrywasz, po prostu gonią mnie terminy. Wpadnę do antykwariatu, w piątek. Westchnęła, wkładając rękawiczki. – W takim razie do zobaczenia u ojca. Tak bardzo przywykła do kłamstw, że weszły jej w krew. Balansowała na granicy między różnymi światami: zwyczajnym, w którym była przykładną córką, i drugim, tak niezwykłym, że aż wydawał się nierealny. Tu udawała niezależną i pewną siebie – a bawiło ją to coraz bardziej. W obu rolach świetnie się sprawdzała, jakby los napisał je specjalnie dla niej. Niepokoił ją jednak fakt, że ten stan rzeczy nie mógł trwać w nieskończoność. Że coraz częściej czuła się tak, jakby to nie rodzinny dom był przeznaczonym jej miejscem. I jakby w obecności malarza niczego nie udawała. Mimo wszystko z lekkim sercem pobiegła do modystki. Odebrała

nowy kapelusik, który do niczego jej nie pasował i nawet nie był w jej guście, a kiedy na przystanku zatrzymał się tramwaj konny, wsiadła, wciąż z rozmarzonym uśmiechem na ustach. Dojechała aż do ratusza i pieszo ruszyła ku domowi. 29/347 Od jakiegoś czasu w postępowaniu z rodzicami Judyta stosowała zasadę małych kroków. Najpierw, jeszcze jako nastoletnia panienka, przekonała ojca, żeby wysłał ją do szkoły, a potem wywalczyła zgodę na samotne spacery. Jedynie rozmowy o przyszłości zbywała lekceważącym śmiechem. W zamian pomagała w antykwariacie. Wstawała skoro świt i otwierała zakład po to tylko, żeby w kantorku zająć się nudnymi fakturami. Szymon Heller niedawno pojawił się w jej życiu. Przyszedł do antykwariatu w miesiącu siwan, w porze kwitnienia bzów, z owiniętym w papier portretem Salome. Judyta wniosła właśnie naręcze gałązek obsypanych ciemnofioletowymi kwiatami i odtąd, kiedy myślała o malarzu, czuła ich odurzającą woń. Przyspieszyła kroku. Jeszcze chwila i będzie w domu. Antykwariat znajdował się naprzeciwko rodzinnej kamienicy, więc podczas deszczu w żaden sposób nie dało się zmoknąć. A deszcz też kojarzyła z Szymonem, bo w taką nagłą wiosenną ulewę przysłał jej pierwszy liścik. Tego dnia wcześniej skończyła pracę i nie rozłożywszy nawet parasola, dobiegła do bramy, gdzie z zawadiackim uśmieszkiem czatował na nią ulicznik. Wcisnąwszy jej karteczkę usianą rozmazanymi plamkami at-ramentu, bez słowa wybiegł na ulicę, za nic mając solidne oberwanie chmury. List przeczytała dopiero wieczorem. Po bezsennej nocy, mimo wątpliwości, zdecydowała się na schadzkę. Schowana pod koronkową parasolką przed wścibskimi spojrzeniami przechodniów długo wyczekiwała na Plantach, bo przyszła sporo przed czasem. Potem kluczyli kamiennymi uliczkami, przypatrywali się sobie ukradkiem, dzieląc się kupionymi na spółkę obwarzankami. Właśnie wtedy Judyta pokochała ich słonawy smak. Weszła do mieszkania i już w progu napotkała podejrzliwy wzrok matki. Miriam Schraiber z dezaprobatą kręciła głową. – Gdzieś ty znowu była? Nie powinnaś włóczyć się po mieście, ale oczywiście mnie nikt w tym domu nie słucha.

30/347 – Przecież tylko odebrałam kapelusz – jak gdyby nigdy nic odparła Judyta. Kapelusik zdobiła kaskada wstążek i kokardek. – Już widzę, jak go będziesz nosiła. Istny strach na wróble. – Oj, mame! Nie znasz się na modzie. – Odwracasz kota ogonem. Na Kazimierzu też są modystki, czemu biegasz aż na Stare Miasto? – Dla zdrowia! – zażartowała Judyta. – Gdzie Esterka? – W antykwariacie. Zaniosła ojcu i Michelowi po kawałku ciasta. Dopiero co upiekłam. – Ach, ciasto! Padam z głodu. – Przynajmniej tym się nie różnisz od innych – skwitowała matka.

***

W ostatniej klasie szkoły powszechnej Judyta dostała chanukowy podarek: hebanowe pudełko o srebrnym zameczku i wytłoczonym na wieczku monogramie. W podłużnych przegródkach leżały tubki farb, niżej trzy pędzle z prawdziwego włosia, każdy innej grubości. Nauczyła się na pamięć obco brzmiących nazw kolorów, zanim po raz pierwszy zdjęła zakrętki, żeby wycisnąć na paletę gęste krople. Pokochała malowanie. Godzinami wertowała albumy o sztuce i nieustannie gryzmoliła coś na skrawkach papieru, zawstydzona nieporadnością i niedostatkami warsztatu. Marzyła o tym, by uczyć się rysunku, choć wiedziała doskonale, że taka wiedza zarezerwowana jest dla mężczyzn. Ostatnio pragnienie to zawładnęło nią

niemal bez reszty, kiedy jednak napomykała o nim ojcu, z uśmiechem mówił o czekającym ją małżeństwie. Może zrezygnowałaby z tych marzeń, gdyby nie kopia starej zakurzonej fotografii. Znalazła ją przed miesiącem w antykwariacie, w kar-tonowym pudle między retuszowanymi widokówkami i portretami aktorów krakowskich scen. Musiała tam leżeć długi czas, zbyt niepozorna, by skusić klientów. Była dziełem jakiejś Angielki. Ukazana na niej modelka o czarnych, pełnych smutnej zadumy oczach, w sukni, pod 31/347 którą bielało płótno prostej koszuli, odgrywała rolę Hypatii z Aleksandrii. Judyta wcześniej nigdy o niej nie słyszała. Kiedy w końcu odkryła małą wzmiankę w encyklopedii, zauroczona starożyt-ną filozofką, jej determinacją w dążeniu do wiedzy, uparła się pójść tą samą drogą. Odtąd nie rozstawała się ze zdjęciem. W przypływie odwagi zdecydowała, że zapisze się na kurs malarstwa. Jedyny, który znała, choć ze słyszenia, odbywał się przy ulicy Karmelickiej, w Domu Nauczycielek, gdzie mieściła się siedziba Wyższych Kursów dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego, jednej z niewielu instytucji pozwalających kształcić się młodym kobietom w czasach, gdy drzwi krakowskich uczelni były przed nimi zatrzaśnięte. Wybrała się tam sama, w tajemnicy przed matką i ojcem. Kancelaria znajdowała się na parterze dwupiętrowej kamienicy, w której wynaj-mowano pomieszczenia na sale wykładowe. Judyta weszła do sporego widnego pokoju o wyraźnie urzędowym charakterze. Pod ścianami ustawiono więc wysokie szafy i biblioteczki, a na samym środku dwa okazałe palisandrowe biurka, za którymi pracowały kancelistki. Młodsza stukała miarowo w okrągłe, błyszczące niczym dżety guziczki maszyny do pisania, starsza – temperowała ołówki. – W sprawie? – spytała, odrywając oczy od frędzli drewnianej obierzyny.

– Nauki na wydziale artystycznym. – No tak. Trzeba złożyć podanie, zaświadczenie o zamieszkaniu w domu i zgodę rodziców. – Zgodę rodziców? Ale po co? – Ma panna dwadzieścia cztery lata? Stukot maszyny ucichł, a młodsza kancelistka zmierzyła Judytę taksującym spojrzeniem. – Nie. – Właśnie, zresztą widać gołym okiem, że nie jest panna pełnoletnia. To formularz i reszta dokumentów. – Podała brązową kopertę. – Radzę nie zwlekać, bo kończą się wolne miejsca. Wpisowe, dwie 32/347 korony, należy uiścić do końca września. Jeśli nie stać panny na czesne, konieczne jest poświadczenie ubóstwa i podanie z prośbą o stypendium. I, rzecz jasna, świetne wyniki w nauce. To tyle – powiedziała i wróciła do ostrzenia ołówków. Judyta wyszła na zalaną słońcem ulicę i zmrużyła oczy. Czekała ją przeprawa z rodzicami, nie dało się uniknąć rozmowy o jej planach, choć wolałaby postawić ich przed faktem dokonanym. Zaabsorbowana myślami o formalnościach dotarła do Plant i ze zdziwieniem zauważyła, że z kasztanowców opadają już liście, ścieląc się miękko na trawie i w cienistych alejkach. Przy franciszkanach się zawahała. Od wiosny w kościele trwały prace nad nową polichromią; dawno już chciała tu zajrzeć. Chrześcijańskie świątynie i cmentarze zawsze ją fascynowały. Z powodu niezwykle pięknej polichromii zwiedziła w przeszłości kościół Mariacki, dla barokowego wnętrza – kościół Świętych Piotra i Pawła, a dla cudow-nych krużganków kościół Świętej Katarzyny. Była też w wielu innych, ale ukrywała owe eskapady przed rodzicami, zwłaszcza przed matką, którą na pewno oburzyłaby ta nietypowa dla Żydówki pasja. Tym razem weszła do środka. W przedsionku rozlegały się postukiwania i szurnięcia, dźwięki charakterystyczne dla renowacji, przerywane mocnymi kadencjami ciszy. Judyta przypatrywała się

stamtąd nawie głównej, o sklepieniu podtrzymywanym przez drewniany szkielet rusztowań, po czym cichutko przeszła na prawą stronę i z zapartym tchem podziwiała gotowe już naścienne kompozycje bratków, nasturcji, maków i róż. Polichromia powstawała etapami. Na posadzce leżały kartony z pastelowymi projektami fragmentów układów, z których wzory przenoszono na ściany, żeby je potem pomalować. Judytę zachwyciła czystość i intensywność barw, tak bliskich tym widywanym w naturze. Zadzierała głowę, aby obejrzeć sklepienie imitujące rozgwieżdżone niebo. Gdy niczym w tańcu okręciła się na obcasie, szafir i złoto zawirowały, zlewając się w jedno... Potknęła się i wpadła na rusztowanie, a jej lewe ramię przeszył dotkliwy ból. Rozległ się huk, jakby coś ciężkiego runęło na posadzkę, lecz 33/347 chwilę wcześniej gęsta, lepka ciecz chlusnęła z góry na jej nowy kapelusz. Farba nie dostała się do oczu, ale spryskała twarz i żakiet. Judyta, zdumiona i wystraszona, ostrożnie zdjęła ociekające kobaltem nakrycie głowy. – Jasna cholera! Krzyk, który wzniósł się gdzieś pod sufitem, splótł się z tupotem butów. Po chwili z najniższego poziomu rusztowania zeskoczył ciemnowłosy malarz. Jego niebieskie oczy niemal ciskały gromy. – Tu nie wolno wchodzić! Kto tu pannę wpuścił?! – Nikt! – odwarknęła. Drżącymi rękami wygrzebywała z torebki chusteczkę. – Obowiązuje zakaz zwiedzania, wystarczyło przeczytać! – Ejże, Maurycy! – Dobiegło gdzieś z góry. – Robisz bazar z kościoła! Pomóżże pannie! Widzisz przecież, trzeba ją ratować. Szczęście w nieszczęściu, że skończyło się tylko na tym. Na niższym poziomie rusztowań pojawił się płowowłosy artysta o jasnej bródce i lekko podkręconych wąsach. – Tyle barwnika zmarnowała! – odkrzyknął Maurycy. – Obciążymy

pannę kosztami! Pochwycił Judytę za ramię i pociągnął na środek nawy, ale wyrwała się z łatwością. – To nie była moja wina! – zaprotestowała. – Nie?! A kto tańczył przy rusztowaniach?! – Nie tańczyłam! Oglądałam tylko i się potknęłam! – Trzeba to szybko zmyć, w zakrystii mamy ciepłą wodę. – Zbytek łaski! – prychnęła, odwróciła się i wyszła. Szybko tego pożałowała, gdyż paradowanie przez miasto z twarzą niebieską niczym niezapominajka zwracało powszechną uwagę. Szczególnie dzieciarni, która ze śmiechem wytykała ją palcami.

***

Trzy dni później w kantorku antykwariatu Judyta w zadumie szkicowała gąszcz kwiatów i liści. Rysunek rozrastał się z marginesu księgi 34/347 rachunkowej ku środkowi strony, między kolumny cyfr i szeregi liter – zapis przychodów i rozchodów firmy, lecz zatopiona w myślach dziewczyna nie do końca wiedziała, co robi. Dokumenty, które powinna złożyć w kancelarii kursów, ukryła głęboko w szafie, pod sztukami złożonej w kostkę wykrochmalonej pościeli. Zbierała się na odwagę, by powiedzieć ojcu o planach rozpoczęcia nauki i poprosić go o pozwole-nie. Wyczekiwała odpowiedniego momentu, lecz ponieważ jej zdaniem jeszcze nie nadszedł, wciąż odwlekała trudną rozmowę. Z zamyślenia wyrwał ją dzwonek. Stalówka wysunęła się z palców,

a gdy dziewczyna zerwała się z krzesła, inkaust spryskał blat sekretar-zyka. Zakradła się do półotwartych drzwi kantorka i wstrzymała oddech, wsłuchując się w męskie głosy. Zobaczyła pomocnika, Michela; we frontowej części antykwariatu przy ladzie oddzielającej towar od klientów targował się z trzema studentami. Ojciec natomiast rozmawiał z Szymonem. Zazwyczaj tuż po wyjściu malarza Judyta katalogowała jego nowe rysunki, wybierała jeden na wystawę, a pozostałe wkładała do specjalnego stojaka. Ale najpierw przyglądała się każdemu z przekonaniem, że trzyma w dłoniach czystą magię. W jakiś niesamowity sposób pojedyncze kreski, urwane i krzywe, układały się w dziecięce główki, w kosze pełne bochnów chleba i winogron, w misternie rzeźbione menory... Dziś jednak nie zamierzała czekać. Pod wpływem impulsu znalazła się obok ojca. – Pozwól, że się tym zajmę, tate. – Panno Judyto – rozległo się powitanie malarza. Opanowała gwałtowną radość. Skinęła głową i wzięła prace, żeby wpisać je do rejestru. Czuła na sobie wzrok Szymona, gdy przy biurku oznaczała akwarele. Aż drgnęła, kiedy zbliżył się do niej, sięgnął do lampy i odkręcił knot, niby przypadkiem muskając jej włosy. – Tak znacznie lepiej – ocenił. – Szkoda tych pięknych oczu. Judyta z trudem skończyła pracę, po czym zabrała się do segregowania książek. Walcząc z dygotem rąk, niemalże na chybił trafił

35/347 przekładała tomy oprawione w miękką skórę. W końcu usłyszała, że Szymon się pożegnał. Natan Schraiber spoglądał na córkę ukosem i szarpał palcami siwiejącą brodę. – Zostaw książki. Michel to dokończy, w poniedziałek – orzekł. – Zamykamy. Nie zaprotestowała. Pomyślała, że w domu pewno wszystko gotowe do szabatu. Ojciec jak co piątek wybierał się do łaźni i na nabożeństwo, matka szykowała świąteczne potrawy, a siostra kładła obrus na stół. Judycie wydało się nawet, że już czuje aromat słodkiej chały. Wieczorem zapłoną świece i razem zasiądą do kolacji. Ale w domu zastała ciszę. Zza zamkniętych drzwi salonu dobiegały stłumione kobiece głosy, a w jadalnym kręciła się podekscytowana Esterka. – Pani Lustman naradza się z mame! Znów ma dla ciebie męża! A potem znajdzie go mnie! Judycie ziemia usuwała się spod stóp. – Tobie dalej niż bliżej – zdobyła się na odpowiedź w chwili, gdy otwarto drzwi salonu. Matka przepuściła gościa przodem. – No i jest narzeczona! – Ada Lustman aż cmoknęła. – Pewnie się ucieszy, że zabiega o nią taki kawaler. Pewnie zatańczy, kiedy się dowie, z jakiego domu! Sam Jakub Liskowicz! Matka Judyty odprowadziła swatkę do wyjścia, dając znak starszej córce, by powstrzymała się od komentarzy. Później z poważną miną ukryła dłonie za załóżką. – Lustmanowa ma rację. To idealny mąż. Zdecyduj się wreszcie. Judyta przygryzła usta. Wizyty swatki były jej największym utrapieniem. Co jakiś czas Ada Lustman raiła dziewczynie narzeczonego, po czym znikała, gdy jej starania szły na marne. Jednak tym razem mogło być inaczej. Mimo że antykwariat dobrze prosperował, zainteresowanie Jakuba schlebiało rodzinie, bo był młody, wykształcony i tak bogaty, że służące do końca życia piekłyby za jego żonę macę. Był też synem Ruty i Izaaka Liskowiczów, których Schraiberowie znali od

36/347 bardzo dawna. Zażyłość datowała się od chwili, gdy w młodości babcia Judyty, Sara Bach, przyjaźniła się z późniejszą matką Izaaka. I chociaż ostatnio kontakty obu rodzin stały się sporadyczne, małżeństwo Judyty i Jakuba mogłoby je ożywić. – To świetna partia – przekonywała matka. – Nie możesz go nie pamiętać! – No właśnie! Aż za dobrze! – Nie przesadzaj. Bo co możesz mu zarzucić? – Oprócz tego, że jest pompatyczny? I nudny jak flaki z olejem? – Co ty mówisz! – Puszy się jak paw! – Pierwsze słyszę. – Ani trochę nie zależy mi na jego pieniądzach. – Jest bardzo mądry. Tego mu nie odmówisz. Uczył się od... – Mamo. Nawet gdyby był mądrzejszy od króla Salomona, nic z tego nie będzie. – Poczekaj, aż ojciec dowie się o wszystkim, wybije ci z głowy te fochy. – To niech raczej Jakub poczeka na Esterkę, aż dorośnie. Ona pali się do małżeństwa. Dla Judyty zalety konkurenta nie miały najmniejszego znaczenia. Nie planowała zamążpójścia, zwłaszcza w najbliższym czasie, gdyż coraz bardziej kochała Szymona i zamierzała zostać malarką. Rozdział 2 Podróż Horyzont zalała fala gasnącego światła. Słońce chowało się za ciemną masą drzew, niebo brązowiało, połyskując złotem i purpurą. Między wstęgami pożółkłych łąk brunatniały wypalone połacie kartoflisk. Eliza oderwała wzrok od okna. Przedział był prawie pełen. Naprzeciwko drzemała jej babcia,

Elżbieta Orzechowska, jak zwykle w czarnej wdowiej sukni z krepy, z modlitewnikiem na kolanach okrytych pledem, w binoklach o srebrnych oprawkach. Odkąd Eliza sięgała pamięcią, pogrążona w nieprzemijającej żałobie starsza pani nigdy się nie uśmiechała. Ten stan powagi połączony z surowością obejścia i kat-egorycznością sądów trwał od niemalże pięćdziesięciu lat i nic nie zapowiadało, że kiedykolwiek minie. Miejsce tuż przy wyjściu na korytarz zajmował jegomość w tabaczkowym surducie, który oprócz zdawkowego powitania nie zamienił ze współpasażerkami ani słowa. Obok rozsiadły się panie Andrzejewskie. Matka, towarzyska i bezpośrednia, należała do osób, które ze wszystkimi usiłowały się zaprzyjaźnić. Jej natarczywa gadatli-wość kontrastowała z milkliwym usposobieniem córki. Już w pierwszych minutach podróży zwierzyła się Elizie z kłopotów zdrowotnych jedynaczki. – Zdaniem lekarzy to blednica – utyskiwała. – Jak zwał, tak zwał, ale trzeba ratować Anielkę, więc nieustannie trzymam ją na diecie. Wie pani. Białe pieczywo, mleko, jajka na miękko, mało warzyw. A na deser jabłka z dziurami po gwoździach, koniecznie żelaznych, bo podobno żelazo to samo zdrowie... 38/347 Dopiero gdzieś w połowie drogi z Granicy do Krakowa w przedziale zapadła cisza, gdyż pani Andrzejewskiej nareszcie wyczerpały się tematy do rozmowy. Eliza odetchnęła i na wszelki wypadek schowała się za rozpostartą gazetą, choć jej nie czytała, bo zapadał półmrok, a lampa gazowa dawała niewiele światła. W końcu odłożyła pismo na półeczkę i pogrążyła się w rozmyślaniach. Dopiero co pakowała walizki. Służący Franciszek zawiózł je na dworzec, skąd Koleją Nadwiślańską dotarły do Warszawy i Warszawsko-Wiedeńską na granicę z Galicją. Mimo że na co dzień nie była tchórzem, tuż przed wyjazdem męczyło ją podenerwowanie na myśl o przesiadkach, kontrolach paszportu i o

zagranicznym mieście, w którym miała rozpocząć samodzielne życie. Siedem lat nauki w gimnazjum rządowym minęło w mgnieniu oka. Albo jak przykry sen o szczęśliwym zakończeniu, bo zdała egzaminy końcowe i zdobyła wyższe uprawnienia nauczycielskie. Potem jakiś czas prowadziła z mamą pensjonat, uczyła się, praktykowała w aptece. Mimo to nawet nie przypuszczała, że kiedyś zostanie studentką. I chociaż marzyła o medycynie, a skończyło się na farmacji, uważała się za wybrankę losu. To i tak więcej, niż mogła się kiedykolwiek spodziewać. Więcej, niż dane było osiągnąć wszystkim jej koleżankom z gimnazjum. Pociąg przyspieszył. Ciągnący się wzdłuż torów las pochłonęły grafitowe cienie. Eliza przymknęła oczy. Niemal czuła zapach sosen identyczny jak w domu. Jednak dom zobaczy dopiero na Boże Narodzenie. Już tęskniła do przytulnej werandy, gdzie razem z matką i gośćmi pensjonatu spędzała leniwe popołudnia. Do zwierzeń, gdy z Olą, córką sąsiadów, spacerowały po ogrodzie, w którym słońce przeciskało się między koronami wysokich drzew, a trawa migotała, jakby ktoś sypnął w nią garść szmaragdów. A najbardziej do smaku malin z miejscowej owo-carni i do ciasta z rabarbarem serwowanych pensjonariuszom na niedzielne podwieczorki przez kucharkę Małgorzatę... Niełatwo było opuścić bliskich. Matka, taka dzielna i zaradna, mimo wszystko potrzebowała wsparcia, a Julka była jeszcze dzieckiem. Ktoś 39/347 powinien nad nimi czuwać, żeby już nigdy nic złego się nie stało. Eliza nie należała do osób nieustannie rozpamiętujących przeszłość. Choć starała się o wszystkim zapomnieć, w chwilach znużenia albo rozkojarzenia jakaś cząstka jej podświadomości czepiała się zdarzeń, które rozegrały się przed trzema laty. Stukot kół przyspieszył, zlał się w monotonny szum. Rozrzedziło się mleczne światło górnej lampy, a pociąg stał się tak nierealny, jakby należał do świata ze snu. Za to sen był niepokojąco rzeczywisty. Elizę co jakiś czas prześladował ten sam. Intensywność kolorów i dźwięków sprawiała, że za każdym razem był to bardziej powrót do przeszłości niż zwykły koszmar. Początek bywał mylący. Śniła o upalnych, lipcowych przedpołudniach, wieczorach, które nie przynosiły ochłody, parnych nocach. O nic nieznaczących szczegółach:

pladze nietoperzy, z jaką bezskutecznie walczyli właściciele otwockich willi, zaręczynach służącej Marcysi... Codziennych sytuacjach o tyle tylko istotnych, o ile brał w nich udział Piotruś. Nagle wydało się jej, że słyszy nawoływania Małgorzaty. Głos kucharki dobiegał jakby z oddali, lecz Eliza rozumiała każde słowo. – Kto ma ochotę na cukier?! Piotruś i Julka stają jak wryci, a wiklinowe koło sersa toczy się i toczy – aż pod sztachety ogrodzenia. – Ja! – piszczą wniebogłosy i biegną pędem do kuchni. Na stole przykrytym warstwami papieru niczym góra wznosi się stożkowata głowa cukru. Eliza przypatruje się wszystkiemu z progu, Marcysia przestawia lampę na kredens, żeby się klosz nie uszkodził, a Małgorzata rozbija młotkiem perłową masę. Odpryski sypią się na papier, podłogę i taborety. Kiedy Marcysia zbiera cukier do cukiernic i moździerza, aby utrzeć go na puder, dzieci opychają się słodkimi ok-ruchami, a gdy jeden wplątuje się Elizie we włosy, Piotruś zanosi się śmiechem. – Cukrowa panna! Cukrowa panna! – podśpiewuje. 40/347 Potem, już w ogrodzie, Eliza wodzi wzrokiem za młodszym rodzeństwem, które między sosnami bawi się w zaprzęgi: najpierw Piotruś jest siwkiem, potem Julka karym. Ale nadchodzi noc. Czas zawołać dzieci. Ociągają się, rżąc i galop-ując, więc Marcysia chwyta oboje za ręce i prowadzi do pensjonatu. Na trawie leżą rozrzucone zabawki: skakanki, które udawały lejce, tęczowa piłka, serso. Eliza jeszcze wsłuchuje się w ciszę. W górze jarzą się gwiazdy, a ona ma wrażenie, że skądś dobiega muzyka. To chyba koncert na dwor-cowej werandzie. Może tańczą polkę? Albo kontredansa? Oberka, który zapiera dech w piersiach... Postukiwanie kół wzmogło się na chwilę, pociąg zwalniał, lecz Eliza się nie ocknęła. Teraz śni o krzyku. Niezwykle wyraźnie słyszy kroki i trzaśnięcie drzwi, więc zrywa się z posłania i z zapaloną

świecą wy-gląda na korytarz. Gdy na piętrze znów ktoś krzyczy, wbiega po schodach, osłaniając dłonią pełgający płomyk. W sypialni na brzegu łóżka Piotrusia siedzi matka. Skulona, z włosami w nieładzie, gładzi rozpalone policzki chłopca. Oczy dziecka szkli gorączka, jasne loki kleją się do spoconej główki. Oddech, świszczący i urywany, z trudem wydobywa się z głębi płuc. A usta i rączki... Eliza z przerażeniem wpatruje się w rozległe zaczerwienienia i pęcherze. Potem przetrząsa kieszenie dziennego ubranka braciszka. W jednej, oblepionej kryształkami cukru, znajduje jagody. Patrzy na nie osłupiała, jakby nie pojmowała, czym są, a przecież rozumie aż za dobrze. Zbiega do kuchni. Popędza Małgorzatę, Marcysię wysyła do rozszlochanej Julki, Franciszka po doktora, a sama szuka mleka. Starając się nie uronić choćby kropli z glinianego dzbanka, wspina się pospiesznie na piętro. Poi półprzytomnego Piotrusia i słyszy skrzypienie schodów. Z ulgą odkłada łyżkę. To lekarz. Opanowuje dygotanie rąk. Podtrzymuje chłopca podczas mierzenia pulsu i osłuchiwania serca. Z całej siły stara się zachować jasność umysłu, gdy ociera zlane potem ciałko i przykłada kompresy na czoło. 41/347 A później, po śmierci dziecka, z równą determinacją opiekuje się szalejącą z rozpaczy matką. Pociąg szarpnął i Eliza otworzyła oczy. Wokół panował półmrok. Zdrętwiała z zimna, więc roztarła dłonie, a ponieważ zapragnęła odetchnąć świeżym powietrzem, wyszła po cichu z przedziału. Ale wspomnienie snu nie daje jej spokoju. Oto ogród kipiący nasturcjami, srebrnobiałe kule dmuchawców i czerwone owoce

wawrzynka wilczełyko. Szpadel raz po raz uderza w twardą ziemię. Rozdziera pędy i przepoławia korzenie, zanim pochłonie je ogień. Jakby ten akt zemsty mógł cofnąć czas... Uchyliła okno. Powiew wiatru przyniósł ciężki zapach nadchodzącej jesieni i jakiś inny, którego nie potrafiła nazwać. Ruszyła do toalety. Długo patrzyła w lustro na podkrążone brązowe oczy i zmierzwioną fryzurę. Wyjęła szpilki z włosów, które opadły gęstą jasną falą na ramiona, starannie upięła je na nowo i umyła twarz, nie odrywając wzroku od pełnych, trochę zbyt wydatnych ust i ciemnych brwi kontrastujących z bladą cerą. Miała rysy babki Orzechowskiej: jej prosty nos, lekko spiczasty podbródek, wyraźnie zarysowane kości policzkowe, dość szerokie czoło. Łączyło je także podobieństwo usposobienia. Obie, niezależnie od okoliczności, nie traciły zimnej krwi i rozsądku, które były niczym tarcza. Chroniły przed bolesnymi wspomnieniami. Wygładziwszy zgnieciony materiał spódnicy, poszła na pusty korytarz. Nagle jakiś mężczyzna otworzył drzwi pierwszego przedziału. Biegł, więc przywarła do ściany, ustępując mu z drogi. Potrącił ją, lecz ominął wzrokiem i pognał dalej. W półmroku zdążyła dostrzec ciemny surdut i podróżny neseser. I krwawe szramy na policzku. Kiedy wypadł na mostek, zniknął jej z oczu, więc wróciła do przedziału, choć to spotkanie nie dawało jej spokoju. Oślepiło ją mocne światło, bo ktoś odkręcił lampę. – Ubrudziłaś bluzkę – zauważyła babcia Elżbieta. – Spójrz na rękaw. Białą koronkę znaczyły rdzawe smugi. Eliza dokładnie je obejrzała. – To ten mężczyzna. 42/347 Coś ją tknęło. Jakieś nie do końca sprecyzowane przeczucie kazało sprawdzić pierwszy przedział. Już z korytarza widziała palące się w środku światło. Pomieszczenie zajmowała samotna starsza kobieta. Siedziała w takiej pozie, jakby spała, choć rozchylone usta i szeroko otwarte oczy nadawały jej upi-orny wygląd. Była martwa. Żeby się jednak upewnić, Eliza zbadała tętno. Kiedy go nie wyczuła, zajrzała pod żakiet. Zieleń bluzki plamiła świeża krew. Raptem rozległ się wysoki dźwięk tarcia metalu o metal. Pociąg ostro zahamował. Eliza zachwiała się i oparła o ścianę, tuż obok ciała, które osunęło się na pluszowe siedzenie kanapy. Mimochodem

zerknęła na podłogę. Przy roztrzaskanym monoklu leżał nóż. W tym momencie w drzwiach przedziału ukazała się babcia Orzechowska. – Pociąg staje w szczerym polu, a ty spacerujesz, zamiast siedzieć w przedziale... Lizo, na litość boską, co tu się stało?! – Idę po konduktora – odparła chłodno Eliza. Ze zdumieniem zauważyła, że bez wysiłku opanowała emocje. – Po konduktora? Tu chyba potrzebny doktor! – Nie, babciu. Sprawdziłam puls, lekarstwa nic już nie pomogą.

***

O świcie pociąg wciąż nie ruszył z miejsca. Za oknem szarzało. Eliza przypatrywała się zarysom pól i chat pokrytych zbrązowiałą strzechą. Czuła obezwładniające znużenie; ostatnie wypadki odegnały przykre wspomnienia, jakby cała jej uwaga skupiła się na bieżących sprawach. Mimo to nie podzielała wścibskiego podekscytowania większości pas-ażerów. Odkąd w pierwszym przedziale pojawili się konduktor ze strażnikiem kolejowym, którzy odesłali ją i babkę, wypytawszy wstępnie o wszystko, tylko sporadycznie rzucała okiem na korytarz. Początkowo stan ten przypominał odrętwienie. Myśli krążyły wokół zbira, który – była tego pewna – popełnił zbrodnię. Starała się zapamiętać szczegóły spotkania z mordercą, wyobrażała sobie jego twarz, aby 43/347 w razie potrzeby odtworzyć ją na tyle wiernie, na ile pozwalały

okoliczności. Kiedy chusteczką wytarła spocone dłonie, a jej wzrok padł przypadkiem na zakrwawiony rękaw, ogarnął ją niepokój. Uświadomiła sobie, że opanowanie było pozorne, jakby powierzchowne, gdyż tak naprawdę nie dopuszczała do głosu uczuć, które w takiej sytuacji są zu-pełnie naturalne. Nie bała się, nie rozpaczała, nie pozwalała sobie nawet na ciekawość. Prześladowała ją tylko silniejsza niż zwykle świadomość kruchości ludzkiego ciała. W takich chwilach zastanawiała się zawsze, gdzie podział się Bóg. Każda niepotrzebna śmierć utwierdz-ała ją w przekonaniu, że musi być bezduszny, niezdolny do współczucia, a odejście braciszka tylko podsyciło jej bunt. Właśnie dlatego zazdrościła lekarzom. Zmagali się z chorobą i kalectwem, wierząc, że ma to sens. Ona także go przeczuwała. Choćby wtedy, gdy stosując najprostsze, powszechnie znane metody, usiłowała ratować Piotrusia. Bo liczyło się właśnie to, że próbowała. – Dobrze się czujesz, Lizuniu? Eliza skinęła głową. Babcia wyglądała na przejętą, ale nie rozmawiała o zbrodni. Przerzucała kartki modlitewnika, a kiedy znalazła właściwą, pogrążyła się w lekturze. Podniosła na chwilę oczy, gdy korytarzem przechodziła szlochająca kobieta w perkalowej sukni i prostym słomkowym kapeluszu. – To pewno służąca... tej pani... – zgadywała Andrzejewska, dzieląc się z córką tabliczką czekolady. – Ale też mogliby nas poinformować, jak długo potrwa postój. Zdaje się, że sama muszę zasięgnąć języka, bo nikt się do nas nie pofatyguje. – Szanowna pani w gorącej wodzie kąpana – odezwał się jegomość w surducie. – Nic się tu nie da przyspieszyć. W przedziale robiło się duszno. Eliza poczuła uderzenie gorąca, ale obecność chorowitej panny Andrzejewskiej uniemożliwiała otwarcie okna. – Sprawdzę, co się dzieje – oznajmiła, z ulgą opuszczając współpasażerów. 44/347 Korytarz pełen był ludzi. Zaaferowani wędrowali z wagonu do wagonu, często bez celu i dla zabicia czasu, nikt jednak nie mógł wyjść z pociągu. Kiedy znalazła się przy pierwszym przedziale, wyjrzał do niej konduktor. – Panna Pohorecka. – Wpuścił ją do środka. – Proszę powtórzyć

panu oficerowi, jak wyglądał ten, co to panią potrącił. Na pluszowej kanapie wciąż spoczywało ciało. Przykryte pledem przypominało figurę z wosku. Eliza nie mogła oderwać wzroku. Żałowała, że wcześniej nie zbadała go dokładniej. Cios zadany w pierś musiał być główną przyczyną zgonu, ale może nie jedyną? – Porozmawiajmy u pani. To nie jest przyjemny widok – zaproponował mężczyzna w granatowym mundurze porucznika cesarskokrólewskiej żandarmerii polowej, jakby opatrznie zinterpretował jej milczenie. Przyglądał się jej badawczo, niemal z troską. Mimo że czako trzymał w ręku, wydał się jej niezwykle wysoki. Na sztywnym kołnierzyku zło-ciły się dwie gwiazdki, znak szarży, o której świadczyły również szabla oficerska oraz ukryty w kaburze rewolwer. – Dobrze – odparła. Torował drogę. Na jego widok rozmowy pasażerów przycichły, drzwi się pozatrzaskiwały. – Nareszcie! – zakrzyknęła Andrzejewska, gdy zobaczyła Elizę. Jednak obecność nieznajomego zbiła ją z tropu. Porucznik się ukłonił. – Anton von Wiebracht – powiedział. – Zmarła pochodziła z Galicji, a w pociągu nie ma policjantów, więc do czasu zawiadomienia odpowiednich władz żandarmeria wojskowa zajmie się tą sprawą. Pozwolą państwo, że usiądę. A zatem widziała pani kogoś na korytarzu. Mężczyznę, który w pośpiechu opuścił przedział ofiary. – Widziałam – potwierdziła Eliza. – I faktycznie bardzo się spieszył. Miał damski neseser. – Zgadza się. Służąca twierdzi, że brakuje jednej torby. – Nie wyglądała na pustą, ale chyba nie była ciężka. 45/347 – To też prawda. Ofiarę obrabowano, zginęło trochę kosztowności i niewielka suma pieniędzy. Wracała z Wiednia, z pogrzebu brata. To długa i dla samotnej kobiety

niebezpieczna droga, więc spadek zde-ponowała w banku. Tak w każdym razie mówi służąca. Pamięta pani, jak wyglądał? Ten drab? – Nie zdążyłam przyjrzeć się dokładniej. Szczupły brunet, taki bardziej średniego wzrostu. A pod prawym okiem miał zadrapania. – Czyli go podrapała. I co dalej? – Myślałam, że biegnie do następnego wagonu, ale to chyba on zatrzymał pociąg. Żeby wyskoczyć. – Użył hamulca pneumatycznego. Zawiadomiliśmy okoliczne posterunki; już go szukają. Muszę poprosić panią o adres. W razie nowych pytań i gdyby trzeba było zidentyfikować sprawcę. Jedzie pani do...? – Do Krakowa. – Ktoś z tamtejszej kryminalnej jeszcze panią przesłucha – powiedział, przyjmując od Elizy karteczkę z nazwą ulicy. – Proszę na siebie uważać. Ma pani szczęście, że wyszła z tego bez szwanku. Morderca panią widział, wie, że jest pani świadkiem, a stąd do Krakowa bardzo blisko, możliwe, że tam się ukryje. Gdyby go pani spotkała, gdyby działo się coś dziwnego, proszę dać znać policji. – Doskonale mówi pan po polsku – zauważyła nieśmiało Andrzejewska. – Ale chyba nie jest pan Polakiem? – Austriakiem. Poddanym Jego Cesarskiej Mości Franciszka Józefa – wyjaśnił. – No cóż. Język polski nie jest ani łatwy, ani szczególnie piękny, proszę mi wybaczyć szczerość, ale można się go nauczyć, zwłaszcza gdy ma się dobrą nauczycielkę. Moja matka była Polką. – Ukłonił się i wyszedł. – A to dopiero – szepnęła Andrzejewska. – Austriacy to jednak cy-wilizowany naród. Nie to co ta dzicz ze Wschodu. – Wszyscy oni jednacy – nie zgodziła się babcia Elizy. – Prusak, Moskal, Austriak, jeden czort, choć ten tu z najgorszych. Przez takich jak on całe życie żałobę noszę. 46/347

– Ale on po części Polak, sama pani słyszała – broniła się przed nies-podziewanym atakiem Andrzejewska. – I nie zaprzeczy pani, że bardzo kulturalny. W dodatku młody, przystojny... – A cóż to ma za znaczenie? Choćby mówił niczym rodowity Polak i wyglądał jak Adonis, zaborca to zaborca – skwitowała starsza pani. – To wilk w owczej skórze. Poznałam ja takich dobrze i mnie nie nabiorą na gładkie słówka. – Jednakże Kraków to nie Warszawa – nie poddawała się Andrzejewska. – O takich swobodach, jakie mają w Galicji, my z Kongresówki możemy tylko marzyć. W tym momencie rozległ się przeciągły gwizd lokomotywy. Pociąg powoli ruszył. – Za godzinę powinniśmy dotrzeć na miejsce – mruknęła Eliza. – Najwyższy czas – odezwał się znienacka jegomość w tabaczkowym surducie – bo ruch tu jak na jakichś manewrach.

***

Podróż dobiegła kresu o poranku, gdy Kraków spowijała gęsta mgła. Z wagonu trzeciej klasy dołączyła do Elizy i jej babki zaspana Wer-onka, młodziutka służąca, której owa zagraniczna wyprawa kojarzyła się z drogą na drugi koniec świata. Pocierając piegowaty nos, szukała wolnego bagażowego, gdy tymczasem Eliza dyskretnie lustrowała tłum. Peron przypominał odpustowy jarmark. Między stosami waliz, toreb, skrzyń spieszyli przyjezdni i miejscowi w towarzystwie skromni-ej odzianej służby. Ciemne kolejowe uniformy kontrastowały z jasnymi sukmanami chłopów i z wielobarwnymi mundurami austriackich żołnierzy.

– Jest ten porucznik, babciu – zauważyła Eliza. – I nie sam. Zdaje się, że policja przystąpiła do rzeczy. – Straszna taka śmierć, daleko od domu i rodziny, ale każda śmierć jest straszna – powiedziała oschle starsza pani. – Kraków to przeklęte miasto i źle się stało, że uparłaś się tu uczyć. Wiesz dobrze, że moim 47/347 zdaniem ta twoja farmacja to nietrafiony pomysł. Lepiej by ci było w domu. Pilnuj się. Pohoreccy wprawdzie rodem z Galicji, ale nic dobrego nas tu nie spotkało. – Wiem, babciu. Wiem. – Pamiętaj więc, że cię ostrzegałam. Rozdział 3

Ucieczka

MimoszabatuJudytanieczułaradości.Rozdrażnionapaplaniną Esterki nie mogła znieść natarczywych spojrzeń ojca i nagabywań matki. Bez apetytu dziobała widelcem czulent, a potem przez sypi-alniane okno spoglądała na lśniący deszczem bruk pod ciężkim, ołowianym niebem – i marzyła o Szymonie. Ojciec tolerował go z trudem. Wprawdzie cenił obrazy Hellera jako niezłą lokatę kapitału, lecz nie pochwalał jego stylu życia. Jakiś czas wcześniej Szymon odrzucił religię, w której go wychowano. I choć się z tym nie obnosił, niczego się nie wypierał. Stary antykwariusz przy byle sposobności krytykował postępki malarza, lecz Judycie było to obojętne, bo znacznie bardziej przejmowała się tym, że niemal wszystko robili oddzielnie. Rzadko decydowali się na spacery, nie bywali w teatrze i na wystawach, nie mieli nawet wspólnych znajomych, nie mówiąc o przyjaciołach. Podenerwowanie

Judyty wzrosło, gdy w niedzielę, niby przypadkiem, odwiedziła ją kuzynka Noemi. Od dziesięciu lat była mężatką, matką ośmioletniego Michasia, lecz mimo licznych domowych obowiązków zawsze interesowała się problemami Judyty. Różniły się jednak znacznie. Noemi patrzyła na świat trzeźwo, niemal bez złudzeń, składając marzycielstwo i lekkomyślność Judyty na karb jej młodego wieku. – Nie zamierzasz chyba tkwić w tej klitce do końca świata? – zaczęła i rozejrzała się po pokoiku. – Dom Liskowiczów jest najokazalszy w okolicy. – Ależ chętnie się stąd wyprowadzę, tyle że nie do nich. 49/347 – A do kogo? Nie zapierałabyś się tak bardzo, gdybyś nie miała ko-goś na oku. Przyznaj się. Podoba ci się ktoś inny? Judyta milczała. Czoło kuzynki przecięła zmarszczka dezaprobaty. – Marnujesz okazję, żeby się stąd wyrwać. I pomyśl choć raz, co jest dobre dla rodziny, nie tylko dla ciebie. Na miejscu twego ojca... – Och, daj spokój! Przecież nie jesteś na jego miejscu! Jeśli chcesz wiedzieć, nie wyjdę za Liskowicza ani w ogóle za nikogo! – Nie? A co w takim razie zamierzasz? Myślisz o przyszłości? – Owszem. Będę się jeszcze uczyła. – Spoważniej wreszcie. Masz dwadzieścia lat. Jak długo chcesz odsyłać swatów? Nie możesz być aż tak wybredna. – Ogłuchłaś? Zamierzam się uczyć na wydziale artystycznym Wyższych Kursów Baranieckiego. Dopiero co tam byłam po formularze. Noemi załamała ręce.

– Oszalałaś! Nie liczysz chyba na wsparcie rodziców? – Wiem, mame tego nie zrozumie, ale tate... Jego uda mi się przekonać. – Bo dotąd tolerował twoje kaprysy? Opamiętaj się. Jestem pewna, że ci odmówi. Co innego praca w antykwariacie, a co innego studia! Chcesz trwonić czas na nonsensy?! A mąż? Dzieci? Nie uda ci się od tego uciec, więc po co ta cała nauka? Oby nie było za późno, kiedy zrozumiesz, że małżeństwo to konieczność i że nie ma nic ważniejszego. Nie młodniejesz, moja droga. – Tak! Tobie to wystarcza! A mnie nie! Nie wysilaj się, i tak mnie nie przekonasz! Pod wpływem wzburzenia Judyta wypadła z pokoju, lekceważąc zasady gościnności i dobrego wychowania. W przedpokoju pochwyciła żakiet i kapelusz, po czym trzasnąwszy drzwiami, wybiegła na ulicę. Ale chłód powietrza nie ostudził emocji. W witrynach mijanych sklepów śledziła dziewczynę o zaciętych ustach i ciemnych, rozgniewa-nych oczach. 50/347 Nie miała złudzeń. Wiedziała, że rodzice nie zgodzą się na zięcia, który nie ma stałych dochodów, nie modli się w synagodze, nie obchodzi szabatu ani żadnego z żydowskich świąt, a przecież ukrywanie miłości do Szymona uważała za szczyt tchórzostwa. Mogłaby wreszcie przestać kłamać. I może zaczęłaby w końcu naprawdę malować... Po powrocie do domu Judyta w swoim pokoju zastała ojca i mimo silnej irytacji dostrzegła, jak bardzo się ostatnio postarzał. Zajęta Szymonem przeoczyła jego zmęczenie i zatroskanie, choć w antykwariacie, kiedy przygarbiony dobijał targu, lub podczas modlitwy musiały być bardzo widoczne. Natan Schraiber ożywiał się jedynie w towarzystwie córek; Esterkę rozpieszczał, a Judycie pozwalał na znacznie więcej, niż wypadało niezamężnej pannie. Właśnie dlatego kłamała – usiłowała oszczędzić rodzicom rozdzierających scen i ostatecznych

deklaracji. Obok ojca jak spod ziemi wyrosła matka. – Przemówże jej do rozumu! Wybiega z domu bez słowa, porzuca gościa, który ma na uwadze tylko jej dobro. Lada moment wezmą ją na języki! Nie tylko Liskowicz się wycofa. Nie spojrzy na nią żaden przyzwoity kawaler. – I dobrze – odburknęła Judyta. – Bądź łaskawa posłuchać, co ojciec ma do powiedzenia. – Jestem pewien, że kiedy ci wyjaśnię... – zaczął antykwariusz. – Kiedy poznasz okoliczności... – A co tu jest do wyjaśniania! – przerwała niecierpliwie matka. – W jej wieku dawno byłam mężatką! Śmieją się z nas, że córka rządzi domem Natana Schraibera. Nie liczysz się z naszym zdaniem. – Nie wyjdę za Liskowicza. – A ja ci mówię, że wyjdziesz! Judyta utkwiła w ojcu błagalne spojrzenie. – Tate? Nie chcę go. Nic mi się w nim nie podoba. Nic a nic. – Twój ojciec też mi się nie podobał, kiedy mi go swatano. Jeszcze by tego brakowało, byś sobie szukała męża sama. 51/347 – Pamiętaj, że nie jesteśmy wieczni – dodał ojciec. – Zostaniesz bez grosza przy duszy, bez... – Zapracuję na siebie. I nie będę sama – hardo odparła Judyta. – Już od jakiegoś czasu nie jestem sama. Zapadła cisza. – Nie jesteś sama? – wyjąkała matka. – Spotykasz się z kimś? Za naszymi plecami? Sumienia nie masz! I któż to taki? – Szymon Heller.

– Ten... pacykarz?! Wybij go sobie z głowy! – Malarz, mame. Naprawdę dobry malarz. – Ale i tak nie jest ciebie wart – skwitował ojciec. – Za późno, tate. – Jak to: za późno?! – krzyknęła matka. – Coś ty najlepszego zrobiła?! – Nic, z czego powinnam się tłumaczyć. Kocham go i on mnie kocha. – Kochasz go – powtórzył wolno ojciec. – A wiesz, co o nim mówią? Nie pierwszą ciebie uwiódł i nie ostatnią. – Niemożliwe. Jest mi wierny. – O święta naiwności! – jęknęła matka. – I jak długo to trwa? – Od wiosny. – Judyta wzruszyła ramionami. – Przysięgnij, że nie popełniłaś jakiegoś... głupstwa! Daj słowo, że się szanowałaś! – To nie głupstwo. Nie mówiliśmy o przyszłości, ale jestem pewna, że Szymon wiąże ją ze mną. Inaczej nie pozwoliłabym mu... Na wszystko, co się stało, miał moje przyzwolenie, byście przypadkiem nie zrzu-cili na niego winy. – A na cóż miał twoje przyzwolenie?! – Głos matki podniósł się prawie o oktawę. Judyta milczała. – Kogo on z ciebie zrobił! Wiesz, jak ludzie nazywają takie jak ty?! Panny obcałowanej i wyściskanej nikt nie zechce! Zhańbiłaś imię ojca. Dobre imię całej rodziny! Pomyśl przynajmniej o Esterce! 52/347 – Nie pozwolimy ci zmarnować życia. Heller zmienia kochanki jak rękawiczki. Musisz być ślepa i głucha, jeśli przeoczyłaś ten drobiazg –

powiedział mocno ojciec. – To łgarstwa! Kłamiecie, żeby mnie do niego zniechęcić! – Żałuję, że dałem ci tyle swobody. Nie wolno ci się z nim widywać. Nie ruszysz się z domu, póki nie zmądrzejesz. – Nie dam się... Judyta jęknęła z oburzenia i bólu. Policzek wymierzony przez matkę był tak siarczysty, że córka zatoczyła się na ścianę. Zamknęli ją w pokoju, a ona ciskała się po ciasnym pomieszczeniu, załamując ręce. Zerwanie z Szymonem nie wchodziło w grę, a widmo utraty tej odrobiny swobody, którą wywalczyła, podsycało tylko jej opór. Usiadła na łóżku, odetchnęła głęboko, żeby się uspokoić, i nagle powzięła postanowienie. Przeliczyła zawartość portmonetki, spakowała trochę ubrań, kosztowności odziedziczone po babci i poczekała do zapadnięcia nocy. Gdy ucichła domowa krzątanina, wyjrzała przez okno. To był szalony pomysł, ale nie miała innego wyjścia, a piętro nie było wysokie. Wyrzuciła na podwórze torbę, potem walizkę, podkasała spódnicę i wyskoczyła. Syknęła, bo zabolało. Rozpięła guziczki prawego buta, rozmasowała nadwyrężoną kostkę i poprawiwszy ubranie, zebrała bagaże. Kiedy znalazła się na ulicy, z rozdygotanym sercem wsiadła do niemal pustego tramwaju. Postawiła walizkę na podłodze, zajęła miejsce i zacisnęła dłonie na zapięciu podręcznej torby. W drugim końcu wagonu dostrzegła nieznajomego mężczyznę. Uniósł melonik w prowokującym geście powitania, więc odwróciła głowę w stronę

szyby, żeby uniknąć dalszych zaczepek. Ze ściśniętym gardłem dotrwała aż do przystanku przy Teatrze Miejskim. Wysiadła i z ulgą zauważyła, że natręt został w tramwaju. Musiało być około północy. Gdzieś w zaułku rozlegały się pijackie nawoływania, ktoś śmiał się i klął, na czym świat stoi. Od strony teatru nadchodził patrol austriackich policjantów w ciemnych mundurach, 53/347 wysokich czakach i z szablami u boku. Judyta przyspieszyła. Obejrzała się przez ramię, gdyż zza pleców dobiegł ją przeciągły dźwięk gwizdka – znak, że niedaleko czuwał nocny stróż. Jednak uliczka sprawiała wrażenie opustoszałej. Po raz pierwszy przeraziła ją myśl, że postawiła wszystko na jedną kartę. Wprawdzie nie mogła się doczekać, kiedy opowie Szymonowi o kłótni z rodzicami, ale nie była pewna jego reakcji. Chociaż fakt, że raz na zawsze skończyła z kłamstwami, dodawał jej skrzydeł. Nareszcie była wolna! Heller na pewno doceni jej odwagę. W pracowni wystarczy miejsca dla dwojga; Judyta zajmie mniejszy pokój i zacznie malować, a gdy Szymon udzieli jej kilku wskazówek, kto wie, do czego dojdzie... Brama kamienicy, w której mieszkał, była zatrzaśnięta. Judyta po-ciągnęła za długi drut, dzwonkiem przywołując stróża, ale minęła dobra chwila, zanim uchyliła ją otyła kobieta z lampką naftową w dłoni. – Czego? Już po szperze – rzuciła opryskliwie, dłubiąc w zębach drewnianą wykałaczką. Wyciągnęła rękę w jednoznacznym geście. Judyta wcisnęła jej trzy drobne monety. – Do Szymona Hellera. – O tej porze? A panna to kto? – Siostra. – Znam ja te jego siostry. Drzwi się nie zamykają, bo co jedna wybiegnie, to już druga nogami przebiera w progu. Panna dziś trzecia chyba. – Jak to trzecia? – Ano tak. Przed południem wpadła blondynka, całkiem niebrzydka, ale na mój nos ladaco. A

wieczorem widziałam tę czarną. Czyli panna jest trzecia. Judycie zamarło serce. – Pewnie na lekcje rysunku. Szymon dorabia... – Lekcje rysunku! Dobre sobie! No ale mi nic do tego. Niech panna uważa na schodach, bo strome. Poświecę. – Poszła przodem. Judyta miała nogi jak z waty. Szymona odwiedzały modelki i klientki, nie było w tym nic niestosownego. A jednak... 54/347 Na poddaszu postawiła walizkę, zapukała i nie czekając na zaproszenie, nacisnęła klamkę. Było zamknięte. Zapasowy klucz leżał zazwyczaj pod donicą z kikutem obumarłej rośliny. Wyjęła go, lecz trochę trwało, zanim zwalczyła drżenie rąk i trafiła do zamka. – Na długo panna przyjechała? – Nie wiem – odparła nieuprzejmie. – Dobranoc. Wniosła bagaż do środka. Po omacku znalazła lampę i zapałki. Zdejmując kapelusz i rękawiczki, zauważyła, że mansarda wygląda inaczej, niż ją zapamiętała. Była jakby mniejsza i nie tak przytulna, z oknem przysłoniętym ciężkimi kotarami i nowym chodnikiem na drewnianej podłodze. Rzuciła żakiet na łóżko. Poprawiając włosy, usiłowała zebrać myśli. Wmawiała sobie, choć bez przekonania, że gadanina stróżki to stek bzdur. Pomówienia wścibskiej plotkarki. Ale mimo woli kilkakrotnie przemierzyła pokój. Chyba wszyscy się dziś na nią uwzięli! Zatrzymała wzrok na parawanie. Ukryte za nim częściowo drzwi były uchylone, więc unosząc wysoko lampę, zajrzała do schowka; ciasnego, zagraconego krosnami malarskimi, zwojami płótna, podobraziami. Pośrodku na wysokiej sztaludze stał nieukończony obraz. Judyta przypatrywała się lśniącej czerni włosów, gładkiej skórze czoła, zaryso-wi kości policzkowych. Więc tak widział ją Szymon. Portret był zachwycający, ale jej nie uspokoił. Wręcz przeciwnie, znużona i pełna podejrzeń wróciła do pracowni. Coraz bardziej

rozczarowana jakiś czas spoglądała przez okno na wieże kościoła Mariackiego. Nie tego się spodziewała. Wyobrażała sobie Szymona przy sztalugach, pochłoniętego pracą. Jakoś nie przyszło jej do głowy, że może mieć inne życie. Zajrzała do małego pokoju. W mrocznym, nieustawnym wnętrzu oprócz wąskiego łóżka i rozwartej szafy dostrzegła na podłodze neseser. Szykowny, ze starannie wyprawionej skóry pachnącej nowością, z metalowymi okuciami ozdobionymi grawerunkiem był niczym dowód winy Szymona, bo na wierzchu leżały dwie pary zamszowych rękawiczek. Damskich. 55/347 Judyta wpadła w popłoch. Niemal rzuciła się do ucieczki! Pochwyciła żakiet i bagaże, lecz w tym samym momencie na korytarzu rozległ się kobiecy śmiech. Ktoś siłował się z drzwiami. Cofnęła się pod okno, modląc się gorąco, żeby stał się cud. Żeby rozstąpiła się ziemia. Malarzowi towarzyszyła rozbawiona kobieta, choć na widok Judyty uśmiech zamarł jej na ustach. – Szymonie? – spytała ze śpiewnym akcentem. – Nie mówiłeś, że spodziewamy się gościa. Upokorzenie pozbawiło Judytę tchu. Usiłowała minąć oboje, ale tarasowali wyjście. Gdzieś ulotniła się cała jej pewność siebie, a przecież powinna zażądać wyjaśnień albo urządzić im taką scenę, by zapamiętali ją do końca życia. Było ją na to stać: rolę zdradzonej kochanki zagrałaby przekonująco i z pełnym poświęceniem – gdyby tylko była to rola. – Judyta? Co tu, u diabła, robisz? Przywołała resztki stanowczości. – Dobre pytanie. Sama też się nad tym zastanawiam. Ale nie martw się, już wychodzę. Przepuść mnie.

– Kochany... – wtrąciła towarzyszka Szymona. – Kim jest ta pani? – „Pani” jest idiotką, która dała się nabrać na słodkie słówka – odwarknęła Judyta. – Szymonie? O czym ona mówi? – Nie mam pojęcia – odparł nerwowo Heller. – To córka tego antykwariusza, wiesz, opowiadałem ci o nim. Poczekaj w mieszkaniu, kochanie, odprowadzę ją kawałek. Urwałby mi głowę, gdybym o tej porze puścił ją samą. – Ale... jak tu weszła?! – Dowiem się i wszystko ci wyjaśnię. Nastaw samowar, zaraz do ciebie dołączę. Heller chwycił Judytę za łokieć i pociągnął w stronę schodów. – Chodź. Na ulicy popchnął ją ze złością. Walizka upadła na bruk, zamek puścił, wysypały się części damskiej garderoby. Judyta łkała głośno, dając 56/347 upust upokorzeniu i rozżaleniu, bo całe jej życie, wszystkie plany i marzenia legły w gruzach. – Co ci strzeliło do głowy?! – syknął malarz. – Wydawało mi się, że nasz układ jest jasny. Próbujesz to zepsuć? Ocierała łzy, niezdarnie zgarniając ubrania. – Układ? Jaki układ? Mówiłeś, że ci na mnie zależy! Ty to zacząłeś! I po co były te liściki? Romantyczne schadzki? Z każdą tak postępujesz czy mam u ciebie specjalne względy?! – Nie rób zamieszania. Nigdy niczego ci nie obiecywałem. – Pomyśleć, że jak pierwsza lepsza biegłam na każde twoje skinienie! – Nie trzeba cię było szczególnie zachęcać! Chciałaś mieć mnie na wyłączność?

– Czemu więc teraz za mną idziesz? Myślisz, że zaprowadzisz mnie do domu? Do ojca? Zbytek łaski! – Ależ proszę bardzo! Nie mam ochoty cię niańczyć. A następnym razem nie zgrywaj wyzwolonej. To nie w twoim stylu. Zostawił ją samą. Jak ogłuszona długo klęczała na bruku. Potem zebrała bagaże i niczym w transie ruszyła przed siebie. Świat wokół odrealnił się, jakby widziała go przez ścianę z grubego szkła. Omiatała niewidzącym wzrokiem fasady obskurnych kamienic, ziejące czernią okna, zaryglowane drzwi. Nie rozpoznawała pogrążonych w mroku zaułków, frontonów gotyckich kościołów, sklepowych witryn, błądziła w zapętla-jącym się labiryncie ulic uśpionego miasta. Kiedy po jakimś czasie dotarła nad Wisłę, minęła wejście na most Dębnicki i zeszła na brzeg. Jak zahipnotyzowana wpatrywała się w nurt, który przyciągał ją niczym magnes, obiecywał zapomnienie i spokój. Porzuciła bagaż i wolno weszła do rzeki. Zmagała się z oporem smol-istej cieczy, suknia oblepiła ją niczym wodorosty, obcasy grzęzły w piasku. Kiedy woda dosięgła jej bioder, poczuła szarpnięcie. Ktoś chwycił 57/347 ją za ramiona. Szamotała się rozpaczliwie, potknęła się i na sekundy straciła oddech. Płuca walczyły o tlen, gdy wyciągano ją na brzeg. Otaczały ją kobiece twarze w czarnych obramowaniach skromnych czepków. – Coś ty chciała zrobić?! – Nie potrzebuję... litości. Zostawcie mnie... – Nie zostawiłybyśmy cię tutaj, choćbyś była trędowata. A nie jesteś – powiedziała najwyższa. – Wstań, bo się rozchorujesz. – No już. Dzwonisz zębami – dodała druga. – Dasz radę iść? Gdy podźwignęły ją z ziemi, nie opierała się, czując dziwną ulgę, że decydowały za nią. Z trudem panowała nad atakami mdłości i zawrot-ami głowy. Ręce miała lodowate, twarz rozpaloną jak w

gorączce. Poszły w stronę Rynku, lecz zatrzymały się znacznie wcześniej, przed kamienicą, do której wiodła zamknięta brama. Jedna z kobiet za-kołatała i wejście stanęło otworem. Mrok rozjaśnił słaby płomyk świecy. – Co z dzieckiem? – padło ciche pytanie. – Odratowane. – A to kto? – Musi się ogrzać i wysuszyć. Kobiety poprowadziły Judytę dziedzińcem do wolno stojącego budynku, częściowo zasłoniętego szpalerem drzewek, lecz nagle jedna odłączyła się i znikła tak bezszelestnie, że dziewczyna zwątpiła w swoje zmysły – reagowały wolniej niż zwykle. Potem tylko we dwie wędrowały długim korytarzem aż do znajdującej się na końcu celi. Judyta zatrzymała się przed progiem, gdy tymczasem towarzysząca jej kobieta znalazła lichtarz, w którym zapaliła trzy cienkie świece. – Wejdź do środka i rozbierz się – mówiła, zasłaniając okno. – Ubranie zaniosę do pralni. Ponieważ palce Judyty zgrabiały z zimna, nieznajoma pomogła jej zdjąć zniszczoną suknię i poluzowała sznurówki przemoczonego gorsetu. Zajrzała do walizki, żeby wyjąć nocną koszulę. – Włóż to. 58/347 Kiedy Judyta skuliła się pod kołdrą, przyniosła z kuchni pachnący pieprzem napar. – Wypij i spróbuj zasnąć. Posiedzę przy tobie. Palący żar rozlał się po ciele dziewczyny. Wtuliła dłonie w piersi; usiłowała zapanować nad myślami, poskromić je, lecz były tak nieskoordynowane i chaotyczne jak obrazy z dawno zapomnianego

koszmaru. Powinna się pomodlić, podziękować za dzień i noc oraz za to, że minęły, lecz nie czuła wdzięczności. Powieki miała ciężkie, skórę napiętą jak pergamin, gdy pogrążała się we śnie, z którego wolałaby się nie obudzić. Rozdział 4

Komisariat

Po trzech dniach pobytu wKrakowie Elżbieta Orzechowska wracała do Warszawy, powierzywszy Elizę opiece dalekiej krewnej, pani Domaniewskiej, niezbyt rodzinnej, krzykliwej i oschłej w obejściu wdowy, właścicielki kamienicy przy Karmelickiej. Rankiem starsza pani pomodliła się w kościele Mariackim za dusze obu zmarłych mężów, a w południe zamówionym fiakrem udała się na dworzec, gdzie żegnając się z wnuczką, nie szczędziła jej dobrych rad i przestróg. Eliza wysłuchała wszystkich z cierpliwością osoby, która przywykła do tego mentorskiego tonu, pomogła staruszce wsiąść do wagonu pierwszej klasy, podała przejętej Weronce walizkę, a potem długo patrzyła za pociągiem oddalającym się w kłębach szarego dymu. Wracała piechotą, nie spiesząc się, bo nareszcie miała okazję przyjrzeć się miastu. Ostatnie dni przypominały szaloną jazdę na karuzeli. Kiedy w wyna-jętym pokoiku rozpakowała bagaże, czas pochłonęły jej formalności na uniwersytecie. Na krótkiej i skromnej uroczystości Elizie oraz nielicznej grupie pań wręczono indeksy hospitantek Studium Farmaceutycznego. Potem walczyła o zgody wykładowców na udział w ich za-jęciach, co nie było łatwe, bo nie każdy profesor chciał widzieć na nich kobiety. Najbardziej obawiała się wykładowcy toksykologii, gdyż już przed jego gabinetem włączyła się do rozmowy dwóch przerażonych studentek, które zgodnie twierdziły, że odmówił im, nie podając zresztą żadnych istotnych przyczyn. Mimo to postanowiła spróbować.

60/347 Profesor Kopczyński, starszy pan o bujnych bokobrodach i imponującej łysinie, w gabinecie był sam. Eliza przywitała się i wyłuszczyła prośbę, ani na chwilę nie spuszczając z wykładowcy wzroku. – Przykro mi – usłyszała. – Nie przewiduję na moich ćwiczeniach kobiet ani w tym roku, ani w następnych latach. – Ale dlaczego, panie profesorze... – Dlaczego? Ani farmacja, ani tym bardziej medycyna nic by nie zyskały na obecności studentek. Sprzeciwiam się po prostu zaniżaniu poziomu studiów. Zapadło krępujące milczenie. – Bez zaliczenia toksykologii nie ukończę studium – powiedziała Eliza. – Przecież jako hospitantka nie ma pani prawa do zdawania egzaminów, oprócz prywatnych, więc i tak nie uzyska pani dyplomu. To najlepszy moment, żeby zrezygnować. – Panie profesorze. Przyjazd do Krakowa kosztował mnie i moją rodzinę wiele wyrzeczeń. Wiem, na czym polega praca farmaceuty i nie rozumiem tych uprzedzeń. Obiecuję, że dołożę wszelkich starań... Nie może mnie pan nie przyjąć. – Oczywiście, że mogę. I nie widzę powodu... W tym momencie rozległo się pukanie i do gabinetu wszedł mniej więcej czterdziestoletni mężczyzna w jasnym, jednorzędowym

garniturze. Miał ciemne włosy i gęstą brodę, która dodawała mu lat, choć energiczny krok świadczył o temperamencie i zdecydowaniu. – Szanowny panie kolego – zaczął przybysz. – Spotkanie u prodziekana przełożono na jutro... Nagle jego wzrok padł na Elizę. – Ależ to chyba niemożliwe! – wykrzyknął. – Panna Pohorecka?! Co pani tu robi? – Usiłuję rozpocząć studia, panie doktorze – żartobliwie odparła dziewczyna. 61/347 – Na uniwersytecie? Więc jednak! Nawet się pani nie domyśla, jak mnie to cieszy. I ile radości sprawi tym pani mojej żonie. Odo Bujwid. Profesor higieny na Uniwersytecie Jagiellońskim, bak-teriolog, zwolennik praw kobiet i do niedawna mieszkaniec Otwocka witał się z Elizą jak z najserdeczniejszą przyjaciółką, wywołując tym samym konsternację Kopczyńskiego. – Byliśmy sąsiadami – wyjaśnił Bujwid, zwracając się do toksykologa. – Panna Eliza to solidna firma i otwarty umysł, będzie pan miał z niej pociechę. Kopczyński poczerwieniał. – Zna pan moje stanowisko... Właśnie jej odmówiłem. – Panie kolego! – zaśmiał się Bujwid. – Stanowisko stanowiskiem, ale ta hospitantka wie więcej o toksynach niż niejeden student drugiego roku. Szkoda by była wielka dla społeczeństwa, gdyby nie mogła się tu uczyć. Niechże pan nie robi trudności. Kopczyński zacisnął usta, lecz jego pomarszczone, pokryte brązowawymi plamkami dłonie sięgnęły do szuflady biurka po pióro i kartkę. – Dobrze pan wie – mruknął jeszcze – że kobietom... To, szanowny panie, niezgodne z porządkiem natury... Robię to tylko na pana prośbę. Pod presją. Skreślił kilka zdań, po czym podał pismo Elizie, która nie mogła się powstrzymać, by nie dygnąć jak w czasach, gdy była uczennicą

gimnazjum. – Dziękuję, panie profesorze. – Proszę podziękować profesorowi Bujwidowi. I swojemu szczęściu, bo jest pani chyba w czepku urodzona. Na pewno wkrótce zweryfikuję pani wiedzę. Radzę przykładać się do nauki, żebym nie pożałował tego ustępstwa. Eliza wyszła z gabinetu na nogach jak z waty. Oto przyszedł jej z pomocą zbieg okoliczności. Doktor Bujwid znany był z radykalnych poglądów na sprawę studiów kobiet, jego żona, mimo że przesym-patyczna, miała równie mocny charakter. To ona wyszukała prawo do 62/347 hospitacji, które od dwóch lat wykorzystywano po to, by krakowski uniwersytet przyjął w końcu pierwsze studentki. Tego dnia Eliza odebrała jeszcze kartę biblioteczną, dzięki której mogła korzystać ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej – i dopiero wtedy odetchnęła z ulgą. Dotąd nie wyrobiła sobie zdania o Krakowie. Porównanie go z Warszawą wypadało na niekorzyść galicyjskiego miasta, które wydało się jej zaściankowe, zapomniane przez Boga i ludzi. Ruch na krakowskich ulicach zamierał tuż przed wieczorem, wcześnie zamykano sklepy, a nocą, w rozproszonym świetle gazowych latarni, nienaturalnie wydłużone cienie samotnych przechodniów prześlizgiwały się po fasadach kamienic, które pamiętały wprawdzie bardzo odległe czasy, lecz miały mikroskopijne podwórza i niewiele wygód. Niezwykle ciasna zabudowa przyprawiała o ból głowy, zanim Eliza nie dostrzegła zalety tego faktu: tu wszędzie było blisko. Brakowało jej przestrzeni, do której przywykła w rodzinnym domu, położonym wśród drzew. Tu zieleni było jak na lekarstwo. Dopiero po jakimś czasie zorientowała się, że owszem, jest, lecz ukryta w prywatnych ogrodach krakowskiej arystokracji. Na szczęście były jeszcze parki i oczywiście Planty, które od razu przypadły jej do serca. Kraków miał jednak dobre strony. Pierwsza zdumiała ją tuż po przyjeździe, gdy udzielił się jej typowy dla miasta klimat wszelkiego rodzaju nieskrępowanej wolności. Polskie nazwy ulic i napisy na szyldach – to wydawało się nieprawdopodobne

dziewczynie z Kongresówki. Krakowianie sprawiali wrażenie ludzi, którym fakt obecności austriackich wojsk nie spędzał snu z powiek, mimo że widok cesarsko-królewskich mundurów nie pozwalał zapomnieć o tym, że Kraków jest twierdzą. Do rozpoczęcia roku akademickiego zostały dwa dni, więc Eliza mi-ała zamiar wykorzystać je na drobne przyjemności, na które pewnie wkrótce z powodu nawału obowiązków zabraknie jej czasu. Chroniąc twarz pod koronkową parasolką, bo słońce mocno przypiekało, poszła na Rynek, gdzie od rana trwał targ. Między kramami i ustawionymi 63/347 w rzędach drewnianymi stołami kłębił się tłum mieszczan i chłopstwa. Długie sukmany, czapki zdobione pawimi piórami, kolorowe chustki i korale mieszały się z szykownymi kapeluszami, sukniami o modnej linii i jednorzędowymi garniturami. Ponad placem wznosił się jazgot gęsi i perliczek, nozdrza drażnił mocny zapach pieczywa z kminkiem, suszonych grzybów, owoców i kwiatów. W metalowych bańkach bieliło się mleko, w kamionkowych garnkach pieniła się tłusta śmietana, a w słojach i butelkach migotały rubinowo konfitury i gęste niczym przeciery soki. Eliza przystawała przy stągwiach, skrzynkach, beczkach i koszykach i choć niczego nie kupowała, nie mogła nasycić zmysłów jesiennym bogactwem barw, kształtów i aromatów. Oszołomiona gwarem i ciasnotą postanowiła odpocząć na Plantach. Wybrała kamienną ławkę w cieniu potężnych kasztanowców i z ciekawością przypatrywała się przechodniom. Oto wąziutką ścieżką przebiegli gimnazjaliści w granatowych mundurach, czapkach z numerem szkoły, sztywnych kołnierzykach, na których połyskiwały srebrne paseczki. Trochę dalej spacerowały młode matki z dziećmi i dostojne matrony w nastroszonych niczym wronie skrzydła kapeluszach. Obok pilnującego porządku dozorcy sprzedawca obwarzanków oferował pieczywo wprost z rustykalnego koszyka. Przy budce z wodą sodową, gdzie złociły się krążki andrutów, kataryniarz z małpką na ramieniu kręcił korbką katarynki. Zgromadzona wokół dzieciarnia

klaskała z uciechy. Beztroski nastrój pikniku udzielił się także Elizie. W torebce miała książkę, więc złożyła parasolkę i oparłszy ją o ławkę, zajęła się lekturą, nie zwracając odtąd uwagi na otoczenie. Drgnęła, gdy na drugim końcu ławki usiadł mężczyzna. Obrzuciła go ostrożnym spojrzeniem. W zużytym cylindrze, wyświeconym surducie, z laseczką o haczykowatej rączce i z ciemnym, krótko przystrzyżonym wąsikiem miał wygląd prowincjonalnego fircyka. 64/347 – Ależ panna zaczytana! A to takie nietwarzowe... Szkoda, bo buźkę ma panna niezgorszą, żal by było uszkodzić – syknął, nachylając się raptem ku niej. – Lepiej trzymaj język za zębami, panienko! Błyskawicznie sięgnął laską po torebkę. Zahaczył wygiętym końcem o ucho i pociągnął, po czym rzucił się z łupem do ucieczki. Eliza była w szoku. Kiedy doszła do siebie, ruszyła w pogoń, złodziej był jednak szybszy, a jej przeszkadzały fałdy spódnicy i kapelusz, który przytrzymywała ręką. Ktoś krzyknął ostrzegawczo i po chwili wyprzedził ją plantowy, gdyż również biegł tropem złodzieja. Nie dogonił go; na ulicy równoległej do Plant zatrzymała się dorożka i złodziej wskoczył do środka. Tymczasem Eliza znalazła się w centrum zainteresowania oburzonego tłumu. Dama z pieskiem pod pachą wyraziła jej swoje współczucie, kataryniarz przestał wygrywać melodię na katarynce, z budki z wodą sodową wychylił się korpulentny wąsacz, który, przyłożywszy dłoń do ucha, bez żenady przysłuchiwał się ożywionej dyskusji. Na koniec przy Elizie przystanęła przejęta staruszka. – Widziałam wszystko! Kradną w biały dzień, strach wychodzić z domu. To trzeba zgłosić. Niechże panna nie zwleka, bo upiecze się draniowi. Że też tej naszej policji nigdy nie ma, kiedy jest potrzebna – perorowała. – I tak już go nie złapią – odparła sceptycznie Eliza. – Niech tylko panna poda rysopis, raz-dwa go pochwycą – zapewnił plantowy, który sprawiał wrażenie przybitego fiaskiem pościgu. – Gdzie jest... ten komisariat?

– Panna nietutejsza? – domyśliła się starsza pani. – Przy franciszkanach. Nic to pannie nie mówi? Nie szkodzi, idę w tamtym kierunku. – Taka panienka młoda, a sama spaceruje po mieście – odezwał się na koniec plantowy. – Łobuz dziesięć razy by pomyślał, zanim przyczepiłby się do panny, gdyby była z kimś. Komisariat policji z zewnątrz nie wyróżniał się niczym szczególnym. Mieścił się w kamienicy, której elewacji przydałby się gruntowny 65/347 remont, gdyż tynk odpadał tu grubymi płatami. Eliza weszła do środka i rozejrzała za dyżurnym. Z obszernego przedsionka główne drzwi, otwarte na oścież, prowadziły do kolejnego pomieszczenia, ale nie zdążyła tam zajrzeć. – Szuka panna kogoś? Mężczyzna o imponujących bokobrodach był po cywilnemu, więc nie wiedziała, z kim ma do czynienia. – Jakiegoś... posterunkowego. Okradziono mnie na Plantach. – Zaraz ktoś pannie pomoże. Proszę za mną. Wprowadził ją na piętro, na dość długi korytarz o licznych drzwiach. Weszli w najbliższe, do niewielkiego kwadratowego pokoju, w którym tuż przy zakratowanym oknie stały dwa zawalone dokumentami biurka. Przy jednym siedział policjant w średnim wieku; podkrążone oczy i bladość świadczyły o znużeniu. Przy drugim biurku dużo młodszy i prawdopodobnie niższy stopniem zerwał się na widok cywila i trzaskając obcasami, wyprężył się w postawie na baczność. – Panie inspektorze... – powiedział służbiście. – Siadaj, siadaj, Chmura. – Cywil machnął niecierpliwie ręką. – Zajmij się panną. Spisz zeznanie, tylko bez kleksów, czytelnie, nie tak jak ostatnio. Kolejna kradzież, tym razem na Plantach. Jakaś plaga z tymi złodziejami czy co? – Ukłonił się Elizie i wyszedł.

Chmura przełożył kilka pękatych papierowych teczek i z samego spodu wydobył plik blankietów. – Proszę to wypełnić – polecił. – Tylko niech panna pisze wyraźnie, najlepiej drukiem, bo trudno odczytać, jak się piszącemu ręce z nerwów trzęsą. Przy stoliku panna usiądzie, tam z boku, będzie poręczniej. Kiedy Eliza uzupełniła formularz, sprawdził go i kazał podpisać. – To jakaś płotka, raczej się go nie złapie – oznajmił z lekceważeniem. – Na przyszłość niech panna bardziej uważa. Lepiej nie prowokować losu. Żegnam. – Zaraz, zaraz – wtrącił drugi policjant. – Daj no mi to, Chmura. Chmura z ociąganiem podał mu formularz. 66/347 – Jakiś cwaniaczek. Nic szczególnego... – To się dopiero okaże. Dziwna ta kradzież, w środku dnia, na Plantach. Tam przecież musiał być tłum. – Był – potwierdziła Eliza. – Przyjrzymy się temu dokładniej. Choć nie odprawili jej z kwitkiem, była rozczarowana i zła, że prawdopodobnie marnowała tu czas. Skierowała się na parter, do wyjścia, lecz w połowie schodów aż przystanęła ze zdumienia. Z naprzeciwka nadchodził porucznik w mundurze cesarsko-królewskiej żandarmerii. Wysoki, jasnowłosy od razu wydał się jej znajomy. – Panna Pohorecka! Już dostarczono wezwanie? Ale chyba nie na dziś? O ile mnie pamięć nie myli, na pojutrze – powiedział. – Poznaje mnie pani? Anton Wiebracht. – Tak, poznaję. Nic nie wiem o wezwaniu. Właśnie jakiś złodziejaszek wyrwał mi torebkę, zgłosiłam kradzież. – Ale pani nic się nie stało? Ma pani szczęście do afer kryminalnych. – Raczej pecha. A o co chodzi?

– O okazanie. Policjanci aresztowali paru opryszków, może któryś jest mordercą z pociągu. Wie pani, chętnie zamknąłbym tę sprawę, bo wchodzę w paradę policji kryminalnej, a oni nie przepadają za żandarmerią wojskową. Oddelegowano mnie tu na czas śledztwa, musiałem odłożyć inne obowiązki. Właśnie skończyłem służbę i wracam do koszar. Odprowadzę panią do domu, żeby znów się pani coś nie przytrafiło. Proszę poczekać na dole. Eliza nie zdążyła się wymówić, a miała ochotę, bo choć ciekawiły ją wyniki śledztwa, nie chciała się afiszować znajomością z żandarmem. W Warszawie spacer z funkcjonariuszem carskiej ochrany napiętnowałby ją do końca życia. Kiedy jednak znaleźli się na ulicy, nikt nie zwracał na nich uwagi, choć było dość tłoczno. – Zamordowana, Maria Arctowa – zaczął Wiebracht – była żoną wysoko postawionego urzędnika magistratu i krewną żony premiera Badeniego, więc wszystkim zależy na szybkim ujęciu sprawcy. 67/347 Obawiam się jednak, że to potrwa. Mamy wprawdzie dwóch podejrzanych, ale idą w zaparte. Żaden nie przyznał się do zabójstwa. Gdzie pani mieszka? – Na Karmelickiej. A jeśli go nie rozpoznam? – Cóż. To dopiero początek śledztwa. Moim zdaniem prawdziwy zabójca gdzieś się przyczaił, bo wie, że mamy jego rysopis. Dlatego uważam, że musi być pani ostrożna. Gdyby panią odnalazł, aby się pozbyć jedynego świadka... Sama pani rozumie. – Widziałam go przez mgnienie oka, w ciemnościach. Mogę nie być wiarygodna. – Z braku innych świadków musimy polegać na pani pamięci. Proszę opowiedzieć o tej dzisiejszej kradzieży. Swoją drogą nie uważa pani, że przyciąga ludzi podejrzanej konduity? Eliza roześmiała się niewesoło.

– To czysty przypadek. Moja i tylko moja wina. Byłam beztroska i skusiłam złodzieja. Straciłam niewiele, głównie żal mi torebki, pamiątki rodzinnej. Paszport zostawiłam w pokoju. Ach! – Przystanęła. – Klucz! Zapomniałam o kluczu do mieszkania! – Trzeba będzie wymienić zamki. – Ale przecież nie zna mojego adresu! – Nie byłbym pewien, czy pani nie śledził. Nawet teraz. – Zauważyłabym go wcześniej. Dość charakterystyczny typ, taki... śliski, silący się na elegancję, ale... No nie wiem. Klasyczny lowelas ostatniego sortu. Tyle że zręczny. – Zręczny? – Posłużył się laską. – Zaczepił o uchwyt torebki, tak? To numer Kostusia. Kostuś Lepka Rączka. Alias Kostuś Piękniś. Wszystkie gazety o nim piszą. Ostatnio w „Czasie” poświęcili mu dwie szpalty. Tak to z drobnego złodziejaszka robi się dzisiaj gwiazdę pierwszej wielkości. Ale ciekawe, że się panią zainteresował. Zazwyczaj stawia na pewny łup. No i za głośno się o nim zrobiło, by ryzykował w publicznym miejscu dla zwykłej damskiej torebki. Komu zgłosiła pani kradzież? 68/347 – Jakiemuś... Chmurze. Był z nim drugi policjant, nie wiem, jak się nazywa. Ten Chmura po prostu mnie zbył. – To posterunkowy. Młody jest, brak mu doświadczenia, więc nadrabia butą. Podobno pracuje dopiero od miesiąca. A drugi? – Milczący i chorobliwie blady, nie wiem, czy to panu coś mówi. Ach. Zaprowadził mnie do nich jakiś inspektor. – Inspektor Małecki zapewne. Nie chcę pani niepotrzebnie straszyć, ale to wszystko jest mocno podejrzane. Proszę mieć oczy szeroko otwarte. Kostuś Lepka Rączka... Hmm... Może miał zlecenie? Może

chodziło właśnie o panią? Jest pani pewna, że nie miała przy sobie żadnych dokumentów? – Jestem pewna – odparła Eliza i dodała: – Tu mieszkam. Wejście jest od podwórza. Poproszę panią Domaniewską o zapasowy klucz. – I o ślusarza. Jeszcze dziś, bezzwłocznie. Proszę mi pozwolić sprawdzić drzwi. Nie sądzę, żeby próbował za dnia włamać się do pani, ale na wszelki wypadek... Weszli na klatkę schodową. Mieszkanie Domaniewskiej znajdowało się na pierwszym piętrze. Eliza zapukała i niemal natychmiast ukazała się właścicielka kamienicy, kostyczna, mniej więcej pięćdziesięcioletnia kobieta o zaciętym wyrazie twarzy i przerzedzonych włosach związanych w węzeł. Zaciskając wąskie usta, słuchała Elizy, która przedstawiła swego towarzysza, po czym pokrótce opowiedziała o kradzieży i poprosiła o zapasowy klucz. Domaniewska nie kryła niesmaku. – Umawiałyśmy się, że nie będzie panna sprowadzała mężczyzn – powiedziała oziębłym tonem, ignorując obecność porucznika. – To porządna kamienica. – Przecież nie sprowadzam. – Nie? A to kto? Święty turecki? – Szanowna pani! – oburzył się Wiebracht. – Nie rozumie pani powagi sytuacji. Trzeba wymienić zamek w drzwiach pokoju panny Elizy. Na pani miejscu nie zwlekałbym z tym do jutra. Na pewno ma pani 69/347 drugi klucz, więc teraz go nam pani przyniesie, a potem wezwie ślusarza. – Skaranie boskie z tymi studentami! – odburknęła Domaniewska. – Zawsze z nimi jakiś ambaras. Zapasowy klucz! Obciążę pannę kosztami! Mieszka tu panna zaledwie parę dni, a już tyle zamieszania. Gdyby nie pani Orzechowska, nigdy bym panny nie przyjęła.

Zniknęła w mieszkaniu. – Przepraszam pana za nią – szepnęła Eliza. – Wcześniej się tak nie zachowywała. – Wcześniej? – Przed wyjazdem babci. – To pani kuzynka, o ile pamiętam? – Nie. Mego zmarłego dziadka, ale też dziesiąta woda po kisielu. Pani Domaniewska poprowadziła oboje na ostatnie piętro. Zamek w drzwiach wyglądał na nienaruszony. – Mówiłam, że wszystko w porządku. Zaraz wezmą pannę na języki i mnie na dokładkę. Żeby aż żandarmerię sprowadzać! – Jestem tu dla bezpieczeństwa pani lokatorki – uciął Wiebracht. – Proszę zająć się tym ślusarzem. Panno Elizo, pojutrze po południu okazanie. Niech pani ma oczy szeroko otwarte, a gdyby coś, proszę z miejsca zgłosić się na komisariat, do mnie. Najlepiej by było, gdyby nie mieszkała pani teraz sama. Radziłbym przyjąć współlokatorkę. Do zobaczenia. Eliza weszła do pokoju. W kwadratowym wnętrzu o przysłoniętym gęstą firanką jednym oknie wychodzącym na ulicę wszystko było na swoim miejscu: zasłane kolorową narzutą łóżko, biurko z rozłożonymi na blacie przyborami do pisania, trzy krzesła, niezbyt wygodne, lecz solidne, wysoki dzban pełen wody, emaliowana kwarta, suszące się ręczniki. I jeszcze parawan, oddzielający sypialnię od symbolicznego aneksu kuchennego. Powiesiła kapelusz na wieszaku, odstawiła parasolkę. Radę Wiebrachta, by znaleźć współlokatorkę, uznała za rozsądną, ale mieszkanie było za małe dla dwóch osób, więc zdecydowała, że wymiana zamka to 70/347 wystarczające zabezpieczenie, zwłaszcza że nie miała pewności, czy złodziej zaczepił ją celowo. Nie rozumiała, czemu miałby służyć ten napad, gdyby faktycznie Kostuś działał na czyjeś zlecenie. Torebki szkoda, ale jej nic się nie stało, nawet nieszczególnie się przestraszyła. Złodziej dał drapaka, mówił też niewiele. Groził jej, lecz w takiej sytuacji nie dziwił fakt, że kazał jej milczeć.

Usiadła przy biurku. Odruchowo sięgnęła po ołówek i postukała nerwowo o bladoróżowy arkusz papieru listowego. A jeżeli ostrzeżenie nie dotyczyło kradzieży? Jeśli chodziło o zabójstwo? Może Kostuś był tylko posłańcem? Przejęta poderwała się z krzesła. Gdyby kradzież była pretekstem, morderca musiał ją obserwować. Na pewno wiedział o wizycie na posterunku, może nawet śledził ją po drodze do domu, powinna więc zachowywać się rozważnie. Ale przecież nie mogła na zawsze ukryć się w mieszkaniu! Rozmyślania Elizy przerwało pukanie. Pani Domaniewska wtargnęła do środka i rozejrzała się po pomieszczeniu, jakby sprawdzała stan umeblowania. – Ależ panna narozrabiała! – syknęła. – Ślusarz zaraz będzie. Rozliczy się z nim panna sama. Wolałabym w przyszłości uniknąć odwiedzin żandarmów. I policji również. Lepiej niech panna Eliza od ręki poszuka sobie nowego lokum, jeśli zamierza mi tu sprowadzać mundurowych. Wyszła, trzaskając drzwiami. Eliza uważała się za osobę zrównoważoną, lecz to przechodziło ludzkie pojęcie. Najchętniej wyprowadziłaby się od razu, ale mieszkanie było tanie, położone niedaleko uniwersytetu, wprost wymarzone dla studentki, szkoda by było je stracić. Postanowiła zatem, że jakoś udobrucha panią Domaniewską, mimo że nie rozumiała jej pretensji; w końcu to nie ona złamała prawo, została tylko przypadkowym świadkiem i ofiarą. 71/347 Późnym popołudniem ślusarz wstawił nowy zamek i na prośbę Elizy zamontował drugi. Nie uspokoiła się jednak. Żeby nie rozmyślać o nadchodzącej nocy, której coraz bardziej się obawiała, napisała listy do domu i do Oli, lecz tylko przyjaciółce poskarżyła się na osamotnienie oraz na obce, nieprzyjazne miasto, czasem tak denerwujące, tak zaskakująco nielogiczne, że gubiła się w domysłach, co powinna zrobić, jak postępować, by przyjęto ją tu jak swoją. Potem czytała. Początkowo wertowała almanach aptekarski, ale jak nigdy wcześniej nie mogła się skupić na opisach sposobów przyrządzania nalewek leczniczych

i maści, sięgnęła więc po lżejszą lekturę. Przeglądała krakowskie gazety, w które poprzedniego dnia zaopatrzyła się w trafice, aż wreszcie, półprzytomna ze zmęczenia, zajęła się wieczorną toaletą. Kiedy około północy w budynku zapadła cisza, a zza okna dobiegał szum wzmagającego się wiatru i bębnienie deszczu – zasnęła. Rankiem wciąż padało. Niebo miało barwę popiołu, wichura zrywała liście z drzew, ciskając je na lśniący wilgocią bruk. W pokoju ciągnęło od nieszczelnych okien, a że nie palono jeszcze w piecach, wstając z łóżka, Eliza owinęła się kocem. Podłoga była lodowato zimna, przeciąg zawiewał do środka niemal zimowe powietrze, a ona marzyła o gorącej kawie, chrupiących bułeczkach, zapachu twarożku i świeżego masła. Śniadanie postanowiła tym razem zjeść na mieście, mimo że powinna żyć oszczędnie, by nie nadużywać szczodrości babci i mamy, które wspomagały ją finansowo. Przygotowując się do wyjścia, zdecydowała, że dzień spędzi w bibliotece. Miała wrażenie, że karta dopiero co leżała na wierzchu, kładła ją wczoraj na biurku, ale zniknęła. Przewertowała książki, przyjrzała się każdej gazecie. Kiedy rozglądała się po pokoju, nagle sobie przypomniała. Włożyła ją do przegródki skradzionej torebki! Złodziej, a może także morderca wiedzieli o niej wszystko: znali nazwisko, tymczasowy adres, kierunek studiów. Zaaferowana odkryciem w pierwszej chwili nie usłyszała pukania. 72/347 Domaniewska krytycznym wzrokiem obrzuciła rozpuszczone i potargane włosy dziewczyny, a potem – jak zwykle – pospiesznie zlustrowała pokój. – Pani Anno – zżymała się Eliza. – Nikogo tu nie ukrywam. Nie wiem, o co mnie pani podejrzewa. Że chowam kochanka w szafie? – A kto tam pannę wie. Pismo przyniosłam, urzędowe, z policji. Z policji! Uczciwym ludziom policja nie zawraca głowy. Kobieta powinna dbać o reputację. Eliza policzyła w myślach do pięciu. – Dbam o nią, pani Anno. Jak nikt na świecie. Kiedy została sama, rozcięła kopertę nożykiem do papieru. Było to wezwanie na jutrzejsze okazanie. Odłożyła je na biurko i sięgnęła po szczotkę, żeby rozczesać włosy. Podsumowała pierwsze krakowskie doświadczenia: morderstwo w pociągu, kołtuńska krewniaczka dziadka, kradzież torebki, pogoda pod psem. W ten oto sposób zaczęła studenckie życie i już z całego serca miała go dość, choć chyba jeszcze bardziej drażniło ją to koszmarne miasto, na które sama

skazała się na dwa najbliższe lata.

***

W zakładzie mleczarskim Eweliny Dobrzyńskiej trudno było znaleźć miejsce, gdyż lokal cieszył się niezwykłą popularnością, zwłaszcza w porze drugiego śniadania i podwieczorków. Eliza już z ulicy wypatrzyła na Plantach drewniany pawilonik w szwajcarskim stylu, lekki, o ażurowych ścianach werandy i szerokich schodach, przed którymi na skąpanych w deszczu klombach rosły aksamitki i astry. Zachwycona dziewczyna postanowiła tu właśnie zjeść posiłek. Powiesiła okrycie na wieszaku, odstawiła ociekający deszczówką parasol i wypatrzywszy stojący niedaleko kontuaru wolny stolik, przeszła w głąb sali. Chwilę przeglądała menu, zamówiła talerz kwaśnego mleka z razowym chlebem posmarowanym świeżym masłem, ciasto z bakaliami i kawę ze śmietanką, po czym zabijała czas oczekiwania lekturą „Tygodnika Mód i Powieści”, który wybrała 73/347 spośród imponującego zbioru czasopism, wystawionych dla rozrywki klienteli. Gwar nie milkł, gości przybywało, dlatego wkrótce do stolika Elizy podeszły dwie nowo przybyłe. Blondynka w ciemnym cylinderku na dość krótko ściętych włosach oraz w modnym kostiumie z gładkiej, brązowej wełny bezceremonialnie zajęła wolne krzesło. – Możemy się dosiąść? – spytała po fakcie. – Tłum tu dziś dziki. Nawet szpilki nie da się wetknąć.

– Studentki! – wyjaśniła krótko druga, szatynka o wyglądzie typow-ym dla emancypantki: w czarnym żakiecie, dość szerokim krawacie i słomkowym kapelusiku przepasanym wstążką. – Uniwersytet wreszcie otwiera podwoje dla kobiet. Blondynka zapaliła cygaretkę, zaciągnęła się i wypuściła jasny obłoczek dymu. – Otwiera? Raczej uchyla. To zwykłe hospitantki, sama wiesz o tym najlepiej – sprostowała i zwróciła się do Elizy: – Ty też studiujesz? Jej zachowanie było bezpośrednie, nawet obcesowe, ale Eliza spotkała się z podobnym w Warszawie. Miała już do czynienia z wyz-wolonymi zwolenniczkami równości płci, które manifestowały swój bunt męskim stylem bycia i ostentacyjnym łamaniem anachronicznych norm społecznych. Właściwie dzięki emancypantkom była tu, gdzie jeszcze kilka lat wcześniej nie miała wstępu żadna kobieta; na uniwersytecie. – Studiuję – przyznała. – Farmację. – Ach, filozofka! – podchwyciła blondynka. – Dostaniesz się w szpony mego papy. Wykłada na farmacji i trzymaj się mocno, z ogromną przyjemnością torturuje przyszłe aptekarki. Ma wrodzoną alergię na intelektualistki! Kiedy trzy lata temu oznajmiłam mu, że wyjeżdżam na studia, zagroził, że się mnie wyprze. Nie wyparł się oczywiście, to tylko takie puste gadanie. Studiowałam literaturę w Berlinie, ale rozchorowałam się i wróciłam wcześniej. Pracy tu dla takich jak ja specjalnie nie ma, więc szlifuję talenty literackie na kursach Baranieckiego. 74/347 – Ojciec Klary, profesor Stojnowski, jest niereformowalny – dodała szatynka. – Już krążą o nim legendy. Zajęcia zoologii są obowiązkowe, po prostu nie ma litości, musisz mieć zaliczenie ćwiczeń i zdany egzamin, tylko że on nie przyjmuje studentek. Lilka Zgiertówna – przedstawiła się. – Też farmacja, drugi rok.

– A ciebie przyjął? – spytała Eliza. – Dzięki Klarze. Bo zastosowała szantaż. – Od czasu do czasu publikuję coś w lwowskim „Przedświcie”, głównie artykuliki społeczne – wyjaśniła Stojnowska. – O dostępie kobiet do oświaty chociażby, bo w porównaniu z Europą strasznie jesteśmy zacofani, tyle że podpisuję się pseudonimem. Papcio przymyka oczy na cygaretki, krótkie fryzury, suknie reformowane, nawet na to, że zamiast po bożemu wyjść za mąż, wciąż się dok-ształcam, ale nie ścierpiałby, gdyby jego szacowne nazwisko szargano po wywrotowych szmatławcach. No więc trzymam go w szachu. Cierpi, ale nie ma wyjścia. – Już coś zamówiłaś? – wtrąciła Lilka, zwracając się do Elizy, która na potwierdzenie kiwnęła głową. – Ja poproszę podśmietanie z ziemniakami – oznajmiła Klara. – Przychodzę tu tylko na to. I na lody, ale dziś za zimno. No, moja droga – powiedziała do Elizy. – Teraz cię nie wypuścimy, jesteś nasza. Skąd przyjechałaś? – Z Kongresówki. – Tak myślałam. Nic się nie martw, już my się tobą zaopiekujemy. Pokażemy ci to i owo, zobaczysz, jak naprawdę żyje się w Krakowie. Rozdział 5

Zgromadzenie

Po raz pierwszy Judyta ocknęła się oświcie. Spierzchnięte usta palił ogień, dłonie ciężkie niczym głazy wyczuły szorstkość koca, którym ktoś otulił ją w nocy. Przez szparę między zasłonami wpadało blade światło. Zacisnęła powieki, bo nawet takie było zbyt ostre. Kłuło niczym igły.

Myślała o otaczającej ją ciszy, niezakłóconej najmniejszym choćby szmerem, lecz gdy ponownie zmógł ją sen, prześladowały ją wrogie twarze i gesty ludzi, których nie spotkała nigdy wcześniej. Obudziła się z krzykiem. Pochylona nad nią nieznajoma kobieta w czarnej, pozbawionej ozdób sukni zaciskała wąską dłoń na chyboczącym się na szyi krzyżyku. Ścięte krótko srebrne włosy przykrywał ciemnoszary czepek z płótna. Surowość jej rysów podkreślały wyżłobione przez czas bruzdy wokół ust i na odsłoniętym czole, lecz w wyblakłych ze starości oczach czaiło się szczere zatroskanie. – Wiesz, jak długo spałaś? Ponad dobę! Coś ci dolega? Możesz usiąść? Na pewno jesteś spragniona. Judyta wsłuchiwała się w swój miarowy oddech zdumiona, że można aż tak czepiać się życia. Usłyszała oddalające się kroki i skrzypienie zawiasów – znów była sama. Dokuśtykała do umywalki. W niedużym owalnym lustrze zobaczyła opuchniętą twarz, skołtunione włosy, cienie pod oczami, w których zgasł blask. Ze stojącego na podłodze wiadra nalała wody do emaliow-anej miski. Kiedy zanurzyła dłonie w chłodnej cieczy, na mgnienie oka powróciło wspomnienie nocy nad rzeką... 76/347 Na krześle ktoś zostawił jej wyczyszczone ubranie, więc włożyła suknię i żakiet, po czym usiadła na skraju łóżka, tyłem do okna, przez które wciskało się słoneczne światło. Doskwierała jej pustka w sercu, specyficzny rodzaj zobojętnienia, stan niemalże pełnej niewrażliwości – oprócz tej na zewnętrzne bodźce. Trwała w bezruchu, z rękami splecionymi na kolanach, a wzrok wbiła w żółtoszarą ścianę. Dźwięk otwieranych drzwi sprawił, że drgnęła nieznacznie. Wróciła kobieta w czepku. Ostrożnie niosła metalowy kubek, nad którym wiła się półprzezroczysta smużka pary. – Wypij to – powiedziała, a kiedy Judyta odmownie pokręciła głową, dodała stanowczo: – Wypij. Dobrze ci zrobi. Podała dziewczynie naczynie i nie spuszczała z niej oczu, jakby siłą spojrzenia próbowała pokonać bezsensowny opór. Judyta zwilżyła

usta. Napój był gorący, pachniał ziołami, miał posmak goryczki i ciepły kolor miodu. – Gdzie jestem? – spytała. – W Zgromadzeniu Sióstr Urszulanek. Kobieta odczekała w milczeniu, aż Judyta skończy pić napar, po czym odebrała od niej opróżniony kubek. – Chodźmy teraz na śniadanie. Musisz nabrać sił. – Dziękuję. Nie jestem głodna. – Cóż... – Mniszka się zawahała. – W takim razie zaprowadzę cię do matki przełożonej. Do siostry Magdaleny. – Czy to konieczne? Wolałabym już stąd odejść. – Konieczne. Pójdziesz, gdzie zechcesz, gdy ona ci na to pozwoli. – Gdy mi pozwoli? Jakim prawem... – Zapytaj ją o to prawo – ucięła zakonnica – gdy do niej dotrzemy. Opuściły celę. Z korytarza wyszły na dziedziniec i skręciły w lewo, ku głównemu budynkowi zgromadzenia. Judyta podążała za urszulanką ze spuszczonym wzrokiem, nie poświęcając otoczeniu najmniejszej uwagi. Mijała wiele par drzwi i cieniste hole, wspinała się po wyłożonych chodnikami drewnianych schodach – bez świadomości tego, co czyni. 77/347 – To tu. – Usłyszała głos zakonnicy, która wprowadziła ją do gabinetu przełożonej i wycofała się dyskretnie. Judyta przystanęła tuż za progiem. Za biurkiem o rzeźbionych nogach i blacie w kolorze mahoniu siedziała siostra Magdalena. Posi-wiałą głowę nakryła koronkowym szalem, którego końce opadały na chude, spiczaste ramiona. Czerń sukni o wysokiej stójce i wąskich, dopasowanych rękawach kontrastowała z papierową bladością usianej zmarszczkami skóry i metalicznie połyskującym, zawieszonym na szyi dużym krzyżem. Zakołysał się delikatnie, gdy wyprostowała się

i zamknęła księgę, w której coś zapisywała. Osuszyła stalówkę, odłożyła ją i przymknęła wieczko kałamarza. – Usiądź – poprosiła. Judyta przestąpiła z nogi na nogę. – Nie. Dziękuję. – Byłoby nam zręczniej rozmawiać, gdybyś siedziała. Jak się nazywasz? – Judyta Schraiberówna. – Ach. Jesteś Żydówką. Pochodzisz z Krakowa? – Tak, z Kazimierza. – Siostra Dominika opowiedziała mi o okolicznościach waszego spotkania. Twierdziła, że w ostatniej chwili wyciągnęła cię z wiślanego nurtu. Co sprawiło, że poważyłaś się na coś tak... ostatecznego? Judyta się zmieszała. Wbiła spojrzenie w czubki ubłoconych pantofli. – Rozumiem. Chcesz to zachować dla siebie. Masz dokąd iść? – Nie. – Nie? – Nie mam się gdzie podziać. – A twoja rodzina? – Nie mogę wrócić do domu. Urszulanka westchnęła. – Ciężko się z tobą rozmawia. Co w takim razie zamierzasz? – Nie mam żadnych planów.

78/347 – Dziecko. Popatrz na mnie. Siostry znalazły cię zrozpaczoną, na wpół obłąkaną i tak nieszczęśliwą, że przejęte twoim stanem na zmianę czuwały u twego łoża. Próbowałaś odebrać sobie życie. Ani twoja religia, ani moja nie dają przyzwolenia na taką zbrodnię. Nie mnie osądz-ać twoje czyny, ale przerażeniem napawa mnie myśl, co by się stało, gdyby siostra Dominika nie wracała tej nocy do zgromadzenia. Siostra Magdalena wstała z krzesła. Zacisnęła dłoń na rzeźbionym oparciu, a drugą wskazała na ścianę, gdzie w drewnianej ramie wisiał duży obraz. – Spójrz. To święta Urszula, patronka urszulanek. Zginęła z rąk pogan za wiarę, a jej śmierć od tego czasu stała się symbolem poświęcenia w imię wielkiej, słusznej idei. Wyjaśnij mi, czemu miałaby służyć twoja? Judyta nie odrywała oczu od uduchowionej twarzy chrześcijańskiej świętej, na której – mimo tkwiących w piersi grotów strzępiastych strzał – nie znać było cierpienia. Jej biało-niebieska szata układała się w dekoracyjne fałdy na nienaturalnie zielonej trawie. – Śmierć nigdy nie jest taka piękna – mruknęła z gorzką ironią. Siostra Magdalena złączyła dłonie w geście namysłu. – To zależy, za co się umiera. Nie mam sumienia tak cię stąd wypuścić. Jeśli naprawdę nie wiesz, dokąd iść, oto adres miejsca, gdzie będziesz mogła przenocować i znaleźć pracę. Chyba że zdecydujesz się jeszcze zostać u nas. – Na ćwiartce papieru zanotowała coś eleganckim, starannym pismem, po czym wręczyła ją dziewczynie. – Zastanów się dobrze, czego chcesz. Możesz odejść. Na korytarzu Judyta zatrzymała się zagubiona i niepewna, w którą stronę powinna się udać. W dłoni czuła szorstkość karteluszka – uniosła go do oczu i odczytała: Stowarzyszenie św. Zyty Panien Służących ul. Radziwiłłowska 8 Z dziwnym uśmiechem na drżących wargach wolno ruszyła na poszukiwanie schodów. Kiedy dotarła do wyjścia z gmachu zgromadzenia, długo patrzyła na dziedziniec. Po lewej rósł nieduży sad,

79/347 w którym między dorodnymi jabłoniami uwijały się urszulanki w niejednakowych ciemnych sukniach. Zrywały dojrzałe owoce, zbier-ały je spod drzew, układały w wiklinowych koszach, oczyściwszy wcześniej z ziemi i liści. Po prawej, przed szerokim wejściem do wolno stojącego parterowego budynku spacerowały parami nastoletnie dziewczęta w szkolnych, granatowych mundurkach. Wpięte we włosy czerwone kokardy wyglądały z daleka jak skrzydła motyli albo płatki egzotycznych kwiatów. Na wprost Judyty czerniał prostokąt zatrzaśn-iętej bramy, za którą tętniło świeckie życie. Uprzytomniła sobie nagle, że tysiące razy przechodziła obok tego zgromadzenia, lecz nigdy nie poświęciła mu baczniejszej uwagi. Na dziedzińcu się zawahała. W pierwszej chwili gotowa była iść do celi po rzeczy i uciec stąd jak najszybciej, ale nagle coś przykuło jej uwagę. W głębi sadu, za gąszczem dzikich róż, ciągnął się krużganek; chociaż widziała zaledwie jego górną część, w dużym stopniu zasłoniętą przez korony jabłoni, poddała się chwilowemu pragnieniu i udała się w tamtą stronę. Weszła między drzewa. Zignorowała zaciekawione spojrzenia mniszek, minęła gęstwinę przekwitających róż, żeby zanurzyć się w cieniu zalegającym pod niewysokim sklepieniem. Przycupnęła na kamiennym murku. Zadrżała, gdy przeszył ją lodowaty chłód, więc się skuliła, skrzyżowała ramiona i rozprostowała karteczkę z adresem schroniska dla służących. A zatem tak się to skończy! Córka poważanego antykwariusza, niedoszła narzeczona Jakuba Liskowicza, panna przyzwyczajona do wygodnego, wolnego od trosk życia zostanie służącą. W ciągu jednej przeklętej nocy straciła ukochanego, dom, pozycję oraz... złudzenia. Niespodziewanie wyczuła czyjąś obecność. Uniosła głowę; od strony dziedzińca zbliżała się niezwykle szczupła, po dziewczęcemu drobna zakonnica. Mimo młodego wieku podpierała się laską i wyraźnie po-ciągała nogą. Każdy jej krok cechowała pozbawiona wdzięku sztywność, ruchy miała niezręczne i ostrożne jak u płochliwego ptaka. Prawe ramię górowało nad lewym, a plecy zniekształcała nieregularna wypukłość: garb. 80/347

Zatrzymała się przed Judytą. W nieładnej, dość pospolitej twarzy tylko oczy o barwie bursztynu były bezsprzecznie piękne. Nie nosiła czepka; jasnobrązowe włosy uczesała gładko i spięła nad karkiem w kok. Ciemnoszara suknia, na której srebrzył się krzyżyk nanizany na długi łańcuszek, nie była habitem, lecz bardzo go przypominała. Bystre spojrzenie urszulanki budziło sympatię i ufność. Obie dłonie oparła na rączce laski. – Jesteś tą Żydówką? Szuka cię siostra Dominika, a ty się tu ukrywasz – stwierdziła. – I tak cię znajdą. Krużganek prowadzi do kaplicy, w której niedługo siostry zbiorą się na modlitwę. Przyszłam ją sprząt-nąć. A może... miałabyś ochotę mi pomóc? Gdy poszła przodem do drzwi znajdujących się na końcu krużganka, wiedziona instynktem Judyta ruszyła za nią. W kaplicy panowała tak nieziemska cisza, jakby rozświetlone płomieniami wielu świec wnętrze wchłonęło wszelkie dźwięki. Świątyńka była niepozorna, jednonawowa, o sklepieniu w kolorze letniego nieba. Na prawo od drzwi, tuż przy ścianie, stała wysoka drabina z przew-ieszonym przez środkowe szczeble fartuchem malarskim. Tuż obok skrawek zabezpieczonej papierem posadzki zajmowały pojemniczki na barwniki, pędzle, ołówki i zwoje szpagatu do wymierzania odległości. Wzrok Judyty przykuła jednak ściana, gdyż w obramowaniu o kształcie meandra dostrzegła niedokończoną granatowo-zieloną kompozycję ze splecionych chabrów. – Niemal jak polichromia u franciszkanów... – szepnęła. Urszulanka odwzajemniła jej uśmiech. – Masz rację. Niemal, bo daleko temu do niej. – Ale to jest cudowne! Tak bardzo chciałabym spróbować, czy też bym umiała! – Jestem tu codziennie, możesz mi pomagać. A teraz uprzątnijmy ten bałagan. Wbrew ostatnim zdarzeniom Judytą zawładnęło gorączkowe pod-

niecenie. Wyobraźnia podsunęła jej obraz siebie pracującej u boku 81/347 kalekiej urszulanki. W tym samym momencie zrozumiała, że pobyt u zakonnic, choćby krótki, rozwiązałby wiele jej problemów. Gdy pochyliła się, by zebrać pędzle, zakonnica zdjęła z drabiny poch-lapany zaschniętą farbą fartuch, złożyła go i w zadumie gładziła palcami szorstki materiał. – Nie masz pojęcia, jak tu się dobrze rozmyśla – powiedziała cicho. – I jak skutecznie można się ukryć przed światem. Dziewczynie drgnęły ramiona. Mniszka zdawała się czytać w jej myślach. – Może faktycznie tego mi trzeba. – Tak właśnie podejrzewałam.

***

Judyta została u urszulanek. Odtąd dni wyznaczały jej obowiązki powi-erzone przez matkę przełożoną. Wszystkie wypełniała sumiennie, choć w malowanie wkładała najwięcej serca. Tuż po śniadaniu prowadziła dziewczęta z internatu do klas na lekcje, potem do południa pracowała w bibliotece, okazało się bowiem, że w budynku zgromadzenia znajduje się pokaźny zbiór książek, za który na co dzień odpowiadała siostra Marianna. Judyta porządkowała księgozbiór, wypisywała czarnym tuszem karty katalogowe, zdarzyło się nawet, że zawiozła zniszczone egzemplarze do pracowni introligatora w pobliżu kościoła Świętej Katarzyny. Pojechała tam tramwajem, z duszą na ramieniu, bo był to już Kazimierz. Myśl, że mogłaby natknąć się na kogoś z rodziny, niemal ją paraliżowała, lecz na szczęście obawy te okazały się bezpodstawne. Popołudnia spędzała z siostrą Angelą. Ułomna urszulanka była jej rówieśniczką, lecz czasem,

niewysoka i delikatna, bardziej przypominała bezbronne dziecko. Cechowało ją specyficzne poczucie humoru – doprawione szczyptą ironii i dystansu wobec własnych słabości i kalectwa. Jednak w głębi duszy Judyta współczuła młodej zakonnicy, bo podejrzewała, że do klasztoru nie przywiodło ją powołanie. 82/347 Początkowo w kaplicy Judyta robiła niewiele. Podglądała, jak należy mieszać barwniki, zapamiętywała proporcje, konsystencję i odcienie z nadzieją, że wkrótce wykona samodzielnie choćby fragment zapro-jektowanej przez mniszkę kompozycji. W końcu Angela pojawiła się w kaplicy z dodatkowym fartuchem malarskim i wyznaczyła Judycie nieskomplikowane zadanie: w dolnej części ściany znajdował się naniesiony już ornament z liści powoju, który należało teraz pomalować. Judyta wymieszała barwnik malachitowy z odrobiną złota, po czym nakładała go niespiesznie i starannie, przygryzając z emocji koniuszek języka. Praca nie wymagała od niej szczególnego talentu – raczej kon-dycji fizycznej, bo wkrótce zaczął jej doskwierać dotkliwy ból w plecach, gdyż klęczała na twardej kamiennej posadzce. Po jakimś czasie uznała, że ornament wygląda przyzwoicie, lecz mimo to nie była zadowolona z efektu. Wyobraziła sobie prawdziwy, splątany gąszcz powoju, przezierające przez liście promienie słońca, migocące barwne plamy i głębokie cienie; uświadomiła sobie, że listowie nigdy nie miewało jednolitej barwy, bo ta zależała od oświetlenia. Ponownie przygotowała farbki. Nakładała je od nowa, cieniując powierzchnię liści. Tam, gdzie dodała brunatnego lub antracytowego – wydawały się matowoczarne, a w miejscach, gdzie wprowadziła ugier – jakby roztańczyły się złociste refleksy. Na koniec wypełniła tło, precyzyjnie zaznaczając światło lub jego brak. Z jękiem rozprostowała plecy i zerknęła za okno – z wolna zapadał zmrok. Angela zeszła z drabiny i z namaszczeniem wytarła dłonie o ściereczkę. – Judyto – powiedziała. – Miałaś tylko pomalować liście. Dziewczyna poczerwieniała z zażenowania.

– Myślałam, że jeśli zaznaczę cienie, ornament nabierze głębi. Zaraz to zamaluję. – Ani się waż! Dlaczego mi wmawiałaś, że nie umiesz malować? – Bo nie umiem. W szkole powszechnej przerysowywałam tylko wzorki. Nic ponadto. 83/347 – Nie o takiej nauce myślę. – Nigdy się tego nie uczyłam. – Więc powinnaś. – Miałam to w planach, zanim opuściłam dom. – Zamierzasz zrezygnować? – zdziwiła się mniszka. – Gołym okiem widać, że z nas dwóch to ty masz szansę zostać malarką.

***

W zaciszu klasztornej celi Judyta wyjęła z walizki dokumenty, które dostała w kancelarii Wyższych Kursów dla Kobiet. Jeszcze raz przejrzała formularze i upewniła się, że w obecnej sytuacji studia w Baraneum były poza jej zasięgiem. Nie tylko nie mieszkała w domu. Nie miała zgody rodziców na podjęcie nauki i nie stać jej było na opłaty. Po głębokim namyśle z podręcznej torby wysupłała zawiniątko, w którym trzymała biżuterię odziedziczoną po babci i rozłożyła ją na stole: kolczyki w kształcie koników morskich wykończone podłużnymi sz-maragdami, podobny do nich pierścionek, dwie złote bransolety oraz kameę z kości słoniowej. Pomyślała z żalem, że zabrała je z domu, gdyż były cenną pamiątką, jednak teraz stanowiły jedyne zabezpieczenie. Z bólem serca postanowiła je sprzedać. Mimo że lombardy cieszyły się złą sławą, późnym popołudniem wymknęła się samotnie ze zgromadzenia i udała się w stronę Kleparza. Wiatr rozwiewał jej czarne włosy, burząc fryzurę, kiedy z Plant przeszła przez plac Matejki do

Szkoły Sztuk Pięknych. Tu przystanęła. Ten okazały piętrowy gmach z początku wieku nasunął jej na myśl Szymona, który wielokrotnie ze swadą opowiadał o swoich studiach. Otrząsnąwszy się z przykrego wspomnienia, skręciła na Rynek Kleparski. Lombard dostrzegła z daleka, lecz pospolity jaskrawożółty szyld i szyby pokryte nieprzezroczystą warstwą brudu sprawiły, że zatrzymała się niezdecydowana. W końcu jednak stanowczym gestem odgarnęła włosy z czoła i weszła do środka, do ciasnego przedsionka, za którym znajdowało się mroczne pomieszczenie, coś w rodzaju 84/347 prywatnego pokoju, zobaczyła bowiem przykryty papierową serwetą stół z resztkami posiłku i sofę zarzuconą częściami męskiej garderoby. Kiedy w nozdrza uderzył ją smród starzyzny, z odrazą cofnęła się do drzwi. – Słucham? Drgnęła, gdyż sądziła, że jest sama. Wyjęła kosztowności i podeszła do długiej lady, skąd dochodził zachrypnięty męski głos. – Ile dostanę... za to? Gruby, niski mężczyzna po pięćdziesiątce chwilę badał przez lupę kolejne sztuki biżuterii, po czym rzucił je na szalkę wagi. – To złom – ocenił. – Złoto kiepskiej próby, cienkie jak drut. Kamienie małe, zarysowane. Dam pannie dziesięć koron za wszystko. – Jak to?! Tylko dziesięć koron?! Chytry uśmieszek przemknął po mięsistych wargach, zamigotał w małych oczkach i zgasł. – Nikt nie da pannie więcej. – Babcia twierdziła, że to ma dużą wartość! – Ach, te sentymentalne babcie! – zachichotał. – Dziesięć koron to aż nadto. Ale gdyby chciała panna

zarobić więcej, jest sposób, szybki i przyjemny. Zachowa panna te pamiątki dla siebie. – Nie szukam pracy. Wyszedł zza lady i stanął w rozkroku tuż przed Judytą. Nagle położył dłoń na jej policzku. – Nie bój się, nie skrzywdzę cię. Ładniutka jesteś, czarniawa, taka jak lubię. Zapłacę tyle, że jeszcze tu wrócisz. I na jedzenie będziesz mi-ała, a jak się sprawisz, kupię kolczyki ze szczerego złota... Ręka lichwiarza, gorąca i spocona, zsunęła się na szyję znieruchomiałej dziewczyny. – Nie udawaj świętoszki. Żadna porządna panna nie przyszłaby do Wrotycza, żeby mu głupstwami zawracać głowę. Odsunęła się ze wstrętem. 85/347 – No patrzcie państwo, jaka niedotykalska! Idę o zakład, że te świecidełka zwinęłaś swojej pani. Bądź grzeczna, bo inaczej zawołam żandarmów... Chwycił ją za ramiona. Gdy próbował pocałować, odepchnęła go z taką determinacją, że zatoczył się na ladę i syknął z bólu. – Czekaj! Już ja z tobą pogadam! Zanim wypadła na ulicę, rzuciła się po biżuterię, lecz zdołała tylko chwycić kolczyki. Biegła potem na oślep, jak najdalej od lombardu, ocierając łzy, które ciurkiem leciały z oczu. Zwolniła dopiero przy Bramie Floriańskiej. Odetchnęła głęboko, by zwalczyć nagły atak mdłości. Rozkurczyła zaciśnięte palce: kolczyki odcisnęły na dłoni dwie purpurowe pręgi. Rozżalona stratą kosztowności poszła ku franciszkanom. Czuła się brudna, zbrukana niechcianym dotykiem, tak bardzo nieszczęśliwa i samotna jak nigdy dotąd. Bezkarność Wrotycza budziła jej sprzeciw, ale nie miała się komu poskarżyć. Zapadał wieczór, wiatr ciskał ziarenkami piasku, przenikał do szpiku kości, a mimo to usiadła na murku pod drzewem, by się uspokoić. Zapięła guziki żakietu i przygarbiona nie odrywała wzroku od fasady kościoła oświetlonej ostatnimi złotawoszarymi smugami słońca. Drżąc z zimna, weszła w końcu do

przedsionka. Już stamtąd dostrzegła, że wnętrze zdawało się lśnić i falować, kiedy pod wpływem przeciągu rozchwiały się płomyki lampek i świec. Gdyby nie kobieta w czerni i siedzący przy niej starszy mężczyzna, w środku byłoby pusto. Judyta pomyślała, że świątynia, do której każdy może przyjść, także ona, jest zaprzeczeniem wszystkiego, co wpajano jej w dzieciństwie. Przyglądała się portretowi świętego Franciszka z Asyżu. O tym patronie ubogich i pokrzywdzonych, o biedaczynie, co rozmawiał z ptakami i obłaskawił wilka, mówiono jej na lekcjach w szkole powszechnej, lecz jej zdaniem brzmiało to niczym baśnie opowiadane dzieciom po to, by miały dobre sny. Zamknęła oczy. Wdychała kojący zapach ciętych kwiatów oraz gorącego wosku i wsłuchiwała się w równy rytm swego serca. Chociaż 86/347 dopiero co zostało złamane, biło mocno i pewnie, obdarzone zdumiewającą mocą regeneracji. Po zmroku opuściła kościół z postanowieniem, że zdobędzie pieniądze na naukę w Baraneum, choćby je miała gołymi rękami wykopać spod ziemi. Rozdział 6 Tylko dla pań AlejkinaPlantachzasypanebyłyliśćmi,którewiatriulewastrąciły z drzew. Eliza brodziła w szeleszczącym, osuszonym przez słońce i mieniącym się jesiennie kobiercu, aż przystanęła przed Collegium Novum, gdzie miała posłuchać wykładu inaugurującego nowy rok akademicki. W ceglastoczerwonej fasadzie gmachu jaśniały

neogotyckie okna, a przed ukrytymi w podcieniach wejściami zbierali się medycy, przyrodnicy, studenci filozofii i farmaceuci, głównie mężczyźni, choć gdzieniegdzie widać też było kapelusze pań. Audytorium po brzegi wypełnione studentami pierwszego roku znajdowało się na piętrze. Eliza odwiesiła okrycie na wieszak i chwilę rozglądała się w poszukiwaniu miejsca. Jeden ze studentów poderwał się z ławki i zaprowadził ją pod katedrę, gdzie w najbardziej wysuniętym do przodu rzędzie siedziało kilka kobiet. Dołączyła do nich z ulgą. Obecność studentek na uniwersytecie nie wszystkim była w smak, więc spodziewała się ostentacyjnej niechęci, ale na razie niczego takiego nie doświadczyła. Zdumiał ją tylko fakt, że na blacie jej stolika przyklejono karteczkę z napisem: „Tylko dla pań”. Wykład zaczął się o czasie. Profesor Zdaniecki, jowialny jegomość o rubasznym poczuciu humoru, zapominając, że wśród słuchaczy są damy, zwracał się wyłącznie do panów. Ponieważ jednak mówił z pasją osoby znającej się na rzeczy, Eliza słuchała go z przyjemnością. Dopiero w ostatnich słowach poprosił panie o wyrozumiałość. – Trudno wyzbyć się starych nawyków. Wypadałoby jednak, żebym sobie zakonotował, że oprócz tenorów i basów mamy tu dużo wyższe, by nie powiedzieć: cieńsze głosy. 88/347 Sala wybuchła śmiechem i wykład dobiegł końca. Zwyczajny dzień zajęć miał się zacząć od jutra, więc Eliza opuściła aulę z myślą, że gdyby nie czekające ją okazanie na komisariacie, miałaby w perspektywie wyjątkowo miłe popołudnie. Na posterunek udała się w ostatniej chwili. Im była bliżej, tym większe czuła zdenerwowanie, ale uznała, że lepiej mieć tę konfrontację za sobą. Jeśli wśród opryszków znajdował się zabójca, z powodu jej niefrasobliwości mógł wyjść na wolność, a do tego nie wolno dopuścić. Pomieszczenie, do którego wprowadził ją Wiebracht, było niewielkie i ciemnawe. W jednej ze ścian znajdował się spory okrągły otwór. – Proszę przyjrzeć się uważnie. Nie ma powodu do pośpiechu.

Eliza zbliżyła twarz do wizjera. W podłużnym, mocno oświetlonym pokoju wzdłuż ściany ustawiono pięciu mężczyzn. Przypatrywała się każdemu z osobna, lecz choć dwaj nieco przypominali mordercę z po-ciągu, była pewna, że to nie oni. – Spodziewałem się tego – przyznał Wiebracht. – Nie jest to dobra wiadomość, tym bardziej musi się pani pilnować. Wprawdzie szukamy Kostusia, bo jeśli wynajął go morderca, mógłby nas do niego doprowadzić, ale chwilowo zapadł się pod ziemię. Chętnie przydzieliłbym pani ochronę, tylko że nie ode mnie to zależy. – Nie potrzebuję ochrony. Nie sądzę, żeby zabójca szukał mnie na uniwersytecie. – Może faktycznie nie. Ale dzień coraz krótszy, a przed panią wieczorne powroty do domu. Dobrze by było, by nie była pani sama. – Cóż. Chyba na razie jestem na to skazana. Nie mam tu wielu znajomych. – Pora więc ich jak najszybciej znaleźć. Na życie towarzyskie Eliza nie miała czasu. Nie przyjechała do Krakowa dla rozrywki ani by szukać przyjaciół, a plan zajęć studentki farmacji był do tego stopnia napięty, że już tego pierwszego dnia zrezygnowała z kolacji na mieście i wróciła do domu. Wieczór spędziła nad książkami. 89/347

***

W pokoju panował ziąb, bo z piecem było coś nie tak: słabo grzał i dymił niczym parowóz. Wygasł jeszcze przed dziesiątą, ale Eliza nie mogła się zmusić, żeby wyjść z rozgrzanego łóżka i podsycić ogień. Usnęła dość późno mimo hałasów dobiegających z sąsiedniego

mieszkania. Poza panią Domaniewską nie poznała nikogo z sąsiadów, nawet tych najbliższych, podejrzewała jednak, że za ścianą mieszka liczna rodzina, bo od czasu do czasu słyszała dziecięcy płacz, tupot nóg, śmiechy albo przekomarzania. W takich chwilach rozmyślała o Julce i Piotrusiu sprzed paru lat, gdy każdy wieczór kończył się awanturą, bo żadne nie chciało przerwać zabawy, by iść spać. Właściwie nie wiedziała, co ją zbudziło. Pokój tonął w mroku, za oknem wciąż trwała noc, a jednak na klatce schodowej rozległ się dźwięk na granicy słyszalności. Brzmiał jak szuranie podeszew o drewno. Wstrzymując oddech, uniosła się na łokciach, bo raptem zachrobotał klucz. Wyskoczyła z pościeli, na palcach podkradła się do drzwi i przywarła do ściany. Usłyszała stłumione przekleństwo, po czym na moment wszystko ucichło. Po chwili rozległo się kliknięcie, znak, że odblokowano mechanizm zamka. Został jeszcze drugi, ale nie mogła liczyć na długą zwłokę. Rozejrzała się po pokoju. Oczy przywykły do ciemności, więc z sercem zamierającym ze strachu szukała czegoś do obrony. Przypomniała sobie o węglarce i łopatce do przesypywania węgla, ciężkiej, metalowej, o ostrych kantach i masywnej rączce. Chwyciwszy ją oburącz, przyczaiła się przy drzwiach, czekając, aż puści ostatni zamek. Gdy złodziej przekroczył próg, zadała silny cios i zwaliła go z nóg. – Pomocy! – wrzasnęła ile sił w płucach. Wypadła na ciemny korytarz. Zbiegła po omacku na parter do mieszkania stróża i załomotała w drzwi, lecz bezskutecznie. Ale w kamienicy zaczął się ruch, bo usłyszała skrzypienie zawiasów 90/347 i przyciszone rozmowy na piętrze. Z nadzieją na ratunek wbiegła na górę. Drzwi się zatrzasnęły. Niespodziewanie piętro wyżej rozległ się huk i dźwięk tłuczonego szkła. Eliza wróciła do swojego mieszkania. Drzwi rozwarte były na oścież, więc wsunęła się do środka. W pokoju hulał wiatr, zerwane fir-anki kłębiły się na podłodze, przysypane odłamkami tłuczonego szkła, domyśliła się zatem, że złodziej uciekł przez okno. Odłożyła łopatkę, by odszukać zapałki. Zapaliła lampę i unosząc ją wysoko, obejrzała wnętrze, jednak prócz wybitej szyby nie zauważyła żadnych zniszczeń. – Matko Przenajświętsza! – Na korytarzu pojawiła się Domaniewska w narzuconej na koszulę nocną sfatygowanej podomce.

– To nic, pani Anno – odparła uspokajająco Eliza. – Proszę wysłać kogoś na komisariat. – Ładne mi nic! Kto mi za to wszystko zwróci? Jak świat światem nie widziałam czegoś podobnego! – Wzywałam pomoc, ale na próżno. Uciekł mi... – Kto uciekł?! – Złodziej! – Eliza traciła zimną krew. – Jest gdzieś w okolicy, trzeba go szukać! Pewno nie wyszedł z tego cało, bo tu wysoko, a on wyskoczył... – Ukradł coś? – dociekała Domaniewska. – Chyba nie. – Czyli żaden z niego złodziej. Ja tam z policją nie chcę mieć do czynienia. Sprzątnie panna ten bałagan, a od pierwszego proszę zwolnić mieszkanie. Dość już tego cyrku. Najpierw zamki, teraz okna... – mruczała, wychodząc z pokoju. – Skaranie boskie z taką lokatorką. Elizie opadły ręce. Do świtu zostało niewiele czasu, postanowiła więc ogarnąć pokój i jeszcze przed porannymi zajęciami zajść na posterunek, żeby zgłosić włamanie. Poddała się zmęczeniu. Kiedy nagle zakręciło jej się w głowie, w ostatniej chwili oparła się o parapet. Myśl o utracie mieszkania pozbawiła ją resztek sił. Wbrew pozorom nie były przecież niewyczerpane. 91/347

***

Punkt siódma Eliza zapukała do drzwi gabinetu, w którym zazwyczaj pracował Wiebracht, ale ponieważ nikt jej nie otworzył, zdecydowała się zwrócić do kogoś innego. Nie było to łatwe, bo komisariat sprawiał

wrażenie wyludnionego. W końcu skierowała się tam, gdzie składała zawiadomienie o kradzieży torebki. W środku, jak poprzednio, zastała posterunkowego Chmurę. Sprawiał wrażenie bardzo czymś zniecierpliwionego; widok Elizy wy-wołał na jego twarzy nieprzyjemny grymas. – To znowu panna – wycedził. – O co chodzi tym razem? Zgubiła panna kapelusz? Rękawiczkę? Porucznik Wiebracht z przyjemnością ich poszuka. Ja zaraz kończę służbę. – Porucznika nie ma, sprawdziłam. I nie rozumiem, skąd ten sarkazm. – To ja nie rozumiem, co tu panna robi skoro świt. – Zgłaszam włamanie. – Włamanie. To akurat sprawa dla c.k. żandarmerii wojskowej. Proszę poczekać na korytarzu, wkrótce porucznik Wiebracht zajmie się panną, jak zwykle serdecznie. – Nie mogę czekać. I nie wydaje mi się, żebym zasłużyła na ten pro-tekcjonalny ton. – Cóż, może się pani poskarżyć porucznikowi. Ma pani wprawę. Nie byłoby to pierwszy raz, nieprawdaż? – Nie skarżyłam się. – Eliza zmarszczyła gniewnie brwi. – Nie życzę sobie takiego tonu. Ktoś usiłował dostać się do mojego mieszkania dziś w nocy. Nie sądzi pan chyba, że to drobnostka?! – Proszę poczekać na porucznika – powtórzył. – Za chwilę zaczynam zajęcia na uniwersytecie, nie mogę się spóźnić. – Tak mi przykro. W takim razie proszę przyjść w wolnej chwili. Albo nie zawracać nam głowy. 92/347 Niemal wypchnął ją do holu i zatrzasnął drzwi przed nosem.

Oburzona wróciła pod gabinet Wiebrachta. Zerknęła na zegarek; miała niewiele czasu, ale postanowiła zaczekać. Rozdrażniona przemierzała korytarz. Nie rozumiała zachowania posterunkowego, który potraktował ją niczym natrętną petentkę. Była świadkiem morderstwa, ofiarą kradzieży i włamania, a to stanowiło dostateczne usprawiedliwienie wizyt na policji. I te dwuznaczne komentarze, obcesowe insynuacje, jakby za uprzejmością austriackiego porucznika kryło się coś więcej niż zawodowa rzetelność. Ona jednak nie przychodziła na posterunek dla zabicia czasu ani tym bardziej dla jego pięknych oczu. Ponownie sprawdziła godzinę. Do rozpoczęcia wykładu zostały dwa kwadranse, mogłaby jeszcze zdążyć. Pod wpływem impulsu zbiegła po schodach na parter w chwili, gdy do budynku wchodził Wiebracht. Niemal na siebie wpadli. – Wygląda pani niczym duch! Coś się stało? Pokręciła głową. – Przepraszam, bardzo się spieszę. – Ale co tu pani robi? Tak rano? – Już nic. Wybaczy pan, jestem bardzo spóźniona. Wypadła na ulicę. Miała serdecznie dość krakowskiej policji, obojęt-ne, polskiej czy austriackiej, a grubiańskie zachowanie posterunkowego Chmury tylko dolało oliwy do ognia. Złośliwości, które jej prawił, dotknęły ją do żywego, bo sugerowały inne niż zawodowe przyczyny zainteresowania Wiebrachta jej osobą. A przecież ona niczego nie zauważyła. Był grzeczny, dobrze wychowany i nigdy nie wykraczał poza przyjęte w towarzystwie normy, w przeciwieństwie do prostackiego Chmury wyładowującego na niej zły nastrój. Na wykład z anatomii porównawczej dotarła po czasie. Profesor Kolisty wskazał jej miejsce w ławce dla pań, zaznaczył coś na liście obecności i odłożył pióro. – Doceniam fakt, że raczyła panna się zjawić, ale następnym razem zapraszam pół godziny wcześniej – powiedział ostrym tonem.

93/347 – Tak, panie profesorze – bąknęła, zwalczając suchość w gardle. Zażenowana spuściła wzrok. Przesunęła palcem po naklejonej na blacie karteczce ze starannie wykaligrafowaną frazą: „Tylko dla pań”. W tej chwili wydało jej się to obraźliwe, niemal piętnujące, więc wolniutko i dokładnie zamazała napis czarnym atramentem, po czym z odrobinę lżejszym sercem przeszła do sporządzania notatek.

***

– To co? Obiad? – Irka Skowrońska przejmowała inicjatywę w sposób zupełnie naturalny. – Mamy cztery godziny przerwy! Cztery godziny! – Tylko żeby było tanio – zastrzegła Zosia Wentówna. – Bo jak tak dalej pójdzie, zabraknie mi do pierwszego. Obie przyjechały z Warszawy i choć nigdy wcześniej nie trafiły na El-izę, wyglądało na to, że bez trudu się porozumieją. Irena miała mocny charakter, tubalny głos i korpulentną sylwetkę dziewczyny z niższych sfer, ale też sporo ogłady i poczucia humoru. Była córką drobnego kupca galanteryjnego, który pozwalał jedynaczce poznawać świat i zdobywać wykształcenie, zresztą na tyle praktyczne, by dawało solidne podstawy do samodzielnego życia. Zosia natomiast pochodziła ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Szczuplutka, o włosach barwy lnu i jasnoniebieskich oczach przypominała figurkę z saskiej porcelany. Popołudniowe wykłady zaczynały się o szesnastej, więc czasu starczyłoby nie tylko na posiłek. Ponieważ Eliza znalazła ogłoszenie o wolnym pokoju w okolicach dworca kolei żelaznej, miały go we trzy obejrzeć, kiedy jednak wyszły przed gmach uniwersytetu, okazało się, że na Elizę czekał Wiebracht. Przywitał się z trzema pannami i poprosił ją na słówko, nie zważając na pełne zdumienia spojrzenia Zosi i Ireny.

– Niech pan tu więcej nie przychodzi – powiedziała błagalnie Eliza. – Wzbudza pan niepotrzebną sensację. – A jednak ma pani znajomych. Nie jest tak źle, jak myślałem. Dowiedziałem się o włamaniu. Wypadła pani rano z posterunku, jakby zobaczyła diabła, a przecież pomógłbym pani. 94/347 – Nie powinnam zawracać panu głowy moimi... hm... kapeluszami. I rękawiczkami. Wyglądał na zbitego z tropu. – Czym? – Wybieram się z koleżankami na obiad – ciągnęła wymijająco. – Czy chodzi panu o coś konkretnego? Złapaliście mordercę? Nie, prawda? Proszę więc dać mi spokój. Odwróciła się, żeby oddalić się w stronę koleżanek, coraz bardziej zniecierpliwionych zwłoką. – Panno Elizo. To nie są żarty. Nie rozumiem tej zmiany... Dotąd mówiła pani ze mną innym tonem. Przecież grozi pani niebezpieczeństwo, a na nikogo nie może pani liczyć. Powinna pani docenić... Eliza przystanęła.

– Doceniam. Wolałabym jednak skupić się na studiach i nie marnować czasu na afery kryminalne. Poza tym nie jestem pewna pańskich intencji. Skąd taka troska? – Moich intencji? – Wiebracht zmarszczył czoło. – Dziś rano zasugerowano mi, że przekracza pan swoje kompetencje i że pana zainteresowanie moją osobą ma niewiele wspólnego z... za-kresem pana obowiązków. – Kto to zasugerował? – To bez znaczenia. – Domyślam się, że inspektor Małecki. Albo posterunkowy Chmura. Nie zna pani przyczyn ich niechęci. To pani nie dotyczy. – Owszem, dotyczy. Bo to mnie potraktowano jak rozhisteryzowaną wariatkę. – Proszę mi pozwolić wszystko wyjaśnić. – Nie jestem sama. Moje koleżanki... – Już odeszły. Nie grzeszą cierpliwością. – Wiebracht się uśmiech-nął. – Nie ma pani wymówki. Zrozumie pani moje... intencje. Jeśli jest pani głodna, proponuję obiad. – Wymówiono mi mieszkanie. Miałam obejrzeć nowy pokój. 95/347 – Chętnie pójdę z panią. – Nie musi pan wracać na posterunek? – spytała. – Obawiam się, że pański mundur, w ogóle pańska obecność mogą mi zaszkodzić. Poświęcę panu chwilę, ale swoje sprawy załatwię sama. – Gdzie jest ten pokój? – Mówiłam panu... – Panno Elizo. Jest pani świadkiem w sprawie morderstwa, więc proszę nie utrudniać mi pracy.

– Od kiedy to praca oficera żandarmerii polega na dotrzymywaniu towarzystwa świadkom? – zdziwiła się. – No dobrze. To blisko dworca. – W takim razie weźmiemy dorożkę. Pojechali wzdłuż Plant. Eliza pokrótce opowiedziała o nocnym włamaniu i umilkła. Ponieważ rozmowa się nie kleiła, zakłopotana wy-glądała przez okno, żeby uniknąć rozbawionych spojrzeń towarzysza. – Dziwnie się pani zachowuje – stwierdził. – Tak? Ja myślę to samo o panu – odrzekła. – To chyba gdzieś tu. Wysiedli przed dwupiętrową kamieniczką. Budynek nie wywarł na Elizie dobrego wrażenia, okolica również; niedaleko znajdowały się magazyny kolejowe i wojskowe, cywilnych zabudowań było tu jak na lekarstwo. Na uniwersytet musiałaby dojeżdżać codziennie tramwajem konnym, co stanowiłoby spore obciążenie dla jej skromnego budżetu. Z ciemnawej i zaniedbanej sieni wiodły na górę wyślizgane schody o poluzowanych poręczach. – Co pani sądzi? Podoba się tu pani? – spytał półgłosem Wiebracht. – Nie. To na ostatnim piętrze, pokój przy rodzinie. Kiedy odnaleźli właściwe drzwi, zapukała. Otworzył mężczyzna

w rozchełstanej koszuli i przykrótkich spodniach na szelki. – Z ogłoszenia... – odezwała się Eliza. – Helka! Lokatorka! – krzyknął gdzieś za siebie. – Żona zaraz będzie. To pokój dla jednej osoby – dodał, obrzucając wzrokiem Wiebrachta. Z drzwi po prawej wyszła chuda niczym szkielet kobieta. Na codzienną suknię narzuciła poplamiony fartuch, podwinięte do łokci rękawy 96/347 odsłaniały kościste ręce, które osuszała pospiesznie z mydlin, gdyż w kuchni trwało pranie. – Panna względem pokoju? – upewniła się, taksując przybyłych podejrzliwym wzrokiem, po czym poprowadziła oboje w głąb mieszkania. – To ten. Meble może panna wynająć u Żydów. Czynsz taki jak w anonsie, za trzy miesiące z góry. Żadnych niestosownych wizyt, bo tu dzieciaki mieszkają. Prości z nas ludzie, żyjemy oszczędnie, ale po chrześcijańsku. Do kościoła panna chodzi? Bo poganki pod dach nie przyjmę. Pomieszczenie miało wąskie okno i ściany siwe od brudu. Na suficie łuszczył się tynk, a w rogach tuż przy podłodze i pod dachem ciemniały plamy wilgoci. – Jeszcze się zastanowię – powiedziała Eliza. – Tylko nie za długo, bo chętnych nie brakuje, przepadnie pannie okazja. Eliza z ulgą opuściła zapuszczone mieszkanie. – Rezygnuje pani? – spytał Wiebracht, gdy wrócili do dorożki. – A jak pan myśli? Musiałabym być bardzo zdesperowana, żeby tu zamieszkać. – Za to ja mam propozycję. Niedaleko jest jadłodajnia, dość przyz-woita zresztą, zjedzmy coś. A potem zabiorę panią na spacer. – Spacery podczas służby? – zakpiła Eliza. – Nie będzie pan miał

kłopotów? Pańscy przełożeni... – Skończyłem na dziś służbę. Więc jak? – Nie jestem głodna. Dokąd chce pan jechać? Na Planty? – Nie. Zaraz pani zobaczy. Rozmawiał chwilę z fiakrem, a kiedy wrócił do dorożki, ruszyli w stronę Rogatek Rakowickich, minęli arsenał i przystanęli przed żelazną bramą, za którą rozciągał się cmentarz. Eliza czuła się niezręcznie. Wprawdzie towarzystwo Wiebrachta nie było tak straszne, jak sądziła na początku, ale nie powinna godzić się na tę wycieczkę. Nie dość, że był Austriakiem, czego nie wybaczyłaby, a nawet nie próbowałaby zrozumieć babcia, zapiekła w nienawiści, 97/347 uparta i konsekwentnie powracająca pamięcią do młodości, w której ta nienawiść wykiełkowała. Był to po prostu mężczyzna i ktoś zupełnie obcy, dziewczyna łamała więc także zasady wpojone przez matkę. Przez chwilę miała ochotę zawrócić, lecz ciekawość zwyciężyła. Postąpiła nieroztropnie, ale gdyby teraz uciekła, naraziłaby się na śmieszność, a przecież nigdy nie brak jej było odwagi. – Była już tu pani? – Nie. Poprowadził ją główną aleją wśród nagrobków tonących w gąszczu rozłożystych paproci. Kamienne płyty obrastał żółknący bluszcz spleciony z pędami dzikich róż. Za kaplicą zboczyli na wąziutką, pi-aszczystą ścieżkę, między mauzolea otoczone posągami aniołów i świętych. – Dokąd idziemy? – spytała. – Jesteśmy na miejscu. Zatrzymali się przed niepozornym kopczykiem usypanym z porośniętych szarym mchem kamieni, do których pośrodku przytwierdzono

tabliczkę z imieniem. – Dora? Kim była? – Moją matką. – Tylko imię? – zapytała. – Tak chciała. Zmarła przed piętnastoma laty. Byłem wtedy głupim młokosem, ale rozumiałem doskonale, co się stało. – Szkoda, że mnie pan nie uprzedził. Położylibyśmy kwiaty. – Nie planowałem tego. Zamierzałem odwiedzić grób w najbliższych dniach. – Czemu mnie pan tu przyprowadził? – Żeby pani zrozumiała, dlaczego poświęcam jej tyle czasu i uwagi. Z prostego powodu. Bo nie jest pani stąd. Próbuje pani znaleźć sobie miejsce, bez rodziny i wsparcia. Walczy z przeciwnościami, których to miasto nie szczędzi przybyszom z zewnątrz. Wiem coś o tym, od ponad roku pełnię tu służbę i wciąż czuję się jak nie u siebie. Kiedy spotkaliśmy się w pociągu, wracałem z krótkiego urlopu; a jednak 98/347 tydzień to stanowczo za mało, żeby nabrać dystansu do tego poczucia obcości. – Dlaczego właśnie tu pochowano pana matkę? – Urodziła się w Krakowie. Była córką miejscowego lekarza, podobno dość znanego i szanowanego. Teodora z Dembińskich, tak się nazywała. – I wyszła za Austriaka? – Proszę się nie krępować. Może pani to powiedzieć. Za wroga. To dość melodramatyczna historia. Poznała mojego ojca, kiedy stac-jonował w miejscowych koszarach. Ani jej rodzina, ani tym bardziej jego nie godziły się na ślub. Wie pani, on pochodził z zamożnego wiedeńskiego rodu, ona była biedna. W dodatku potrzebowali przyzwolenia przełożonych ojca. Nie dostali go, więc zrezygnował z wojska. Pobrali się wbrew woli rodziców i po paru latach wyjechali do Pragi, potem do Wiednia. Zamieszkali ponownie w Krakowie tuż przed śmiercią matki. Chciała się godzić z bliskimi, ale nie zdążyła. Nie wybaczyli jej ucieczki z domu. Bo

wie pani, że uciekła? W nocy, przez okno. Wtedy to był głośny skandal, a dziś nikt tu o tym nie pamięta. – Nie szukał pan krewnych? – To obcy ludzie. Nie sądzę, żeby miało to sens. – A pana ojciec? – Został w Wiedniu, ożenił się powtórnie. Moja macocha ma właściwe pochodzenie, odpowiednie nazwisko i ambicji za dwoje. Dzięki niej ojciec zaczął nowe życie, awansował, a ja się tu urodziłem. To miasto kojarzy mi się z matką. – Dlatego pan wrócił. – Dlatego. Mimo że mogłem służyć gdziekolwiek. Jednak moim zdaniem Kraków to dziwne miejsce. – Dziwne? – podchwyciła z rozbawieniem. Ona też tak uważała, choć może z innych powodów niż Wiebracht. – To mała, ciasna, zacofana mieścina, ale wie pani, że w Wiedniu też czuję się obco? Czasem myślę, że nigdzie nie jestem u siebie, bo choć 99/347 mówię biegle w obu językach, ani ze mnie Polak, ani Austriak. Inni często dają mi to do zrozumienia. – Och. Ten Chmura. Chyba za panem nie przepada? – Uraziłem ambicję tutejszej policji. Gdyby nie okoliczności przestępstwa i to, że ofiara powiązana była rodzinnymi koligacjami z dość znacznymi osobistościami, żandarmeria nie zainteresowałaby się zbrodnią. Nie wchodzimy kryminalnej w drogę, jeśli nie jest to absolutnie konieczne. Do inspektora Małeckiego należałoby rozwiązanie zagadki tej zbrodni i chwała spadłaby na niego, a wydaje mi się, że bardzo byłoby mu to na rękę. Tymczasem zabrałem mu sprawę. Ale to niezły policjant i w innych okolicznościach... Cóż. Szkoda, że nie są inne. Eliza wpatrywała się w kamienny nagrobek. – Jednak żałuję, że nie przynieśliśmy kwiatów – stwierdziła. – Kiedy jesienią odwiedzam mogiły moich bliskich, zawsze kładę kwiaty, choćby skromne bukieciki. A w maju konwalie. Nawet pan sobie nie wyobraża, ile konwalii rośnie w

okolicznych lasach! – W okolicznych lasach? – powtórzył z uśmiechem. – Podotwockich. To zwykła mazowiecka osada, typowa uzdrowiskowa miejscowość, do której latem zjeżdżają warszawscy kuracjusze. Tęsknię do tego, co tam zostawiłam i czego nie ma w Krakowie. – Do rodziny... – Tak. I do przyjaciółki, jestem z nią bardzo zżyta. Ale w równym stopniu brakuje mi lasów, rzeki, nad którą spędziłam niejedno letnie popołudnie, zapachu trawy, gdy o wschodzie słońca otwierałam okna. – Jest pani wybranką losu. Pokój w koszarach, domyśla się pani, jest tylko tandetną namiastką domu. Wszędzie jestem tymczasowo. – Zamierza pan wyjechać z Krakowa? – Nie decyduję o sobie. Wypełniam rozkazy przełożonych, przynależę do pułku. Mógłbym prosić o przeniesienie, nawet zrezygnować ze służby, ale nie w tej chwili. To dość monotonne życie, lecz ma zalety. – Jakie? 100/347 – Daje poczucie przynależności i stabilizacji. – A pańskie marzenia? Zakładam, że wojsko wymaga całkowitej dyspozycyjności, nic nie może być ważniejsze od służby. – Owszem, nie znaczy to jednak, że nie mam marzeń.

Eliza zmieszała się, spuściła głowę. – Nie chciałam być wścibska. – Wścibska? Skądże znowu! Pani też ma zapewne plany i marzenia, a ja z ochotą o nich posłucham. – Och, moje marzenia... Są prozaiczne. Pragnę skończyć studia, pracować, pomagać mamie w prowadzeniu pensjonatu. Mam młodszą siostrę, niedługo zacznie naukę, wyjedzie z domu i mama zostanie sama, może więc wrócę do Otwocka. Myślę, że tam też udałoby mi się znaleźć dla siebie miejsce. Brzmi to chaotycznie, ale na szczęście przede mną całe dwa lata na podjęcie ostatecznych decyzji. – A Kraków? Nie chce pani tu zostać? – Nie. Moja babcia byłaby przeciwna, a ja liczę się z jej zdaniem. Jej pierwszy mąż pochodził spod Tarnowa, mieszkała tam przez kilka lat małżeństwa, ale wiąże z tym tragiczne wspomnienia. Ona nie znosi Galicji. Przyjeżdża tu od wielkiego dzwonu i nie wybaczyłaby mi, gdybym zdecydowała się tu osiąść. – A jeśli znalazłaby pani dobry powód? – Zależy mi na rodzinie, dzięki babci skończyłam gimnazjum, dzięki niej studiuję, bo mnie nie byłoby na to stać. Wyjadę stąd, jak tylko skończę naukę. – Nie nastąpi to jednak wcześniej niż za parę lat, a do tego czasu może pani zmienić zdanie. – Nie sądzę, żeby było to możliwe. Wiebracht wziął ją pod rękę i poprowadził w stronę bramy. – A jednak wystarczyłby dobry powód... Nie zaprotestowała. Rozmowa z porucznikiem okazała się na tyle zajmująca, że Eliza zapomniała o wcześniejszych wątpliwościach. Tak jak podejrzewała, jego zachowaniu nic nie można było zarzucić. Miał nien-aganne maniery, a jeśli mówił o prywatnych sprawach, to z taktem, 101/347 dzięki któremu zadawane przez nią pytania brzmiały całkiem naturalnie. Zniknęła gdzieś wcześniejsza niechęć. Miała wrażenie, że podczas tego spaceru poznała go odrobinę i ze zdumieniem stwierdziła, że spodobało jej się to, co w nim dostrzegła. Poza tym przyznawała

w duchu, że szczupły i wysoki, o pociągłej twarzy i inteligentnych szarych oczach, mógłby się podobać. – O czym pani myśli? – spytał, gdy wsiadała do dorożki. – O pana matce – skłamała i dodała żartobliwie: – Jeśli wygospodaruje pan dla mnie jeszcze chwilę, pozwolę się zaprosić na obiad. Ale punkt szesnasta muszę być na uniwersytecie. – Zatem obiad. Miałem nadzieję, że się pani zgodzi. Nocą, tuż przed zaśnięciem, Eliza po raz pierwszy rozmyślała z sympatią o mieście, w którym każdy dzień był inny: chwile słotne i ponure przeplatały się ze słonecznymi jak wątek i osnowa w barwnym go-belinie; dało się zauważyć, że była w tym jakaś przedziwna równowaga. Miniony dzień należał do słonecznych, choć nie tylko z powodu pięknej aury. Nie miałaby nic przeciwko temu, żeby przyszłość przyniosła jej tylko takie. Rozdział 7

Pochodnie Nerona

Ornamentzpowojówbyłgotów.Judytanauczyłasiękłaśćfarby szerokimi pociągnięciami pędzla, podkreślać delikatną grę barw, precyzyjnie i w sposób zdyscyplinowany mieścić się w założonej formie. Angela przyglądała się temu z rosnącym zdumieniem, więc gdy praca dobiegła końca, wyznaczyła kolejną: w środkowej części ściany na pięciu prostokątnych płaszczyznach należało namalować kompozycję z na wpół rozkwitłych słoneczników. Tym razem to Judyta mi-ała wykonać projekty, przenieść je z kartonów na gładką powierzchnię ściany i pomalować.

Coraz częściej pracy towarzyszyła cicha rozmowa. Z każdym dniem darzyły się głębszym zaufaniem, coraz chętniej zwierzały się sobie. Judyta powracała pamięcią do wspomnień o ukochanej babci – Sarze Bach. – Była inna niż wszystkie znane mi kobiety – mówiła. – Choć bardzo chciała się uczyć, nie skończyła nawet szkoły powszechnej. Malowała cudownie! Kiedy nadchodziło święto Szawuot i wszystkie domy przyozdabiano wycinankami, to właśnie jej budziły powszechny podziw. Nigdy nie przestała malować, nawet gdy wyszła za mąż. Miała niebywałe szczęście: dziadek zawsze był z niej dumny, chwalił się utal-entowaną żoną. Raz nawet posprzeczał się o to ze swoją matką. Słyszałam, jak krzyczał, że gdyby zależało mu na żonie służącej, toby sobie taką znalazł. Prababka nie szanowała babci, która nie znała się na prowadzeniu domu, gubiła w codziennych sprawach. Spędzałam z babcią Sarą mnóstwo czasu. Ona pierwsza uczyła mnie rysunku, dzięki niej czytałam książki, bo tate bał się jej sprzeciwiać. – Judyta 103/347 uśmiechnęła się smutno. – Ale nawet gdyby jeszcze żyła i na niego naciskała, nie zaakceptowałby córki artystki. – Z tego powodu uciekłaś z domu? – Między innymi. Angela przycupnęła na szczeblu drabiny. W drżącym świetle świec wyglądała niczym istota nie z tego świata: eteryczna, o uduchowionej, pełnej smutku twarzyczce barwy porcelany. – Ja trafiłam tu przed pięcioma laty – wyznała. – Przyszłam na świat w domu, w którym perfekcja stanowiła normę. Rodzice mieli już dwie piękne córki i równie pięknego syna. Byłam niczym wyrzut sumienia – jak kara za niepopełnione grzechy. Kaleka i brzydka w najlepszym razie wzbudzałam litość. Takie dzieci jak ja ukrywa się przed ludźmi, więc kiedy siostry biegły na pensję, zostawałam w domu. Gdy odwiedzały je przyjaciółki, mnie, samotną i nieszczęśliwą, zamykano w pokoju. Towarzystwa dotrzymywała mi guwernantka, mademoiselle François. Uczyła mnie, a ponieważ wcześniej dużo podróżowała, opowiadała mi o wszystkich tych miejscach, w których była, a których ja nigdy nie zobaczę. Mieszkała jakiś czas w Indiach, w Rzymie, we

Florencji i w Amsterdamie! Nawet sobie nie wyobrażasz, jak pasjonujące może być życie, jeśli... – Jeśli? – Jeśli można korzystać z niego bez ograniczeń. Mademoiselle dawała mi lekcje malarstwa, ale najbardziej podobało mi się rysowanie woskiem. Poznała tę technikę w Holandii, chociaż zetknęła się z nią wcześniej, na Jawie. Jeśli zechcesz, pokażę ci, jak się robi jawajskie batiki. Bardzo mi jej brakuje, gdyby nie ona, dom byłby dla mnie na-jgorszym więzieniem. Matka przełożona zabrała mnie stamtąd... Ona sprawia wrażenie surowej i nieprzystępnej, bywa przykra, ale nie brak jej rozumu i dobrego serca. Judyta odłożyła na posadzkę sznurek do mierzenia odległości i także usiadła na szczeblu. – Widujesz ich jeszcze? Rodziców? – Nie. 104/347 – Tęsknię za moimi i za siostrą, ale już do nich nie wrócę. – Nie możesz tego wiedzieć na pewno. Łączą was więzy, których łat-wo nie uda ci się zerwać. – Mame ma wybuchowy temperament i ciasne poglądy krakowskiej mieszczki. Jej zdaniem w życiu liczy się tylko udane małżeństwo. Tate jest bardziej tolerancyjny, ale w tej kwestii nie opowie się po mojej stronie. – Co w takim razie zamierzasz? Judyta wygładziła materiał fartucha. – Malować. – Czemu tak kategorycznie nie godzisz się na zamążpójście? Bierzesz je chyba pod uwagę? – Nie. Nie biorę. Angela poczerwieniała. Jej długie palce skubały nerwowo oblamowany tasiemką mankiet szarej sukni. – A... miłość? – Jest nic niewarta. Romantyczne uniesienia, porozumienie dusz,

wzajemne oddanie... Nie wierz w te brednie. Policzki zakonnicy zapłonęły szkarłatem. – Wszelka miłość... pochodzi od Boga, więc nie może być zła – wyjąkała. Judyta dostrzegła jej zażenowanie i poczuła wyrzuty sumienia. Przywołała na usta łagodny, przepraszający uśmiech. – Nie twierdzę, że jest zła – powiedziała. – Raczej niedoskonała. Ta, której doświadczyłam, w którą wierzyłam całym sercem, okazała się głupim zaślepieniem. Nie daj się zwieść poetom. W miłości nie ma niczego, co warte by było uwagi. – Wróciła do rysowania. – Mimo to ci zazdroszczę... – usłyszała głuchy głos zakonnicy. – Ja nigdy się nie dowiem... To nie przystoi mniszce. Wstydzę się bardzo, a jednak zastanawiam się, jak potoczyłoby się moje życie, gdybym nie była... kaleka. Musiałaś bardzo go kochać. – Za bardzo! To artysta, próżny, egocentryczny, zakłamany, niezdolny do miłości, jeśli ona w ogóle istnieje. Czasem go nienawidzę. 105/347 Życzę mu wszystkiego, co najgorsze. Przeklinam go z nadzieją, że los mu za mnie odpłaci. – Ależ Judyto! To nie po chrześcijańsku! – Jakby to miało jakieś znaczenie. Przecież nie jestem chrześcijanką.

***

Porządkowanie biblioteki zgromadzenia nie było tak pasjonujące jak ozdabianie ścian kaplicy. Judyta codziennie spędzała godzinę wśród książek w towarzystwie siostry Marianny, która oprócz chwil, gdy wydawała dziewczynie polecenia, milczała jak zaklęta. Ona również, jak pozostałe urszulanki, nie nosiła habitu, lecz czarną świecką suknię, na której jedynym znakiem służby Bogu był srebrny krzyż.

W szerokiej, płaskiej twarzy mniszki zwracały uwagę pozbawione wyrazu, jasne oczy. Judyta miała wrażenie, że nic się za nimi nie kryje: żadne uczucie, żadna myśl warta tego, by ją poznać. Pracowały w ciszy, którą od czasu do czasu zakłócał szelest papieru lub chrobot prze-suwanego krzesła, więc chwile te Judyta poświęcała rozmyślaniom. Niespełna dwa tygodnie po ucieczce Judyty z domu siostra Marianna odesłała ją do prywatnego pokoju matki przełożonej. Odkąd dziewczyna zdecydowała, że zostanie w zgromadzeniu, miała wrażenie, że siostra Magdalena przestała interesować się jej losem. Rozumiała to doskonale. Jej pobyt u urszulanek – stan zaledwie tymczasowy – po-dyktowały wyłącznie praktyczne względy. Pokój przełożonej znajdował się na najwyższym piętrze głównego gmachu zgromadzenia, w miejscu ustronnym i cichym, a jednocześnie nieodległym od gabinetu i pozostałych pomieszczeń. Był niewiele większy od celi Judyty. Nad wąskim łóżkiem o żelaznych ramach wisiał drewniany krucyfiks, na stole, obok płonącej nikłym światełkiem lampy naftowej, leżały oprawione w płótno książki. Szafkę toaletową ukryto za ręcznie malowanym parawanem i widać ją było tylko dlatego, że częściowo go złożono. Matka przełożona stała przy oknie wychodzącym na dziedziniec. Zapadający zmierzch sprawił, że jej spowita w czerń postać 106/347 przypominała wyciętą z papieru sylwetkę. Po chwili zakonnica zbliżyła się do stołu i odkręciła knot lampy, która natychmiast rozjarzyła się mocniejszym światłem. – Usiądź – powiedziała, wskazując dziewczynie krzesło. Judyta wbiła wzrok w podłogę. – Dziękuję, wolę stać. – Tak. To do ciebie podobne. Ten upór... Zdziwiłabym się, gdybyś mi odpowiedziała inaczej. Słyszałam od siostry Angeli, że dzielnie poczynasz sobie w kaplicy. Mówiła, że nie brak ci talentu i zapału do pracy. Obejrzałam to wasze wspólne dzieło. Rzeczywiście kaplica wy-gląda coraz piękniej i ja też sądzę, że masz talent. Cechuje cię niezwykła wrażliwość na kolory. Takie operowanie plamą barwną za-skakuje u dyletantki.

Szkoda by było to zaprzepaścić. Podobno chcesz się kształcić na Wyższych Kursach dla Kobiet. Podoba mi się ten pomysł, ale oprócz tego przydałyby ci się lekcje w prywatnej pracowni. Judyta słuchała mniszki z rosnącym niedowierzaniem. – Jak zapewne słyszałaś, w naszym zgromadzeniu kładziemy nacisk na naukę prawd wiary. Jednak w kręgu naszych zainteresowań pozostaje wszelka nauka. Jeśli mi pozwolisz, pomogę ci. – Ale dlaczego chce mi siostra pomagać? Nie jestem chrześcijanką. Zakonnica zbliżyła się do stołu i pieszczotliwym gestem musnęła grzbiety ułożonych w stosik książek. – Przypominasz mnie z czasów, gdy byłam w twoim wieku. Ja też kochałam sztukę. Porzuciłam ją dla życia w klasztorze, a mimo to, gdy Bóg stawia na mojej drodze bezsprzeczny talent, nie umiem tego zignorować. Dla mnie nie ma znaczenia, kim jesteś. Zanim jednak podejmiemy konkretne decyzje, skontaktuję się z twoją rodziną. Prawo nie pozwala mi cię tu zatrzymywać dłużej bez wiedzy twego ojca. Dziś jeszcze wyślę do niego list. – Nie zgodzi się, bym się uczyła. – Zobaczymy. – Urszulanka przysunęła do Judyty książki. – Przejrzyj to wszystko, na pewno znajdziesz coś inspirującego. Próbowałaś kopiować mistrzów? W Muzeum Narodowym znajdziesz 107/347 niejedno wybitne dzieło, przyjrzyj się im, podglądaj sposób kładzenia farby, kompozycję... Angela pożyczy ci szkicowniki i co tylko zechcesz. Siostra Magdalena ożywiła się w sposób, którego Judyta nigdy by się po niej nie spodziewała – jej głos odmłodniał, wibrował niespotykaną witalnością i energią. – Wkraczasz na nieprzetarty szlak. Niewielu kobietom dane było podążać tą ścieżką. I co ty na to? Gotowa jesteś zabrać się do pracy?

– Tak. Dziękuję! Od zaraz. Ten wieczór Judyta spędziła na wertowaniu książek. Pochłonięta lekturą nie zauważyła, że świeca w lichtarzu przygasła, a pokój zalała ciemność. Chwilę siedziała otulona mrokiem. Szorstka faktura papieru, którą wyczuwała pod opuszkami palców, podkreślała namac-alność tego, co właśnie się działo. Za oknem jaśniał sierp księżyca, srebrzyły się gwiazdy, a Judyta przypomniała sobie, że to piątek. Nigdy dotąd nie zapomniała o sza-bacie! Choć jej stosunek do wiary daleki był od głębokiej pobożności, zawsze ceniła jednoczącą rodzinę obrzędowość. Przy płonących świecach powinna odmówić modlitwy, więc sięgnęła po zapałki. Kiedy ogień zapłonął, pomyślała, że w jej przyszłym domu, gdziekolwiek będzie, zawsze znajdzie chwilę, by zapalić szabasowe świece.

***

W Muzeum Narodowym w Sukiennicach Judyta była dotychczas raz w życiu, z ojcem. Za radą siostry Magdaleny udała się tam ponownie w piękne jesienne przedpołudnie. Kupiła bilet wstępu i metodycznie zwiedzała salę po sali: czytała notki biograficzne malarzy i omówienia dzieł, a potem wpatrywała się w barwne kompozycje, podświadomie poszukując tych, które najmocniej przemówiłyby do jej wrażliwości i uczuć. Miało to urok nowości, było pouczające, lecz co najistotniejsze – poruszyło serce, a ono zabiło mocniej, reagując na wzruszenia wy-wołane obcowaniem ze sztuką. Z pierwszej wizyty w muzeum pamiętała głównie monumentalne Pochodnie Nerona. Teraz obraz Siemiradzkiego wydał się jej mniejszy, 108/347 jakby niepozorny, lecz nadal budził emocje, a to według niej stanowiło wystarczający miernik jego wartości. Zatrzymała się przed nim dłuższą chwilę.

– Podoba się pani Siemiradzki? Stojący obok mężczyzna wydał się jej znajomy. Był młody, ubrany z niewymuszoną swobodą, trochę jak student, a trochę jak artysta. Jednak jego głos nasuwał skojarzenie z czymś nieprzyjemnym. – Nie sądzi pani, że jest zbyt akademicki? Brak tu głębi psycholo-gicznej, subiektywnego spojrzenia twórcy. Udała oburzenie. – To pana sposób na zaczepianie nieznajomych?! – Jesteśmy w miejscu publicznym, a pani stoi tu jakiś czas, więc zainteresowała mnie pani opinia. Nic poza tym. Spojrzała na niego otwarcie i wtedy go rozpoznała. Był to malarz, z którym pokłóciła się u franciszkanów, kiedy wylał na nią niebieską farbę. Z zakamarków pamięci wygrzebała nawet jego imię. Maurycy. – Moim zdaniem jest pełen ekspresji. – Zbywa mnie pani. – Nie. Daję do zrozumienia, że mi się pan narzuca. – Nie widzę powodu, by nie dzielić się wrażeniami. To bardzo kształcące: poznać inny punkt widzenia. Mówił spokojnie, bez urazy, jakby nie miał nic zdrożnego na myśli i nie orientował się, z kim ma do czynienia. – Cóż – odparła z westchnieniem. – Podoba mi się, bo złoto i mar-mur lśnią jak prawdziwe, ogień niemal parzy, na twarzach Rzymian dostrzegam uczucia, których spodziewam się w takiej scenie. – No właśnie, bardzo to wszystko przewidywalne. Aż wieje nudą. Nie uważa pani, że prawdziwa sztuka powinna przełamywać konwencje? Przekraczać tabu? Zaśmiała się, rozbawiona tym górnolotnym tonem. – O ile wiem, współcześni malarze poszukują nowych środków wyrazu.

109/347 – Ale nie każdy artysta umie do głębi wstrząsnąć odbiorcą swego dzieła. Do tego trzeba znaleźć własną drogę. Widziała pani obrazy Hellera? Pokazuje starość, kalectwo, skrajną nędzę, a jednocześnie jak nikt docenia piękno. Jego perspektywa jest niekonwencjonalna, gama kolorów, pozornie uboga, mieni się niezliczoną liczbą odcieni. Widziała już pani jego Judytę? Nagle zabrakło jej tchu. – A pan... widział? – wykrztusiła. – Nie, właśnie przyszedłem obejrzeć. Jest na wystawie czasowej. Wiem, że uważa mnie pani za natręta, ale odkąd panią zobaczyłem, prześladuje mnie myśl, że skądś się znamy. – Zdaje się panu. – Pewnie tak. Chodźmy zobaczyć ten obraz. Zrozumie pani, co mam na myśli. Judytę ogarnęło podenerwowanie – drżała niczym listek osiki. – To ten – usłyszała, gdy dotarli na miejsce. – Zdumiewający, nieprawdaż? Był to ukończony, dopracowany w najdrobniejszym szczególe półakt, który widziała w atelier Szymona. – To podobno jedna z kochanek Hellera. Proszę przyjrzeć się tym oczom: są niczym krople inkaustu w niemalże białej twarzy. Mnie zdumiewa ta monochromatyczność, połączenie odcieni czerni i bieli, tak typowe dla Hellera. Ów ascetyzm sprawia, że malowanie portretu kobiety jest mistycznym procesem obnażania jej duszy. A przecież nic nie zostało tu dopowiedziane! Moim zdaniem nastrój smutnej tajemniczości tym bardziej prowokuje do stwierdzenia, że... Judycie wciąż brakło tchu. Zachwiała się i żeby nie upaść, wsparła się na ramieniu malarza. Maurycy zaprowadził ją do stojącej w pobliżu sofy dla zwiedzających. Kiedy z ulgą opadła na atłasowe siedzenie, pochylił się nad nią z wyrazem zatroskania na twarzy.

– Źle się pani czuje? Przepraszam za dosadność, ale wygląda pani fatalnie. Przyniosę szklankę wody. Judyta przymknęła oczy, wsparła plecy o miękkie oparcie sofy. 110/347 – Nie, nie, dziękuję, to minie. Muszę wyjść na powietrze. Podał jej ramię i wyprowadził przed Sukiennice, na zalany słońcem plac rozbrzmiewający gwarem głosów kwiaciarek i przechodniów. – Odprowadzę panią do domu. Proszę się nie obawiać, żaden ze mnie Sinobrody. Maurycy Stojnowski, jestem malarzem i... – Już mi lepiej – powiedziała gwałtownie. – Doceniam pana uprzej-mość, ale to była tylko chwilowa niedyspozycja. Do widzenia panu. Odeszła, zmuszając się do energicznego kroku. Potrzebowała samot-ności i ciszy, by zapanować nad myślami. W celi z płaczem rzuciła się na łóżko. Zanim zmorzył ją sen, pomyślała gorzko, że za wszystko w życiu trzeba zapłacić.

***

W połowie miesiąca tiszri szkicownik Judyty zapełnił się czarno-białymi rysunkami wykonanymi piórkiem, węglem oraz akwarelami, a ona z wolna nabierała nowego przyzwyczajenia: dyskretnie

podglądała świat, szukając wokół siebie ciekawych tematów. Szkicowała gołębie, które przysiadły na gzymsie kamienicy, damski pantofelek z wystawy modnego magazynu, jabłoń zza okna klasztornej celi, ko-cura zwiniętego w puszysty kłębek, szklany wazon z nasturcjami... Angela dała jej też obiecane wcześniej lekcje rysowania woskiem. Przyniosła niezbędne akcesoria, a potem objaśniła, jak z papieru przenieść wzór na materiał. Pokazała specjalny pisak, osadzony na drewnianej rączce podłużny metalowy pojemniczek o cienkiej końców-ce, który nazywała tjantingiem, służący do pokrywania woskiem najbardziej skomplikowanych, drobniutkich niczym ażur wzorków. Na koniec ufarbowały tkaninę i ściągnęły woskową skorupkę. Kiedy skończyły, na podłodze walały się kawałki pokruszonego wosku, meble spryskała zielona i niebieska farbka, ale efekt był na tyle intrygujący, że Judyta obiecała sobie doskonalić się w tej technice, tym bardziej że dostrzegła niewyczerpane możliwości jej zastosowania. Wkrótce ponownie wezwano ją do gabinetu matki przełożonej, gdzie ku zaskoczeniu dziewczyny czekali rodzice. Miriam Schraiber 111/347 w czarnym kapeluszu i ciemnogranatowej sukni, która podkreślała bladość ust, zaciskała dłonie na uchwytach torebki trzymanej sztywno na kolanach. Natan Schraiber był przygaszony. Spojrzenie jego brązowych oczu, które na chwilę spoczęło na córce, sprawiło, że poczuła bolesny skurcz serca. Matka przełożona wskazała dziewczynie krzesło. – Judyta pragnie zostać pod opieką zgromadzenia – oznajmiła. – Zgodnie z prawem, które obowiązuje w cesarsko-królewskiej monarchii, nie jest pełnoletnia. Tylko od państwa zależy, czy wróci do domu. Miriam Schraiber poderwała się z siedzenia. – To nie jest miejsce dla niej! – Mame – powiedziała błagalnie Judyta – chcę się uczyć. Chcę zostać malarką. Pamiętasz? Nawet w kantorku antykwariatu wolałam rysować, niż liczyć.

– Przecież skończyłaś szkołę! Umiesz więcej niż ja, a taka jesteś nierozgarnięta! Natan Schraiber uspokajającym gestem położył rękę na złączonych dłoniach żony. – Nie wiesz, na co się decydujesz – zwrócił się do Judyty. – Ani nasza religia, ani tradycja, w której zostałaś wychowana, nie przyzwalają na to, żeby kobieta parała się takim rzemiosłem. Twoim powołaniem jest... – Rodzić dzieci! – przerwała gniewnie Judyta. – Ale ja nie chcę! Nie teraz! – Wbiła wzrok w obraz świętej Urszuli, w jej do przesady słodką twarz i łagodne oczy. – Tate, mam tyle marzeń, planów... – Marzenia! – Matka prychnęła ze wzgardą. – A czy ty myślisz, głupia dziewczyno, że ja nie miałam marzeń? Że nie miała ich twoja babka?! – Wkrótce zacznę naukę. – Och, zamilczże wreszcie! Nie widzisz, jak ranisz ojca? Nie rozumiesz, że manipulują tu tobą, przekabacają cię, byś na zawsze została 112/347 pod tym przeklętym dachem? Nie myśl sobie, że zakonnice są bezin-teresowne! Słono im za wszystko zapłacisz! – Pani Schraiber – odezwała się matka przełożona. – Nikt niczego nie żąda od Judyty. – Mame, nie namówicie mnie na powrót do domu, chyba że odprawicie swatkę. – Dobrze wiem, kto cię zbuntował! Kiedyś twoja babka, a teraz ten Heller! Żyjesz iluzjami. Zapamiętaj moje słowa: nic dobrego ci z tego nie przyjdzie! – W takim razie zostaję w zgromadzeniu! Potem Judyta samotnie siedziała w celi. Policzki ją paliły, w oczach piekły łzy, gdy rozpamiętywała wyrzuty matki i wymowne milczenie ojca. Mimo że nie przestała ich kochać, po raz kolejny sprawiła zawód, bo uparła się pójść inną drogą, niż życzyli sobie rodzice. Późnym wieczorem do pokoju zapukała siostra Dominika. Postawiła w progu sporą walizę, na stole położyła białą kopertę. – Posłaniec to przyniósł, od twego ojca – powiedziała i po cichu wyszła.

Judyta zajrzała do walizki. Obok złożonych starannie sztuk swej garderoby ujrzała drewniane pudełko, w którym przechowywała pędzle i farby. Drżącymi rękami rozdarła kopertę i wyjęła ze środka złożony na pół arkusik. – Najukochańsza córeczko! – przeczytała półgłosem. – Nie umiem pojąć motywów, które tobą kierują, ale nie zamierzam stawać ci na drodze do spełnienia zamiarów, których bronisz z taką determinacją, choć mnie i twojej matce wydają się szalone... Kiedy przerwała, by zaczerpnąć tchu, zorientowała się, że w kopercie jest coś jeszcze. Był to wypisany na jej imię i nazwisko weksel. W pierwszej chwili pomyślała, że powinna zatańczyć z radości, jednak zamiast tego opadła bezradnie na krzesło i rozpłakała się serdecznie. Rozdział 8 Jemioła Wraz zupływem października Eliza przyzwyczajała się do codziennego schematu: pobudek skoro świt, wykładów, przerw obiadowych, popołudniowych ćwiczeń i samotnych wieczorów przeznaczonych na naukę oraz porządkowanie i przepisywanie notatek. Gdyby nie zbliżający się termin wymówienia najmu, byłaby nawet dość zadowolona z monotonii dającej jej jako takie poczucie stabilizacji. W wolnych chwilach, choć miała ich niewiele, szukała nowego lokum, ale nie było to łatwe, bo bardziej atrakcyjne miejsca dawno zostały zajęte przez krakowskich studentów. Od czasu włamania nie przydarzyło się nic, co pozwoliłoby przypuszczać, iż coś dziewczynie zagraża. Unikała posterunku jak ognia, przeczuwając, że jeśli jest obserwowana, lepiej trzymać się od niego z daleka. Po wycieczce na cmentarz Rakowicki nie widziała też Antona Wiebrachta. Podejrzewała, że zaabsorbowany śledztwem spędzał całe dnie w pracy, gdyż sama również z trudem dawała sobie radę z obowiązkami – i pogodziła się z tym faktem, choć w głębi serca kłuło ją rozczarowanie. Za dużo spodziewała się po rozmowie o rodzinnych sekretach, kiedy przekonał ją, że są podobni i gdy po raz pierwszy pomyślała o nim z sympatią. Nawet to, że był Austriakiem, przestało na mgnienie oka mieć znaczenie. Babcia Orzechowska była daleko w Warszawie i wspomnienie jej przestróg oraz uprzedzeń, choćby us-prawiedliwionych, przestało Elizę prześladować. Jednak nieobecność porucznika sprawiła, że szybko wyrzuciła go z myśli i

skupiła się na nauce. 114/347 Z domu otrzymywała dobre wieści. Listy dochodziły regularnie, jak w zegarku. Odbierała je co piątek z cesarsko-królewskiej Poczty Głównej, myśląc za każdym razem, że to najsolidniejsza krakowska in-stytucja. Odpisywała od razu, decydując się na uspokajający ton. Wmawiała sobie, że nie jest jej aż tak źle, a kradzież i włamanie to przeszłość. Nabrała jednak nawyku lustrowania przechodniów, unikała niepotrzebnych samotnych przechadzek i nocnych powrotów do domu. Czasami zdawało się jej, że rozpoznaje jakąś twarz albo że inną widuje szczególnie często. Bywało, że podczas załatwiania sprawunków albo w drodze na uniwersytet gotowa była przysiąc, iż jest śledzona. Potem, gdy nic złego się nie wydarzało, kpiła z tych paranoi i z siebie, nazywając się w duchu przewrażliwioną frustratką. Dość często widywała Klarę Stojnowską. Polubiła ją z powodu jej bezpośredniości, celności uwag, odwagi w głoszeniu niepopularnych poglądów. Przypominała jej Olę Modrzewską, z którą przyjaźniła się od czasów wczesnego dzieciństwa. Klara nie była sufrażystką ani an-archistką, choć przeważnie nie liczyła się ze słowami, pozwalając sobie na więcej, niż w konserwatywnym Krakowie mogli znieść kołtuńscy mieszczanie. Zdolna jednak była do zupełnie altruistycznych gestów, począwszy od drobnych rzucanych przygodnym żebrakom, a skończy-wszy na działalności dotyczącej wyzwolenia kobiet. Klara bez przerwy organizowała jakieś kwesty, odczyty, wystawy, zbierała datki na ochronki, czytelnie, szpitale i domy dla ubogich, bez problemu łącząc to z nauką na kursach w Baraneum. W połowie października, ignorując opór Elizy, uparła się, żeby zapoznać przyjaciółkę z krakowskimi rozrywkami. Na początek wybrała teatr. – Pójdziemy na Sapho do Miejskiego – mówiła podczas przypadkowego spotkania na Rynku. – Zapolska daje kilka występów, pewno nigdy jej nie widziałaś. Nie pałam do niej sympatią, bo obnosi się z tym swoim zaśniedziałym tradycjonalizmem, jakby był coś wart, nic innego jednak nie grają, więc na bezrybiu... Wyobraź sobie, że jej zdaniem sensem życia kobiety powinien być dom rodzinny. Co za 115/347

bzdury! Nigdy nie czułam się szczęśliwsza niż podczas studiów w Berlinie. Sporo przed spektaklem pojawiło się u Elizy liczne towarzystwo: Lilka Zgiertówna z narzeczonym Kaziem Janowskim, studentem ostatniego roku medycyny, oraz Klara z bratem Maurycym, początkującym malarzem, świeżo po Szkole Sztuk Pięknych. Poszli piechotą, bo pogoda była ładna, choć rześka. Czuć było w powietrzu, że zbliżają się lis-topadowe chłody. Początkowo Eliza nie uczestniczyła w rozmowie, bo znów prześladowało ją męczące wrażenie, że ktoś ją obserwuje. Tego potężnego, zwalistego niczym góra draba dostrzegła po raz pierwszy kilka dni wcześniej. Wyglądał wtedy trochę inaczej, choć nie potrafiłaby określić, na czym polegała różnica. Podążał w bezpiecznej odległości, nie przyspieszał ani nie zwalniał, więc można go było pomylić ze zwykłym przechodniem. Ona jednak wiedziała swoje. Rodzeństwu Stojnowskich dopisywały wyśmienite humory. – Wyobraźcie sobie, jak się wstydu najadłam! – opowiadała ze śmiechem Klara. – Parę dni temu przeglądam „Czas”, jakby tknięta przeczuciem, bo nie cierpię konserwatywnego bełkotu i zazwyczaj trzymam się od tego z daleka, a tu na ostatniej stronie... ogłoszenie niemal na pół szpalty! Otóż nasz kochany papa wpadł na pomysł, żeby mi tą drogą męża znaleźć! – Pomysł jak pomysł – wtrącił Maurycy. – Chce pozbyć się ciebie z domu. Zalazłaś mu za skórę. – Ale jak się do tego zabrał! Całemu Krakowowi obwieścił, że jako opiekun panny z posagiem odda ją pierwszemu chętnemu za żonę! – Skąd wiesz, że to on? – spytała przytomnie Lilka. – Nie domyśliłabym się nigdy, bo podał skrzynkę kontaktową, tyle że wymienił moje imię i się podpisał. Krakowski zoolog! Wszystko po to, żeby mi dopiec. Prawdziwy z nim krzyż pański! – Dobrze wiesz, że nieba by ci przychylił – powiedział Maurycy. – To źle, że szuka ci męża? A sama umiesz? – Lilka dolała oliwy do ognia. 116/347 – Po diabła mi mąż! – odparła urażona Klara. – Pilnuj ty lepiej swojego Kazia, bo da drapaka, kiedy

dowie się wreszcie, jaka z ciebie jędza! – Nie ucieknie, nie ucieknie – odparł Kazio. – Jakbym miał wziąć nogi za pas, toby mnie już dawno tu nie było... Przekomarzali się aż do teatru, którego rzęsiście oświetlony gmach wyglądał imponująco, lecz to kremowo-złote wnętrze wydało się Elizie szczytem elegancji. Schody, szerokie niczym w pałacu, wiodły na piętro. W gustownie urządzonym foyer ciężkie zasłony przysłaniały wysokie okna, posadzki wyłożono ciemnymi dywanami, a wyściełane miękkie krzesła ustawiono przy stolikach tak, żeby widzowie mogli spocząć podczas antraktów. Największe wrażenie zrobiła jednak ogromna sala widowiskowa z galeriami na paru kondygnacjach, złoceniami i płaskorzeźbami na ścianach, z polichromią na suficie. A kurtyna zapierała dech w piersiach! – Dzieło Siemiradzkiego – tłumaczył Maurycy. – Namalował na własny koszt, z miłości do teatru. Eliza nie znała się na malarstwie, lecz od tego alegorycznego obrazu nie mogła oderwać oczu. W niezwykle jasnym elektrycznym świetle, które samo w sobie było atrakcją, przyglądała się przez lorgnon skrzydlatemu Natchnieniu, zadumanej Tragedii, Komedii zapatrzonej na Trefnisia, animującego wiszące na sznurkach marionetki. Nawet ukryte w głębi sylwetki Sfinksa i Terpsychory były wyraźne i realistyczne. Jednak Sapho bardzo ją rozczarowała, a gra Zapolskiej wydała się afektowana, niemal sztuczna, o co spierała się w antrakcie z Lilką.

Spektakl skończył się późną nocą. Na ulicach wyludnionego Krakowa kroki idących odbijało nieprawdopodobnie głośne echo, jakby oprócz nich na Rynku nie było żywego ducha. – Ma to swoje dobre strony – żartowała Klara. – O tej porze tłok nigdy nie grozi. – I gdzie są te wasze krakowskie rozrywki? – kpiła Eliza. – Przecież wszyscy chodzą tu spać z kurami. 117/347 – Nie sądź nas po pozorach – zaprotestowała Lilka. – Nie zostałaś jeszcze wtajemniczona. – Wtajemniczona... A cóż to znowu za tajemnice? Maurycy wziął Klarę pod rękę. – Babskie gadanie! Te rozrywki to głównie teatry – powiedział. – Ale za to jakie! – podchwyciła Klara. – Dwa sezony temu w Miejskim wystąpiła Sarah Bernhardt! A Modrzejewska? Mów, co chcesz, ale nie ma lepszych od nich. – Zapolska też niezgorsza, choć nie pierwszej młodości – ocenił Kazio. – Wolę jej dramaty – stwierdził Maurycy. – Niech lepiej pisze, a scenę zostawi zdolniejszym od siebie. Mijali Sukiennice, gdy Eliza zwróciła uwagę na pogłos nowych kroków, które nie cichły i nie zbliżały się zanadto. Obejrzała się ostrożnie przez ramię. Dostrzegła mężczyznę; nadchodził niespiesznie od kościoła Mariackiego. – Jestem pewna, że szedł już za nami... – szepnęła. – Kto szedł? – spytał Maurycy. – No, ten tam... Z Karmelickiej aż pod teatr. – To jakiś zapóźniony przechodzień... – uspokajał Kazio.

– Spójrz tylko na niego, ale nie tak otwarcie – odezwała się Klara. – Moim zdaniem raczej łazęga. – Może gdzieś skręci... – zgadywała Lilka. – Nie ma się czego bać, przecież jest sam. Z ciekawości zwolnili. Przystawali przed wystawami magazynów, oferujących paryskie kreacje dla pań, najnowsze modele sprowadzanych z Berlina fortepianów, modne fasony męskich kapeluszy, płyty gramofonowe, jelonkowe rękawiczki... – Wciąż za nami idzie – mruknęła Klara, nie odrywając wzroku od wyłożonych w witrynie futerkowych mufek, po czym, dla niepoznaki, dodała na głos: – Ta popielata jest piękna. Mufka, rzecz jasna. – Lezie za nami jak po sznurku – przyznał Kazio i zerknął na Maurycego. – Czas się z nim rozmówić. 118/347 – Nie zaszkodzi. A panie tu na nas zaczekają. Klara uczepiła się kurczowo ramienia brata. – Błagam, tylko bez awantur! Może to zwykły pijaczek... Dajcie mu spokój! – Grzecznie spytamy, czy nie zabłądził. – Maurycy ruszył w stronę nieznajomego. – Chodź, Kaziu. We dwóch raźniej. – Niepotrzebnie o nim powiedziałam... – wyszeptała Eliza. Nic strasznego się jednak nie wydarzyło. Nieznajomy tłumaczył się z czegoś cicho i spokojnie, aż w końcu we trzech zawrócili w stronę pań. – No, tośmy sobie pogawędzili – oświadczył Kazio – i wyszło szydło z worka. Przedstawiam Józefa Jemiołę. Panie Józefie, proszę o wyjaśnienia. Jemioła miął czapkę w rękach. Był potężnym mężczyzną w skromnym krótkim paltocie i tanich butach. Na jego czerstwej twarzy przestrach walczył o lepsze ze wstydem. – Przecie mówiłem, że nie śledzę. Panienki pilnuję, coby jej się jaka krzywda nie stała.

– Jakiej panienki? – spytała Klara. – Tej. – Jemioła wskazał brodą Elizę. – Taki dostałem rozkaz. – Czyj ten rozkaz? – drążyła coraz bardziej zdumiona Stojnowska. – Nie powiem, bo mi zakazano. Ale słowo daję, że panience włos z głowy nie spadnie. Kazali pilnować, to pilnuję. O co tyle hałasu. – Otarł ręką sumiaste, chłopskie wąsy. – A kto cię tam wie, czy nie zmyślasz – ciągnęła Klara. – Możeś ty szpicel? Albo złodziej? – A gdzie by tam! Uczciwy człek ze mnie. Na chleb zarabiam... – I co? Puszczamy go? – spytał Maurycy. – A czemu by nie? – refleksyjnie odrzekł Jemioła. – Za panienką i tak muszę chodzić, ale jużem mądrzejszy, więcej mnie nie zauważy. – Mądrzejszy? – Lilka parsknęła śmiechem. – Ho, ho! To ci dopiero mądrość! 119/347 Eliza milczała. Dla niej wszystko stało się jasne, lecz chociaż domyśliła się, kto polecił Jemiole ją strzec, nie zamierzała zdradzić tego znajomym. Śmiała się jednak w duchu z wąsacza, który nie bardzo radził sobie z poruczonym mu zadaniem. – Radziłbym, żeby pan znalazł uczciwsze zajęcie – powiedział groźnie Kazio. – Toż to właśnie taka robota – bronił się Jemioła. – Najuczciwsza z uczciwych. – W istocie – odezwała się Eliza. – Nie ma się czego bać. Niepotrzebne całe to zamieszanie. Puśćmy pana Jemiołę. – A pewno. Toż ze mnie paniny anioł stróż. Ja i sam pójdę, nie trzeba mnie puszczać – oznajmił uradowany Jemioła, natychmiast wcielając słowa w czyn. Zrobił w tył zwrot niczym żołnierz na służbie i po chwili zniknął w najbliższym zaułku.

Zapanowała konsternacja. – Może mi ktoś wyjaśnić, kim, do diaska, jest ten cały Józef Jemi-oła? – Klara jako pierwsza odzyskała głos. – Bo że śledzi Elizę, to jasne jak słońce. – Jakiś w gruncie rzeczy nieszkodliwy typ... – ocenił Kazio. – Na mordercę nie wygląda. Łagodny taki. – Ja bym go dokładniej wypytała – mruknęła Lilka. – Ale naprawdę wiem, kto go tu przysłał – zaprotestowała Eliza. – Jak uważasz. Chętnie spytałabym cię jeszcze kto, ale pewno nie powiesz. – Daj spokój – ujął się za Elizą Maurycy. – Nie chce, niech nie mówi. – Już moja w tym głowa, żeby jednak powiedziała – zażartowała Klara.

***

Sytuacja była rozpaczliwa. Zbliżał się koniec miesiąca, a Eliza nie znalazła nowego mieszkania. Domaniewska była nieugięta; przy byle okazji dawała do zrozumienia, że pora pakować manatki. Napomykała, że w dotychczasowym pokoju Elizy zamieszka jej siostrzenica, panna 120/347 o nieposzlakowanej opinii i kryształowym charakterze, która na pewno nie przyniesie rodzinie wstydu, bo stanowi wzór wszelkich cnót. Eliza wertowała prasę w poszukiwaniu ofert, ale na próżno, więc zaczynała żałować, że pochopnie zrezygnowała z pokoju, który oglądała z Wiebrachtem. Niespodziewanie jednak pomogło jej zrządzenie losu. Kiedy zwierzyła się Klarze, okazało się, że jej problemy można rozwiązać właś-

ciwie od ręki. – A ja od tygodni szukam współlokatorki! – ucieszyła się Klara. – Po Zaduszkach nareszcie wyprowadzam się z domu. Ojciec nie chciał o tym słyszeć, jak to on zresztą. Grzmiał z oburzeniem, że zejdę na złą drogę, ale wreszcie uległ. To w pobliżu sądu, pokój z kuchnią, zamówiony od trzeciego. Podzielimy się kosztami. Od razu umówiły się na oglądanie mieszkania. – Żebyś wiedziała, jak je urządzić – ciągnęła podekscytowana Stojnowska. – Właściciel kamienicy, znajomy mamci, to dusza człowiek, nie znajdziesz takiego choćby ze świecą, nie to co ta twoja hetera. Oboje z żoną są postępowi, tacy ciekawi świata, że jeszcze im będziesz robiła wykłady z tej twojej farmacji. Pokój przedzielimy parawanem, brakuje tylko mebli. Trzeba by poszukać sprzętów na Kazimierzu albo na Kleparzu, z dowozem i wniesieniem, bo nie wejdą do dorożki. Na Kanoniczą poszły wieczorem. Państwo Izydorostwo Wajnerowie byli starszym, dystyngowanym małżeństwem. Zajmowali kilkupokojowe mieszkanie na pierwszym piętrze. Serdecznie przyjęli niezapowiedzianych gości, poczęstowali biszkoptami i herbatą z arakiem, po czym pan Izydor, w nienagannym surducie z dewizką i jedwabnym fu-larze, zaprowadził lokatorki na poddasze. Pokazał przestronny, ustawny pokój o wywoskowanej podłodze i pięknym kaflowym piecu, kuchnię, wprawdzie niewielką, lecz przytulną, i balkon, na który wychodziło się przez szerokie oszklone drzwi. A w dole rozciągał się widok na dziedziniec obsadzony gęsto czeremchą. Wajnerowie tak serdecznie zapraszali dziewczyny na podwieczorek, że nie mogły odmówić. Kiedy opowiadali o córce, od lat we Lwowie za 121/347 mężem, i o wnukach, sprawiali wrażenie osamotnionych i spragnionych towarzystwa. Eliza przekonała się do nich od pierwszej chwili. Wkrótce wybrały się po meble. Eliza pierwszy raz jechała na krakowski Kazimierz. Przypominał jej trochę rodzinną miejscowość, gdyż między piętrowymi kamienicami kuliły się ubogie niskie domki, podobne do tych w Otwocku po drugiej stronie dworca, z dala od

uzdrowisk i pensjonatów. Przy drzwiach wisiały tradycyjne mezuzy, a na szyldach, oprócz polskich napisów – w jidysz. Błotnistymi ulicami ciągnęły konne zaprzęgi handlarzy starzyzną i chłopów zmierzających na targ; za nimi pędziły rozkrzyczane dzieciaki w obdartych porciętach i znoszonych trzewikach lub po prostu boso. Mijając uczniów miejscowej jesziwy i chasydów roztrząsających publicznie boskie oraz ludzkie sprawy, Eliza pomyślała, że od średniowiecza czas stanął tu w miejscu. Wybrały skład polecony przez Izydora Wajnera, gdyż oferował bogaty wybór tanich, ale solidnych stołów, łóżek o drewnianych ramach, ciężkich gdańskich szaf i mniejszych, dwudrzwiowych, a także komód, sekretarzyków, kredensów i najróżniejszych taboretów. Część mebli wynajęły, więc kiedy uiściły zapłatę, okazało się, że wydały mniej, niż początkowo zamierzały. Eliza uświadomiła sobie, że przez cały dzień jej śladem podążał Józef Jemioła, olbrzym o sumiastych wąsach, imponujących bokobrodach (nowy element kamuflażu) i łagodnym spojrzeniu dziecka. Zawsze w bezpiecznej odległości, choć była już wyczulona na jego obecność. Klara kręciła nosem. – I czemu on tak za tobą łazi? Nie podejdzie, nie przywita się jak człowiek... Aż dziwne, że się na to godzisz. – Dobrze mu z oczu patrzy. Pewno muchy by nie skrzywdził. – Ale znasz go? Dasz sobie rękę uciąć, że nie ma złych zamiarów? – To znajomy mego przyjaciela. To, że nazwała Wiebrachta „przyjacielem”, dla niej samej było niespodzianką, ale w tym momencie tak właśnie o nim pomyślała. – Hm... Więc masz w Krakowie jakiegoś... przyjaciela? 122/347 Eliza uśmiechnęła się tajemniczo. – Żeby tylko. Mam też paru wrogów.

***

Październikowa aura dawała się Elizie we znaki. Tego dnia zmarzła na kość, a uciążliwa mżawka przechodziła z wolna w ulewę. Woda rozpryskiwała się na bruku, chlupotała w kałużach, spływała strumykami po nierównym trotuarze, szumiała i bębniła na parapetach. Jemioła podążał za dziewczyną od uniwersytetu i marzł prawdopodobnie tak samo jak ona. Całe to pilnowanie nie miało jej zdaniem sensu, więc uznała, że pora się z nim rozmówić. Przystanęła przed kamienicą, lecz zamiast wejść do środka, czekała na dole, chroniąc się przed deszczem pod parasolem. Kiedy zorientował się, że nie uniknie spotkania, zawahał się i zwolnił. – Zapraszam na gorącą herbatę – zaczęła podniesionym głosem, gdyż dzieliła ich odległość kilkudziesięciu kroków. – Ziąb dziś straszli-wy, a pan od rana na nogach. – Co też panienka – wzbraniał się. – Przecie to nie wypada... Uśmiechnęła się przyjaźnie, żeby go nie spłoszyć. – Tak sobie myślę, że znamy się jakiś czas, nie odstępuje mnie pan na krok, a deszcz leje jak z cebra. Po co nam te ceregiele. Domyślam się, że to porucznik Wiebracht zlecił panu to chodzenie za mną. Na pewno nie miałby nic przeciwko herbacie. – Akurat miałby. I będzie zły, jak się dowie, że mnie panienka wypatrzyła. – Porucznika tu nie ma, nikt mu nic nie powie, a ja mam do pana parę pytań. – Nie da rady, panienko. – Ależ pan uparty. Ale i tak muszę pana zapytać... – Ja tam ciemny jak tabaka w rogu – bronił się Jemioła.

– No to się zaraz okaże. Czyli to porucznik Wiebracht rozkazał panu za mną chodzić. Mówił dlaczego? 123/347 – Piąte przez dziesiąte. Że niby z panienki ważny świadek, jak zawsze. – Jak zawsze? – Nie jest panienka pierwsza. Czasem kogoś pilnuję, jak pan porucznik prowadzi śledztwo. – Szkoda, że mi o tym nie powiedziano. Wolałabym o wszystkim wiedzieć. – No to już panienka wie. Pan porucznik zapłacił za służbę i wyjechał. – Wyjechał? A dokąd? – Jak zwykle. Czasami wyjeżdża, ale mnie się nie opowiada, a ja nie pytam. – Panie Jemioła. Herbaty pan nie chce, rozmawiać też nie, więc niech pan skończy to pilnowanie i idzie do domu. No, na co pan czeka? Nic mi tu nie grozi. – Postoję. – Na ulewie?! – Mnie nie pierwszyzna. – To się nie mieści w głowie! – powiedziała Eliza i zanim weszła do kamienicy, wcisnęła Jemiole swój parasol. – Niechże się pan przynajmniej pod tym schowa. Rozdział 9

Anton

Anton zamknął drzwi mieszkania izbiegł po schodach na pustą ulicę, gdzie wietrzny świt niósł smród rynsztoków, spleśniałych liści, ostatniej nędzy. Kiedy wstrząsnął nim dreszcz zimna, głębiej nasunął czapkę na czoło. Ten gest przyswoił sobie przed paroma dniami i zauważył z satysfakcją, że niezwykle szybko przyzwyczaja się do nowych okoliczności. Od niespełna trzech tygodni pracował jako zwykły robotnik w Parowej Fabryce Mebli i Wyrobów Stolarskich Joachima Hanzla i za dwa kwadranse zaczynał zmianę. Udawanie pomocnika stolarza nie było trudne, zwłaszcza że policja dopiero co aresztowała pokątnego złodziejaszka, Kostusia Pięknisia, który nie tylko chętnie opowiedział o tym miejscu, lecz także – choć nie od razu – wsypał zatrudnionych tam robotników, którym przypisał niemal wszystkie zbrodnie popełnione ostatnio w krakowskich pociągach. Sytuacja miała swoje zalety. Pierwsza – to że na jakiś czas musiał zamieszkać poza koszarami, wydawała się Antonowi najważniejsza. Nie było w tym nic niezwykłego, dość często zdarzało się, że c.k. oficerowie zajmowali prywatne kwatery. Zdumiał go jednak fakt, że nie brakowało mu towarzystwa kolegów, nie tęsknił do żołnierskiego drylu ani oficerskich rozrywek. Nawet nieobecność ordynansa była mu na rękę, gdyż coraz częściej zwracał się z różnymi poleceniami do Józefa Jemioły, nieocenionego nie tylko wtedy, gdy pilnował panny Pohoreckiej. Do wschodu słońca zostało niewiele czasu. Smugi bladego światła przesączały się przez szczeliny między gęstymi, mrocznymi chmurami, 125/347

cienie się pogłębiły w pozamykanych na głucho bramach kamienic, pod drzewami i w zaułkach, gdzie oprócz szczurów i wracających z nocnych łowów panienek lekkich obyczajów można było spotkać wyniszczonych chorobami bezdomnych dziadów i pijaczków półprzytomnych po nocnych libacjach. Kraków nie różnił się w tej kwestii od Wiednia, Pragi czy Lwowa. Niebo pojaśniało, odsłaniając szpetotę miasta, które, mimo swego zacofania, aspirowało do rangi cesarskiej metropolii, choć już od dawna nikt się z nim nie liczył, a przyjazne gesty cesarza wynikały z podszeptów kierujących jego polityką urzędników, dbających o ojcowski wizerunek Franciszka Józefa w każdym, nawet najdalszym za-kątku monarchii. Anton wcisnął zmarznięte ręce do kieszeni kurtki i przygarbił się lekko. Zaraz minie Hotel Krakowski i skręci w stronę Biskupiej, ale najpierw jak co dzień zaczepi go ta dziewczyna w przykrótkiej, mocno udrapowanej spódnicy i w słomkowym kapelusiku przybranym wyblakłymi makami z jedwabiu. Jakimś cudem ostatnio na siebie trafi-ali o tej samej porze i w tym samym miejscu. Wyzywający makijaż, nieprzyzwoicie głęboki dekolt, ażurowa fioletowa chusta, która była niczym pajęczyna i nie mogła chronić przed chłodem – wszystko to jednoznacznie świadczyło o profesji. Była i tym razem. Po wymiętej, poszarzałej twarzy przemknął cień zalotnego uśmiechu. Szła z naprzeciwka rozkołysanym krokiem, z dłońmi zaciśniętymi na wiązaniu chusty. Kiedy była tuż-tuż, Anton poczuł duszącą woń alkoholu i tanich perfum. Wyciągnęła do niego chudą rękę. – Może dzisiaj, kochany? Dużo nie wezmę. Od takich jak ty tylko pół korony. A jak będziesz miły, może nawet dostaniesz coś gratis. Była pijana. Mówiła bełkotliwie, urywała końcówki wyrazów, połykała samogłoski. Oparła dłoń na wąskiej talii i obeszła go dookoła. – No i jak? Decyduj się, decyduj, kochanieńki, pókim wolna. – Wyśpij się lepiej. Ledwo trzymasz się na nogach. Uniosła uczernione brwi.

126/347 – A tobie co do tego? – warknęła nagle. – Bądź dla takiego dobra, uprzejma, a i tak zarobić ci nie da! Wyśpij się! Też mi coś! Jakby Bozia chciała, żebym teraz spała, toby mi z nieba deszcz halerzy spadł, żebym sobie miękkie posłanie kupiła i ciepły kąt. Ale widać nie chce, bo co rano do tej samej parszywej nory wracam. Więc zatrzymaj dla innych swoje dobre rady! Odeszła chwiejnie, pomstując na swój los i okręcając się co kilka kroków z głośnym szelestem spódnicy. Odtąd ruch na ulicach się ożywił, jakby pijana dziewczyna odczarowała uśpione miasto. Już na Długiej zaskrzypiały pordzewiałe sprężyny odmykanych bram, pojawiły się pierwsze furmanki zaprzężone w chude, zaniedbane szkapy. Słabe płomyki lamp naftowych zamigotały w oknach, za którymi ospale budziło się życie, najpierw w prymitywnych, niemal chłopskich chałupach, potem w ciemnych, okopconych murach kamienic. Anton przeszedł obok zakładu Helclów oraz placu musztry, przeciął ulicę i dostał się na tyły koszar Rudolfa, gdzie znajdowała się fabryka. Zza wysokiego ogrodzenia wystawały płaskie dachy baraków, w których mieściły się biuro z gabinetem właściciela, pracownia ar-chitekta oraz hala produkcyjna, składająca się z dwóch ogromnych pomieszczeń: warsztatu i maszynowni. Podawał się tu za Antoniego Zaleskiego, zameldowanego przy ulicy Garncarskiej, urodzonego i wychowanego w Tarnowie, skąd przyjechał późnym latem w poszukiwaniu zarobku. Więcej o sobie nie opowiadał, chyba że stróżowi, Anzelmowi Kronosowi. Witali się codziennie w budce strażniczej za bramą fabryczki, kiedy Anton jak pozostali pra-cownicy podbijał kartę. Stróż był potężnym, barczystym mężczyzną – i kuternogą. Wypadek uczynił go niezdolnym do pracy przy maszynach, więc właściciel firmy zatrudnił go przy bramie. Kronos był też rozmowny, ale przede wszystkim spostrzegawczy i inteligentny; dlatego Anton lubił zamienić z nim parę słów, pozornie nic nieznaczących uwag o pogodzie, humorze majstrów, zatargach między stolarzami albo pracownikami pomocniczymi, bo dzięki temu poznawał stosunki

127/347 panujące w fabryce. Szczególnie interesował się czterema. Jeden z nich, śniady, szczupły, o czarnych oczach i równie ciemnych, krótko przystrzyżonych włosach, Bruno Kronos, brat Anzelma, był tym, z którego powodu Anton wymyślił tę mistyfikację. Do fabryki dotarł tuż przed dzwonkiem na nową zmianę. Wszedł do stróżówki i na powitanie uchylił czapkę. – Zimno jak cholera – powiedział do stróża i włożył kartę do znacznika. – Majster już jest? – Ano jest – odparł Kronos. – Szef dostał zamówienia z krótkim ter-minem na meble do koszar przy Dunajewskiego i do jakiegoś gimnazjum. Pracy będzie do późnej nocy, żeby zdążyć na czas. Firma zarobi na pracowników, szef coś o rozbudowie wspominał, jak się koni-unktura nie pogorszy. Tyle że nie wszystkim chce się robić. Majster ma się przyjrzeć ludziom, wybadać, kto się obija, a kto nie. Przed świętami pewno zwolnią najgorszych obiboków, wymienią na nowych. Szef woli doszkolić niewykwalifikowanych, niż płacić darmozjadom. – Pan jak zwykle świetnie poinformowany – zaśmiał się Anton. – Ma się oczy szeroko otwarte. Już tu mój brat miejsca długo nie zagrzeje. Ostatnimi czasy nie przykłada się do roboty, a szkoda, bo to dobra praca, lepszej w całym Krakowie ze świecą nie znajdzie. Rodzinę ma, o dziecku powinien pomyśleć, żeby głodne i bose nie chodziło, o tej jego kobiecie, aby ludzie nie szeptali, że bez ślubu żyją. Ale jemu co innego w głowie. – Kiedyś się ustatkuje, młody jeszcze. – Bruno? Trzeci krzyżyk ma na karku! Panie Antoni, przecież on w pana wieku, a jakbym ogień i wodę widział! Anton ruszył do drzwi. – Nic pan o mnie jeszcze nie wie, panie Anzelmie. – Bogiem a prawdą, faktycznie niewiele, ale mam nosa do ludzi. Gdyby Bruno coś panu proponował, zaczepiał albo do siebie i tych swoich kumpli zapraszał, niech się pan od nich trzyma z daleka.

– Nie musi pan się o mnie martwić. – O pana nie mam powodu, ale on... Skaranie z takim bratem. 128/347 Anton przeszedł do maszynowni. Szerokie, zakończone łagodnymi łukami okna wpuszczały do środka szarawe światło wczesnego poranka. Z sufitu zwisały metalowe lampy zamontowane tak, żeby oświetlić przestrzeń przy heblarkach, piłach stołowych i parkieciarce, gdzie leżały w stosach belki i deski. O ściany oparto gotowe już szafy i kre-densy, skrzydła drzwi, a nawet wieka trumien, gdyż realizowano i takie zamówienia. Anton zdjął kurtkę. W warsztacie dostrzegł majstra i robotników, wśród których rozpoznał Brunona Kronosa. Dotąd nie zamienił z nim nawet słowa; Bruno był ostrożny i z rezerwą traktował początkującego pomocnika. Anton znajdował się najniżej w hierarchii i jako taki musiał zasłużyć na szacunek starszych stażem. Powoli jednak stan ten się zmieniał; czasem wystarczała przyjacielska pogawędka, wypalony w przerwie papieros, kufel piwa postawiony w piwiarni, żeby lody stopniowo topniały. Z Brunonem sprawa miała się inaczej. Tu potrzeba było znacznie więcej zabiegów, ponieważ jednak Anton miał niewiele czasu, a przełożeni w Krakowie i Wiedniu naciskali na szybkie zakończenie sprawy, zdobycie zaufania brata dozorcy, zaprzyjaźnienie się z nim, dotarcie do jego otoczenia, były najważniejszym i jednocześnie na-jtrudniejszym zadaniem. Anton przeszedł do warsztatu w momencie, gdy majster stolarski, Ignacy Pociejko, niezwykle uczciwy, wymagający od pracowników rzetelności i lojalności wobec firmy, ostrym tonem tłumaczył coś obecnym. – To przez następny miesiąc. Codziennie o trzy godziny dłużej, płat-ne jak zwykle. – Płatne jak zwykle!? – Bruno Kronos podniósł głos. – Za nadgodziny wypada dać więcej! – Ty, Kronos, siedź cicho, bo i tego ci nie zapłacę, a przyjść będziesz musiał jak inni – odparł spokojnie majster. 129/347 – Nadgodziny nadgodzinami, ale żeby zaraz cały miesiąc? –

protestował inny stolarz, Ziarnowski, o głębokich śladach ospy na prawym policzku. – Przed świętami zarobisz na Wigilię, matce urządzisz ją po królewsku. – Majster wyjął ołówek zza ucha. – Jak komu nie pasuje, fora ze dwora. Znajdą się inni na to miejsce, nie zdąży nawet ostygnąć. – Nie strasz, bo jak wszyscy złożymy wymówienie, zostaniesz sam z robotą i choćbyście zatrudnili nowych, kto ich do zawodu przyuczy? – powiedział Kronos. – Jak mi tu ludzi będziesz buntował, szef dowie się o wszystkim. – Szef? – Kronos roześmiał się kpiąco. – A wiesz, co mnie to obchodzi? Sam jestem sobie szefem! Tacy jak ty... I tak miałem to zrobić! Noga moja więcej tu nie postanie! Patrzyli w milczeniu na Brunona, który wyszedł z warsztatu, w maszynowni zdjął fartuch i rzuciwszy go na podłogę, włożył wierzchnie okrycie. – Ktoś jeszcze? – spytał majster. – Ja – odezwał się Ziarnowski. – Nie będzie tej pracy, znajdę inną, mnie tam wszystko jedno, żyć mam z czego. A wyzyskiwać się nie dam. Dołączyło do niego jeszcze dwóch z otoczenia Brunona. Anton nie mógł nie skorzystać z tej okazji. – I ja – oznajmił. Wyszedł jak pozostali, szybko przemierzył fabryczne podwórze, rozglądając się za zbuntowanymi robotnikami. Dostrzegł Ziarnowskiego, który spierał się o coś z Brunonem. W końcu Kronos rzucił coś półgłosem i odszedł. Anton zbliżył się do stolarza, lecz zamiast go minąć, zatrzymał się i odwrócił w stronę hali fabrycznej, jakby na kogoś czekał. – Nikt więcej – powiedział, udając rozczarowanie. – Jak im majster każe z okna skoczyć, też skoczą, by roboty nie stracić – odrzekł Ziarnowski. – Nie popracowałeś sobie u Hanzla. Szybko się zwinąłeś.

130/347 – Cyrografu nie podpisałem. Taki mam zwyczaj, że jak mi nie pasuje, odchodzę. – A nie wyglądałeś na takiego. – Kronos też nie wygląda na takiego, co pracuje w stolarni. – Hardy jest, daleko zajdzie. Inne ma zajęcie, bardziej popłatne. Tylko marnował tu czas. – A nie znalazłoby się coś dla mnie? – spytał ostrożnie Anton. – Zbrzydły mi już te fabryczki, wszędzie jest tak samo. – Przyjdź wieczorem do piwiarni U Czapli i zapytaj o Anielę. Niczego nie obiecuję, ale może będziesz miał fart. Bo ja miałem... Wyszli przez pustą stróżówkę. Dopiero na ulicy, tuż przy ogrodzeniu, Anton zauważył braci Kronosów. Kuternoga, czerwony na twarzy, krzyczał na młodszego, który roześmiał się ironicznie, splunął i odszedł. – U Kronosów ciche dni nastaną – powiedział Ziarnowski. – Ale bracia to bracia. – Anzelm narzeka na Brunona. – To pozory. Jeden za drugim skoczyłby w ogień.

***

Przed wieczorem Anton spotkał się z Jemiołą, przekazał mu wiado-

mość dla inspektora Małeckiego, po czym udał się do piwiarni U Czapli, jednej z gorszych krakowskich spelunek, położonej między Kleparzem a Krowodrzą, niedaleko składów kolejowych, w najbardziej uprzemysłowionej części miasta. Przyciągała kolejarzy, numerowych, robotników z okolicznych fabryk i przyjezdnych chłopów, handlujących na pobliskim rynku. Piwiarnia czynna była do ostatniego gościa, lecz w praktyce nigdy nie pustoszała, choć po szperze zbierała się tu specyficzna klientela: alfonsi, kieszonkowcy, naciągacze, wieczni studenci, wreszcie hazardziści zadłużeni po uszy u właściciela, Jana Czapli. Lokal znajdował się w piętrowej kamienicy, oświetlonej przytwierdzoną przy wejściu gazową latarnią. Słabe światło padało na szerokie 131/347 ościeżnice przy drzwiach, nieudolnie namalowany szyld oraz na wąskie okno, przez które widać było fragment zatłoczonego wnętrza. Anton wszedł do środka sporo po zapadnięciu zmroku, gdy szynk pękał w szwach. Na drewnianych, przyciemnionych bejcą stołach obok butelek i metalowych kubków królowały talerze pełne kaszy omaszczonej skwarkami, tłuczonych ziemniaków, fasoli, smażonej kiełbasy i bigosu. W nozdrza uderzał swąd przypalonego tłuszczu pom-ieszany z ostrą wonią cebuli i chrzczonego piwa. Gęsty dym z tanich papierosów zasłaniał dobrze już podpitą zbieraninę typów spod ciemnej gwiazdy. Za kontuarem obok starszego mężczyzny o imponujących, podkręconych ku górze wąsach, przepasanego płóciennym fartuchem, stała młoda kobieta. Sprawiała wrażenie pewnej siebie i swobodnej w obejściu. Miała czarne niczym węgiel oczy i świdrujące spojrzenie. Na widok zbliżającego się Antona przesunęła upierścienioną dłonią po bujnych, hebanowych włosach. – Przysłał mnie Ziarnowski. Szukam Anieli – powiedział Wiebracht. – To ja. Ziarno wspominał mi o panu – odparła. – Już jest, u Brunona. Zaprowadzę pana, nic tu po mnie. Poruszała się z kocią zręcznością. Uniosła rąbek sukni uszytej z prążkowanego, połyskliwego materiału i weszła na schody.

– To na piętrze – dodała. Wprowadziła go do pomieszczenia na końcu korytarza. – Proszę nie być skąpym... – szepnęła, popychając go lekko do środka. – To się panu na pewno opłaci. Izba była szulernią, dość ciemną, o jednym oknie przysłoniętym poszarzałą i naddartą firanką. Pośrodku stał stół, przy którym pięciu mężczyzn grało w karty, lecz oprócz Brunona Kronosa i Ziarnowskiego Anton nikogo nie rozpoznał. Bruno gryzł w zębach zapałkę; na widok wchodzących wyjął ją z ust, przełamał i odrzucił na podłogę. Aniela stanęła za jego plecami, Ziarno pokazał Antonowi wolne krzesło. 132/347 – Siadaj – zaprosił. – Okaże się, coś wart. Przeczekasz kolejkę, we-jdziesz przy następnym rozdaniu. Anton w milczeniu obserwował graczy, a kiedy dostał karty, rzucił na stół parę monet, bo grali ostro, na pieniądze. – Nieźle – ocenił Ziarno. – Pewno to niejedna twoja dniówka, co? Z nami zarobiłbyś tyle, że żyłbyś niczym pan, miałbyś na markowe cy-gara, na dziewczynki. Nie spracowałbyś się bardzo, rąk nie ubrudził. – Szkoda do stolarki takich rąk, delikatnych jak u panny – dodała nagle Aniela. – Jakby mi Ziarno nie zaręczył, że czekamy na stolarza, nigdy bym nie zgadła, że należą do zwykłego robotnika. – Do pomocnika stolarza, dopiero się przyuczałem – odparł Anton. – A robotnik ze mnie żaden, wędrowałem z miejsca na miejsce, nie przepracowywałem się, bo i po co? Aniela podeszła bliżej, wzięła prawą dłoń Antona, odwróciła ją i przesunęła palcem po wnętrzu. – Miękka i biała, ale linia życia krótka – szepnęła. – Aż żal. – Zostaw go – zirytował się Bruno. – I grajmy wreszcie. Grali do świtu. Anton przegrał tej nocy niejedną koronę, podejrze-wał zresztą, że karty były znaczone. Aniela już go nie zaczepiała, nie prowokowała powłóczystymi spojrzeniami i żartobliwym tonem,

sprawiała wrażenie znudzonej, a kiedy wyszła, nikt tego nie skomentował. Gdy rankiem Anton stanął przed piwiarnią, Ziarno poklepał go z uznaniem po plecach. – No, odrobisz straty następnym razem. Znasz swoje miejsce, nie jesteś skąpy ani chciwy. Szefowej wpadłeś w oko, chociaż szef nie da ci jej tknąć, więc lepiej niczego z nią nie próbuj. Przydasz się nam, bo budzisz zaufanie, a że nie jesteś stąd, tym lepiej dla nas. Nie bój się, od fachowej roboty są inni. – Co to za robota? Ziarno pochylił się ku niemu. – Cierpliwości. Wkrótce na jedną cię zabiorę. 133/347

***

Ten poranek był równie mglisty jak poprzedni, tak samo ponury i chłodny. Okolice Kleparza miały mdły zapach przedmieść, starzyzny i końskich odchodów, bo niedaleko znajdował się postój chłopskich furmanek, którymi zwożono na targ jabłka, kapustę, buraki i zboże. Na Rynek i do Sukiennic droga wiodła między koszarami i tanimi burdelami. Antona ogarnęło zmęczenie, nie spał od ponad doby, a w piwiarni nerwy miał napięte niczym postronki. Dopiero teraz, wracając do mieszkania na Garncarską, pozwolił sobie na oddech ulgi. Miniona noc była zaledwie wstępem, lecz czuł satysfakcję, bo zbliżył się do finału sprawy. Upewnił się, że to Brunona szukała policja kryminalna i mimo że aresztowanie nie miało w tym momencie sensu, gdyż potrzebowali niezbitych dowodów, nie miał wątpliwości, że schwytanie zabójcy

Marii Arctowej oraz sprawców trzech innych zbrodni było tylko kwestią czasu. Kiedy mijał Karmelicką, z wieży kościoła Mariackiego rozległ się zawodzący dźwięk trąbki. O siódmej rano było jeszcze pusto i sennie, szedł więc niespiesznie, choć z mocnym postanowieniem, że pozwoli sobie na kilka godzin snu, bo wieczór znów miał spędzić U Czapli. Musiał się zobaczyć z Jemiołą, ale ponieważ ten pilnował panny Elizy, Anton zdecydował, że wstrzyma się ze spotkaniem do przedpołudnia, gdy dziewczyna miała zajęcia na uniwersytecie. Mimo zmęczenia przyszło mu na myśl, że z nią również mógłby się spotkać, ale postanowił odłożyć to do czasu, aż będzie miał dla niej konkretne wieści. I nagle ją zobaczył. Szła od strony kamienicy, w której wynajmowała mieszkanie, cofnął się więc w bramę najbliższego podwórza i odprowadził ją wzrokiem w kierunku Plant. Krok miała energiczny, spojrzenie śmiałe, sylwetkę smukłą, prostą niczym trzcina. Niesforne jasne loki wymykały się spod kapelusza, w jednej ręce trzymała 134/347 złożony parasol, w drugiej dość ciężką torbę wypełnioną zapewne książkami. W końcu ucichło postukiwanie obcasów, a jego uderzyła myśl, że nigdy wcześniej żadnej kobiety nie pragnął tak bardzo. Rozdział 10

Pracownia

Judyta przystanęła przy filarze, zdala od centrum holu prowadzącego do auli, w której za chwilę miał się odbyć wstępny

wykład dla słuchaczek Wyższych Kursów dla Kobiet. Odkąd otrzymała poświadczenie matki przełożonej zgromadzenia urszulanek, że pozostaje pod jej opieką i od kiedy opłaciła czesne za oba semestry, żyła jak we śnie. Stan oczekiwania w połączeniu z euforią wywołaną perspektywą studiów pozwolił jej wyrzucić z pamięci niepowodzenia i przykrości, których doświadczyła ostatnio. Sztuka pochłonęła ją bez reszty, chociaż racjonalnie oceniała swoje umiejętności – umiała tak niewiele! Pełna optymizmu z trudem panowała nad podekscytowaniem. Wsłuchiwała się w szelest odświętnych sukien, prześlizgiwała wzrokiem po nieznajomych twarzach i przyznawała w duchu, że niek-tóre były intrygujące. Choćby ta blondynka o włosach podciętych poniżej uszu, w seledynowym kostiumie pod szykowną narzutką w kratkę. Paliła cygaretkę, z rozbawioną miną obserwując oburzone spojrzenia obecnych. Dostrzegła zainteresowanie Judyty i podeszła bliżej. – Skąd jesteś? – spytała. – Zza kordonu? – Nie, stąd. – Naprawdę? Wydawało mi się, że studentkami są tu głównie dziewczyny z Kongresówki. Ja też mieszkam w Krakowie. Co studiujesz? – Malarstwo i rysunek, na pierwszym roku. – Artystka! – Blondynka wyraziła szczere uznanie. – Lubię artystów, mój brat jest malarzem. Uważam, że ma talent, w przeciwieństwie do 136/347 mnie. Dlatego ja studiuję literaturę. Wcześniej uczyłam się w Berlinie, ale rozchorowałam się i przerwałam naukę w połowie. Obym teraz mi-ała więcej szczęścia. A ty? – Ja? Jestem zupełną nowicjuszką. – I dobrze. Od czegoś trzeba zacząć. – Nie można chyba porównywać kursów z twoimi studiami na prawdziwej wyższej uczelni? – Nie można – przyznała blondynka. – Tylko że w Krakowie nie znajdziemy nic lepszego.

Woźny otworzył podwójne drzwi. Słuchaczki zajmowały miejsca w obszernej auli wykładowej o ścianach wyłożonych boazerią, z wysoką mównicą umiejscowioną między audytorium a olbrzymimi czarnymi tablicami. Blondynka zgasiła cygaretkę na parapecie. – Chodźmy – powiedziała – bo trafią nam się najgorsze miejsca. Sala ma ponoć fatalną akustykę, lepiej będzie usiąść z przodu. Dyrektor kursów, profesor Józef Rostafiński, mężczyzna w sile wieku, o szpakowatej brodzie i takich samych wąsach, pojawił się w towarzystwie asystenta. Przez okulary w cienkich oprawkach spoglądał na wpatrzone w niego młode panie. – Szanowne adeptki wiedzy wszelakiej – rozpoczął żartobliwie. – Oto kolejny rok w długiej i chlubnej historii naszej szacownej instytucji, której nadrzędnym celem jest kształcenie kobiet. Od śmierci fundatora i wieloletniego dyrektora Wyższych Kursów, Adriana Baranieckiego, minęły już cztery lata, a jednak zakład nasz z sukcesem przetrwał ciężkie czasy i nieustannie się rozwija... Judyta chłonęła słowa profesora. Kiedy z dumą wyliczał nazwiska absolwentek kursów, które pracą i osiągnięciami przynosiły im chlubę, gdy mówił o wykładowcach, na co dzień uczących studentów największych krakowskich uczelni – rozpierała ją radość połączona z nadzieją, że jej również dane będzie posiąść wiedzę niezbędną do tego, by zająć poczesne miejsce w panteonie prawdziwej sztuki. 137/347 – Życzę wszystkim owocnego roku. Gwarantuję, że będzie pracowity i bogaty we wrażenia. Gdybym mógł paniom tego pierwszego dnia wręczyć jakieś pożyteczne podarunki, byłyby to, jak się zapewne domyślają panie z wydziału przyrodniczego, kolendra, piołun i nagietek. Kolendra: na wzmocnienie pamięci, piołun: aby inkaust chronić od pleśni, nagietek na poprawę wzroku. Ale ponieważ to tylko przesądy, uznajmy, że wystarczą paniom zapał i wiara we własne siły.

Żaden magiczny zielnik nie będzie tu konieczny. Po wykładzie Judyta odebrała indeks i grafik zajęć, po czym pożeg-nała się z nową znajomą. – Klara Stojnowska – przedstawiła się blondynka. – Stojnowska? Ależ... ja znam to nazwisko! – Może słyszałaś o moim ojcu, wykłada zoologię na uniwersytecie. – Nie. Poznałam malarza, Maurycego Stojnowskiego. – To mój brat. Zdumiewający zbieg okoliczności! – Pracuje przy polichromii u franciszkanów, prawda? – Pracuje to za dużo powiedziane. Pomaga koledze. Ale gdzieś ty go spotkała? I kiedy? Dopiero co wrócił z Paryża. Judyta nieznacznie wzruszyła ramionami. – Nie znamy się dobrze. Zamieniliśmy zaledwie kilka słów. Rozstały się na ulicy, choć Klara usilnie namawiała Judytę na filiżankę kawy na Plantach. Odmówiła, gdyż w kaplicy zgromadzenia czekała na nią siostra Angela, a w celi – rozpoczęty projekt kompozycji ze słoneczników. Nigdy wcześniej aż tak nie brakowało jej na wszystko czasu. Kiedy minął pierwszy tydzień zajęć, Judyta miała wrażenie, że od zawsze uczy się kaligrafii, ornamentyki, modelowania, rzeźby i perspektywy artystycznej. Oto przed oczarowaną dziewczyną otworzył się pasjonujący świat nowych możliwości i raptem okazało się, że zdrada Szymona była zaledwie epizodem pozbawionym znaczenia.

***

138/347 Niedługo potem siostra Dominika wręczyła Judycie karteczkę z adresem pracowni malarza, który na prośbę matki przełożonej miał

udzielać dziewczynie lekcji rysunku. Umówiona na późne popołudnie poszła na pierwsze zajęcia tak przejęta, jakby od tego spotkania za-leżało jej życie. Przez spiętrzające się chmury przedzierały się strużki srebrzystego światła, ostry wiatr smagał jej twarz i wyciskał łzy, a gwałtownie ochładzające się powietrze aż kłuło w gardle. Mimo to rozpierała ją niespożyta energia, całą sobą czuła intensywną radość. Kazano jej wziąć prace, więc niosła je w dużej papierowej teczce, głównie ołówkowe szkice, których ostatnio robiła tak wiele, że w celi brakowało już dla nich miejsca. Dziś wybrała jej zdaniem najlepsze. Dotarła na Poselską, wybrukowaną uliczkę z ciasno przylegającymi do siebie dwupiętrowymi kamieniczkami oraz eleganckim magis-tratem. Bez trudu odnalazła bramę z numerem ósmym, gdyż zaraz za nią rozpościerał się wirydarz franciszkanów. Weszła w podwórze, potem schodami wdrapała się na drugie piętro. Drzwi otworzyła młoda służąca. – Ja do pani Joanny Stankiewiczowej, na lekcje rysunku – powiedzi-ała Judyta. Służąca wziąwszy od niej płaszcz i kapelusz, poprowadziła w głąb mieszkania. Minęły zamknięte szerokie drzwi, za którymi znajdowały się kolejne, do pracowni. Służąca kazała Judycie chwilę poczekać, po czym zostawiła ją samą. Atelier było duże, za dnia prawdopodobnie zalane potokami słonecznego światła dzięki wychodzącym na podwórze dwóm sporym oknom. Meble ograniczono do niezbędnych, do stojącej w kącie oto-many, stołu i taboretów oraz półek na książki, a mimo to panował tu nieopisany nieład, gdyż na podłodze zalegały zrolowane kartony, ułożone jedne na drugich książki, przeważnie francuskojęzyczne, sztalugi, pudełka z farbami, pędzle... Jakże inne było to wnętrze od up-orządkowanej, niemal pedantycznej pracowni Szymona! Ściany przypominały wielobarwną mozaikę. Bezpośrednio do tynku zwykłymi gwoździkami przymocowano niezliczone małe i duże 139/347 pastelowe szkice. Judyta bezwiednie zbliżyła się do nich. Oto gęste układy róż i bratków, pomarańczowe nasturcje, smukłe słoneczniki i lilie o kielichach białych jak alabaster. – Panna Schraiberówna?

Od siostry Magdaleny? Joanna Stankiewiczowa. Nieznajomy głos sprawił, że Judyta odsunęła się od ściany. W drzwiach pojawiła się kobieta w czarnej, znamionującej żałobę sukni. – Mój siostrzeniec za chwilę wróci od franciszkanów, ostatnio spędza tam całe dnie. Widziała pani nową polichromię? Judyta przytaknęła i pokazała karton pokryty motywem lilii. – Są jak żywe! – zachwyciła się. – Owszem, ale niech mu pani tego nie mówi. Zakonnicy nie zgodzili się na ptaki, wie pani, wróble, czyżyki, kosy... Część ściany chciał za-pełnić ptactwem świętego Franciszka, ale to sprzeczne z kanonami, więc zamiast nich będą te lilie. Służąca przyniesie pani herbaty, roz-grzeje się pani. Musi mi pani wybaczyć, ale wybieram się na mszę do dominikanów. Staś zaraz będzie. Judyta znów została sama. Dopiero teraz zauważyła niezwykłą obfitość kwiatów, świeżych i zasuszonych, rozłożonych w różnych zu-pełnie przypadkowych miejscach. Sięgnęła na stół, po płaski niczym opłatek mlecz i uniosła go, przysuwając nieco do klosza płonącej słabym światełkiem lampy. Roślina jakby ożyła: unerwienie pociemniało, barwy liści – przeciwnie – rozjaśniły się, współgrając z cienkimi złocistożółtymi płatkami. Nagle skrzypnęły drzwi. Judyta wypuściła z rąk

roślinkę i gwałtownie odwróciła się od stołu. – Ach, jest już pani. Ciocia nie zaproponowała herbaty? Długo tu pani siedzi? Tak w ciemnościach? Od pierwszej chwili wiedziała, że miała już z nim do czynienia. Rozpoznała głos, dźwięczny, trochę nerwowy, niebieskie przenikliwe oczy, płowe, falujące włosy. Rudawa bródka i wąsy podkreślały bladość szczupłej twarzy. Kiedy przywitał się uściskiem dłoni i poprosił, żeby 140/347 usiadła, zauważyła, że jest niewysoki i drobnej budowy ciała, co podkreślał czarny, wyraźnie znoszony surdut. – Więc pani maluje? – spytał. – Tak, przyniosłam prace, do oceny. To tylko wprawki, nic szczególnego. Ptaki, kwiaty, ludzie, głównie dzieci. – Ludzie? – powtórzył ze zdziwieniem. – Wolno pani portretować ludzi? Jest pani chyba Żydówką... – Nie wolno – odparła zadziornie. – Dlatego nikogo nie pytam o zgodę. Wyjęła z teczki ołówkowe szkice i w milczeniu czekała na werdykt, kiedy stojąc przy stole, przeglądał je z kamiennym wyrazem twarzy. Potem przysunął wolny taboret i usiadł w chwili, gdy służąca wniosła tacę. Postawiła filiżanki, imbryk obok cukierniczki i wyszła, cicho zamykając drzwi. – Rysuje pani dość poprawnie – oznajmił. – Używa pani farb? – Trochę. – Jakich? Akwarel? Pasteli? Olejnych? – Akwarel. Farby olejne są za trudne, a pasteli nie miałam okazji wypróbować. – Na początek doradzałbym pastele. No dobrze. Zobaczmy, jak sobie pani z tym poradzi. Zdjął ze ściany szkic przedstawiający pejzaż widziany przez okno, jakiś krakowski, choć Judyta go nie rozpoznała.

– Proszę to skopiować – polecił i podał jej przybory. Zajęła się rysunkiem, gdy tymczasem on odkręcił knot lampy naftowej, usiadł nieopodal, sięgnął po ołówek i pracował nad czymś szybkimi, wprawnymi ruchami. W pracowni zapadła cisza, której monotonię urozmaicał szmer ołówków sunących po papierze. Judyta zakończyła szkic i dała go do korekty. – O, widzi pani, tu zapomniała pani o perspektywie. Linia powinna iść tak. Dach... Dach jest zbyt płaski, ale proporcje w sam raz. Ma pani wyczucie nastroju i mocną, pewną kreskę, wyrazistą, nie do podrobi-enia. Musi pani pracować nad stylem, żeby był rozpoznawalny i miał 141/347 charakter. Brak pani doświadczenia, ale to da się nadrobić. Pomoże pani kopiowanie rycin, szkicowanie architektury, starych nagrobków, wnętrz kościołów. Im więcej, tym lepiej. A to dla pani. Podał jej kartkę, na której jeszcze przed chwilą coś rysował. Był to wykonany ołówkiem portret ciemnowłosej dziewczyny – jej portret – datowany i sygnowany podpisem: dwoma inicjałami o charakterystycznej, niewyszukanej formie liter. – W przyszłym tygodniu nie znajdę dla pani czasu, proszę przyjść najwcześniej za dwa, z nowymi pracami. A na następną lekcję umówi się pani za pośrednictwem cioci Stankiewiczowej. Odprowadził ją do przedsionka i poprosił służącą o podanie okrycia. – I koniecznie niech pani zajrzy do franciszkanów – dorzucił kpi-arskim tonem. – Tylko tym razem proszę zachować większą ostrożność, bo szkoda by było zmarnować kolejne wiadro błękitnej farby. Judyta zamarła z kapeluszem w dłoniach. – Poznał mnie pan! – jęknęła z zażenowaniem, które zabarwiło jej policzki na ciemnopurpurowo. – Nie od razu. Ma pani szczęście, za sekundę wpadnie tu Maurycy. Wreszcie będzie miał okazję panią przeprosić. Był zbyt obcesowy i tak panią wystraszył, że nam pani uciekła. – Maurycy Stojnowski? – upewniła się. – Oj, w takim razie

wolałabym uniknąć... Nie zdążyła się wykręcić, gdyż w tym momencie zabrzmiało pukanie do drzwi i niemal natychmiast ktoś energicznie je popchnął. – To wymaga poprawek. Jednak pomylili wymiary ściany. Zmniejsz to, bo... Zaskoczony obecnością dziewczyny Stojnowski zatrzymał się w progu. Wyglądał tak, jak go zapamiętała: niebieskooki i ciemnowłosy, o krótko przystrzyżonej bródce. Pod pachą trzymał tek-turowy rulon, który teraz wręczył koledze. – Pani tutaj? – zdziwił się. – Właśnie wychodzę – pospieszyła z wyjaśnieniem. – Proszę pożegnać ode mnie panią Stankiewiczową. Do widzenia panom. 142/347 – Jest tak ciemno, nie możemy puścić pani samej. – Maurycy rzucił koledze porozumiewawcze spojrzenie. – Wpadnę później, przyjrzyj się jeszcze tym wymiarom, bo nic mi się tu nie zgadza. Przepuścił Judytę w drzwiach. Mrok był gęsty, niemal smolisty, tylko z rzadka rozproszony zamglonym

żółtawym światłem latarni. Pojedynczy przechodnie przemykali pospiesznie ze wzrokiem wbitym w trotuar. Stojnowski postawił kołnierz płaszcza i głębiej nacisnął kapelusz. – Więc zna pani Stacha? – zapytał, przerywając niezręcznie milczenie. – Trudno to nazwać znajomością. Byłam dziś u pana Stankiewicza na pierwszej lekcji rysunku. – U pana Stankiewicza?! Pan Stankiewicz, mąż pani Joanny, zmarł przed paroma miesiącami, jeszcze przed przeprowadzką na Poselską – zdumiał się Stojnowski. Judyta aż przystanęła. – Kto w takim razie...? – No... Stach. Wyspiański. Stankiewicz to nazwisko jego ciotki. Mieszka u niej od wczesnego dzieciństwa, od śmierci matki. – Rzeczywiście, powinnam się zorientować po inicjałach na pracach. Wyspiański. Nigdy o nim nie słyszałam. – A o Stankiewiczu? – zażartował Maurycy. – Też nie. Na pewno chce mnie pan odprowadzić? To dość daleko, na Starowiślnej. – Moim zdaniem to tuż-tuż. Niezwykłe te nasze spotkania, nie

uważa pani? Pierwsze było dość... krępujące. Muszę panią przeprosić za to, że tak szorstko zbeształem panią u franciszkanów. – Ach. Jednak mnie pan rozpoznał – powiedziała z zakłopotaną miną. – Mimo tej koszmarnej farby. – Po fakcie. Już po tym, jak widzieliśmy się w Sukiennicach. Jest pani malarką? Zaśmiała się. 143/347 – Usiłuję nią zostać, z różnym skutkiem. To bardzo trudne początki, zważywszy na ogrom pracy, która mnie czeka. – Stach zna się na rzeczy, trafiła pani w dobre ręce. – Tak, jest dosyć zręczny – przyznała ostrożnie. – Zręczny? To absolutny geniusz! – Rozumiem, że jest pana przyjacielem. – Razem kończyliśmy Gimnazjum Świętej Anny i razem studiowaliśmy w Szkole Sztuk Pięknych. Ja ukończyłem naukę, on pojechał w trakcie studiów za granicę, zwiedzał, poznawał nowe prądy w malarstwie. Pozazdrościłem mu tego i również wyjechałem, na dwa lata, ale już po studiach. – Był pan w Paryżu? – W Paryżu, Wiedniu, Monachium, Berlinie. Dopiero co wróciłem, urządzam się, pomagam trochę u franciszkanów. Stach kieruje pracami nad dekoracją kościoła, reszta to zwykli robotnicy, czeladnicy malarscy, nie zawsze radzą sobie z malowaniem trudniejszych obrazów. – Jest taki młody. – Wiek nie ma tu nic do rzeczy. Liczy się doświadczenie, a on wykonywał polichromię w kościele Mariackim, pod okiem Matejki

i Mehoffera. Teraz stosuje te same metody. Judyta się ożywiła. – Właśnie! Te metody bardzo mnie interesują. Przygotowuję podobny projekt w kaplicy urszulanek. Za każdym razem marnuję mnóstwo czasu na przeniesienie wzoru z kartonu na ścianę. – Używa pani kalki? Nie? To błąd. Radzę najpierw odbić rysunek na kalce. Potem dziurkujemy linie, żeby powstała przeprócha, którą przytwierdzamy do ściany i przecieramy czernidłem, choćby proszkiem węglowym. Dzięki temu na tynku zostanie wzór, który trzeba wykończyć węglem i pomalować. Jeśli się pani zgodzi, chętnie pokażę, jak się to robi. Judyta pokręciła głową. 144/347 – Pracuję z zakonnicą. Musiałabym spytać ją o zgodę. Ale dziękuję za wyjaśnienia, sądzę, że na razie mi wystarczą. Minęli szeleszczące suchymi liśćmi Planty i weszli w Starowiślną. – Jeśli pan Wyspiański jest aż tak zdolny – zaczęła – powinnam o nim słyszeć. Aż mi wstyd, że nic o nim nie wiem. – Nie pani jedna. Niewątpliwie przyczynił się do tego jego pobyt za granicą. Zaręczam, że wkrótce będzie o nim głośno. Kiedy zakończy prace nad polichromią chociażby. To powinno być wielkie wydarzenie artystyczne. Nigdy wcześniej nie powstało coś tak nowatorskiego. I monumentalnego.

– Tak. Polichromia zapiera dech. Wie pan? Gdy podziwiam dzieło tak wspaniałe i przede wszystkim trwałe, nieśmiertelne, moje malowanie wydaje mi się śmiesznie niepoważne. Dopadają mnie wątpliwości i bywają momenty... Zastanawiam się... Czy sądzi pan, że kobieta ma szansę zostać... dobrą artystką? – Niech się pani pozbędzie tych rozterek. W Paryżu poznałem niejedną świetną malarkę. – A tu? W Krakowie? – Tu... Hmm... Niekoniecznie, więc tym bardziej powinna pani próbować. Zatrzymali się przed bramą zgromadzenia. – Panno... Właściwie jak się pani nazywa? – Miałam nadzieję, że mnie pan o to nie spyta. Judyta Schraiber. – Jest pani Żydówką? – Nie domyślił się pan? – Nie. Ale to dziwna mieszanka: mieszka pani u urszulanek, jest pani malarką i do tego... pani religia... Judyta zakołatała do bramy. – Od jakiegoś czasu intryguje mnie pani łudzące podobieństwo do kobiety z portretu Hellera. Tego, który oglądaliśmy w Sukiennicach – dodał nagle. 145/347 Tego obawiała się najbardziej. Przed upokorzeniem i wstydem mogła ją uratować pospieszna ucieczka, jednak zanim furtianka wpuściła ją na dziedziniec, zmieniła zdanie. – Nie powinien mnie pan o to pytać, a ja najchętniej nie odpowiedziałbym panu, ale wykręty nie zdadzą się tu na nic – wyznała. – Ma pan rację, to mój portret. Oddałabym wszystko, żeby nigdy nie powstał.

Brama stanęła otworem. Judyta popchnęła ją mocno, lecz nim wkroczyła w ciemność, poczuła, że na jej ramieniu zacisnęła się dłoń Stojnowskiego. – Ten portret jest bardzo dobry – powiedział. – Właściwie nic nie można mu zarzucić oprócz tego, że to zaledwie cień. – Cień? – zdziwiła się. – Czyj? – Pani.

***

Za oknem szalała wichura. Judyta siedziała na łóżku ze szkicownikiem na kolanach i spojrzeniem utkwionym za szybą. W klasztornym ogrodzie wicher targał gałęziami jabłoni, do wirującego tańca zagarniał chmary szarobrunatnych liści. Słyszała ich suchy szelest, spleciony z jękliwym zawodzeniem wzmagających się porywów. To nieokiełznane, rozdokazywane wichrzysko sprawiło, że noc, pochmurna i mroczna, miała w sobie coś elektryzująco pierwotnego. Judycie nie udawało się skupić na rysunku, gdyż w uszach wciąż jej brzmiały ostatnie słowa Maurycego Stojnowskiego. Podejrzewała, że nie miał pojęcia, jak bardzo potrzebowała właśnie takich. Gorączkowo szukała zajęcia, które pochłonęłoby całą jej uwagę, odrywając myśli od Szymona i nieszczęsnego portretu w Sukiennicach. Z poprzedniej wizyty Angeli został jej prostokątny, dość długi pas tkaniny, idealny na szal. Zaabsorbowana szkicowaniem projektu wzoru, nakładaniem gorącego wosku, farbowaniem i prasowaniem rozgrzanym do czerwoności żelazkiem ocknęła się dopiero nad ranem. Rozłożyła prawie gotowy szal na łóżku. Wymagał wykończenia, ale

już teraz wyglądał imponująco. Oto pogrążone w półcieniu szerokie 146/347 drewniane drzwi, rozwarte ościeżnice, szyld połyskujący złotą farbą. Wyżej balkony, podłużne okna, na parapecie para nastroszonych wróbli. Po prawej mały zakład krawiecki, po lewej szewski, w którym wielokrotnie reperowano jej obuwie. A w futrynach – mezuzy. Był to ojcowski antykwariat. Żywe barwy batiku nadały mu tajemniczy, trochę baśniowy charakter. Nagle zatęskniła do niego całym sercem. Wspomnienia spięć z rodzicami na chwilę się zatarły i zapragnęła, by jednak ich przekonać, że jej malarstwo nie jest chwilowym kaprysem ponad miarę rozpieszczonej panny. Że było jej pisane od zawsze. Rozdział 11 Żywe obrazy PrzeprowadzkadomieszkanianaKanonicząrozpoczęłanowyetap w życiu Elizy. Dzięki Klarze, rodowitej krakowiance, patrzyła na Kraków bardziej przychylnym wzrokiem. To prawda – ulice wyludniały się po zapadnięciu zmroku, jesienne słoty zalewały bruk strugami zimnej wody i potokami błota, w sklepach panowała nieprawdo-podobna drożyzna, a poglądy większości mieszczan były tak bigoteryjne, że każdy przejaw indywidualizmu piętnowano niemal publicznie, jednak coraz częściej łapała się na tym, że z przyjemnością co rano wychodziła na uniwersytet. Nauczyła się oszczędności. Posiłki jadała w Kuchni Akademickiej, uczelnianej stołówce, płacąc za nie niewiele, bo zgodziła się zostawać popołudniami, żeby pomagać w sprzątaniu sali. Nie jeździła też tramwajami, gdyż jej życie toczyło się w obrębie Starego Miasta. Klara była wiecznie nieobecną współlokatorką. Pojawiała się w późnych nocnych godzinach, wciąż pełna energii, z nieodłączną cygaretką w ustach i naręczem książek z biblioteki uniwersyteckiej, z której jako słuchaczka Baraneum miała prawo korzystać. Dogadywały się bezbłędnie, mimo że dzieliło je niemal wszystko: zapatrywania na życie, zainteresowania, nawet to, że Klara była nocnym markiem, a Eliza wręcz przeciwnie. Elizie udało się wyrzucić z pamięci morderstwo w pociągu. Wieb-

racht nie dawał znaku życia i nie wzywano jej więcej na posterunek policji, do cichej obecności Jemioły przywykła tak bardzo, że przestała zwracać na niego uwagę, a kiedy pod koniec listopada nie mogła wypatrzyć go w tłumie, uznała, iż odwołano go ze służby. 148/347 Właśnie wtedy, w asyście dwóch innych studentów, zaczepił ją kolega ze studiów, Jan Raczyński, żartobliwie przezywany Rakiem, i zaproponował udział w żywych obrazach. Chociaż budził sympatię szczerym chłopięcym uśmiechem i nienagannymi manierami, w pierwszej chwili odmówiła, nie zapytawszy nawet o szczegóły. Dotychczas rozmawiali wszystkiego może cztery razy, więc w ogóle go nie znała, obawiała się też, że udział w tym przedsięwzięciu byłby nadmiernie ab-sorbujący, bo ciągle ścigała się z czasem. Rak jakby czytał w jej myślach. – Próby będą krótkie i rzadko, zaledwie dwa razy w tygodniu, w Teatrze Miejskim. Występ przyszykujemy na koniec grudnia, po Szklanej górze. Nadal oponowała, choć błagalne miny Raka i jego kolegów stopniowo przełamywały jej opór. Nie pierwszy raz słyszała o wys-tępach studentów przed publicznością krakowskich teatrów. Były to scenki inspirowane modnym malarstwem i miały ogromną zaletę: podobne do pantomimy nie wymagały wkuwania na pamięć sążnistych dialogów. Raczyński przeczesał palcami jasną czuprynę i przystąpił do frontalnego ataku. – Przy okazji zrobimy zbiórkę na Wawel – oznajmił. To przeważyło szalę. W tej sprawie nie wypadało Elizie dłużej odmawiać. Odkąd zamieszkała w Krakowie, zorientowała się, że dla miejscowych odzyskanie zamku zajętego przez cesarsko-królewskie wojska jest kwestią honoru. Mimo że Wawel był oficjalną siedzibą cesarza, władze austriackie nie godziły się, by opuściła go stacjonująca tam armia, dopóki miasto nie zapewni jej miejsca w koszarach. Krakowianie na własną rękę organizowali więc zbiórki pieniędzy na budowę nowych budynków wojskowych, wystawiali w tym celu w sklepach, teatrach, kawiarniach i muzeach gliniane skarbonki,

do których wrzucano hojne datki. Eliza obiecała stawić się na pierwszej próbie. Jeszcze tego wieczoru cała grupa spotkała się w garderobie przydzielonej na tę okoliczność 149/347 w teatrze. Raczyński, pomysłodawca występu, skaptował do zespołu aż szesnaście osób, spośród których większość stanowili studenci uniwersytetu. Eliza znała tylko Zosię Wentównę z farmacji i, rzecz jasna, Raka, który bardzo poważnie potraktował wyznaczoną mu przez wszystkich rolę reżysera. – Pięć żywych obrazów – tłumaczył. – Proponuję Vermeera, bo się jeszcze nie opatrzył. – Aż pięć?! – jęknął szatyn z przyciętą w szpic bródką, student prawa. – I czemu akurat Vermeer? Mało kto o nim słyszał. Wypadałoby bardziej patriotycznie... – Patriotycznie? Po Szklanej górze? Toż to bajka dla dzieci! – prychnęła literatka, słuchaczka kursów Baranieckiego, której imienia Eliza nie dosłyszała. – A ja właśnie wolałabym coś lżejszego. Choćby Śpiącą królewnę. – Szklana góra będzie dla wszystkich – wyjaśnił Raczyński. – Dla dorosłych jak najbardziej też. – A coś z Matejki? – wtrąciła Zosia. – Może Zaprowadzenie chrześcijaństwa? To patriotyczne i baśniowe zarazem. Zaprowadzenie chrześcijaństwa wszystkim przypadło do gustu. Przymiarki kostiumów zaplanowali na sobotnie popołudnie, tuż po ćwiczeniach Elizy w pracowni fizycznej, a tymczasem, po ustaleniu kompozycji, wyszli razem jak prawdziwa trupa teatralna sporo po za-kończeniu wieczornego spektaklu. Kiedy dotarli na Rynek, panowie ofiarowali się odprowadzić panie, lecz Eliza, przyzwyczajona do późnych powrotów, ruszyła do domu sama. To nie był piękny wieczór. Niebo zakrywała szczelna zasłona z chmur, zimny wiatr, zapowiedź nadchodzącej wichury, zakręcił młynka porzuconą gazetą, cisnął z jednego krańca chodnika na drugi.

W przyćmionym, słabiutkim świetle latarni dostrzegła ciemną sylwetkę stróża z halabardą. Kiedy w połowie drogi wychwyciła dźwięk kroków, z przestrachem wmawiała sobie, że to Józef Jemioła. Obejrzała się przez ramię, lecz ten mężczyzna w ogóle go nie przypominał. Był wyższy i szczuplejszy, 150/347 szedł długim, energicznym krokiem, a nawet wydało się jej, że wciąż przyspiesza. Wyrzucała sobie nonszalancję, z jaką odrzuciła propozycję Raka, że odprowadzi ją pod samą bramę. Biegła, dygocząc z przerażenia, zmagając się z lodowatymi podmuchami. Była już na placu Świętej Magdaleny, gdy ktoś szarpnął ją za łokieć. Krzyknęła rozpaczliwie, próbując się wyrwać. – Panno Elizo! Na Boga, ciszej! Niechże się pani uspokoi! Puścił jej rękę i wtedy go rozpoznała. To był Anton Wiebracht, choć wyglądał jak robotnik, jakich widywała codziennie z rana, gdy wracali z nocnej zmiany w fabryce cygar. W ciemnoszarym paltocie, czarnym włóczkowym szaliku, w wełnianej czapce z daszkiem niewiele miał wspólnego z porucznikiem cesarsko-królewskiej żandarmerii. Odmieniły go także kilkudniowy zarost, wąsy, których wcześniej nie nosił, i cienie pod oczami, jakby miał za sobą niejedną bezsenną noc. – Ależ mnie pan przeraził! – Eliza chwyciła się za serce. – Nigdy pani nie zmądrzeje. O tej porze sama? Trzeba było pozwolić temu blondynowi sobie towarzyszyć. – Idzie pan więc za mną od Rynku?! – Od teatru. Dałem wolne Jemiole. Była pani na spektaklu? – Nie, z grupą znajomych przygotowujemy amatorski występ, żywy obraz. Czemu się pan nie ujawnił wcześniej? – A jak by pani wyjaśniła przyjaciołom znajomość z pomocnikiem

stolarza? – zakpił. – Muszę z panią pomówić, ale nie tu, zamarzłaby pani na tym wietrze. Wejdźmy do kościoła. Powinien być otwarty. Przeszli na wschodnią stronę placu, do kościoła Świętych Piotra i Pawła. Mijając posągi dwunastu apostołów, Eliza czuła się nieswojo, gdyż od śmierci Piotrusia rzadko bywała w kościele. Gdy weszli do po-grążonego w ciemnościach przedsionka, zdezorientowana przystanęła tuż za progiem. – Proszę się nie bać. Już jest światło. Wiebracht zapalił ogarek świeczki, choć nie wiedziała, czy miał go ze sobą, czy też leżał przygotowany dla nocnych gości przy kropielnicy, 151/347 i wszedł pierwszy do nawy głównej tonącej w rozedrganych półcieniach. Kościół był cichy i pusty. Gdzieniegdzie migotały światełka świec, ale tak nikłe, że Eliza miała wrażenie, jakby otoczyła ją noc, którą nieopatrznie wpuścili do świątyni. Nieskazitelną za dnia biel ścian przełamywały szarości, a złoto barokowych zdobień miało odcień żelaza lub brązu. Usiedli przy ambonie. – Co ma mi pan do powiedzenia? – wyszeptała. Nie patrzył na nią i milczał, więc dodała: – Myślałam, że wyjechał pan z Krakowa. – Nie wyjechałem – odrzekł. – Niezwykły ten kościół, prawda? Nig-dy go nie zamykają. Można się tu schronić przed deszczem, zimą ogrzać. Wie pani, że tuż za rogiem mieszkała moja matka? Była chyba młodsza od pani, gdy w tym kościele po raz pierwszy zobaczył ją mój ojciec. Z tyłu, przy organach, spoglądają na wiernych barokowe putta. Matka opowiadała mi o nich... Dziwne, że to właśnie zapamiętałem. Ale pani pewnie jest zmęczona. – Nie. Ani trochę. – Nie wyjechałem – powtórzył. – Śledztwo wymaga, żebym zbadał pewne miejsca. Nie mogę pani w to wtajemniczyć, ale muszę

przestrzec. To, co wyglądało na przypadkową zbrodnię, stanowi niewielką część grubszej afery. Pod naszym nosem zorganizowała się szajka, rozrosła w mgnieniu oka. Doszło do kolejnych morderstw. Tym razem ofiary zostały wybrane staranniej spośród ludzi zamożnych, przywykłych do luksusu, lecz także... niezbyt ostrożnych. Więcej nie mogę zdradzić. – Co to ma wspólnego ze mną? – Aresztowaliśmy wreszcie Kostusia. Zeznał, że tylko chwilowo dali pani spokój. Jako jedyny świadek jest pani zagrożeniem dla bandy, bo widziała pani twarz przywódcy. To on zapoczątkował serię tych zbrodni. – Myśli pan, że rozpoznałabym go teraz? Minęło tyle czasu... 152/347 – Nawet jeśli nie, oni o tym nie wiedzą. W każdym razie nie mogą być tego pewni. – A ten... Kostuś? Nie wsypał ich? – zdziwiła się Eliza. – Kontaktowali się z nim przez pośredników, ale tak, bardzo nam pomógł. Powinna pani wyjechać z miasta. Eliza gwałtownie potrząsnęła głową. – Nie rzucę studiów. Proszę mnie nie namawiać, nie przekonywać, nie ma mowy, żebym w połowie semestru przerwała naukę, choćby na krótko. – Tak podejrzewałem – westchnął. – Ale ten dzisiejszy powrót... To nie było rozsądne. Prowokuje pani los. – Mam nie wychodzić z domu? – Pod wpływem wzburzenia podniosła głos. – Tego pan żąda? To nonsens! Nie dam się zastraszyć. Dobrze, będę uważniejsza. Tyle mogę panu przyrzec. – Zadbam o to, żeby policja zapewniła pani ochronę. – Pan Jemioła nie

wystarczy? – zapytała z przekornym uśmieszkiem. – Nie, dziękuję za troskę, ale nie zgadzam się na policję. Nic mi nie będzie. To nadmiar ostrożności. – Jemioła to dusza człowiek, ale żarty się skończyły. Gdyby przyszło co do czego, sam mógłby nie dać rady. – Nie. Proszę o tym zapomnieć. Uważam, że pan przesadza, choć doceniam dobre chęci. Siedzieli w milczeniu. Eliza domyśliła się, że rozmowa dobiegła końca, lecz nie chciała jeszcze opuszczać kościoła. Na zewnątrz szalała przecież wichura... – Udaje pan więc pomocnika stolarza? – mruknęła. – Ma pan pojęcie o stolarce? – Mgliste – odparł lekkim tonem. – Ale to bez znaczenia. Przyuczam się. Panno Elizo, gdyby coś niepokojącego zwróciło pani uwagę, proszę bezzwłocznie udać się na posterunek. – Na posterunek – powtórzyła twierdząco. – Niech pan uważa. Świeczka się wypala. 153/347 W dłoni Wiebrachta leżał cienki talarek wosku z czarną kreseczką knota. Płomyk roztańczył się, zamigotał i zgasł. – Martwię się o panią. Boję się, że zlekceważy pani zagrożenie, a jest poważne. – Dam sobie radę. – Chciałbym w to wierzyć. Odprowadzę panią pod sam dom. Dobrze, że zmieniła pani adres i że nie mieszka już sama. – Jest coś, czego pan o mnie nie wie? – spytała, wstając z ławki. – Nie wiem o pani mnóstwa rzeczy.

Na zewnątrz niebo zakryła kotara chmur. Wirowały w jakimś obłąkanym tańcu, spiętrzone, czarne niczym smoła. – Pospieszmy się – mruknął Wiebracht. – Wkrótce północ. Później, kiedy stanęli przed bramą, przesunął wzrokiem po fasadzie kamienicy. – Które to pani okno? – Na samej górze. Widzi pan balkon z balustradą w rozety? To tam. – Pani współlokatorka już wróciła. Zapaliła lampę – stwierdził. – Klara? Tak. Brama, co niezwykłe o tej porze, była uchylona, zatem Wiebracht popchnął skrzydło i przepuścił Elizę przodem, ale raptem przystanęli, otoczeni gęstym mrokiem. Próbowała przeniknąć go spojrzeniem, żeby ostatni raz popatrzeć na jego twarz, lecz na darmo, wyciągnęła więc rękę na oślep. Wymacała szorstką wełnę szalika i w popłochu cofnęła dłoń, zawstydzona swoją śmiałością. Nazbyt poufałym gestem. – Bałam się, że już pan odszedł – wyznała. – Kiedy znów pana zobaczę? Poczuła na policzku muśnięcie chłodnych palców. – Nie mam pojęcia. Pilnuj się, Elizo. Stała samotnie jakiś czas, nasłuchując jego cichnących kroków. W domu długo nie mogła zasnąć. Miała mętlik w głowie, bo spotkanie z Wiebrachtem dziwnie nią wstrząsnęło, odebrało spokój ducha. Dopiero co była pewna, że znajomość jest przelotna i prawie 154/347 o niej zapomniała, a teraz prześladowała ją uporczywa myśl, że wcale nie chce zapomnieć. Do tego doskwierało jej nietypowe, zupełnie obce poczucie braku i niespełnienia. Ów stan był szokująco niezrozumiały, gdyż dotąd na niespodzianki losu reagowała z dystansem, nie dopuszczała do głosu uczuć, które zachwiałyby wewnętrzną równowagę, z takim trudem

wypracowaną po śmierci braciszka. Wszystko na próżno. Mieszanina euforii i smutku, nadziei i tęsknoty była tak paradoksalna jak lek, w którym każdy ze składników jest śmiertelną trucizną, lecz po połączeniu w odpowiednich proporcjach tworzą uzdrawiającą miksturę. Łudziła się, że to nowe uczucie jest chwilowym zauroczeniem, tym bardziej że nie wiedziała, jak rozumieć zachowanie Wiebrachta. Czy troska, którą ją otaczał, znaczyła tylko tyle, że sumiennie wykonywał obowiązki, czy może dawał jej w ten sposób znak, że nie jest mu obojętna? Czy pożegnanie w bramie kamienicy było rozstaniem przyjaciół, czy może zakochanych? Przekręciła się na łóżku i westchnęła. Przed nią zajaśniał prostokąt okna, za którym rozciągało się pogrążone w uśpieniu miasto. – Przestań – mruknęła półprzytomnie Klara. – Wzdychasz i wzdychasz. Wierz mi, żaden nie jest tego wart. – Skąd wiesz, dlaczego wzdycham? – Przyszłaś do domu po północy, wzrok miałaś maślany, uśmiechałaś się bez powodu i nie do mnie. Do siebie, moja droga. Albo ktoś cię odmienił, albo cię trafiło. Błagam cię, śpij już, bo rano nie ściągniesz mnie z łóżka. Klara ucichła, lecz Eliza wciąż czuwała, coraz bardziej rozstrojona tym, że wbrew woli imię porucznika cisnęło się jej na usta, jakby się w nim zadurzyła. Niczym naiwna, głupiutka pensjonarka.

***

Sobotnia przymiarka kostiumów przeciągnęła się aż do zmroku. Najpierw Rak rozdzielił role, co nie było łatwym zadaniem, bo w trupie 155/347 przeważały panie, a na obrazie Matejki ukazane zostały głównie postacie męskie. Zdecydowano więc, że księcia Ścibora i mnicha Bene-dykta zagrają Zosia Wentówna i literatka Aniela Żelazko, natomiast El-izę obsadzono w roli Dobrawy. Później buszowali w magazynie w poszukiwaniu odpowiednich kostiumów i rekwizytów. Kiedy znaleźli stroje, przypominające te z czasów pierwszych Piastów, a Rak z triumfem przydźwigał z rekwizytorni książęcy miecz dla Mieszka I, którego sam odgrywał, pracowali nad wiernym odtworzeniem sceny. Na koniec zostali jeszcze na próbie Szklanej góry, której premiera miała się odbyć w grudniu. Ich występ planowano na trzecim z kolei przedstawieniu, tuż przed Bożym Narodzeniem. Niedzielę miała Eliza spędzić w domu, ale niespodziewanie Klara zaprosiła ją na obiad do swoich rodziców. Eliza nie dała się długo prosić. Była niezmiernie ciekawa profesora Stojnowskiego, który od drugiego roku miał na farmacji wykładać zoologię, a poza tym liczyła, że dzięki temu oderwie myśli od porucznika Wiebrachta. Profesorostwo Stojnowscy mieszkali niedaleko Kleparza w typowej mieszczańskiej kamienicy. Elizie i Klarze otworzyła schludna, niemłoda już służąca, która dygnęła, odebrała od gości okrycia i kapelusze, po czym zniknęła w jednych z licznych drzwi, znajdujących się w obszernym przedpokoju. Klara mrugnęła porozumiewawczo do Elizy. – Raz kozie śmierć. Albo od razu cię pokocha, albo znienawidzi. Papcio oczywiście. Poprowadziła Elizę do przestronnego, widnego salonu, urządzonego elegancko, wygodnie, ze smakiem. – Papcio na pewno zamknął się w gabinecie – szepnęła. – Mauryce-

go nie będzie, szykuje swoją pracownię i wołami go stamtąd nie wyciągniesz. A mamcia... hmm... Oto ona. Pani Stojnowska weszła do salonu od strony jadalnego. Miała ujmującą powierzchowność; zbliżała się do pięćdziesiątki, lecz jej twarz zachowała młodzieńczą świeżość, a sylwetka zadziwiającą 156/347 smukłość, którą podkreślała piękną suknią w zielono-szafirową kratkę. Każdy gest profesorowej cechował wrodzony wdzięk, każde spojrzenie znamionowało spokój i pewność siebie. Była przy tym tak uprzejma i serdeczna, że Eliza od razu obdarzyła ją bezwarunkową sympatią. Kiedy we trzy przeszły do jadalnego i usiadły przy stole, pojawił się profesor Stojnowski. Starszy od żony, milkliwy, surowy w obejściu, z powodu gęstej szpakowatej czupryny i potężnej postury przypominał lwa. W angielskiej marynarce, spod której w kieszonce kamizelki lśniła dewizka, z ciężkim sygnetem na serdecznym palcu lewej ręki – budził respekt. Profesor zrazu zachowywał się powściągliwie, choć od czasu do czasu znad talerza bulionu zerkał na Klarę. Niespodziewanie jednak zainteresował się gościem. – Mówiono mi, że panna studiuje? – spytał chłodnym oficjalnym tonem. – A co, jeśli łaska? – Farmację – odparła Eliza. – Nie literaturę? – zdziwił się. – Wspominałam przecież, że nie – wtrąciła szybko Klara. – Eliza jest na pierwszym roku Studium Farmaceutycznego. Na Wydziale Filozofii. – I jak pannie idzie? – Jest świetną studentką. – Klara z jakiegoś powodu nie dopuszczała przyjaciółki do głosu. – Klaro, pozwól pannie Elizie mówić za siebie. – Stojnowska łagodnie upomniała córkę

Profesor nie spuszczał z Elizy przenikliwego spojrzenia. Palce jego prawej ręki wystukiwały na stole bezgłośny rytm. – Radzi sobie panna. No, to już coś. A można spytać, po co pannie te studia? – Chcę pracować w aptece. Początkowo planowałam medycynę, ale uniwersytet nie kształci lekarek, więc zdecydowałam się na farmację. I nie żałuję, to był dobry wybór. – Zamierza panna pracować? Zdumiewające. W jakim celu? Eliza nie dała się zbić z tropu. 157/347 – Dzięki pracy będę niezależna. – Niezależna? Od kogo? Od męża? Ojca? – Mój ojciec nie żyje – odparła uprzejmie. – Utrzymuje mnie rodzina, właściwie mama i babcia. Jak tylko skończę studia, znajdę posadę, żeby je odciążyć. – Henryku, daj spokój – wtrąciła profesorowa. – To doprawdy krępujące, że tak przesłuchujesz naszego gościa. Pani mama i babcia muszą być nietuzinkowymi kobietami. – Owszem. Mama prowadzi pensjonat pod Warszawą. Ojciec wybudował go tuż przed śmiercią. Służąca zebrała talerze i sztućce. Gdy wnosiła drugie danie, profesorowa taktownie pytała Elizę o dom, odbytą po gimnazjum praktykę w aptece, o uniwersytet. Wreszcie już przy deserze zwróciła się do męża: – Przyznasz, Henryku, że studia panny Elizy uzasadnia życiowa konieczność. To nie fanaberia znudzonej panny, która nauką urozmaica sobie czas oczekiwania na małżeństwo. – Papcio uważa – wtrąciła zgryźliwie Klara – że jedynie słusznym zadaniem kobiety jest rodzenie dzieci. Najważniejsze, byśmy się rozmnażały.

– Klaro! – skarciła ją zszokowana matka. – Miejże litość! Co ty pleciesz?! – Ale to prawda – ciągnęła jadowicie Klara. – Kobieta, zdaniem pa-py, powinna być kapłanką domowego ogniska. Cierpliwie czekać na męża urzędnika, głupszego od niej i nie tak zaradnego życiowo. Modlić się w kościele co niedziela albo częściej. W ogóle najlepiej by było, żeby jej niedorozwiniętej główki nie skalała żadna samodzielna myśl. Z twarzy Stojnowskiej spełzł uśmiech. – To już przesada! Zapominasz się! Pozwól nam w spokoju dokończyć obiad. – Buntować się przeciwko władzy męża też jej nie wolno! – Klara podniosła głos. – Więc od dzieciństwa tresuje się ją na uległą żonę 158/347 i matkę, bez aspiracji, pogodzoną z materialną zależnością od pana i władcy. Od mężczyzny! Zapadła niezręczna cisza. Profesor bladł i czerwieniał, wpijając wzrok w triumfującą córkę. Nagle wstał od stołu. – Jeśli twoje karygodne zachowanie jest typowe dla wszystkich wykształconych panien, to niech diabli porwą całą tę waszą edukację! – powiedział dobitnie. – Żaden dyplom nie zastąpi zwykłej ludzkiej uprzejmości. Ani ogłady. Kawę poproszę w gabinecie – rzucił na odchodnym do żony. Trzasnęły drzwi. Profesorowa siedziała jak skamieniała, mieniąc się na twarzy. – Panno Elizo, przykro mi, że była pani mimowolnym świadkiem tego... zajścia – odezwała się głosem drżącym od wzburzenia. – Klara jest nieprzejednana w swoich poglądach, mój mąż również. Klara nonszalanckim gestem sięgnęła po salaterkę z deserem. – To nie ja mam przedpotopowe poglądy. – Kłótnią i prowokacją niczego nie zdziałasz. Wiesz, ile w ojcu

uporu. Ale tobie też nic nie brakuje. Przeprosisz go, i to dzisiaj. Zaraz. – Nie ma mowy. Wcale go nie obraziłam, bo mówiłam samą prawdę. I nie powinien wypytywać Elizy w taki sposób, jakby zdawała przed nim egzamin. To nie uczelnia, a ona nie jest jeszcze jego studentką. – Oboje jesteście siebie warci. I z obojgiem trudno jest wytrzymać. Ale to twój ojciec, należy mu się szacunek. Taki ton jest nie do przyjęcia. Masz karczemne maniery. Klara odsunęła salaterkę. – Obiad był pyszny, mamo – oznajmiła zimno. – Szkoda, że czas na nas. Eliza czuła się zażenowana, gdy profesorowa odprowadziła je do przedsionka i z wymownym milczeniem obserwowała córkę szykującą się do wyjścia. – Kiedy nas odwiedzisz? – spytała. – Nieprędko. Mam mnóstwo nauki. Muszę też iść na kurs savoirvivre’u, żeby tatko więcej się za mnie nie wstydził. 159/347 Kiedy znalazły się na ulicy, Klara zaklęła. – Mogłam przewidzieć, że ojciec tak cię potraktuje. Nie mógł po prostu zjeść tego przeklętego obiadu i pokonwersować z nami o pogodzie? – Nic się nie stało. Jeżeli z mojego powodu tak go potraktowałaś, to niepotrzebnie. – Jasne, że nie tylko z twojego. To taka nasza prywatna wojna. Trwa od paru lat i nie ma szans na zawieszenie broni. Byłaś zaledwie pretekstem. Gorzej, że wkrótce zostaniesz jego studentką. – Jeśli przyjmie mnie na zajęcia. – Właśnie. Niestety po tym wszystkim nie daję ci gwarancji, że się na to zgodzi.

Rozdział 12

Plener

Miesiąctiszriprzyniósłupały–mimochwilowegozałamaniapogody lato nie dawało za wygraną. Kiedy codziennie rano Judyta biegła Rynkiem na zajęcia, świetlne zajączki ślizgały się po ścianach Sukiennic i kamieniczek, a ku lazurowemu niebu podrywały się trzepoczące skrzydłami stadka gołębi. Krakowskie elegantki przywróciły do łask jasne kapelusze i pastelowe, zwiewne suknie, a delikatną cerę chroniły w cieniu parasolek. Judyta nie miała czasu na podziwianie złotej jesieni, choć i ona uleg-ała atmosferze ogólnego rozleniwienia. Szła więc na kompromis: z przyborami do szkicowania siadywała na przygodnych ławeczkach i odgarniając z czoła lepkie strzępki babiego lata, rysowała drzewa, wiewiórki, plantowych, tryskające werwą, rozplotkowane kwiaciarki i róże w ogromnych metalowych konwiach. Rysunek był jej ulubionym przedmiotem, głównie dzięki profesorowi Józefowi Siedleckiemu, charyzmatycznemu, zakochanemu w sztuce artyście malarzowi. Siedlecki był człowiekiem delikatnym, nieśmiałym, uprzedzająco grzecznym i tylko w sprawach sztuki zdobywał się na stanowczość i bezkompromisowość. Mimo że sam nie zaliczał się do wybitnych twórców, miał dar odkrywania talentów, które potem umiejętnie kształcił. Życie poświęcił dwóm wielkim ideom: nauczaniu młodych ludzi oraz kolekcjonowaniu reprodukcji arcydzieł światowego malarstwa. Kursantkom Baraneum stawiał za wzór najwybitniejszych malarzy, a ponieważ ponad wszystko cenił twórczość Rembrandta, Judyta na własną

rękę zgłębiała jej tajniki. 161/347 Na początku kursu profesor zapowiedział, że wkrótce, jeśli tylko dopisze pogoda, zorganizuje plener. Był to najnowszy trend, gdyż od jakiegoś czasu w największych europejskich miastach młode Angielki i Francuzki, zaopatrzone w ołówki lub farby, przemierzały zabytkowe uliczki i malownicze wioski w poszukiwaniu widoków inspirujących wyobraźnię. Judyta z niecierpliwością czekała na obiecaną wyprawę, tym bardziej że nie pamiętała już, kiedy ostatnio opuściła mury Krakowa. W dniu wyjazdu piętnastoosobowa grupa kursantek spotkała się na Rynku Kleparskim, przy postoju chłopskich furmanek. W letnich kos-tiumach i słomkowych kapeluszach sadowiły się ze śmiechem na drewnianych ławkach bryczek, które wkrótce ruszyły w stronę rogatek. Podróż upływała na swobodnych, żartobliwych przekomarzaniach, w których Judyta także brała udział, choć jednocześnie przyglądała się przedmieściom. Początkowo prosty, ubity trakt wiódł wzdłuż ubogich chałup o dachach pokrytych mchem, małych oknach, szaroburych fasadach, zaniedbanych i ciasnych podwórkach porośniętych rzadkimi kępami rudobrązowej trawy i pożółkłych pokrzyw. Jeśli pojawiały się raptem jednopiętrowe kamienice, w nozdrza uderzały zapachy świeżo upieczonego chleba, wyprawionej skóry, owoców i warzyw, wysnuwa-jące się ze znajdujących się na parterach sklepików i pracowni rzemieślniczych. Minęli cieplarnie zaopatrujące krakowskie targowiska w cięte kwiaty i wjechali między zaorane pola, wykoszone łąki, aż dotarli do wzniesienia, na którym w otoczeniu starych lip stała zadaszona kapliczka. Byli u celu. Nie poszli do wsi, mimo że Bronowice Małe rozciągały się tuż za lipami. Piaszczyste ścieżki prowadziły do pokrytych strzechą chłopskich chat, których bielone ściany prześwitywały między gąszczem sadów. Winne aromaty jabłek, rzucane przez drzewa szaroniebieskie cienie, czerwone niczym maki spódnice kobiet zajętych pracą w obejściach wydały się Judycie obrazem tak sielankowym i nieprawdopodobnym, że nie mogła oderwać od niego oczu. 162/347

Rozsiedli się na pledach wprost na trawie. Kursantki wyjęły szkicowniki, profesor zwrócił uwagę na charakterystyczne elementy pejzażu i dał znak do rozpoczęcia pracy. Judyta wybrała miejsce pod ogromną rozłożystą lipą, na uboczu. Wokół panowała senna cisza – tylko z oddali dobiegały stłumione poszczekiwania podwórzowych psów. Czasem podmuch wiatru strącił z drzewa żółknący liść, który chwilę wznosił się, to znów opadał, potęgując niepokojące wrażenie niematerialności przestrzeni i zawieszenia w bezczasie. Judyta oderwała się od szkicu dopiero, gdy dostrzegła, że od strony wsi zbliżają się jacyś ludzie, którym profesor wyszedł na spotkanie. Przywitali się niczym dobrzy znajomi. Scenka ta, zupełnie niewinna, wywołała przyspieszone bicie serca dziewczyny, gdyż obok nieznajomego mężczyzny w białej sukmanie ujrzała wytworną brunetkę prowadzoną pod rękę przez Szymona Hellera. Tymczasem profesor prezentował przybyłym prace kursantek. Kiedy nadeszła kolej Judyty, jej podenerwowanie sięgnęło zenitu. Poczuła nagłe uderzenie gorąca. – Urocza ta pani kapliczka – pochwaliła brunetka. – Jest pani bardzo spostrzegawcza. Czy tak, kochany profesorze? – Nic dodać, nic ująć, panno Olgo. Panna Schraiberówna wyróżnia się też sumiennością, jednak temu szkicowi powinna poświęcić jeszcze trochę czasu. Widzi pani? Tu... szwankuje perspektywa, ale cienie bardzo udane. Proszę też nie zapomnieć o wiernym odwzorowaniu szczegółów. – Nie zapomnę, panie profesorze – odparła słabo Judyta. – Na początek całkiem nieźle. – Mężczyzna w sukmanie nie mówił jak chłop, choć miał czerstwe, opalone oblicze, jakby niejedną godzinę spędził na słońcu, przy pracy w polu. – Ma pani niepowtarzalną kreskę, mocną, zdecydowaną. Bardzo udanie uwypukliła pani kontrasty.

163/347 – Zbyt pan łaskaw, panie Włodzimierzu – wtrącił lekceważąco Heller. – Autorka maskuje warsztatowe niedoróbki zbędnymi ozdobnikami. – Ależ, kochanie! – oburzyła się Olga. – Nie bądź aż tak surowy! – Panno Judyto. Urządziliśmy tu nad panią sąd, niechże go pani nie traktuje poważnie – poprosił Siedlecki. – Oczywiście, panie profesorze – zapewniła przez ściśnięte gardło. Zajęli się szkicem Poli, zaledwie szesnastoletniej kursantki, a tymczasem spojrzenia Judyty i Hellera skrzyżowały się na mgnienie oka. Rozdrażnił ją jego uśmieszek, prowokujący, bez grama zakłopotania, tym bardziej że jej policzki oblał ciemny rumieniec. Malarz przeniósł wzrok na pannę Olgę i mruknął coś półgłosem, poufałym gestem muskając jej plecy, jakby podkreślał łączącą ich więź, a ona odpowiedziała promiennym uśmiechem oraz jednym żartobliwym słówkiem. Te drobne znaki zażyłości sprawiły Judycie dotkliwą przykrość – niemal fizycznie odczuwany ból. Towarzystwo zniknęło za drzewami. Słońce przewędrowało na zachodnią stronę nieboskłonu, choć ciągle przypiekało mocno. Wiejska dziewczyna w modrej spódnicy i bluzce z bielonego płótna przyniosła w wiadrze wodę ze studni, druga dzban pełen schłodzonego mleka i roznosiły je w kubkach, częstując znużone upałem miejskie panny. Judyta z wdzięcznością przyjęła poczęstunek. Usiłowała skoncentrować się na rysowaniu, ale jej myśli krążyły wokół zupełnie innych spraw. Domyśliła się, że panna Olga, owa atrakcyjna brunetka, którą po raz pierwszy zobaczyła przed pracownią Szymona, nie była jego przygodną kochanką, lecz kimś wyjątkowym, komu poświęcał czas i uwagę. A jednak jej współczuła. Mimo że Olga urzekała mroczną, oryginalną urodą, intrygowała jakąś tajemniczą egzotyką, nie dało się nie zauważyć jej cieplarnianej kruchości i braku

życiowego doświadczenia. Prawdopodobnie ani przed miesiącem, ani teraz nie miała po-jęcia o niewierności Szymona. Judyta skończyła szkic. Oparła się o pień lipy i przymknęła oczy. Czuła muśnięcia palącego wiatru, subtelny dotyk rozedrganego upałem 164/347 powietrza, do chwili gdy omdlałe z gorąca zmysły przestały reagować na lejący się z nieba żar... Przebudzenie było łagodne, osobliwie niespieszne. Wargi, dziwnie wrażliwe – rozchyliły się. Szyja, uwolniona z ciasnego zapięcia stójki, poddawała się dłoni, którą doskonale znała. Która przywodziła wspomnienie odurzającej mieszanki zapachów tytoniu i... bzu. Na krótką chwilę otworzyła oczy. Oprócz twarzy Szymona zobaczyła nabrzmiałe czernią niebo. Migotało rozbłyskami światła, wirowało, sunęło ku ziemi w tak zawrotnym pędzie, że już przygniatał ją jego ogrom. To musiał być sen! Nic z tego nie mogło dziać się naprawdę, więc oddawała pocałunki do chwili, gdy otrzeźwił ją łoskot. Niebo roz-szczepiły węże błyskawic i znów gdzieś niedaleko uderzył piorun. – Już nie śpisz – usłyszała. Szymon wyjął z jej zmierzwionych włosów zrudziałe źdźbło trawy i odrzucił na zmięty koc. Judyta znieruchomiała. Nagle odsunęła się i poderwała na równe nogi, rozglądając się z przerażeniem wokół siebie. Byli sami. – Skąd się tu wziąłeś?! – syknęła, z ledwością poskramiając furię. Milczał. Nie spuszczał z niej drwiącego wzroku, gdy rozdygotanymi dłońmi poprawiała włosy i suknię. – Czego ty ode mnie chcesz?! – krzyknęła. – Daj spokój. Przecież to lubisz, nigdy mi nie odmawiałaś. Nie obawiaj się, wszyscy są we wsi, moja narzeczona również. Zasnęłaś i nie słyszałaś nawoływania. Zgłosiłem się na ochotnika, żeby cię znaleźć. – Nie masz sumienia... – wyszeptała. – Pod jej bokiem, niemal na jej oczach...! Kim ja dla ciebie jestem?!

– Nie unoś się tak. Oboje nie jesteśmy święci. I przyznaj szczerze, czy to nie jest przyjemne? Nic nie stoi na przeszkodzie, żebyśmy widywali się od czasu do czasu. Olga mi ufa, zresztą wkrótce wraca na zimę do Lwowa, będziemy swobodniejsi. 165/347 Niebo rozwarło się, spuszczając ku rozgrzanej upałem ziemi strugi wody. Trzask pioruna poprzedziła eksplozja światła. – Nigdy więcej się do mnie nie zbliżaj! Słyszysz?! Zostaw mnie wreszcie w spokoju! Powinna poznać prawdę o tobie! Myślisz, że jej nie powiem?! Rzuciła się w stronę chat. Biegła wśród targanych wichurą lip, błotnistą drogą, którą spływały strumienie spienionej, mętnej wody. Świat pochłonęła ciemność i tylko serie błyskawic raz po raz iluminowały nieboskłon. Nim wpadła na najbliższe podwórze, ociekała deszczem. Szarpnęła drzwi obcego domostwa i przy huku piorunów ukryła się w mrocznej sieni, dusznej, przesiąkniętej mdlącą wonią pleśni. Ciałem Judyty wstrząsały dreszcze. Płakała z upokorzenia. Poniżył ją i nie zamierzała puścić mu tego płazem. Przylgnęła do chropowatej ściany, przycisnęła dłonie do czoła. Zanim wejdzie do izby i poprosi o schronienie, uspokoi się, osuszy łzy. Znienacka do sieni wdarło się światło. Szymon zatrzasnął wejściowe drzwi i ruszył ku niej tak raptownie, że nie zdążyła umknąć. Szarpnął za ramiona. Wyrywała się, drapiąc i bijąc go na oślep po twarzy, lecz trzymał ją mocno. Przyparł Judytę do ściany, przycisnął twarz do jej szyi. Kiedy wolną ręką usiłował zadrzeć spódnicę, jej rozpaczliwy krzyk protestu zagłuszyły grzmoty. – Nigdy więcej nie waż się mi grozić! Zamknij się! Zaraz się dowiesz, kim dla mnie jesteś! Wiła się i krzyczała, ile sił w płucach, gdy nagle do sieni wlała się smużka pełgającego światła. W drzwiach izby stanęła nieznajoma kobieta z gromnicą w dłoniach, a zaraz za nią... panna Olga.

***

Kiedy ustała burza, profesor Siedlecki wrócił z kursantkami do Krakowa. Na chłopskiej bryczce zziębnięta Judyta trzęsła się jak w febrze. Spędziła godzinę przy gorącej kaflowej kuchni, wystawiona na 166/347 potępiające spojrzenia gospodyni, która najpierw mruczała coś o rozwiązłości miastowych panien, o rychłej i pewnej karze za uwodzenie cudzych narzeczonych, a później zlitowała się i przyniosła dziewczynie grubą chustę oraz kubek herbaty z arakiem. Wygląd Judyty wywołał lawinę pytań i głosy współczucia, gdyż nie mogło ujść powszechnej uwagi, że jej fiołkowa suknia zmieniła kolor na zgniłozielony, a przy bluzce brakowało guzika. Że rozpuściła splątane niczym przędza włosy, zgubiła koc, szkicownik i zapas ołówków – jednak złożono to na karb pospiesznej ucieczki przed nawałnicą. Słyszała, że panna Olga została na noc we wsi, a Szymon pojechał do Krakowa, ale z ulgą zorientowała się, że nikt nie zna przyczyny tego rozstania, scena w sieni bowiem rozegrała się niemal bez świadków. Wprawdzie doszło do awantury, po której wzburzona narzeczona malarza wybiegła na ulewę, lecz widocznie znalazł się dobry powód, by mimo wszystko zachować dyskrecję. Z Rynku Kleparskiego Judyta wróciła na Starowiślną fiakrem. Do późnej nocy siedziała przed toaletką i z udręką wpatrywała się w lustro, w odbicie trupio bladej twarzy, która zdawała się należeć do obcej osoby. Po północy zdjęła zniszczoną suknię i bieliznę, z wiadra wlała do miski wychłodzoną wodę i szorowała skórę dotąd, aż spur-purowiała, jakby pod jej cieniutką warstwą wrzała rzeka krwi. Długo kuliła się pod kołdrą. Godzinom bez snu towarzyszył stan identyczny z gorączką, podczas której chorych dręczą majaki, natrętne lęki, strzępki ponurych wspomnień. W przypadku Judyty był to obraz sieni, w której Szymon Heller zamierzał jej pokazać,

kim dla niego jest i co o niej sądzi.

***

Nazajutrz Judyta obudziła się chora i nie wstała z łóżka. Za oknem lało jak z cebra. Dziedziniec lśnił od wody, wiatr zrywał ostatnie liście z jabłoni i dzikich róż. Nawiewał do celi zimne, przesy-cone wilgocią powietrze, więc każdy oddech dziewczyny przemieniał 167/347 się w obłoczek pary. Dopiero gdy siostra Dominika przytaszczyła żelazny piecyk i roznieciła ogień, zrobiło się cieplej. Angela dotąd wmuszała w chorą solidne porcje rosołu, poiła wzmacniającymi na-parami, otulała kołdrą i dorzucała drew do pieca, aż minęły najpoważniejsze objawy silnego przeziębienia. Na dobre stan Judyty poprawił się pod koniec tygodnia, nie od razu jednak wróciła do obowiązków, gdyż pogrążona w melancholii ob-sesyjnie rozmyślała o tym, co wydarzyło się na wsi. Niespodziewanie zawładnęło nią przekonanie, że wymykając się z domu na schadzki z kochankiem, buntując przeciw zakazom rodziców, prowokowała los. Romans postawił ją w jednym szeregu z kobietami, których zbyt swobodne prowadzenie się zostało przedmiotem powszechnego potępienia, a ponieważ nigdy nie odmawiała Szymonowi siebie, przyzwyczajony do jej uległości potraktował ją jak swoją własność. Jak rzecz. Zatem to ona była wszystkiemu winna. W piątkowy wieczór jak zawsze zapaliła szabasowe świece. Nikłe światełka przypomniały jej te dobre chwile, gdy całą rodziną siadywali przy świątecznym stole i odmawiali dziękczynne modlitwy. Gdyby

poddała się woli rodziców i przyjęła zaloty Jakuba Liskowicza, byłaby teraz z nimi, bezpieczna i znacznie szczęśliwsza. W niedzielne popołudnie tęsknota zawiodła ją na Kazimierz. Zamierzała odwiedzić rodziców, lecz kiedy minęła fronton Starej Synagogi, do której chadzał ojciec, zmieniła zdanie i zamiast do domu, skręciła w ulicę Józefa, do kuzynki Noemi. Brama stała otworem. Wchodząc na nieproporcjonalnie długie podwórze, z prowadzącymi na piętra zewnętrznymi schodami i znajdującym się pośrodku kamiennym łukiem, Judyta miała wrażenie powrotu do idealnego świata dzieciństwa, gdyż tu właśnie mieszkała niegdyś babcia Sara. Wąska przestrzeń między niskimi kamieniczkami była od zawsze miejscem zabaw dzieci z sąsiedztwa. Teraz także dostrzegła kilkoro, z Michasiem na czele, ośmioletnim synkiem Noemi, który na widok ciotki zwinął dłonie w trąbkę i zaczął głośno nawoływać 168/347 matkę. Kiedy Judyta wspinała się po stromych stopniach, kuzynka już czekała w gościnnie otwartych drzwiach. Jeśli Noemi była zaskoczona wizytą, nie dała tego po sobie poznać. Wprowadziła dziewczynę do przedpokoju, odebrała wierzchnie okrycie i okazując szczerą radość, poprosiła ją do salonu. Judyta znała to wnętrze na pamięć. Noemi zaprowadziła w mieszkaniu liczne zmiany, lecz zachowała pamiątki po zmarłej: oprawione w ozdobne ramki stare fotografie i czarnobiałe landszafty, wśród których wyróżniał się obraz namalowany przez młodziutką Sarę. Pejzażyk przedstawiał płynącą meandrami Wisłę, nad którą wznosił się Wawel. Judyta jak zawsze na dłużej zatrzymała na nim wzrok. – Weź go sobie wreszcie, przecież widzę, ile dla ciebie znaczy – nie po raz pierwszy zaproponowała Noemi. – Nie. Nie mam go gdzie powiesić. Zresztą tu jest jego miejsce. – Dobrze, że przyszłaś. – Noemi gestem zaprosiła Judytę do stołu. – Usiądź, kochana. Jestem dziś sama. Służąca ma wychodne, teściowa odwiedza krewniaków, znasz ją, trudno jej usiedzieć w miejscu. Aron...

mój mąż wyszedł i nie wróci prędko. Zjedliśmy już obiad, ale zostało tyle, że będzie w sam raz dla ciebie. Tylko nie odmawiaj, zmizerniałaś jak po ciężkiej chorobie. Zakrzątnęła się przy posiłku. Przyniósłszy zastawioną tacę, rozłożyła sztućce i usiadła naprzeciwko. – Jedz, jedz – zachęcała. Judyta nadziała na widelec kawałek pierożka i sięgnęła po filiżankę. Jak zwykle u Noemi herbata była za mocna i przesłodzona. – Mieszkasz u niego? – pytała cicho Noemi. – U tego... Hellera? – Nie. – Porzucił cię?! Ale... mówiono mi co innego. Że to twój... – zamilkła speszona. – Noemi, rumieniec u mężatki z twoim stażem jest co najmniej dziwny. Tak, byłam jego kochanką. I powiem ci jeszcze, że gdyby stanął teraz w twoich drzwiach, wydrapałabym mu oczy. Życzę mu 169/347 wszystkiego, co najgorsze. Oby w mękach umierał z głodu i pragnienia. Oby zdradzili go przyjaciele! Niech pochłonie go szeol! Niech... – Judyto! – Nienawidzę go. Żałuję, że nie wyszłam za Liskowicza! Rozszlochała się, a kiedy wypłakała wszystkie łzy, otarła oczy i opowiedziała o potajemnych spotkaniach w pracowni Szymona, o jego kłamliwych zapewnieniach miłości i o narzeczonej, której istnienie ukrywał przed Judytą. A także o wyjeździe do Bronowic. – Kochanie. – Noemi załamała ręce. – Jeśli z nim żyłaś jak z mężem... Przecież mogłaś... Mogłaś się spodziewać... Judyta gwałtownie potrząsnęła głową. Doskonale wiedziała, co tak przeraziło bogobojną, cnotliwą Noemi. – Och, zlituj się. Nie jestem naiwną gąską. To, że wplątałam się w idiotyczny romans, nie znaczy, że we wszystkim jestem idiotką.

W przeciwieństwie do ciebie wychowałam się w antykwariacie. W końcu tate zaopatruje w podręczniki pół wydziału tutejszej medycyny. – Zadziwiasz mnie. Niby taka jesteś... słaba... – Nie jestem słaba. Upokorzył mnie, zawiódł. Czuję się podle, ale to powinno minąć. Rzecz w tym, że się pogubiłam i nie wiem już, czego chcę naprawdę. – Wróć do domu. Przyjmą cię z otwartymi ramionami, wciąż tam na ciebie czekają. Judyta upiła łyk herbaty. – Powiedz mi, czy dziecko, mąż, to wszystko – potoczyła dłonią po saloniku – dało ci szczęście? Takie prawdziwe? Takie, dla którego warto zrezygnować z marzeń? Noemi zastanowiła się chwilę, nim odpowiedziała. – Bywam szczęśliwa. Niekiedy zbyt długo czekam na takie chwile, ale przez lata małżeństwa nauczyłam się tym zadowalać. Wbrew pozorom nie było to trudne, więcej i tak nie mogłabym mieć. Jeśli spojrzysz z właściwej strony, zrozumiesz, że to nie jest nic strasznego. 170/347 Niepotrzebnie aż tak gardzisz zwyczajnym życiem. W końcu... twoje nie jest chyba lepsze? Pytanie zabrzmiało niczym pewnik, a jednak odpowiedź Judyty nie zawierała potwierdzenia. – Dziękuję, Noemi. To mi wystarczy. Wkrótce się pożegnały. Judyta wróciła do zgromadzenia, a kiedy nadszedł nowy dzień, z zadziwiającym zapasem sił rzuciła się w wir pracy. Rozdział 13 Prawdziwy kłopot

Dnie były już niezwykle krótkie. Poranne zajęcia na uczelni zaczynały się tak wcześnie, że Eliza wychodziła z domu po ciemku, kiedy ulice były puste; tylko z rzadka mijała skulonych z zimna przechodniów, kryjących twarze w ciepłych kołnierzach palt. Ów grud-niowy tydzień należał też do wyjątkowo mglistych. Gęste, przesiąknięte mżawką opary unosiły się nad chodnikami, przysłaniały matową za-słoną fasady kamienic i wieże kościołów. Wawel wyglądał tak, jakby unosił się w powietrzu, gdyż wzgórze ginęło zupełnie w rozsnutej wszędzie mokrej bieli. Tego poranka Eliza była bardzo spóźniona, poszła więc skrótem przez Planty, mimo że o tak wczesnej porze unikała podobnych miejsc, bo mrok i mgła sprawiały, że nie czuła się bezpiecznie. Kiedy wiatr tar-mosił gałęzie bezlistnych lip i kasztanowców, przesuwała z niepokojem wzrok po nieostrych konturach kamiennych ławek i latarni. Raptem trzasnęła gdzieś łamana gałązka. Coś poruszyło się i zaszeleściło, po czym pod nogi zmartwiałej dziewczyny wypadła wiewiórka. Natychmiast pobiegła w głąb ścieżki, a Eliza odetchnęła. Mogła się tego spodziewać. Na Plantach wiewiórek było zatrzęsienie. Ufne, przyzwyczajone do wyciągniętych dłoni z orzechami i żołędziami, bez lęku podchodziły do ludzi. Nagle za plecami dziewczyny rozległy się kroki. Ktoś biegł i był coraz bliżej. Zanim się odwróciła, poczuła mocne pchnięcie. Zatoczyła się, upadła na kolana. Próbowała się podnieść, ale napastnik obalił ją na ziemię i przygniótł mocno ciałem, aż pod policzkami zachrzęścił żwir. 172/347 Krzyk wiązł jej w gardle, gdy lodowate dłonie niczym kleszcze zacisnęły się na jej szyi. – I jak ci teraz? – usłyszała mimo szumu w uszach i huku tętniącej krwi. – Miałaś się przymknąć! Nie rozumiesz polskiej mowy, zruszczona zdziro?! Po co łazisz na policję, jak cię grzecznie proszą, żebyś nie kapowała? To przez ciebie wpadł Kostuś! Za delikatny był. Trzeba było sprzątnąć cię od razu. Elizie kręciło się w głowie. Brakło jej tchu, z oczu kapały łzy. Traciła przytomność, więc ostatkiem sił starała się oswobodzić, lecz napastnik ani drgnął. W chwili gdy zamknęła oczy, pod jej powiekami rozlała się ciemność. Raptem, gdzieś na granicy świadomości, wydało się jej, że ucisk zelżał. Zaniosła się urywanym kaszlem, z trudem uniosła odrobinę na łokciach. Nie miała siły wstać ani nawet podnieść głowy, ale słuch jej nie mylił. Tuż obok trwała szamotanina.

Przemogła ból i z jękiem obróciła twarz. Obcy jej mężczyzna w ciemnej kurtce uskakiwał przed ciosami... Józefa Jemioły! Obrońca Elizy był prawdziwym siłaczem. Zniknęła typowa dla niego ślamazarność, mimo zwalistej sylwetki zaskakiwał nieprawdopodobną zwinnością i refleksem. Eliza dźwignęła się z ziemi i oparła o pień drzewa, żeby nie upaść. Wciąż szumiało jej w uszach, w karku doskwierał tępy ból. Dłoń w rękawiczce położyła na ustach; jasny materiał zbrukały plamki krwi. Wtem nieznajomym zachwiał potężny cios Jemioły. Cofnął się poza zasięg pięści olbrzyma i rzucił się do ucieczki. Biegł niezdarnie, zbyt wolno, więc Jemioła, który ruszył jego śladem, bez trudu mógł go dogonić. Wkrótce wypadli ze ścieżki, znikając w zasnutym mgłą gąszczu. Eliza słyszała tupot butów i szelest liści jesiennego poszycia, dopóki wszystko nie ucichło. Została sama, otoczona wilgocią i przejmującym do szpiku kości chłodem. Nie minęła jednak dłuższa chwila, kiedy z zarośli wynurzył się Jemioła. 173/347 – Żyje panienka – wydyszał. – Taki drań to i nóż mógł na panienkę wyciągnąć. Jemu wszystko jedno, czy zadźga kogoś w zaułku, czy przy-dusi w parku. Męt jeden. Żebym o panienkę się nie bał, dogoniłbym ścierwo i kulasy poprzetrącał. Ale co też panience? Niech panienka... Boże Wszechmogący! Pod wpływem bólu, ulgi, radości, których doznała w tym samym momencie, Eliza zasłabła. Nie upadła, bo Jemioła w ostatniej chwili podtrzymał ją i przeniósł na ławkę, gdzie odzyskała przytomność. – Do doktora trza panienkę zawieźć! – martwił się. – Albo do domu, po pomoc. Eliza wolno pokręciła głową. – Już mi lepiej. – Lepiej? Nie ustoi panienka na nogach! – Odpocznę i dojdę do siebie. Muszę na wykłady...

– To akurat byłaby głupota, niech mi panienka wybaczy szczerość. Twarz wypada obmyć, opatrzyć. A może i coś gorszego panience dolega? Nie cackał się drań z panienką. – Nic mi nie będzie – odparła Eliza. – Mogę iść o własnych siłach. Na dowód poderwała się z ławki, lecz natychmiast z jękiem chwyciła się za czoło i usiadła. – A nie mówiłem? Odwiozę panienkę do domu. – Nie. Nie chcę, żeby mnie ktoś zobaczył... w takim stanie. Ani moja współlokatorka... ani właściciele kamienicy. – No to już nie wiem. Chyba że... moja panienkę opatrzy. Znaczy: żona. Zręczne ma palce, dzieciom nieraz nakładała bandaże, bo po drzewach skaczą niczym małpki, co to je pokazują w cyrku. Pójdziemy wolniutko po dorożkę. I niech panienka już się nie opiera, bo to na nic. Pan porucznik przegnałby mnie ze służby, gdybym tu zostawił panienkę, a przy czwórce dzieciaków każdy cent na wagę złota. Eliza nie protestowała. Początkowo szła z trudem, lecz z każdym krokiem ustawały zawroty głowy i czuła się pewniej. Niełatwo było znaleźć dorożkarza, który zgodziłby się ich zawieźć poza rogatki miejskie, bo jak się okazało, Jemioła mieszkał aż w Woli Justowskiej, 174/347 a żaden szanujący się fiakier nie jeździł za Kraków i trzeba było niezwykłej siły perswazji, by któryś zmienił zdanie. W końcu się udało. Wprawdzie dorożkarz przyglądał się podejrzliwie poturbowanej panience prowadzonej pod rękę przez rosłego chłopa, ale przekonany koronami Jemioły oraz jego ostrym spojrzeniem nacisnął głębiej czapkę, pokazał zegarek, aby było jasne, o której wyjeżdżają i że nie ma w zwyczaju oszukiwać klientów, i ruszyli w drogę. Już w trzęsącym się na bruku pojeździe, wtulona w miękki kącik Eliza pogrążyła się w półsennym letargu, lecz wciąż, jakby z oddali, dobiegał do niej uspokajający głos Jemioły. – Mamy chatę pośrodku wsi – tłumaczył. – To już za miastem, ale całkiem blisko. Skromnie u nas, biednie nawet, bo ziemi nie ma choćby spłachetka, tylko sad nieduży i trochę kartofli, tyle, żeby dla nas wystarczyło. Niech panienka

nie zamyka oczu... Żona trochę pierze i sprząta u ludzi, dzieciaki siedzą z babką, znaczy z moją teściową, ale ona ma już swoje lata, nie zawsze upilnuje, więc poobijane łażą niczym te przejrzałe jabłka, co to zlatują z drzewa. Niech panienka nie usypia, bo to na głowę niedobrze. Nie zasnęła. Nie kojarzyła wprawdzie znaczenia słów, ale skupiła się na melodii zdań – i to wystarczyło. Kiedy fiakier zatrzymał pojazd, Jemioła wyskoczył pierwszy, zapła-cił, umówił się na popołudniowy powrót. Potem pomógł Elizie wysiąść i podtrzymując ją ramieniem, poprowadził do ogrodzenia z poszarzałych, porośniętych mchem sztachet. Pchnął poskrzypującą drewnianą furtkę, za którą znajdowało się niewielkie podwórko. Chata była nieduża, bielona, pokryta strzechą, z oknami o sześciu szybkach. Nad łukowatym wejściem wymalowano zielono-niebieski wzór w polne kwiaty. Z ciemnej sieni przeszli do izby, w której oprócz łóżek wyłożonych pierzynami i poduchami, wiszących na ścianach licznych obrazów świętych, malowanej skrzyni pod oknem – stał podłużny stół, a przy nim szerokie ławy. – Niechże panienka spocznie. Hanka, znaczy żona moja, musi być w komorze. A dzieciaki pewnie w sadzie dokazują za domem, to 175/347 i spokój będziemy mieli aż do obiadu. Chyba że ziąb przygna je z powrotem. Wyszedł, a Eliza rozpięła płaszcz i ostrożnie usiadła na ławie. Ból głowy nie ustawał, ale bardziej dokuczały jej nadgarstki i ramiona. Podejrzewała też, że gdy upadła na ziemię, poraniła kolana. Dopiero teraz była zdolna myśleć o tym, co się stało. Przyczyna napaści nie budziła wątpliwości. Nie posłuchała ostrzeżenia, zgłosiła na policję kradzież torebki, potem poszła tam jeszcze kilkakrotnie, mimo że uprzedzano ją, że ma milczeć. Jednego była pewna: opieka Jemioły, to jej zdaniem nonsensowne czuwanie, uratowała jej życie. Mogła mu tylko dziękować, że wbrew namowom nie zrezygnował ze śledzenia każdego jej kroku. W sieni rozległy się głosy. Kobiecy, mocny i zdecydowany, górował

nad męskim, lecz jak się zaraz okazało, należał do drobnej, mniej więcej trzydziestoletniej kobiety o ciemnych, wesołych oczach i ogorzałej cerze. W przeciwieństwie do męża nosiła się z krakowska: na białą koszulę nałożyła czarny haftowany gorset, spódnicę w kwiaty nakryła białą zapaską, włosy schowała pod czerwoną chustką związaną w prosty czepiec. – A to się panience dostało! – biadoliła. – Szkoda, że się temu ła-jdakowi upiekło! Że też takim gwiazdy sprzyjają! Ale przykazywałam mojemu, żeby uważniej panienki pilnował, bliżej chodził, bo to nie przelewki. Wygoniła męża do sadu, by sprawdził, co z dziećmi, po czym zajęła się opatrywaniem ran Elizy. Na szczęście były to tylko powierzchowne otarcia i zadrapania, choć nie obeszło się bez solidnych siniaków. Na-jgorzej wyglądało rozcięcie nad łukiem brwiowym i spuchnięte, pokaleczone wargi. – Do wesela się zagoi – pocieszała Jemiołowa, przemywając je ciepłą wodą. – Dziękuję – odparła Eliza. – Gdyby nie pani mąż... – E tam, mąż! – śmiała się chłopka. – Już ja go zrugam, że dopuścił do tego. A porucznik dołoży drugie tyle od siebie. 176/347 – Porucznik nic mu nie zrobi... – No, pewno nie. Tyle że następnym razem zatrudni nowego strażnika. Mąż od zeszłej zimy porucznikowi służy, więc żyje nam się lżej. Latem więcej roboty w zagrodzie, ale grosza zawsze brakuje, a na przednówku ledwo wiążemy koniec z końcem. – A skąd się znają? – spytała Eliza. – Jak pan porucznik mieszkał dawniej w Krakowie, przyjeżdżał z matką tu do wsi, do mleczarni. Pani Wiebrachtowa już wtedy niedomagała, a tu powietrze jak balsam, świeże mleko. Samo zdrowie. Tę mleczarnię dawno zamknęli, ale on nie zapomniał męża. Z porucznika przyzwoity człowiek. Pomaga w biedzie, nie unosi się, nie zbywa. A panienka musi coś zjeść. I napić się, dobrze to panience zrobi. Wczoraj napiekłam żytniego chleba, ser świeży z komory przyniosę i podam kawy zabielanej

mlekiem. Od razu panienka chętniej spojrzy na świat. – Pani mąż tak się wykosztował na fiakra. Tyle koron... To prawdziwy majątek. – Nie płacił swoimi pieniędzmi, bo gdzie by go było stać! Ma od porucznika na takie wydatki. – A mimo to narobiłam wam kłopotu... – Jakiego tam kłopotu! Tylko patrzeć, jak wpadną do izby dzieciaki, bo tupanie słychać w sieni, to panienka szybko zrozumie, co to jest prawdziwy kłopot. A przecież jakoś sobie z nim dajemy radę. W tym momencie trzech ciemnowłosych chłopców wbiegło do izby przez drzwi, które otworzył Józef Jemioła. Jeden przez drugiego opowiadali coś ojcu; ze stoickim spokojem kiwał głową, trzymając za rękę młodszą od nich dziewczynkę. – No i są urwisy! – zakrzyknęła Jemiołowa. – Ależ Agatce nos zsiniał! A nie mówiłam, żeby nie wychodzić na taki ziąb? Pochorujecie się wszyscy! – Oj tam! – Najstarszy chłopiec błysnął białymi zębami w szerokim uśmiechu. – Ganialiśmy się. Ciepło nam było. 177/347 – Czyli Agatka się zgrzała! – Jemiołowa ze zgrozą spojrzała na Elizę. – Mamy gościa, przywitajcie się z panienką. Chłopcy zatrzymali się przy matce i pospuszczali głowy, szurając nogami, a zawstydzona dziewczynka ukryła się za ojcem. – Taka to niby dzielna ta nasza Agata – mówiła Jemiołowa – a jak przychodzi co do czego, chowa się za rękaw ojcowski. No, wyduś coś z siebie, powiedz panience dzień dobry! Agatka wyjrzała nieśmiało i uśmiechnęła się słabiutko. – Wreszcie – ucieszyła się matka. – Jakby zaświeciło słoneczko! Ale panience trzeba dać spokój, musi odetchnąć. Ojciec zaprowadzi was do babci, wrócicie do domu na obiad... Kiedy wyprawiła całą czwórkę z mężem do swojej matki, znów zajęła się Elizą. Obejrzała obtarte do krwi kolana i opatrzyła dłonie, za-cerowała rozdarty rąbek sukni, wyczyściła plamy z ziemi na płaszczu dziewczyny i dopiero przygotowała posiłek. Usiadłszy przy ławie w towarzystwie gościa, z namaszczeniem sączyła gorącą kawę. Elizie im-ponowało jej opanowanie. Z podziwem

przypatrywała się pewnym gestom i szczerej twarzy, na której niczym w kryształowym zwierciadle odbijały się dobre myśli Jemiołowej. Kobieta odezwała się ze współczuciem: – Nie dają panience spokoju. Musi być panience ciężko na sercu. Po mojemu niejeden uciekłby jak najdalej od Krakowa, gdyby mu grozili bandyci, a panienka nie kryje się, żyje normalnie, jak gdyby nigdy nic. Mało kogo byłoby stać na taką odwagę. – Porucznik twierdzi, że to głupota – wtrąciła Eliza. – Odwaga, odwaga! Kobiety zawsze odważniejsze od mężczyzn, tyle że słabsze, nie umieją się bronić. Ale za to uparte i wytrzymałe ponad miarę. Jak już panienka wróci do miasta, dobrze będzie odpocząć, wyleżeć się w pościeli, popatrzeć na świat przez okna, by zagoiły się rany. I nie myślę tu wcale o tych tu skaleczeniach. Niełatwo będzie panience chodzić po ulicach, bo strach ma wielkie oczy, a wyobraźnia podsuwa co straszniejsze obrazy. Ważne, by panienka pamiętała, że 178/347 mój mąż nie odstępuje panienki na krok. Że nie zostawi panienki samej. W końcu wyłapią bandytów i wszystko znormalnieje. – Oby – krótko odparła Eliza.

***

Tuż przed zapadnięciem zmroku Eliza była już w domu, ale wbrew radom Jemiołowej nie zamierzała odpoczywać. Czuła się dużo lepiej, choć gdy przejrzała się w lustrze toaletki, nie zdołała zdusić okrzyku przerażenia. Wyglądała fatalnie. Przesunęła palcem po opuchniętych ustach i syknęła, bo poczuła pulsujące pieczenie. Ranka nad łukiem brwiowym nie była głęboka, ale nieładnie poczerwieniała, dolną wargę przecinała purpurowa szramka. I to zasinienie

pod okiem, jak ślad po siarczystym policzku... Mimo to nie użalała się nad sobą. Bała się, że gdy pozwoli sobie na chwilę słabości, trudno będzie odzyskać równowagę. Udawała więc, że nic się nie stało. Unikała lustra, poszła spać wcześnie, żeby ukryć swój wygląd przed Klarą, która na pewno zasypałaby ją gradem pytań i domagała się wyjaśnień. Dotąd nie wtajemniczyła koleżanki w swe kłopoty, ani słowem nie wspomniała o zbrodni w pociągu i o jej następstwach, i wolała, aby tak pozostało. Rankiem wymknęła się z mieszkania, zanim Klara wstała z łóżka. Tym razem w drodze na uczelnię ominęła Planty, szła ulicą, spięta, zdenerwowana szarówką wczesnego poranka. Każdy podejrzany dźwięk wywoływał nieprzyjemne dreszcze, każdy napotkany przechodzień budził lęk, dopóki jej nie minął, nie czyniąc krzywdy. A jednak bała się bardziej, niż się spodziewała. Na zajęciach wzbudziła sensację. Jej wygląd wywołał komentarze, spodziewała się ich zresztą, lecz zamiast wyznać koleżankom prawdę, zmyśliła na poczekaniu historyjkę o rzekomym upadku z drabiny podczas urządzania dopiero co wynajętego mieszkania. Zaspokoiwszy ciekawość Zosi i Ireny, usiadła w ławce dla pań z mocno bijącym sercem i pałającymi policzkami. Brzydziła się kłamstwami, a oprócz 179/347 tego usiłowała zwalczyć to, co od rana paraliżowało każdą jej myśl i każdy gest. Paniczny strach.

***

Klara niczego nie zauważyła: ani śladów przemocy na twarzy Elizy, ani dziwnej, bo nietypowej dla niej milkliwości. Zajęta nauką i życiem to-warzyskim, przejęta rodzinnymi scysjami znikała na całe dnie lub sypiała do południa po nocnych powrotach do domu. Eliza oddychała z ul-gą, gdy dzień po dniu udawało się jej unikać konfrontacji ze współlokatorką. Pod koniec tygodnia przed uniwersytetem dostrzegła natomiast Wiebrachta. Jak poprzednio, w ubraniu zwykłego robotnika czekał na nią skoro świt nieopodal wejścia. O siódmej rano rozpoczynały się tylko nieliczne ćwiczenia, a te z chemii sądowej, na które właśnie zmierzała, nie należały do obowiązkowych i uczęszczała na nie zaledwie kilkuosobowa grupa, byli więc sami, bez zbędnych świadków. – To pan – odezwała się pierwsza. – Skąd pan wiedział, że mnie tu spotka? – Jemioła zna na pamięć pani rozkład dnia. Eliza się rozejrzała, ale otaczał ich półmrok – Jest tu? – Tak. – Wiebracht przyglądał się z niepokojem twarzy dziewczyny. – Słyszałem o napaści, Jemioła zdał mi relację. Od początku podejrzewałem, że może do tego dojść. Ostrzegałem panią przed zagrożeniem. Dobrze, że skończyło się tylko w taki sposób. Bardzo panią poturbował? – To nic. – Jak zwykle lekceważy pani moje przestrogi. – Skądże znowu! – Zmusiła się do uśmiechu. – Ale nie sądzę, żeby zamknięcie w czterech

ścianach uchroniło mnie przed niebezpieczeństwem. 180/347 – Powinna pani na jakiś czas opuścić Kraków. To naprawdę niedługo potrwa. Za parę dni wszystko się rozstrzygnie. Byłbym spoko-jniejszy, gdyby zniknęła pani z miasta. – Już mi to pan proponował. Nic z tego. – Dopóki szajka nie trafi za kratki, dopóki ich nie wyłapiemy, nie może pani samotnie chodzić po mieście. – Nie chodzę. Przemykam się, a to nie to samo. – Eliza westchnęła. – To nie było przyjemne i ciągle śni mi się po nocach. Oczywiście, że się boję i z duszą na ramieniu wychodzę co rano z domu. Ale nie pod-dam się panice, bo to nie leży w mojej naturze. Sam pan twierdzi, że wkrótce sprawa się skończy. – Tak, wyśledziliśmy ich, znamy miejsca spotkań, wiemy nawet, co planują, i dlatego zamierzamy pochwycić na gorącym uczynku. – A co z panem? Nie podejrzewają, kim pan jest? – Ufają mi, więc mną proszę się nie przejmować. – Uśmiechnął się i dodał: – A jak idą próby w teatrze? Zaprosi mnie pani na premierę? – To nic wielkiego. Zaledwie jedna scenka. – Czyli mam nie przychodzić? – spytał żartobliwie. – Tego nie powiedziałam. – Zatem będę na pewno. – Naprawdę uważam, że niepotrzebnie pan ryzykuje, widując się ze mną.

– Sprawdzam tylko, jak się pani miewa. – Ktoś niepowołany mógłby pana zobaczyć. – Mógłby. Ale ja bardzo chciałem zobaczyć panią. Kiedy odszedł, weszła do Collegium Novum, lecz odtąd ani jednej myśli nie poświęciła chemii sądowej. Siedząc w grupie siedmiorga studentów, niezbyt rozmownych z powodu wczesnej pory, powtarzała w myślach ostatnie słowa Wiebrachta. A więc przyszedł tylko dlatego, że się o nią martwił. Wprosił się do teatru, żeby zobaczyć ją w żywym obrazie, chociaż nie miało to związku z jego pracą. Było wyrazem sympatii, może nawet uczuć, które dopiero co dostrzegła u siebie. 181/347 Spostrzeżenia te sprawiły, że nie panowała nad podenerwowaniem. Już nie przejmowała się napaścią, mimo że jej skutki wciąż odczuwała. Martwiła się o bezpieczeństwo Wiebrachta, o pomyślne zakończenie jego misji, a ponieważ ni stąd, ni zowąd opadły ją złe przeczucia, w ogóle nie mogła się skupić. Na ćwiczeniach z farmakognozji, z którymi zazwyczaj świetnie sobie radziła, zawaliła mikroskopowanie. Myliła odczynniki, nie rozpoznawała preparatów, zepsuła rysunki ziół leczniczych, bo drżały jej ręce, i gdyby nie Zosia, która nieustannie jej pilnowała, może w końcu popełniłaby jakieś poważniejsze głupstwo. Wreszcie, pod wpływem karcącego wzroku wykładowcy, który z niedowierzaniem obserwował przedziwne zachowanie jednej z lepszych studentek, zdołała się opanować, choć przywracanie równowagi ducha wymagało od niej coraz większego wysiłku

i zaangażowania. Rozdział 14 Dworzec kolei żelaznej Pracowaliparami.JeśliszukaliofiarynatrasiezKrakowa,najpierw dwóch krążyło po peronie, wypatrując co zamożniejszych pasażerów, głównie wśród kobiet. Były wprawdzie ostrożne, ale słabsze fizycznie, więc Bruno twierdził, że z dwojga złego lepiej zająć się jakąś doktorową czy sędziną niż kupcem, bo z takim nigdy nic nie wiadomo. Od tej reguły zdarzały się jednak wyjątki. Gdy cel był znany, dwóch kolejnych wsiadało do pociągu, by zbliżyć się do namierzonego, zmylić czujność, zdobyć zaufanie, wybadać, kto zacz. Czasem wystarczała pogawędka, czasem konieczność dyktowała bardziej przemyślne zabiegi, lecz jeśli ofiarę wybrano, trzeba było ją urobić. Ostatnich dwóch kończyło sprawę, zazwyczaj w połowie drogi z Krakowa do Granicy. Anton nie od razu został wtajemniczony w ten schemat, nie od razu też zorientował się, że z szajką Kronosa współdziałali kolejarze, którzy w zamian za udział w zyskach przymykali oczy na obecność gapow-iczów. Jednak układ ten obowiązywał tylko do stacji przesiadkowej. Już w połowie listopada Ziarno napomknął o planowanej robocie. Nie wyjaśnił wiele, trzymał w niepewności, mówił półsłówkami, obiecując złote góry i uznanie szefa, jakby podsycał zainteresowanie, tworzył atmosferę oczekiwania na doświadczenie tak wielkiej wagi, że wstrząśnie ubogim w mocne wrażenia życiem Antoniego Zaleskiego. W końcu wyjawił mu prawdę o charakterze działalności Kronosa i jego bandy, lecz Anton wciąż nie znał konkretów. 183/347 Oczekiwanie nużyło go i irytowało, tym bardziej że martwił się o pannę Elizę. Napaść na Plantach zupełnie go zaskoczyła, gdyż dotychczas sądził, że nieustanna czujność Jemioły gwarantuje dziewczynie bezpieczeństwo. Pomylił się i to nie dawało mu spokoju. Niepokój podsycał też fakt, że sam o niczym nie wiedział. Jakby Kronos i Ziarno widzieli w nim

obcego, z którym należy postępować ostrożnie, nie informując o bieżących planach. Podejrzewał, że zaufanie Brunona mógłby zdobyć dzięki wstawiennictwu Anieli, kiedy więc Ziarno zakomunikował mu, że szefowa chce go zobaczyć, uznał, że czeka go ostateczny test, a jeśli przejdzie go pomyślnie – zostanie dopuszczony do najbliższego otoczenia Kronosa. Wywołała go z szulerni, gdzie jak zwykle zgrywał się w pokera, do trzypokojowego mieszkania nad piwiarnią. Już w korytarzu słyszał niewprawne dźwięki skrzypiec. Anielę zastał w saloniku w towarzystwie mniej więcej siedmioletniego chłopca i starszej, skromnie ubranej kobiety. Kronosowa siedziała na sofie, wpatrzona w dziecko, które zmagało się z opornym instrumentem. Prostej melodii wiele brakowało do doskonałości, lecz nie przeszkodziło to w nagrodzeniu małego muzykanta entuzjastycznymi brawami. – To mój syn – powiedziała z dumą i pogłaskała chłopca po ciemnych lokach. – Basiu, niech Ignaś idzie już spać. Przyjdę do niego później. Kobieta wzięła dziecko za rękę i wyprowadziła z pokoju, cicho zamykając podwójne drzwi. Anton stwierdził ze zdumieniem, że w stonowanej, pozbawionej pre-tensjonalnych ozdób wizytowej sukni, z włosami upiętymi swobodnie nad czołem, Aniela wygląda niczym dama. Zrezygnowała z biżuterii i wyzywającego dekoltu, choć nadal miała makijaż, którym podkreśliła idealny owal twarzy. – Ignasiem zajmuje się głównie moja siostra – oznajmiła. – To niemowa, nie miała żadnych widoków na zamążpójście; gdyby nie ja, żyłaby w nędzy. Nawet rodzony ojciec wstydził się jej i do dziś widzi w Basi darmozjada, niepotrzebny balast. Zaznał pan kiedyś biedy? 184/347 Upokarzającej, odbierającej nadzieję i siły konieczne do przetrwania następnego dnia, po którym nadejdą tylko do niego podobne? Sądzę, że nie. Mężczyznom zdarza się to znacznie rzadziej niż kobietom. Macie nieograniczone możliwości i większą siłę przebicia. Wiem, o czym mówię, doświadczyłam tego na własnej skórze. Brunonowi zawdzięczam właściwie wszystko. Z podrzędnej chórzystki teatrzyku ogródkowego stałam się szefową. To jak dyrektorowa teatru, czyż nie?

Mimo że o teatrze z prawdziwego zdarzenia mogłam tylko śnić. Usiadła przy stoliku do kawy i wystudiowanym gestem poprawiła fryzurę. – Niechże pan spocznie. Ma pan zabawną minę, kiedy się pan zastanawia nad przyczyną tego wezwania. Już wyjaśniam. Nie pasuje mi pan do tego szemranego towarzystwa, do pokątnego pokerka, sier-miężnego życia robotnika. Bruno i Ziarno to co innego, ale pan? Z pańskim do bólu uczciwym spojrzeniem człowieka, którego mierzi smród cienkiego piwa i obecność szumowin z krakowskiego półświatka? – Pani... – Proszę nie protestować. To są szumowiny i już na pierwszy rzut oka widać, że pana miejsce jest gdzie indziej. Dlatego z panem rozmawiam. Żeby wybadać, z kim mam do czynienia. Anton drgnął. Nie spodziewał się takiego obrotu sprawy. – To znaczy? – Nie jestem naiwna, drogi panie. Z niejednego pieca jadłam chleb i sam pan już się pewnie zorientował, że potrafię się dostosować do każdej sytuacji. Może pan udawać robotnika, stolarza... kogo się panu żywnie podoba, ale mnie pan nie oszuka. Zdradziły pana nie tylko ręce. Pana zachowanie, gesty, sposób wyrażania myśli: to wszystko trąci fałszem. Zabawne, że Bruno niczego nie zauważył. Zbyt polega na Zi-arnie, a jego przyjaźń udało się panu zaskarbić. Wierzą więc panu obaj i tylko mnie intuicja podpowiada, by mieć się przy panu na baczności. Wróćmy zatem do tego, co nurtuje mnie najbardziej: kim pan jest? 185/347

Anton odetchnął. Bał się, że głos odmówi mu posłuszeństwa, założył jednak swobodnie nogę na nogę. – To ja chciałbym wiedzieć, z kim mam przyjemność. Nie jest pani tylko kochanką Kronosa? Zaśmiała się, grożąc mu palcem, na którym połyskiwał cienki złoty pierścionek. – Spryciarz z pana, najlepszą obroną jest atak, prawda? Umiejętnie odwraca pan kota ogonem. Niech panu będzie, jeśli naprawdę jest pan ciekaw, choć stanowczo przecenia pan moje wpływy. Owszem, nie jestem tylko kochanką Brunona, jak to pan raczył ująć. Jestem matką jego dziecka, a to znacznie więcej. Bruno szaleje za Ignasiem, zrobiłby dla niego wszystko. I robi, z myślą o jego przyszłości. – Wszystko? Czyli co? – Zna pan historię Brunona? Wychował się w sierocińcu, z bratem. Nie lubi wspomnień o tych czasach, bo o wszystko zmuszony był walczyć i niewiele udało mu się zdobyć. Miał jednak motywację. Bieda, której doświadczył, upokorzenia i samotność nauczyły go, że najważniejsze są więzy krwi. – Czemu więc się z panią nie ożenił? – To moja wina – odparła lekceważącym tonem. – W przeciwieństwie do Brunona polegam wyłącznie na sobie. Za dobrze pozn-ałam ludzi, żeby mieć co do nich złudzenia. A teraz nie ufam panu. Czekam na odpowiedź i nie nabiorę się na żadne kłamstwa. – Tym razem intuicja panią zawiodła – powiedział sucho Anton. – Tak jak mówiłem wcześniej, pochodzę z Tarnowa... – Założę się, że nigdy pan tam nie był. – Pochodzę z Tarnowa – powtórzył. – Mój ojciec był nauczycielem, stąd ta odrobina ogłady, która zwróciła pani uwagę. Prawdą jest, że żaden ze mnie stolarz. Imałem się różnych zajęć, głównie takich, które dawały szybki zarobek. Nie przywiązuję się do miejsc ani tym bardziej do ludzi. – To wszystko? – spytała, mrużąc oczy, które zalśniły zimnym blaskiem. 186/347

– Wszystko. – Kłamie pan. Darujmy sobie tę bezsensowną rozmowę. Ostrzegam pana jednak: jeśli coś się stanie Brunonowi, pana pierwszego będę podejrzewała. Los mojego syna zależy od życia jego ojca, zatem niech pan się ma na baczności. – Grozi mi pani? – Ależ skąd. To tylko dobra rada. Bruno i Ignaś są wszystkim, co mam. Każdemu, kto stanie im na drodze, wydrapię oczy. Na chwilę wypadła z roli damy. Czarne brwi zbiegły się w jedną kreskę, czoło przecięła głęboka bruzda. Wstała od stołu, gwałtownym ruchem odsuwając krzesło. – Wybaczy pan – powiedziała. – Muszę iść do dziecka. Anton wrócił do szulerni, lecz słowa Anieli nie dawały mu spokoju. Już nie spodziewał się zdobyć jej zaufania, nie widział w niej sprzymierzeńca nieświadomego jego prawdziwych zamiarów. Dostrzegł natomiast, że była równie niebezpieczna jak Bruno, a jej płeć nie zmieniała faktu, że gotowa była na wiele, by bronić rodziny i do-tychczasowego życia. W gruncie rzeczy litował się nad nią, bo jak Kronos i Ziarno skazana była na klęskę. Domyślał się również, że nie pierwszą w jej życiu i pewnie nie ostatnią.

***

W plany Kronosa wtajemniczył Antona Ziarno, Bruno bowiem nie zwracał się bezpośrednio do podwładnych, nawet podczas wieczornych partyjek pokera pomijał milczeniem zbrodnie, które mieli na koncie. W pierwszy piątek grudnia w porannym pociągu z Krakowa Anton miał przejąć z Ziarnem upatrzoną ofiarę i zająć przyjacielską, niezobowiązującą rozmową, żeby zorientować się, z kim mają do czynienia. Poznał już wszystkich członków bandy, więc ci, którzy nie wzięliby udziału w napadzie, i tak zostaliby aresztowani, choćby w piwiarni, zatem był to idealny moment na wkroczenie policji. 187/347 Anton unikał posterunku, do przenoszenia meldunków wykorzystywał Józefa Jemiołę, nie mógł sobie jednak odmówić spotkania z panną Pohorecką. Eliza nieustannie go zdumiewała. Nie należała do pospolitego typu kobiet słabowitych i niesamodzielnych, jakie znał z zamożnych austriackich domów. Nie domagała się uwagi ani opieki, nawet wzbraniała się przed nimi, jakby nade wszystko ceniła niezależność i wolność od zobowiązań. Kiedy porównywał ją do wiedeńskich panien, z którymi w przeszłości łączyła go głębsza zażyłość, choćby do Bianki Wurzer, córki najlepszego przyjaciela ojca, nie do końca rozumiał tę fascynację młodą Polką. Były tak samo dobrze wychowane, równie piękne, a jednak przy Elizie wypadały mdło, jakby brakło im siły charakteru. Z doświadczenia wiedział, że kobiety rzadko bywają szczere. Traktowały flirt jak grę, wymyślały dla siebie role, a Eliza niczego nie udawała. Jeśli dopuszczała do głosu uczucia, było to niewymuszone i prostolinijne, co tak bardzo go ujęło, że pragnął odpłacić jej tym samym. Z tego powodu zdradził jej rodzinne sekrety. Pragnął ją ze sobą oswoić, zaskarbić sympatię dziewczyny. Kiedy rankiem zobaczył ją przed uczelnią, przeraziły go jej wym-

izerowanie i podkrążone oczy, ale nie roztkliwiał się i nie współczuł. Podejrzewał, że nie tego od niego oczekiwała. Utkwił mu w pamięci jej przejęty wyraz twarzy, gdy mówił o swojej pracy, a także nieśmiały uśmiech, kiedy wyznał, że się za nią stęsknił. Z niecierpliwością czekał na ciąg dalszy.

***

Spotkanie z inspektorem Piotrem Małeckim było koniecznością. Obaj odpowiadali za wyniki śledztwa i Anton nie mógł go ignorować ani lekceważyć. Początkowo nie miał o nim dobrego zdania. Gdy zastanawiał się, z jakiego powodu od pierwszej chwili współpracy Polak tak go irytował, uświadomił sobie, że nie jest pewien. Może dlatego, że Małecki odwzajemniał tę niechęć. Właściwie doskonale rozumiał jej przyczyny. Żaden szanujący się policjant, krakowski czy wiedeński, nie 188/347 cieszyłby się z tego, że podczas śledztwa siedzi mu na karku konkurencja. Inspektora zastał w gabinecie, idealnie kwadratowym pomieszczeniu, przypominającym przeładowane archiwum, gdyż wszędzie poza ścianami, na których obok portretu cesarza Franciszka Józefa w galowym mundurze wisiała ogromna, zielono-brązowa mapa Krakowa, panował nieopisany bałagan. Małecki przeglądał dokumentację, której spiętrzone kolumny wznosiły się na biurku i sekretarzyku. – Ach, to pan – powiedział z roztargnieniem. – To dobrze, miałem słać po pana Chmurę. Jak tam nasz Kronos? Szukał czegoś pomiędzy formularzami z miną osoby, która marzy

o odzyskaniu kontroli nad chaosem, jaki zapanował w tych wszystkich teczkach i kopertach, lecz nie ma bladego pojęcia, od czego zacząć. W końcu opadł za biurko, wskazał Antonowi miejsce po drugiej stronie, z kieszeni surduta wyjął srebrną papierośnicę i chwilę wpatrywał się w nią, obracając w palcach pożółkłych od tytoniu. – Zapali pan? – spytał, a kiedy gość odmówił, schował ją z westchnieniem, szarpiąc koniec wypomadowanego wąsa. – Ma pan słuszność. Też powinienem rzucić to świństwo. Żona skarży się na zapach tytoniu. Śmierdzę jej po prostu, rozumie pan, subtelny i wrażliwy ma nosek. Ale, ale... przejdźmy do rzeczy. Sprawa śmierci Arctowej interesuje dyrektora policji, widział się wczoraj ze mną, bo naciski wywiera sama góra. Premier Badeni dopytuje o wyniki śledztwa, a premierowa osobiście interweniowała u dyrekcji. Domaga się natychmiastowego ujęcia sprawców. Nie uważa pan, że nie ma nic gorszego od kobiet, które wtrącają się w nasze sprawy? Pojęcia o niczym nie mają i tylko wszystko dla nich toczy się za wolno. – Wkrótce zamkniemy śledztwo. – Tak pan myśli? – Małecki wyjął z papierośnicy cygaretkę. – Muszę jednak zapalić. Pogratulować pewności siebie. Ale wy tam, w Wiedniu, nie takie prowadzicie śledztwa. Dla policji wojskowej to zapewne drobiazg, bułka z masłem, jak mawia mój syn. Podziwiam, podziwiam... 189/347 Tylko że ja sam bałbym się wygłaszać takie deklaracje, bo gdyby coś nie wyszło, mogliby mnie z nich rozliczać, zszargać renomę, a dla policjanta dobre imię i wiarygodność to rzecz święta. – Kronos szykuje nowy napad, w tych dniach – odparł Anton. – Zorganizujemy obławę, kordon będzie szczelny, żeby nikt się nie wymknął, sprawa jest pewna. Nikt tu nie straci dobrego imienia. – Cóż, może się pan bardzo rozczarować. Nie dysponujemy takimi siłami jak policja wiedeńska ani tym bardziej jak żandarmeria wojskowa. Zapewne też nasi funkcjonariusze nie dorównują pańskim współpracownikom i podwładnym. My tu na prowincji w ogóle jesteśmy zacofani. Z niczym nie dajemy sobie rady, stąd pewnie pańska obecność.

– To się robi niesmaczne. – Anton się zdenerwował. – Te ciągłe przytyki. Nigdy nie podważyłem pańskich kompetencji, więc proszę sobie darować drwiący ton. – Ale to panu przydzielono prowadzenie śledztwa. Zignorowano nasze doświadczenie i znajomość terenu – wycedził inspektor. – Od początku miałem nadzieję na współpracę. – W ramach autonomii gwarantowano polskiej policji niezależność, a tymczasem... – A tymczasem podrzucono panu kukułcze jajo. Na pana miejscu postarałbym się, żeby akcja na dworcu skończyła się powodzeniem, bo to automatycznie odwoła mnie ze służby. O nic innego mi nie chodzi – uciął Anton. – Zatem ilu policjantów możemy wysłać na dworzec kolei żelaznej? Małecki zaciągnął się cygaretką, dając sobie chwilę zwłoki, odpowiedź była jednak zaskakująco konkretna. – Tylu, ilu pan będzie potrzebował.

***

Pociąg pospieszny do Granicy wjechał między perony i zwalniał stopniowo, z łoskotem stalowych kół oraz wysokim gwizdem lokomotywy. Pasażerowie odsunęli się od torów, numerowi w ciemnych 190/347 uniformach podskoczyli po bagaże, żeby wnieść je do przedziałów, jak tylko lokomotywa zastygnie w bezruchu. Anton i Ziarno, w przyzwoicie wyglądających płaszczach i porządnych kapeluszach w angielskim stylu, sugerujących zamożność, solid-ność i kupiecki stan,

przechadzali się między mrowiącym się tłumem. Odkąd przyznano krakowianom prawo do swobodnego przemieszczania się, pociągi wywoziły z miasta nieprzeliczone masy tych, którzy gdzie indziej zamierzali szukać szczęścia. I tym razem, oprócz podróżujących w interesach, zazwyczaj pierwszą i drugą klasą, dało się zauważyć rzesze emigrantów: skromnie odzianych, z do-bytkiem ograniczonym do niepozornych tłumoków, zdezelowanych, ceratowych walizek czy też materiałowych, tanich jak barszcz toreb. Oprócz bagaży targali ze sobą balast marzeń o lepszym życiu, które zdaniem Antona wszędzie było takie samo. Nie zauważył policji, chociaż wśród cywili krył się niejeden posterunkowy. Pociąg był obstawiony, bezpieczny jak nigdy wcześniej, mimo obecności ludzi Kronosa. Nagle spostrzegł dwóch nobliwych dżentelmenów. Jeden z nich uchylił kapelusza i wyjąwszy złotą papierośnicę, poprosił o ogień zażywnego mężczyznę w cylindrze i karakułowym futrze. Trzymał w rękach elegancką laseczkę o rzeźbionej rączce oraz piękną walizkę z czarnej skóry – i sprawiał wrażenie zamożnego handlowca. – Ten – cicho powiedział Ziarno. – Zaraz nasza kolej. Od tej chwili nie spuszczali nieznajomego z oczu. Szli tuż za nim, a kiedy korzystając z pomocy numerowego, wsiadł do wagonu, a potem przemierzał korytarz w poszukiwaniu miejsca, nie odstępowali go na krok, zachowując jednak niewielki dystans. Mężczyzna otworzył drzwi właściwego przedziału i zniknął w środku, natomiast Anton i Ziarno stanęli przy oknie. – Za moment pociąg ruszy – mruknął Ziarnowski. – Jeśli nikt się do niego nie dosiądzie, wchodzimy. Bruno jest pewno w sąsiednim wagonie. – Nie widziałem go – odrzekł Anton.

191/347 – I o to chodzi. Nikt go tu nie powinien zobaczyć. Czekali do pierwszego szarpnięcia lokomotywy, po czym wkroczyli do przedziału mężczyzny w karakułowym futrze.

***

Półmrok wsączał się do przedziału przez zatrzaśnięte okno, za którym – niczym w wiedeńskich fotoplastykonach – przesuwały się obrazy w różnych odcieniach szarości. Anton przymknął powieki, choć nie mi-ał zamiaru spać. Obok niego pochrapywał Ziarno i brzmiało to tak wiarygodnie, jakby faktycznie pogrążył się w głębokim śnie. Na pewno jednak udawał w oczekiwaniu na nadejście wieczoru. Mimo aparycji bogatego kupca przypadkowy towarzysz podróży okazał się notariuszem. Jechał do Poznania, gdzie miał się zająć realiz-acją postanowień testamentu zmarłego klienta. Antona zdumiał ten fakt, gdyż spodziewał się, że Kronos pokusi się o kogoś znaczniejszego, kto gwarantowałby opłacalny zysk, uznał jednak, że wypchany pugil-ares urzędnika, złote spinki przy mankietach i takaż dewizka mogły się wydać wystarczająco atrakcyjnym łupem. Notariusz drzemał, budząc się tylko od czasu do czasu. Toczył wtedy niezbyt przytomnym wzrokiem po obu współpasażerach, poprawiał monokl, po czym znów zapadał w krótki sen. Nagle Anton poczuł na rękawie dłoń Ziarna. – Wyjdźmy stąd – usłyszał. – Przejdźmy na mostek, ktoś tam już na nas czeka. Anton domyślał się spotkania z Kronosem, ale zamiast niego zobaczył zaufanego szefa, Pawła Prochetkę, który do niedawna pracował z nim w fabryce. – I? – spytał Prochetko. – Co to za jeden?

Ziarno wzruszył ramionami. – Notariusz. – Wystarczy – odparł tamten. – Wybraliśmy go w ciemno, mogło być gorzej. Posiedźcie z nim jeszcze godzinę. Pilnujcie miejsc, żeby się 192/347 nikt nie dosiadł, i jego, aby nie wychodził z przedziału. Potem zostaw-cie go samego i idźcie do restauracyjnego. Ziarno kiwnął głową. – Jasne. Nie zaszkodzi kieliszek czegoś mocniejszego. Wrócili do przedziału. Antonowi godzina wydawała się wiecznością, czas wlókł się żółwim tempem, mrok zapadał za wolno. Niepokoiła go myśl, że opuści przedział przed przybyciem Brunona, ale liczył na refleks i skuteczność policji. Zatem wszystko rozstrzygnie się wtedy, gdy on jak gdyby nigdy nic będzie pił herbatę w restauracji. Nie spodobało mu się to, lecz aby nie budzić podejrzeń Ziarnowskiego, musiał pogodzić się z faktem, że znajdzie się na marginesie zdarzeń. Rozdział 15

Paul Gauguin

Trwałmiesiąccheszwan,awrazznimnadchodziłochrześcijańskie święto Wszystkich Świętych. Judyta zawsze przyglądała się mu z boku, niczym przypadkowy widz, który mimowolnie uczestniczy w nie do końca zrozumiałym misterium. Łączyło powagę z jarmarcznością, żałobę z ostentacyjnym celebrowaniem ziemskiego życia –

jakże więc było inne od tego, z czym dziewczynie kojarzyła się śmierć. Doświadczyła jej po raz pierwszy, gdy umarła babcia Sara. Stało się to tuż przed nadejściem wiosny, miała wtedy dziesięć lat, i choć była tylko dzieckiem, ogarnęła ją tak głęboka rozpacz, że do serca wkradła się pustka, której długo nic nie zdołało zapełnić. Pierwsze dni sziwy utrwaliły w jej pamięci pojedyncze, niekompletne wspomnienia: monotonny dźwięk odmawianej przez ojca modlitwy kadisz, zapachy wonności, którymi namaszczono obleczone w biały całun ciało zmarłej. Pamiętała też opowieści matki o aniele śmierci. Nawiedził babciny dom, lecz nim odszedł, przejrzał się we wszystkich lustrach, więc trzeba je było dokładnie zakryć. Obmył miecz w naczyniach z wodą, którą czym prędzej wylały. Potem nadszedł czas długiej żałoby; trwała prawie rok, zanim życie domowników wróciło do normy. Gdy Judyta skończyła jedenaście lat, ojciec z niewyjaśnionego powodu zabrał ją na chrześcijański cmentarz. Trwały Zaduszki, a ona brodziła w złotych liściach, wdychała słodkawy zapach dymu ze świec i tureckiego miodku, wyłożonego na przycmentarnych kramach. Przypatrywała się kamiennym nagrobkom, okazałym jak synagogi grobowcom i kaplicom, trzymając się kurczowo płaszcza ojca, który torował jej drogę w odświętnym tłumie. 194/347 Tymczasem na kirkutach zawsze panowała cisza. Babcię Sarę pochowano na Nowym Cmentarzu, miejsce oznaczono skromną macewą. Wyryto na niej najwłaściwszą dla kobiety inskrypcję i menorę, na znak tych wszystkich świec, które Sara zapalała za życia na powitanie szabatu. Judyta była potem na grobie babki wielokrotnie, by zgodnie ze zwyczajem położyć tam zimne i nieme, lecz zadziwiająco trwałe – niczym jej pamięć – kamyki. Tegoroczne święta zaduszne spędzała w zgromadzeniu. Nagle znalazła się w centrum przygotowań urszulanek do uroczystości poświęconych zmarłym i pomyślała, że się temu przyjrzy. Uzbrojona w ołówki i mały szkicownik w dzień Wszystkich Świętych udała się na miasto. Było inne niż zazwyczaj: rozbrzmiewające śpiewem wiernych, pełne powagi i dostojeństwa, z niekończącymi się sznurami procesji, z

dźwiękami niemilknących dzwonów i dzwonków, wonią wosku oraz kwiatów. Przed bramą największej krakowskiej nekropolii zatrzymywały się dorożki i fiakry, za ogrodzeniem migotały płomyki świec i lampki. Jako poszukiwaczka inspiracji, poganka wśród wyznawców, znów miała przed oczami podniosły spektakl, z nią w drugorzędnej roli widza. Patrzyła więc do woli. Na nagrobki i pogrążonych w modlitwie chrześcijan. Na łunę świateł i jesienne drzewa, których korony rzucały cętkowane cienie w labiryntach wijących się alejek. Na zatarte niszczącym działaniem czasu napisy nagrobne, omszone krzyże i na te nowsze, aż lśniące w nieśmiałych promieniach słońca. Nie wyjęła szkicownika; chłonęła sceny i obrazy, które zamierzała odtworzyć dopiero w zaciszu celi. A kiedy dostrzegła na kramach bursztynową barwę miodku tureckiego, nie mogła pozbyć się wrażenia, że jakimś cudem wróciła do przeszłości. Do Zaduszek spędzonych w dzieciństwie z ojcem. Wychodząc z cmentarza, natknęła się na Klarę Stojnowską, która w towarzystwie rodziców oraz Maurycego wysiadła właśnie z dorożki. Pomachała Judycie ręką i wziąwszy brata pod ramię, ruszyła w jej kierunku. 195/347 – Nie spodziewałam się tu ciebie! – wykrzyknęła. – Co tu robisz? – Przyznaję ze skruchą: podglądam. I przywołuję wspomnienia. Byłam tu kiedyś z tate. Zapamiętałam głównie słodycze... – Niech zgadnę! Miodek turecki? – domyślił się Maurycy. – Nie jadłam go, odkąd byłam mała – oznajmiła Klara. – Wracam już do domu – ciągnęła Judyta. – Zamierzam spędzić dzisiejszy wieczór na pracy. – Ty ciągle tylko praca i praca – powiedziała Klara. – Jakbym słyszała Maurycego, od kiedy zaangażował się w tę polichromię u franciszkanów.

– Widziała pani, jak szybko przybywa ornamentów? – podchwycił Stojnowski. – Miałem pani pokazać, jak się robi przepróchy. Proszę za-jść do kościoła któregoś dnia, wszystkiego panią nauczę. Pożegnali się. Kiedy zniknęli za bramą nekropolii, Judyta pomyślała, że właściwie ma dość towarzystwa artystów malarzy, lecz zanim znalazła się w zgromadzeniu, zdążyła zmienić zdanie.

***

Parę dni później Judyta skończyła zajęcia w Baraneum na tyle wcześnie, że postanowiła przed powrotem do zgromadzenia zajrzeć do franciszkanów. Wprawdzie nie miała pewności, czy zastanie Stojnowskiego, ale zależało jej bardzo na tym, aby mu przekazać dobre wieści: siostra Angela zgodziła się na jego pomoc w kaplicy urszulanek i matka przełożona również nie miała nic przeciwko temu. Już na ulicy przed gmachem Domu Nauczycielek dostrzegła kobietę w kapeluszu z półprzezroczystą woalką. Nieznajoma otwarcie przyglądała się opuszczającym kamienicę kursantkom, nerwowym gestem zaciskając dłonie na rączce złożonej parasolki. Judyta minęła ją bez słowa, mimo że w eleganckiej sylwetce było coś niepokojąco znajomego. – Panna Schraiber? Olga Łubieńska. – Usłyszała. – Czy poświęci mi pani chwilę? 196/347 Judyta przystanęła z wahaniem i obróciła się ku Łubieńskiej, która uniosła woalkę. – Ale nie tu – dodała błagalnie Olga. – W bardziej dyskretnym miejscu. Może pójdziemy na Planty? Wolałabym, żeby mój narzeczony... nie dowiedział się o naszym spotkaniu.

Judyta wiedziała, że Łubieńska jest dziedziczką pokaźnej fortuny, gdyż po plenerze plotkowano o tym na korytarzach Baraneum. Większość kursantek pozostawała pod urokiem Hellera; zazdrościły posażnej pannie narzeczonego, który tak pięknie okazywał jej swe przywiązanie. Dotychczas sądziła, że Olga zerwała zaręczyny, a jednak sposób, w jaki mówiła o Szymonie – jakaś ledwo uchwytna miękkość głosu – wyraźnie temu przeczyły. Mimo że sama obecność tamtej wytrąciła dziewczynę z równowagi, wywołując przyspieszone bicie serca, zgodziła się na krótką rozmowę. O tej porze, tuż przed zapadnięciem zmroku, Planty były wyludnione. Olga wybrała kamienną ławkę w alejce oświetlonej gazową latarnią. – Tu usiądźmy – poprosiła. – Zastanawiałam się długo, czy powinnam rozmówić się z panią. Uznałam jednak, że jest pani jedyną osobą, która zna prawdę. Jak pani zapewne wie, pan Heller i ja... jesteśmy po słowie. Właściwie byliśmy, gdyż doszło do... zerwania. A jednak Szymon... pan Heller... nie pogodził się z tym. Twierdzi, że to, co się stało na plenerze... Że jest niewinny, bo pani go sprowokowała. Wręcz... uwiodła. Przyznał, że znaliście się wcześniej, lecz nic was nigdy nie łączyło oprócz tego, że była pani jego modelką, kiedy malował Judytę. Proszę mnie zrozumieć... On nie godzi się na ostateczne zerwanie, mnie również nie jest lekko. Nasze zaręczyny... Niełatwo przekonałam do nich rodzinę. Wkrótce wracam do Lwowa, lecz nim wyjadę, muszę się upewnić... – Uwierzy pani we wszystko, co powiem? – Liczę na pani dobrą wolę. I na to, że będzie pani ze mną szczera. Judyta spuściła oczy. – Cóż. Jeśli tak... 197/347 Niczego nie zataiła. Opowiedziała o pierwszym spotkaniu z Szymonem i wszystkich następnych schadzkach. O przedpołudniach w pracowni i ukrywaniu się przed rodzicami. Wspomniała noc, gdy

przyjechała do Hellera, żeby z nim zamieszkać, bo wierzyła, że w gruncie rzeczy właśnie tego od niej oczekiwał. – A więc to była pani, ta córka antykwariusza. Nie miałam pojęcia... Nie rozpoznałam pani. – Nigdy go nie uwodziłam. Nigdy. Ufałam mu i mimo że mnie przed nim ostrzegano, uciekłam dla niego z domu. Dopiero wtedy wyszło na jaw, że w jego życiu jest jeszcze pani. Daję słowo, że nic na to nie wskazywało. – Szymon upiera się, że wtedy, w Bronowicach... Że to była wyłącznie pani wina. – Zagroziłam mu, że wszystko pani wyjawię. Także jego propozycję, abyśmy nadal się widywali. Olga skubała falbankę kraciastej parasolki. Milczała dłuższą chwilę, aż nagle wstała z ławki i wyciągnęła do Judyty dłoń obleczoną w zamszową rękawiczkę. – Dziękuję – powiedziała i natychmiast oddaliła się w stronę Rynku. Judytę ogarnął spokój. Zanim ruszyła ku Franciszkańskiej, odprowadziła wzrokiem kobietę głęboko przeświadczona, że musiała postąpić tak, a nie inaczej. Kiedy po zmroku dotarła do kościoła, Stojnowski żegnał się właśnie na dziedzińcu z architektem odpowiedzialnym za całokształt prac renowacyjnych i z Wyspiańskim. Od razu umówiła się na lekcję rysunku w pracowni na Poselskiej i na malowanie kaplicy urszulanek z Maurycym, po czym poszła do domu, odrzuciwszy wcześniej propozycję panów, że z powodu późnej pory ją odprowadzą. Po kolacji Judytę wezwała matka przełożona. Dziewczyna przyzwyczaiła się już do rozmów o postępach w nauce, do składanych zakonnicy sprawozdań z zajęć w Baraneum. Pokazywała nowe szkice, opowiadała o zajęciach z Wyspiańskim, a jeśli siostra Magdalena miała dla niej więcej czasu, rozmawiały o książkach. 198/347 I tym razem nie było inaczej. Matka przełożona zaczęła od poleconych Judycie wspomnień osiemnastowiecznej francuskiej malarki, Élisabeth-Louise Vigée-Lebrun. Kiedy przepytywała ją z biografii port-recistki królowej Marii

Antoniny, wykazała dociekliwość osoby gruntownie zaznajomionej z tematem. Jej surowa twarz rozpogodziła się, zmarszczki i głębokie bruzdy na czole złagodniały, jakby w ciągu zaledwie paru chwil odmłodniała i nabrała niezwykłej dla niej pogody ducha. Judycie portrety pędzla Lebrun nie przypadły do gustu. Wprawdzie zainteresował ją fakt, że wśród wielu sportretowanych przez nią znakomitości znaleźć można było niejednego wybitnego Polaka, lecz dużo bardziej pasjonowała ją twórczość współczesnej polskiej malarki, Olgi Boznańskiej. O niej z przejęciem opowiadała dziś matce przełożonej. – Uczyła się rysunku u profesora Siedleckiego – mówiła. – I skończyła Baraneum! Pan Wyspiański twierdzi, że jej obrazy świadczą o głębokiej znajomości malarstwa olejnego, której on nie posiada. A jej portrety! Potrafi uchwycić charakter modela, podkreślić jego in-dywidualne cechy. Do tego zmierzam i ja, nie wiem tylko, w której technice czuję się najpewniej. Pan Wyspiański sugerował pastele, to łatwiejsze od malowania farbami olejnymi, ale profesor Malczewski pokazywał nam... – Profesor Jacek Malczewski? Masz z nim zajęcia? – spytała zakonnica. – Tak, malarstwa. – I nadal chodzi w tej ekscentrycznej pelerynie? Judyta się zaśmiała. – Tak! Hiszpańskiej, czarnej z czerwonym podbiciem! I w kapeluszu z szerokim rondem. A więc: profesor Malczewski twierdzi, że lepiej od razu zająć się malarstwem olejnym. Zakonnica przysłuchiwała się Judycie z aprobatą. – Pochwalam twój zapał. Podoba mi się, że nie zrażają cię trudności. Właśnie takie cechy charakteru uważam za niezbędne, abyś osiągnęła wszystko, co sobie zamierzysz, i nie zmarnowała talentu danego ci 199/347 przez Boga. Jeżeli uda ci się zachować skromność, jeśli nie zapomnisz o pokorze, nie popadniesz w zgubną pychę, czeka cię szczęśliwa

przyszłość. Nie dopuść do siebie rozleniwienia i próżności, które mo-głyby sprowadzić cię z raz obranej drogi. Pamiętaj, że tworząc, chwal-isz Boga. Matka przełożona zamilkła i zatopiła spojrzenie w siedzącej przed nią, skonsternowanej niespodziewaną przemową dziewczynie. Głos mniszki brzmiał teraz poważnie, uroczyście. – Już jakiś czas temu zamierzałam cię spytać, czy widujesz się z rodzicami. Czy od chwili, gdy poprosiłam ich na rozmowę, miałaś od nich wieści? – Nie. Oprócz listu od tate i weksla. – A inni członkowie rodziny? – Odwiedziłam niedawno kuzynkę, ale to wszystko. – Czy nie sądzisz, że korzystając z pobytu tutaj, mogłabyś zapoznać się bliżej z regułą naszego zgromadzenia? Do niczego cię nie zmuszam, jednak uważam, że wyniosłabyś z tego niejedną korzyść. Zasady cenione przez urszulanki wytyczają ścieżkę, którą niełatwo jest podążać, lecz stosowanie ich na co dzień przynosi satysfakcję i najczystsze szczęście. Należymy do wspólnoty scalanej ważkimi celami. Sprawiasz wrażenie zaabsorbowanej nauką, ale obawiam się, że jesteś osamot-niona. W przeciwieństwie do mnie i sióstr rodzina cię nie rozumie. Poświęć nam więcej niż dotychczas uwagi. Siostrę Dominikę wyznaczę na twą mentorkę. Judyta nie kryła zdziwienia. – Mentorkę? Ale... po co? – Odpowiedziałaby na pytania, rozwiała twoje wątpliwości. Przyjmujemy z otwartymi ramionami wszystkich, którzy tego potrzebują, a moim zdaniem ty jesteś w potrzebie. Człowiek nie powinien być sam. Z radością przygarniemy też ciebie. Słowa matki przełożonej zaniepokoiły Judytę. Roztrząsała je w samotności, aż nabrała podejrzeń, że zasugerowano jej coś, na co nie mo-gła się zgodzić. Dotychczas pomoc siostry Magdaleny była 200/347 bezinteresowna. Zakonnica oczekiwała od niej jedynie sumiennego wywiązywania się z obowiązków, które nie były uciążliwe i pozwalały większą część dnia poświęcać nauce w Baraneum. Jednak mimo że re-ligijność Judyty była coraz bardziej nieortodoksyjna, dziewczyna czuła się związana z wiarą i kulturą, w których ją wychowano, więc choć ufała urszulankom, szczególnie siostrze Angeli, obiecała sobie daleko idącą czujność.

***

Maurycy Stojnowski pojawił się u urszulanek w czwartkowe popołudnie. Judyta czekała na niego w uchylonej bramie, gdy na ulicy zaległ późnojesienny mrok. Dostrzegła go o umówionej porze w słabym świetle jednej z dalszych gazowych latarni i od razu domyśliła się, że to on. Zdumiewało ją, jak był inny niż Szymon. Nie chodziło o wygląd. Wolny od wyrachowania i małostkowości, otwarty i prostolinijny; stanowił doskonały materiał na przyjaciela. W przeciwieństwie do Szymona nigdy jej nie lekceważył i zawsze zachęcał do pracy. – Nie spóźniłem się, prawda? – zapytał, podając jej rękę. – Długo tu pani marznie? – Jest pan o czasie. – Wstąpiłem do pracowni po arkusz kalki. Nie byłem pewien, czy ma pani wszystko, co trzeba. – Mam. Siostra Angela zrobiła zakupy zgodnie z listą, którą przygotowałam. Poprowadziła go od bramy w prawo, aż do krużganka i drzwi wiodących do świątyńki. Szli ostrożnie. Wokół panowały ciemności, gdyż z jakiegoś powodu zgasły wszystkie latarnie. Kiedy znaleźli się w nawie oświetlonej płomieniami świec i lamp naftowych, wyszła im na spotkanie siostra Angela. Judycie wydało się, że kulała bardziej niż zwykle. Jej porcelanową bladość złagodził delikatny róż rumieńców. Mniszka sprawiała wrażenie zmieszanej. 201/347 – Jak pan widzi – mówiła cicho – skończyłyśmy dekorowanie tej

części nawy. Po przeciwnej stronie wykonamy tę samą kompozycję, ale w lustrzanym odbiciu. Zatrzymali się przed ścianą, na której z geometryczną prawidłowością powtarzały się układy kwiatów o wygiętych łagodnie łodyżkach i smukłych, ostro zakończonych liściach. – Nie malujemy postaci świętych – ciągnęła Angela – gdyż wymagałoby to znacznie większej wprawy. – To bardzo udana praca – ocenił Stojnowski. Na podłodze tuż przy drabinie leżały niezbędne materiały. Judyta z Angelą wybrały wzór do przeniesienia na ścianę, po czym zgodnie ze wskazówkami Maurycego nałożyły kalkę na karton i odbiły kształt rośliny. – Teraz dziurkujemy kontur – tłumaczył. – Czymkolwiek, ważne, by otwory były podobne i nie za małe. Proponuję skorzystać z cieni-utkiego szydła. Potem przyłożymy kalkę do ściany. Właściwie można by ją przymocować, ale tu wzór jest nieskomplikowany, wystarczy pomoc drugiej osoby... Pochłonięci kalkowaniem nie zauważyli upływu czasu. Kiedy do kaplicy przyszła siostra Dominika, by przypomnieć o zbliżającej się porze wspólnej modlitwy, lewą ścianę nawy pokrywały gotowe do pomalow-ania, obwiedzione węglem kontury. – Wielka szkoda, że wcześniej nie znałyśmy tego sposobu – powiedziała na odchodnym Angela. Judyta wyszła ze Stojnowskim na ulicę. – Zmarnował pan z nami kilka cennych godzin. Obie jesteśmy panu bardzo zobowiązane. – Mam nadzieję, że teraz wybaczy mi pani tę nieszczęsną błękitną farbę? – Och, to była moja wina. Gdybym zachowała ostrożność, nic by się nie stało. – Intryguje mnie, dlaczego mieszka pani u zakonnic. – Nigdzie indziej nie mogłabym robić tego, co robię. 202/347

– Nigdzie indziej? – W domu. – Chodzi pani o malowanie – stwierdził. – O wszystko. O ograniczenia, które na żydowskie dziewczęta nakłada tradycja, a które ja nieustannie ignoruję: portretuję ludzi, nie jadam koszernych potraw, zbuntowałam się przeciwko władzy rodziców. Ale w gruncie rzeczy mój pobyt u urszulanek niczego nie oznacza. Przyjęły mnie i tyle. Mam dach nad głową, zakonnice są mi życz-liwe i niewiele oczekują w zamian, więc mogę się uczyć. – Zamierza pani zostać tu na dłużej? – Nie wiem. Marzę o własnej pracowni... – Rozumiem to, właśnie urządzam moją. Wymagała małych przeróbek, ale za kilka dni atelier będzie gotowe. Przetrzymuję tu panią, przepraszam. – Niepotrzebnie. Chętnie porozmawiam o pańskiej pracowni. – Przy następnym spotkaniu – zapewnił Maurycy. – Profesor Siedlecki zaproponował mi wygłoszenie wykładu w tę sobotę, w Hotelu Saskim. Może miałaby pani ochotę posłuchać? – O czym będzie pan mówił? – Raczej: o kim. O Paulu Gauguinie. Głośno o nim w Paryżu, a ja mi-ałem przyjemność go poznać, choć nie była to żadna zażyłość ani przyjaźń. Moim zdaniem jego malarstwo jest fenomenalne. – Przyjdę z przyjemnością. – Po wykładzie proszę zarezerwować dla mnie trochę czasu. Zamierzam dokończyć tę rozmowę. Judyta zaśmiała się z sympatią. – Widzi pan? To kolejna micwa. – Micwa? – Nakaz religijny – wyjaśniła. – W tym przypadku obecności osób

trzecich podczas rozmowy panny z obcym mężczyzną. – W takim razie namówię Klarę, żeby nam towarzyszyła. – Tylko jeśli będzie miała na to chęć. Jak już wspomniałam, od dawna łamię zasady, w których mnie wychowano. 203/347 – Więc do soboty – pożegnał się. Judyta skinęła przyjaźnie głową. Stojnowski uchylił kapelusza i poszedł ku Plantom, a ona cofnęła się do zgromadzenia, zatrzaskując za sobą skrzydła bramy.

***

Wykład Maurycego okazał się wystąpieniem trzech młodych, obiecujących malarzy, którzy dzielili się ze słuchaczkami (gdyż były to głównie kobiety) spostrzeżeniami na temat nowoczesnej sztuki europejskiej. Judyta dotrzymała słowa i mimo że nastały uciążliwe słoty, udała się do Hotelu Saskiego. Wśród przybyłych rozpoznała grupkę studentek swego wydziału, dostrzegła też paru wykładowców z profesorem Siedleckim, organizatorem wydarzenia, na czele. A kiedy dokładniej przyjrzała się widowni, w drugim rzędzie, dość daleko od jej miejsca, zobaczyła Szymona Hellera. Ogarnęła ją panika. Instynkt podsunął jej myśl o ucieczce, lecz powstrzymała się, gdyż za nic nie chciała sprawić zawodu Maurycemu, który jako pierwszy wszedł na mównicę. Na szczęście nawet nie zauważyła, kiedy jego opowieść o Paulu Gauguinie pochłonęła ją bez reszty. Prelegent miał dar wiarygodnego kreślenia portretów ludzkich, więc bez trudu wyobraziła sobie barwną osobowość francuskiego malarza. Starała się zapamiętać jak najwięcej szczegółów, a w notat-niku, który przygotowała

zawczasu, zapisywała tytuły prezentowanych obrazów z nadzieją, że później o nich pomówią. – Paul Gauguin poszedł oryginalną artystyczną drogą – mówił Stojnowski. – Jego malarstwo ewoluowało, aby na koniec stać się sztuką, w której triumfuje kolor. Inspirował się twórczością impresjonistów, japońskimi rycinami, nawet peruwiańską ceramiką, ale były to zaledwie inspiracje, gdyż z powodzeniem uwolnił się od wpływów wielkich poprzedników. Na zakończenie przytoczę radę, jakiej udziela początkującym artystom: „Nie malujcie zbytnio z natury. Sztuka jest abstrakcją”. 204/347 Widownia nagrodziła Maurycego brawami. Pojawili się następni mówcy, lecz zdaniem Judyty nie dorównali Stojnowskiemu w znajomości tematu. Sala Saska opustoszała dwie godziny później. Upewniwszy się, że Heller już wyszedł, Judyta czekała przy wyjściu. Na widok Maurycego uśmiechnęła się i serdecznym gestem wyciągnęła do niego dłoń na powitanie. – Dzięki panu zakochałam się w Gauguinie! – oświadczyła gorąco. – Muszę koniecznie obejrzeć wszystkie jego obrazy! – Przywiozłem z Paryża sporo kolorowych kopii. Podejrzewam, że w Krakowie trudno by było je znaleźć. Są do pani dyspozycji. Na ulicy Judyta rozłożyła parasol. – Obiecała mi pani chwilę rozmowy – przypomniał Maurycy. – Jeśli opowie mi pan jeszcze o Gauguinie, z przyjemnością poświęcę panu całe popołudnie! – W takim razie zapraszam panią do Koziary. – Do Koziary? – Do kawiarenki Koziarskich. Nigdy tam pani nie była? Czas na-

jwyższy. Przyciąga malarzy i studentów ze Szkoły Sztuk Pięknych. – Domyślam się, że nie jest to lokal dla pań – stwierdziła z przekornym uśmiechem. – Ależ jest. Z malarzami przychodzą modelki. Wziął Judytę pod rękę w chwili, gdy na jej drugim ramieniu zacis-nęły się czyjeś palce. Gwałtownie odwróciła głowę. Tuż za nią stał Heller. – Judyta. Nadal masz skłonność do malarzy? To kolejny, któremu rujnujesz życie?! Jednym szarpnięciem oswobodziła ramię. – Mówiłam ci już. Daj mi spokój! – Dopiero, gdy wyrównamy rachunki. Spojrzała zmieszana na Maurycego, który milczał, choć poczuła, że mocniej przycisnął jej ramię do swojego. – Przepraszam pana za tę scenę – powiedziała. – Chodźmy już. 205/347 – Nie tak prędko. Znamy się z panem Stojnowskim i jako życzliwy mu kolega po fachu postanowiłem go przestrzec. Przed tobą. Czy nie to samo zrobiłaś przed paroma dniami, gdy zwróciła się do ciebie moja narzeczona? – Twoja była narzeczona. – Przypieczętowałaś nasze rozstanie pomówieniami, niech więc teraz pan Stojnowski posłucha... – Nie zamierzam pana słuchać – oświadczył Maurycy. – Panna Judyta nie ma ochoty z panem mówić, ja również. Żegnam. Ominęli Hellera i oddalili się szybszym krokiem, lecz bez nerwowego pośpiechu. Na Plantach zażenowana zajściem Judyta zatrzymała

Maurycego. – Może... zrezygnujmy z tej kawiarni. Przykro mi, że był pan świadkiem jego pretensji. Wiem, co pan teraz o mnie myśli. Maurycy ujął ją pod brodę, by mimo kapelusza spojrzeć jej w oczy. – Nie obchodzi mnie, co łączyło panią z tym człowiekiem. Nie oczekuję wyjaśnień, więc proszę się przede mną nie tłumaczyć. Mam chęć na pogawędkę z panią i nie widzę powodu, by z niej zrezygnować. Naprawdę, nie stójmy tu dłużej, nie ma sensu moknąć. Minęli pomnik Jadwigi i Jagiełły i przeszli Basztową, nie dochodząc jednak do Szkoły Sztuk Pięknych. Z powodu soboty na Rynku Kleparskim ruch był niewielki, nie rozłożono kramów, brakowało chłopskich furmanek i wozów górali z Zakopanego. Maurycy zaprowadził Judytę do parterowego domu, który stał w pierścieniu podobnych, i pokazał szyld wiszący nad wejściem. – Widzi pani? Domyśliłaby się pani, że to wczesne dzieło Stacha Wyspiańskiego? Udana ta szklanka herbaty, nieprawdaż? W środku towarzystwo było mieszane. W ciemnawym pomieszczeniu panowała swobodna atmosfera, przy stolikach toczono zażarte dyskusje, od czasu do czasu rozlegały się gromkie wybuchy śmiechu. Maurycy wybrał stolik po przeciwległej stronie drzwi, trochę na

uboczu. 206/347 – A więc? Na co ma pani ochotę? – Na kawę i ciastko. – Świetnie. Proszę przejrzeć kartę i wybrać coś konkretnego. Judyta przerzuciła pokreślone odręcznymi karykaturami kartki menu. – Prawda, że zabawne? – podchwycił Maurycy. – Gdzieś pewnie są i te wykonane moją ręką. Zamknąwszy menu, odłożyła je na stół. – Właśnie sobie uświadomiłam, że nie widziałam pana prac. Nie wiem, jak pan maluje! – Jak? Tak sobie. Za trzy tygodnie w Sukiennicach wystawią cztery moje obrazy. A jeśli da się pani namówić na zwiedzenie mojej pracowni, zobaczy ich pani więcej. Co pani wybrała? – Szarlotkę. I kawę z mlekiem. – Poprosimy dwa razy to samo – powiedział do kelnera, który pojawił się przy stoliku. – Mówiła mi pani, że marzy o pracowni. Uważam, że nie powinna pani z tym zwlekać. – Wolałabym posłuchać o Gauguinie. I o Paryżu. Moja pracownia długo pozostanie w sferze marzeń. Maurycy nachylił się ku niej. – Paryż otwiera artystom oczy. Nigdzie pani nie znajdzie takiej nieskrępowanej wolności i tylu oryginalnych osobowości artystycznych. – Zamilkł na chwilę. – Oj, nie dadzą nam tu spokoju... Do ich stolika podeszło dwóch młodych ludzi: jeden w kolorowej

kamizelce i tęczowym krawacie, drugi o gęstej czarnej brodzie i ściętych prosto półdługich włosach. – Masz nową modelkę – odezwał się z zainteresowaniem brodacz. – To czemu, zamiast nam panią przedstawić, stronisz od towarzystwa? – A nie mówiłem? – mruknął żartobliwie Maurycy. – Trzeba było iść na spacer na Planty. Pogoda wprawdzie pod psem, ale nikt by tam nie zawracał nam głowy. – Jestem malarką – sprostowała Judyta, obdarowując natrętów zuchwałym spojrzeniem. 207/347 – Nowa panna Boznańska? – spytał drugi, bezceremonialnie sadowiąc się na wolnym krześle. – A można spytać, jakich malarzy pani preferuje? Judyta zerknęła porozumiewawczo na Stojnowskiego. – Obecnie? Głównie Paula Gauguina. Rozdział 16 Sąsiadki Klara stała wlustrze, szczotkując pospiesznie włosy. – Zaniesiesz panu Izydorowi czynsz? Bo już jestem spóźniona. Nawet nie wiesz, ile zachodu z tą czytelnią. Dziś kwest-ujemy na książki, jak nic zejdzie się nam do wieczora. Pieniądze weź z pojemnika na cukier, odlicz moją część. Jak tak dalej pójdzie, będę musiała znaleźć zajęcie, papcio obraził się na mnie na amen. Trudno. Mogę pracować, oby tylko gdzieś mnie przyjęli. – Przeproś go – zaproponowała Eliza. – Po co się tak upierasz? – Ani mi się śni. Niech sobie nie myśli, że przyprze mnie do muru. Wrócę późno. Ale zimnica. – Wzdrygnęła się, zerkając za okno. – Tylko patrzeć śniegu.

– Gdzie ta kwesta? – W parku doktora Jordana. W niedziele tam tłumy, całe rodziny przychodzą na rekreację, nawet w niepogodę – odparła, zapinając aż pod szyję ciepły płaszcz i otulając się szalem. – Wymarznę się za wszystkie czasy, ale nie myśl, że się łamię. Najważniejsza jest czytelnia. Klara opowiadała codziennie o owej Czytelni dla Kobiet: o planowanych prelekcjach i wykładach, o trwającym od miesięcy urządzaniu pomieszczenia, w którym przechowywane były książki oraz czasopisma, mimo że ciągle brakowało funduszy na nowe. – Pomogłabym, ale mam próbę – powiedziała Eliza. – Niech ktoś cię później odprowadzi. – Nie martw się. Rak nie puści mnie samej. To powoli stawało się zwyczajem – w ciągu minionego tygodnia mieli w teatrze trzy spotkania i Jaś Raczyński trzykrotnie szedł do 209/347 domu okrężną drogą, prowadząc Elizę pod bramę na Kanoniczą. Dobrze się przy okazji bawili, wspominając ze śmiechem próby, więc czas mijał im błyskawicznie. Odkąd Eliza zgodziła się wystąpić w teatrze, bardzo się zaprzyjaźnili. Rak był świetnym rozmówcą i nieo-cenionym kompanem nocnych powrotów. Kiedy Klara wyszła, Eliza przygotowała całą sumę na czynsz i zeszła do Wajnerów. Pani Jadwiga zaprosiła ją do niedużego salonu, gdzie przy okrągłym stoliku siedziała czarnowłosa, może ośmioletnia dziewczynka. Wyglądała anemicznie i smutno; przygryzając koniuszek języka, przesuwała cienkimi paluszkami czarno-białe krążki domina, którego lśniąca wstęga zwijała się na blacie w zawiłą serpentynę. – Panno Elizo, niepotrzebna ta fatyga – stwierdziła Wajnerowa. – Mąż zaszedłby do pań wieczorem. – Klara wydała mi polecenie, więc jestem – odparła żartobliwie Eliza.

– Tak, panna Stojnowska zawsze taka akuratna. Punktualna jak w zegarku. Ewuniu – zwróciła się do dziewczynki. – Posiedzisz chwilę sama, dobrze? Mała kiwnęła głową. – Chodźmy do drugiego pokoju. Janeczka zaparzy nam herbaty. Domyślam się, że jest pani zajęta, ale przynajmniej skosztuje pani sernika. Takiego jak mojej Janeczki na pewno nigdy pani nie jadła. Janeczka była kucharką Wajnerów, kobietą w kwiecie wieku, niezwykle żywotną i, jak twierdziła gospodyni, źródłem niewyczerpa-nych pomysłów kulinarnych. – Cóż, kiedy nie ma tym wszystkim kogo częstować – skarżyła się pani Jadwiga. Pokoik, w którym usiadły, przylegał do salonu, więc drzwi zostały lekko uchylone. Na stole pojawiły się filiżanki i talerzyki z solidnymi porcjami ciasta. – Ewuni też ukroję kawałek – powiedziała gospodyni i przyszykowała dodatkowy kawałek, który od razu zaniosła dziewczynce. 210/347 – To wnuczka? – zainteresowała się Eliza. – A skądże! – przyciszonym głosem odparła Wajnerowa. – Przesiaduje u nas, kiedy jej matka pracuje albo niedomaga. Mąż mój przepada za małą, ale dziś ma spotkanie koła łowieckiego. To taka męska fanaberia. Fuzję miał w ręku z pięć lat temu, tyle że

spotka się z przyjaciółmi, porozmawia o polowaniach i tej ich broni. Ewunia jest córką Kociszewskiej, z pani piętra. Jej mąż... o, to był głośny skandal, zdefraudował bankowe środki i popełnił samobójstwo, a ona usiłuje związać koniec z końcem. Daje lekcje gry na pianinie, trochę szyje, ale czy w dzisiejszych czasach można z tego wyżyć? A Ewunia to złote dziecko. Cichutka jak trusia. Co ona winna, że miała takiego ojca? Brakuje jej towarzystwa. W ogóle niewiele ma rozrywek – dodała pani Jadwiga i spytała: – Może jeszcze serniczka? Eliza odmówiła, bo czas ją gonił, a spieszyła się na próbę. Pożegnała się z Wajnerową, lecz nim wyszła, powiedziała jeszcze parę słów do małej, która, nieśmiała z natury, odpowiedziała grzecznie, lecz ze spuszczonymi oczami i zmarszczonym czołem.

***

Eliza nie mogła uwierzyć w swoje roztargnienie. Przez parę ostatnich wieczorów ślęczała nad pracą z mineralogii i najzwyczajniej w świecie zapomniała wziąć ją na zajęcia. Musiała wrócić podczas przerwy do domu. Już w kamienicy natknęła się na Jadwigę Wajnerową, która wychodziła właśnie z mieszkania, prowadząc przed sobą Ewunię. Na widok dziewczyny aż przystanęła. – Droga panno Elizo! Przypilnuje pani małej? Tak się dziś wszystko pokomplikowało! Kociszewska szuka posady, na poczcie jest ponoć miejsce, więc pobiegła biedaczka, mimo że nie ma referencji i za grosz doświadczenia. Ale trzeba próbować. Zostawiła u mnie Ewunię. Chyba coś się przedłużyło, miała wrócić w południe, a wciąż jej nie widać, choć dawno odtrąbili hejnał. A ja muszę wyjść, jestem zapisana do doktora Brzozowskiego i za dwa kwadranse mam wizytę. Tyle że Janeczka ma dziś wychodne, a mąż wróci późno z magistratu. 211/347 Prowadzę Ewunię do stróża, ale wolałabym do pani. To nie potrwa długo. Za godzinę będę z powrotem, a może i Kociszewska do tego czasu...

– Oczywiście, że jej popilnuję – zgodziła się Eliza. – Mam wolne do trzeciej, posiedzę z nią do pani powrotu. Proszę się nie przejmować. – A, bo ten nasz stróż to pijanica, zostawić takiemu dziecko... – Machnęła ręką. – Do otwierania i zamykania bramy jak znalazł, ale do niczego więcej. Eliza zaprowadziła dziewczynkę do siebie. W pokoju było chłodno, więc dorzuciła drew do pieca i nastawiła samowar. Dała Ewuni ciepłą chustę i usadziła przy biurku, którym zazwyczaj dzieliły się z Klarą. Na wszelki wypadek schowała pracę do torebki, żeby znów o niej nie zapomnieć. – Już parzę herbatę – powiedziała, przypatrując się małej, która dotąd milczała jak zaklęta. – Lubisz z cukrem? A może z miodem? Bo moja siostra, Julka, jest w twoim wieku, przepada za herbatą słodzoną miodem. Ewunia okręcała na palcu kruczoczarny kosmyk. – Może być z miodem – odparła. Nagle drzwi się otworzyły i do mieszkania wpadła Klara, w rozpiętym płaszczu i przekrzywionym na bok kapeluszu. – Alem się zgrzała! – zakrzyknęła wesoło. – Jesteś w domu? Dziś zjem tu obiad, bo jestem bez grosza. Coś na szybko upichcę, będzie taniej... A to co za skrzat? Z udanie groźną miną przypatrywała się dziewczynce. Eliza wychyliła się z kuchni. – Sąsiadka. Poznaj pannę Ewę. Zaprosiłam ją do nas na herbatkę z miodem. Właśnie szykuję – mówiła, puszczając do małej oko. – Herbatka z miodem! – entuzjazmowała się Klara. – Ja też się skuszę, same nie będziecie się raczyły takim specjałem. Eliza wniosła na tacy filiżanki i postawiła na środku stołu. Rozstawiła naczynia i przysunęła dodatkowe krzesło, po czym we trzy zasiadły z poważnymi minami niczym do jakiejś wystawnej uczty. Klarze śmiały 212/347 się oczy, kiedy Ewunia ostrożnie unosiła filiżankę i małymi łyczkami popijała herbatę.

– Hm... A zatem panna Ewunia jest naszą sąsiadką – powiedziała Stojnowska takim tonem, jakby prowadziła konwersację z damą z towarzystwa. – Jak to się stało, że nigdy wcześniej panny nie spotkałam? Ewunia zagryzła z namysłem wargi. – Mama nie pozwala... wychodzić z domu. – A mamy trzeba się słuchać – przyznała Klara. – Czemu panna... ma takie krótkie włosy? – spytała mała. – Nie można ich upiąć ani zapleść. – Bo, moja droga Ewuniu, nie znoszę ich upinać. Tyle z tym niepo-trzebnego zamieszania. Te wszystkie szpilki, wstążki, zapinki, wsuwki. To nie dla mnie. Nie podobają ci się takie? – Podobają. – Ale swoich nie obcinaj za skarby świata – zastrzegła Klara. – Chyba że jak podrośniesz. – Moja siostrzyczka raz sobie obcięła – wtrąciła Eliza. – Z Julki jest prawdziwy wisus. Założyła się z córką letników, że to zrobi, i wygrała zakład. Ale zdążyła ściąć zaledwie parę kosmyków, bo Małgorzata, nasza kucharka, przyłapała ją przed lustrem. Ale było płaczu i krzyku! Na szczęście odrosły, bo wyglądałaby jak strach na wróble. Mała zachichotała w chwili, gdy rozległo się pukanie. Eliza wpuściła ciemnowłosą kobietę, w której domyśliła się matki dziewczynki. Łączyło je zdumiewające podobieństwo: miały jasną, niemal przezroczystą cerę i identyczne ciemne oczy. Ubiór kobiety świadczył o jej skrajnym ubóstwie. Mimo że schludny, czysty, nie udało się ukryć przeróbek zbyt obszernego, podszytego wiatrem płaszcza, który wy-glądał jak kupiony z drugiej ręki, ani też śladów częstych napraw wytartego na dole sukni czarnego materiału. Kapelusz matki Ewuni był również ciemny i pozbawiony ozdób – oprócz jednej wąziutkiej wstążeczki.

Eliza dostrzegła to wszystko już na pierwszy rzut oka, ale bardziej zaniepokoił ją ceglasty rumieniec na papierowo bladych policzkach 213/347 sąsiadki i niezwykłe wychudzenie, które oprócz trudnych warunków życia i zgryzot mogło być skutkiem poważnej choroby. Kociszewska sprawiała wrażenie zażenowanej sytuacją. – Dopiero co spotkałam panią Jadwigę – powiedziała cicho i niepewnie. – Jadwigę Wajner. Przyszłam po Ewę. Pożegnaj się, kochanie. Dziewczynka posłusznie wstała od stołu i dygnęła. – Mam nadzieję, że nie była uciążliwa. Bardzo dziękuję... za pomoc – wyszeptała Kociszewska. Kiedy wyszła, prowadząc za rękę córeczkę, Klara i Eliza popatrzyły na siebie spod oka. – Co to za jedna? – spytała Stojnowska. – Jakoś mi umknęła, a znam tu z widzenia wszystkich. Eliza zebrała opróżnione filiżanki. – Z naprzeciwka. Samotna, podobno szukała dziś pracy. Sądząc po minie, raczej nie znalazła. – Ach! Ta od pianina! Czasem w ciągu dnia słychać straszne brzdąkanie. Aż uszy puchną. – To pewno jej uczniowie. – No to współczuję. Za grosz talentu. – Nie żartuj. Zdaniem pani Jadwigi bieda u nich aż piszczy. Oby mi-ała jak najwięcej takich kiepskich uczniów, żeby ich jak najdłużej musiała uczyć.

***

Szklana góra była klasyczną baśnią o królewnie Różolicej, ziejącym ogniem smoku i złym królu Mroku, który okazał się diabłem Borutą. Eliza z przyjemnością podglądała próby, choć role nie pozwalały akt-orom rozwinąć skrzydeł, niektórzy wciąż jeszcze nie znali tekstu na pamięć, a maszyneria sterująca zmianami scenografii nieustannie się zacinała. Rak przyłączał się do niej, po czym odprowadzał do domu, śmiejąc się z jej gustu. – Myślę o Julce. Moja siostrzyczka byłaby oczarowana – tłumaczyła. 214/347 – Weź ją więc na nasze przedstawienie. – Raku, Raku. – Kręciła z ubolewaniem głową. – Jakim to niby sposobem? – Idiota ze mnie. Ciągle zapominam, że ty nie stąd. – Tęsknię za nią – ciągnęła. – Trzy miesiące to szmat czasu. Ale na święta jadę do domu. To postanowione. – Odważna jesteś. Trzeba mieć dobry powód, żeby zimą wybierać się w taką podróż. Przed bramą wpadli na Klarę. Raczyński poczerwieniał, kiedy Stojnowska, paląc papierosa, obrzuciła ich drwiącym spojrzeniem. – To jest ten troskliwy kolega, co cię zawsze odprowadza z teatru? Dobrze, dobrze – kpiła. – Zadomowiłaś się, jeszcze trochę i znajdziesz sobie kawalera. A może już znalazłaś? Rzuciła niedopałek na bruk i nie czekając na współlokatorkę, weszła do kamienicy. – Przepraszam cię, Raku, nie wiem, co w nią wstąpiło – tłumaczyła tymczasem zawstydzona Eliza. Raczyński pożegnał się pospiesznie, a ona, rozgniewana i urażona do żywego, ruszyła do mieszkania. W drzwiach dogoniła Klarę. – Że też nie ugryzłaś się w język! Co cię napadło?!

Stojnowska wzruszyła ramionami. Weszła do środka, nie oglądając się za siebie. – Byłam u rodziców, tak jak mi poradziłaś – powiedziała, siadając ciężko na krześle przy biurku. – Ojciec nawet nie przywitał się ze mną. Dał mi pieniądze przez służącą, żeby mi kością stanęły w gardle, choć o nie najmniej tu chodzi. Nigdy się tak nie zaciął. Gorsze rzeczy wygadywałam i uchodziło mi płazem. – Może dlatego, że nie w obecności obcych. – Może. – Klara z westchnieniem zdjęła kapelusz. – Wybacz mi tego twojego Raka. Wiesz, myślałam o naszej sąsiadce, Kociszewskiej. Może da się dla niej coś zrobić? Jakąś zbiórkę chociażby? Rozmawiałam o niej z mamą. Jej znajoma zatrudnia domowe nauczycielki, znajduje 215/347 im posady. Kociszewska mogłaby uczyć muzyki i nie brakowałoby jej pracy, gdyby okazała się dobra. Przyjęto by ją nawet bez referencji. Ustaliły, że zanim Klara podejmie jakiekolwiek kroki, poradzą się w tej sprawie pani Jadwigi. Sytuację należało dyskretnie wybadać, żeby nie urazić sąsiadki, która zachowywała dystans i oprócz pani Wajner-owej z nikim w kamienicy nie utrzymywała bliższych stosunków. Tej nocy Eliza napisała list do domu, zapowiadając przyjazd na Boże Narodzenie. Z myślą o Julce opisała próbę w teatrze i Szklaną górę; to prawda, że nie mogła jej zabrać na spektakl, mogła natomiast wziąć kogoś innego. Zaplanowała to już w teatrze. Mała Ewunia, której życie toczyło się w ciasnych i ciemnawych pokojach kamienicy przy Kanoniczej, na pewno z zachwytem obejrzy historię królewny i dzielnego Janka. Już następnego dnia Klara i Eliza zapukały do drzwi Jadwigi Wajn-erowej. Kiedy wyłuszczyły, z czym przyszły, starsza pani poprosiła je do saloniku, do którego Janeczka przyniosła biszkopty i kawę. Gospodyni starannie zamknęła drzwi. – Mąż czyta w gabinecie – powiedziała. – On niechętnie patrzy na takie babskie konszachty, chociaż Ewelinę Kociszewską lubi i szanuje, za determinację i dumę, jak mi mówi czasami. – Ta kobieta wygląda jak zdjęta z krzyża – podchwyciła Klara. – I nie dziwota. – Pani Jadwiga na chwilę zacisnęła usta. – Nie wiem, czy wolno mi tak otwarcie opowiadać o jej kłopotach. Ukrywa je skrzętnie, nie chciałabym, żeby miała do mnie żal. – Ależ pani Jadwigo, nie chodzi nam o ploteczki. Obiecujemy dys-

krecję. Jeśli mamy pomóc, musimy znać jej sytuację – wyjaśniła Eliza. – Jeżeli tak... Powiem tyle, ile sama wiem – zdecydowała Wajnerowa. – Kociszewscy wynajęli u nas mieszkanie na piętrze przed dziesięcioma laty, tuż po ślubie. Ona jest córką profesora, bardzo przyzwoitego i uczciwego człowieka, który uczył wtedy w Gimnazjum Świętej Anny. On pochodził ze Lwowa i nie mam pojęcia, jak tu do nas trafił. Grunt, że miał dobrą posadę w banku i starczało im na przyzwoite życie. Jakoś tak po roku zmarł ojciec pani Eweliny, potem 216/347 urodziła się Ewunia. Pamiętam tego Kociszewskiego, ojca dziewczynki. Wesoły to był człowiek, zawsze roześmiany, grzeczny dla sąsiadów i uczynny. Z moim mężem dzielili pasję do polowań, kolekcjonowali broń, u nas wciąż w salonie na ścianie wiszą ostatnie sztuki. Jak to się stało, że przepuścił bankowe pieniądze, trudno mi powiedzieć. Różnie o tym mówiono, bo nie obeszło się bez dociekań i pomówień. Niektórzy szeptali o jakiejś utrzymance, ale ja w to nie wierzę. Kociszewski nie widział świata poza żoną, tylko że lekkoduch był z niego, nie myślał o przyszłości. Potem dopiero wyszło na jaw, po jego śmierci, że narobił długów karcianych. Kociszewska jeszcze jakieś za niego spłaca, ale wi-erzycieli coraz mniej chyba, bo już jej tak nie nachodzą jak kiedyś. A dziś jak u niej jest, każdy widzi. Pracy ma niewiele, z tą pocztą nic nie wyszło. Sama bym pomogła, ale nie wiem jak. Czasem podrzucam jej coś do cerowania, jakieś krawieckie poprawki, czasem Ewuni popilnuję. O czynsz się z Izydorem nie dopominamy, płaci, kiedy może. I tak się biedactwo przeniosło na poddasze, bo mieszkania tam mniejsze i tańsze, tylko że dla niej to niezdrowo, bo cierpi na suchoty, bywa że całkiem opada z sił. Powinna zmienić klimat, lepiej jeść, nie zamartwiać się biedą i trudnym położeniem, ale na to nie ma rady. – Właśnie może by się znalazła – odezwała się Klara. – Zależy nam tylko, żeby pani Ewelina nie dowiedziała się, kto za tym stoi. Nie zna nas i może by nie chciała, by pomagali jej obcy. A od pani przyjmuje wsparcie. – Przyjmuje, bo sama na świecie. Rodzina męża nigdy się tu nie pokazała, nie ma żadnych przyjaciół, a nawet jeśli kiedyś byli, odsunęli się od niej, gdy wybuchł skandal i o Kociszewskim pisali w gazetach. Aż dziw, że przetrwała tyle lat. Ale żal mi Ewuni. Nie użyje to dziecko życia, nie użyje.

– Dlatego dla małej wymyśliłyśmy rozrywkę – oznajmiła żywo Klara. – Eliza zaprosi ją do teatru, na przedstawienie, z matką, rzecz jasna, ale pani też nam w tym pomoże. – Do teatru! – ucieszyła się pani Jadwiga. – Sama mogłam na to wpaść! 217/347 – Dla Kociszewskiej znajdzie się praca, lecz najpierw muszę wszystko ustalić z moją mamą. Właścicielka zakładu zatrudniającego nauczycielki, pani Starzewska, to mamy dobra znajoma, nie odmówi jej niczego. Jak tylko będę wiedziała coś pewnego, dam pani znać i jakoś tak to zorganizujemy, by nasza sąsiadka nie zorientowała się, że maczałam w tym palce. – Spadły nam tu panny z nieba – powiedziała pani Jadwiga. – Trudno mi patrzeć na krzywdę tej kobiety. O niczym nie miała pojęcia, mąż winien był wszystkiemu, a tyle lat płaci za jego błędy. Ale może i do niej los się wreszcie uśmiechnie. Pora na to najwyższa.

***

Dla Elizy był to czas dobrych wieści. Nareszcie zakończono śledztwo w sprawie morderstwa w pociągu i ponownie poproszono ją na komisariat. W pokoju okazań był już porucznik. Z troską patrzyła na jego wymizerowaną twarz, niewielką szramę na policzku, cienie pod oczami; z trudem powstrzymywała cisnące się na usta pytania, jednak w obecności inspektora Małeckiego i dwóch szeregowych policjantów Wiebracht zachowywał się oficjalnie, więc zrezygnowała z dociekań. – Panno Elizo – powiedział. – Chodzi o to, żeby wskazała pani tego, kogo widziała pani tamtej wrześniowej nocy. Od pani zależy, czy morderca odpowie za tę zbrodnię, bo tylko pani zna jego twarz. Nikt inny nie potwierdzi jego obecności w pociągu, w którym zamordowano panią Arctową. Eliza zbliżyła się do wizjera. Przez niewielki okrągły otwór przy-glądała się mężczyznom, z których

każdy miał przyczepiony do piersi numer. Było ich siedmiu, dość podobnych, ciemnowłosych, choć różnego wzrostu i niejednakowej postury. Początkowo pamięć ją zwodziła. Żaden nie miał zadrapań na twarzy, a to zapamiętała najlepiej. Przywołała wspomnienie owych chwil, współpasażerów z przedziału, w którym podróżowała, wyobraziła sobie dźwięki typowe dla pociągu. Potem, zupełnie bez jej woli, pojawił się 218/347 obraz samotnej starszej kobiety, której monokl znalazła rozbity na podłodze. Ponownie przyjrzała się każdemu, aż zatrzymała wzrok na szczupłym mężczyźnie o orlim profilu i głęboko osadzonych oczach. Cofnęła się w głąb pomieszczenia. – Piątka – oświadczyła. – To on. – Jest pani pewna? – spytał inspektor Małecki. – Tak. Gdyby miał zadrapania na twarzy, wyglądałby tak jak wtedy. Nic się nie zmienił. Wiebracht wyprowadził ją na hol. – Świetnie się pani spisała. – Cieszę się ze względu na pana. – A ja odetchnę z ulgą. Nic już pani nie grozi, więc odwołałem Jemiołę, ale jeszcze tym razem ktoś odprowadzi panią do domu. Sam bym pani towarzyszył, gdyby nie służba do rana. Na szczęście kończę już współpracę z policją kryminalną. Proszę poczekać, przyślę

posterunkowego. – Szkoda fatygi – zaprotestowała Eliza. – Przecież mieszkam niedaleko. – Tak? Czyli zobaczymy się w teatrze? Pojutrze, prawda? – Boję się, że spotka pana rozczarowanie. Naraża się pan na oglądanie bajki dla dzieci po to tylko, żeby przez chwilę przyjrzeć się Zaprowadzeniu chrześcijaństwa w wykonaniu grupki dyletantów! – zażartowała. – Nie mam nic przeciwko baśniom, a finał wynagrodzi mi długie godziny oczekiwania. – A jednak! Pewnie mniej by pan cierpiał, gdyby wystawiano Moliera. – Lub tak samo. Nie jestem znawcą teatru. Otworzył drzwi i wyszli na pustą ulicę. Na zewnątrz panowały ciem-ności, wzmagał się wiatr, którego lodowate porywy przeszyły ich do szpiku kości. – Panno Elizo. Czy zarezerwuje pani dla mnie chwilę po spektaklu? 219/347 Kiwnęła głową, odgarniając z twarzy zabłąkany kosmyk. – Będę czekała w garderobie. – W garderobie – powtórzył. – Do zobaczenia. Stał w miejscu, więc odeszła pierwsza, lecz zaraz się odwróciła, ciekawa, czy jest tam jeszcze. Był, więc skinęła ręką na pożegnanie i pobiegła do domu. Pogoda była fatalna, lecz Kraków nigdy wcześniej nie wydał jej się tak piękny. Pogrążony w mroku rozproszonym tylko gdzieniegdzie przez opary gazowego światła, tajemniczy i niewyobrażalnie stary sprawiał wrażenie zastygłego w czasie. W wyśmienitym nastroju dotarła na Kanoniczą i z ulicy zerknęła na górę. W mieszkaniu była już

Klara, gdyż słabe światełko lampy stojącej na okiennym parapecie mrugało delikatnie pod wpływem przeciągu. Wbiegła na piętro, gotowa wreszcie zdradzić przyjaciółce wszystkie swoje sekrety: o zakończonym śledztwie, o nagłej miłości do tego przedziwnego miasta i o Antonie, którego kochała dużo, dużo bardziej. Zanim złapała oddech i wykrztusiła słowa powitania, Stojnowska podała jej złożoną na pół cienką niczym bibuła karteczkę. – Dostałaś telegram. Masz, czytaj. Eliza rozłożyła blankiet i zbladła. – Mam jutro odebrać z dworca babcię Elżbietę. Potem razem wrócimy do Warszawy. – Ale to chyba nic strasznego, że przyjeżdża? Bo minę masz taką, jakby trafił cię piorun. – Bo trafił. Eliza zdjęła płaszcz i rzuciwszy go na łóżko, ciężko usiadła na krześle. – Jeśli ona dowie się o Antonie... – wykrztusiła. – Jest nieprzejednana. Nigdy mi nie wybaczy. – Czego ci nie wybaczy? – zdziwiła się Klara. – Że zakochałam się w austriackim żandarmie. – Nie w Raku? Myślałam, że te wasze wspólne spacery... – Daj spokój. Rak to kolega. 220/347 – I gdzieś ty go poznała? Tego żandarma? – W pociągu. – Ale o co chodzi tak naprawdę? O to, że jest Austriakiem? A kogo to dziś obchodzi! – Moją matkę i babcię – cicho odparła Eliza. – Całą moją rodzinę. Rozdział 17

Chanuka

Robisz zadziwiające postępy. Matka przełożona, co nie zdarzyło się nigdy wcześniej, odwiedziła Judytę w celi. Był to trzeci piątek miesiąca kislew. Niedawno zapadły ciemności i w pokoju dziewczyny jasno płonęły trzy szabasowe świece. Zakonnica popatrywała na nie ukradkiem, przekładając kartki szkicownika, w końcu z westchnieniem położyła go na kolanach i wskazała na lichtarz. – Wciąż zapalasz te świeczki. Godna pochwały taka wierność tradycji, musisz być do niej bardzo przywiązana. Wyjaśnij mi jednak, co daje ci twoja wiara? Czy masz w niej oparcie? Tak jak ja w swojej? – Dzięki niej jestem tym, kim jestem. – Czyli kim? Dziewczyna uniosła brwi, lecz milczała. – Nie wiesz? – ciągnęła z satysfakcją siostra Magdalena. – Podpowiem ci. Żydówką z Kazimierza? Artystką? Buntowniczką, która porzuciła dom? – Wszystkim po trochu. – Mylisz się. Kiedy na ciebie patrzę, widzę dziewczynę na rozdrożu, nic poza tym. Przyznaj, że palisz te szabasowe świece, bo to twój jedyny łącznik ze starym światem. Ale już się go wyparłaś, nie możesz wrócić do punktu wyjścia. Nie przez przypadek przywiodła cię do nas twoja pasja. Nie sądzisz, że Bóg obmyślił dla ciebie plan? Że chciałby widzieć cię u nas i... z nami?

– Przecież wciąż tu jestem. 222/347 – Nie jako członek naszej wspólnoty. Czy rozważyłaś moją propozycję, aby siostra Dominika zapoznała cię z zasadami naszej wiary? – Matko przełożona, nie jestem pewna, czy to... – A więc nie. Nie zwlekaj z tym. Oby nie zabrakło ci hartu ducha. I odwagi. Siostra Magdalena nie doczekała się reakcji, więc zręcznie ukryła rozczarowanie, życzyła dobrej nocy i wyszła. Przygotowując się do snu, Judyta uświadomiła sobie, że wkrótce, choć bardzo tego nie chce, będzie zmuszona dokonać wyboru. Powinna wynająć pokój. Weksel, który dostała od ojca, nie tylko wystarczył na opłacenie czesnego. Wciąż miała niewielki zapas gotówki i ostatecznie mogłaby znaleźć dorywczą pracę. Wkrótce od koleżanki z kursów usłyszała o wolnym mieszkanku i postanowiła je obejrzeć. Dość ciemne, lecz umeblowane, znajdowało się blisko Rynku, w kamienicy przy ulicy Gołębiej. Judyta rozmówiła się ze stróżem, który zaprowadził ją do właścicielki, pani Romy Piastowskiej, prowadzącej również kawiarenkę na parterze. Kobieta dała jej dwa dni do namysłu, mimo że w duchu dziewczyna już zdecydowała o przeprowadzce po żydowskim święcie światła. Do Chanuki miała szczególny sentyment. Pewnie dlatego, że przyszła na świat niedługo po tym, jak brzemienna Miriam Schraiber postawiła na stole talerz naleśników z serem i w ośmioramiennej men-orze zapaliła czwartą świecę. Pierworodnej nadano imię z powodu owej świątecznej potrawy i na cześć legendarnej Judyty z Betulii, pogromczyni Holofernesa, która uwiodła go, uraczyła potęgującym pragnienie serem, upiła winem i w akcie zemsty ścięła głowę. Dotąd Judyta z niecierpliwością wyczekiwała chwili, gdy na pamiątkę cudu w świątyni w oknie salonu zamigoczą chanukowe świece, więc jakaś nieodparta siła nakazała jej i tym razem odwiedzić rodzinny dom.

Pierwszą ujrzała Esterkę. Siostra rzuciła się jej na szyję, okrzykami zdumienia i radości przyciągając uwagę rodziców. O nic jej nie pytali. Kazali zdjąć płaszcz, usadzili przy nakrytym stole, a kiedy świat 223/347 pochłonęły ciemności, Natan Schraiber odmówił dwa z trzech błogosławieństw i zapalił drugą chanukową świeczkę. – Światła te zapalamy za cuda i za znaki – zaszemrały głosy zebranych – za wybawienia i za boje, które stoczyłeś dla naszych ojców... Posiłek przebiegał w pogodnym milczeniu, które niespodziewanie przerwał ojciec. – Jutro wyślę Michela po twoje rzeczy. Pora, byś wróciła do domu. Judycie ścierpła skóra, lecz zanim zaprotestowała, Miriam Schraiber pieszczotliwym gestem pogładziła jej policzek. – Nie złość się, córeczko. Przyjdź do nas pojutrze. Zaprosiliśmy Arona i Noemi. Nasmażę pączków i naleśników, takich jak lubisz. Gotowi jesteśmy poczekać, aż się namyślisz. Gdyby nie ta wymiana zdań, wieczór byłby udany – taki jak dawniej. Ojciec jak co roku o tej porze opowiedział domownikom o zwycięstwie Machabeuszy i cudzie w zniszczonej przez syryjskich najeźdźców świątyni. O palącej się osiem długich dni lampie, która z braku oliwy powinna zgasnąć już pierwszego dnia. Matka ze zdumiewającą łagod-nością i taktem wspominała swoją teściową Sarę, a potem wszyscy zgodnie, jak w czasach dzieciństwa Judyty, zagrali w zgadywanki. Ujęta przebiegiem wieczoru, przed wyjściem obiecała, że pojawi się również czwartego dnia święta. Podczas drugiej wizyty już w przedsionku spotkała elegancką Noemi, w koronkowej bluzce i ciemnej spódnicy, pobrzękującą srebrnymi bransoletami na szczupłych nadgarstkach. Ucałowały się i weszły do salonu pełnego ludzi. Jakiś czas wcześniej zgaszono chanukowe świece na znak, że minęło przepisowe pół godziny od chwili ich zapalenia. Syn Noemi, Michaś, grał z Esterką w drejdla. Drewniany bączek wirował tak szybko, że rozmyły się wypisane na nim hebrajskie znaki.

Miriam Schraiber rozmawiała z kobietą w tradycyjnym żydowskim stroju. Rozcięcie jej sukni zasłaniała haftowana złotą nicią załóżka, obrębiona cienką niczym pajęczyna koronką klockową. Usiany perełkami czepiec mężatki zakrywał całą głowę i ścięte krótko włosy. 224/347 Na suto marszczoną spódnicę nałożyła zdobiony aplikacjami wyjściowy fartuch. Judyta rozpoznała jej zielonobrązowe oczy, piegowatą cerę, szerokie czoło o trzech głębokich bruzdach typowych dla dojrzałego wieku. Była to Ruta. Matka Jakuba Liskowicza. Przy ścianie po lewej zobaczyła niski stolik, przy którym jej ojcu to-warzyszyli mąż Noemi Aron i Izaak Liskowicz. Oraz jej niedoszły narzeczony, Jakub. A zatem spotkanie zostało ukartowane! Rodzice nie zrezygnowali z planów wydania jej za mąż, mimo że zalotnik nie przypadł jej do serca. Judyta poczuła na ramieniu dłoń kuzynki. – Tylko nie rób scen. Szept był cichutki, na granicy słyszalności. Przywitała się z każdym z gości i dołączyła do kobiet siedzących przy nakrytym stole. Sięgnęła po miodowe ciasteczko, ubolewając w duchu nad swą naiwnością. – Nigdzie cię ostatnio nie widuję, Judytko – zauważyła Ruta Liskowicz. – Jakby rodzice trzymali cię pod kluczem. Judyta otworzyła usta, żeby odpowiedzieć, lecz zamilkła pod wpływem ostrzegawczego wzroku matki. – Pomaga w antykwariacie. Nachwalić się jej nie możemy, że taka obowiązkowa. A cichutka! A skromna! W domu też zajęć ma bez liku i ze wszystkimi daje sobie radę. Musisz spróbować jej chały! A kugel Judyty to po prostu cymes! Dziewczyna poczerwieniała, zażenowana kłamstwami matki. – Jakub również jest pracowity – powiedziała Ruta, patrząc z dumą na syna. – Wkrótce skończy jesziwę i przejmie rodzinne interesy.

Panny się za nim oglądają, ale on szuka takiej, by mu poprowadziła dom, była miła dla oka i pobożna. Taki mądry syn to skarb. Aż go szkoda dla obcej dziewczyny. – Czas by im obojgu stanąć pod chupą – dodała z westchnieniem Miriam. – Ale ci dzisiejsi młodzi tacy wybredni! I tak im się do niczego nie spieszy! 225/347 – Nie na rozum to zwykłej swatki. Szczęście w nieszczęściu, że można liczyć na wyższą instancję. Powiadają, że Najwyższy po stworzeniu świata spędza dni na kojarzeniu małżeństw, choć łatwiej by mu było czynić wszelkie inne cuda, niż dobierać ludzi w pary. Ciasteczko miodowe najeżone było kawałkami orzechów. Judyta z trudem przełknęła kęs. Była bliska histerii. – Jakubie! – Ruta zwróciła się do syna. – Opowiedz Judytce, jak zadziwiłeś swego profesora znajomością Gemary. Jakub zaśmiał się z wymuszoną swobodą. – Zdziwiłoby mnie, gdyby panna Judyta miała ochotę o tym słuchać. Judyta zachodziła w głowę, kiedy ostatnio go widziała. Mimo że zwyczaj nakazywał izolować młodych różnej płci, z zakamarków pam-ięci wyłuskała wspomnienie salonu babci Sary, w którym z jakiejś okazji zebrały się rodziny Schraiberów i Liskowiczów. Jakub, chudy jak grochowa tyczka nastolatek o ognistorudych włosach, tak mocno pociągnął ją za warkocz i uszczypnął w ramię, że z oczu pociekły jej łzy. Przezwała go piegusem i rudym lisem, lecz winowajca błysnął tylko zębami w kpiącym uśmieszku, jakby w ogóle się tym nie przejął. Teraz był starszy o dwanaście lat. Wysoki i smukły, na pociemniałych włosach nosił jarmułkę, zielone oczy chował za szkłami okularów, lecz zdaniem Judyty niewiele różnił się od tamtego łobuza. – Panna, którą wybierze Jakub, żyć będzie niczym we śnie – oznajmiła chełpliwie Ruta. – Ale cóż z tego, kiedy ta, która wpadła mu w oko, z uporem odsyła swatów. Jakub zerknął na Judytę, a ona wbrew sobie spiekła raka.

– Jakby się bała, że znów będę ciągnął ją za włosy. Dziewczyna zesztywniała. Do tego wszystkiego młody Liskowicz zdawał się czytać w jej myślach. – Obetnie je, obetnie! – powiedziała Ruta. – A głowę nakryje małżeńskim czepcem. To już było ponad siły Judyty. Zerwała się z krzesła. – Nigdy! Już sama nie wiem, jak mam wam dać do zrozumienia, że nie wyjdę za niego za mąż! 226/347 W salonie zapadła cisza – tylko drewniany bączek wirował na podłodze, sycząc niczym balon, z którego uchodzi powietrze. – Judyto! – Miriam zakryła usta dłonią. Dziewczyna popatrzyła na Jakuba, na jego pobladłą twarz, na której odcinały się wyraźnie konstelacje piegów. – Byłabym złą żoną – dodała łagodniej. – Zastanów się, co mówisz – zbeształa ją Ruta. – Znacie się przecież od dziecka. – Wszystko, co tu o mnie słyszeliście, jest fałszem, ale ja nie będę przed wami udawała innej, niż jestem. Wyprowadziłam się z domu. Nie jestem ani cicha, ani spokojna, ani nawet miła. A moja pobożność pozostawia wiele do życzenia. Czuła na sobie wzrok zgromadzonych. Ojca, który jak zwykle milczał, choć na jego poszarzałym nagle obliczu położył się cień zawodu, pałającej wściekłością matki, szczerze zdumionego Jakuba oraz jego rodziców. – Kochanie – odezwała się pojednawczo Noemi. – Powstrzymaj się z takimi deklaracjami. To nie czas i nie miejsce. Nie wypada obrażać gości. Ruta parsknęła gniewnie. – Już się stało! Zapewniano nas, że twoje wahanie to wybieg. Że już podjęłaś decyzję i lada moment

zgodzisz się na małżeństwo z Jakubem. Naraziliście nas na żenującą konfrontację z panną, która nie wie, czego chce. – Wiem doskonale i nie robię z tego tajemnicy. Nie wracam do domu, tate. Miałam nadzieję, że wreszcie mnie zrozumiałeś. Gdyby żyła babcia, na pewno stanęłaby po mojej stronie. Nie różnię się od niej. – Ona nie uciekła z domu! – wysyczała matka. – Bo była młoda pół wieku temu! Poczerwieniała Ruta wstała od stołu, a z nią Jakub. Izaak Liskowicz dołączył do nich w drzwiach salonu. 227/347 – Powiadają, że jest niemożliwe, żeby świat mógł istnieć bez mężczyzn i kobiet – stwierdził. – Szczęśliwy jednak, kto ma męskie po-tomstwo, a nieszczęsny człowiek, którego dzieci są córkami. – Zwłaszcza gdy przynoszą wstyd ojcu i domowi – podchwyciła Ruta. – Najwyższy czuwa nad naszym Jakubem i nad nami, bo uchronił nas przed nieskromną synową. Miriam próbowała ratować sytuację. – To tylko fochy rozpuszczonej pannicy! Mądry mąż znajdzie sposób, żeby ją poskromić. Wyszli bez pożegnania. Dopiero gdy zatrzasnęli za sobą drzwi, Miriam uniosła ręce w geście zgrozy. – Nie mogłaś milczeć?! Cały Kazimierz dowie się teraz, jak się prowadzisz! A tak się starałam utrzymać wszystko w tajemnicy. I co ty chcesz od tego Jakuba? Nikogo lepszego nie znajdziesz! Mogłabyś wieść dostatnie życie! – Matka ma rację. Trzeba ci było milczeć – dodał ostro ojciec. – Nie ja ich tu zaprosiłam! – krzyknęła Judyta. – Wystarczyło mnie uprzedzić, jakie macie plany!

Noemi podeszła do Michasia i szepnęła mu coś na ucho, po czym dała znak Aronowi, że wychodzą. – Nie będziemy przeszkadzać – powiedziała. – Wyjaśnijcie sobie wszystko sami. Judyta szybkim krokiem ruszyła do drzwi. – Nie. To ja wychodzę. Kiedy w pośpiechu ubierała się w przedpokoju, w salonie panowała martwa cisza – jakby tym, którzy tam zostali, Najwyższy odebrał raptem dar mowy.

***

Dawno minęła północ. W celi płonęła tylko jedna świeczka, było więc ciemnawo, ponuro – z zalegającymi w kątach mrocznymi plamami cieni. Za oknem poświstywał wiatr, sypał śnieg ziarnisty niczym manna. Idealna pora na podejmowanie rozstrzygających decyzji. 228/347 Judyta postukała ołówkiem w rozłożony na stoliku papier. To było ostateczne zerwanie. Po skandalu, który wywołała swoim zachowaniem, nigdy już nie pokaże się w domu. Ale nie czuła się winna. To oni sprowokowali jej gniew i przez nich przestała liczyć się ze słowami, gdyż znowu decydowali za nią. Pokoik na Gołębiej zamówiła w drodze powrotnej od rodziców. Czekał na nią od zaraz, opłacony za trzy miesiące z góry. Znacznie nad-szarpnęło to stan jej finansów, ale teraz nie zamierzała zatruwać sobie tym głowy. Rozpocznie życie na własny rachunek; a wyłącznie od niej zależało, co z nim zrobi, jak wykorzysta niezależność. A jednak obawiała się, że odejście ze zgromadzenia spowoduje

przykre następstwa. Uczęszczała na kursy w Baraneum dzięki poświadczeniu matki przełożonej i przeprowadzka mogła się skończyć wydaleniem. Judyta nie zamierzała oczywiście przyznawać się do zmiany adresu, liczyła na panujący w dokumentacji kursów biurokratyczny zamęt i na to, że siostra Magdalena zachowa w tajemnicy odejście protegowanej. Dziewczyna cisnęła ołówkiem na blat i podparła podbródek na splecionych dłoniach. Dotąd nie rozmówiła się z matką przełożoną, gdyż wobec niej była niczym dłużnik, który nie zdołał wypłacić się wierzycielowi – i już tego nie zrobi. Najbardziej jednak bolało ją nieuchronne rozstanie z siostrą Angelą. Od świtu sprzątała celę i pakowała rzeczy. Gdy posegregowała luźne szkice, zebrała przybory do malowania i batiku, złożyła w kostkę sztuki garderoby, zaścieliła łóżko, zdumiało ją, jak bardzo rozrósł się jej bagaż. Jeszcze przed śniadaniem udała się na poszukiwania matki przełożonej. O tak wczesnej porze mogła ją zastać w prywatnym pokoju. Zakonnica zamykała drzwi swojej celi. Kiedy Judyta poprosiła o chwilę rozmowy, pokiwała głową. – Mogę ci poświęcić chwilę, a na dłuższą pogawędkę przyjdź wieczorem. W milczeniu szły korytarzami, które wydawały się nie mieć końca, chociaż każdy dokądś prowadził. Skrępowanie sprawiło, że Judyta 229/347 stawiała sztywne kroki, a zwilgotniałe palce zaciskała na materiale sukni. W gabinecie panował ziąb. Siostra wzdrygnęła się, roztarła dłonie i zapaliwszy lampę naftową, zajęła miejsce za biurkiem. – Usiądź wreszcie – poleciła. – Potrzebujesz czegoś? A może... przemyślałaś moją propozycję? – Przyszłam się pożegnać. I podziękować za pomoc. Zmarszczki na czole siostry Magdaleny pogłębiły się, palce prawej dłoni zabębniły o mahoniowy blat.

– Pożegnać? Wracasz więc do domu? – Nie. Znalazłam pokój i właśnie go wynajęłam, na pracownię. – Uciekasz zatem. – Głos matki przełożonej brzmiał jak oskarżenie. – Uciekasz od zmian, które zaszłyby w twym życiu, gdybyś tu z nami została. Nie jest to mądra strategia. Postępujesz pochopnie i nieroztropnie, a kiedy doświadczysz skutków swych decyzji, będzie za późno na powrót. Uwierz mi. Bolesne zetknięcie z codziennością szybko ostudzi twój zapał. – Jakoś sobie poradzę. – A co z nauką? Muszę zgłosić twoje odejście zarządowi kursów. Judyta poczuła nagły skurcz w żołądku. – Spodziewałam się tego. Matka przełożona położyła dłoń na zdobiącym jej mnisią suknię srebrnym krzyżu. – Martwisz mnie, Judyto. Wplączesz się w kłopoty, które rozproszą twoją uwagę, oddalą od sztuki. Z czego zamierzasz żyć? – Poszukam pracy. Coś na pewno znajdę. – Twoje plany są tak niekonkretne! Oferty pracy dla kobiet stanowią rzadkość, chyba że... zatrudnisz się w fabryce. Wiesz, ile tam zarobisz? Otóż skażesz się na biedowanie. Dopiero wtedy zrozumiesz, jak wygodne i uprzywilejowane wiodłaś życie. Może lepiej by było, żebyś wróciła do domu. Cóż. Jestem bezradna i rozczarowana. Życzę ci jak najlepiej, ale nie umiem zdobyć się na optymizm. Obym nie była złym prorokiem. 230/347 Przed opuszczeniem zgromadzenia Judyta odszukała Angelę. Mimo wczesnej godziny mniszka pracowała w kaplicy. Na ciemnoszarą suknię jak zwykle włożyła sztywny od zaschniętej farby fartuch malarski. Z jej gładko uczesanych włosów wysunęły się pojedyncze pasemka, z których jedno, jaskrawożółte, założyła za ucho, również up-strzone żółtawymi kropkami.

– Niezdara ze mnie, pochlapałam się – powiedziała. – Nie idziesz na zajęcia? Judyta przytaknęła. Dłuższą chwilę oceniała postępy w pracach nad polichromią. Wyglądało na to, że dzięki kalkowaniu wzorów wkrótce zostaną zakończone. Angela jakby znała jej myśli. – Do Bożego Narodzenia powinnyśmy zdążyć – oznajmiła. – Jeszcze ornamenty wokół drzwi, mam nawet pomysł... – Będziesz musiała zająć się tym sama. Ja odchodzę. Na wąskiej twarzy mniszki pojawił się strach. – Odchodzisz? Dokąd? – Dziś się wyprowadzam. – Nie możesz! A co z kaplicą? Co z matką przełożoną? A ja?! – Będę cię odwiedzała. Matka przełożona już wie. Podziękowałam jej... – Podziękowałaś?! Jej nie dziękuje się słowami! To jest właściwe podziękowanie. Ta polichromia! Myślałam, że i twoje. Judyta ujęła drżące dłonie mniszki. – Nie jestem chrześcijanką. Mieszkanie z wami niczego w tej kwestii nie zmieni. – Dla mnie to bez znaczenia. – Ale nie dla matki przełożonej. – Dokąd się udasz? Do rodziców? – Wynajęłam pokój. Angela niczym mała dziewczynka otarła wierzchem dłoni zwilgotniałe oczy. – Będę tylko parę ulic dalej – zapewniła Judyta i cicho wyszła. 231/347

***

Ulica Gołębia. Długa i kamienna, wybrukowana, jednym końcem zanurzona w cienistych Plantach, drugim zbiegająca ku Wiślnej i Brackiej. Z niszczejącymi elewacjami kamienic, z chmarami przysiadającego na balkonach ptactwa. Wreszcie – z kawiarnią Romy Piastowskiej mniej więcej pośrodku. Judyta, obładowana dwiema ciężkimi walizkami, nie weszła w bramę, lecz do kawiarni, umówiona na odbiór kluczy. Postawiła bagaże w przedsionku i otarłszy rękawiczką czoło, skierowała się do pierwszych z brzegu drzwi w poszukiwaniu właścicielki. Znalazła się w sklepiku z kawą. Był kwadratowy i dość mały; wrażenie ciasnoty potęgowała obecność klientek w watowanych płaszczach i tanich kapeluszach, zapewne kucharek lub służących. Za drewnianą ladą, oprócz ekspedientki, stały wysokie regały z pojem-nikami na kawę. Jeden z nich, o solidnym metalowym zamknięciu i z długą rynienką w dolnej części, ustawiono wcześniej na ladzie. Judyta przeszła na początek kolejki. – Czy zastałam panią Piastowską? Jestem umówiona. – W gabinecie dla pań – odparła panna sklepowa. – W sali obok. Judyta weszła do kawiarni, urządzonej w odcieniach beżów i brązów. Lewą część zajmowały stoliki otoczone wianuszkami krzeseł oraz wysoka, dorodna palma w ceramicznej donicy, prawą – kontuar, za którym właścicielka na piętrowej paterze układała piramidki

z ciastek. Sprawiała sympatyczne wrażenie. Jej ciemnoniebieska suknia była prosta, lecz subtelnie uwydatniała delikatnie zaokrągloną figurę. Nie nosiła biżuterii, miała natomiast zegarek z dewizką, przytwierdzony złotą szpilką do sukni. Zauważyła Judytę i skinęła do niej ręką. – Jest pani! Już przynoszę klucze. Zniknęła na chwilę w ukrytym za kotarą kantorku, a kiedy wróciła, towarzyszyła jej młoda, może czternastoletnia panienka, która dźwigała wiklinowy kosz ze świeżymi owocami, bakaliami 232/347 i woskowanymi torebkami z kawą. Odstawiła go na kontuar i dygnęła. Była młodszą i szczuplejszą wersją Piastowskiej. Miała o ton ciem-niejsze kasztanowe włosy splecione w gruby warkocz i orzechowe oczy. Spod kipiącej falbankami szaro-granatowej sukni do połowy łydek, stosownej dla dziewczynki w jej wieku, widać było buciki zapinane na rząd lśniących guziczków. – Oto klucze – powiedziała Piastowska. – Służąca wywietrzyła pokój, wyszorowała podłogi. Gdyby czegoś było trzeba, proszę bez skrępowania korzystać z usług stróża. Ma pani bagaże? – Mam. – Jan pomoże wnieść je na górę. – Mamo. Pan Jan poszedł z koszykami – wtrąciła panienka. – Przed godziną. – No tak. – Piastowska przesunęła dłonią po włosach. – U nas ur-

wanie głowy. Wprawdzie w kawiarni pustki, bo jeszcze wcześnie, ale Boże Narodzenie za pasem. Roznosimy stałym klientom świąteczne kosze. Moja córka zaprowadzi panią na górę. Sabinko, kochanie, zajmij się panną Judytą. Sabinka poszła przodem. W przedsionku wzięły walizki i przeszły do bramy wiodącej na podwórze. Kiedy wspięły się na najwyższe piętro, Judyta otworzyła drzwi mieszkania. Był to pokój z jednym wąskim oknem i przylegającym do niego długim niczym wagon tramwaju dodatkowym pomieszczeniem o nieustalonym charakterze: trochę kuchnia, a trochę schowek na rupiecie. Sabinka rozsiadła się na łóżku. – Mama mówiła, że panna jest artystką – stwierdziła śmiało. – Uczę się malarstwa. – Szkoda, że nie aktorką. Ale aktorki mama by nie przyjęła na lokatorkę. Malarka to co innego. Judyta wypięła z włosów szpilkę podtrzymującą kapelusz i odłożyła na tandetne biureczko ustawione na wprost okna. – Nie wiem, czy co innego – mruknęła. – Artystka to artystka. 233/347 – Sama słyszałam, jak tłumaczyła pannie Ksawerze, naszej ekspedi-entce, że z dwojga złego lepsza malarka. A ja wolałabym być aktorką. Mam nawet plan. Jak skończę pensję, zatrudnię się w teatrze. Najlepiej Miejskim. Mama dostanie spazmów, trzeba ją będzie trzeźwić solami, potem poboczy się na mnie z miesiąc, jak to ona, ale w końcu obejrzy wszystkie przedstawienia. A panna bywa w teatrze? – Rzadko – odparła Judyta. Przesunęła walizki na środek pokoju i otworzyła pierwszą. – Mama powiada, że do teatru trzeba chodzić koniecznie. To pani rysowała? To wszystko? Sabinka wychyliła się ku walizkom i podparła twarz na złączonych dłoniach.

– Owszem, wszystko. – Powiem mamie, jakie to piękne! Ale już muszę pędzić. Z tymi koszami prawdziwe utrapienie. Tyle że wolę szykować kosze, niż nudzić się na pensji! Nie uważa panna Judyta, że w mamusinej kawiarni ciekawiej? Judyta spojrzała na Sabinkę. – Ile ty masz lat? – Prawie trzynaście. Mama twierdzi, że powinnam częściej milczeć, żeby innych dopuścić do głosu. Czy pannie Judycie przeszkadza moje gadulstwo? – Ani trochę. Możesz mówić do woli. Sabinka stała już przy drzwiach, z ręką na klamce. – To dobrze. Mama miała rację, że przyjęła pannę Judytę na lokatorkę, bo dobrze pannie z oczu patrzy. Rozdział 18 Miasto kościołów Kraków żył nadchodzącym Bożym Narodzeniem. Na Rynku wokół Sukiennic trwał nieustający kiermasz. W udekorowanych jedliną kramach leżały szklane bombki i srebrzyste anielskie włosy, di-abły z czarnego króliczego futerka, o purpurowych jęzorach i ślepiach z błyszczących guzików, pierniki, idealnie okrągłe malinówki – wszystko do zawieszenia na drzewkach. Zapach lasu mieszał się z aromatem jabłek i kasztanów przypiekanych w przenośnych piecykach na rozżar-zonych węgielkach lub po prostu w gorącym popiele; pakowane potem do papierowych torebek ogrzewały dłonie sztywniejące na mrozie. Witryny sklepów kolonialnych, cukierni, kawiarenek i restauracji przyozdobiono sztucznym śniegiem. Gdzieniegdzie pokazały się już świąteczne stroiki i miniaturowe choineczki, wabiąc klientów i zachęcając do większych niż na co dzień zakupów. Eliza widziała to radosne zamieszanie, lecz przyjazd babci sprawił, że co innego zaprzątało jej myśli. Telegram zaskoczył ją tak bardzo, że zamiast poddać się świątecznej atmosferze, gorączkowo zastanawiała się nad tym, co skłoniło starszą panią do odbycia długiej i męczącej podróży. Pełna

najgorszych przeczuć umówiła się z Jasiem Raczyńskim, że razem odbiorą ją z dworca kolei żelaznej. O ustalonej porze Rak sprowadził dorożkę, do której bagażowy wpakował imponujących rozmiarów walizę starszej pani, mimo że przyjechała zaledwie na trzy dni. Elżbieta Orzechowska przywitała się z wnuczką, zlustrowała Raka przez monokl w srebrnej oprawce, po czym kazała się zawieźć do hotelu Pod Różą. 235/347 – Zamówiłam tam pokój – tłumaczyła Elizie, gdy zostały same – bo do Domaniewskiej nie ma co wstępować. Nie przyjmie już ona nikogo od nas. Skarżyła się na ciebie w listach, jeszcze w październiku, że się źle prowadzisz. Nie reagowałam, bo znam jej skłonność do przesady, ale może źle zrobiłam, bo te twoje kuglarskie sztuczki nie przystoją młodej pannie. No, jedźmy wreszcie, znużona jestem podróżą. Nie na moje to lata. Jednak zdaniem Elizy starsza pani nie wyglądała na zmęczoną. Jak zwykle w czerni, o surowym wyrazie pokrytej siatką zmarszczek twarzy, sprawiała wrażenie kobiety w pełni sił, zahartowanej przeciwnościami losu i długim życiem, w którym więcej było cierpienia niż szczęścia, więcej obowiązków niż beztroski i rozrywek. Dorożka ruszyła, trzęsąc się i podskakując na wybojach. – Już zapomniałam, jakie w tym Krakowie fatalne drogi. – W Warszawie nie lepsze – odparła Eliza. – A ten Raczyński to kto? – spytała podejrzliwie babcia. – Kolega z farmacji. Reżyser naszego żywego obrazu. – Z kolegami, Lizuniu, lepiej uważaj, jedno im tylko w głowie. A na policję cię jeszcze ciągają?

– Nie, zamknęli śledztwo. – I chwała Bogu. Niedobrze zaczęły się te twoje krakowskie studia. Domaniewska pisała, że z ciebie aferzystka, że naraziłaś ją na koszty. No, szczerze mówiąc, wszyscy tu oni skąpi niczym Szkoci, ale żeby wybijać szyby? Wymieniać zamki? A ten żandarm już cię nie nachodzi? Ponoć prowadzałaś się z jakimś. Z tym z pociągu? – Nie prowadzałam. – Elizę ogarnęła złość. – Przychodził w sprawie śledztwa. – A kto go tam wie, czemu naprawdę przychodził. Źle mu patrzyło z oczu, od razu to wyczułam. Ty się lepiej, Lizuniu, trzymaj od takich z daleka. Pamiętaj, co są winni Pohoreckim. Nam nie wypada zadawać się z kimś ich pokroju. 236/347 Przez wąską szybkę Eliza przypatrywała się miastu. W nocy spadł pierwszy śnieg, delikatnie oprószył chodniki i dachy, było więc zimowo i ładnie, lecz jej ściskało się serce. – Nie ciekawaś, co słychać w domu? – zdziwiła się babcia. – Wasza Marcysia przy nadziei, ale nie porzuciła służby. Julia rośnie jak na drożdżach i nie może się doczekać twego powrotu. Zawróciłaś jej w głowie tą Szklaną górą, będziesz jej musiała ze szczegółami zdać relację. Małgorzata szykuje z myślą o tobie świąteczne przysmaki, bo powiada, że panienka Eliza pewno nie dojada w tym zagranicznym mieście. Pokaż no mi się. Nie, nie wyglądasz źle, tylko blada jakaś jesteś, ale może to wina światła. Powiedzże mi prawdę, jak ci tu było samej? – Dobrze, babciu. – Zawsze tak mówisz. Więc z ciebie artystka pełną gębą? Kto by pomyślał! Twoja matka bardzo się przejęła, że wycierasz się po teatrach. Ujęła to inaczej, ale jestem pewna, że to właśnie miała na myśli. – Nie wycieram się, babciu. To tylko studencki obyczaj. Żadna ze mnie aktorka. – Ale to nic zdrożnego, prawda? Wolałam jednak zobaczyć na

własne oczy, bo wam, młodym, same głupstwa w głowie, a nie każde uchodzi płazem. Reputację panny można zszargać w mgnieniu oka. – Jakbym słyszała Domaniewską... – szepnęła do siebie Eliza. – Tak? Czyli nie taka ona zła, jak podejrzewałam. Starsza pani rozgościła się w pokoju hotelowym, a Eliza wróciła na uniwersytet. Wieczorem czekała ją wizyta krewnej w mieszkaniu na Kanoniczej, coś w rodzaju egzaminu, którego bała się głównie ze względu na Klarę, bo jej maniery i swoboda obejścia mogły nie przypaść babci do gustu. Inspekcja zakończyła się jednak sukcesem. Stojnowska w obecności gościa zachowywała się nienagannie; powstrzymała się od kąśliwych uwag na temat niedzisiejszych poglądów starszej pani i przytakiwała jej grzecznie we wszystkim. Kiedy jednak Orzechowska opuściła 237/347 gościnne progi wnuczki, Stojnowska z ulgą zatrzasnęła drzwi i zapaliła cygaretkę. – Ale to swoją drogą niezwykłe – powiedziała ze współczuciem do Elizy – że mimo koszmarnej babuni ty jesteś całkiem do rzeczy.

***

Nadszedł dzień premiery Zaprowadzenia chrześcijaństwa. Szklana góra, po której zaplanowano żywy obraz, cieszyła się niesłabnącym powodzeniem. Spektakl miał świetne recenzje, publiczność zjeżdżała tłumnie z Krakowa i okolic, więc przedstawienia zaczynano z opóźnieniem, bo zawsze czekano na spóźnialskich. Z tego też powodu Teatr Miejski pustoszał dopiero po dziesiątej, kiedy zamykano bramy kamienic, obwieszczając zgrzytem zawiasów trwającą do rana ciszę nocną. Do teatru wybrali się całą grupą sporo przed siódmą. Oprócz Ewuni Kociszewskiej pod opieką państwa Wajnerów i Klary, gdyż matka dziewczynki wymówiła się migreną i została sama w domu, w dwóch

wynajętych dorożkach miejsca znalazły również Eliza oraz jej babcia. Elżbieta Orzechowska z mocno zasznurowanymi ustami i chmurną miną z dystansem reagowała na nowe towarzystwo, mimo że pani Jadwiga dzielnie zabawiała ją rozmową. Dopiero gdy starsza pani znalazła się w teatrze na galerii, gdy obejrzała wnętrze oświetlone światłem elektrycznym, którego była wielką entuzjastką, a potem lornetowała przesławną kurtynę, pozwoliła sobie na uśmiech aprobaty. W dwóch osobnych pokoikach wychodzących wprost na kulisy panie i panowie na czele z przejętym Jasiem Raczyńskim przygotowywali się do występu – ukoronowania tego niezwykłego wieczoru. Eliza udała się do garderoby, by włożyć piękny, choć prosty, kostium Dobrawy: suknię przewiązaną w talii misternie plecionym rzemieniem w kolorze piasku i złota, o wypukłym hafcie z motywem kłosów zboża na dole i przy wykończeniach krótko ściętych rękawów. Wzuła jeszcze sandały i rozpuściła włosy, które podtrzymywała gładka metalowa obręcz. Kiedy minął drugi antrakt, jak na szpilkach czekała na korytarzu, obserwując Raka, który zgodnie z obietnicą zamówił fotografa i teraz 238/347 wyglądał go nerwowo, kopcąc papierosa za papierosem. Wsłuchiwała się w dobiegające z widowni wybuchy śmiechu, gdy niespodziewanie od strony głównych schodów nadszedł Anton Wiebracht. Widok jego munduru sprawił, że przerażona zerwała się z ławki, jakby pragnęła rzucić się do ucieczki. Nie spodziewała się go przed występem, stąd jej gwałtowna reakcja, póki nie zrozumiała, że tak jest znacznie bezpieczniej. – Miała pani rację – powiedział z przyjaznym uśmiechem. – Przedstawienie jest całkiem, całkiem, ale jednak dla dzieci. Milczała, bo słowa uwięzły jej w gardle. – Pomyślałem, że później nie dopcham się do pani – dodał. – Teatr pęka w szwach i mogłaby mi pani uciec, a chętnie odprowadzę panią potem do domu. – Nie może pan. Wczoraj z Warszawy przyjechała moja babcia. Obawiam się, że przed wyjazdem nie znajdę dla pana czasu. – Wyjeżdża pani? – Na święta, wrócę w połowie stycznia, na sesję.

– W takim razie spotkajmy się jutro. – Jutro nie zdążę. – Zatem dziś – naciskał. – W kościele Świętych Piotra i Pawła, po spektaklu. – Nie obiecuję... Ale już Rak wezwał wszystkich na scenę. Wchodzili pojedynczo. Najpierw Mieszko I, z mieczem w prawej dłoni, z drużyną wojów, którzy przystanęli tuż za nim, gdy zatrzymał się obok drewnianego krzyża wbitego w zieloną darń, na której leżał strzaskany posąg pogańskiego bóstwa. Potem brat książęcy Ścibor, święty Wojciech oraz Radzym Gaudenty z rozwartą księgą w dłoni i mnich Benedykt w ciemnym habicie, z kapturem narzuconym na głowę. Na koniec Dobrawa w otoczeniu wieśniaczek i oraczy, z płonącą świecą w ręku, w jasnej sukni. Scenę zalewało jaskrawe światło reflektorów. Eliza zamrugała i dłon-ią osłoniła płomyk świeczki, żeby nie zgasł. Widowni właściwie nie 239/347 widziała, gdyż do oczu napłynęły jej łzy, a nie mogła ich obetrzeć przed zakończeniem występu. Zanim stanęła niedaleko Ścibora, przesunęła wzrokiem po scenografii: po ciemnym lesie, starym zamczysku, wreszcie po jeziorze, na którym przycumowano łodzie. Dopiero potem odnalazła swe miejsce. Kiedy wzrok przywykł do światła i kontrastującego z nim mroku na widowni, skupiła uwagę na pierwszych rzędach zajętych przez dzieci w towarzystwie rodzin. Nie miała pojęcia, gdzie siedzi Wiebracht, choć to, że nigdzie go nie dostrzegła, przyniosło jej ulgę. Gdy obraz był gotów, aktorzy zamarli w bezruchu, a widzowie nagrodzili ich głośnym aplauzem. Na scenę wbiegł fotograf zamówiony przez Raka i ustawił aparat do pamiątkowego zdjęcia. Oślepiający błysk magnezji sprawił, że Eliza nieomal wypuściła świecę z rąk. Spuściła oczy, uspokoiła oddech, a gdy znów uniosła głowę, na galerii niedaleko babci Elżbiety ujrzała Antona.

Z zamierającym sercem zastanawiała się, czy jest to zły omen, a jeśli tak, co miałby znaczyć.

***

Eliza wracała z teatru znużona i przybita. Po pustych ulicach niósł się stukot kopyt dorożkarskich koni, Klara tłumiła ziewanie, a babcia Orzechowska przymknęła oczy, choć widać było, że czuwa. Kociszewscy z Ewunią od razu pojechali na Kanoniczą, lecz one najpierw zmierzały do położonego niedaleko Rynku hotelu Pod Różą. Eliza wahała się, czy powinna zobaczyć Wiebrachta. Nie miała złudzeń; mimo że wzbraniała się przed tym, znajomość należało jak najszybciej zakończyć. Ukradkiem zerkała na surowe oblicze staruszki i nie mieściło jej się w głowie, że mogłaby od niej tego wymagać. Doskonale znała jej przeszłość: historię pierwszego krótkiego małżeństwa z dziadkiem Konstantym Pohoreckim oraz drugiego, zawartego pod wpływem rodziny, z Zygmuntem Orzechowskim, którego nigdy nie pokochała i który zmarł po szesnastu latach, zapisawszy 240/347 żonie niemałą fortunkę. Z niej to właśnie babcia czerpała nieprzerwanie przez lata samotnego życia. Poświęciła się wychowaniu jedynego syna, ojca Elizy. Konstantego wspominała nieustannie, nawet za życia drugiego męża. On zaś za późno się zorientował, że nigdy nie dorówna tragicznie zmarłemu ry-walowi. Był jednak hojny dla żony i dobry dla jej dziecka, może dlatego, że wciąż liczył na miłość, której konsekwentnie mu odmawiała. Eliza wtuliła twarz w mięciutki kołnierz płaszcza. Zawsze gdy myślała o śmierci dziadka, czuła promieniujący od serca lodowaty chłód. Wyobrażała sobie, jak to jest, gdy w mgnieniu oka traci się ukochanego człowieka, lecz do chwili śmierci ojca, a potem braciszka, nie mogła zrozumieć melancholii babki. I choć dla niej przeszłość nie miała aż takiego

znaczenia, wiedziała, że ani ona, ani jej bliscy łatwo się od niej nie uwolnią. Dorożka zatrzymała się przed hotelem. Eliza pomogła staruszce wysiąść, pożegnała się, po czym wróciła do Klary, która niespodziewanie bardzo się ożywiła. – Obecność twojej babci sprawia, że tracę rezon. Bałam się, że trzeba ją będzie zajmować rozmową – oznajmiła, biorąc przyjaciółkę pod ramię. – Ale wreszcie jesteśmy same. Ten dzisiejszy wieczór to była niezła zabawa. Mała Kociszewska zapamięta go do końca życia. Żebyś tylko słyszała, jak się zachwycała Borutą. Aż się boję, co z tego skrzata wyrośnie. Eliza milczała. Im były bliżej kościoła, tym szybciej biło jej serce. Zacisnęła kurczowo dłonie w mufce, przygryzła wargi, prześlizgując się wzrokiem po burych ścianach kamienic i mrocznych, wyludnionych zaułkach. – Jutro pani Wajnerowa porozmawia z Kociszewską o posadzie nauczycielki muzyki. Nawet nie wiesz, jak się cieszę, że udało się tej kobiecie znaleźć stałe zajęcie – ciągnęła podekscytowana Klara. – Zarobi więcej, niż gdyby uczyła w domu. Ewunię można by oddać do freblówki, miałaby kontakt z dziećmi, ożywiłaby się trochę, wyszła z domu. Zresztą pani Jadwiga chętnie się nią zajmie, a jak trzeba 241/347 będzie, to my małą przygarniemy na godzinkę... Jak ten kościół pięknie wygląda zimą! Śniegu jeszcze niewiele, ale spójrz tylko na kopuły! Eliza wstrzymała oddech. Pod wpływem impulsu wychyliła się do przodu i zastukała w szybkę dorożki. – Proszę się zatrzymać! – krzyknęła. – Stać! Pojazd szarpnął i stanął przed zwieńczonym rzeźbami ogrodzeniem kościoła Świętych Piotra i Pawła. – Dlaczego tutaj? – zdziwiła się Klara.

– Nie czekaj na mnie – odparła szybko Eliza. – Muszę się z kimś zobaczyć. – Z kim? Ach, domyślam się. Z tym twoim Austriakiem. Był w teatrze? Kiedy mi go wreszcie przedstawisz? Drzwiczki się otworzyły, dorożkarz pomógł Elizie wysiąść i wróciwszy na kozioł, popędził konie. Nie spieszyła się, jakby odwlekała chwilę, w której zakończy tę niefortunną znajomość. Opuściła woalkę i ruszyła wolno kościelnym dziedzińcem. W przedsionku przystanęła przy kropielnicy, żeby zapanować nad wzruszeniem. Kościół tonął w półmroku. Nieliczne świece płonęły tylko przy ołtarzu i może dlatego nie od razu dostrzegła Wiebrachta. Stał przy ambonie, blisko miejsca, gdzie rozmawiali poprzednim razem. Szła, drżąc z zimna i lęku. Zatrzymała się kilka kroków przed nim, tak daleko, że nie widziała dobrze jego twarzy i tak blisko, że każdym zmysłem wyczulona była na jego obecność. – Bałem się, że pani nie przyjdzie – powiedział. Milczała. W ciszy pustego kościoła słyszała szelest swojej sukni i dławiące oddech kołatanie serca. – Mówiłem pani, że w tym kościele poznali się moi rodzice? Spotykali się tu w tajemnicy, dlatego tak go lubię. Pomyślałem, że jest odpowiednim miejscem, by się z panią rozmówić. Nie chcę z tym zwlekać do pani powrotu. Zbliżył się do niej nagle i sięgnął po dłonie ukryte w mufce, która bezgłośnie upadła na posadzkę. 242/347 – Kocham panią. Myślę, że pokochałem panią już wtedy, w pociągu. Z każdym dniem kocham panią bardziej i nie dopuszczam do siebie myśli, że mógłbym być pani obojętny. Ale obserwowałem panią... Jestem pewien, że czuje pani do mnie to samo. Cofnęła się, delikatnie oswabadzając ręce z jego uścisku. – Jest pan w błędzie. Nie wiem, dlaczego wyciągnął pan takie

wnioski. Może zachowywałam się zbyt swobodnie. Jeśli moim postępowaniem wprowadziłam pana w błąd, przepraszam. Patrzyła śmiało na jego powlekającą się bladością twarz, na zmarszczone czoło i pociemniałe oczy. – Nic by dobrego z tego nie było ani dla mnie, ani tym bardziej dla pana – ciągnęła. – Jestem panu wdzięczna za opiekę, ale teraz, gdy zamknął pan śledztwo, gdy nic mi już nie grozi, pożegnajmy się. To przyczyna, dla której przyszłam na spotkanie z panem. Obawiałam się, że może niewłaściwie pojmował pan moje intencje. O swoich zapewniał mnie pan nie tak dawno... Przeczuwałam wprawdzie, że za pana troską kryć się może... – Już rozumiem – przerwał. – Pani mnie nie kocha. – Właśnie. – W takim razie faktycznie... pozostaje nam się pożegnać. Nie będę pani zatrzymywał. Jest pani zapewne znużona... występem. Przykro mi, że się narzucałem. Obiecuję, że to ostatni raz. Nie poznawała jego głosu. Był niski, zachrypnięty, zmieniony przez wyczuwalny ślad obcego akcentu, którego nigdy wcześniej nie zauważyła. – Nie narzucał się pan – powiedziała. – Bardzo pana szanuję. Bardzo lubię, ale... nic więcej. – Żegnam panią. Skłonił sztywno głowę i minął ją bez słowa. Nie odwróciła się za nim; stała bez ruchu, jak skamieniała, dopóki w jej uszach brzmiał cichnący dźwięk jego pospiesznych kroków. To było takie łatwe. Wystarczył pewny ton, odpowiedni dobór słów, by rozwiać wątpliwości i odebrać 243/347 nadzieję. Kłamała tak doskonale, że przyjął każde słowo za prawdę. Lecz siebie nie zdołała przekonać. Wyszła z kościoła na dziedziniec, gdzie przeszył ją chłód zimowej nocy. W wilgotne od łez policzki,

w odsłonięte dłonie zakłuły ją igiełki mrozu, lecz serce uspokajało się i cichło, zamierając jak po zbyt dużym wysiłku. Niemal na oślep przemierzyła plac Świętej Magdaleny; czuła się tak, jakby straciła wzrok, słuch i mowę. Oprzytomniała, gdy przed kamienicą na Kanoniczej zobaczyła zaprzęgniętą w dwa konie karetkę sanitarną z charakterystycznym, umieszczonym na koźle białym krzyżem na niebieskim tle. W otwartej jak za dnia bramie niemal zderzyła się z trzema mężczyznami w ciemnych melonikach i płaszczach z emblematami pogotowia na rękawach. Pierwszy, prawdopodobnie lekarz, niósł kuferek lekarski, dwaj pozostali – puste nosze. Jeden z nich wydał jej się znajomy i on również ją rozpoznał. Gdy uchylił kapelusza i zatrzymał się przy niej, upewniła się, że to narzeczony Lilki, Kazio Janowski, którego poznała w teatrze na Sapho. – Co pan tu robi? – spytała zdumiona. – Nagły przypadek – odrzekł. – Nic tu jednak nie mogliśmy pomóc. Zgon nie nastąpił od razu, ale rana była śmiertelna. Sąsiadka Klary Stojnowskiej. Ach, prawda, panie razem wynajmują mieszkanie. Wezwali nas właściciele kamienicy. Jacyś przyzwoici ludzie, bardzo się przejęli... Eliza pożegnała się pospiesznie i wbiegła na górę. W mieszkaniu zastała Klarę, wciąż w wieczorowej sukni, bladą jak ściana, ze śladami łez na twarzy. – I czemu zwlekałam? – Obróciła się do przyjaciółki. – Mogłam jej wcześniej powiedzieć o pracy. Gdybyśmy nie zabrały małej do teatru, nie byłaby sama i może nic by się nie stało. Miała rewolwer męża. Powiedz mi, jak bardzo... jak bardzo trzeba być nieszczęśliwym i zdes-perowanym, aby ważyć się na coś takiego – wyszlochała. Eliza drżącymi palcami rozpięła guziki płaszcza. – A co z Ewą? 244/347 – Jest u Wajnerów, nic jeszcze nie wie. Usnęła w dorożce i zostawili ją u siebie na noc. Pewno trafi teraz do ochronki, chyba że zlitują się nad nią jacyś krewni. Eliza zapatrzyła się w okno. – Popatrz – szepnęła. – Tyle w tym Krakowie kościołów, tak blisko tu do Boga, a życie... jak wszędzie... takie liche. Takie marne. Rozdział 19

Awantura

Kiedy mieszkanko na Gołębiej zostało jako tako urządzone, Judyta postanowiła sięgnąć wreszcie po pastele. Wprawdzie widmo nieuchronnych kłopotów finansowych zmuszało ją do posuniętej aż do granic skąpstwa oszczędności, ale ten zakup uznała za niezbędny. Wkrótce przyznała Wyspiańskiemu rację. Pastele, co zauważyła, wykonując pierwsze prace, miały zalety nie do przebicia. Były stosunkowo tanią i szybką techniką, a mimo to bardzo malarską. Dz-ięki ich proszkowej strukturze na kartonie zostawały wyraziste smużki wielobarwnego pyłu. Wracając z popołudniowych zajęć z perspektywy artystycznej, zaszła do franciszkanów, żeby umówić się z panem Stanisławem na kolejne lekcje. Jakby na przekór jesiennej aurze ulica Franciszkańska wy-glądała odświętnie, bo Kraków sposobił się na nadejście Bożego Narodzenia. Nie dało się nie zauważyć udekorowanych sklepowych wystaw, jodeł uginających się pod ciężkimi ozdobami, kramów i targu z choinkami, jak zwykle przy Sukiennicach. Wszystko to było Judycie znane, a jednak z przyjemnością przypatrywała się tym jej zdaniem odrobinę tandetnym dekoracjom. Kościół franciszkanów świecił pustkami. Nie zastała Wyspiańskiego ani nikogo z ekipy pracującej nad polichromią, zniknęły rusztowania, mimo iż była pewna, że prace miały potrwać do wiosny. Zaniepokojona od razu udała się do atelier na Poselską, licząc na to, że nawet jeśli nie zobaczy się z malarzem, wypyta o wszystko jego ciotkę, panią Stankiewiczową. 246/347 Ale Wyspiański był w pracowni i chociaż nie znosił, gdy odrywano go od malowania, wyszedł do Judyty i zaprosił ją do siebie. Nie zdjęła płaszcza ani rękawiczek, gdyż zaszła tylko na chwilę. – Byłam w kościele – oznajmiła. – Polecono nam przerwać prace – rzucił z rozdrażnieniem. – A wie pani dlaczego? Bo zakonnicy obejrzeli polichromię prezbiterium, nawy poprzecznej i części krzyżowej kościoła i szlaban! Nie

dokończymy nawy głównej, bo to niekonwencjonalne! Nazbyt kosztowne! A żeby ich diabli wzięli! – To ostateczna decyzja? – Ostateczna i nieodwołalna. Widzi pani, jak to jest z malowaniem w Krakowie?! Te drobnomieszczańskie przesądy, ten prowincjonalny tradycjonalizm i mierny gust zjedzą każdego artystę! Zniszczą każdą swobodniejszą myśl! – Jest pan rozgoryczony. Założył ręce za plecami i długimi krokami przemierzał pracownię. – A pani by nie była? Zresztą proszę porozmawiać z Maurycym! Jego wściekłość bije na głowę moje rozgoryczenie. W Paryżu nigdy by do czegoś takiego nie doszło! A tutaj albo płacili za mało, albo wcale, albo trzeba im było każdy grosz wyrywać z gardła. Jakby dało się żyć powietrzem! Jakby moje plany można było odkładać w nieskończoność! – Plany? – Francja, panno Judyto! A to kosztuje! Teraz z wyjazdu nici. Zamierzałem tam wrócić, przynajmniej na jakiś czas – mówił drżącym głosem. Judyta czuła się zakłopotana. – Nie wiem, co panu poradzić. – Nikt tu nic nie poradzi. Sprawa zakończona. Sprowadzę moje książki z Paryża, to, co zostało po poprzednim pobycie, i zajmę się czymś innym. Coś tam wcześniej pisałem, wrócę do tego, dopracuję, może wydam.

– Więc to koniec naszych lekcji. 247/347 – Panno Judyto. Podstawy ma pani solidne, teraz trzeba ćwiczyć, a ja nie jestem pani do tego potrzebny. I radzę ze szczerego serca: niech pani pomyśli w przyszłości o wyjeździe. Nawet Monachium jest lepsze od tego tu... od Krakowa. – Jest pan pewien, że za granicą byłoby łatwiej? – Łatwiej? – zastanowił się. – Nigdzie nie jest łatwo. Ale tam artystom nie podcina się skrzydeł.

***

W przeddzień Wigilii zajęcia w Baraneum skończyły się wcześniej niż zwykle, więc już w południe Judyta była wolna. Zanim jednak wyszła z budynku, tuż przy schodach wiodących z piętra na parter natknęła się na profesora Siedleckiego. Ukłoniła się pierwsza. Gdy zatrzymał się i poprosił o chwilę rozmowy, przeszli na bok, pod ścianę, żeby ustąpić z drogi zbiegającym z góry kursantkom. Wykładowca był dziwnie speszony. Odchrząknął i poprawił monokl. – Panno Judyto. Profesora Rostafińskiego oraz opiekuna pani roku, profesora Malczewskiego doszły niepokojące wieści. Podobno pani sytuacja... życiowa sytuacja... diametralnie się zmieniła. Poinformow-ano nas, że jest niezgodna z regulaminem naszych kursów. Judyta poczuła lód w sercu. – Przyszedł list od pani dotychczasowej protektorki. Wyprowadziła się pani od urszulanek, czy tak? – Panie profesorze, proszę mnie zrozumieć. Nie mogłam zostać tam dłużej. To byłoby nieuczciwe wobec matki przełożonej. I... kłóciło się... Siedlecki machnął ręką. – Domyślam się, że miała pani ważne powody. Na szczęście nie za-

lega pani z opłatami i jest sumienną studentką. Na razie zarząd nie podejmie wobec pani drastycznych kroków. Proszę jedynie systematycznie uczęszczać na zajęcia. Ostatnio zdarzały się pani nieobecności. – Z powodu przeprowadzki. I choroby. 248/347 – Tak, pamiętam. W październiku, tuż po wycieczce do Bronowic. Niemniej jednak radziłbym unikać absencji. Niech pani nie daje zarządowi pretekstu, który mógłby wykorzystać przeciwko pani. Szkoda by było, żebyśmy stracili tak uzdolnioną kursantkę. – Dziękuję, panie profesorze. Siedlecki uchylił kapelusza i odszedł, a Judycie kamień spadł z serca. Odkąd opuściła urszulanki, nie było dnia, żeby nie myślała z przerażeniem o tym, co się stanie, gdy prawda w końcu wyjdzie na jaw. Jak widać – wyszła, a dziewczyna nie miała się czego bać. Wracała na Gołębią okrężną drogą. Nie spieszyła się, tym bardziej że zza piętrowych chmur gdzieniegdzie prześwitywało tak rzadkie ostatnio słońce. U zbiegu Karmelickiej z Plantami dostrzegła Klarę Stojnowską, która żegnała się właśnie z jakąś nieznajomą kobietą. Kiedy i Klara wypatrzyła Judytę, kiwnęła do niej ręką. – Gdzieś ty się ostatnio podziewała? – mówiła, przytupując z zimna. – Wypatrywałam cię w Baraneum i nic! Jakby cię diabeł ogonem nakrył. – Raczej dybuk – odparła z uśmiechem Judyta. – Zły duch. Przejmuje ciało ofiary i... eee... to taka żydowska legenda. – Wracasz do zgromadzenia? Odprowadzę cię do Grodzkiej, po drodze na pocztę. – Nie mieszkam u urszulanek. Mam pokój na Gołębiej. – Niemożliwe! Mieszkam zaledwie parę ulic dalej – ucieszyła się Klara i zmieniła temat: – Masz jakieś plany na sylwestra? Maurycy urządził już tę swoją pracownię i

zaprasza znajomych, także z okazji wystawy w Sukiennicach, bo na miesiąc wzięli jego obrazy. Może i ty byś wpadła? Byłaś już? Na tej wystawie? Judyta się zmieszała. Na śmierć o niej zapomniała, więc dała słowo, że wkrótce to nadrobi. Stojnowska mówiła i mówiła; była to klasyczna paplanina, trochę nie w guście Judyty, ale tym razem stanowiła miłą odmianę. Pochłonięte rozmową dotarły do kawiarni Romy Piastowskiej i przystanęły, kiedy raptem otworzyły się drzwi. Z ciem-nawego przedsionka wyłoniło się dwóch mężczyzn, którzy pożegnali 249/347 się przyjaźnie. Pierwszy, wyższy i starszy wiekiem, pospiesznie oddalił się w kierunku Brackiej, drugi, stojąc na trotuarze, wolno naciągał rękawiczki. Judyta odwróciła się raptownie z nadzieją, że jej nie dostrzeże. Oto znów natknęła się na Szymona. Musiała mieć przerażoną minę, bo Klara chwyciła ją za rękaw płaszcza. – Co się dzieje? – spytała. Jednak Heller spostrzegł Judytę. Wyjął z ust cygaretkę, odrzucił ją na chodnik, po czym kilkoma długimi susami przybliżył się do dziewczyn. – Mam przykre wrażenie – powiedział – że mnie śledzisz. – Nie śledzę – odparła Judyta. – Ja tu mieszkam. – Doprawdy? – wycedził przez zęby. – Panna Schraiber przyjmuje

teraz na Gołębiej? Zabrzmiało to wulgarnie i dwuznacznie. Judyta zagryzła usta, dotknięta tonem malarza, a na jej policzki wypełzł rumieniec gniewu. – Owszem, ale tylko przyjaciół – syknęła i nie oglądając się na Klarę, ruszyła w stronę bramy. Nie wyminęła go, gdyż chwycił ją za nadgarstek i osadził w miejscu. – Nie tak prędko. Mamy ze sobą do pomówienia. – Nie mamy, bo wszystko już zostało powiedziane. Klara przyglądała się scenie z rosnącym zdumieniem. Naraz zacisnęła obie dłonie na lasce złożonego parasola przeciwdeszczowego i trzymając go przed sobą, zwróciła się do Hellera. – Niech ją pan zostawi! – krzyknęła. – Bo zawołam stróża! – Proszę się nie wtrącać. To nie pani sprawa – odrzekł, a w jego głosie zabrzmiała groźba. – Zostaw mnie! – warknęła Judyta, szarpiąc ręką, ale trzymał ją mocno, coraz bardziej wykręcając ramię do tyłu. – Co pan jej robi?! – Klara wrzasnęła histerycznie, lecz ulica była pusta, nawet towarzysz Hellera zniknął za rogiem. – Ależ nic. To tylko... kłótnia kochanków. A pani niepotrzebnie robi raban. 250/347 Judyta jęknęła. Nacisk palców Szymona był tak silny, że sprawiał jej nieznośny ból. I wtedy Klara użyła parasola. Wymachując nim niczym szpadą, już w pierwszych sekundach dosięgła napastnika, który puścił ramię Judyty i się cofnął, gdy metalowy szpic dźgnął go w pierś. – Ładnie to napastować damę?! – krzyczała. – Wstydu pan nie ma! Żeby kobiecie ręce wykręcać?!

Gdzieś w górze trzasnęło uchylane okno, potem drugie obok i kolejne. Mimo zimna jedna po drugiej wychylały się lokatorki, zaalarmowane karczemną awanturą. – Niech mu panienka nie żałuje! – krzyknęła pierwsza, w białym kucharskim czepku. – Niech mu panienka przyłoży od serca! Heller na moment zamarł. Nagle odwrócił się i szybkim krokiem oddalił się w stronę Plant. Tymczasem w drzwiach kawiarni pojawiła się właścicielka i mimo lekkiego stroju wybiegła aż na chodnik. – Panno Judyto! A czemu tu taki hałas? – spytała. – A, bo panienki zaczepił taki jeden drań, co to akurat przechodził ulicą! – wtrąciła się kucharka. – Ale dostał, na co zasłużył! Parasolką! Piastowska zmarszczyła brwi. – A to dopiero! Ale widzę, że nic się pannom nie stało. – On przed chwilą wyszedł z kawiarni z jakimś starszym panem – sprostowała wzburzona Klara. Czoło Piastowskiej przecięła bruzda. – Wyszli z mojej kawiarni? Dopiero co? Czyżby...? Ale nie, to niemożliwe. Ten starszy, jeśli właściwie kojarzę, to dżentelmen, dzien-nikarz „Czasu”. Nie sądzę, żeby... wprost nieprawdopodobne! – To ten drugi. Szymon Heller – wyjaśniła niechętnie Judyta. – Malarz. – Pan Heller. Rzeczywiście, bywa tu czasami, ale to mężczyzna bardzo taktowny, bez mała rycerski. I to on miałby się awanturować? – mówiła z powątpiewaniem. – Właściwie napadł na Judytę – upierała się Klara. – Ale... jak do tego doszło? Z jakiego powodu? 251/347

– To nieporozumienie, pewnie mnie z kimś pomylił. – Judyta łagodziła sytuację. – Przecież to kłamstwo! Ja bym zgłosiła na policję. Chętnie wszystko potwierdzę, gdyby zażądali świadków – nie odpuszczała Klara. – Daj spokój. Nic mi nie jest. – Wejdźcie do środka – powiedziała Piastowska. – Musicie dojść do siebie. Zanim Judyta wymówiła się od zaproszenia, Klara podziękowała i wyraziła zgodę. Pani Roma zaprowadziła je do gabinetu dla pań, podała kawę z cykorią i po kawałku czekoladowego ciasta. Siedziały przy stoliku, obok pięknej, rozłożystej niczym cyprys palmy. – Mów. – Klara pierwsza przerwała milczenie. – Co to za jeden? Nie patrząc na przyjaciółkę, Judyta drobiła ciasto srebrnym widelczykiem. – Wolałabym nie. – Nie wykręcaj się. Nie pytam z ciekawości. Uważam, że powinnaś donieść na łobuza na policję. Może być sobie ten Heller drugim Matejką! Nawet gdyby przyjaźnił się z cesarzem, nie wolno mu tak traktować kobiet! Jeżeli to malarz, jak twierdzisz, wypytam o niego Maurycego, na pewno go zna. Judyta z brzękiem odłożyła widelczyk na talerz. – Ani się waż! – No dobrze, nic mu nie powiem, ale martwię się o ciebie. – Dajmy już temu spokój. – Zachowujesz się co najmniej dziwnie. Jak możesz darować coś takiego? Od dawna tak cię traktuje? Nachodzi cię? I co jeszcze? – Klaro. Zlituj się i skończ z tym dochodzeniem. – Takich rzeczy nie puszcza się płazem. Moim zdaniem robisz błąd.

– Nie pierwszy i nie ostatni. – Cóż. Jeżeli tak stawiasz sprawę... Obiecaj mi przynajmniej, że spędzisz ze mną sylwestra u Maurycego. Nie masz chyba żadnych planów? Przecież nie będziesz siedziała w taki wieczór sama! 252/347 – Zapominasz, że mój nowy rok przypada jesienią. Już go obchodziłam. Klara upiła łyk kawy i z zadowoleniem zmrużyła oczy. – Kochana. Od przybytku głowa nie boli. I pomyśl. Będziesz miała okazję świętować znowu!

***

Już następnego dnia Judyta wybrała się do Sukiennic, żeby obejrzeć obrazy Maurycego. W muzeum było pusto i cicho jak makiem zasiał, na co w głębi duszy liczyła, gdyż była to Wigilia Bożego Narodzenia. Krakowianie czynili ostatnie przygotowania do świąt i chociaż na Rynku roiło się od ludzi, tu dało się odetchnąć. Obrazy Stojnowskiego stanowiły część dużej ekspozycji, która pokazywała dorobek młodych twórców, absolwentów Szkoły Sztuk Pięknych. Każdy reprezentował odrębny styl mimo podobnej techniki, czyli malarstwa sztalugowego. Judyta zorientowała się dość szybko, że w większości inspirowali się impresjonizmem, natomiast obrazy Maurycego nasunęły jej skojarzenie z dziełami profesora Malczewskiego. Jednak różnice były widoczne gołym okiem: jaśniejsza paleta barw, motywy słowiańskie, fascynacja naturą, połączenie typowo polskich realiów z jakimś nieprawdopodobnym oniryzmem. Stała

więc oczarowana, zdumiona, do głębi przejęta i dumna z tego, że Maurycy jest jej przyjacielem. Wigilijny wieczór i dwa kolejne dni spędziła w domu. Niebo za oknem zasnuwały ciężkie chmury, z których w końcu sypnęło gęstym śniegiem. Judyta doświetliła wnętrze pokoju dodatkową lampą naftową, by rozproszyć półmrok i smutek z powodu osamotnienia. Stanowiło to nowe i zaskakująco przykre doświadczenie dla kogoś, kto od zarania życia był skazany na nieustanną obecność rodziny. Pozwoliła myślom krążyć wokół ostatnich zdarzeń. Dzięki uporowi i szczęśliwym zbiegom okoliczności realizowała marzenia, a jednak nie wiedziała, jak ostatecznie zerwać z przeszłością. Narażona na ataki Hellera, na przypadkowe spotkania w labiryncie krakowskich uliczek, 253/347 czuła się bezbronna, niezdolna do oporu, całkowicie bezsilna – i nie miała pojęcia dlaczego. Kiedy minęły święta, a miasto znów zatętniło życiem, Judyta była bogatsza o jeden pastelowy portret, cztery batikowe szale i dwie złożone sobie obietnice. Jeśli Heller jeszcze raz odważy się na otwartą napaść, ona zgłosi to odpowiednim władzom. A poza tym zdecydowała, że przyjmie zaproszenie Klary na sylwestra w nowej pracowni Maurycego. Rozdział 20 Święta Śnieg, śnieg, śnieg... – tylko tyle Eliza zapamiętała zpodróży do domu. Świat był zmrożony, zlodowaciały i odpowiadało to w pełni stanowi jej ducha. Nie odrywała oczu od przesuwających się za oknem krajobrazów, lecz w gruncie rzeczy było jej wszystko jedno, na co patrzy. Sunęła więc obojętnym wzrokiem po ubielonych łąkach i drzewach, nie myśląc wcale o zimie i zbliżających się świętach. Ten stan niewrażliwości niepokoił babcię Elżbietę, która rzucała krótkie, ukradkowe spojrzenia w stronę zamyślonej dziewczyny. Nie zadawała jednak pytań, niczego od niej nie wymagała, co Eliza przyjęła z wdzięcznością i ulgą.

Zaczęło sypać jeszcze przed przesiadką w Granicy. Gdy tuż przed stacją dostrzegła za oknem przedziału uzbrojony rosyjski patrol konny, w arktycznym powietrzu wirowały grube płatki, a kiedy numerowy wynosił z wagonu bagaże, żandarmi przeglądali paszporty, celnicy re-widowali walizy – rozszalała się śnieżna zamieć. Potem czekały z babcią na podstawienie nowego pociągu. W kolejowej restauracji pokrzepiły się mocną herbatą z rumem, przytłoczone gwarem zniecierpliwionych zwłoką podróżnych. Elizę zdumiewała dziwna kolej rzeczy. To, co wydarzyło się przed półwieczem, rzuciło długi cień na jej życie, ponieważ była wnuczką kobiety, której młodość przypadła na czas, kiedy życiem w większym stopniu niż zazwyczaj rządził przypadek, a los aż do przesady bywał okrutny. Dom wielokrotnie wspominany przez babkę, owe mityczne Pohorce, miał być oazą szczęścia i spokoju. Mimo że nigdy tam nie pojechała, umiałaby jednym tchem wymienić wszystkie elementy 255/347 pohoreckiej topografii: dworek opleciony dzikim winem, sad i ogród warzywny, stawy o brzegach porośniętych tatarakiem, lasek brzozowy od wschodu, na zboczu wzgórza, a od zachodu świerkowy zagajnik. Uczono jej tego już w dzieciństwie na równi ze słowami modlitwy. Wpajano miłość do miejsca, które zniknęło z powierzchni ziemi przed dziesiątkami lat. Ojciec Elizy nie pamiętał Pohorców. Gdy babcia ratowała go ze dworu, był tak mały, że całą drogę niosła go na rękach, choć grzęzła w zaspach, a mróz dławił jej oddech. Nieprzemijająca żałoba Elżbiety Orzechowskiej stanowiła świadectwo, że nie zapomniała owej lutowej nocy, nie wybaczyła przepłakanej młodości i strachu, który kazał jej szukać schronienia u rodziców w Warszawie. Odtąd dla niej czas stanął w miejscu, lecz przedtem utrwalił także obrazy dobrych chwil – jak najdroższy sercu pejzaż na wyblakłej fotografii. Pobyt w Krakowie sprawił, że Eliza wymazała to wszystko z pamięci. Z dala od rodziny i uprzedzeń babci na moment zapomniała, że w tej jednej kwestii nie może spodziewać się wyrozumiałości, bo choćby dla niej Anton był najlepszym, najukochańszym z ludzi, w obliczu tamtej zbrodni traciło to znaczenie. Chwilowo się z tym pogodziła, wbrew swym pragnieniom i wbrew miłości, która nie znikła ani nawet nie osł-

abła wraz z powrotem do domu. Ale nie była pewna, czy zawsze będzie się godzić.

***

Zapadał wczesny zimowy zmierzch. Po dwóch uciążliwych przesiadkach i wielogodzinnej jeździe koleją dotarły do celu. Franciszek ułożył bagaże na saniach, a potem pomógł starszej pani i Elizie zająć miejsca. Prószył śnieg; zza migocącej zasłony wychynęły ku dziewczynie ośnieżone dachy i ażurowe werandy otwockich pensjonatów, uginające się pod śniegiem gałęzie sosen i jaśminu. Patrzyła na to z dziecięcym zdumieniem, bo gdy stąd wyjeżdżała, drzewa szumiały złotymi liśćmi, a na rosnącej od frontu śliwie właśnie dojrzewały ciemnogranatowe owoce. 256/347 Nim weszła do domu, dostrzegła siostrzyczkę, która przykleiwszy nos do szyby, wyglądała na ulicę. W korytarzu od razu zrobiło się ciasno: Franciszek wnosił walizki, Julka, wyższa i szczuplejsza niż we wrześniu, rzuciła się jej na szyję, a z salonu wybiegła uradowana matka. – Dzięki Bogu, jesteście! Modliłam się, żebyście dotarły cało! Ucałowała serdecznie córkę i przywitała teściową, choć z większą atencją. Darzyły się szacunkiem, ale wyczuwało się między nimi dystans, jak to często bywa między kobietami w tak różnym wieku i o odmiennych życiowych doświadczeniach. A jednak w sprawach rodziny i majątku zawsze dochodziły do porozumienia, gdyż matka Elizy we wszystkim ustępowała teściowej, przyznając jej rację nawet wtedy, gdy miała inne zdanie. – Tereniu, niech Małgorzata nastawi samowar i zaparzy nam herbaty z malinami – zarządziła babka. – Tylko cud sprawi, że nie roz-chorujemy się z Lizunią po tych przeciągach i niedogrzanych wagonach.

Teresa Pohorecka zniknęła w kuchni, a tymczasem służąca Marcysia wzięła od przyjezdnych płaszcze i nakrycia głowy. Eliza dostrzegła jej stan; dziewczyna zaokrągliła się, policzki miała pełne i rumiane, poruszała się jednak z jakąś nową dla niej lekkością i gracją. Julka zaciągnęła starszą siostrę do saloniku. Usadziła ją w fotelu przy oknie, obok największej z całego domu lampy naftowej, i domagała się szczegółowej relacji z podróży oraz opowieści o krakowskim teatrze. – Dajże Elizie spokój – napomniała ją babka. – Niechże przynajmniej odsapnie, przejechała pół świata. Powinna się przespać. Julka wydęła usta. – Zaraz pół świata! Kiedy dorosnę, pojadę na studia do Paryża albo nawet do Szwajcarii. To dopiero będzie jazda! – Szwajcarii jej się zachciało. I cóż ty tam będziesz porabiała? – spytała z udaną powagą babcia. – To co Lizka. Uczyła się. 257/347 – Jeszcześ gimnazjum nie zaczęła, a już ci w głowie zagranica. A z tabliczką mnożenia wciąż jesteś na bakier. Panna, która ma tak ambitne plany, matematykę musi znać na wyrywki, żeby wiedzieć, ile za bilet na kolej zapłacić i czy ją stać na pociąg, który do Szwajcarii jedzie. – Zdążę się nauczyć. Zresztą wolę przyrodę, jak Lizka. – Skąd wam się wzięła ta przyroda? Pohoreccy zawsze kochali książki. – Przecież czytam! Ostatnio baśnie pana Andersena. – Baśnie pana Andersena! A nie za duża na to jesteś? O studiach myślisz, a przeglądasz książeczki dla maluchów. – Lizka taka niby dorosła, a poszła do teatru na Szklaną górę! A to też bajka! – Bo została komediantką, na szczęście tylko na jeden wieczór.

Jeszcze by tego brakowało, żeby na dłużej. Niech już lepiej studiuje tę swoją farmację. Rozmowę przerwało wkroczenie kucharki Małgorzaty, która wniosła ogromną tacę z górującymi nad nią porcelanowymi filiżankami, imbrykiem i kryształową karafką z sokiem. Za nią weszła Marcysia, niosąc ostrożnie drugą, lecz znacznie mniejszą tackę, a na końcu pojawiła się Teresa Pohorecka. – Do kolacji jeszcze parę chwil – oznajmiła – więc Małgorzata up-arła się, żeby Eliza spróbowała gruszek w miodzie. Udały się jak nigdy. Nadziewane tłuczonymi migdałami, ze skórką pomarańczową... Miód kupiła w pasiece w Soplicowie, ale gruszki wzięła od nas, z tego drzewka przy studni. – Smakują jak marzenie – wtrąciła Julka, kiedy kucharka rozstawiła na stole talerzyki z połówkami pachnących goździkami owoców. Eliza nie brała udziału w rozmowie, a kiedy ogarnęła ją przemożna senność, oddaliła się do swego pokoju. Potem jakiś czas siedziała samotnie przy toaletce i na wprost lustra rozczesywała włosy. Słyszała głosy dobiegające z salonu i beztroski śmiech siostry, lecz wszystko to działo się jakby poza nią. Uświadomiła sobie przeraźliwie jasno, że 258/347 znów znalazła się w świecie, w którym czas mierzony jest porami roku i którym rządzą prawa ustanowione przed laty przez tragiczną historię rodziny. Kraków był w tej chwili odległy i nierealny niczym sen, a powrót do życia w tym mieście jakoś nie mieścił jej się w głowie.

***

Następnego ranka Elizę zbudził zapach palonej kawy, więc leżała z zamkniętymi oczami, delektując się korzennym aromatem, który przyjemnie drażnił nozdrza. Była w domu. Świadomość powrotu do

ukochanych miejsc i osób, do zarzuconych na czas pobytu w Krakowie przyzwyczajeń sprawiła, że po raz pierwszy od kilku miesięcy poczuła się bezpiecznie i na właściwym miejscu. Tu wszystko było swojskie i doskonale znane. Uniosła powieki i przeciągnęła się leniwie. Musiało być około dziewiątej, pomiędzy gałęziami ośnieżonej jabłoni, przez lśniące czystością okno, wślizgiwało się jasne i ciepłe światło słońca. Zerwała się z łóżka; po pospiesznej toalecie, w skromnej białej bluzce i ciem-noniebieskiej spódnicy, stroju, który najbardziej lubiła, udała się do kuchni. Przywitała Małgorzatę i pogryzając ziarna orzechów włoskich, zaglądała jej przez ramię. Pod kuchnią buzował ogień. W specjalnym piecyku włożonym w zagłębienie płyty ciemniały ziarna kawy, które kucharka raz po raz przegarniała podłużnym mieszadłem. – Ależ zapach! – westchnęła Eliza. – Strasznie się za nim stęskniłam. – A co? W Krakowie nie palą kawy? – Pewno, że palą, ale mnie na to ciągle brakowało czasu. – Niechże panienka siada do stołu, wszyscy już po śniadaniu. Zaraz przygotuję chleb. – Małgorzato kochana! Sama sobie świetnie poradzę! – Zawsze tylko sama i sama. Lepiej smakuje, kiedy jedzenie podają nam inni. Panna Ola pytała wczoraj o panienkę. Niech się panienka spieszy, bo tylko patrzeć, jak tu przybiegnie. 259/347 Ola Modrzewska pojawiła się jednak koło południa i już w progu oznajmiła, że zabiera przyjaciółkę na długi spacer. Wyszły więc z pensjonatu i ruszyły ulicą przed siebie, bez określonego celu, pochłonięte rozmową, do której tak bardzo tęskniły w ostatnim czasie. – Listy to za mało – mówiła Ola. – Wiesz zresztą, jak nuży mnie pis-anie. Zawsze brak mi właściwych słów. Jej miedziane włosy połyskiwały refleksami światła, zielone oczy spoglądały na Elizę z typową dla niej śmiałością, a jednak, mimo żywiołowej wesołości, jakiejś szalonej i niewyczerpanej werwy, którą zazwyczaj zarażała innych, Ola się zmieniła. Coś złagodziło jej rysy i spojrzenie. Początkowo Eliza sądziła, że to złudzenie. Że przyjaciółkę odmieniło wyjątkowo twarzowe ubranie. Zadziorna kozacka czapka, podbity futerkiem płaszczyk i dobrana pod kolor mufka były chyba nowe i na pewno świetnej jakości. Ale przyciągająca uwagę elegancja, ten nietypowy dla prowincji wielkomiejski szyk, musiały chyba

zwiastować zmiany, coś niezwykle ważnego, co zaszło w jej życiu. Ola jak gdyby nigdy nic wypytywała o studia, o nowych znajomych i Kraków. Mijały fabrykę wód mineralnych, przepiękne, wybudowane w szwajcarskim stylu domy do wynajęcia, wille i pensjonaty, których wieżyczki wznosiły się nad koronami drzew. Delikatne, niemalże koronkowe wykończenia spadzistych dachów, lekkie konstrukcje werand, tarasy z rzeźbionymi balustradami przypominały Elizie Planty i podobny w stylu pawilonik mleczarni Eweliny Dobrzyńskiej. Otrząs-nęła się z tego wspomnienia. Wzięła przyjaciółkę pod rękę, po czym skręciły w stronę apteki. – Przywitam się z twoim tatą – oznajmiła. – Później. Bo muszę ci o czymś powiedzieć. – Ola westchnęła głośno. – Po twoim wyjeździe tato przyjął do apteki nowego pracownika. – Spodziewałam się tego. Przecież nie mógł czekać na mnie aż dwa lata. – On... oświadczył mi się. W ubiegłym tygodniu. Eliza aż przystanęła. 260/347 – Kto ci się oświadczył?! – Michał. Jędrzejowski. – Ola dziwnie wymówiła to imię i nazwisko, jakoś tak miękko, wyraźnie je oddzielając. – To nie do wiary, ale się zakochałam. Pamiętasz, co zawsze mówiłam o miłości? Jak sobie z niej kpiłam? Córka aptekarza, przyjaciółka farmaceutki, taka rozsądna i poukładana, taka pozbawiona złudzeń. Ale przy Michale po prostu wariuję. Z miłości. Zobaczysz, że go polubisz. Dziś, przy wigilii, powiemy rodzicom. Michał i tak miał być u nas na wieczerzy, tato go zaprosił, bo mieszka tu sam. Pochodzi z Łowicza. Eliza milczała. Słowa Oli znów przywołały wspomnienie Wiebrachta. Z ironią pomyślała, że niewiele brakowało, by to ona chwaliła się ukochanym. – Taka jestem szczęśliwa! – ciągnęła Ola. – Z nim rozumiem się w pół słowa! Teraz wydaje mi się, że w życiu nie ma nic ważniejszego. – Wiem, że nie ma.

– Ostatecznie chodzi przecież o moją przyszłość... Zaraz. Jak to: wiesz? – Poznałam kogoś, w Krakowie. – Eliza czuła przyspieszone kołatan-ie serca. – Poznałaś? Kogo?! – Jest żołnierzem. Austriakiem. – Boże. Jak o nim powiesz babci? – Nie powiem. Ola spoważniała. – Zmarzłam. Chodź, wejdziemy do kaplicy. Świątyńka stała na końcu uliczki. Weszły do środka, do jednonawowego wnętrza, w którym niemal całą przestrzeń zajmowały ławki, ustawione w rzędach przed niepozornym ołtarzem. Usiadły na końcu. – Wkrótce przygotują ją do pasterki. Mama umawiała się z sąsiadkami na popołudnie – szepnęła Ola. – Nie gniewaj się, ale muszę ci zmyć głowę. Jeśli zrezygnujesz z powodu babci i tej starej historii, uz-nam, że z ciebie głupia gęś. 261/347 – I tak mnie znienawidził po tym, co mu nagadałam, kiedy zrywałam znajomość. W tylu miejscach go widywałam. A jeśli się spotkamy? Tak przypadkiem? Za nic nie spojrzę mu w oczy. – To coś nowego. Z nas dwóch ty byłaś tą odważniejszą. – To nie minie. Nie przestanę o nim myśleć, ale babcia przyjechała tak nagle. Zdawało mi się, że nie mam wyjścia. – Wie, dlaczego zerwałaś? – Nie. – Oszalałaś. Jedź do niego i powiedz mu o babci. Ja bym powiedziała. Ktoś wszedł do kapliczki. Przez otwarte drzwi wpadło światło,

a z nim powiew mroźnego powietrza i zapach jedliny. Jakaś kobieta wniosła naręcze ciemnozielonych gałązek. – Teraz odprowadzę cię do domu, ale spotkamy się na pasterce – mruknęła Ola. – Cieszę się na te święta. Poznasz Michała. Pewnie będziecie mieli o czym rozmawiać, bo skończył farmację w Warszawie. Eliza jednym uchem słuchała zwierzeń przyjaciółki. Myśl, że mogłaby tak po prostu pojechać do Antona, miała znamiona szaleństwa, ale ona – identycznie jak Ola – także wariowała z miłości.

***

Jeszcze do niedawna Eliza uwielbiała świąteczne zamieszanie ze stro-jeniem drzewka, pakowaniem podarków, z przygotowaniem wieczerzy i bożonarodzeniowych przysmaków. Teraz tę ekscytację dostrzegła u Julki, lecz sama jej nie podzielała. Nagle wszystko zaczęło przypominać jej Kraków. Kiedy Franciszek wniósł do saloniku sięgający sufitu świerk, wyobraźnia podsunęła jej obraz szpalerów świątecznych drzewek przy Sukiennicach. Wieszając serca z piernika, orzechy, szklane figurki i rajskie jabłuszka, myślała o smutnych świętach Ewuni Kociszewskiej. Wypieki Małgorzaty nasunęły wspomnienie specjałów Janeczki, kucharki Wajnerów, a poranna kawa – tej pitej w mieszkanku na Kanoniczej, mimo że nie dorównywała jej smakiem. Eliza była nieszczęśliwa i rozdrażniona, nieskora do żartów ani do 262/347

rozmów, nieustannie zafrasowana, pogrążona w sobie tylko znanych myślach. Kolacja wigilijna minęła w ciszy i skupieniu. Babcia Orzechowska już przed laty zdecydowała, że oprócz pustego nakrycia dla nies-podziewanego gościa rozkładano talerze dla nieobecnych: Konstantego Pohoreckiego, jego syna i wnuka. Z namaszczeniem przełamała się opłatkiem, złożyła życzenia i dała znak, że można zasiąść do stołu. Nawet jego obfitość nie poprawiła nastroju dziewczyny: ani królewski barszcz z uszkami, ani karp na szaro. A paszteciki z grzybkami w kruchym cieście i zrumienione miodem tłuczeńce wywołały zaledwie suche komentarze. Dopiero pod koniec rozbrzmiały kolędy, dzięki czemu powagę zastąpił lżejszy nastrój oczekiwania na pasterkę i Boże Narodzenie. Tuż przed północą panie wyszły z domu. Noc była bezwietrzna i gwiaździsta, ale gwarna, gdyż zewsząd nadciągali ludzie, starsi uroczyści, młodzi weseli i skorzy do zabawy. Zmierzali do kaplicy, której wieża górowała nad dachami pobliskich domów. Przed drzwiami świątyńki Eliza dostrzegła sąsiadów Modrzewskich z Olą, którą prowadził pod rękę nieznany jej brunet. Przyjaciółka uśmiechnęła się do niej i skinęła ręką, a potem szepnęła coś do towarzysza. Eliza poczuła ukłucie w sercu. Nie z powodu zazdrości – myślała o tym, że odrzucając miłość Antona, popełniła największy życiowy błąd. Po powrocie zamknęła się w sypialni. Gorączkowo przemierzała pokój, załamywała ręce z rozpaczy, rozdarta między lojalnością wobec rodziny a uczuciem do austriackiego porucznika, aż w końcu podjęła decyzję. O brzasku pierwszego poświątecznego dnia, gdy w domu panowała senna cisza, bo tylko Małgorzata była już na nogach, Eliza udała się na dworzec. Wschodziło słońce, śnieg skrzył się i migotał, raźno poskrzypując pod butami, gdy układała w myślach treść telegramu. Potem po-dyktowała go telegrafiście, który popatrywał na nią ze zdumieniem, bo głos jej drżał i cichł – jak pod wpływem wielkiego wzruszenia. 263/347 Uciekała z domu niczym tchórz. Jeszcze wieczorem w przeddzień wyjazdu dla zachowania pozorów grała z Olą i Julką w loteryjkę, przysłuchiwała się wspomnieniom babci i głośnemu czytaniu mamy.

Lecz nocą, najciszej jak umiała, spakowała walizkę. Próbowała sklecić list pożegnalny. Do północy dywan zaścieliły kulki zmiętego papieru, a ona skreśliła zaledwie parę zdawkowych zdań, niczego nie tłumacząc dokładnie. Zanim wzeszło słońce, wymknęła się w tajemnicy na poranny pociąg do Warszawy.

***

Kraków przywitał Elizę śniegiem i mrozem. Kiedy o poranku wyglądała przez okno pociągu, zachwytowi nad lśniącą bielą, która pod jej nieobecność otuliła drzewa i domy, towarzyszył niepokój, czy Anton na pewno otrzymał telegram, bo może nie wie o jej przyjeździe i wcale na nią nie czeka. Wysiadła na dworcu z jedną walizeczką w ręku, przejęta, z rozdygotanym sercem, zawstydzona swoją odwagą, niepewna reakcji ukochanego. Wśród cywilnych futer i palt długo wypatrywała wojskowego płaszcza, lecz na darmo, więc w końcu ruszyła w stronę dorożek przekonana, że już się go nie doczeka. Nie dostał więc telegramu albo, co gorsza, w ogóle się nim nie przejął. W oczach zapiekły ją łzy rozczarowania, gdy zmarznięta i bliska załamania pośliznęła się na oblodzonym peronie. Byłaby upadła, gdyby ktoś jej nie podtrzymał. Upuściła walizkę, chwytając się kurczowo ramienia w grubym ciemnym szynelu. To był Anton. Patrzył na nią wyczekująco, w milczeniu. – Boże. Jednak pan jest – powiedziała i dodała na jednym wydechu: – Przepraszam. Za wszystko przepraszam. – Dorożka czeka – odparł z rezerwą. – Zima tu taka, że tylko saniami jeździć. Trzymała się go kurczowo i szła, walcząc z chaosem w głowie, z natłokiem sprzecznych uczuć, a kiedy pomógł jej wsiąść i zatrzasnął drzwiczki, miała nadzieję, że tym samym odgrodził ich od świata.

264/347 – Jak... minęła podróż? – Dobrze. Ale jechałam z duszą na ramieniu. Antonie... Pocałował ją. Pochylił się nagle, w połowie zdania ucinając jej tłu-maczenia. Przylgnęła do niego całym ciałem, wczepiła palce w szorstki materiał płaszcza. Szeroko otwartymi oczami wpatrywała się w jego twarz, jakby szukała potwierdzenia, że czują to samo, a kiedy przymknęła powieki, skupiła się na zaskakującym cieple jego warg, na pieszczotliwym dotyku dłoni na jej policzku i na zapachu skóry. Chłonęła te nowe doznania całą sobą, ucząc się ich zachłannie. Oderwali się od siebie, gdy pojazd gwałtownie zahamował. Anton oparł się o ściankę, z dala od Elizy, lecz nie spuszczał z niej czujnego wzroku. Miał zdumiewająco chłodne, nieufne spojrzenie. – Więc? – spytał. – Czemu wróciłaś tak wcześnie? Telegram był dość enigmatyczny i przyznaję, zbił mnie z tropu. Nie bardzo rozumiem, o co w tym wszystkim chodzi. Podobno nic do mnie nie czujesz. Twierdziłaś, że nie chcesz się ze mną wiązać, a teraz te dziwne przeprosiny. Za co mnie przepraszasz? Przygryzła wargi, jakby szukała wspomnienia smaku jego pocałunku. – Przepraszam za kłamstwa. Zależało mi, żebyś o mnie zapomniał. – Dlaczego? – Bo to nie będzie łatwe. Z powodu tego, o czym milczałam, a co powinnam wyjaśnić ci od razu. – Wyjaśnij teraz. – Nie umiem z ciebie zrezygnować – szepnęła. – Nadal nie pojmuję... Przysunęła się do niego i ujęła jego dłoń. – Wiem. Więc posłuchaj. Opowiadałeś mi o swojej matce, o tym, że wyszła za twego ojca bez zgody rodziny. Nie mówiłeś tylko, dlaczego jej rodzice nie chcieli takiego zięcia.

Zmarszczył czoło, jakby usiłował zrozumieć, do czego zmierza. – Rodzinne zaszłości – powiedział w końcu cicho. – Okoliczności... śmierci jej wuja i dziadków. Przed pięćdziesięcioma laty. 265/347 Eliza odetchnęła. – Tak myślałam. Moja babcia mieszkała w młodości z rodziną pod Tarnowem, w Pohorcach. Majątek spalili chłopi. Uratowała synka, ale zginął jej ukochany mąż. Zamordowali go i wszystkich ze dworu. Ona... widziała austriackie wojska. Od początku, od pierwszych chwil wiedziała, kto za tym stał. Wciąż to rozpamiętuje, żyje przeszłością. Czasem myślę, że to szaleństwo, minęło przecież pół wieku. Ale gdyby mnie spotkało coś podobnego, też bym nie wybaczyła. Odkąd zobaczyła cię w pociągu, nie ukrywała niechęci. Nie do wiary, że tu, w Krakowie, już o tym zapomnieli. – Pamiętają. Nie pierwszy raz słyszę taką historię. I ja też bym nie wybaczył. – Wymknęłam się z domu bez słowa, bo krótki list do mamy niczego nie wyjaśnia. I nie mam złudzeń. Wkrótce i tak przyjdzie mi się z tym zmierzyć. Zarumieniła się, kiedy ogarnął ją ramieniem. – Lubię, kiedy to robisz – szepnęła. – To dobrze. Odtąd będę to robił często. Dorożka zatrzymała się na Kanoniczej. – Wejdziesz na górę? – spytała. – Wracam do koszar. Puścili mnie na chwilę, ale przyjdę wieczorem.

Dziś sylwester. – Prawda, zupełnie zapomniałam. Eliza nie zastała w domu Klary. Rozpakowała walizkę, nastawiła wodę na herbatę, a potem usiadła przy balkonowych drzwiach i spon-ad wyrysowanych na szybie mroźnych kwiatów spoglądała na zasypany śniegiem dziedziniec i oszronione czeremchy. Siliła się na rac-jonalizm. Pod wpływem impulsu wysłała telegram i bez zastanowienia ruszyła w powrotną drogę do Krakowa, a tymczasem mama na pewno przeczytała już jej list i omówiła go z teściową, po czym podjęły jakieś decyzje, jak to one, nigdy przecież nie zostawiały niczego na później. Usiłowała też powściągnąć trochę uczucia, które, odkąd wsiadła do pociągu, nieustannie ją prześladowały. Strach, że nie zobaczy już 266/347 rodzinnego domu. Wstyd, bo porzuciła go dla Antona. Euforię – przecież wkrótce znów go zobaczy. Przed wieczorem do mieszkania zawitała Klara. Na widok przyjaciółki przeżegnała się, po czym padła jej w ramiona. – No, tego się nie spodziewałam! Miałaś wrócić za dwa tygodnie! Puścili cię tak szybko z domu? – Nie puścili. Klara zdjęła płaszcz, roztarła zgrabiałe ręce i przyłożyła obie do stygnącego pieca. – Dołożę do ognia. Twój Austriak wie? – Dla niego przyjechałam. – Ach, więc się zdecydowałaś. – Stojnowska gmerała pogrzebaczem w popielniku, potem uklękła i dorzuciła drew. – Przywiozłaś nam zi-mę. Całą noc kurzyło, akurat na Nowy Rok. Gdybym wiedziała, że wrócisz wcześniej, nie planowałabym niczego na wieczór, ale wychodzę do Maurycego. Możesz się ze mną zabrać.

– Ja też się umówiłam i zamierzam świetnie się bawić. Żadnych wyrzutów sumienia, żadnego roztrząsania, czy mi wybaczą i czy to w ogóle ma sens. – Bo ty wymyślasz sobie problemy. Czasy są takie, jakie są, trzeba się do nich dostosować. – I kto to mówi? – zdziwiła się Eliza. – A co mam powiedzieć przyjaciółce? – Stanowczo za często czytujesz konserwatystów. – Ależ ja ich nie cierpię! Do „Czasu” zaglądam tylko po to, żeby sprawdzić repertuar teatrów. Albo sezonowe przeceny kapeluszy, bo jak wiesz, jestem biedna jak mysz kościelna. Eliza spoważniała. – Powiedz mi lepiej, co się dzieje z Ewunią. – Pogrzeb Kociszewskiej już się odbył, Wajnerowie zajęli się wszystkim. Myślą, żeby przygarnąć małą, wynajęli nawet adwokata i szukają jej krewnych. No ale chwilowo Ewunia jest w ochronce. 267/347 Klara wyszła z domu przed zapadnięciem zmroku. Eliza czekała na Antona coraz bardziej zniecierpliwiona i stęskniona, więc kiedy zapukał do drzwi, przywitała go promiennym uśmiechem. – Dokąd idziemy? – spytała, zamykając mieszkanie na klucz. – Cóż. Jeśli miałaś nadzieję na bal, bardzo się rozczarujesz. – W takim razie mam przed sobą noc rozczarowań – podchwyciła jego lekki ton. – Jak jeszcze zamierzasz mnie rozczarować? – Na wiele sposobów. Pierwszy – nie znalazłem fiakra. – Będziemy się przekopywać przez miasto? Ostrzegam, mam śliskie buty. – Wziąłem to pod uwagę. Na dole czekały sanie, którymi powoził Józef Jemioła. Uchylił przed Elizą czapki. – Sanna jak się patrzy! – zakrzyknął. – A Wisła to już na dobre

zamarza! Nie trzeba będzie jeździć mostem. Minęli kościół Świętych Piotra i Pawła, skręcili przy poczcie w stronę franciszkanów. Kiedy zostawili w tyle uniwersytet i Planty, była przekonana, że jadą do parku Jordana. Wiebracht śmiał się z tej niecierpliwości i domysłów, jakimi raczyła go po drodze. Ku jej zdumieniu zatrzymali się przed bramą parku Krakowskiego. Eliza nigdy tu nie była, znała go tylko ze słyszenia, gdyż głośno było na mieście o utworzonym niedawno zwierzyńcu, o kawiarence i cukierni oraz o malowniczym stawie, zimą stającym się najpopularniejszym w okolicy lodowiskiem. Wysiedli z sań, a ona spojrzała w niebo, czarne jak najciemniejszy aksamit, usiane miriadami gwiazd, z tarczą ogromnego księżyca nad drzewami, między którymi jarzyły się światła nieprzeliczonych chińskich lampionów. – I co ty na to? – usłyszała. Anton wziął ją za rękę i poprowadził alejką przyprószoną świeżym śniegiem. Razem z nimi w stronę serca parku zmierzały ciemne sylwetki kobiet w odświętnych, eleganckich płaszczach oraz mężczyzn, których kapelusze dorównywały czernią niebu. Mimo niezwykle późnej 268/347 pory były też dzieci, rozdokazywane, krążące w kółko, i bony starające się poskromić tę rozbrykaną zgraję. Wkrótce dotarli do zamarzniętego stawu. Wokół niego migotały gir-landy lamp. Pośrodku sztucznie stworzonej wysepki ustawiono gigantyczną choinkę o gałęziach oblepionych szklanymi soplami jak kryształkami lodu. Na lodowisku już trwała zabawa. Jedni stawiali na lodzie pierwsze, dość chwiejne kroki, inni poruszali się płynnie w takt granego przez or-kiestrę walca. Anton i Eliza podeszli do prowizorycznej budki, żeby wypożyczyć łyżwy. – Dawniej, jeszcze w Wiedniu, co niedziela byłem z rodzicami na śl-izgawce! – mówił. – Zobaczysz, że to świetna zabawa. Szybko się nauczysz.

Zachowywał się beztrosko i młodzieńczo. Urzekał swobodą i nieskrępowanym śmiechem, który wzbijał się ponad obce głosy, błyskiem w oczach, kiedy na nią patrzył. – Uważaj – powiedział, prowadząc ją na lód. – Jeździłam już na łyżwach – odparła. – Jeździłaś? I milczysz? – Bo to było zabawne. Ta twoja troska, jakbym była ze szkła – zażartowała. – Jako dziecko każdej zimy chodziłam z tatą na ślizgawkę w Łazienkach. Potem wstępowaliśmy na filiżankę czekolady z pianką i tata udawał, że ta czekolada to specjalnie dla mnie, na rozgrzewkę, a tymczasem to on zawsze prosił o dokładkę. Eliza dawno nie czuła się tak beztrosko, pijana miłością i mroźnym powietrzem. O północy nad parkiem rozbłysły fajerwerki, więc pomyślała o życzeniach na przyszły rok. Miała ich tak wiele. Kiedy jednak poczuła usta Antona na swoich, mogła marzyć tylko o jednym: żeby ta chwila trwała wiecznie.

***

269/347 Wrócili na Kanoniczą w środku nocy. Głośnym dzwonieniem wywołali stróża, któremu Anton wcisnął monetę za fatygę i który mruknął za-spanym głosem coś o szczęśliwym Nowym Roku, po czym, nie czekając na odpowiedź, zostawił ich samym sobie. Zamiast wejść na dziedziniec, stali w milczeniu, otoczeni mrokiem, otuleni ciszą uśpionego domu, który – tak jak oni – zakończył już świętowanie. Eliza wyciągnęła przed siebie rękę i raptem pojawiło się wspomnienie. Stali tu jesienią, podczas wichury, a ona tak bardzo pragnęła przedłużyć pożegnanie. Tym razem w połowie drogi spotkała jego dłoń, chłodną i pewną, i zacisnęła palce na jego palcach, a on przyciągnął ją do siebie.

Byli zachłanni i spragnieni siebie. Tracili rozsądek, gdy gorące oddechy mieszały się ze sobą, a skóra ocierała się o skórę. Zatracali się w pocałunkach tak gwałtownych, jak gwałtowny stawał się rytm ich kr-wi i serc. Uczucie było wszechogarniające, a jednocześnie tak naturalne, jakby niczego innego nie mogli się spodziewać. Liczyło się tylko tu i teraz, i to, że kochali się bardziej, niż umieli wyrazić za pomocą słów. Potem patrzyli oszołomieni na słabe zarysy swoich twarzy. Ramię Antona się rozluźniło. Mimo że wypuścił ją z objęć, wciąż słyszała jego urywany oddech. – Co dalej? – spytała cicho. – Co zechcesz. Będzie, co zechcesz. Poprowadziła go schodami na poddasze i drżącymi rękami wygrzebała z torebki klucz. Gdy otworzyła, obsypał ją pocałunkami, które oddawała mu pospiesznie. Drzwi się zatrzasnęły, a ona nie radziła sobie z guzikami płaszcza, z kapeluszem i szpilkami podtrzymującymi włosy. Nie radziła sobie też z jego dotykiem. Z wilgocią warg, które błądziły po jej szyi, ustach, wszędzie. Nagle Anton znieruchomiał. Zanim się od niej odsunął, w tyle głowy poczuła tępy ból, a potem osunęła się w mrok. Rozdział 21

Sylwester

To było zupełnie niepotrzebne! Powinnaś się powstrzymać. Ico z tego, że mówiły o tobie i Jakubie w waszej obecności? Znasz swoją matkę. Można jej wiele zarzucić, ale nie to, że nie kocha córek. Judyta i Noemi wpadły na siebie przypadkiem. Było ładne przedpołudnie, skrzył się śnieg, który spadł nocą i wreszcie okrył miasto miękką otuliną bieli. Judyta, korzystając z przerwy świątecznej

w Baraneum, zmierzała do urszulanek na spotkanie z Angelą, natomiast Noemi mimo wczesnej pory już wracała z pracowni krawieckiej. Zaskoczyła kuzynkę takim wyjaśnieniem. Judycie przyszły na myśl podobne wykorzystywane przez nią samą w przeszłości jako pretekst do potajemnych schadzek z Szymonem. Noemi jednak tak wiarygodnie opisała nową suknię z zielonego krepdeszynu, tak przekonująco sportretowała poleconą przez znajomą krawcową, że skutecznie rozwiała wszelkie podejrzenia. Rozmawiały o awanturze podczas świąt Chanuki. – To prawda. Obie z Rutą zachowały się nietaktownie, ale Liskowiczowie nie są obcymi ludźmi. Twoi rodzice traktują ich jak krewnych. Pamiętasz przyjaźń babci Sary i Abigail Liskowicz? Były niczym siostry. Judyta skubała skraj mankietu zimowego płaszcza. – Traktują mnie jak rzecz, którą można przehandlować za garść koron. Noemi uniosła brew. – Uprzedziłaś się. Wiesz dobrze, że taki jest obyczaj. Rodzice znajdują córce narzeczonego, bo małżeństwo nie jest kpiną. To 271/347 porozumienie rodzin, które wiążą się na pokolenia. Nie zmienisz tego, więc się nie oburzaj. Przyglądam ci się bacznie i coraz bardziej się up-ewniam, że zrywając z domem, porzucasz jedyną szansę na w miarę bezpieczne życie. – I w tym problem. Nie zależy mi na bezpieczeństwie. Będę żyła po swojemu. – Jak uważasz. Ostatecznie ja w twoim wieku też nie wiedziałam, czego chcę. – Bo teraz wiesz – prychnęła Judyta. – W większym stopniu niż dawniej. To przychodzi z wiekiem, ale

lękam się niekiedy, że w twoim przypadku przyjdzie za późno. Zatrzymały się przy bramie zgromadzenia. Noemi westchnęła ciężko i cmoknęła kuzynkę w policzek. Dłoń Judyty spoczęła na metalowej kołatce. – Dobrze, że tak się stało. Oni nigdy się nie zmienią, a ja nigdy więcej nie wyciągnę do nich ręki. Pozdrów Michasia. Noemi odeszła, prosta niczym trzcina, szykowna i pewna siebie jak kobieta, która zna swoją wartość i żyje w harmonii z otaczającym ją światem. Judycie obca była taka równowaga. Miotała się między skra-jnościami, komplikowała najprostsze sprawy – porządnej, bogobojnej Żydówce nic takiego nie powinno się zdarzyć. Na dziedzińcu zgromadzenia było pusto i cicho, choć na świeżo spadłym śniegu urszulanki wydreptały wąziutkie ścieżki. Jedna wiodła do kaplicy, więc stąd Judyta zaczęła poszukiwania Angeli. W środku panował półmrok. Prawa część nawy tonęła w głębokim cieniu, w lewej było jaśniej dzięki ustawionym w lichtarzach świecom i lampom naftowym, z których jedną przytwierdzono do najwyższego szczebla drabiny. Krąg światła obejmował zakonnicę w ciemnobrunat-nej sukni. Rozrabiała farbki, lecz na dźwięk kroków uniosła głowę i się odwróciła. To nie była Angela, lecz siostra Julia, lektorka języka francuskiego w prowadzonej przez urszulanki szkole dla dziewcząt. Odłożyła farbki i wytarła dłonie o fartuch. – Panna Judyta! – powiedziała żywo. 272/347 – Teraz więc siostra jest pomocnicą Angeli. Mniszka uśmiechnęła się skromnie. – Bałam się, że nie podołam, ale Angela wszystko mi wytłumaczyła. Jest świetną nauczycielką. Chciałyśmy skończyć ornamenty przed pasterką – i nic z tego nie wyszło. Angela wyjechała i trudno przewidzieć, kiedy wróci. Przysłano po nią z domu z powodu choroby matki. Jest umierająca. Judyta pożegnała się i wyszła na ulicę, lecz słowa Julii wciąż brzmiały w jej uszach. Pamiętała zwierzenia Angeli. Współczuła przyjaciółce, której powrót na łono rodziny, zapewne niełatwy, spowodowały tak niesprzyjające okoliczności. Przyjaźń z ułomną zakonnicą była ostatnią nicią łączącą ją z urszulankami – jednak nicią na tyle cienką, że łatwo mogła pęknąć. Nie chciała tego ze

względu na Angelę, zatem postanowiła wkrótce tu wrócić.

***

W sylwestrowe popołudnie przez wąskie okno pokoju na Gołębiej Judyta przyglądała się oszronionym drzewom, lazurowemu niebu z czarnymi przecinkami przelatującego ptactwa, ośnieżonym dachom, nad którymi górowały iglice kościelnych wież – i nabrała ochoty na dobrą, aromatyczną kawę. W kawiarni na dole serwowano wyśmienitą i dość tanią, a jednak dla niej była zbyt dużym wydatkiem. Fakt ten mimo wszystko nie popsuł jej nastroju. Po raz tysięczny popatrzyła na łóżko i na rozłożone na nim dwie suknie, odpowiednie na wieczór u Maurycego. W końcu wybrała tę z mięciutkiej wełenki, o wstawkach z grubej, gładkiej koronki. Pasowała do purpurowo-czarnego batikowego szala i stylowych kolczyków babci Sary. Miasto również szykowało się do hucznego witania Nowego Roku. Idącą samotnie Judytę mijały pobrzękujące dzwoneczkami sanie oraz dorożki i fiakry z rozhuśtanymi światełkami latarenek. Trzymał siarczysty mróz, a usiany gwiazdami nieboskłon zdawał się dotykać dachów. 273/347 Atelier Maurycego mieściło się niedaleko ogrodu botanicznego, na parterze dwupiętrowej kamienicy

w dawnej pracowni fotograficznej. Judyta znalazła właściwe drzwi, a ponieważ nikt nie zareagował na jej pukanie, weszła do środka i z wahaniem przystanęła w progu. Zaskoczył ją gęsty, dławiący dym tanich papierosów i gwar ożywionych dyskusji. Wibrujący kobiecy śmiech współbrzmiał z brzękiem szkła, zapach perfum i tytoniu górował nad ledwo wyczuwalną wonią farb i terpentyny. Iluminowane świecami i lampami pomieszczenie zdawało się pękać w szwach. Było dość duże, ale łączyło funkcję pracowni i sypialni, gdyż oprócz typowo malarskich akcesoriów stały w nim łóżko i wysoka garderoba, kuchenny stół oraz krzesła. Dźwięki podnieconych rozmów przybierały na sile, zlewały się w szum, z którego wychwytywała zaledwie pojedyncze frazy. Francuscy symboliści, konkursy malarskie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, bicykle automatyczne i elektryczne faetony, wyższość absyntu nad koniakiem (lub odwrotnie)... Ktoś deklamował Tetmajera, brzdąkając leniwie na pianinie. Tu i ówdzie rozlegały się spontaniczne, ale niezbyt głośne oklaski. Zdjęła płaszcz i kapelusz, po czym zaczęła wypatrywać Klary. Dostrzegła ją zanurzoną w fotelu obitym aksamitem, otoczoną wianuszkiem kobiet i mężczyzn. – A jednak pani przyszła! – usłyszała głos. To był Maurycy. – Obejrzałam w Sukiennicach pana obrazy – odparła żartobliwie. – Przyznaję, że wciąż jestem pod wrażeniem i nabrałam ochoty na więcej. – I dobrze, bo i tak zamierzałem je pani pokazać. – Podał jej pełny kieliszek. – Proszę spróbować. To najlepszy gatunek, nalewka od Maurizia... Zwilżyła usta. Słodko-cierpki smak skojarzyła po namyśle z wiśniami i miętą. Kiwnęła głową w stronę gości. – To malarze?

274/347 – Nie tylko. O, na przykład Klara spiera się właśnie z Kaziem Janowskim, studentem medycyny. A w głębi, przy stole siedzi jego narzeczona, studentka farmacji. Mieszane towarzystwo, jak pani widzi. Klara jest dziś w bojowym nastroju. Zaraz pani zobaczy. Podeszli do fotela. Klara miała rozognione policzki, jej rozedrgane nozdrza świadczyły o głębokim wzburzeniu. – Dzisiejsze sposoby wychowywania dziewcząt zakrawają na absurd! – mówiła. – Powinny ślęczeć nad książkami! Mieć dostęp do szkół i uniwersytetów! Tymczasem niczym papugi uczone są paplania w obcych językach, figur kontredansa i tego, jak najmodniej ufryzować loczki. – Gadanie! Przecież wam brak wrodzonych zdolności przywódczych – odparował Kazio Janowski. – Takie jesteście emocjonalne, że dzi-ałacie pod wpływem chwili, a to wszystko wina nadpobudliwości. Coś z waszymi ośrodkami nerwowymi jest nie tak. Medycyna tłumaczy to... – Daj spokój z tą twoją medycyną! Znam na pamięć te pseudonaukowe brednie: że kobieta to zatrzymany w rozwoju mężczyzna, że nie wolno jej odrywać od rodzinnych obowiązków, bo ucierpi na tym święte ognisko domowe. Albo że z niej anioł, szatan, ideał, bogini i cholera wie co jeszcze, byle nie człowiek! Zmiany są konieczne, społecznie uzasadnione! Popatrz na Lilkę. Jest mądra, oczytana, inteli-gentna – i studiuje! Żywy dowód na to, że kobieta dorównuje zdolnościami mężczyźnie. – Ciekawe – wtrącił z uśmiechem Maurycy. – Dlaczego w takim razie w świecie natury przywódcą stada jest zawsze samiec? Klara wbiła w brata rozeźlone spojrzenie. – I ty przeciwko mnie?! Nie mówiłbyś takich nonsensów przy Judycie. Pomyśli, że masz poglądy typowe dla samca. Z ery kamienia łupanego. – Panna Judyta nie nosi sukien reformowanych ani krawata, więc

może mieć w tej kwestii inne zdanie niż ty. – Suknie reformowane! – podchwycił Kazio Janowski. – Cudowny wynalazek fin de sičcle’u! Nie macie pojęcia, jak gorsety szkodzą 275/347 zdrowiu. W tej materii opowiadam się za zmianami. A pani? – zwrócił się do Judyty. – Jest pani zwolenniczką ruchu wyzwolenia kobiet? – W moim przypadku sprawa jest dużo bardziej skomplikowana – odparła. – W społeczności, z której się wywodzę, od tysięcy lat tradycja narzuca kobietom jedyny dopuszczalny model życia. Żydowska kobieta łamie obyczaj, gdy chodzi z odkrytą głową, bez powodu spaceruje po ulicy, rozmawia z obcymi mężczyznami. Jej udział w życiu syn-agogalnym ogranicza się do modlitw na galerii albo za specjalnym przepierzeniem. Właściwie nie ma żadnych praw. – Ale znane są przypadki Żydówek zarabiających na chleb pracą własnych rąk – powiedział Kazio. – Moim zdaniem zawsze stanowią wyjątek, który potwierdza regułę. Najważniejszym obowiązkiem żydowskiej kobiety jest zamążpójście, rzecz jasna po myśli rodziny. – Żeby tylko żydowskiej kobiety! – wtrąciła Klara. – Gdyby porozmawiać z moim papą, usłyszelibyśmy to samo. – Co byśmy usłyszeli? Pytanie zadała dziewczyna w żakiecie o męskim kroju i w szerokim krawacie, która wcześniej siedziała przy stole z innymi gośćmi. – Jak jest anachroniczny z tym swoim przywiązaniem do patriarchatu. – Ach, to! Za to ja nasłuchałam się o kinematografie. Olo był na pokazie w Wiedniu i teraz tłumaczy zasadę działania tego cuda. Niewiele zrozumiałam z jego wywodu. Zdaje się, że wykorzystuje... chrono...? – Lila, kochanie – odezwał się Kazio z czułym ubolewaniem. – Chro-nofotografię. Pozwala zrobić kilkadziesiąt zdjęć na sekundę. Rozkłada ruch na pojedyncze fazy.

– No właśnie. Judycie dziwnie szumiało w głowie. Miała nogi jak z waty, a przecież wypiła zaledwie dwa kieliszki nalewki. Nalewki najlepszego gatunku, bo od Maurizia. Zapragnęła zaczerpnąć świeżego powietrza, ale wyjście na podwórze graniczyłoby z szaleństwem. Raptem zachwiała się i aby 276/347 nie upaść, chwyciła ramię Maurycego. Spojrzał na jej powleczoną ciemnym rumieńcem twarz i zbyt błyszczące oczy. – Napije się pani kawy? Objął ją i lawirując między gośćmi, poprowadził do drugiego pomieszczenia. Wywierało klaustrofobiczne wrażenie, bo nie miało ani jednego okna. – Niech się pani rozgości. Na stoliku połyskiwał okazały samowar, w niewysokiej przeszklonej szafce stały w szeregach czyste szklanki. Maurycy przygotowywał kawę, a Judyta z ulgą opadła na wyjątkowo wygodny fotel i opatuliła się szalem. – Kręci mi się w głowie – wyznała. – Co pani piła? – Nalewkę. – I co jeszcze? – Nic poza tym. Dwa kieliszki. Zazwyczaj nie piję... Podał jej szklankę. Ciemny jak heban płyn parował w chłodno-wilgotnym powietrzu. – Postawi panią na nogi. Wyjął spod stolika taboret i usiadł obok fotela, twarzą do Judyty. – Słyszałam o franciszkanach – powiedziała. – To przykre, że nie dali wam dokończyć projektu. – Już to przebolałem.

– Nad czym pan teraz pracuje? – Maluję portrety, na zamówienie. Robię ilustracje dla „Tygodnika Ilustrowanego”. Oby nie było gorzej. – „My, którym na chleb braknie suchy...” – szepnęła z ustami przy szklance. – Słyszałem, że zdradziła pani urszulanki. Jak to zniosły? – Obyło się bez scen. Matka przełożona zbierała siły, żeby mnie nawrócić. Uznałam, że pora się usamodzielnić. – Jakbym słyszał Klarę. 277/347 – Moja samodzielność będzie totalna. Na razie głównie maluję. Far-buję tkaniny. Szukam... Maurycy przesunął palcami po fakturze szala. – To pani dzieło? – spytał. – Batik. Niezwykła technika. I dużo bardziej praktyczna od tradycyjnego malarstwa. – Oryginalna. Warto popytać w pracowniach krawieckich, w magazynach z damską konfekcją. Może coś pani sprzeda. Dłoń Maurycego chwilę błądziła po jej ramieniu. Musnęła szyję, uniesiony podbródek, kość policzkową. Skóra Judyty mrowiła przyjemnie, reagując na tę zaskakującą pieszczotę. – Jestem pijana... – mruknęła. – Wiem.

Gdyby nie wiśniowa nalewka, nie pozwoliłaby mu na to. Na pocałunki, leniwe i niespieszne, spojrzenia spod na wpół przymkniętych powiek. Znów miała zawroty głowy, a mimo to otoczyła go ramionami i uniosła się całym ciałem ku niemu. Oddech Judyty przyspieszył, gdy usta Maurycego przesuwały się z jej ucha na szyję. – Ktoś... może wejść – zaprotestowała bez przekonania. Nie słuchał jej, więc odsunęła się pierwsza, oparła plecami o wezgłowie fotela. Położył obie ręce na jej dłoniach, które spoczywały swobodnie na kolanach. – Twoja skóra ma barwę cynamonu – powiedział. – A w półmroku wydaje się o ton ciemniejsza. – Zatem nie pasuje do twojej. Nagle drgnęli, gdyż w drzwiach pojawiła się Klara. Zatrzymała się zaskoczona ich poufałością. – Zaraz północ – oznajmiła. – Goście ci się rozejdą, braciszku. Idź do nich! Dotrzymam Judycie towarzystwa, jeśli jeszcze jej słabo. Maurycy wstał z ociąganiem, a Klara natychmiast zajęła jego miejsce. – Więc już nie pan Maurycy, tylko Maurycy – stwierdziła chłodno, gdy zostały same. 278/347 – I nie panna Judyta, tylko Judyta. Twoim zdaniem jesteśmy... zbyt swobodni? – To wasza sprawa, twoja i jego. Ale korci mnie, żeby cię spytać, co się za tym kryje. – Lubię twojego brata. To miła odmiana po... – Judyta zamilkła. Czoło Klary przecięła bruzda. – Odmiana? Po kim? Po tym... jak mu tam? Hellerze? W pierwszej chwili nie skojarzyłam, ale to, jak cię traktował... Judyta pobladła. – Heller to przeszłość.

– Maurycy... zna tę przeszłość? – Tak sądzę. – Cóż. – Stojnowska wzruszyła ramionami. – Nie gniewaj się na mnie. Zrozum: to mój brat. – Jest dorosły. – Nawet starszy ode mnie! Ale nigdy wcześniej nie zwrócił uwagi na żadną z moich przyjaciółek.

***

Do rana pracownia opustoszała. Tuż przed świtem Klara uparła się, że wraca do domu, więc razem z Judytą i Maurycym wyszli na miasto. Mróz nadal trzymał, padał słaby śnieg, zgasła większość gazowych latarni. Ponieważ o znalezieniu fiakra nie było mowy, ruszyli piechotą, w milczeniu. Kiedy dotarli do końca ulicy Kopernika i mijali Planty, gdzieś przemknęła dorożka, jednak postukiwanie końskich kopyt i skrzypienie kół ucichło, zanim zdołali wypatrzyć płonące na koźle światełka. Odprowadzili Klarę na Kanoniczą. Spojrzała w okno na poddaszu, żeby sprawdzić, czy pali się światło. Było ciemno – znak, że jej współlokatorka jeszcze nie wróciła z zabawy albo że wróciła i śpi. Pożegnała się z nimi w uchylonej bramie i weszła na podwórze. Judyta i Maurycy ruszyli na Gołębią. Znów gdzieś zaturkotała dorożka, lecz kiedy dźwięk urwał się raptownie, wokół nich zaległa 279/347 przejmująca cisza zimowego brzasku. Minęli Bracką i Wiślną i przystanęli tuż za węgłem, przy zatrzaśniętej bramie. – Obudzę stróża – powiedziała Judyta.

– Poczekaj. Nigdy dotąd nie całowała się w bramie. Szymon unikał ryzyka, zawsze dbał o dyskrecję. Jej samej wpojono przekonanie, że jest to miejsce, w którym obściskują się panny o zszarganej reputacji. Jednak pocałunki Maurycego smakowały znacznie lepiej na trzeźwo i na mrozie. Z ustami przy jej ustach pociągnął za drut dzwonka. – Dlaczego...? – spytała z rozczarowaniem. – Bo marzniesz. Jest ze dwadzieścia stopni mrozu. – Teraz cię to martwi? – Znasz Klarę. Gdybyśmy jej nie odprowadzili, wyrwałaby się sama. Judyta odsunęła się na przyzwoitą odległość. – Więc? Co o tym wszystkim myślisz? – spytał. Uśmiechnęła się. To było jej pytanie i właśnie chciała je zadać. – Jeszcze się w tobie nie zakochałam. Chyba nie tego oczekiwał, bo twarz mu stężała. – Przynajmniej stawiasz sprawę jasno. – Ale jestem na dobrej drodze – dodała szybko. – Tak mi się zdaje. A... ty? Zaskoczył ją mocnym pocałunkiem. Krótkim, gdyż za ich plecami zaskrzypiały zawiasy. Stróż miał nieprzytomne spojrzenie i krzywo zapięty kożuch. Kiedy Maurycy wcisnął mu zapłatę, odszedł, drapiąc się po skołtunionej głowie. Stojnowski uchylił na pożegnanie kapelusza. – Szczęśliwego Nowego Roku. I... pomyśl o sprzedawaniu tych swoi-ch szali. Judyta przymknąwszy bramę, pobiegła do drzwi, myśląc o tym, że wprawdzie jeszcze go nie kocha, ale niewiele brakuje do tego, żeby się w nim na zabój zakochała. Rozdział 22

Cmentarz

Elizazacisnęłapowieki.Ciemnośćeksplodowałarozbłyskamiświatła, więc szybko otworzyła oczy. Mrok wydał jej się matowy, jednolity i tak gęsty, jakby skamieniał w bryłę węgla i nic nie mogłoby go rozkruszyć. Siedziała na jakimś występie, może niskim schodku, i dygotała. Oparta o lodowatą ścianę, przygarbiona, ze skulonymi ramionami czuła, jak przejmujący chłód dociera do głębi jej serca. Poruszyła się, ostrożnie wyciągnęła przed siebie dłonie. Wyczuła kanty, krawędzie, zimne i wilgotne zagłębienia. Więzienie niosło mdłą woń rozkładu i śmierci. Kiedy po raz pierwszy ocknęła się w ciemnościach, mimo mdłości i zawrotów głowy poderwała się z kamienia. Z krzykiem biła pięściami w ścianę, którą wcześniej wymacała opuszkami palców. Wrzeszczała tak długo, że ochrypła i osłabła, ale z zewnątrz nie dotarł do niej ani ruch, ani jakikolwiek dźwięk. Mimo to jeszcze nie skapitulowała. Cal po calu sprawdziła pionowe i poziome płaszczyzny, których faktura niczego jej nie podpowiedziała. Zorientowała się jednak, że pomieszczenie jest małe i pozbawione okien. Że na samym środku znajduje się podwyższenie, coś w rodzaju łoża – tu właśnie się obudziła. Znalazła też ślepą niszę, która przypominała drzwi, ale jeśli była nimi istotnie, dawno je zatrzaśnięto. Odtąd oszczędzała siły. Skupiła się na oddechu i otaczającym ją mroku. Porzuciła bezowocną walkę z martwym kamieniem. Poddała się fali wspomnień, chaotycznym, nieskoordynowanym wizjom o zbyt ostrych konturach lub przesadnie jaskrawych barwach. Zorientowała

281/347 się, że czymś ją odurzono, co wyostrzało zmysły, ale też intensyfikowało wrażliwość na zimno. Chwilami nawiedzała ją twarz nieznajomej kobiety. Nieludzko czarne oczy, nieruchome i wpatrzone w nią z nienawiścią, musiały być kolejnym złudzeniem, projekcją ogłupionego narkotykiem umysłu. Dotyk wielu drapieżnych dłoni, wrażenie chybotliwego lotu, a może tylko oderwania od ziemi – również. Nic już nie wydawało się realne. Może utknęła w jakimś koszmarze jak w labiryncie bez wyjścia albo zasnęła snem wiecznym. To poczucie rozbicia, odrealnienia nękało ją tak bardzo, że w końcu przywiodło do rozpaczy. A mimo to gotowa była rozdrapać mur, rozwalić go gołymi rękami.

***

Ciemność rozświetliły smugi światła, w ciszę wkradły się odległe, stłumione dźwięki. Skórę owionął chłód, a za nim pojawił się ból, promieniujący z karku ku zesztywniałym plecom i ramionom. Anton poruszywszy się, jęknął. Zdobył się na wysiłek; pod palcami wyczuł szorstkość drewna, gdy podparł się na rękach i chwiejnie dźwignął na nogi. Przesunął dłonią po czole zroszonym potem i rozejrzał się, przywołując najświeższe wspomnienia. Ten pokój był mu obcy. Zasnuty szarówką przedświtu z niczym mu się nie kojarzył, póki sobie nie przypomniał, że to mieszkanie Elizy. I nagle wszystko stało się jasne. Wrócili z parku Krakowskiego, wspięli się tu, by tulić się w pulsującej ciszy, która podsycała popychający ich ku sobie żar. Anton gorączkowo obejrzał pomieszczenie. Na parapecie dostrzegł zarys lampy, więc z kieszeni szynela wyjął zapałki, zdjął klosz

i drżącymi rękami potarł siarczaną główkę o draskę. Iskra zgasła. Zaklął i spróbował ponownie. Przytknął płomyk do knota, odkręcił go i niosąc przed sobą światło, ruszył do kuchni. Była pusta. Lekko uchylone drzwi wiodły na klatkę schodową, lecz kamienica sprawiała wrażenie pogrążonej we śnie, bezludnej i niemej. 282/347 – Eliza! Krzyk poniósł się po piętrach i opadł aż na parter, do zatrzaśniętej bramy. Na darmo. Anton wrócił do mieszkania. Zbadał meble i zabite gwoździami okna. Na jednym z dwóch łóżek dostrzegł zimowy płaszcz Elizy, ten sam, który miała na sobie w parku. Zamek w drzwiach był cały, a jednak ktoś włamał się do środka. Pośrodku podłogi coś lśniło metalicznie, schylił się więc i podniósł dwie szpilki do włosów. Wspomnienie chwili, gdy wysunęły się z jasnych loków dziewczyny, powróciło niczym rozbłysk światła, choć wcześniej wszystko działo się w ciemnościach. Nie miał pojęcia, co się stało. Domyślał się jedynie, że ktoś porwał Elizę. Przybity bezsilnością oparł się ciężko o blat biurka i raptem wyczuł pod palcami gładką fakturę papieru. Był to zaledwie skrawek, wydarty z notatnika karteluszek, na którym spisuje się listę sprawunków lub plan dnia. Tu jednak wykaligrafowano dwa krótkie wersy, jakby był to fragment wiersza lub jakaś sentencja, szczególnie celna myśl wyszukana w książce. Przejrzał ułożone obok studenckie zeszyty Elizy i jej współlokatorki, po czym stwierdził, że notatkę wykonano innym charakterem pisma. Karteczka mogła być listem, więc półgłosem odczytał tekst: – ...księżyc srebrzyście łzawi nad panną, co wpadła w złe moce. Dwuwiersz nic mu nie mówił, a mimo to przeczuwał, że dotyczy Elizy. Niespodziewanie usłyszał energiczne postukiwanie obcasów. Serce mu zamierało, gdy ktoś wbiegał po schodach na kolejne piętra. Utkwił wzrok w drzwiach z nadzieją, że za moment ujrzy Elizę, lecz zamiast niej pojawiła się nieznajoma dziewczyna. Stanęła jak wryta, a potem przestąpiła próg i uniosła dłoń do ust, jakby stłumiła okrzyk.

– Kto tu pana wpuścił? Kim pan jest?! – Przyjacielem Elizy. – Uciszył ją gestem. – Proszę nie podnosić alarmu. Znam panią ze słyszenia. Zmarszczyła brwi, kojarząc fakty. 283/347 – Ach, to pan. Anton... Wiebracht? – Tak. Eliza gdzieś przepadła. Ktoś tu na nas czekał. Mnie ogłuszono, a ona zniknęła. Myślę, że ją porwano. – Żartuje pan. – Ani mi to w głowie. Mogę tylko przypuszczać, kto za tym stoi. Wszystko jest bardzo dziwne, bo nie znalazłem żadnych podejrzanych śladów, oprócz tego. Niech pani przeczyta – powiedział i podał jej karteczkę. – To fragment wiersza, chyba... Heinego. Tak, jestem pewna. To Heine – rozpoznała. – Ale kto miałby ją porwać?! – Może chodzić o mnie. Ten ktoś dobrze wiedział, co nas łączy. Panno Klaro, proszę biec na posterunek, ten przy franciszkanach. Niech pani znajdzie posterunkowego Chmurę i powiadomi go o wszystkim. Ja zacznę jej szukać. – To bez sensu. Zanim zjawi się tu policja, miną wieki. Idę z panem. – Nie przyda mi się pani. – Nie? Zna pan ten wiersz? To Zasnęło dziewczę znużone. A jeśli to wiadomość? Jakaś zaszyfrowana wskazówka? Jeżeli porywacze tylko drażnią się z panem? Każde słowo może być kluczem. Pamiętam go mgliście, ale to lepsze niż nic. Mówi o pannie i śmierci, która... kusztyka, tańczy... Jakoś tak. – Kusztyka? – Utyka, kuleje.

– Brat Brunona jest kuternogą – powiedział z wahaniem Anton. – To mógłby być ślad. Musiałby mieć pomocnika, ale to prawdopodobne. Panno Klaro, proszę iść na posterunek, a ja tymczasem zbadam ten trop. – Nie ma mowy. Mówiłam, że jestem panu potrzebna. Niech mnie pan nie zbywa, bo to strata czasu. – W takim razie chodźmy. Na ulicy rozglądali się za fiakrem, lecz ponieważ noworoczny Kraków nie zbudził się jeszcze ze snu po szaleństwach sylwestrowej nocy, pobiegli zaśnieżonym chodnikiem, smagani podmuchami 284/347 północnego wiatru. Dorożkę znaleźli przy kościele Świętych Piotra i Pawła. Anton podał adres i rozkazał ruszać z kopyta. Klara trzymała się kurczowo siedzenia, gdy rozpędzony pojazd trzeszczał i dygotał, a koła podskakiwały na nierównym bruku. – Dokąd jedziemy? – spytała. – Do stolarni Joachima Hanzla. Zaczniemy od Anzelma, brata Brunona Kronosa. – Kim jest ten Anzelm? – Ważniejsze, kim jest Bruno. To kryminalista. Eliza była świadkiem w jego sprawie. – Tak, coś słyszałam. Ale zdawało mi się, że już go aresztowano, więc jakim sposobem miałby ją porwać? – Już mówiłem, z mojej winy. Anton zacisnął szczęki. Zachowywał się jak dureń. Afiszował się z dziewczyną, od której, dla jej bezpieczeństwa, powinien trzymać się z daleka. Eliza wykazała się większą rozwagą, gdy go przed tym ostrzegała. – A ten... brat? Ten Anzelm? Kto to taki? – Stróż fabryczny. Potężny, niemal siłacz, ale kaleka.

Klara zmarszczyła jasne brwi. – Da pan sobie z nim radę, gdyby przyszło co do czego? Spojrzał na nią dziwnym wzrokiem. – To najmniejsze z naszych zmartwień. Zapadło milczenie. Klara wyglądała przez okno. Świt zajął już miejsce nocy, lecz raptem z nieba o zimnym odcieniu stali sypnęło gęstym śniegiem. – Myśli pan, że naprawdę coś jej zagraża? – zapytała. – Owszem. Jeśli to sprawka Anzelma Kronosa, pewno mści się za uwięzienie brata. Słyszałem, że łączy ich rzadka więź, że są bardzo zżyci. Mnie wydał się uczciwym człowiekiem, a mimo to dla Brunona mógłby się na coś takiego poważyć. – Proszę mi to wszystko dokładnie zrelacjonować – zażądała Klara. – Muszę rozumieć ze sprawy tyle co pan. 285/347 I Anton opowiedział, ze szczegółami.

***

Podwórze Parowej Fabryki Mebli i Wyrobów Stolarskich zasypał śnieg. Nowy Rok był dniem wolnym od pracy, więc w oknach baraków nie odbijało się światło gazowych lamp, a drzwi sprawiały wrażenie na głucho zatrzaśniętych. Bramę zabezpieczał łańcuch o grubych na palec ogniwach, spięty solidną kłódką. – Sprawdzę stróżówkę – powiedział Anton. Odpiął szablę, przerzucił ją górą, następnie wspiął się po poprzecznych prętach bramy i zeskoczył z drugiej strony. Najpierw pobiegł do stróżówki, ale gdy się okazało, że drzwi są zaryglowane, a w

środku nikogo nie ma, obszedł cały teren, zostawiając za sobą sznur głębokich śladów. Nigdzie nie było żywego ducha, więc zawrócił do bramy. – Wszędzie pustki – powiedział do Klary, która przytupywała z zimna. – I co teraz? Anton rozglądał się chwilę, aż zatrzymał wzrok na surowej bryle koszar Rudolfa. – Jest jeszcze jedno miejsce – mruknął z namysłem. – Niedaleko stąd. Nie mam pojęcia, gdzie mieszka Anzelm Kronos, ale znam adres jego bratanka. I jego matki. – Co nam to da? – Od niej dowiemy się czegoś więcej. To w piwiarni U Czapli. Nic innego nie przychodzi mi w tej chwili do głowy. – A jeśli to fałszywy trop? – Zostanie nam jeszcze Bruno. Szkoda, że nie zatrzymaliśmy dorożki na dłużej. Byłoby szybciej. I ta pogoda... Nie przestawało sypać, północny wiatr przeszywał Klarę do szpiku kości, ale lekceważąco machnęła ręką. – Nie jestem z cukru, byle śnieg i wichura mi nie zaszkodzą.

***

286/347 Wiatr szarpał szyldem piwiarni, latarnia przy wejściu zgasła, okiennice przy oknach zatrzaśnięto. Anton i Klara, pełni najgorszych przeczuć, wkroczyli do środka. Izba, przesiąknięta zapachami typowymi dla

podrzędnej jadłodajni, była wysprzątana. Stoły oraz krzesła zsunięto pod ściany i ustawiono w wysokie piramidy. Na kontuarze, za którym kiwał się sennie podkuchenny, płonęła lampa. Chłopak drgnął, otworzył zaspane oczy i potarł nos palcem. – Prowadź nas do pani Anieli – rozkazał Anton. – Szefowa wczoraj wyjechała. Nie wiem dokąd. – A szef? – wtrąciła Klara. – Który? Pan Bruno siedzi, a stary Czapla zwolnił obsługę, spakował manatki i tyle go widziałem. Została siostra szefowej. Ona tu teraz rządzi. – Gdzie jest pani Barbara? – spytał Anton. – Na górze. Pewno śpi, bo nie widziałem, żeby schodziła. Zresztą nigdy tu nie schodzi, bo i po co? Z taką panią interes diabli wezmą. Anton pociągnął Klarę na schody. – Zaraz, zaraz! – gonił ich krzyk podkuchennego. – Tam nie wolno! W mieszkaniu Anieli panowała grobowa cisza. Zajrzeli do salonu. Tu meble przykryto pokrowcami, zrolowano dywany, lampy zestawiono w jedno miejsce, z okien ściągnięto zasłony. Barbarę zastali w kuchni. Z twarzą śmiertelnie wystraszonego dziecka, z dłońmi przyciśniętymi do piersi, stała w najciemniejszym kącie. – Nic pani nie grozi – szepnęła Klara. – Nie musi się nas pani obawiać. – Gdzie jest Aniela? – spytał Anton. – Proszę nie udawać, że pani nie wie. Niemowa potrząsnęła głową. Twarz jej spopielała, w oczach zalśniły łzy. – Błagam! – naciskała Klara. – Siostra nie mogła pani porzucić bez słowa wyjaśnienia! Barbara drgnęła. Trzymając się blisko ściany, z dala od Antona i Klary, ruszyła ku drzwiom. W salonie podeszła do komódki 287/347 z różanego drewna, otworzyła szufladkę i wyjęła cienki tomik

o okładkach z oliwkowego płótna. Chwilę go kartkowała, w końcu zaznaczyła właściwe miejsce sznurkową zakładką i wyciągnęła przed siebie rękę z książką. Pierwsza pochwyciła ją Klara. – To ten wiersz! – wykrzyknęła i przeczytała: Zasnęło dziewczę znużone W księżyca drżącej poświacie. Za oknem dźwięki zgłuszone I monotonne jak pacierz. Dziewczę ocknięte wpółnocek U okna zimnego staje. A tam kościotrup piskoce I skrzypkom piosnkę podaje. „Tyś miała ze mną tańcować, Złamałaś swą obietnicę, Hulanka nas czeka grobowa, Zapraszam na pląsawicę”. Nie broni się panna przed siłą, Zanurza stopy w mrok rosy, Kościotrup tańcuje aż miło, Majtając czerepem bezwłosym. Kusztyka, pląsa i drgawi, Tnie smykiem, klekoce, rzegoce, A księżyc srebrzyście łzawi Nad panną, co wpadła w złe moce. 288/347

Ręka Klary opadła bezradnie, książka wysunęła się spomiędzy palców i z cichym plaskiem upadła na podłogę. – Nic z tego nie rozumiem – powiedziała. – Gdzie więc teraz mamy szukać? – A jeśli cały wiersz jest podpowiedzią? – zgadywał Anton i zwrócił się do Barbary: – Ta książka... To pomysł Anieli, tak? Niemowa kiwnęła głową. – Czego od nas chce? Ta Aniela? – dodała Klara. – Co to wszystko znaczy?! Barbara podniosła tomik z podłogi. Z szufladki komody wyjęła ołówek i dopisała coś na marginesie wiersza, po czym podała książkę Klarze. – Cmentarz – przeczytała dziewczyna. – Jaki cmentarz?! Barbara wzruszyła ramionami i cofnęła się o parę kroków. – Rakowicki jest rzut kamieniem stąd. Byłem tam z Elizą, jeszcze w październiku – powiedział Anton. – Teraz nie ma odwrotu. Panno Klaro, musi pani jechać na policję. Jeżeli Eliza faktycznie jest gdzieś na cmentarzu, nie znajdziemy jej sami. Niech pani weźmie fiakra z Kleparza i skontaktuje się z inspektorem Piotrem Małeckim z posterunku przy franciszkanach. Proszę mu zdać relację w moim imieniu i poprosić o pomoc. – Oby chodziło o cmentarz Rakowicki. Ale to może źle wróżyć... Anton już kierował się do wyjścia. – Niczego nie wróży – powiedział. – Cmentarz to cmentarz.

***

Przed cmentarzem Rakowickim nie było żywego ducha. Anton minął

rozwartą na oścież bramę i brnąc po kostki w śniegu, szedł główną aleją w kierunku kaplicy. Otaczało go morze migoczącej bieli, bo ustała zadymka, niebo się przecierało i zza rozrywających się z wolna chmur wyglądało słońce. Przejmującą ciszę zakłócał łopot ptasich skrzydeł – pomiędzy grobami wylądowało stado wron, które wkrótce zerwały się do lotu i krążyły jakiś czas nad nekropolią. 289/347 Anton zatrzymał się nieopodal kaplicy. Dotąd nie dostrzegł żadnych ludzkich śladów, ale padający do niedawna śnieg mógł je przysypać, wyjął więc rewolwer i z bronią gotową do strzału ruszył dalej. Nie miał pojęcia, czego szukać. Kolejnych znaków? Listów? Niejednoznacznych wskazówek? Jakby był pionkiem w grze, w której ktoś inny ustalił reguły. Starał się nie myśleć o Elizie, lecz o postawionym przed nim zadaniu. A jednak bał się o jej życie bardziej niż kiedykolwiek o swoje. Zanim wróciła do niego z domu, starał się o niej zapomnieć święcie przekonany, że nie sprawi mu to szczególnej trudności, bo przecież nic do niego nie czuła – prócz wdzięczności i zwyczajnej sympatii. I nagle ta jedna jedyna noc z dziewczyną dała mu przedsmak tego, jak mo-głoby odtąd wyglądać jego życie. Raptem gdzieś z tyłu zakrakała wrona. Obejrzał się instynktownie. Po śniegu sunął niezgrabny cień ptaka, od strony bramy ciągnęła się wydeptana przez buty Antona ścieżka, i nic poza tym. Uspokojony op-uścił dłoń uzbrojoną w rewolwer, odwrócił się i niespodzianie stanął twarzą w twarz z Anielą. Sztywno wyciągała przed siebie ręce, w których tkwił pistolet. Długi i staroświecki przypominał teatralny rekwizyt, lecz Anton nie miał złudzeń. Na pewno był prawdziwy. – Nie spudłuję – ostrzegła gardłowym głosem. – Co pani zrobiła z Elizą? Uśmiechnęła się chłodno. – Nic. W tym wypadku to czas zrobi swoje. – Niech ją pani wypuści. Jeszcze nic się nie stało, nie będę się na pani mścił.

– Mścił? Jesteśmy sami. I to pan jest na mojej łasce. – Nie odważy się pani. – To nie wymaga odwagi. Wystarczy właściwa motywacja, a tej mam w nadmiarze. Mówiłam, żeby mnie pan nie lekceważył. Że się z panem rozliczę, jeśli zagrozi pan mojej rodzinie. – Aniela odbezpieczyła spust. – A co z pani synem? Nie żal go pani? Policja już tu jedzie, nie zdoła pani uciec. Wie pani, co się z nim stanie... 290/347 – Mój syn ma dobrą opiekę. Nie spodziewał się pan chyba, że sprowadziłam tu pana bez niczyjej pomocy? Zrobił mały krok w jej stronę. – Anielo.... – Ani drgnij! – wyszeptała. – Dobrze, jestem w twoich rękach, ale proszę, wypuść Elizę. Nie jesteś taka. Nie popełnisz tego błędu. – Zupełnie nie znasz się na ludziach. Zanim podniósł rewolwer, pociągnęła za spust, lecz w tej samej chwili rozległa się kanonada wielu wystrzałów. Rozdział 23

Szpital

Poszukiwaniami Elizy kierował inspektor Małecki. Policja prze-patrzyła cmentarz, lecz właściwie po omacku badała kaplice i grobowce, sprawdzała barak grabarzy. Wszystko na próżno. Ta, która mogłaby pomóc, nie żyła. Aniela umarła w tej samej chwili, gdy poli-cyjne kule dosięgły serca. Oddany przez nią strzał także był celny. Anton osunął się na śnieg spryskany jej krwią. Dopiero przed zapadnięciem zmroku, kiedy niebo ponownie zasnuły chmury zwiastujące kolejną śnieżycę, Klara odkryła tę kryptę. Pozornie nie różniła się od innych: miała masywne drzwi, nad którymi w neogotyckim obramowaniu piął się wyrzeźbiony w kamieniu bluszcz. Na tympanonie wyryto zatartą częściowo inskrypcję, pierwszą strofę wiersza Heinricha Heinego Zasnęło dziewczę znużone. Przejęta odkryciem dziewczyna przyłożyła ucho do zimnej ściany, lecz słyszała tylko przerażająco głuchą ciszę. Wezwała policjantów. Pierwszy dopadł krypty posterunkowy Chmura i zaczął mocno ciągnąć za okrągłe kołatki. Bezskutecznie. Przyniesiono łomy i podważono drzwi. Mimo że drewno każdym włóknem stawiało opór zmagającej się z nimi sile, wkrótce zawiasy puściły. Ku zdumieniu obecnych znajdującą się dalej płytką niszę zamurowano. Była to prowizoryczna konstrukcja, bardzo świeża, w górnej części niewykończona, jakby murarzowi zabrakło czasu lub skończył się zapas materiałów. Między kamieniami z rzadka szarzało spoiwo, więc mur łatwo poddawał się naporowi łomów, kruszył się, rozsypywał, stopniowo odsłaniając mroczne wnętrze. 292/347 Chmura wniósł do środka podręczną lampkę naftową. Krypta była stara, z początku wieku. W głąb pomieszczenia prowadziły trzy niskie stopnie, gdyż podłoga znajdowała się poniżej poziomu ziemi. Po prawej wznosił się prosty, przyścienny ołtarz, pośrodku – pozbawiony ozdób sarkofag, na którym leżała jakaś postać. Klara podbiegła do przyjaciółki i pochwyciła jej lodowate dłonie. Ktoś okrył Elizę ciepłym płaszczem, a posterunkowy wziął ją na ręce i przeniósł do dorożki, gdzie ku radości wszystkich otworzyła oczy. W Szpitalu Świętego Łazarza okazało się, że oprócz wyziębienia nic jej nie jest, a mimo to

przeznaczono dla niej izolatkę, małą i ciemnawą, z jednym zakratowanym oknem, z którego łuszczyła się farba. Początkowo Eliza ani przez sekundę nie zostawała sama. Badano ją, wypytywano o samopoczucie, o to, co zapamiętała z momentu porwania, opatrywano otarcia na dłoniach, w końcu zmuszono do zażycia leków, po których zapadła w niespokojny sen. Chwile przebudzenia były odtąd krótkie i jak w grobowcu dziwnie odrealnione. Widziała zatroskaną twarz Klary, niewyraźne sylwetki policjantów i lekarzy, zakonnice w welonach i szarych habitach – i tylko nigdzie nie było Antona. Niemożliwe, żeby nie wiedział, co się z nią stało. Próbowała spytać o niego Klarę, ale przyjaciółka kręciła tylko głową i kładła uspokajająco palce na jej ustach. – Śpij – szeptała. – Musisz szybko odzyskać siły. Jak najszybciej. Więc spała. Ale nocą Eliza rozbudziła się na dobre. Gdzieś w głębi szpitala trzaskały drzwi, z sal chorych dobiegały jęki i krzyki, a w szybę jej jedynego okna uderzały gałązki drzewa, którym szarpał wiatr. Szeroko rozwarty-mi oczami usiłowała przejrzeć mrok. Słyszała swój przyspieszony oddech, czuła strużki zimnego potu na karku i czole; gorączkowo przekonywała się wtedy, że jest już bezpieczna. Że to nie cmentarny grobowiec. Już następnego dnia z rana uparła się wrócić do domu, tym bardziej że lęk o Antona i tak nie pozwalał jej leżeć bezczynnie w łóżku. Umierała z niepokoju, zwłaszcza że nikt nie chciał z nią rozmawiać 293/347 o wydarzeniach minionej doby. To, że widziała go ostatnio w chwili porwania, doprowadzało ją do szaleństwa, więc nie zważając na protesty lekarzy, ubrała się i niecierpliwie wyglądała Klary. Stojnowska pojawiła się w towarzystwie brata, Maurycy nie wszedł jednak do izby chorych, lecz czekał w wynajętym fiakrze. Eliza wkładała pospiesznie płaszcz i kapelusz. – Dlaczego Anton nie przyszedł? – pytała. – Wie, co się ze mną działo? Nic mu nie jest? Wymowne spojrzenie Klary sprawiło, że ciężko usiadła na łóżku. – Szukał cię razem ze mną. Jest ranny. Zawieźli go na Wawel, do Szpitala Wojskowego. Nie martw się, pewnie świetnie się nim zajęli.

Jeśli chcesz, wyślemy Maurycego. Albo lepiej Kazia Janowskiego, tam czasem asystują studenci medycyny, może zna jakiegoś... – Nie będę czekała, aż Maurycy znajdzie Kazia. Sama jadę do szpitala! – Przecież nie wpuszczą cię do niego! Eliza nie usłuchała. Jeszcze w dorożce Klara i Maurycy przekonywali ją, by pozwoliła im skontaktować się z narzeczonym Lilki, ale obst-awała przy swoim. Tym sposobem wszyscy udali się na Wawel. Zajechali przed bramę dolną zamku już po zmroku i pieszo dotarli do strażnicy, gdzie drogę zastąpił im uzbrojony wartownik w mundurze c.k. piechoty. – To nie ścieżka spacerowa – stwierdził. – Państwo zapewne zabłądzili. – Moje kuzynki przyjechały aż z Warszawy – odparł Maurycy. – Jutro wyjeżdżają, a bardzo chciałyby zejść do grobów królewskich. – Trzeba było przed południem, w godzinach zwiedzania. – Kiedy nie zdążyłyśmy – przymilnie powiedziała Klara. – O tej porze w katedrze tylko malarze i architekci, a i oni zaraz kończą. O, idzie jeden, sam powie, że nie można. Maurycy chwilę przyglądał się podążającemu od strony kościoła mężczyźnie, po czym uśmiechnął się szeroko. 294/347 – To Lucjan Osowski, mój kolega z czasów studiów! No, Lucjanku! – Zatarł ręce. – Jak ty się za nami nie wstawisz, to już chyba nic nam nie pomoże. Musimy do katedry, choćby nam tu cały pułk piechoty stanął na przeszkodzie! – Chętnie was oprowadzę – odrzekł Osowski. Wdrapali się na samą górę i skręcili pod drzwi świątyni.

– Pomóż nam, Lucjanie – odezwał się cicho Maurycy. – Panna Eliza musi do Szpitala Wojskowego. – Bójcie się Boga! Ale po co? A katedra? – To pretekst. W szpitalu leży jej narzeczony. Poradź, kochany, co robić. – Spróbujcie za dnia, za zgodą lekarza sztabowego, ale nie teraz. – Błagam pana – szepnęła Eliza. – Wystarczą mi wiadomości o nim... – Chorymi opiekują się zakonnice – mruknął Osowski. – Siostra Izabela przychodzi co wieczór do katedry odkurzyć ołtarz i wymienić świece. Sprawdzę, czy jest jeszcze w środku. Zostawił ich samych, w ciemnościach. Nieopodal rozciągał się przyprószony śniegiem plac ćwiczeń, za którym, po południowozachodniej stronie wzgórza, w zamku niższym, znajdował się szpital. Eliza przyglądała się jego zarysom i nikłym światełkom w oknach z myślą o tym, że któreś z nich może płonąć w pokoju Antona. Ciszę przerwał głos Osowskiego. – To jest właśnie siostra Izabela. Z mroku wystąpiła szarytka, starsza kobieta o ujmującym, ciepłym wyrazie twarzy i jasnych, pełnych życzliwości oczach. – Jak się nazywa pani narzeczony? – spytała. – Anton Wiebracht. – Ach. Porucznik von Wiebracht – powiedziała. – Opiekuje się nim siostra Matylda. Słyszałam, że od wczoraj, odkąd go przywieźli, nie ma poprawy, ale spróbuję dowiedzieć się czegoś więcej. Schrońcie się przed mrozem w katedrze. 295/347 Weszli do kościoła. Kiedy Maurycy zszedł z Osowskim do podziemi, Klara i Eliza znalazły ławkę we wschodniej części ambitu, tuż przed ołtarzem, na którym wisiał krucyfiks. Mimo prac nad renowacją wnętrza, rozstawionych pod ścianami rusztowań i obecności pochłon-iętych pracą malarzy Elizie doskwierało poczucie osamotnienia. Słyszała oddech Klary, czuła jej dłoń w swojej, lecz było tego

za mało, by je zwalczyć. – Pomódl się – usłyszała szept przyjaciółki. – Nie – odrzekła. – Nie zamierzam. Nigdy nie rozmawiały o sprawach wiary, bo Eliza celowo ucinała temat. Nie wątpiła w istnienie Boga, lecz od śmierci ojca czuła żal i rozgoryczenie, a cierpienie umierającego Piotrusia, którego była świadkiem, ostatecznie pogłębiło kryzys. Czas mijał. Katedra opustoszała. Klara przylgnęła do ramienia przyjaciółki, szepcząc słowa modlitwy. Nagle zaskrzypiały główne drzwi, od których zbliżyły się do nich drobne, pospieszne kroki. Eliza poderwała się z ławki. – Siostro? Zakonnica zaprowadziła ją pod ołtarz. – Widzisz ten krzyż, dziecko? – spytała. – Taki czarny, choć z lipowego drzewa? Modliła się tu kiedyś królowa Jadwiga Andegaweńska i zdarzył się cud. Może pisany jest też tobie. Usta Elizy zadrżały. – Nie rozumiem... – Porucznik jest ranny w bark. Kula wprawdzie przeszła na wylot, lecz ciągle nie odzyskał świadomości. Lekarz sztabowy, major Paumann, telegrafował do Wiednia, do ojca porucznika, więc sprawa jest poważna. Przyjdź tu jutro, zaprowadzi cię do niego siostra Matylda. Kiedy odeszła, Klara ze współczuciem objęła Elizę. – Chodźmy – powiedziała. – Musisz się przespać. Przeszły do nawy głównej, po czym wraz z Maurycym i Lucjanem Osowskim opuściły katedrę. Na zewnątrz skrzył się śnieg, lecz za oknami szpitala zapadły nieprzejrzane ciemności. 296/347 Eliza delikatnie wyswobodziła się z uścisku przyjaciółki. – Idźcie beze mnie. Posiedzę jeszcze... w kościele.

Odeszli w milczeniu, a ona wróciła pod ołtarz i uklękła pod krzyżem królowej Jadwigi. Długą chwilę usiłowała przypomnieć sobie modlitwę, której w dzieciństwie uczyła ją matka. Myliła słowa, potykając się na nich tak, jakby wędrowała wyboistą, nieznaną drogą. Nieudolnie błagała o cud, którego bardzo potrzebowała.

***

Nazajutrz siostra Matylda miała dla Elizy dużo lepsze wieści. Porucznik odzyskał przytomność, dopytywał o dziewczynę i z niecierpliwością wyglądał zapowiedzianych odwiedzin. Mniszka wprowadziła ją do szpitala, szczodrze dzieląc się swym optymizmem, który wynikał z niezachwianej pewności, że na świecie więcej jest dobra niż zła, więcej radości niż cierpienia. Izolatka znajdowała się na drugim piętrze, w połowie długiego ciem-nawego holu. Eliza gotowa była go przebiec, byle szybciej znaleźć się u właściwych drzwi, powstrzymały ją jednak zaciekawione spojrzenia przechodzących obok lekarzy i obecność poważnej zakonnicy. Anton spał. Walcząc ze łzami wzruszenia, wolno zdjęła płaszcz i przewiesiła przez oparcie krzesła. Wpatrywała się w bladą twarz ukochanego, w leżące na pledzie nieruchome dłonie, po czym – by się opanować – odsunęła się ku oknu. Długo spoglądała na dziedziniec. Wyprostowane sylwetki żołnierzy przecinały od czasu do czasu plac musztry. W tyle wznosił się okazały gmach zamku, gdzie w dawnych komnatach królów mieściły się koszary i lazaret. Oderwała wzrok od okna, gdyż poczuła na sobie spojrzenie rannego. – Już jesteś. – Miał cichy, zachrypnięty głos. Usiadła na brzegu łóżka. – Jestem, ale tobie nie wolno się przemęczać, więc po prostu posłuchaj, co mam ci do powiedzenia. Musisz wyzdrowieć, i to szybko, bo każda chwila z dala od ciebie, każdy dzień i każda noc, gdy nie jesteśmy razem... Będę przy tobie czuwała. Mogę zabawiać cię

297/347 rozmową. Albo czytać ci na głos. Chciałbyś? Nawet nie wiem, czy lubisz książki. Mogę też przynosić gazety i wieści z miasta. – Wystarczy, że będziesz przy mnie. – Dzień i noc – obiecała. Stłumił uśmiech, lecz zdradziło go drgnięcie kącika ust. – A studia? Masz zaraz sesję. – Przełożę egzaminy i... – Kochanie. – Śmiał się już teraz jawnie. – Bardzo mi pochlebiasz, ale mówisz od rzeczy. Nie opuścisz ani jednego wykładu i nie ma mowy, byś przełożyła sesję. Chętnie widziałbym cię tu każdego dnia i każdej nocy, ale obawiam się, że opowieści o swobodzie obyczajowej panującej w koszarach są wyssane z palca. Doktor Paumann jest służbistą i nawet gdybyś była moją żoną, nie zgodziłby się na pogwałcenie regulaminu. Miej też na uwadze obecność mniszek. Czułyby się zażenowane... Ostatnio przerwano nam w momencie, do którego bardzo chcę wrócić, więc... Sama rozumiesz. Eliza zarumieniła się i mocno ścisnęła jego dłoń. – Kiedy siostra Matylda oznajmiła mi, że cię odnaleziono i przyjdziesz dziś do mnie... Nigdy wcześniej nie doświadczyłem takiej ulgi. Nawet wtedy, gdy zobaczyłem cię na dworcu, bo wróciłaś do mnie. Oddech rannego przycichł nieco, aż w końcu Eliza domyśliła się, że Anton zasnął. Podniosła się po cichu, wzięła płaszcz i wyszła do holu. Odszukała Matyldę. – Dziękuję, siostro. Za wszystko – powiedziała. Zakonnica pogłaskała ją pocieszająco po ramieniu. – Bardzo to piękne – odparła ciepło. – To, co was łączy.

***

Styczeń upływał Elizie na uniwersytecie i w szpitalu. Do południa zgłębiała tajniki fizyki, chemii i farmakognozji, a potem biegła do Antona, ciesząc się w duchu, że z uczelni na Wawel jest nie dalej niż rzut kamieniem. Poświęcała rannemu całą przerwę. Opowiadała o studiach 298/347 i ulubionych profesorach lub z zapałem przywoływała wspomnienia z dzieciństwa. Tego dnia kupiła w trafice najświeższe wydania codziennych gazet, w cukierni kilka lukrowanych pączków warszawskich, które w Krakowie stanowiły rzadkość, i pewnym krokiem weszła do izolatki. Uśmiech zamarł na jej twarzy, bo Anton miał gości. – Pozwól, Elizo – oświadczył – że ci przedstawię. Mój ojciec, Georg von Wiebracht. I jego żona, Anette. Prezentacja wypadła sztywno. Szpakowaty, trzymający się niezwykle prosto mężczyzna w czarnym wizytowym surducie skinął dziewczynie głową i zmierzył ją taksującym spojrzeniem człowieka, który niezależnie od okoliczności do wszystkiego odnosił się z chłodną rezerwą. Siedząca na krześle znacznie od niego młodsza i elegancka blondynka obdarzyła Elizę cieniem uprzejmego uśmiechu. Zatrzymała wzrok na kapeluszu przybyłej, spod którego wymykały się niesforne jasne loki. – Urocza – powiedziała po niemiecku, nachyliwszy się do Antona. – Taka... naturalna. A ten rumieniec! Pani z zakupów? Czy nie lepiej było wysłać służącą? Eliza pokręciła głową. – Przykro mi – odparła po francusku. – Nie znam niemieckiego. – Doprawdy? Jak to możliwe, że w Królestwie Galicji i Lodomerii

ktoś nie zna tego języka! – Anette przeszła na nienaganną francuszczyznę. – Eliza pochodzi z Królestwa Kongresowego – wyjaśnił Anton. – U nas wszyscy znają język rosyjski – dodała uszczypliwie Eliza. – Niektórzy znacznie lepiej niż polski. Takie to szczęście mają ostatnio moi rodacy. – Rosyjski! Moim zdaniem to barbarzyński język, mimo że car Mikołaj wydaje się równie dystyngowany jak nasz kochany Franciszek Józef, a Petersburg ma podobno sporo z Wiednia. – Nie tylko – odrzekła Eliza. – Choć niektórzy twierdzą, że jest przepiękny, moim zdaniem to kalka europejskich miast. 299/347 – Czyżby? Była pani w Petersburgu? Nie? My z mężem również nie mamy tego w planach. Rosja wydaje się taka zimna! Taka odległa! Nieprawdaż, kochanie? Georg von Wiebracht skinął głową. – Owszem. Stanowczo za zimna i zbyt odległa na nasz gust. Zamilkli. By zatuszować podenerwowanie, Eliza położyła na parapecie prasę, a na stoliku przy łóżku paczuszkę z cukierni. – Pączki – wyjaśniła. – Nigdy wcześniej ich tu nie widziałam. W Warszawie mamy je w każdej cukierence. – Pączki? – zdziwiła się Anette. – To chyba szkodzi figurze. Wprawdzie dziś w modzie zaokrąglone kształty, ale tylko na wiotkiej kobiecie paryskie kreacje leżą jak marzenie. Mimo nienagannych manier zachowanie pani von Wiebracht balansowało na granicy kpiny. – Jesteśmy pani niezwykle wdzięczni za opiekę nad Antonem –

ciągnęła. – Nie mogliśmy przyjechać wcześniej, chociaż wieść o wypadku bardzo nas poruszyła. Niestety mąż ma mnóstwo obowiązków, pracuje w Ministerstwie Skarbu, blisko premiera Badeniego. To pani rodak, nieprawdaż? Teraz w rządzie w ogóle wielu Polaków, ale to chwilowa moda, jak sądzę. Jednakże my, kobiety, powinnyśmy stronić od polityki. Zgodzi się pani ze mną? Eliza uśmiechnęła się grzecznie. – Interesuję się polityką o tyle, o ile jest to konieczne – odrzekła. – Trudno dziś nic o niej nie wiedzieć. Żyjemy w ciekawych czasach. – Ciekawych? Ale chyba nie z powodu polityki? – Z tego i wielu innych. Eliza znów się uśmiechnęła i nagle, powodowana impulsem, zbliżyła się do łóżka Antona, żeby usiąść na brzegu. Ze swobodą osoby, która robiła to wielokrotnie, wzięła go za rękę. – Jest pani studentką, czyż nie? – spytała Anette. – Farmacji. Na tutejszym uniwersytecie. – Sufrażystka? – Mina Anette nie pozostawiała złudzeń co do tego, jakie ma zdanie na temat ruchu wyzwolenia kobiet. 300/347 – Skądże, nawet nie emancypantka. – Nie sądzi pani, że marnuje młodość? Te zakurzone biblioteki, to ślęczenie nad książkami... Brr! Jakże to nużące. I nudne! A co zamierza pani potem? – Ależ kochanie... – tonem delikatnego napomnienia wtrącił Georg von Wiebracht. – Panna Eliza może nie życzyć sobie osobistych pytań. – Prawdopodobnie... zatrudnię się w jakiejś aptece. – W aptece? Ach. To doprawdy smutne! – westchnęła Anette. – Antonie, wiedziałeś o tym? O tej aptece? – Niemal od początku. – Nie uważasz, że ktoś powinien wybić to twojej przyjaciółce

z głowy? – Nie sądzę, by było to możliwe. – Georg, mój drogi, a ty co myślisz? Georg von Wiebracht oderwał wzrok od widoku za oknem. – Nic. Moja droga, to naprawdę nie nasza sprawa. Tym samym rozmowa dobiegła końca. Anette zerwała się raptownie z krzesła i szeleszcząc podszewką pięknej granatowo-żółtej sukni, przyjęła od męża efektowną narzutkę, po czym pożegnała się, skarżąc się na wyczerpanie męczącą podróżą. Kiedy goście wyszli, Eliza długo jeszcze czuła duszący zapach jej perfum. – Czemu milczałeś – spytała – kiedy tak mnie przepytywała? Anton zaśmiał się, całując opuszki jej palców. – Bo świetnie dawałaś sobie radę sama! Rozdział 24

Batik

Miesiąc tewet. Mroźny, ciemny, jakby skłócony ze słońcem. A u Judyty w pracowni światło i wiosna! Skrawki tkanin, białych jak leżący na ulicach Krakowa śnieg, dzięki woskowi i barwnikom przeistaczały się w obsypane kwieciem gałęzie śliw i jabłoni, pobłyskujące rubinowo pawie oka, zwarzone szronem jesienne liście, łąki zalane powodzią maków... Z każdym szalem Judyta czuła się pewniej. Nasycone, wyraziste plamy kolorów obwodziła mocnym konturem, nadając mu płynny,

falujący kształt. Wosk miał idealną konsystencję, gdy zmieszała go z parafiną. Dzięki pajęczym, rysowanym tjantingiem kreskom kompozycje nabierały nieprawdopodobnej lekkości. Żelazko musiało mieć odpowiednią temperaturę, zbyt rozgrzane niszczyło pracę. Wykończenie z koronki lub tasiemki dodawało całości sznytu. Kiedy kolejny szal był gotów, dziewczyna w euforii gładziła go długo palcami i były to chwile pełni szczęścia. Jakby radosnego podchmielenia winem, które – zamiast uderzać do głowy – dodawało jej skrzydeł. Ostatniego dnia przed wznowieniem zajęć w Baraneum spakowała szale i udała się do Sukiennic, gdzie mieścił się magazyn Augusty Kraus. Dawniej bywała czasami w krakowskich magazynach spec-jalizujących się w handlu damską konfekcją, choć najczęściej korzystała z usług pracowni na Kazimierzu. Natan Schraiber nie był skąpcem. Nie odmawiał córkom kapeluszy, nowych płaszczy i pantofelków czy drobiazgów, choćby modnych dodatków do sukien. W sklepie czuć było senną atmosferę zimowego poranka. Za połyskującymi politurą kontuarami dyskretnie tłumiły ziewanie 302/347 szykowne ekspedientki w identycznych sukniach z szeleszczącego jedwabiu. Pojedyncze klientki prześlizgiwały się wzrokiem po wysokich do sufitu szafach, półkach, stojakach i wieszakach, niczego jednak nie kupowały. Kasjerzy znudzeni oczekiwaniem pochylali się nad lśniącymi, czarno-złotymi kasami. Judyta powędrowała w głąb magazynu. Był karnawał, więc wkrótce pomieszczenie zapełni tłum pań z prowincji i miejscowych elegantek, a sklep przepoczwarzy się w pełen gwaru arabski bazar. Rozwinięte bele kaszmiru, wełny, krepy, atłasu zakipią purpurą i

zmysłowym fioletem. Koronkom i haftom, tęczowym wstążkom oraz lekkim jak puch boa dotrzymają towarzystwa zdjęte z manekinów suknie balowe, peleryny w szkocką kratę, żakiety angielskie, batystowe bluzki, halki i trzeszczące fiszbinami gorsety wiedeńskie. A także szale. Z gładkiego, przyjemnie chłodzącego skórę szyfonu, z miękkiej wełny lub przewiewnej gazy, gustowne, kuszące feerią barw, zapierające dech w piersiach bogactwem deseni. Jakim sposobem wśród tego przepychu i luksusu miałby się znaleźć batik, wyrabiany w ciasnej pracowni na krakowskim poddaszu? Mimo nagłych wątpliwości Judyta poprosiła jedną z ekspedientek o rozmowę z kierowniczką. Skierowano ją na tyły sklepu, gdzie obok pracowni krawieckiej znajdował się kantorek. Kierowniczka reprezentowała typ kobiety o surowym, niemal męskim zachowaniu, co podkreślał jej wygląd: koścista figura, gładko zaczesane siwiejące włosy, zbyt wydatny nos w nadmiernie pociągłej twarzy. Miała zbijające z tropu spojrzenie, którym uważnie otaksowała Judytę. Mrużyła krótkowzroczne oczy, przesuwając między palcami batik, kiedy dziewczyna rzeczowo wyjaśniała cel wizyty. – Każdy szal jest niepowtarzalnym egzemplarzem, wykonanym starą, nieznaną w Krakowie metodą. Używam naturalnych barwników, które utrwalam... – Tak. – Głos kierowniczki magazynu był niski, zachrypnięty. – Są imponujące i oryginalne, ale mamy stałych dostawców konfekcji. Nasze klientki cenią jakość gwarantowaną sprawdzonymi markami. 303/347 Gdyby reprezentowała panna firmę, która cieszy się renomą... Przykro mi. Musimy pilnować wysokich standardów. Odmówiła grzecznie, lecz stanowczo. Podziękowała za zainteresowanie współpracą i życzyła powodzenia. Udzieliła nawet dobrej rady: niech Judyta poszuka producenta, który będzie jej przedstawicielem handlowym. Najlepiej mężczyznę, bo tylko mężczyźni znają się na wek-slach, kredytach, procentach i podatkach. Krótko mówiąc: na handlu. Jeszcze przed zmierzchem Judyta obeszła Stare Miasto, lecz na

próżno. Z bólem głowy, rozczarowana i wycieńczona bezcelowymi ne-gocjacjami, jakie prowadziła w biurach i kancelariach kolejnych magazynów, postanowiła zrezygnować. Poszła do domu. Przed kawiarnią natknęła się na córkę Piastowskiej, która pod opieką służącej, machając podręcznikami ściśniętymi rzemiennym paskiem, wracała z pensji. Sabinka z właściwą sobie bezpośredniością zapowiedziała wizytę i życzyła sąsiadce szczęśliwego Nowego Roku. Zdaniem Judyty zaczął się wyjątkowo parszywie. Pojawiła się z talerzem ciasteczek maślanych i orzechowej krajanki od mamy. Kiedy Judyta szykowała herbatę, Sabinka myszkowała w pracowni, wypytując o farby, barwniki, pędzle, postępy w nauce, wreszcie – o leżące na parapecie, złożone w kostkę szale. – Kiedy zostanę sławną na cały Kraków aktorką dramatyczną, zamówię u panny Judyty taki szal. Albo nawet suknię, calutką z tego... batyku. – Batiku – poprawiła Judyta. – Jeśli panna Judytka pozwoli, wezmę ten srebrnobiały i pokażę mamie. Jak słowo daję, panna Judytka powinna je sprzedawać. Judyta uśmiechnęła się cierpko. Batik może się i podobał, ale nikt go nie chciał, a ona zmarnowała mnóstwo czasu i ostatnie pieniądze na dziecinną mrzonkę. Sytuacja była tak rozpaczliwa, że rozważała zwrócenie się o pożyczkę do Noemi. Następnego ranka pani Roma, w podomce i aksamitnych kapciach, wybiegła za Judytą z mieszkania na schody budzącej się ze snu kamienicy. W dłoniach trzymała srebrzysty batik. 304/347 – Panno Judyto! Proszę zajść do mnie po powrocie! – krzyknęła, wesoło powiewając szalem.

Gdy spotkały się po południu, usiadły w brązowo-beżowej sali dla pań. Piastowska sprawiała wrażenie podekscytowanej i w wyjątkowo dobrym humorze. – Robi pani przecudne rzeczy! – zaczęła. – Ten szal jest jak marzenie i już go pani nie oddam. Proszę mi tylko powiedzieć, ile pani za niego chce, zaraz się rozliczymy. Judycie zdawało się, że śni. – Ale to nie wszystko. Sabinka zdradziła mi, że nie ma pani na nie zbytu. Zdziwiłam się, bo jeśli inne są podobne, powinny być rozch-wytywane jak świeże bułeczki. Pokazałam mój znajomej, a ona dała mi tę wizytówkę, dla pani. To nowa pracownia krawiecka, ale z perspekty-wami, w dobrym punkcie, tuż za Hotelem Saskim. Właścicielka jest przedsiębiorczą osobą, pomysłową i samodzielną, otwartą na nowinki. Na pewno się porozumiecie. I proszę nie zwlekać, bo już tam na panią czekają.

***

Judyta w kwadrans znalazła pracownię Wilhelminy Ebner. Front i pomysłowy szyld o łagodnie zaokrąglonych, wpisanych w stylizowany na meander ornament literach, podświetlały dwie lampy gazowe. Przedsionek miał kształt idealnego kwadratu i nietypowe, seledynowe ściany. Łukowate, bardzo szerokie przejście wiodło do właściwej części pracowni, gdzie nad ustawionymi w dwóch rzędach maszynami do szycia garbiły się szwaczki. Słychać było rzucane półgłosem żartobliwe uwagi, nad którymi górował zgrzyt nożyc i charakterystyczny turkot mechanicznych kół. Do Judyty podeszła jasnowłosa dziewczyna w sukni reformowanej. – Pani u nas pierwszy raz, prawda? Szyjemy zgodnie z najnowszymi trendami, mamy w ofercie paryskie i wiedeńskie fasony – mówiła z akcentem. Spółgłoski miękkie traciły

miękkość, dźwięczne – dźwięczność, lecz konstrukcji zdań nic nie można było zarzucić. 305/347 Judyta przedstawiła się i poprosiła o rozmowę z Wilhelminą Ebner. – Mama jest w saloniku. Przeszły do pracowni kroju i przymierzalni zarazem, gdzie na dużym stole, nad którym pochylała się kobieta o wysoko upiętych jasnych włosach, rozłożono papierowe formy krawieckie pokreślone białymi grubymi liniami. – Mutti. Frau Schraiber – powiedziała dziewczyna i wyszła. Kobieta odłożyła kredę i marszcząc brwi, otrzepała dłonie. – Frau Schraiber? W sprawie sukni? – Fräulein – poprawiła Judyta. – Właściwie w sprawie szali, z polecenia pani Romy Piastowskiej. – Oczywiście! Czy pani wie, że miałam już do czynienia z batikiem? Widziałam pojedyncze sztuki w Wiedniu, u znajomych, którzy na stałe mieszkają w Amsterdamie. Gdzie się pani tego nauczyła?! Proszę pokazać... Tak. Pani szale są niepowtarzalne. No i co pani myśli? Moim zdaniem to się świetnie komponuje! Przykładała szale do manekinów, na których upięto części niewykończonej damskiej garderoby. Drapowała, zawiązywała

w fantazyjne kokardy, puszczała swobodnie wzdłuż ramion, niczym paskiem przewiązywała w talii. Jej sympatyczna twarz w kształcie serca emanowała niespożytym i zaraźliwym entuzjazmem. – Z nieba mi pani spadła! – oznajmiła. – Pani batik jest idealny do moich sukien. Zresztą szale to mało. Niech pani pomyśli o innych dod-atkach. Torebkach, narzutkach, chustach, szarfach... Uszyjemy też suknię, zwiewną i delikatną jak mgiełka... Kiedy późnym wieczorem Judyta opuściła pracownię, z przejęcia szumiało jej w głowie. Dowiedziała się, że panie Ebner były wieden-kami. Mina zaczynała jako szwaczka, lecz z czasem, dzięki pracowitości i uporowi, założyła własną pracownię i mimo silnej konkurencji w branży zdobyła uznanie i dorobiła się stałych klientek. Teraz inwest-owała w przyszłość Katriny, krakowską pracownię przeznaczając dla córki, sama bowiem zamierzała wrócić do Wiednia. 306/347 Po raz pierwszy od ucieczki z domu Judytę rozpierała duma. A jednak jakoś sobie poradziła! Sprzedała szale, a co ważniejsze, otworzyły się przed nią perspektywy fascynującej, twórczej pracy. Świat znów nabrał kolorów! Zawdzięczała to Romie Piastowskiej, lecz gdyby nie Maurycy pomysł ze sprzedażą batiku pewnie nie wpadłby jej do głowy, więc pod wpływem impulsu skierowała się na postój dorożek. Musi mu podziękować i podzielić się wrażeniami z pracowni na Sławkowskiej. Już na miejscu poprosiła dorożkarza, żeby na nią czekał, i wbiegła w bramę. Za oknem Maurycego paliło się światło, był zatem w atelier, pewno pracował albo czytał, przecież pamiętała, że ma stosy książek. Dopadła do drzwi i... znieruchomiała. A więc znów to zrobiła. Pojawiła się jak u Szymona, bez zapowiedzi, nocą, a przecież takie porywy serca w jej przypadku wróżyły kłopoty. Cofnęła się, przejęta lękiem. Maurycy niczego jej nie obiecywał, od pamiętnego sylwestra nie dał znaku życia, nie było romantycznych schadzek ani płomiennych liścików z wyznaniami dozgonnego uczucia. I właściwie – nic o nim nie wiedziała. Zachowała się jak dziecko. Nigdy nie dorośnie. Nigdy niczego się nie nauczy. Raptem w rozwartych drzwiach stanął Maurycy. – Judyta? Czemu nie wchodzisz? Widziałem cię przez okno. No, pospiesz się, w środku i tak jest chłodno, wyziębię mieszkanie.

W atelier było pusto. Tylko ona, Maurycy i cisza, która trwała długą, męczącą chwilę. – Przyszłaś pieszo? Od siebie? O tej porze? – Wzięłam dorożkę, ale masz rację, jest późno. Może... się kogoś spodziewasz? Pewno pracujesz. – Spojrzała wymownie na stół, zarzucony białawymi arkuszami kalki i z wahaniem położyła dłoń na klamce. – Zrozum tu, człowieku, kobietę. Jedziesz do mnie przez pół miasta, w dziki mróz, żeby wyjść bez słowa?! Zebrała się w sobie. 307/347 – Dobrze więc. Sprzedałam szale i znalazłam pracę w pracowni krawieckiej. To filia wiedeńskiej, nowo otwarta. Mam projektować wzory. Zawdzięczam to tobie, więc chciałam ci podziękować. – Byliby głupcami, gdyby się na tobie nie poznali. – Czemu... się nie odzywałeś? – Czekałem, aż zrobisz to pierwsza. Odetchnęła z ulgą. – Jestem na chwilę, jutro od rana mam zajęcia. I dorożkarz... wciąż czeka. – W takim razie przejadę się z tobą. Nie protestowała, bo to było miłe, że się tak spieszył: nakładał płaszcz i kapelusz, gasił lampę, ryglował drzwi. Robił to z jej powodu, więc kiedy potem przytulił ją do siebie, żeby ogrzać, uśmiechnęła się na myśl, że jeszcze nigdy nie całowała się w dorożce. I że z Maurycym ma na to ochotę.

***

Nocne powroty do domu po dniach wypełnionych pracą i Maurycym stały się chlebem powszednim Judyty. Zajęcia w Baraneum kończyły się popołudniami, tuż przed zapadnięciem zmroku. Potem spotkania ze Stojnowskim, trochę w biegu, ale nie umiałaby z nich zrezygnować. Na koniec pracownia Miny Ebner, gdyż tu, a nie w swoim pokoiku na Gołębiej, projektowała wzory nowych tkanin, współgrających z krojem i kolorami sukien. Wykonaniem, pod jej czujnym okiem, zajmowały się dwie przeszkolone szwaczki. Ale najwspanialszy był Maurycy. Przed upływem miesiąca szwat zdążyła się w nim zakochać po uszy i inaczej niż w Szymonie. Zawrócił jej w głowie, mimo że daleko mu było do ideału. Zbyt szybko unosił się gniewem, nie doceniał siebie i przeceniał innych, a kiedy malował, by-wał niecierpliwy i roztargniony. Spotykali się w kawiarni u Koziary, gdzie często zjadała pierwszy posiłek, tak bardzo brakło jej na wszystko czasu. Niekiedy spacerowali. Planty zimą były baśniowo piękne: z białą 308/347 koronką oszronionych drzew, ośnieżonymi kamiennymi ławkami, pomnikami w zapętlonych alejkach. Tego dnia jednak nie zdołali się zobaczyć. Judyta prosto z Baraneum pobiegła do pani Miny i do późna ślęczała nad projektem. Ocknęła się tuż przed szperą. Padał wilgotny, lepki śnieg, było ślisko, ale wystarczyło przebiec Rynek, żeby dotrzeć do domu. Stróż zatrzasnął już bramę. Zadzwoniła, przytupując z zimna, złożyła parasol i otrzepała go ze śniegu. Sypało i sypało, jutro trzeba się będzie przedzierać przez zaspy. Zaskrzypiały zawiasy, w bramie pojawił się prześwit. – To znowu panna. Stróż nie przepadał za Judytą. Wyczuwała to w jego głosie, widziała w spojrzeniu, ale nic sobie z tego nie robiąc, wcisnęła mu monetę, życzyła dobrej nocy i obtupała buty. – Był tu jeden i dopytywał się o pannę, alem powiedział, że panny nie ma i że Bóg jeden wie, kiedy panna wróci. Czekał jakiś czas. Musiał sobie iść, nim zamknąłem bramę, bo jużem go potem nie spotkał. – Przedstawił się? – A gdzie tam. Tyle że wydał mi się znajomy, czarny jako i panna.

Judyta się uśmiechnęła. To na pewno Maurycy. – Już się domyślam kto to. Dziękuję panu. – A panna to popularna – mówił. – Ciągle się tu jacyś kręcą. Wiadomo, ojciec i matka nie pilnują, to bata nie ma. Jakby moja córka włóczyła się po mieście o takiej godzinie, pasem nauczyłbym rozumu. Tyle że panna świętuje sobotę. Widać Żydzi inaczej chowają córki. Aż mi dziwno, że pani Piastowska przyjęła taką niepewną lokatorkę i że przymyka oczy na zgorszenie. I dla panienki Sabinki to zły przykład. Judyta poczerwieniała i szarpnęła drzwi na klatkę schodową. – Wie pan co? – warknęła gniewnie. – Właściwie nic panu do tego. – Niech se panna poczyta „Gazetę Polską”! – krzyczał za nią. – Dowie się panna, co uczciwi chrześcijanie sądzą o takich, co to w bramie, po ciemnicy migdalą się z... 309/347 Wbiegła na górę. Serce biło jej jak szalone. Obiecała sobie w duchu, że następnym razem mu nie daruje i się odszczeknie, nie licząc się ze słowami, ale dziś była zbyt zmęczona na bezsensowne utarczki ze stróżem. – „Gazeta Polska” – mruknęła. – Głupie gadanie. Włożyła klucz do zamka i nagle okazało się, że drzwi były otwarte. Widocznie rano w pośpiechu, jak przed tygodniem – zapomniała je zamknąć. W pokoju skierowała się do lampy, szybkim ruchem zdjęła klosz, zapaliła zapałkę i przytknęła ją do knota. Zdjęła wilgotny od śniegu kapelusz, rozpięła guziki płaszcza i odwiesiła go do szafy. Nagle zamarła, gdyż od strony schowka rozległy się kroki. Poczuła zapach tytoniu. – Dobrze, że jesteś sama. Wreszcie wyjaśnimy... Pod Judytą ugięły się nogi. Odwróciła się wolno, twarzą do Szymona. – Jesteś jak zły duch – wyszeptała. – Gdziekolwiek spojrzę czy pójdę, zawsze trafiam na ciebie.

– Wystarczyło zamknąć drzwi. – Wyjdź. Heller stał w kręgu rzucanego przez lampę żółtawego światła. Cisnął na podłogę niedopałek cygaretki. Przydeptana szpicem buta iskierka zgasła. – Wynoś się – powtórzyła Judyta. – Nie chcę cię tu! Jeżeli teraz stąd nie wyjdziesz, zawołam stróża! Zrobię taką awanturę, że zbiegnie się kamienica!!! – Akurat stróż przejmie się wrzaskiem Żydówy. Tak cię nazywa, więc na niego bym nie liczył. Nie ma o tobie dobrego zdania, razi go twój... styl życia. Właściwie powinienem się pokajać, przeze mnie zeszłaś na złą drogę. Kto by pomyślał, że rzucisz dom, wyprzesz się ojcowskich pieniędzy. Nie dziw się, że stróż... Zresztą mniejsza o to. Ignorował jej złość. Uwierzyłaby w swobodę i pewność siebie Szymona, gdyby nie drgający kącik jego ust. Był zdenerwowany, może 310/347 wściekły, choć ukrywał to pod dziwaczną błazenadą. I po co tyle słów, przecież już wszystko sobie powiedzieli. – Dobrze. W takim razie ja wychodzę. A ty... udaj się ze swoimi żalami do panny Olgi. Założę się, że chętnie posłucha, jak udało ci się głupią Żydówę sprowadzić na złą drogę. Cofnął się do drzwi i jednym ruchem przekręcił klucz. – Jeśli zamierzasz mieszkać sama, korzystaj z dobrodziejstw zamka – wycedził. – I pilnuj się, gdy mówisz o Oldze. – Przejrzała cię, zerwała zaręczyny. Myślałeś, że ożenisz się z posażną panną Łubieńską, a żydowską kochankę będziesz miał na boku? – Jesteście do tego stworzone. Te wszystkie Sary, Esterki, Rachele. I ty. Jeden czort. – Mylisz się. To nie Egipt i nie średniowiecze.

– Zapominasz, że urodziłem się na Kazimierzu. – Tak – powiedziała. – I zdradziłeś swoją krew. – Kiedyś byłaś bardziej tolerancyjna. – Byłam zaślepiona. Oddaj mi klucz i wynoś się do wszystkich diabłów. – Jeżeli napiszesz list do Olgi i wycofasz wszystko, co o mnie mówiłaś. Parsknęła śmiechem. – Choćbyś mnie błagał do końca świata, niczego nie odwołam, bo nie zrobiłam tego z zemsty. Było mi jej żal. Nikomu, żadnej kobiecie nie życzę takiego... Nagle znalazł się przy niej. Jęknęła, gdy wymierzył jej policzek tak silny, tak niespodziewany, że opadła na kolana. – Nie będę czekał do końca świata. Jeszcze tej nocy zmienisz zdanie. Zaledwie godzinę później wyszedł z jej mieszkania.

***

W lampie wypalała się nafta. Mgliste, szarożółte światełko przygasało stopniowo, oddech po oddechu, w rytmie obolałego serca. Zapadła 311/347 ciemność. Nieprzenikniona, kanciasta i tak głucha, jakby nic już nie było poza nią. Wsączyła się w zakamarki i szczeliny, rozlała niczym smoła, o duszącej, wgryzającej się w płuca woni. Judyta nie płakała ani wcześniej, ani teraz. Zastygłaby w bezruchu, gdyby nie wstrząsające nią fale dreszczy, dobywające się z głębi drżenie, którego nie mogła powstrzymać.

Może zostanie z nią na zawsze. Gdyby dano jej wybór i spytano, czego pragnie najgoręcej, cofnęłaby czas. Do dnia, gdy w podwórzu jej rodzinnej kamienicy zakwitł bez, a ona naszarpała naręcze kwiatów oszałamiających zapachem lata. Nie byłoby bzu. A jeśli dostałaby liścik, zwyczajny, złożony na pół karteluszek, porwałaby go na strzępy i rzuciła na wiatr. Zaskrzypiały sprężyny. Ciało, naznaczone obcym zapachem, napiętnowane jakąś nową wrażliwością, nie należało już chyba do niej. Ile potrzeba woli, ile siły, żeby przymknąć powieki, dosunąć łokcie do piersi, zacisnąć dłoń w pięść. Będzie tak leżeć i leżeć. Wsłuchiwać się w oddech z nadzieją, że coraz płytszy zgaśnie i już się nie odrodzi. Miała drażniącą świadomość szczegółu. Mimo mroku widziała na podłodze cień klucza. Wygaszony niedopałek cygaretki był zaledwie ciemną plamką, lecz też go dostrzegła. Zmięta, naddarta kartka jaśni-ała na wprost lampy, tuż obok przełamanego ołówka. Napisała ten list. Zrobiłaby wszystko, żeby zostawił ją w spokoju.

***

– Panno Judyto, proszę otworzyć. Cisza. Piastowska zapukała mocniej. – Panno Judyto! Musimy pomówić! Natychmiast! Skrzypienie drewnianej podłogi, zgrzyt klucza. Kiedy w wąskiej sz-parze ukazała się Judyta, Piastowska przyłożyła dłoń do drzwi, 312/347

naciskając delikatnie. Dziewczyna była niezwykle blada. Zasinienia pod oczami mogły świadczyć o bezsenności lub chorobie. – Źle pani wygląda. Coś pani dolega? – Nie. – Niech mnie pani wpuści. Nie możemy rozmawiać w ten sposób. Rozległ się jęk zawiasów, przeciągły i głośny. Piastowska weszła do pokoju, poczekała, aż Judyta zamknie drzwi, i szybkim spojrzeniem zlustrowała pokój. – Przepraszam, że tak się dobijam, ale dopiero co były u mnie lokatorki, panie Żaboklicka i Pernelowa, kojarzy je pani? Mieszkają piętro niżej. Wydawały się bardzo wzburzone. I zdenerwowane. Uskarżały się na hałasy w nocy. Twierdziły, że to u pani. – Hałasy? – Właściwie krzyki. Jakaś awantura. – To się już nie powtórzy. Piastowska przelotnym gestem poprawiła starannie ufryzowane włosy. – Tu się zawiązała jakaś koalicja przeciwko pani. Żaboklicka ma czworo małych dzieci, a Pernelowa opiekuje się chorą matką, więc za-leży im na spokoju, tymczasem już drugi raz, odkąd się pani wprowadziła, dzieją się takie rzeczy. Postawiono mi ultimatum: albo one, albo pani. Do tego ten stróż, nie powtórzę, co mówi, ale... – Ale? – To prosty człowiek. Zgorzkniały i nieszczęśliwy. Niestety – muszę pani wymówić mieszkanie. Proszę mi wierzyć, że robię to wbrew sobie. Nie wyrzucam pani z dnia na dzień. Ma pani opłacone do końca marca, do tego czasu coś pani znajdzie. Sabinka będzie niepocieszona, bardzo się do pani przywiązała. Ja również cenię panią bardziej, niż umiem wyrazić w tych niezręcznych okolicznościach. Jest pani niezwykle utal-entowana. I dzielna. Poradzi sobie pani. – Tak, na pewno.

– Nie chciałabym być natrętna, ale mam wrażenie, że coś pani dolega. Czy potrzebuje pani pomocy? 313/347 – Nie, dziękuję. To chwilowa niedyspozycja. – Zatem nic poważnego. Doradzałabym odpoczynek. Czasem lepiej, zdrowiej prowadzić bardziej ustabilizowany tryb życia. Byłabym wdzięczna, gdyby do czasu wyprowadzki zrezygnowała pani z wizyt... tego pana. – Więcej się nie pojawi. – Dziękuję. Proszę nie mieć mi za złe, ta rozmowa wiele mnie kosztowała. – Tak, współczuję pani – powiedziała Judyta i otworzyła drzwi. Koszmar trwał. Po tym, co się stało minionej nocy, taki drobiazg jak wymówienie mieszkania nie powinien jej dotknąć, a przecież odczuła go boleśnie. Następnego dnia Judyta wyprosiła grzecznie Sabinkę, która pojawiła się z wieczorną wizytą z talerzem ciastek i garściami sensacyjnych ploteczek z pensji. Później – Maurycego. Zamieniła z nim ledwie kilka słów, wymawiając się zmęczeniem i nawałem terminowej pracy. Na koniec przyszła Klara. Niemal wtargnęła do mieszkania, zdjęła płaszcz i kapelusz na znak, że nie da się wyrzucić za drzwi. – Co się z tobą dzieje?! Opuszczasz wykłady, odprawiłaś Maurycego. Wyglądasz jak śmierć. Judyta usiadła na łóżku, z dala od lampy. – Milczysz? Dobrze. W takim razie powiem ci, co myślę. Znudziłaś się Maurycym i ukrywasz się, żeby przeczekać. Popraw mnie, jeżeli się mylę. Judyta zacisnęła dłonie na ramie łóżka. – Nie traktuj źle Maurycego, bo na to nie zasłużył. Porozmawiaj z nim. – W odpowiednim czasie.

– Za tydzień? Za miesiąc? Kiedy już przestanie mu zależeć? – O to mi chodzi. Żeby przestało. – Bo? Nie zbywaj mnie półsłówkami! – Bo na niego nie zasługuję. – Zgrabna formułka, ale niewiele znaczy. 314/347 Judyta poderwała się z łóżka. – Domagasz się wyjaśnień?! Proszę bardzo. Jeszcze mi podziękujesz, że się od niego odsunęłam. Nawet z Noemi nie była taka szczera. Kiedy mówiła o Hellerze, wyłamywała nerwowo palce, a głos wiązł jej w gardle ze wzburzenia. – Nie uwolnię się od niego. Pojawia się znienacka, prześladuje pre-tensjami, upokarza. Przyszedł tu znowu. Nie, nie zajął mi dużo czasu, akurat tyle, żebym napisała list, kiedy już ze mną skończył. – Kiedy... skończył?! – Nie bądź dzieckiem. Nasz płomienny romans nie miał nic wspólnego z platonicznym porozumieniem dusz. Kiedyś zdawało mi się, że to ja panuję nad sytuacją. Że jestem samodzielna i nowoczesna i tak przez niego kochana. No więc nie byłam! A teraz bierze, co chce, bo jestem pod ręką. Tak mi powiedział. – Judyta skrzyżowała rozdy-gotane ramiona. – Bałaś się kiedyś tak bardzo, że paraliżowała cię myśl o wyjściu na ulicę? Bo ja umieram ze strachu. A jeśli znów nie zatrzasnę drzwi? Albo spotkam go przypadkiem, jak na plenerze? Jak tu, przed kawiarnią? Co będzie, jeżeli tym razem... zostawił mi pamiątkę? Przecież mnie zmusił! Dziecko związałoby mnie z nim do końca życia, a tego bym nie zniosła. – Przerażasz mnie... – Może nic się nie stało, ale nie zamierzam czekać, aż będzie za późno. – Dlaczego się na to godzisz?! Zakończ to. Wyjedź gdzieś. Zejdź mu z oczu. – Nawet nie mam paszportu. A moje plany? Baraneum? Pracownia pani Miny? – Przynajmniej... nie odsyłaj Maurycego.

– Lepiej mu będzie beze mnie. Klara usiadła na łóżku obok Judyty. Objęła jej zimną dłoń rękami, splotła z nią palce. – Martwię się o ciebie – szepnęła. 315/347 – Poradzę sobie. Jutro wracam na zajęcia. I do pracowni. Rozmówię się z Maurycym, poszukam mieszkania. Najważniejsze, żebym mogła malować. Ze wszystkiego zrezygnuję, tylko nie z tego.

***

Następnego dnia po wykładzie z anatomii artystycznej Judyta zamierz-ała udać się na pocztę, ale w drzwiach Baraneum czekał Maurycy. Nie mogła go ominąć. Wyjęła z torebki list, zbliżyła się do Stojnowskiego i podała mu go. – Miałam to do ciebie wysłać. Zdziwiony obracał w dłoniach białą kopertę. – Zrozum. Tobie jest łatwiej – ciągnęła. – Ja... niczego nie osiągnę, jeżeli na poważnie zwiążę się z tobą. Przed tym uciekłam z domu. Przed małżeństwem, dziećmi, obowiązkami. Przed codziennością. Pomyśl o komplikacjach. O tym, kim jestem ja, a kim ty. Ile nas dzieli. – Liczy się tylko to, czy mnie kochasz. – Nie, ale wkrótce na pewno bym pokochała. – Bardzo jesteś rozsądna – rzucił z ironią. – Przestań – poprosiła. – Byłam ci wdzięczna. Nadal jestem. Zbladł i wcisnął jej list.

– Faktycznie, wdzięczność można pomylić z miłością. – Ja pomyliłam. Odeszła pierwsza. Nie ma już więc Maurycego. Wiatr wplątywał igiełki śniegu w jej włosy, osiadał na zsiniałych ustach i policzkach, kiedy połykała łzy. Tego dnia tylko krótką chwilę spędziła w pracowni na Sławkowskiej. Wyszła dość wcześnie, żeby po drodze do domu wstąpić do apteki. Potem, już przed snem, odkręciła zakrętkę szklanej buteleczki, na łyżeczkę od herbaty odlała niewielką dawkę płynu i szybko wypiła. Rozdział 25

Perswazje

Nadeszła sesja. Jako hospitantka Eliza nie musiała zdawać egzaminów, ale uparła się podejść do wszystkich na równi ze studentami. Kiedy po raz pierwszy odebrała od portiera uniwersyteckiego blankiet, na którym profesor Kolisty wpisał swoje nazwisko i pod bardzo dobrą notą przyłożył pieczęć zakładu, przed złożeniem go w kancelarii zaniosła Antonowi, ciesząc się jak dziecko. Wkrótce stan zdrowia porucznika poprawił się na tyle, że przeniesiono go do skrzydła rekonwalescentów, tym razem do sali wspólnej. Wizyty Elizy były odtąd krótsze, ograniczone do rozmowy na korytarzu, z dala od ścigających ich spojrzeń pozostałych chorych. Zanim minął luty, lekarze uznali, że Anton może wrócić do koszar.

Tego wieczoru przybiegła do domu w wyśmienitym humorze. Gdy otworzyła drzwi, Klara wstała od stołu i wskazała na siedzącą po drugiej stronie kobietę. – Elizo. Masz gościa. Po południu przyjechała twoja mama.

***

Piły herbatę w milczeniu, omijając się wzrokiem, skrępowane obecnością Klary, która domyśliła się w końcu, że przy niej nie zamienią słowa, i wstała dość nagle od stołu. Podała naprędce wymyślony pretekst: musi zobaczyć się z panią Wajnerową i wypytać o postęp w sprawie opieki nad Ewunią. Wciąż poszukiwano krewnych dziewczynki, ale adwokat był dobrej myśli. Mimo że chwilowo przebywała w ochronce, wkrótce sytuacja ta mogła się zmienić. 317/347 Teresa Pohorecka bez emocji przysłuchiwała się Klarze, drobnymi łyczkami popijając herbatę z plasterkiem cytryny. Jej twarz przypominała maskę i tylko zmarszczone czoło sugerowało, że spokój ten jest pozorny. – Wyjaśnij mi, co znaczy twoje zachowanie – powiedziała chłodno, gdy zostały same. – Ta ucieczka z domu bez pożegnania! Twój zwar-zony humor podczas świąt. Zdajesz sobie sprawę, jak się o ciebie zamartwiałyśmy? Obie z babcią? Wiesz, ilu argumentów musiałam użyć, żeby odwieść ją od ponownego wyjazdu do Krakowa? Ile musiałam znieść upokorzeń, żeby w tak krótkim czasie wybłagać wizę w magistracie? Twoja współlokatorka wie więcej o tobie niż ja. Kiedy przyjechałaś na święta do domu, nie zamieniłaś ze mną słowa. Nawet sobie nie wyobrażasz, jak mnie to zabolało. Eliza przyglądała się matce. Znała ją tak dobrze, że nie dała się zwieść surowości słów i potępieniu, które dostrzegła w jej oczach. Wiedziała, co się za tym kryje, te rysy znała przecież na pamięć: zaokrągloną twarz, cienkie łuki

brwi, łagodnie zarysowany podbródek. – Umierałam ze strachu o ciebie! – Mamo... – miękko wyszeptała Eliza. – Kim on jest? Wyznała wszystko. Zaczęła od zbrodni popełnionej w pociągu i pierwszego spotkania z Antonem. Opowiedziała o kradzieży torebki, napaści na Plantach i o tym, jak stopniowo, dzień po dniu, austriacki porucznik podbijał jej serce. Mówiła o jego troskliwości i opiece, o tym jak dbał o jej bezpieczeństwo i jak jej szukał, gdy uwięziono ją w krypcie. – To po części Polak – zakończyła – ale babcia widzi tylko jego mundur. Dla mnie nie ma to już najmniejszego znaczenia. Jeśli mnie o to poprosi, zostanę dla niego w Krakowie. Gdyby zechciał, pojechałabym za nim nawet do Wiednia. Nie wyobrażasz sobie, mamo, jak to jest, gdy ma się pewność, że jest się aż tak kochaną. Teresa Pohorecka siedziała w milczeniu, nieruchoma niczym posąg, pobladła, z dłońmi zaciśniętymi na filiżance. 318/347 – Jak mogłaś ukrywać przede mną, że grozi ci takie niebezpieczeństwo?! – Sądziłam, że wiesz. Domaniewska doniosła babci o włamaniu. – Owszem, ale je bagatelizowała. Dlaczego nie wróciłaś do domu?

Czemu się narażałaś? – Ze względu na studia. – Nie chodziło o niego? – Wtedy jeszcze nie. – Wycofaj się z tego, póki czas. Znasz go przecież tak krótko. – Przedstawię ci go... – Nie – ucięła matka. – Jeśli inne argumenty do ciebie nie przemawiają, to może zrozumiesz ten. Jest oficerem, tak? Słyszałaś zapewne, że by mógł się ożenić, a bierzecie to chyba pod uwagę, musi mieć zgodę przełożonych i że nie jest to łatwe, gdy dziewczyna jest biedna? A ty nie masz grosza. Na pieniądze babci nie licz, z pensjonatu dochód jest niewielki i niepewny, z trudem wystarcza na skromne życie. – Jeszcze mi się nie oświadczył. Teresa Pohorecka wstała od stołu. – I jestem przekonana, że tego nie zrobi. Radzę ci, rozmów się z nim natychmiast, żebyś wiedziała, na czym stoisz.

***

Anton przystanął przed Grand Hotelem. Tego właśnie powinien się spodziewać. Anette von Wiebracht nigdy nie zatrzymałaby się w podrzędnym, wybrała jeden z najokazalszych, który standardem nie ustępował wiedeńskim. Grand rzeczywiście był imponującym gmachem, łączącym tradycję z nowoczesnością, prostotę z luksusem. Położony w samym sercu miasta, znany z niezłej cukierni i kawiarni, a przede wszystkim ze specjalnego gabinetu dla dam, które przychodziły tu w towarzystwie panów. Gabinet ów miał osobne

wejście. Był sporą podłużną salą w kolorach butelkowej zieleni i złota. Ustawienie okrągłych stolików i fantazyjnie giętych krzeseł zapewniało gościom 319/347 dyskrecję i swobodę. Tu również korzystało się z przygotowanych w obrotowych stojakach czasopism, choć zamiast nudnych dzienników umieszczono w nich prasę kobiecą, bogato ilustrowaną, poświęconą modzie i literaturze. Anette już była. Przypatrywała się dyskretnie innym gościom, nasłuchiwała brzęku sztućców i szmeru przyciszonych rozmów. – Mój drogi – powiedziała tonem żartobliwej nagany. – Nie wypada, żeby to dama czekała. – Przyszłaś za wcześnie – odparł Anton i zajął miejsce. – Jak pokój? Niczego ci nie brak? – No cóż. Nie jest to Wiedeń – westchnęła. – Dziwię się, że znosisz to miasto. – Czemu więc znów tu jesteś? Zmrużyła ciemnoniebieskie oczy. Długie rzęsy rzuciły cień na delikatnie upudrowane policzki. Z wdziękiem odchyliła kształtną główkę. Ruch był wyrafinowany, tylko pozornie nieświadomy – wręcz idealnie eksponował łabędzią szyję. – Z twojego powodu, rzecz jasna. I twego ojca. Podczas mojej poprzedniej bytności nie mieliśmy czasu ani okazji się rozmówić, a pora wreszcie podjąć decyzję. O twoim dalszym losie. – Ależ Anette. Wieki temu skończyłem gimnazjum. Nie muszę ci chyba przypominać, że akademię również. Nie jestem dzieckiem. Tego typu decyzje już od dawna podejmuję sam. – A jednak bardzo martwisz ojca. Nie daje ci tego do zrozumienia, szanuje twoje wybory, lecz ja znam go aż nadto dobrze. Jest... zafrasowany. – Zafrasowany? A cóż to za słowo?

– Adekwatne do sytuacji. Umilkli, gdyż pojawił się kelner. Chwilę dyskutowali o gatunkach proponowanych win, o sposobach parzenia kawy i o menu, w którym zabrakło strudla z jabłkami, mimo że Anette nagle nabrała na niego ochoty, po czym złożyli zamówienie. 320/347 – Doceń, jak bardzo poświęcam się dla ciebie, skazując się na tę prowincję – kontynuowała. – Nie przesadzaj. Grand ma świetną opinię – zaprotestował. – Przyjechałaś sama, bez zapowiedzi, nawet bez służącej. Można by pomyśleć, że masz tu jakąś... schadzkę. – Nie żartuj! Zależało mi na tym, by porozmawiać z tobą sam na sam. Nie będziemy czuć się skrępowani. – Ależ ty nigdy nie bywasz skrępowana! Anette uśmiechnęła się z fałszywą skromnością. – Masz rację. Dobrze więc. Wyłuszczę, o co chodzi. Ojciec życzy sobie, żebyś wrócił do Wiednia. Rozmawiał o tym ze mną, wprawdzie niezobowiązująco, lecz wyczułam, że pragnie mieć cię przy sobie. Jesteś jego jedynym synem. Pomyśl, jak bardzo oddaliliście się od siebie. Jak rzadko się widujecie. Doskwiera mu osamotnienie. Wiedzie mu się wprost bajecznie, cieszy się zaufaniem przełożonych i powszechnym szacunkiem, ale kariera to nie wszystko. – I kto to mówi? – zdumiał się Anton. – Nie bądź niesprawiedliwy. To prawda, że namawiałam go, by piął się w górę. Ma pewną rządową posadę, perspektywy na przyszłość, by-wamy w towarzystwie, mógłbyś i ty z tego skorzystać. Wybacz mi szczerość, pogrzebałeś się tu żywcem. – Moim zdaniem nieźle mi idzie. – W żandarmerii wojskowej?! – prychnęła. – W najlepszym razie

dosłużysz się wyższego stopnia. A twoje pobory? I to koszarowe życie, z dala od prawdziwych wyzwań! Ojciec mógłby ci wiele ułatwić. Ja również, wiesz, że mam wpływy, przydatne znajomości... Marnujesz się tu. Skazujesz na stagnację. Umilkła, gdyż kelner przyniósł butelkę schłodzonego wina, a na kruchej, cieniutkiej niczym papier porcelanie porcje tortu Sachera. Napełnił kieliszki rubinowym płynem, życzył smacznego i się oddalił. Anette sięgnęła po widelczyk. Wypielęgnowana dłoń zawisła nad talerzykiem, na którym z głęboko brązową barwą czekolady kontrastowała śnieżna biel kleksów gęstej śmietany. 321/347 – Jest jeszcze jedna kwestia. Pilniejsza. Przed tygodniem odwiedziła mnie Bianka. Anton uniósł kryształowy kieliszek i zwilżył usta. Wino było wyborne. – Nie pytasz z jakiego powodu? – Prawdę mówiąc, nic mnie to nie obchodzi. – Jak to? Po tym wszystkim? Przecież to z jej powodu uciekłeś z Wiednia. – Nonsens. – Nie, kochany, mnie nie oszukasz. Bianka jest w rozpaczy. Żałuje, nawet sobie nie wyobrażasz jak bardzo. Gotowa jest ci wszystko wybaczyć. Och, Antonie, to przecudowna dziewczyna! Ojciec byłby rad, gdybyście raz na zawsze wyjaśnili to nieporozumienie. Wiesz, jaką przyjaźnią darzy jej rodzinę. – Anette. – W spojrzeniu Antona pojawiła się drwina. – Rozumiesz wszystko na opak. Bądź tak miła i wyjaśnij mi, co Bianka chce mi wybaczyć. – Zerwanie zaręczyn oczywiście. – Ach tak – ciągnął lodowato. – A czego żałuje? – Tego, że cię przy sobie nie zatrzymała. Że z jej powodu skazałeś się na to... zesłanie.

– Fakty są zupełnie inne. – Tak? Nawet jeśli je nagięła, nadal jej na tobie zależy. Bardzo. – Sęk w tym, że mnie nie. Rozstaliśmy się wyłącznie z jej powodu. Pragnęła wolności, dusiła się, to jej słowa, w związku, który wiódł ją wprost do ołtarza. Chciała zakosztować życia. I szybko znalazła pocieszyciela. – Rozstała się z nim. Nie bądź małostkowy. Która kobieta nie popełnia błędów? Weź pod uwagę, że to świetna partia. – Bianka Wurster to przeszłość. – To przez tę Polkę? Jakieś zbiorowe szaleństwo! Gdziekolwiek się obrócisz, wszędzie ich pełno. Już teraz w Wiedniu ta koszmarna szeleszcząca polszczyzna wypiera nasz ojczysty język. 322/347 – Też jestem Polakiem. – Bzdura, wiedeńczykiem z krwi i kości. Nosisz nazwisko swego ojca. Uwierz mi, że wkrótce przeminie ta dziwna moda na Polaków. Cesarz jest stanowczo zbyt łaskawy, zbyt przyjacielski. A ta dziewczyna... Poznałam ją i nie pojmuję, co w niej widzisz. Pomyśl o Biance – poprosiła. – Jest atrakcyjna... – Bezsprzecznie. – Kochałeś ją chyba? – W swoim czasie. – Ma charakter i wie, czego chce. Bardzo dojrzała, zmieniła się na korzyść... – Anette. Choćby ogłosili ją świętą, nic a nic mnie nie obchodzi. – Moim zdaniem twój sentyment do tej Elizy to iluzja. Wiem, jak kochałeś matkę. Myślisz może, że jest do niej podobna? I co dalej? Za-bierzesz ją do Wiednia? Przedstawisz w towarzystwie? Pannę

z apteki?! Wybacz, ale to po prostu w złym guście. – Wtrącasz się w nie swoje sprawy. – Nie. To także moje sprawy. – Skrzywiła się i odłożyła widelczyk. – Nawet Sacher smakuje tu jak trociny. Antonie, błagam cię, wróć do domu. – Tylko jeśli będzie to absolutnie konieczne. I na pewno nie w najbliższym czasie. Dam ci go zresztą dużo, żebyś mogła przywyknąć do myśli, że oświadczyłem się pannie z apteki. – A oświadczyłeś się? – Zamierzam. – Ojciec przeżyje wstrząs. Liczył na twoje małżeństwo z Bianką. – Pozwól, że sam go o tym powiadomię. – Jak uważasz... – Ton Anette był chłodny, spojrzenie zimne, niemalże wrogie. – Bardzo mnie rozczarowałeś. Jak zamierzasz załatwić kwestie formalne? O ile znam stosunki panujące w wojsku i regulamin, bez zgody twoich przełożonych nie będzie mowy o ślubie. Wezmą ją pod lupę. 323/347 – To bez znaczenia. – Anton odetchnął i dopowiedział: – Rezygnuję ze służby. – Rezygnujesz?! – Przecież przed chwilą domagałaś się tego. – Więc jednak wrócisz do Wiednia! – Nie słuchasz mnie, Anette. Dał znak kelnerowi płatniczemu, który natychmiast podszedł do stolika. – Smakowało państwu? – spytał. – Sacher był wyśmienity! Nawet w Wiedniu nie jedliśmy równie

udanego – odparł Anton. – Nieprawdaż, Anette?

***

Spotkanie z Anette początkowo rozstroiło Antona, jednak w rezultacie utwierdził się w przekonaniu, że decyzji o odejściu ze służby wojskowej nie można odwlekać w nieskończoność. Od jakiegoś czasu nosił się z tym zamiarem, jeszcze zanim poznał Elizę, brał to pod uwagę. Mimo że nie było w tym nic niezwykłego, takich postanowień nie należało czynić pochopnie. Ukończenie Terezjańskiej Akademii Wojskowej w Wiener Neustadt praktycznie i teoretycznie przygotowywało do służby w wojsku, także w Obronie Krajowej, ale nie uczono tam niczego, co przydawałoby się w cywilnym życiu. O cywilach zresztą oficerowie c.k. mawiali z pobłażliwym lekceważeniem, wręcz pogardą. Cechowała ich lojalność wobec armii i cesarza, solidarność, dzięki której wbrew wszystkiemu trzymali się razem. Początkowo Anton czuł się w tym środowisku jak ryba w wodzie. Pierwsze lata po ukończeniu akademii cieszyły go bardziej, niż mógłby się tego spodziewać, głównie dlatego że wyzwolił się spod władzy ojca. Z czasem jednak monotonia, tymczasowość i powtarzalność dni zaczęły go męczyć. Nie miał jednak planu awaryjnego – i to go niepokoiło. Powrót do Wiednia nie wchodził w grę, pobyt w Krakowie 324/347 wiązał się z koniecznością znalezienia zajęcia, co nie było łatwe, wziąwszy pod uwagę jego wykształcenie i umiejętności. Pogrążony w rozmyślaniach Anton dotarł do posterunku przy franciszkanach. Od czasu wydarzeń na cmentarzu Rakowickim nie był tu ani razu, ciekawiły go jednak ostateczne wyniki śledztwa, za które przez długi czas był przecież współodpowiedzialny. Gabinet inspektora Piotra Małeckiego niewiele się zmienił. Niewątpliwie przybyło raportów, które

zajmowały nie tylko biurko, parapet i sekretarzyk, lecz także dwa z czterech kątów, gdzie ułożono je na podłodze. Inspektor przyjął Antona serdecznie. – Niechże pan siada – poprosił. – Widzę, że dopisuje panu zdrowie. Dobrych macie lekarzy, znają się na swoim rzemiośle. – To głównie Polacy. – Prawda. Ale nie wynaleźli lekarstwa na palenie! – Postukał palcem w leżącą przed nim papierośnicę. – Żona dopiero co kupiła cudowny specyfik, po którym ponoć nabiera się wstrętu do cygaretek, ale między nami, ma się w życiu tak mało przyjemności, że grzech z nich rezygnować. Jej tego nie powiem, ale panu mogę. Specyfik nie jest wart funta kłaków, zwykła szarlataneria i naciąganie ludzi. Ale, ale... Naprawdę jestem rad, że się pan wylizał. Ta Aniela! Szalona kobieta, zmysły musiała postradać. I jak to sobie wszystko wymyśliła! Szanson-istka z podrzędnych teatrzyków! – Posterunkowy Chmura bardzo pomógł w odnalezieniu panny Pohoreckiej. – Starał się chłopina, starał, lecz to panna Stojnowska wykazała się przytomnością umysłu. Chmura nie jest zły, ot, miewa humory, bywa opryskliwy, ale z czasem nabierze doświadczenia i ogłady. – Aresztowaliście wspólników Anieli? – Wspólnika – odparł inspektor. – Anzelma Kronosa. Przyznał się do wszystkiego. To on włamał się do mieszkania panny Pohoreckiej. Dla niego to bułka z masłem, jak mawia mój syn, w stolarni Hanzlów przepracował niejeden sezon, na zamkach zna się jak mało kto. Sił ma 325/347 za trzech, mimo że kaleka. Mścił się za brata, ale pewno gdyby nie Aniela, dałby temu spokój. Miała dar przekonywania. Mnie się nawet zdaje, że bez niej Bruno byłby tylko drobnym złodziejaszkiem, jakich tu mamy na pęczki. – A co z dzieckiem? Z synem Brunona? – Jest w schronisku dla chłopców. Siostra zmarłej to niemowa, nie zajmie się nim sama, a Czapla

zniknął. Miejmy nadzieję, że chłopak wyjdzie na ludzi. Byłbym zapomniał, dyrekcja c.k. policji przesyła panu podziękowania. Sam premier Badeni wystosował pismo. – Tak, do moich przełożonych również. – Widzi pan? Jakoś się jednak dogadaliśmy. Szkoda pana do tej żandarmerii. Wojsko wojskiem, kariera karierą, ale u nas ciekawiej. – Niewątpliwie – przyznał Anton. – Nie co dzień ratuje się ludzkie życie. Gdyby nie pańscy podwładni, nie byłoby mnie wśród żywych. – Nikt tego nie może wiedzieć na pewno.

***

Teresa Pohorecka została w Krakowie cały tydzień. Eliza widywała się z nią codziennie i za każdym razem udawała, że nie dostrzega chmurnego oblicza matki. Poświęcała jej tyle czasu, ile mogła, oprowadzając ją po Starym Mieście i dzieląc się wiedzą, którą zdobyła w ciągu minionych miesięcy. Przedostatniego dnia pobytu, mimo mżawki i topiącego się na ulicach brudnego śniegu, zabrała ją fiakrem na Skałkę do Grobów Zasłużonych. Milczały niemal całą drogę. Tylko od czasu do czasu Eliza, niczym przewodniczka, pokazywała przez okno co ciekawsze miejsca, głównie kościoły, których w Krakowie było zatrzęsienie. Kiedy dotarły na miejsce, Teresa Pohorecka wzięła córkę pod rękę i zapatrzyła się na świątynię o dwóch wieżach, na schody, szerokie niczym w pałacu, na wejście do krypty – i na jej twarzy odmalowało się wzruszenie. – Prowadź – powiedziała. 326/347 W surowym wnętrzu w płytkich wnękach umieszczono kamienne grobowce. Matka Elizy szła od jednego do drugiego, szeptem

odczytując nazwiska. – Długosz, Pol, Siemieński, Kraszewski, Lenartowicz... – Mickiewicz jest na Wawelu – dodała Eliza. – W podziemiach katedry. – Kraków to jednak inny świat. Tu nie czuje się niewoli. – Na pewno mniej niż gdzie indziej. Potem udały się do kościoła Świętej Katarzyny i Małgorzaty, gdzie wśród ołtarzy, obrazów i figur świętych Teresa Pohorecka przyklękła do modlitwy. Eliza usiadła obok. Sunęła wzrokiem po strzelistych oknach, jasnych ścianach, po sklepieniu tak odległym, jak odległe wydawało się jej niebo. A jednak od chwili, gdy spędziła część nocy przed czarnym krucyfiksem na Wawelu, łatwiej jej było godzić się z przeciwnościami losu. Do domu wracały dorożką. Tuż przed Rynkiem Pohorecka uścisnęła mocno dłonie Elizy. – Nie nakażę ci, żebyś zerwała z tym człowiekiem. Sama zdecyduj o swoim losie – powiedziała. – Pamiętaj tylko, że niezależnie od tego, jak ułożysz sobie życie, masz dom, który na ciebie czeka. Zawsze cię tam przyjmiemy. Zawsze.

***

Wraz z nadejściem marca pojawiły się pierwsze symptomy zbliżającej się wiosny. Stopniał śnieg, za dnia powietrze ociepliło się i złagodniało, a na Planty i pod Sukiennice wyległy

pierwsze kwiaciarki z bukiecikami w wiklinowych koszach tak tanimi, że kupowali je głównie studenci. Parki z wolna otulała mgiełka świeżej zieleni, między gałęziami drzew po wiosennemu rozpanoszyły się wróble i szpaki. A chociaż wieczory były zimne, widok ten sprawiał, że krakowianie pospiesznie żegnali się z zimą. Klara zaprosiła Elizę na wieczorek poetycko-muzyczny. Wydarzenie to, cykliczne zresztą, pozwalało słuchaczkom Baraneum zbierać 327/347 pieniądze na fundusz stypendialny, dzięki któremu niektóre z nich zwalniano z czesnego. Przedsięwzięcie wymagało zaangażowania wielu osób. Adeptki wydziału artystycznego wykonały bilety i programy, należało znaleźć aktorów, wynająć salę, zamieścić ogłoszenia w prasie, a czasu było niewiele, gdyż wieczorek szykowano na pierwszy dzień wiosny. Dwudziesty pierwszy marca był ciepły i słoneczny. Wczesnym wieczorem Eliza w towarzystwie Antona udała się do Hotelu Saskiego. W wejściu witały gości słuchaczki Baraneum, kierując przybyłych do sali balowej, w której powoli gromadziła się publiczność. Wkrótce Klara odwołała przyjaciółkę na stronę i dyskretnie wskazała dziewczynę oferującą programy. – To Judyta – powiedziała. – Piekielnie zdolna malarka, ale wpadła w tarapaty. Tylko błagam, nie pytaj jakie. Na dokładkę właśnie straciła pokój, do jutra musi go zwolnić, a niczego nie znalazła. Przygarnijmy ją na parę dni. Eliza zerknęła szybko na Judytę. Była anemiczna, wyraźnie przemęczona i niezdrowa. – Co myślisz? To tylko na jakiś czas, później pomogę jej gdzieś się zaczepić. – Zmieścimy się – oświadczyła Eliza. Wróciła do Antona. Sala zapełniła się i nastąpiła inauguracja wieczorku: wystąpienie profesora Baraneum, który długo i z zapałem mówił o doniosłej roli kobiet we współczesnym świecie. Następnie rozpoczęto występy. Eliza jednym uchem słuchała deklamacji

poezji, pieśni w wykonaniu chóru, koncertu kwartetu smyczkowego, bo głowę miała zajętą własnymi myślami. Od kilku dni niepokoiła się nietypowym zachowaniem Antona. Widywali się często, lecz odnosiła wrażenie, że tylko jej te spotkania sprawiają przyjemność. Cieszyła się każdą wspólnie spędzoną chwilą, gdy tymczasem Anton był rozkojarzony i zamyślony, zajęty rozważaniem jakiejś nieznanej jej kwestii. Początkowo sądziła, że stan ten minie, lecz pogłębiał się i przysparzał jej trosk. 328/347 Nigdy nie rozmawiali o planach na przyszłość, niczego nie rozstrzy-gali, żyli z dnia na dzień. Elizie doskwierało to poczucie tymczasowości, tym bardziej że otrzymywała ponaglające listy z domu, w których matka delikatnie sugerowała zerwanie, przestrzegała przed lekkomyślnością i niepożądanymi konsekwencjami romansu. Właśnie z tego powodu postanowiła rozmówić się wreszcie z Antonem. Wieczorek zakończył się sukcesem. Anton podał dziewczynie płaszcz i wyszli na ulicę. Nie spieszyli się, lecz milczeli, co wkrótce zaczęło Elizie ciążyć. – Chyba... musimy porozmawiać – zaczęła. – Nie. To ja muszę ci coś powiedzieć. Był poważny, mimo że w hotelu wydawał się mieć dobry nastrój. – Dobrze. Słucham. Musiała zdradzić podenerwowanie, bo uśmiechnął się uspokajająco.

– To nic strasznego. Po prostu czas najwyższy, żebyś się dowiedzi-ała, że rzucam wojsko. Procedury trochę potrwają, ale rzecz jest postanowiona. – Wracasz do Wiednia? Do ojca? – Tego jeszcze nie wiem. Spuściła głowę. – Więc to koniec? – spytała. – Koniec? Czego? – No... nas. – Myślisz, że chcę się z tobą rozstać? – A nie? – Kochanie. Zamierzam się z tobą ożenić. – Ach. I stąd ta nagła decyzja. Tylko że ja nie godzę się na takie poświęcenie. Poszli środkiem pustej ulicy. Mleczne światło gazowych latarni roz-praszało otaczającą ich ciemność, łagodziło ostre kontury domów. – Elizo. Świat nie kończy się na wojsku. Uważam, że to idealny moment na zmiany. Ukończyłem akademię wojskową z powodów, które dziś wydają mi się błahe. Wydawało mi się to naturalne, niemal 329/347 konieczne, ostatecznie ojciec w młodości też był wojskowym. Teraz armia mnie nuży. Już w Wiedniu podejrzewałem, że popełniłem błąd, więc poprosiłem o przeniesienie. Szukałem odmiany i wyjazd do Krakowa dobrze mi zrobił, ale niczego nie zmienił. Mówiłem o tym z Anette. Podejrzewam, że poinformowała o wszystkim ojca. Problem polega na tym, że chcą mnie ściągnąć do Wiednia. – I? Co postanowiłeś? – Nic, dopóki nie poznam twojego zdania. Byli już przy franciszkanach. Iglice kościelnych wież zdawały się zlewać z granatowoczarnym niebem. Kiedy Eliza milczała, Anton objął ją ramieniem. – Nie podoba ci się to. Rozumiem dlaczego. Masz tu studia, przyja-ciół, rodzinę.

– Ale co ty tu będziesz robił? Przy ojcu byłoby ci łatwiej. – Tak uważasz? Chyba dlatego, że w ogóle go nie znasz. – Masz jakieś plany? – Owszem. Po pierwsze, rozmawiałem z inspektorem Małeckim. Powiedzmy, że nasze relacje zmieniły się na tyle, że zasugerował mi przejście do tutejszego wydziału policji kryminalnej. Rozważam to bardzo poważnie. – A po drugie? – Po drugie, zamierzam ci się oświadczyć. – Niezbyt romantycznie zabierasz się do rzeczy! Roześmiała się; z placu Świętej Magdaleny poderwało się stadko za-późnionych gołębi. Trzepot skrzydeł wzniósł się ku kopułom kościoła Świętych Piotra i Pawła. – Wręcz przeciwnie. Popatrz tylko. Mamy księżyc i gwiazdy, ciepłą wiosenną noc. I jest też nasz kościół. – Czyli... zostajesz w Krakowie? – wyszeptała wzruszona. – Kochanie. To dobre miejsce, żeby zacząć wszystko od nowa.

***

330/347 Dochodziła północ, gdy Anton odprowadził Elizę pod bramę kamienicy. A gdy się żegnali, z domu wybiegła Klara. – Widziałaś ją gdzieś po drodze? – spytała. – Judytę? Eliza zmarszczyła brwi.

– Judytę? – Och, mówiłam ci o niej. Rozstałyśmy się przed hotelem. Poszła tylko po walizkę, już dziś miała u nas nocować. Strasznie długo jej nie ma! – Może się rozmyśliła? – zgadywała Eliza. – Skąd! Nie zdziwiłabym się, gdyby jej ten bagaż wyrzucili na bruk! Idę po nią. – Gdzie mieszka ta pani znajoma? – spytał Anton. – Na Gołębiej. – Pójdziemy z panią. Na miejsce dotarli po kwadransie. Klara zadzwoniła na stróża, który pojawił się dość szybko, z ręką wyciągniętą po opłatę. – Czy panna Judyta Schraiber jest w domu? – spytała Klara. – Ta Żydóweczka z poddasza? Ano jest. Wróciła po nocy, jak to ona. – Niech nas pan do niej wpuści. Anton wyjął z kieszeni płaszcza trzy monety. – Dorzucę więcej, jeśli nam pan poświeci. Weszli na samą górę. Klara zapukała do drzwi i nie czekając, nacisnęła klamkę. Ustąpiły. W pomieszczeniu panował półmrok. Na stole zarzuconym szkicami, z których część spadła na podłogę, dopalała się świeca. Drżące cienie prześlizgiwały się po szaroburych płaszczyznach ścian i sufitu, i po łóżku, na którym leżała dziewczyna. W ubraniu, dziwnie skulona, z zamkniętymi oczami sprawiała wrażenie pogrążonej w głębokim śnie. Przy rozsypanych na poduszce czarnych włosach ciemniała szklana buteleczka. Eliza pochyliła się i odczytała napis na etykiecie. Spojrzała pytająco na Klarę. 331/347 – Płyn Fowlera? To arszenik. Czy ona spodziewa się dziecka? To są te tarapaty?

Dotknęła przegubu bezwładnej ręki, lecz po chwili odwróciła się do narzeczonego. – Szybko. Wezwij karetkę pogotowia! Rozdział 26

Granica

Klara przestawiła na brzeg stolika filiżankę znadpitą kawą i salaterkę, w której na dnie została odrobina roztopionych lodów. Nachyliła się w stronę Elizy, szeleszcząc sobotnim wydaniem „Czasu”. – Posłuchaj tylko: W dniu dwudziestym dziewiątym maja o godzinie siódmej trzydzieści wieczorem, w kaplicy Matki Boskiej Cudownej w kościele oo. Karmelitów na Piaskach odbył się ślub p. Szymona Hellera, artysty malarza, obywatela miasta Krakowa, z panną Olgą Julianną Łubieńską. Kościół i kaplica pięknie były przybrane kwiatami i dywanami, a gdy orszak weselny wchodził do kościoła, zagrano

marsza. Nadeszło ponad sto depesz z życzeniami... Myślałam, że on jest żydem. Ten marsz to pewno pogrzebowy, jak na stypie – dodała. Siedziały w letniej mleczarni Eweliny Dobrzyńskiej, w parku Jordana. Mimo licznej klienteli udało im się znaleźć stolik w ogródku, w cieniu rozłożystego drzewa, które cicho szumiało im nad głowami. Miasto z trudem łapało oddech, gdyż czerwiec przyniósł upały, mimo że do wakacji brakowało miesiąca. Eliza sięgnęła po szklankę kefiru, który jej zdaniem chłodził lepiej niż lody. – Musi go bardzo kochać, ta Olga – powiedziała. – Raczej on ma dar przekonywania. I tupet. List Judyty też mu na pewno pomógł. Pomyśl tylko, jakie głupstwa ludzie robią z miłości. 333/347 Prędzej czy później i tak wyjdzie na jaw, jaki to drań, ale dla Łubieńskiej będzie za późno. Klara wróciła do gazety. Przesunęła wzrokiem po tekście. – Zamieszkają we Lwowie – mruknęła. – Może wreszcie Heller wyniesie się stąd do wszystkich diabłów. – Do bogatej żony – sprostowała Eliza i dopiła kefir. – Skończyłaś kawę? To idziemy. O której powinnyśmy być na miejscu? – Za godzinę. Wzięły fiakra. Do Szpitala Świętego Łazarza było dość daleko, zbliżało się południe i wędrowanie w skwarze przez kamienny Kraków stanowiło wysiłek ponad ich siły, mimo rozłożonych parasolek i letnich sukien. Jednak w dorożce również było duszno, więc Klara wachlowała się złożoną na pół gazetą. – Nie mówmy jej o Hellerze – poprosiła Eliza. – Wręcz przeciwnie. Podsunę jej to ogłoszenie. Po pierwsze, odetchnie z ulgą, bo się ożenił i będzie się musiał pilnować, a po drugie, niech wie, że wyjechał do Lwowa. – To niedaleko stąd. – Ale zagrożenie będzie mniejsze.

Wysiadły przed szpitalem, chroniąc twarze pod parasolkami. Klara z niepokojem przesunęła wzrok po fasadzie gmachu. – Trochę się boję, jak to się teraz wszystko ułoży – powiedziała. – Czy to aby nie za wcześnie? – Słyszałaś lekarzy. Doszła do siebie na tyle, na ile to możliwe po tak poważnym zatruciu. Musi się czymś zająć. Jej przygnębienie to tylko melancholia. – Z powodu melancholii zamyka się ludzi w szpitalach dla obłąkanych. – Przecież wiem, że nie ma powodów do radości. Odkąd Judytę przyjęto do szpitala, systematycznie ją odwiedzały i już na początku umówiły się, że pewnych tematów nie wolno im poruszać. 334/347 Nie rozmawiały o jej rodzicach. Mimo że Klara ich odnalazła, ani razu nie odwiedzili chorej córki. Zamiast nich pojawiła się kuzynka, śniadoskóra brunetka o aksamitnych oczach łani i wyraźnie zaokrąglonym brzuchu. Wizyta trwała krótko i nigdy już się nie powtórzyła. Oprócz tego na początku zakazanej listy umieściły Hellera i kwestię niedonoszonej ciąży. W szpitalu uznano Judytę za samobójczynię, aborcję potraktowano jako rzecz wtórną. Tylko dzięki temu i po inter-wencji Antona policja zostawiła ją w spokoju. Może również dlatego, że tegoroczna wiosna obfitowała w podobne przypadki, wystarczyło zajrzeć do pierwszej lepszej gazety. Nie mówiły o Maurycym. Judyta jakby zapomniała o jego istnieniu, nigdy go nie wspominała. On dopytywał o nią, ale Klara, biorąc pod uwagę najbliższe plany brata, zachowywała te rozmowy dla siebie. Uważała, że tak będzie rozsądniej. Weszły do budynku szpitalnego, na chłodny korytarz, przesiąknięty wonią karbolu i szarego mydła. Eliza, mimo farmaceutycznego wykształcenia i zaliczonej praktyki w aptece, czuła się nieswojo, gdy

mijały uchylone drzwi do przepełnionych izb chorych. Młoda i zdrowa, pełna energii, z planami na przyszłość – nikomu z pacjentów nie mogła pomóc. Cała jej wiedza i zdobyte doświadczenie nie były wiele warte w obliczu ich niewyobrażalnego cierpienia. Judyta czekała już na korytarzu, gotowa do wyjścia, z jedną podręczną torbą, która stała na podłodze. Kręciła się wokół niej, jakby zniecierpliwiona zwłoką. Była odmieniona. Trzymała się prosto, lecz bardzo wychudła, a jej gesty cechowała kanciastość, jakaś nietypowa niezręczność. Rzadko patrzyła rozmówcom w oczy, uciekała spojrzeniem w bok. Przed miesiącem, pod wpływem chwilowego załamania, obcięła włosy. Szarpała wielkimi nożycami pasmo po paśmie, odrzucając je na podłogę izolatki, w której wtedy leżała. Dotąd nie ustalono, jak te nożyce zdobyła, od kogo je wybłagała. Na widok dziewczyn pochwyciła neseser. – Chodźmy stąd. 335/347 – Nie chcesz się pożegnać? Podziękować? Siostry tak się o ciebie troszczyły – zdziwiła się Eliza. – Już się pożegnałam. Nigdy więcej tu nie wrócę. Nigdy. To był pierwszy i ostatni raz. – Dobra wiadomość – stwierdziła Klara.

***

Czerwiec zawsze dostarczał krakowianom atrakcji i Eliza bezwiednie w nich uczestniczyła mimo wielu godzin spędzanych na nauce. Początek miesiąca przyniósł uroczystości Bożego Ciała. Ulicami miasta przeciągnęła procesja, a śpiewów i modlitw nie zagłuszył nawet huk piorunów gwałtownej burzy z gradem grzechoczącym o rozgrzane słońcem dachówki kamienic. Organizowano koncerty, wyścigi cyklistów, parady Strzelców, pokazy gimnastyczne Sokoła, kwiatowe korso, loterie, odczyty i kwesty – nieustający festyn na powitanie lata. Po egzaminach, na początku lipca, Eliza zaplanowała wyjazd do Otwocka. Anton także wyjeżdżał. Ustalili to jeszcze w kwietniu: ona po-jedzie do domu, on złoży raport o wystąpieniu ze służby i uda się na krótki urlop do Wiednia. Nawet jeśli Anette zdradziła mężowi plany pasierba, musiał rozmówić się z ojcem. Nie chodziło mu o uzyskanie zgody i błogosławieństwa. Anton podjął nieodwołalną decyzję i niezad-owolenie lub akceptacja ojca nie miały żadnego znaczenia. To była formalność, zwykła kurtuazja, bo czuł, że nie powinien go w tej sprawie pomijać. Eliza dyskretnie obserwowała Judytę, która zamieszkała z nią i z Klarą na poddaszu kamienicy Wajnerów. Nowa współlokatorka przesiadywała w pracowni Miny Ebner, ponieważ jej batikowe szale cieszyły się coraz większym wzięciem i na gwałt potrzebowano nowych wzorów. Zdaniem Elizy malarkę cechowała zdumiewająca pasja, jakby każdy szkic i każdy ornament były ostatnimi, jakie przyszło jej w życiu wykonać. Kiedy wieczorami pochylała się nad czystym arkuszem, pewnym ruchem ręki prowadząc pędzel, sprawiała wrażenie pogodzonej ze sobą i bez reszty pochłoniętej pracą. A jednak były to pozory. 336/347 Judytę prześladowały koszmary, po których rzucała się na wąskim łóżku, by rankiem zaciąć się w milczeniu. Z powodu braku apetytu nikła w oczach. Lekarze sugerowali zmianę klimatu i otoczenia. Eliza wielokrotnie rozmawiała o tym z Klarą. – Wypala się jak te jej szabasowe świece, które co piątek ustawia na stole. W końcu wróci do szpitala. Klara wzruszyła ramionami.

– Jest zupełnie sama. Przerwała naukę w Baraneum, zerwała z rodzicami. Miała przyjaciółkę u urszulanek, siostrę Angelę. Maurycy mi o tym wspominał, ale zdaje się, że do niej też się nie odzywa. – Może on by coś poradził... – Wyjeżdża do Paryża. Zresztą nie miałabym sumienia go w to wplątywać. Trzeba by ją stąd wywieźć, niechby nabrała sił. – Może pojechać ze mną. Zmieniłaby otoczenie, poznała nowych ludzi. Przywiozę ją we wrześniu. – O ile wiem, nie ma paszportu, może w ogóle, a może zostawiła go u rodziców. A bez zgody ojca... Sama wiesz. Eliza wyjęła z torebki swój paszport i go otworzyła. – Popatrz. Nic tu właściwie nie ma. Same ogólniki. Wystarczy jakikolwiek z odpowiednim rysopisem i nikt się nie połapie. Klara się zaśmiała. – Lepiej nie mów o tym Antonowi! – Nie zamierzam. Tylko przekonaj Judytę do wyjazdu. Judyta odmówiła, tłumacząc, że ma zobowiązania wobec pani Miny. Poza tym to ryzykowne, przecież proponują jej nielegalne przekroczenie granicy. Klara powoli wycofywała się z pomysłu, w duchu przyznając jej rację, jednak Eliza trwała przy swoim. W końcu postanowiła odszukać siostrę Angelę i ją poprosić o pomoc. Spotkała się z zakonnicą w budynku zgromadzenia urszulanek, a ponieważ zależało jej na poufności, wyszły do ogrodu, między drzewa, gdzie gałęzie jabłoni rzucały przyjemny cień, a wśród kwiatów hałasowały trzmiele. Angela ukryła dłonie w luźnych rękawach brązowej sukni. 337/347 – Jej choroba... Na co chorowała? – spytała.

– Tylko ona powinna o tym siostrze powiedzieć. Jestem tu bez jej wiedzy, w porozumieniu z naszą wspólną przyjaciółką. Mogę ją zabrać na czas wakacji do rodzinnego pensjonatu. Gdyby zechciała siostra wpłynąć na Judytę, przekonać ją, że to konieczne dla jej zdrowia... Eliza nigdy się nie dowiedziała, jak zakonnicy udało się namówić Judytę do wyjazdu. Pozostała kwestia paszportu. Klara potraktowała ją jak wyzwanie i po zaledwie paru dniach poszukiwań zdobyła wiary-godny dokument. Paszport był prawdziwy, należał do jej znajomej, która zgodziła się go pożyczyć, pod warunkiem że wróci do niej w połowie września. Tymczasem Elizę opadły wątpliwości; gdyby coś poszło nie tak, konsekwencje dotknęłyby Judytę, ją, właścicielkę paszportu, może nawet Antona. Jednak zachowała je dla siebie – nie mogła się teraz wycofać. Ostatnią niedzielę czerwca spędziła z narzeczonym. Miasto wyległo na pikniki na Błonia, a nocą puszczano wianki na Wiśle i palono sobótki. Kiedy o północy niebo rozbłysło pióropuszami sztucznych ogni, przytulała się do ramienia Antona, myśląc o czekającym ich roz-staniu i nieuchronnej przeprawie z babcią. Wyjeżdżały we wtorek wczesnym rankiem. Ochłodziło się po nocnej ulewie – po fali upałów nad Krakowem rozszalały się świętojańskie deszcze, które kończyły się zazwyczaj po upływie tygodnia. Na dworzec kolei żelaznej Elizę i Judytę odprowadzała Klara, a w bramie kamienicy dołączył do nich Anton, który zamówił dorożkę. Eliza przypatrywała się ulicom. Bruk lśnił wilgocią, w zaułkach ścieliły się długie cienie. Na fasadę kościoła Świętych Piotra i Pawła zza szaroniebieskich chmur padały pierwsze promienie słońca, nad Rynkiem kołowały chmary wróbli i gołębi, Planty szumiały gęstwiną soczystej, połyskującej kroplami deszczu zieleni. Wyjeżdżała tylko na wakacje, a mimo to niepokój ściskał jej serce. Czy dane jej będzie tu wrócić?

***

338/347 Miesiąc tamuz, kapryśny, przeplatający dni upałów z intensywnym, ży-ciodajnym deszczem odpowiadał temu, co się działo w duszy Judyty. Chwilom balansowania na skraju obłędu towarzyszyły momenty pogodzenia się z losem. Jakiegoś nienaturalnego spokoju. Kiedy Klara pokazała jej ogłoszenie o ślubie Szymona, odetchnęła jak tonący, któremu dane było zaczerpnąć powietrza, gdy spodziewał się śmierci. Dopóki wewnętrzny głos nie przestrzegł jej, że to nic nie znaczy. Odkąd opuściła szpital, skupiła się na malowaniu. Rzuciła się w wir pracy z nadzieją, że dzięki temu wymaże z pamięci ostatnie pół roku. W pracowni na Sławkowskiej cierpliwie czekano na jej powrót. Wzruszyło ją gorące powitanie pań Ebner, które zapewniły, że liczą na dalszą współpracę. Kamień spadł Judycie z serca. Było to jedyne miejsce, z którym czuła się jeszcze związana i gdzie jej obecność uważano za niezbędną. Nie ukończyła kursu na wydziale artystycznym w Baraneum. Zajęcia dobiegły końca, trwała sesja, do której nie czuła się na siłach przystąpić. Kiedy rozmawiała o tym z profesorem Siedleckim, sugerował jej wyjazd za granicę, bo powinna się uczyć, nadal pobierać lekcje rysunku i malarstwa. Podziękowała i się pożegnała. Więc to koniec Baraneum. Koniec systematycznej nauki, wykładów, plenerów, wieczorków artystycznych i tego, czego ostatnio posmakowała, a co ogromnie przypadło jej do gustu: życia podporządkowanego ważnemu celowi. Ukończeniu szkoły. Pracownia stała się jej drugim domem. Do malowania potrzebowała przestrzeni, ciszy, dobrego światła oraz spokoju i miała to wszystko dz-ięki Minie, która wygospodarowała dla niej dyskretny kącik w głównej części pracowni krawieckiej. Oddzielony przepierzeniami z wysokich parawanów, doświetlony dużymi lampami naftowymi, z szerokim oknem wychodzącym na podwórze tak bardzo jej odpowiadał, że gdyby było to możliwe, przeniosłaby się tu na stałe. Wyjazd z Elizą nazywała w myślach czystym absurdem, ale ugięła się pod naporem perswazji dziewczyn oraz Angeli. Nawet pani Mina uznała go za intrygujący pomysł, zwłaszcza że podczas

wakacji ruch 339/347 w pracowniach krawieckich zamierał, klientki bowiem spędzały czas na zagranicznych wojażach albo w Krynicy i Zakopanem. Judyta bez zapału wzruszyła ramionami. Potrzebowała zajęcia, któremu mogłaby poświęcić każdą myśl, żeby nie oszaleć. Dobrze więc. Wyjedzie z Krakowa i wróci tuż przed nadejściem jesieni. Kiedy roztrząsała plan podróży do Kongresówki, rozmyślała o niepotrzebnym ryzyku, nie mogła pominąć naiwności całego przed-sięwzięcia, ale może właśnie dlatego miało szansę powodzenia. Dworzec kolei żelaznej wywarł na niej przygnębiające wrażenie. Wprawdzie mimo wczesnej godziny tętnił życiem, lecz każdy tu dokądś wyjeżdżał. Miasto wyludniało się, pustoszało, tylko ona zamierzała wrócić. Pociąg podstawiono przed czasem. Numerowy pomógł jej wnieść walizkę, którą upchnął z bagażem Elizy na półce, otworzył okno i życzył szczęśliwej podróży. Tak jakby do podróżowania koleją potrzebowały szczęścia. Judyta uśmiechnęła się w duchu. Niezbędny był raczej cel podróży, choćby lada jaki, i pieniądze na bilet. Klara nie odstępowała jej na krok. Trzymała za łokieć, to znów za ramię i dygocząc z podekscytowania, rzucała szybkie, porozumiewawcze spojrzenia. Gdyby przyszło co do czego, okazałaby się wyjątkowo kiepską konspiratorką. Jej twarz była niczym otwarta księga. W pociągu Stojnowska nagle wychyliła się przez okno i gwałtownie zamachała rękami. Sprawiała wrażenie zdziwionej i przejętej, gdy przeciskając się między pasażerami, wybiegała z przedziału na peron. Austriacki porucznik Elizy pożegnał się szarmancko i stał teraz po drugiej stronie okna, nie odrywając oczu od wzruszonej narzeczonej. Judyta zajęła miejsce. W poszukiwaniu chusteczki pochyliła się nad podręczną torbą, bo poczuła, że w oku uwiera ją paproch. Był ostry niczym ziarnko piasku i sprawiał jej ból. Musi wyjąć lusterko i sprawdzić... – Judyta? Zamrugała powiekami i po policzku spłynęła łza, więc szybko starła ją rąbkiem chusteczki. Uniosła

wzrok na Maurycego. W lnianym 340/347 garniturze, opalony, lecz szczuplejszy niż zimą, z niepewną miną obracał w dłoniach jasny kapelusz. – Sądzę, że wypadałoby się pożegnać. Już zapomniała, jak brzmi jego głos. Okazuje się, że można wyrzucić z pamięci to, co ponad wszystko się kocha. Uśmiechnęła się uprzejmie, jak do dobrego znajomego. – Tak – przyznała. – Powinniśmy się pożegnać. – Ja również wyjeżdżam, w przyszłym tygodniu. Czy Klara... coś wspominała? – Nie. A dokąd? – Do Monachium, potem do Paryża. Zamierzam się zapisać do... Ale mniejsza o to. W każdym razie zostanę tam jakiś czas, więc pomyślałem, że ci się to przyda. Ujął dłoń Judyty, rozwarł ją, po czym położył na niej klucz, który wyjął z kieszeni marynarki. Zacisnęła palce i poczuła kojący chłód. – Nie rozumiem... – To do mojego atelier. Jest opłacone aż do końca roku, nie ma sensu, żeby stało puste. Klara nie jest nim zainteresowana, więc przyszło mi na myśl, że będzie idealne dla ciebie. Gdy już wrócisz do Krakowa. – Nie wezmę go. Nie mogę... – Możesz. Jeśli tak wolisz, rozliczymy się, kiedy przyjadę z Paryża. Co do centa. Judyta zacisnęła na moment powieki. Paproch tkwił mocno, teraz zakleszczył się w kąciku oka, które wciąż łzawiło. Maurycego widziała jak przez mgłę. Nagle rozległ się gwizdek. Kiedy usłyszała drugi, Stojnowski życzył

jej bezpiecznej podróży. – Twoja również niech będzie bezpieczna – szepnęła. Wyszedł na peron. Po trzecim gwizdku konduktora pociąg ruszył, lecz Judyta tkwiła na miejscu, nie podeszła do okna. Paproch w oku zdawał się ciąć niczym brzytwa, łzy spływały jedna po drugiej na za-czerwieniony nos i drżące usta. 341/347

***

I już Granica. Pospieszny z Krakowa wjechał z posapywaniem parowozu na stację przesiadkową z koleją szerokotorową. Do przedziałów wkroczyli numerowi w niebieskich mundurach i czapkach z daszkiem, pochwycili bagaże. Za chwilę rozpocznie się kontrola paszportowa i celna. Judyta szła pierwsza. Spokojna, pewna siebie, uprzejmie uśmiechnięta, z fałszywym paszportem w dłoni. Elizie zadygotało serce, ale zdusiła lęk. Musiała zachować zimną krew. Jakim cudem tej biednej, doświadczonej przez los Judycie wychodziło to o niebo lepiej? Żandarm wziął paszport Judyty i otworzył na stronie z danymi osobowymi. – Nazwisko? – spytał. – Anna Wielowiejska. – Urodzona? – Szesnastego sierpnia tysiąc osiemset siedemdziesiątego trzeciego roku. W Krakowie. Chwilę się jej przyglądał, więc uniosła dłoń do twarzy, jakby zamierzała odgarnąć włosy. Zapomniała! Krótką, po chłopięcemu ściętą fryzurę schowała pod szerokim rondem kremowego kapelusza.

Uśmiechnęła się z uroczym zmieszaniem. – Czy wszystko w porządku? – spytała. – Chodzi o moje włosy? Byłam chora na tyfus. Wkrótce odrosną. – Ma pani coś do oclenia? – Nie. – Jakieś książki? – Żadnych. Machnął ręką. – W porządku, może pani iść. Judyta minęła celników i poczekała na Elizę, której bagaż – dla odmiany – dokładnie sprawdzono. Kiedy i ją puszczono wolno, obie weszły do kolejowej restauracji.

342/347

– A więc to jest Rosja – powiedziała Judyta, rozglądając się po przestronnej, elegancko urządzonej sali. – Nie. To Królestwo Kongresowe. Albo jak wolisz, Kraj Nadwiślański – odparła Eliza i z otwartą wrogością spojrzała na wiszący nad bufetem portret cara. W oczekiwaniu na pociąg do Warszawy piły lemoniadę. Wokół dźwięczały sztućce, szemrały przyciszone rozmowy, od czasu do czasu zastukały o posadzkę obcasy damskich pantofelków, zaszurały podeszwy męskich półbutów. – Jaki jest ten... Otwock? – spytała Judyta. – Otwock Stacyjny. No cóż. Sosny, piaski, sosny, piaski i znowu sosny...

– Pytam poważnie. – Kojarzysz mleczarnię Dobrzyńskiej? Tę w parku Jordana? Taki lekki, drewniany pawilonik z miniaturową wieżyczką. Wyobraź sobie podobne pensjonaty: z obszernymi werandami porośniętymi winoroślą i zimozielonym bluszczem. Połacie lasów i rzekę. Piaszczyste drogi, sady... Judyta się uśmiechnęła. – Prowincja? – Owszem, z tłumami letników i kuracjuszy. Cowieczorne zabawy taneczne, koncerty, spacery promenadą z dworca na brzeg rzeki. Judyta spuściła wzrok na wysoką szklankę z miodowozłotą lemoniadą. – Myślisz, że dobrze robię? Że tam jadę? – Odpoczniesz od Krakowa, rozerwiesz się. Zapomnisz. – Tak. To ważne, żebym zapomniała. Kiedy podstawiono pociąg, z pomocą numerowego zajęły miejsca. Znów gwizdki konduktora, zatrzaskiwanie okien i drzwi, dyskretne, choć zaciekawione spojrzenia współpasażerów. Potem Judyta patrzyła przez szybę niczym na ruchome obrazy: na zostające w tyle dworce kolejowe, miasteczka i wioski. Na ciągnące się wzdłuż torów lasy i ładne, lecz zupełnie jej obojętne krajobrazy.

343/347

Była pewna, że z czasem zapomni. To ważne, żeby zapomniała.

Podziękowania

Podczas pisania Elizy mogłam liczyć na wsparcie i bezinteresowną pomoc przyjaciół. Wszystkim gorąco za to dziękuję. Niewątpliwie powieść zawdzięcza najwięcej mojej przyjaciółce i re-welacyjnej historyczce – Magdzie Frąckiewicz-Wiśnioch. Madziu, jestem Ci niezmiernie wdzięczna za rady, sugestie i podpowiedzi. Za książki i mapy. Za dyskusje o drobiazgach i kwestiach zasadniczych. To głównie dzięki Tobie nauczyłam się Krakowa. Wyrazy uznania należą się cudownie życzliwym paniom bibliotekarkom z Miejskiej Biblioteki Publicznej w Józefowie koło Otwocka. Dziękuję zwłaszcza pani Ani Sobocie, która w przepastnych magazynach biblioteki wyszperała dla mnie niejedną literacką perełkę o dziewiętnastowiecznej Galicji i początkach istnienia Otwocka. Na koniec pragnę podziękować moim Rodzicom. Wielokrotnie dzielili się ze mną wiedzą o ziemi otwockiej i jej mieszkańcach, uczestniczyli też w moich poszukiwaniach źródeł: regionaliów, starych książek kucharskich, fotografii, ciekawych stron internetowych. Wam dedykuję tę opowieść.

Koniec tomu 1